UT Deus aetheria sapiens et iustus in arce,
Est clemens simul, et victa placabilis ira:
Sic Princeps bonus, aeterni qui regis imago est,
Illiusque vices subiecto sustinet orbe,
Virtutum radiis in mundo fulget iisdem.
Ille Dei munus, terrae admirabilis, heros
Sidereus micat, et sceptri fulgore corusci
Eminet: illum omnes cum relligione verentur,
Agnoscuntque ducem, et faciles laetique sequuntur.
Ille manu pacem placida, legesque tuetur:
Armataque idem bellum, saevosque tumultus,
Affectu cohibet patrio. Quo sospite, sospes
Gens subiecta manet: tenerosque educere natos
Laeta potest, veraeque suos pietatis amore
Imbuit, et vitae specimen proponit honestae.
Hinc quandoque bonos sperat sibi patria cives:
Templa vigent:florent segetes: mare, flumina rident:
Laetitia exsultant [Orig: exultant] Musae: pax aurea regnat:
Praelia communes, si sint, vertuntur in hostes.
O te felicem, Pomerania, terque beatam!
Cui tales virtute duces sator optimus orbis,
Eximios multosque dedit. Quid clarius illo
Munere, quo toto nihil est optatius orbe?
Quis vestri patris, o clarae sacra lumina gentis,
Materni qui nomen avi mentemque Philippi
Rettulit, immenso laudes ignorat in orbe?
Facta Bratislai, Barnimi encomia magni
Quem lateant? An magnanimi quis nescit Erici
Sceptra? Quater denos quibus invictissimus annos
Danorum imperium tenuit, Sueonumque? Quis umquam [Orig: unquam]
Virtutes proavi ut par est, describeret? Hic est
Ille Bugislaus, qui praestantissimis armis,
Virtutem comitante ducem felice laborum
Successu, erexit patriam, priscoque vigori
Restituit, sero princeps memorabilis aevo.
Ecquid ubi auditis, vestrorum splendida patrum
Nomina, victricesque manus, exemplaque vitae,
Sentitis tacitas generoso in pectore flammas?
Naturae stimulos magnae, et splendoris aviti,
Macte animi virtute, pares maioribus olim
Sic eritis, quorum fausto vestigia gressu
Vos cum laude sequi, variis iam rumor in oris
Spargitur. Ut celsis nocturna in turribus ardens
Flamma latere nequit: sic lethi nescia virtus
Emicat, et magnum radios diffundit in orbem:
Sollicitoque sui multos accendit amore.
In quorum numero non me postrema tenere,
Testis erit tenuis, vobis quem mitto, libellus,
Egregii bonitate duces, descripsimus illo,
Anglorum, Gallisque procul, regnisque vetustis
Italiae, et reliquas passim quae visa per urbes.
Quae quia vos illis ipsi spectastis [Reg: spectavistis] in oris:
Atque his plura quidem (quis enim se conferat illis?
Cuncta quibus reclusa patent, passimque per orbem
Quos omnes merito faciles dignantur honore.)
Non ingrata eadem vobis fore missa putavi.
Si placet ergo meis faciles dare versibus aures,
Audiit e cathedra nostrum quos ante Lyceum:
Accipite haec, fortique manu defendite, vestro
Tuta patrocinio si sint, nihil amplius optant.
AD veteres iam nunc operas, solitosque labores
Cum redeam, mediterque novis exordia coeptis,
Ut mos est, ususque scholae, tempusque requirit:
Curriculum tibi docta meum recitabo iuventus,
Fortunamque viae, Belgas, regnumque Britannum
Dum peragro, Gallosque adeo, gentesque remotas
Italiae, patriaeque meae dum tecta reviso.
Vos, si iusta peto, facilem sermonibus aurem,
O iuvenes adhibete meis, iuvenumque magistri,
Doctores patresque scholae. fastigia rerum
Summa sequar: brevitas cum temporis omnia vobis
Commemorare vetet, nec opus sit singula dici.
Tempus erat, dux signiferi cum portitor Helles
Lampade Phoebea candens, aperire rigentes
Incipiebat agros, et prata virentia laetis
Graminibus, silvasque comis vestire tenellis,
Quando iter ingrederer, sociis comitatus amicis,
Supremoque vale dicto, curruque receptus,
Cum gemitu tales effudi ad sidera voces.
Longum iter incipio, nec quo me fata reducant
Tempore, quaeque meos maneat fortuna labores,
Praevideo: dux Christe, meos tu dirige gressus.
Vos quoque Varniades quondam mea gaudia Musae,
Si vos mente pia colui: prostratus in umbra
Arboris, ad vestras si quando carmina ripas
Cantavi meditans: vestros si fidus honores
Asserui quandoque, meas audite querelas,
Rectoremque poli precibus placate profusis,
Sospes ut ignotis vitam traducere terris,
Mente valens, salvisque queam cum corpore rebus.
Tunc ego corde pio vobis quas debeo grates,
Persolvam, et vestras quae ripas quercus inumbrat.
Quercus amata mihi et nostrae non inscia vocis,
Hunc gladium, levesque ocreas, positumque galerum,
Pro reditu voti suspensum munus habebit.
Dum loquor antiquis Doberanum nobile tumbis
Heroum procerumque, domus Megapyrgia quondam
Ex se quos genitos patriis hic intulit urnis,
Templaque cernuntur Bernhardi sacra cucullo
Quondam, nunc summi laudes resonantia Christi.
Nos ducibus, qui nunc Herulos Henetosque gubernant,
Ioanni Alberto, quo non praestantior alter
Doctrina: et fratri Ulrico virtute fideque
Eximio, optantes longaevi Nestoris annos
Pergimus ulterius, Visimari donec in urbe
Sistimur, Oceanus portum qua Balthicus ambit,
Et nocte optata recreamus membra quiete.
Mane novo, dum templa urbis et cetera lustro,
Hospes, ut humano cunctis affabilis ore est,
Commemorat factum horrendum, vicinia cuius
Conscia sit, quanam daemon ratione puellam
Obscenam, et Veneri petulantius indulgentem,
Sub iuvenis specie, in tenues avexerit auras,
Praecipitemque iterum foeda impuraque palude
Merserit, exanimem paene, incertamque salutis.
I nunc obscenis iterum te pollue furtis.
Postera lux Gryphisque molam, Wagriaeque vetustae
Flumen Vachnesiam, Travoque adiuncta Lubecae
Moenia conspicienda dedit. non pulchrior illa
Splendidiorve urbs est, quae sit mihi nota sub axe
Arctoo, sive exstructas certo ordine sedes,
Naturamve loci spectes, amplumve senatum
Seu tibi divitiae, repletum et mercibus aequor,
Omnigenis, vallumque altum, fossaeque profundae,
Aut placeant horti, et caelo minitantia tecta.
Lucibus hic tribus exactis, cum pergere coepi,
Me cauto iubet ire gradu gens rustica, quendam
Hoc referens cecidisse loco, a praedone peremptum,
Egregium iuvenem, reditum cum ad tecta pararet
Patria, quae longis absens non viderat annis.
Venimus hinc cinctam lacubusque et flumine Mollam,
Scurra ubi, cui speculum fulgens, et noctua nomen
Attribuere, humili recubat tumulatus in urna.
Illius impuras nostro quoque tempore nugas,
Obscenosque sales, Charitum non munere tinctos,
Vulgus amat, stulta ut stultos laudare videmus.
Curru ibi conducto mediae sub tempora noctis
Evehimur, notum aurigis loca namque per illa
Sic iter est, et equi totiens [Orig: toties] trivere viarum
Curriculum, ut nil luce egeant, aut sidera curent.
Dum tamen egressis trepidante tonitrua caelo
Miscentur; sonituque horrendo et fulgure, fessi
Consternantur equi, et contra nituntur habenis,
Assuetasque vias fremitu impatiente relinquunt:
Vectores utrinque timent, curruque ruente,
Ne fracto temone cadat, lapsuque rotarum
Crusve pedemve gemat laesum; se quisque tueri
Nititur, et trepido ad saltum se praeparat ausu.
Sed Deus abstersis nebulis, et murmure pulso,
Mox faciem caelo placidam dedit, ipsaque nubes
Paulatim roseis pellens aurora quadrigis
Prodiit, hinc facili cursu via tota peracta est,
Ad rapidi donec ripam pervenimus Albis:
Quo rate traiecto, celebratae ad moenia Lunae
Pervigili nocte, et madido simul imbre gravati
Venimus, excelsus dictae mons imminet urbi,
Castellumque super, quo nulli accedere praeter
Patritios vigilesque licet, qui nocte dieque
Illic e specula veluti confinia lustrant
Arva, nec optato tradunt sua lumina somno,
Ut tutus possit dormire per oppida civis.
Illius in montis radice, ligonibus uncis
Materiam calcis fodiunt, quam si ignis adurat,
Fabrilisque manus, qua par est, praeparet arte;
Constringit lateres, et saxa ingentia nectit.
Templorum hinc tantas ad sidera surgere moles,
Et procerum vastas muniri cernimus aedes.
Hoc mirae rationis opus, quod protinus ignes,
Calx nondum macerata, parum si infuderis undae,
Concipiat flagrans, oleique aspergine vires
Exuat igniferas: oleum cum nutriat ignes;
Sitque nihil liquida flammis odiosius unda.
Vidimus hic etiam veteri sub tegmine fontem
Antiquum, certo quem temporis intervallo
Salsus aquae rivus terrae per viscera labens
Implet, ut Arctois donet sua munera terris.
Hoc ubi senserunt, curae quibus illa, repente
Ad fontem accurrunt, et nudi membra labores
Incipiunt. alii suprema in parte locati,
Funibus affixam demittunt desuper urnam:
Demissam complent alii: rursum ille repletam
Extrahit: hic alio effundit, vacuamque remittit,
Incumbens vicibus certis operi atque quieti.
Parte alia tectos nigra fuligine postes,
Distinctisque casis, quadrata et plumbea vasa
Conspicias, quae cum salsus compleverit humor,
Vectus eo de fonte canalibus: additur ignis,
Quo percocta coit fervens salsugo, nitetque,
Concrescitque nivi similis, tandemque sub aestu
Sal fit, aromaticis magis utile condimentis.
Visitur hic etiam tabula imo condita templo,
Puro auro gemmisque gravis, iucundaque visu,
Supremum pulchris decorans altare figuris.
Nec procul hinc pagus quondam urbs amplissima (Romae
Moenia cum nondum designavisset aratro
Romulus) aspicitur Bardi cognomine vici
Nobilis, et vitreo quem parvulus Elmena lambit
Flumine, nunc veteres tantummodo parva ruinas,
Et pro divitiis amplis, et divite censu,
Monstrat olus, caepas, hortos, camposque feraces,
Percipit unde suos sterilis vicinia fructus.
His ita lustratis, exorta luce sequenti,
Per vada perque vias, rapidus quas Albis inundat,
Tendimus Hamburgam, celeri quam tangere curru
Nox vetuit. vicino igitur descendere pago
Compulsi, ingredimur quaesitas hospitis aedes,
Milite ubi ebriolo et scurris tectum omne sonabat,
Clamore absentes feriunt dum fortiter hostes,
Ignavi, si res manibus peragenda fuisset,
Evacuare magis Cyathos et pocula prompti.
Proximus aetherios, cum sol dimoverat ignes,
Ingressi Hamburgae celsas cum moenibus arces,
Templaque turritasque aedes, populosaque tecta,
Musarumque domos amplas, puerosque frequentes
Vidimus, et plenas diversis mercibus aedes.
Hoc mirum Oceanus certis quod turbidus horis,
Luna prout vario radiorum lumine fulget,
Nunc propere metam egrediens exaestuat, Albi
Se miscens, nautisque vias et lintea pandens:
Nunc iterum refluus limosos deserit alveos,
Accedens vicibus certis iterumque recedens.
Huius dum causas aestus inquirere conor,
Exoritur subitus nautarum clamor ad Albim
Iam crevisse undas; discessurosque repente
Accelerare iubent. orti cum lumine solis
Ergo ratem ingredior; sed flabra remittere venti
Quamprimum inciperent, mox nautae incumbere remis
Ordine quemque iubent, ad Stadae moenia donec
Remigio fessi, iam deficientibus undis
Appulimus. sordes propter limumque marinum
Vix navim egressi, potu recreare ciboque
Se incipiunt comites, mox indulgere quieti.
Hinc nos aurigae, petulans genus, ire paratos
Detinuere diu, pretium [Orig: precium] dum grandius urgent.
Sed tandem ad veteres Vordensis praesulis arces
Nos duxere tamen, curru properante per arva.
Hic duris epulis pasti, scamnoque cubantes,
Dum rixas auriga movet, nubesque repente
Fulminaque pluviasque cient, caelumque remugit,
Duximus insomnem crebra inter iurgia noctem.
Nondum exortus erat fons luminis auricomus sol,
Cum queruli aurigae curru trepidante levati,
Inter arenosos saltus, et lustra ferarum,
Et sparsas hinc inde casas, desertaque tesqua
Evehimur pluvia madidi. sed vindicis ira
Iudiciumque Dei sceleratos omnibus horis
Invenit, ut male parta iterum male perdita plorent.
Improbus auriga, iniustum qui nocte priori
Rixando pretium [Orig: precium] multis extorserat horis,
Inque peregrinos fuerat plus saevior aequo;
Perdit equum, pede luxato cui crura dolebant,
Nequidquam plorans, sero et medicamina tentans.
Ipse etenim quia pactus erat de tempore certo,
Quo nisi Bremensi vectos
nos [(printer); sic: non]
sisteret urbe,
Mercedem acciperet nullam: properare coactus,
Disiuncto exanimi, reliquos urgere flagello
Incipit acer equos, ad propugnacula donec
Ventum erat, et Bremae vicina fluenta Visurgis.
Murorum hic gyros amplos, vastumque Rolandum
Munitasque arces, et splendida templa videntes,
Ingentemque rotam, quae fluminis impete mota,
Mirando invento, vicinos undique fontes
Implet, aquis tacite subterlabentibus urbem:
Diximus, o quanto meliori sorte vigeres
Brema, tuos adeo si non discordia cives
Vexasset pridem, multas quae perdidit urbes!
Proximus ad medium, cum sol pervenerat axem,
Ponte, Visurgi, tuo Bremensique urbe relicta,
Ad Delmorstani Comitis contendimus arcem
Munitam egregie: nec abest procul inde ferarum
Saltibus et ludis variis accommodus hortus,
Arboribus densus, saepto et circumdatus alto.
Vix hoc praeterito, rubicundum ignescere caelum
Incipit, et pluvias tempestatesque minari,
Vicinae ergo casae maleolentia tecta subimus,
Cunctorum hic hospes quorum indiget usus inanis,
Nil atrum praeter panem, tenuemque liquorem
Vi Cereris vacuum, multum tamen ante rogatus,
Apposuit vultu torvo. Sub tempora noctis
Corpora demesso condentes stramine, lassi
Ieiunique aegre lucem exspectavimus ortam.
Inde paludosos et iuncis undique densos
Ingressi campos, superatoque aggere, tandem
Arcem antiquam urbi iunctam, comitumque vetustas
Aldemburgorum sedes accessimus, unde
Inclita Danorum regum descendit origo.
Postera lux oriens quam primum affulserat orbi,
Sarcinulis curru mecum sociisque levatis,
Per vada, Phrysiacas tendo novus hospes ad oras.
Interea crebraeque arces, fossaeque profundae,
Visaque sanguineis tormenta accommoda bellis,
Et binae Comitum sedes, quarum altera meta est
Aldemburgiacae regionis; at altera Phrysis
Grata domus, belli ostendens monumenta [Orig: monimenta] peracti.
Hinc Amasis fluxu nobis ventisque secundis,
Felici Embdanae cursu ratis appulit urbi,
Urbi olim pago, at nostris quae clarior annis
Emersit, magnisque opibus domibusque venustis,
Aequiparare potest urbes et vincere multas,
Hoc illi merces, maris et vicinia praestant,
Hic quoque quod lunae refluit ratione fluitque.
Hic comes Eoi lateris quem Phrysia iactat,
Exstruit [Orig: Extruit] egregias mediis in fluctibus arces,
Atque sepulturas maiorum impensius ornat.
Quid fluvios pinguesque lacus, hortosque feraces
Commemorem? late quibus undique cingitur Embda;
Istis tota fere cum Phrysia pinguis abundet.
Imprimis illas sunt pascua laeta per oras,
Mensibus aestivis: nam pinguia prata quotannis
Occupat excrescens saevum mare, totaque paene
Phrysia tecta latet sub aquis, hiemalibus anni
Partibus, aut glacie nivibusque adoperta rigatur:
Aestate ut laetis redeant sua dona caballis,
Armentisque boum numquam sua pabula desint.
Mane tumens cum rursum Amesin compleverat aestus,
Solvimus et vehimur, primo nos vespere donec
A viridi introitu (sic aiunt) nomine dicta
Urbs clara excepit, cuius si moenia late
Circumeas, planis laetissima pascua campis
Undique conspicies; sed si te torreat aestus,
Arboreasque umbras quaeras gratosque recessus;
Non illis tibi saepe locis vel silva vel umbrae
Occurrent, licet hortorum sit copia maior:
Tanta est planities, nemorum tam rara propago
Illis ut vituli pingues pascuntur in arvis,
Praegrandesque boves prata ut mugitibus implent;
Templa sacerdotum sic et resonare boatu,
Atque cuculligerae videas clamore catervae.
Phrysonum egressi fines, Suollaque relicta,
Ad prius auriferi cornu insuperabile Rheni
(Nunc Isulam veteri mutato nomine dicunt)
Venimus, excrescens illic qui limite rupto
Vastat agros stratasque vias et compita solvit
Hac dum per segetes in aquis hinc inde natantes,
Tristis eo, vanosque anni deploro labores:
En illis etiam vicina Daventria ripis
Ostentare domos et turres incipit altas.
Hic schola grata fuit, qua tot docuisse sciebam
Egregios virtute viros, celebresque magistros,
Murmelium, doctumque Hegium, clarumque Rodolphum
In variis quorum celebrantur nomina terris.
Hinc per Menapios, Isulae iam ponte relicto,
Ruraque martigenis quandoque habitata Sugambris [Orig: Sicambris] ,
Et Batavos paene immersos accessimus undis,
Scilicet hos ingens sua post divortia Rhenus
Ambit, et obliquo penetrans hinc inde meatu,
Cuncta madere facit tractu conclusa palustri.
Hinc tellus rara, et pondus ceu sentiat, ictu,
Impulsuque pedum tremit, ac subsidit anhela,
Et suspensa natansque velut concussa vacillat,
Terram hanc non terram ut merito quis dixerit olim.
Nec male quod cava sit Germanum nomen adepta est.
Clara locis illis, plano Amersfortia campo
Cernitur. hinc hortos, et silvas inter, amoenas
Sacrificum sedes Ultraiectina subimus
Moenia, pars Rheni secto quae perfluit amne.
Fortia cum vastis hic propugnacula fossis
Visuntur, belli et veteris monumenta [Orig: monimenta] tumultus.
Pascua per, rivosque inter, properante caballo,
Mane novo lautum perreximus Amsterodamum,
Divitiis, turbaque hominum, variisque superbam
Mercibus, et mediis fundatam in fluctibus urbem.
Nocte iterum pulsa, Harlemum contendimus, illic
Iunius Aonio decus indelebile fonti,
Omnigenis hominum morbis cum laude medetur,
Qui mitis, facilique bonis affabilis ore,
Multa mihi ostendit propensi signa favoris:
Diversosque libros et carmina docta volenti
Conspicienda dedit numeris arguta sonoris,
Vir bonus et longi vita dignissimus aevi.
Mox pagus, multas superans splendoribus urbes,
Ingenioque sui vatis, Musisque Secundi
Nobilis, Haga subit. densum nemus imminet illi,
Cui vicina domus, proceres ubi, turbaque iuris
Conscia, delatas apte decidere causas,
Hollandaeque solet lites componere gentis.
Quisquis es, armatus tecta haec accedere noli,
Iustitiae hic domus est, a qua vis exulat omnis.
Venimus hinc Delphos, istis regionibus urbem
Egregiam longamque. illinc mox Roterodamum
Navicula avecti, paucis exponimur horis:
Est ibi parva domus, magnus qua natus Erasmus.
Hic recreati epulis, vento de nocte secundo
Dordracum sero appulimus. dein mane Vahalis
Sive Mosae potius (tot enim iam cornua Rheni
Nominibus gaudent) transivimus ostia, per quae
Flumineae aequoreis miscentur fluctibus undae.
Olim hic terra fuit cursu peragenda pedestri,
Quae iam tecta mari, naves et vela requirit,
Usque adeo miseris nihil est durabile terris.
Tungrorum hic veteres monstrare Brabantia sedes
Incipit, ut Buscum primo devenimus: inde
Rixosum genus aurigae, per compita, raedis [Orig: rhedis]
Nos cursu trepidante vehunt, Antverpia donec,
Hic ubi navigera Scaldis se proluit unda,
Ostentare procul nitidas ditissima turres
Inciperet, vallumque altum, fossasque profundas.
Hic homines variis mundi regionibus ortos,
Hispanos, Italos, Gallos, cultosque Britannos,
Omnigenasque orbis merces, artesque per urbem
Omnimodas, studiumque lucri, populique labores,
Miratique domum imprimis, quam tempore cives
Exiguo, magnis sed sumptibus exstruxerunt:
Visum est hic aliquot speculando insumere luces.
Flaminii tandem docti mitisque patroni
Auxilio adiutus, quo non humanior alter,
Nec melior, cultas Gallorum accedere terras
Constitui. Prima ergo die Mechlinia dives
Nos lauta excepit mensa, gratoque cubili
Ostenditque locum, reliquis ubi iura Brabantis
Dant proceres, plenamque ipsam pictoribus urbem.
Postera Musarum sedem, collegiaque ampla
Lovanii aspicienda dedit, numerumque frequentem
Doctorum et iuvenum, Phoebi qui castra sequuntur.
Quod si relligio et pietas ibi purior esset:
Nec nugis nodisque suis sacra scripta sophistae
Polluerent: dii quot medicos legumque peritos,
Et sophiam magno studio linguasque docentes
Gratum audire foret! fontis quin Delia rivos
Vinceret Aonii: ferme sed tristia laetis,
Foetida odoratis, miscentur sordida pulchris.
Finibus excedens Grudiis, mox imbre cadente
Processi madidus, primo me vespere donec
Excepit Bruxella, sacras ubi Caesaris arces
Vidimus, adiunctosque hortos muro undique cinctos,
Tam magno spatio, ut silvas et lustra ferarum,
Vitiferosque una colles fontesque lacusque,
Prataque contineant. multas hic undique dammas [Orig: damas] ,
Capreolos, leporesque leves cervosque fugaces,
Diversi et generis volucres, plantasque tenellas,
Cretensisque novum specimen videas Labyrinthi.
Hac olim magni moderator Carolus orbis
Sede libens vixit: proceres hic undique multi
Confluxere olim, pacem auxiliumve petentes.
His duce Flaminio visis, qui commode ibidem
Tunc Bruxellae aderat: blando socer illius ore
Me vocat ad lautae Schetus convivia mensae,
Schetus Apollinei cultor tutelaque fontis,
Caesarei praeses fisci, tituloque Baronis
Clarior: hic et Cubelio praesente, virisque
Nobilibus placide acceptus, quin insuper auctus
Munere, mox reliquam visu quae digna per urbem,
Vesalii imprimis aedes accessimus amplas,
Auraicaeque ducis palatia splendida: quin et
Iustitiae suprema domus regionibus illis,
Ex qua non fas est ultra procedere lites,
Spectata est, vicina foro. tribus inter amicos
Luciferis hic exactis, cum pergere coepi,
Hannoniae tetigi fines, ubi Gallica lingua
Auditur primo, intento discenda labore.
Venimus et Bergas, urbem amplam: hinc Nervia pubes
Et post Atrebatum fines, Artesia visa est:
Ad Samarobrinae (Cameracum hoc tempore dicunt)
Donec nos veteres duxit lux altera turres,
Defessos longaque via, solisque calore.
Iulius hic olim hiberno sua castra locavit
Tempore, conventusque egit. non magna Papamae;
Sed munita bene, ostendit lux proxima nobis
Moenia, sub noctem donec vicina Peronae
Hospitium Ancra dedit miserum, durumque cubile.
Inde Picardorum segetes, camposque feraces,
Et simul Ambianum, Somiae quod flumina findunt,
Conspicienda dedit celsi fastigia templi,
Mirificis ornata modis. fulgente sarissa
Hic chlamydem secuisse tuam Martine putaris,
Factus et armato praestans e milite doctor.
Quin cum Fernelio, clarus quoque Silvius olim
Editus hac patria est, Musarum hic fontis, at ille
Fama Machaoniae princeps et maximus artis.
Mox a Bellovacis et Claro monte relicti,
Nocte Dionysio sacram superavimus urbem,
Hic ubi Francorum veteres longo ordine regum
Cernuntur statuae et tumuli, de marmore partim,
Partim alabastrite exsculpti, titulisque notati.
Hic Dagobertus, opes illam qui primus in aedem
Contulit, et tantae posuit fundamina molis,
Coniunctaque iacet Ludovicus filius urna.
Quem prope Martellus, tuus et cum coniuge Bertha
Carole Magne parens Pipinus, et inclitus olim,
Rex Capetus, reliquique cubant, veteresque novique
Francigenae qui sceptra domus regnique tulerunt.
Hic quoque thesaurus gemmis auroque relucens,
Hic regis sceptrum, hic gladius, fulgensque corona,
Pluraque cernuntur, quam nostro ut singula dici
Carmine describive queant: opulentia regni
Hinc Franci, et veterum pensatur gloria regum.
Quin animalis opes rari a quo nomen adeptum est,
Octo pedes altum, praeacuto cuspide cornu
Tortile conspicitur, fulvo pretiosius auro.
Aede fere media Christi pendentis imago
Ex auro solido et puro, et crux aurea, mole
Dependet magna, tua quin calvaria ibidem,
Sancte Dionysi, aspicitur, circumdata crustis
Aureolis, et beryllis fulgente pheretro.
Haec ubi visa forent, epulisque meroque refectis,
Exoptata diu se monstrat Sequana nobis.
Nec procul hinc, celebris summae mons adiacet urbi,
Castellumque super retinens a Martyre nomen;
Ex quo spectandam se magna Lutetia praebet:
Urbs orbi similis, toto et celeberrima mundo.
Huc novus hospes ego solito cum more venirem,
Nominis inquirens causas, veteresque colonos:
Quidam ait, hic locus est, martyr Dionysius olim
Quo gladio caput abscissum, mox sustulit ipse,
Gestavitque ulnis procul hinc, ubi nobile templum
Alter ab urbe lapis censu praedivite iactat.
Haec credat quicumque volet. mea gaudia Musae
Sequanides, doctique viri, celebresque magistri
Aeternum salvete mihi, palatia fausto
Sint mihi vestra gradu, pedibus nec tacta sinistris.
Fas mihi vobiscum multos sit vivere menses,
Doctrinaque frui vestra, verbisque disertis,
Musarum sedes regina Lutetia salve:
Francigenae tu metropolis pulcherrima gentis,
Hospitio regem grato regisque ministros
Excipis, et reliquas das iura suprema per urbes,
Quis cives populosa tuos? quis condita iussu
Carole magne tuo, doctis collegia Musis?
Aut iuvenes numerare queat, legumque peritos
Causidicos? recitare loci quis commoda possit?
Ipse bipartito rapidus te Sequana cursu
Dividit, et gemino circumdatur Insula tractu,
Insula mirandis adeo quae pontibus urbi
Iungitur, ut nisi praemonitus, dignoscere pontes
A vicis nequeas reliquis, sic omnia miris
Aedificata modis; sic ceu tellure locatae
Stant utrinque domus, gemmis auroque repletae.
Sequana sed tacitis has subterlabitur undis.
Omnibus in magnae strepitum quid partibus urbis?
Obstantesque adeo turbas, gressusque morantem,
Sint completa licet totis habitacula vicis,
Commemorem? obstupui fateor, quando omnia vidi
Totis plena foris, et proclamata subinde
Hic quaecumque velis cornu tam divite fundi.
Quae si cuncta canam, quot habet Sorbona sophistas,
Aut citius Monachos totam numerabo per urbem.
Clarorum tibi quid recitem monumenta [Orig: monimenta] virorum?
Lombardi, Sacrobusci, doctique Budaei,
Atque Cominaei tumulos, quos optimus ille
Turnebus quoque suprema est iam morte secutus.
Vivit adhuc Ramus, vivit Lambinus, et auro
Auratus melior: vivit Ronsardus, et artis
Paeoniae Duretus honor: Guillonius ipse
Atque Molinaeus vivunt, audire voluptas
Quos mihi summa fuit, rebus verbisque potentes.
SEd iam tempus adest, siccos quo Sirius ardens
Urit agros, cathedraeque silent, Musaeque quiescunt,
At non ulla quies nobis, sed adire Britannos,
Oceani bibulas ultra refluentis arenas,
Iam placet. interea populosa Lutetia, multum
Cara vale, breve tempus erit, tua quando revisam
Limina, si cursum superi reditumque secundent.
Egressis urbem, primo pulcherrima sese
Planities nobis offert, quam Sequana gyris
Dissecat, ut serpens sese sursum atque deorsum
Involvens. hos, et montem traiecimus altum,
Unde procul silvae et saltus spectantur amoeni,
Ostentatque humiles ibi villa Argentea turres,
Vestis ubi Christi, (si fas est credere pagi
Sacrificis) capsae, per vitrum, inclusa videtur.
Hanc sumpta mercede mihi sociisque sacerdos
Dum monstrat, certis verbis et ritibus utens,
Procubuit prius, hanc panni reverenter adorans
Particulam. pons hinc Isarae superatus, ad illum
Sunt Nordmannorum et Francae confinia gentis.
Hospitis hic et equos macros, et ephippia duro
Ex ligno fabricata, amplo conduximus aere,
Et miserandi equites multa de nocte profecti,
Luce sequenti aegre conclusam montibus urbem
Rothomagum assequimur: celeri qua Sequana cursu
Alluit Aulercos veteres, fluvialibus undis,
Oceani subiturus aquas, fluctusque marinos.
Praesulis hic sedes summi est, interque senatus
Septem illos celebres Gallis, non infimus, (ipsi
Parlamenta vocant) cunctas decidere causas,
Praeses ubi, proceresque solent, legumque periti,
Quorum ubi consueto dicta est sententia ritu,
Appellare licet nulli, lis clauditur omnis.
Templa ibi lustrantes olim pulcherrima, divum
Et veteres aras, deturbatasque videmus
Sanctorum statuas, flammaque ardente crematas.
Dant signum obducti nigra fuligine postes,
Atraque disiecti fumo laquearia templi.
Visitur hic Campani aeris vastissima moles
Excelsa in turri, late ex qua cernere possis
Montesque fluviosque omnes regionis amoenae,
Cui nisi dulce merum et vites natura negasset,
Non facile adiunctis cultissima cederet agris.
Ex pomis tamen atque piris silvestribus, illic
Potio conficitur vini defectibus apta.
Rothomago ad Clarae primo devenimus amnem,
Oceani tandem scopuloso in litore, Diepam
Vidimus. hic olim Danos habitasse colonos,
Scripta docent, nomenque urbis denuntiat [Orig: denunciat] illud.
Hic nos adversis tenuit nox altera ventis,
Neptuno donec, placidisque faventibus austris,
Mota ratis, fixo pandebat lintea malo.
Protinus Oceano in vasto, lux altera, duris,
Sub dio, in transtris, piceisque rudentibus acta est.
Dum circum aspicimus nil caelum praeter et undas.
Interea variis fallebant tempora laeti
Nautae exercitiis, hic unco piscibus hamo,
Hic talo socii loculis, nummisque struebat
Insidias cautus: multis cantare placebat:
Stertebant alii: sed tu mea cura Lucreti,
Sancte pater vatum regio quos Romula iactat,
Taedia tu curasque tua mihi voce levabas.
Imprudens tamen in certum me paene periclum
Conieci. hoc vivit capiturque sub aequore piscis,
Qui simul ac sentit manibus sua terga teneri,
Ilicet ex pinnis virus emittit acutis,
Seque venenatis pungens ulciscitur armis.
Talem paene manu attigeram, dum captus ab hamo
Penderet: nisi nautarum clamore fuissem
Praemonitus. rediens tandem sol tertius, oras
Optatas, Anglosque dedit contingere portus.
Contigimus, sed vectigal mox grande coacti
Praefectis numerare loci, cum navita dudum
Nos etiam haud parvo iurans emunxerat auro,
Diximus: o miseram Phoebi turbaeque sororum,
O sortem infaustam! quae vestris semper alumnis
Sunt data iura olim, non iam sunt perdita tantum:
Sed spoliis etiam vestris ditescere multi
Per fas perque nefas, saepe ignorantibus ipsis
Principibus ducibusque solent: haec gloria Phoebi
Doctiloqui, hic honor est Musis, sine munere quarum
Nil tamen in toto geritur laudabile mundo.
Oppidulum primo conspectum in litore nobis
Est Rya, quo pransi laute, visisque Britannis
Moribus, et facie pulchra, vultuque superbis
Virginibus, mensae solito quae more ministrant,
Pergimus a medio cum sol descenderet axe.
Mane novo lux orta iterum cum cederet orbe,
Sero Londinum, admisso properante veredo,
Sed primo Tamesis traiecto ponte subimus,
Ponte gravi merce omnigena, domibusque venustis.
Insula tota alias plenis est fertilis agris,
Argentoque auroque simul, stannoque nitenti,
Silvosisque iugis et laetis bobus abundat.
Non aestus nocet hic pecori, non frigora pomis.
Quin et oves, (haec terra lupos quia nescit edaces)
Incustoditae per pabula laeta vagantur.
Pannorum hinc tantae moles, et pondera lanae.
Quid tibi commemoremve canes, pinguesque caballos
Quidve canum praedam lepores, pinguemque ferinam?
Quid fontes, magnis aut iunctos arcibus hortos
Lauriferos, nitide cultos? libanotida multis
Arboribus tibi quid similem, quid cetera laudem?
Quae brevitas differre alio me temporis urget.
Nam nisi Bacchus eas privasset vitibus oras,
(Illi cocta Ceres quamvis hac parte medetur)
Cuncta fere, humanae quae vitae postulat usus,
Finibus ipsa suis non missa aliunde teneret.
Haec tamen Arctois laus est aeterna Britannis,
Quod post Pannonicis vastatum incursibus orbem
Illa bonas artes, et Graiae munera linguae,
Stellarumque vias, et magni sidera caeli
Observans iterum turbatis intulit oris.
Quin se relligio multum debere Britannis
Servata, et late circum dispersa fatetur.
Quis nomen, Bonfride, tuum, quis munera nescit?
Te duce Germanis pietas severa fidesque
Insinuans, coepit ritus abolere profanos.
Quid non Alcuino facunda Lutetia debes?
Instaurare bonas ibi qui feliciter artes,
Barbariemque procul solus depellere coepit.
Quid tibi divinumque Bedam, doctissimus olim
Tam varias unus bene qui cognoverat artes:
Quid Morum Homfridumque tibi, quos Anglia nostra
Protulit aetate, aut reliquos laudare necesse est?
Quorum fama manet nullo delebilis aevo.
Londinum tamen ante alias caput extulit urbes,
Quae Lunae falcatae instar, longo ordine ripas
Ad Tamesis sese incurvat. qua mergitur undis
Sol abiens, celsas reginae vidimus arces,
Et tumulos regum miro splendore nitentes,
Magnifico in templo: reges ubi more coronam
Antiquo accipiunt, certaque in sede locantur.
Linacer in Pauli posuit sua corpora templo,
Elogiis ornata novis. Si cetera lustres,
Saxonas invenies sculptos, urnasque vetustas,
Qui fuerint dubito: nonne illos esse putandum est?
Angilia qui stirpe sati, vicere Britannos,
A quibus et solitum retinet tota insula nomen,
Ecberti auspiciis, primus se dicere regem
Anglorum, veteri extincto qui nomine coepit,
Carolus imperii Magnus cum sceptra teneret.
Urbis ad Eoas arx cernitur ardua partes,
Cuius ad introitum geminos spectare leones,
Ignotisque licet diversa animalia formis.
Innumeris arx ipsa armis terraque marique
Utilibus, plena est: hic tot tormenta, tot hastae,
Spicula tot, tot frena simul, tot ephippia cernas;
Uno ut plura loco non toto exsistere [Orig: existere] mundo
Arma putes, Venetum si non conspexeris arma.
Opposita in Tamesis ripa, longa area, parvis
Distincta aspicitur tectis, ubi magna canum vis
Ursorumque alitur diversarumque ferarum,
Quae canibus commissae Anglis, spectacula praebent,
Hospitibusque novis, vincti dum proelia miscent,
Luctantes aut ungue fero, vel dentibus uncis.
Totius ast urbis quam sit pretiosa supellex:
Parietibus quam sint storeae, pictique tapetes
Inducti egregie: ut iuncis herbisque virescant
Strata pavimenta: atque hominum quam mundus amictus:
Omnia quid numerare refert? en Cynthius ipse
Nos vocat ad reliquas, solito iam clarior, urbes:
Sublimes in equis igitur, crebroque relictis
Pontibus, ad Tamesin, variis qui ambagibus errat,
Tot campos, silvas, tot regia tecta, tot hortos
Artifici dextra excultos, tot vidimus arces,
Ut nunc Ausonio Tamesis cum Tibride certet.
Hac tamen ante alias arx Hamptencurtia laude
Dignior est: quin digna etiam vicinior illi,
Quam quia non habeat similem, laudare Britanni
Saepe solent, nullique parem cognomine dicunt.
Visa utraque satis, Windsoram accessimus, aulae
Tunc proceres ubi regina praesente manebant,
Sceptra Caledoniae, quae nunc feliciter orae
Nympha tenet, sexum studiis linguaque nitore
Exsuperans, nihil est illo qua pulchrius orbe.
Arx antiqua quidem, sed saltus inter amoenos
Et valles in monte iacet, vicinia circum
Unde omnis, nemora et silvae, fluviique videntur:
Hic ut oves capreae cicures dammaeque [Orig: damaeque] gregatim
Immenso numero silvas et prata pererrant,
Quin et in effossis habitare cuniculus antris
Assuetus, prodire solet campisque vagari.
Reginae ut sedem celsamque reliquimus aulam,
Post pluvias ingens caelo comparuit arcus,
Arcus habens varios adverso sole colores.
Nos sero Oxoniam stellis devenimus ortis.
Hac olim Aonides sedem gratosque recessus
Cum doctis habuisse viris, collegia multa
Egregiaeque domus, horti et testantur amoeni,
Qui requiem et gratas praebent meditantibus umbras.
Hoc rex Alfredus Musas dignatus honore est.
Inde revertenti Roffensis praesulis aedes,
Et celebris Thomae interitu Cantuaria, quin et
Reginalde tuae visa est inscriptio tumbae.
Oppidulo tandem quarta post denique luce
Daverno excipimur, gemini qua ianua ponti
Faucibus angustis, lateque frementibus undis,
Gallorum Anglorumque vetat concurrere terras.
Hic quoque vectigal postquam numeravimus, auro
Emuncti, navem ingredimur: sed et aequora venti
Turbabant, bimarisque loci violentia morbum
Et capiti, cerebroque simul, stomachoque ciebat:
Iccius, aurorae donec se tempore, portus
Ostendit, fortique manu munita Caleti
Moenia, depulsis a Gallo erepta Britannis.
Proxima rore graves cum lux siccaverat herbas,
Ostentare procul munita Bolonia turres
Excelsasque arces coepit: pars urbis in alto
Monte sita est, ima pars altera condita valle,
Undique praesidiis magno munita labore.
Postmodo Monstrelum, Lambini patria, monti
Insita, Bellovacumque fuit gens obvia nobis.
Atque ita per Morinos (quos terrae ignara vetustas
Extremos hominum dixit) querulosque Picardos
Ingredimur, donec quarto cum sole reversos,
Sequanis adductis salvere Lutetia Musis
Nos iubet: o iterum, populosa Lutetia, salve,
Tu requiem nostrisque refers solacia curis.
Sed patriam decimo quia numquam vidimus anno,
Quam primum tumidas vindemia colliget uvas,
Linquere te rursum certo compellor amore.
HOc ubi tempus erat, primo nos vespere Melda
Suscipit. hinc virides qua Matrona proluit herbas,
Sequana flave tuis trepidans se iungere lymphis:
Vitiferos inter colles, et amoena fluenta,
Vidimus excelsas Condei principis arces.
Hinc laceros inter pagos, silvasque profecti,
Hospitiisque usi miseris tres ordine soles,
Dehinc Vertodunum celebratam praesulis urbem,
Hic ubi fertilibus floret Lotharingia campis,
Pocula gustantes musto repleta, subimus.
Inde per horrendos iter est infame recessus,
Silvarumque specus, ubi cautus saepe viator
Occubuit, saepe arboreis hic arida ramis
Lurida vel tristi dependent corpora tabo.
Horrore ingemui fateor, sed munere liber
Angelico, tamen evasi. lux postera, pontem
Clara Mosella tuum, qua se Metensia tollunt
Moenia, praesidiisque minax educitur agger,
Monstravitque suis plenam custodibus urbem.
Clare Mosella alios inter non ultimus amnes.
Saxeus educto quem pons amplectitur arcu,
Salve amnis, salve, Ausonii te carmina vatis
Egregiis cecinere modis, tu moenia, Trevir
Quae colit, et Metim, Selna comitante peragras:
Olim aquilae, nunc liligero quae subdita regi,
Gallica Teutonicis immiscet verba loquelis.
Nec procul inde tui distant Germania fines,
Austrasiaeque plagae. Saro Lutraque relicto,
Vangionum sedes veteres, urbemque subimus,
Quam circum dulcisque meri, frugumque feracem
Planitiem [Orig: Planiciem] , celeris tangunt quam cornua Rheni,
Quaedam etiam vidi veterum monumenta [Orig: monimenta] Quiritum.
Inde ad iustitiae sedem Spirensia ventum
Moenia, Rhenus ubi Nemetum praeterfluit urbem,
Hic si summa sacri subeas penetralia templi,
Sex ibi Caesaribus cernes exstructa [Orig: extructa] sepulchra,
Quattuor hoc uno diviso in marmora versu:
Filius hic, pater hic, avus hic, proavus iacet istic.
Namque ibi Conradus, tres et qui nomine gaudent
Henrici, imperio fuerant velut ordine functi,
Sic quoque vicinis una tumulantur in urnis.
Hinc per dulce virens, ad pabula laeta, salictum
Est iter in Rhenum: cymba si viceris illum,
Non procul hinc locus est, pingues ubi fertilis agros
Cultaque vitiferos aperit Graigoia colles,
Graiorum veteres quos incoluisse nepotes
Et nomen, Graiusque monet qui perfluit amnis.
Hic ego vitales tetigi puer editus auras,
Spectat ubi gravidas circum Mencingia vites,
Piscososque lacus, et iunctas montibus arces.
Ergo aliquot cupidis luces coniunctus amicis,
Cum lacrimas patris tumulo, titulumque dedissem,
Proxima cura fuit patriae vicina videre
Oppida, magnificasque domos. ad moenia Brettae
Saltus ibi brevis est, doctissimus ille Melanchthon
Qua genitus parvae magnum decus attulit urbi.
Capnio nec procul hinc triplicis nova gloria linguae,
Prodiit in lucem, Phoebo carissimus infans.
Hinc quoque Musarum celebres, quas Neccarus arces,
Alluit, Heidelberga tuam, claraeque Tubingae,
Cura videre fuit, doctosque audire voluptas.
Nec studiis insuave meis regionibus illis
Hibernare fuit: nec praestantissimus ille
Cisnerus me vulgari complexus amore est,
Compluresque alii. primo cum vere quietem
Rumpo iterum, Blavusque Istro qua confluit, Ulmam
Augustamque peto, ter maximus Aemilianus
Imperiique duces, et clari nominis urbes,
Et proceres ubi de magnis tum rebus agebant.
Omnia magnifico licet hic splendore niterent,
Admiranda modis insignibus, omnia pulchra:
Attamen e cunctis nil vidi illustrius, ipso
Caesare, quando Duces inter, summique senatum
Imperii, incedit roseo spectabilis ore.
Assurgunt circum proceres, et iussa capessunt,
Miranturque omnes divinae frontis honorem.
Non secus ignito volitante per aethera curris
Diffundit iubar auricomum sol aureus ipse,
Illum praecedunt perque intervalla sequuntur
Lucifer e reliquis longe pulcherrimus astris,
Consilioque valens Cyllenius, aurea Phoebe,
Nec procul a solio regis Mars ensifer astat,
Vicinusque patri sceptro spectabilis alto
Iuppiter, hos reliquae caeli quas orbita stellae
Continet, innumerae cingunt, regemque salutant,
Ipse loco medius, radiis procul omnia complet:
Sic etiam pulchros inter pulcherrimus ibat
Arbiter imperii, fessis spes maxima rebus.
Sed si semideos, terrarum lumina, reges,
Legatosque orbis varia regione profectos,
Si luxum, turbas, spectacula, prandia, pompas,
Sive urbem celebrare velim, sive urbis alumnos
Hencelium pluresque alios, Vox deseret ipsa,
Et prius hesperiis Phoebus sese inferet undis.
Nec decet angusto tantarum pondera rerum
Deterere ingenio: melius tacuisse videtur,
Quam dixisse parum, tantaeque incongrua moli.
ADria iam curae est. Lycio ergo ponte relicto
Incipit adiunctos monstrare Bavaria campos,
Atque urbs in clipeo Monachum quae pingit inertem,
Pulchra foro, domibus, vicis, arce, aggere, templis,
Isara spumiferis, quam praeterlabitur undis.
Hac quoque lustrata postquam discessimus urbe,
Paulatim, nivibus late candentibus Alpes,
Impositaeque olim ventosis Alpibus arces
Apparent: illisque oriens e montibus Oenus,
Suaciacos aeris legulos pleno alluit amne,
Amne metallifero circum qui monte superbit.
Contigimus celebres hinc Oeni in valle salinas,
Atque Tyrolensis fulgentes praesidis arces,
Oenipontis habet qua non ignobile nomen,
Urbs, semper nebulis et iniquis horrida nimbis,
Sed tectis tamen aureolis, et nobilis aula:
Quin templo inprimis, puro quod marmore fulgens
Sex et viginti magnis ex aere colossis,
Austriacae proceresque domus, regesque videndos
Exhibet augustis procero in corpore membris.
Postera nubiferi fastigia Pyrenaei,
Conspicienda dedit, magno ascendenda, sed inde
Maiori, prono pede, descendenda labore.
Hic ubi victus erat, vallis quod Telnia gignit
Dulce merum, fessi sicco gustavimus ore.
Brixina mox veteres absentis Praesulis arces,
Imaque frugiferos monstrat Bozenia campos,
Panis ubi longe pulcherrimus, optima vina.
Iamque dies iterumque dies geminaverat ortum,
Ad ripas Athesis, tumidas e gutture strumas,
Vidimus agricolis pleno cum tubere nasci,
Inflatae vesicae instar, mox inde Tridentum
Venimus, Italicae quae prima urbs ianua terrae
Imminet, Ausoniae commiscens Norica linguae.
Hic magni e variis acciti partibus orbis
Convenere patres, revocare in pristina sectae
Relligionis opus, nulla cum fruge volentes.
Hanc ubi depressa conclusam valle reliqui,
Feltria Caesareis nivium damnata rigore
Versibus, intrata est: hic se subducere montes
Incipiunt, mollique iugum demittere clivo.
Nunc iterum planis circum undique libera campis
Lumina ferre queo. nam totis octo diebus,
Nil scopulos praeter, fusasque e cautibus undas,
Excelsasque nives e valle videre licebat.
Hinc nos Travisium piscosi ad flumina Sili
Atque ubi nautarum iam sunt magalia, Mestrum,
Urbs olim praeclara capit. saevo Adria fluctu
Aestuat hic, Venetas procul inde per aequora turres
Ostentans, mediisque sitas in fluctibus arces.
Quas ubi contigimus: magni miracula mundi
Quis complere neget sic structas, diximus, aedes!
Armipotens regina maris, cultissima salve.
Salve orbis magni emporium, ditissima censu,
Tu postquam Latiis urbs Romula concidit arvis,
Altera Roma velut vastis caput exeris undis.
Ut de Cecropiis olim certavit Athenis;
Sic docta Neptunus adhuc cum Pallade certat,
Urbs utri Venetum cedat. mare mercibus ille
Omnigenis, praebetque suas habitantibus undas:
Eximios virtute viros, belloque togaque
Illa dat, et socias defendit Gorgone Musas.
Quis nomen Musure tuum? quis nobilis Aldi
Prela novosque typos? quis clari encomia Bembi
Nescit, et Hermoleum? dictus qui Barbarus olim,
Barbariem tamen Italicis procul expulit oris.
Cui non Naugerius? cui non Egnatius ille,
Aut Contarenus facundo cognitus ore est?
Docta Minerva quibus sua iura tuetur alumnis.
Quos ego, dum reliqui merces mirantur, et urbis
Splendorem attoniti, vero compulsus amore
Suspicio, venerorque libens, atque effero laude.
Iamque tenebamus rivum qui dicitur altum.
Is longe mediam porrectus dividit urbem,
Et quascumque domos, quaecumque palatia circum
Aspicias, sic sunt exstructa [Orig: extructa] , ut regia dicas
Omnia, Dalmatico sic atria marmore fulgent,
Tectaque regifico surgunt ad sidera luxu.
Quid tibi coniferumque Ducem, proceresque senatus
Purpureos, senioque graves? quid templa per urbem
Splendida, quidve aedem divoque palatia Marco
Sacra canam? quid qui toto celeberrimus orbe est
Thesaurum ingentem, templo qui conditur illo?
Quis cunctas numerabit opes, mercesque per urbem
Omnigenas, variis huc quae mittuntur ab oris.
Quid fora? quid navale tibi? quo tanta supellex
Nautica, et omnimodus Martis quae postulat usus,
Arma latent, galeae, pilae, tormenta, sarissae,
(Ut vidi obstupui) tales tantaeque triremes,
Ut nemo meminisse queat, numerumque referre.
Quod tibi si Graecos placeat cognoscere ritus,
Templa pete, Argolici tractant ubi sacra ministri,
Et linguam agnosces veterum, Graecosque videbis,
Concursu totum magno complere sacellum.
Si placeat varios hominum cognoscere cultus,
Area longa patet, sancto contermina Marco,
Celsus ubi Adriacas Venetus leo despicit undas.
Hic circum gentes cunctis e partibus orbis,
Aethiopas, Turcos, Sclavos, Arabesque, Syrosque,
Inveniesque Cypri, Cretae, Macedumque colonos,
Innumerosque alios, varia regione profectos:
Saepe etiam nec visa prius, nec cognita cernes.
Quae si cuncta velim tenui describere versu,
Hic omnes citius nautas, celeresque phaselos,
Et simul Adriaci pisces numeraro [Reg: numeravero] profundi.
Nil tamen in tanta visum mihi carius urbe,
Quam patriae decus, et specimen virtutis avitae,
Magnus Udalricus, clipeo cui fulget aperto
Bucephali facies, quam Maenalis ursa veretur,
Dux Henetus, Venetam coeptis felicibus urbem
Italiaeque plagas illo qui tempore lustrans,
In se oculos animosque hominum converterat omnes,
Augusta virtute gravis, vultusque nitore.
Hinc ego Muranum, vasto iacet insula ponto,
Remigio cymbaque peto, fulgente camino
Vasa ubi cum vitreis fiunt cristallina gemmis,
Gemmis quae veris etiam certare videntur,
Insidiae loculis tantae nummisque struuntur.
Hinc Adriae qua Medoacus se turbidus infert,
Provehimur, bene velata de nocte carina,
Donec mane novo Patavini Antenoris urbem,
Euganeosque procul colles spectare liceret.
Salve urbs doctiloquis sedes aptissima Musis.
Magna loco, spatiosa foro, placidissima caeli
Temperie, muroque triplex, latissima fossis,
Et magnis celebrata viris. hac Livius ille
Historiae pater est genitus, servantur eodem
Illius ossa loco, statuis, tituloque superbo,
Hic ubi iuncta foro, nullis fulcita [Reg: fulta] columnis
Plumbea marmorei pulchre stant tecta palatI:
Hic etiam Paulus iuris legumque peritus,
Et statuas alii meruerunt urbis alumni.
Haec etiam ValerI patria est, qui Iasona laudat.
Haec patria Asconio et Stellae, Praetoris in arce
Effigies quorum et titulos spectare licebit,
Atria Romanum referunt ubi picta senatum.
Hic quoque suprema Longoli conderis urna,
Inscripsitque tuae Bembus tria carmina tumbae.
Te iuvenem rapuere deae, fatalia nentes "
Stamina, cum scirent moriturum tempore nullo, "
Longoli, tibi si canos seniumque dedissent. "
Hortus in hac etiam medicorum nobilis urbe
Visitur, arboribus, raris et consitus herbis.
Hic hebenum lotonque simul, viridemque papyrum,
Hic moly, hic adianta vides, mollesque hyacinthos:
Nec dictamnus abest fixis medicina capellis.
Quo feror? Immensum est omnes perstringere plantas,
Quas ego dum celebri video novus hospes in horto;
Signa rubescebant aestivi fervida cancri,
Sirius et calidis minitari coeperat agris.
Robortelli igitur Musis, vocique disertae
Deditus, hic aliquot volui subsistere menses,
Vinceret ardentes dum lenior aura calores.
Interea fontes Aponi, thermasque salubres,
Visimus et crebro doctorum tecta virorum.
VIrginis in dextra sed iam vindemitor ala
Exoriens, fore maturas mox indicat uvas,
Optatumque refert rabido lenimen in aestu.
Euganei montes igitur carique sodales,
Urbs Patavina mihi fido quos pectore iunxit,
Iam me Roma vocat, bene perpetuumque valete.
Digressis tenuem se Bacchylionis ad amnem
Frugiferos inter tollit Vicentia campos.
Hinc Baldi vicina iugo, Verona, Catulli
Patria, quam flexis munitque et perfluit undis
Ipse Athesis, decoratque alti labor Amphitheatri,
Conspicua est renovatque tuos Diderice triumphos,
Qui Gothus Italiae sceptrum sublime tenebas.
Conspicua est etiam divini Mantua vatis
Patria Virgilii, claram qua Mincius Anden
Alluit, et pulchris mox urbem interluit undis:
Aequoreo fremitu insurgens Benacus et aestu,
Quem recipit, lateque urbem circumfluus ipse,
Hinc sinit illaesum puro transire fluento,
Sic, lacus ut patulas non intermisceat undas.
Hic arces, fora, templa, domos, pulchra omnia lustrans,
Pisciferosque lacus, et amoenae commoda ripae:
Dixi equidem sociis, an non natura videtur
Atque hominum certasse labor, maioribus illa
An vero hic urbem meritis extollere posset?
Hic quoque Baptistae, quo Mantua gaudet, et ipsam
Virgilii faciem, quam dux Gonzaga monetae
Imprimit, inveni. lapsi Phaethontis [Orig: Phaetontis] in amne
Eridano vitreus qua Mincius influit, acti
Remigio a nautis, caelo cursuque secundo,
Conspicimus quas fortis habet Ferraria turres,
Quin et Atestini ducis inclita tecta, viasque
Latas, et Musis Phoeboque addicta Lycea,
Et Calcagnini celebris, tumulumque Gyraldi
Visimus et reliquam visu quae digna per urbem.
Triginta hic fluviis tumido Padus amne receptis,
Turbidus Adriaco septena per ostia ponto
Iungere se properans, nymphae Callopsidis hortos
Circumdat, vastaeque prius petit ora Padusae.
Aemiliae princeps populosa Bononia terrae,
Inclita rectorum studiorum mater et altrix,
Puraque Felsinei sunt proxima flumina Rheni.
Hic si nobilium sedes, praecinctaque latis
Atria porticibus, si celsa palatia Musis
Structa recens, laudare velim: si tollere summos
Doctrina et virtute viros: Sigonius inter
Quos nitet, ingenioque senex Cardanus acuto,
Et plures alii, citius vineta racemos
Quot generent ibi, vel sulcos numerare liceret.
Post ubi nimbiferum superavimus Appenninum,
(Cui nive tecta coma est, silvis densisque pruinis
Barba riget, longo tenduntur bracchia tractu
Horrida) Faesulea dictos ab Atlantide montes
Scandimus, Etruscae [Orig: Hetruscae] caput hic Florentia terrae,
Magnum, opulentum, ingens, vario de marmore templum,
Conspicuum tabulis, centum sublime columnis,
Et duo praeterea simili splendentia luxu,
Regalesque domos, et Cosmi protulit arces.
Quae propiore gradu pulchram dum lustro per urbem,
Caselio duce, quem casus mihi commodus illic
Obtulit, optatum, et notae virtutis amicum:
Admiror, stupeoque animi sollertis acumen,
Subtilesque manus, et doctae Palladis artes,
Serica dum tractant molli subtegmina filo,
Queis [Reg: Quis]
linguae nitor accedit, cultusque decentes.
Hic me doctiloquo senior Victorius ore
Excepit placide, summum qui perfluit, Arni
Italiaeque decus, sophiae iam tantus in arce;
Quantus in historia, nostro, lux temporis, aevo
Exstitit hic humili Iovius qui conditur urna.
Quid tibi iam multos quos Bibliotheca recondit
Egregios, rarosque libros? quid principis hortos?
Marmora ubi, in varias et saxa excisa figuras,
Et platani insignes, foliis cernuntur amoenis:
Quid tigres, aquilasque leves, fulvosque leones,
Quid repetam celebrata aliis monumenta [Orig: monimenta] Poetis?
Vis breviter dicam? nihil ingeniosa vetustas
Invenit, nihil exstruxit, nihil edidit umquam [Orig: unquam] ,
Istius ingenium quod non aequaverit urbis.
Hinc mare Tyrrhenum, frater qua Thybridis [Orig: Tybridis] Arnus
Accedit, veterem Pelopisque interfluit urbem,
Ingredimur Pisam, quae clara prioribus annis
Floruit, et victrix alias frenare solebat:
Nunc eadem perpessa gemit. sic tutius arcto "
Stare loco, dubiaeque vices perpendere sortis. "
Antiqui splendoris adhuc monumenta [Orig: monimenta] supersunt
Inclita, marmoreis fulgentia templa columnis,
Turris et inclinata foris, minitansque ruinam
Pendula, recta intus si videris: area longa,
Gloria Romani, Decius qua, maxima iuris
Conditus est, ubi vicenis et quattuor horis
Corpora consumi memorant his obruta terris.
Quin Nicodeme tui monstrant monumenta [Orig: monimenta] sepulchri.
Hic quoque magnificae Musarum et Palladis aedes
Visuntur, quas Bargaei doctrina celebres
Efficit, aucupii renovat qui versibus artem.
Altera lux Senae celebrem nos duxit in urbem,
Virtutum eximiam doctrinarumque magistram,
Nec reliquis quoque magnifico splendore minorem,
Atria Musarum, seu templi marmora spectes;
Pauperibusque datas immensis sumptibus aedes.
Cui licet in clipeo patulo lupa fulgeat ore,
Insigni tamen externos dignatur amore,
Et iuvat officiis. eius laudare puellas,
Blandinis quibus ora rosis, et lumina stellis
Certant: et nitidis hebetatur crinibus aurum:
Colla manusque nivem superant: vox plectra sonora:
Non opus est. laudans vinum, vinosus Homerus
Creditur. Aeneas decus est huic Silvius urbi,
Postmodo qui triplicem gestavit fronte coronam.
Pegaseis hanc rursus equis cum linquere coepi,
Mox Boneconventum, positique in colle Falisci,
Dulce propinarunt certans cum nectare vinum:
Altera lux donec latitans sub monte Viterbum,
Tertia, post Cremerae rivum, celeberrima ROMAE
Moenia conspicienda dedit, collesque superbos,
Septembris tum nona dies lapsura ruebat.
Hic Capitolinas primo conscendimus arces,
Romanumque forum, toti mirabile mundo,
Quod quandoque auro, gemmis, et marmore fulsit.
Nunc sine honore iacet, taetris deforme ruinis.
Paucae illic statuae tantum, fractique colossi,
Atque Antonini monstratur equestris imago.
Qua rupes Tarpeia olim, Nasonis et aedes
Augusto viguere loco, nunc furca nocentum [Reg: nocentium]
Suppliciis erecta patet. sublime FeretrI
Quod templum Iovis ante fuit, caeli ara vocatur,
Intactaeque sacrum matri, conscenditur altis
Plus centum gradibus, tumulo spectabile Blondi.
Parte triumphales alia conspeximus arcus
Septimii, atque Titi Solymam qui diruit urbem,
Sculptura sane egregios: de more triumphans
In curru dux ipse sedet, victoria circum
Laeta volat, lauroque ducem victrice coronat:
Foederis arca sequens fasces gestata superbos
Praecedit currum; Solymi vasa aurea templi,
Et geminae Mosis tabulae, septemque lucernae,
Et Iudaei etiam vinctis post terga lacertis,
Fornice marmoreo insculpti, cernuntur ibidem,
Exemploque monent, sero minitante nepoti,
Non impune sacras quemquam contemnere leges,
Doctrinamque Dei, missosque ex aethere vates.
Inde Palatini iuga proxima scandimus, hortis
Consita, ubi Augustus, Cicero atque Hortensius olim
Magnificas habuere domos. tua bella recensens
Constantine, eius fornix radicibus instat,
Artifici dextra ornatus, pictisque triumphis.
Hinc ad Aventinum recto si tramite pergas,
Continuo magni venies ad maxima Circi
Rudera, qui cupidae spectacula postmodo plebi
Exhibuit mons iratae; conterminus olim
Praebuerat cui secessum, spatiumque furoris.
Non ego crediderim, hunc tantas traxisse ruinas,
Cacus ubi Herculeis labefactum viribus antrum
Cum miser ingemuit: quantas nunc esse videmus
Montis Aventini, magnae qui templa Dianae
Sustinuit, tenuitque suas hic Ennius aedes.
Nunc prope pyramidis Cesti fastigia surgunt.
Caelius hinc medio Laterana palatia tergo,
Et Vallae tumulos, et summi praesulis arces
Continet. hinc Arcton versus si lumina vertas,
Illa Gigantei moles operosa theatri,
Aere operaque Titi, superas se tollit in auras,
Monte sub Esquilio, nitidas ubi marmore thermas
Ille idem, simili struxitque palatia Sumptu.
Aurea profusi licet hic domus illa Neronis
Fulserit; est tacitis tamen obscurata tenebris.
Sed Maro quod solitus suavique Propertius ore,
Hic modicis habitare casis, qua maximus hortos
Maecenas coluit; nullis abolebitur annis.
Ingenii vigor instabili sic praevalet auro.
Coepimus hinc dictum de Vimine scandere collem,
Caesar ubi tantas exstruxit [Orig: extruxit] Dalmata thermas,
Ut montis bona pars illis contecta lateret,
Nunc inculta iacent disiectae rudera molis,
Luxuriae signum veteris, fastusque superbi.
Mox ubi magnificas habuit Sallustius aedes,
Ornatumque forum, sublati in rupe Quirini,
Praxitelis Phidiaeque placet spectare labores,
Instar montis equos ex marmore. colle sub imo
Celsa tuo Traiane foro fundata columna
Concava, sollertique manu caelata videtur,
Militiaeque refert varios sculptura labores.
Plebs hic Ausonio statuam Romana locavit.
Hinc teretem templi molem, quo pulchrius ante
Et mirabilius tota nil vidimus urbe,
Sive vetustatem, sumptus, artemve requiris:
Et qua Flaminio iuncta est Academia circo
Ingredimur, cupidi doctos audire magistros,
Sed Musis addicta cohors cathedraeque silebant.
Post Tiberine tuas campus qua Martis ad undas
Ludicra cum variis habuit certamina luctis,
Transimusque duos, quos dividit Insula, pontes,
Ianiculi donec positas in vertice sedes,
Qua Ianus pater, et Saturnus condidit arcem,
Contigimus, multisque prius vix visa diebus
Rectius hoc uno conspeximus omnia colle,
Desuper oppositae qui plurimus imminet urbi.
Hic plures quam trecentas dignoscere turres,
Si libeat numerare, potes, pluresque ruinas.
Quid iuvat usque adeo vano indulgere labori?
Terrarum et varios per mille pericula tractus
Visere, quando nihil toto est durabile mundo.
Aspicis impositas Romanis collibus arces,
Et monumenta [Orig: monimenta] olim claris decorata triumphis,
Ut iaceant, propriis vix agnoscenda ruinis.
Et querimur miseri exiguo sic corpora casu
Nostra mori, cum mundus idem patiantur et urbes?
Haec Roma est, Dea terrarum, magno aemula caelo.
Quae titulis aeterna olim, soloque tremenda
Nomine, sidereo populis pro numine culta est.
Nunc sine honore iacet, licet ipsa cadavera tantae
Molis adhuc spirare minas irasque putentur,
Sed frustra. externus nam postquam defuit hostis:
Viribus ipsa suis, in se crudeliter uti
Coepit, ut huic aditus etiam quandoque pateret:
Iam patuit, viden ut capiti diadema revulsum
Miles humi stravit, populis calcata profanis
Sceptra iacent, soliique nitor fastusque superbi
Desiit, in victa victrix iam Roma sepulta
Relliquias vix ipsa suas, vix nomina servat,
Rebus in adversis victrix, sed victa secundis.
HInc ubi Parthenopen visendi cura subiret,
Qua mare Tyrrhenum violentas Thybridis undas
Imbibit: immenso quondam celeberrimus orbe
Qui fuerat, portum petimus, vastasque ruinas.
Hic olim Monicam matrem Augustinus honesto
Condidit in tumulo, cui nunc altaria fumant.
Mox ultro placidoque mari, ventisque secundis
Provehimur, donec nutrix Aeneia nomen
Cui tribuit, portu fessos Caieta recepit,
Insigni portu et tuto. procurrit in aequor
Urbs ipsa, et gemino veluti paeninsula [Orig: peninsula] fluctui
Insita, turritum salsis caput exerit undis.
Mane iterum ignoto vitam committere ponto
Coepimus, Inarimem donec Prochytamque legentes,
(Hic ubi terribilis flammam eructare Typhoeus
Dicitur, et verso terras invertere tergo)
Miseni scopulos procul et Nesida videmus,
Quam tenebras propter vicino cernere vultu
Non licuit, iam nox atra circumvolat umbra,
Cumarum Euboicas dum praeterlabimur oras.
Hic ego Trinacriam versus dum lumina flecto,
Conspicor horrescens sinuosa per aequora montem
Flammivomum, ardentemque procul, mox litora circum
Sulphure Baiano taetroque bitumine fumant
Omnia, foetenti mare late impletur odore.
Sed nos, Pausilypi qua se de rupe Vesevo
Et Capreae ostentat pulcherrima Mergilline,
Quaque intermedias regina Neapolis arces
Exserit, optato curvantem bracchia flexu
Contigimus portum. gravidas Campania vites
Hic aperit, nunc Hispanis gens subdita sceptris.
Parthenope, nutrix magnorum clara virorum,
Dives agri, iucunda loco, portu, aggere, caelo,
Fontibus atque hortis longe pulcherrima, laudis
Quis recitare tuae satis hic encomia possit?
Statius ille tuus, nostro si viveret aevo,
Pontanusque senex; retinens si nomina sancti
Nazarii, aut alii superessent urbis alumni,
Vix celebrare satis te praestantissima possent.
Inclita magnorum nam sive palatia regum,
Seu nova, seu veterum monumenta [Orig: monimenta] celebria rerum,
Sive requirat opes aliquis, seu dona Canopi,
Aut patrias merces, aut splendida templa domosque,
Munitasve arces, aut cinctos aggere muros,
Structave doctiloquis desideret atria Musis,
Egregiosque viros studiis, et Marte valentes,
Omnia repperiens [Reg: reperiens] , nil quod desideret ultra est.
Sed ratio positusque loci, caelumque salubre
Imprimis placuere mihi. combusta Vesevi
Cornua, doctiloquo quondam fatalia Plinio,
Hic etiam media fumantia conspicis urbe:
Pausilypus vastam protendit in aequora molem.
Extra intraque horti tot ubique videntur amoeni,
Regifico structi sumptu, pomaria Cyri
Queis [Reg: Quis]
nequeant certare: hederae, myricaeque virentes,
Et citri patulas praebent spatiantibus umbras.
Ad solem aureolo fulgentia poma colore,
Maturasque vides ficus, et punica mala.
Parte alia caelo minitantes vertice cedri,
Coniferaeque caput tollunt sublime cupressi.
Iuniperis etiam locus est, lauroque, nec illis
Palma deest, grataque frutex lanugine notus
Gossipii. has inter, pulchris umbracula vites,
Aemula porticibus texunt, undaque perenni
Fons fluit, et Pario celatis marmore labris
Lympha cadens, excepta sonat siphonibus altis.
Sed tamen ante alios longe caput extulit hortos,
Quem Capuam qua ducit iter, Sebethus amoenus
Alluit, et fontes urbis sub moenia ducit,
Hortorum decus egregium. Pulcherrima tellus,
Quam neque rugoso saevus spiramine Caurus,
Hibernaeque nives, aut brumae frigora laedunt.
Hic quoque Pontani tumulum spectare placebat,
Struxit ubi parvum doctissimus ille sacellum,
Supremisque suos titulis ornavit amicos.
Non mihi iam nitidos quos haec alit ora caballos:
Non fontem qui praebet aquae gratissima nautis
Munera, dum salsis dulces intervomit undas:
Non varios fructus, et amictas vitibus ulmos:
Non agros, et quanta illis opulentia frugum:
Non arces laudare libet, portumque capacem:
Quae nisi visa fidem nulla ratione merentur.
HInc ubi bis sexta rursum discedere luce
Visum erat: impediere imbres, qui fluminis instar
(Pontibus exitium et muris) e monte ruentes,
Praecipites secum silvas et saxa trahebant:
Unaque nox tantum stragis dedit, integer anno
Quam dare non poterat, iunctis exercitus armis.
I nunc, et rerum vires contemne parentis.
Hinc tamen ad templum quod condidit Actius, ipse
In quo marmorea post fata quiesceret urna,
Venimus: ut Musa tumulo sic ille Maronis
Proximus est. supra tenuit Maro namque sepulchrum,
Hic ubi Pausilypi vastum specus intima montem
Perforat, et longo suspendit desuper arcu.
Hanc quoque cum sociis, praelato lumine, cryptam
Ingressi, aspicimus loca subterranea, plena
Pulveribus tenebrisque atris, et nocte profunda.
Xerxei sudoris, Atho qui effodit, ut aiunt,
Magnum opus, et magni monumentum [Orig: monimentum] insigne Luculli.
Hoc face proiecta postquam de fornice cessi,
Undique sulphureo paulatim implentur odore
Omnia, nec procul est letale [Orig: lethale] in vallibus antrum,
Antrum horrendum, halans imo de monte venenum,
Monte vaporiferis circum sudante cavernis.
Quisquis in hunc casu vel vi devenit hiatum,
Semianimis celeri quatitur vertigine: quod si
Non subito redeat, vita sub monte relicta
Mortuus extrahitur. subito retractus anhelus;
Vicina recipit vitam motumque sub unda
Immersus. Saepe id volucres, asinique canesque
Interitu docuere suo, vitaque recepta.
Est prope flammivomo vallis circumdata monte,
Sulphur ubi et magnis spectatur alumen acervis,
Vallis hians rimis, sonitum pulsata remittens,
Et spirans piceos per crebra foramina fumos.
Sulphurei circum latices, et pingue bitumen
Tartareo exsultant [Orig: exultant] effervescuntque tumultu:
Fumosis supra nebulis involvitur aer:
Et phlegethonteam [Orig: phlegetonteam] exhalant loca cuncta Mephitim.
Depasti circum scopuli, flammasque vomentes
(Non bene, ne nimium procedite, creditur illis)
Dant strepitum, gemit exesis mons ipse cavernis.
Vidimus hinc veteres urbis Dicaearchidos arces.
Quam bene florentem Delum dixere minorem:
Calligula et calidis illam coniungere Baiis
Arte volens, validum sinuosa per aequora pontem
Struxit, adhuc cuius pilae monumenta [Orig: monimenta] videntur,
Quas prope Misenus medias procurrit in undas.
Quid tibi iam celsi memorem fastigia montis?
Tempore qui nostro, viginti et quattuor horis
Planitie in lata, terram quatiente tremore
Exsiliit, vastam iactans ad sidera molem.
Quid tibi Cimmeriis cultum praedonibus antrum?
Quidve lacum? quem Virgilius describit Avernum,
Quem super haud ullae poterant impune volantes
Tendere iter pennis. tibi quid secreta Sibyllae,
Aut Labyrintheis [Orig: Labiryntheis] monstrosa ambagibus antra?
Quid thermas tibi Baiarum? montisque meatus
Aestiferos intus, caesaque cubilia rupe,
Inque latebrosis quid sudatoria saxis,
Rudera quid, Cumasque canam, celebresque ruinas?
Singula quae proprios poscunt celebranda libellos.
Iamque instare meo finem brevis hora labori
Indicat. exilio clarum tumuloque vetusto
Scipiadae, mox Linternum (quod Patria iam nunc
Dicitur, ob titulum, moriens quem Scipio ibidem
Iusserat ascribi cippo: patria invida nobis
Atque ingrata etiam, nec iam morientis alumni
Ossa habitura vale) quin et Claniumque palustrem,
Vulturni et gyros navi superavimus ampla.
Vidimus hinc nitidum
Gauri [(printer); sic: Cauri]
in radicibus hortum:
Minturnis etiam Lyrin superavimus amnem,
Mox Laestrygoniis quandoque infame latebris
Oppidulum, Ciceroneis post nobile villis:
Sub noctem Fundos petimus, qua citria summo
Vertice subiectis despectat Caecubus hortis.
Mane novo impositum scopulis candentibus Anxur,
(Tarracina alio nunc nomine dicitur) inde
Caesaris Augusti in patriam nos Appia duxit.
Appia nobilium quondam regina viarum.
Mane ad aquaeductus veteres, portamque Latinam,
Romanos iterum colles urbemque subimus.
Iam mihi Pontificem labor est, molemque videre
Olim Adriane tuam, populis ubi numinis instar
Praesidet, et miseros excelsa terret ab arce,
Qui reserare potest et claudere solus Olympum.
Qua Vaticani iunctos videt area montes,
Aspicienda patent celsi fastigia Petri.
Aeris inaurati nux illic pinea, multos
Alta pedes, primo aspicitur: pars unica vastae
Arboris: hic olim quae caelum erecta petebat.
Arbiter imperii Magno prognatus Othone,
Magnifico moriens hic sese marmore texit,
Ante fores quod pollutum, ruptumque patensque
Negligitur, templum Sadoleti continet urnam,
Pontificumque aliquot tumulos ex aere micanti.
Aenea quin Petri effigies spectatur ibidem.
Non iam Pontificis bellos quos vidimus hortos:
Non arcem tibi commemoro: non Bibliothecam,
Innumerosque libros: non ampla palatia laudo,
Festus agebatur forte illo tempore, magna
Quo pompa adveniens Gallorum nuper ab oris
Excipiebatur solito legatus honore.
Hic ego Pontificem solio splendente locatum
Et circum rubeos gestantes fronte galeros,
Uno omnes vidi intuitu, ritusque notavi.
Nomine legati Gallorum encomia regum
Clara ubi facundo Muretus dixerat ore,
Nobilitas comitata ducem, ter poplite flexo,
Praesulis ante pedes procumbit et oscula figit,
Et plane affectam summo se credit honore.
Quin tabulas circum si picta per atria lustres,
Invenies simul ut fastu delusus inani,
Pontificem supplex Caesar Fridericus adoret,
Egregium vero specimen virtutis avitae.
Parte alia, totum cunctis cum tractibus orbem,
Diversosque habitus hominum, moresque videmus,
Artifici dextra expressos, titulisque notatos,
Dignum opus aspectu, pictisque insigne figuris.
Tum quoque suaviloquo doctoque Manutius ore,
Me placide excepit, fandi clarissimus autor.
Hic tibi si cryptas, extra quas vidimus urbem,
Queis [Reg: Quis]
latuere pii, gens olim invisa tyrannis,
Christicolae, effossis loca relligiosa cavernis:
Si templa Agnetis, Pauli, Circosque referrem:
Tempore deficerer. tu sat mihi visa secundum
Roma vale, repetamus iter patriosque penates.
FLAminia ergo via, et tumidis nos Mulvius undis
Pons capit, Ocriculum dum tendimus et Spoletum,
Qua Clitumne tuas cingit vetus Umbria ripas.
Tollertina Deum terrestrem curia laudat.
Postmodo Lauretum ruptis dum terga veredis
Pergimus, ambiguo me paene Potentia flexu,
Ignotis, affixus equo, dum luctor in undis,
Perdidit. Anconam Piceni ad bracchia portus,
Postera lux, superique maris nos duxit ad undas,
Hic ubi Cyriacus Cimmerae in vertice montis
Trans mare, Dalmaticas in littore despicit urbes.
Gallorum hinc Senonum sedes, clarumque Pisaurum,
Arimino et parvum veni Rubiconis ad amnem:
Quem quicumque olim sumptis transiverat armis,
Creditus est hostis Romae patriaeque futurus.
Tertia Felsineis iterum nos intulit oris.
Mox ubi laeta Ceres fecundis fluctuat agris,
Et Mutinam, Lepidique urbem, Parmamque nitentem,
Vicinosque Pado, qua longa Placentia muros
Et Mediolanum culto caput exserit arvo,
Vidimus Insubriae tractum, Lambrique fluenta,
Et templa Ambrosii sacro celebrata sepulchro.
Inde Novocomum veniens, te maxime Lari
Lustro etiam statuas, magni quas urbis alumni
Caeciliusque nepos, et avunculus ille Secundus
Plinius, ingenio a patrio meruere senatu.
Haec eadem Iovio patria est, ibi tecta videntur
Eius, imaginibus doctorum ornata virorum.
Postera Luganumque lacum, monte undique cinctum,
Atque Belinzonae Ticini ad flumina turres,
Stagnaque Verbani, summas ostendit et Alpes.
Helvetios Italis dirimit mons asper ab oris,
Pars Adulae, Bernardinum dixere Mesauci.
Eius inaccessas nunquam contingere rupes
Ver potuit, non huc Bacchus, philomela, Ceresve,
Non aestas adiit: glacies hic matris ab alvo
Excipit, et teneros durat vi frigoris artus
Custodum pecoris: siccos cum Sirius ardens
Urit agros alibi; rigidis in cautibus illic
Regna tenet deformis hiems, Caurique furentes
Bella gerunt, altaeque nives in montibus altis
Exstructae terramque gravant atque horrida saxa:
Ipse fremens sonitu, caput inter nubila condit,
Phoebeosque procul scopulis intercipit ignes:
Innumeris circum glacies cristallina seclis [Reg: saeculis]
Indurata riget: per adesas spumea cautes
Unda strepit: mons ipse astris conterminus albet.
Heu mihi dissimili quam nunc regione tenemur
Italiae! heu labor est quantus, quantumque periclum
Lubrica tam duro vestigia figere clivo,
(Expertus didici summo in discrimine vitae,
Praerupti in nemoris dorso dum transigo noctem,
Solo exstans [Orig: extans] capite interdum, sensimque rigescens,
Et tumulis nivium frustra me evellere tentans)
Nix oculos faciemque petit, prolixaque mento
Stiria dependet: cum te iam iamque tenere
Summa putas, huic insistens mox altera moles
Exoritur, montis vicina cacumina caelo
Ostentans, crescitque labor. de fronte capillos,
Multis acre gelu, silicem quod findere posset,
Evulsit: multi dira ceu Gorgone visa
Frigore diriguere: arctis anfractibus illic
Est iter, et circum e scopulis nix alta minatur,
Quam volucris moto quandoque levissima ramo
Impulit; illa cadens, magnis glomerata ruinis,
Eruit avulsas summis in montibus ornos,
Cunctaque praecipiti secum rapit obvia flexu.
Fit fragor, ille novam labefactat in aere molem,
Quae sequitur, celerique volans petit ima rotatu:
Non secus ac caelum rueret mons ipse remugit.
Infelix, quicumque viae se credere tali
Tempore, et horrisonas transmittere cogitur Alpes!
Non ille aut patriam veteresque reviset amicos.
Evasi tamen ista, Deo ducente, pericla,
Quo sine nulla fuit vitae, spes nulla salutis.
Parte alia Bernhardinus qua respicit oras
Helvetiae, tenui prognatus origine Rhenus
Per silices rivo exiguo prolabitur, inde
Continuo effusis paulatim e montibus undis
Surgit, et aurifluo late se margine pandit:
Undique donec aquis saepe auxiliaribus auctus,
Teutonicas rauco cum murmure praeterit urbes:
Flumine dehinc iusto maior, se in brachia plura
Dividit et Batavos geminis amplectitur ulnis
Spumifer, agricolis magna vix mole docendus,
Ut segeti et domibus parcat: mox vastior alveo
Influit Arctoum complura per ostia pontum.
Sed quae praeterea hic tulerim: quam proximus atrae
Iam morti, angelico fuerim defensus amore:
Ut Rheni hic scatebras, cuius prius ostia vidi,
Et Churae ut templum, delecti et praesulis aedes,
Rivanumque lacum attigerim: Tigurumque celebrem
Gesneri patriam: ut Iurae quoque culmina montis
Sint superata mihi: Basileae ut moenia tandem,
Utque typos Oporine tuos, urbemque Trebocum
Lustrarim: quo sit reducem complexus amore
Marbachius: doctoque senex ut Sturmius ore,
Fabriciusque sacris decus indelebile Musis,
Multa mihi dederint sinceri signa favoris:
Haec alio dicenda loco. Rex optime regum,
Signifer et custos, dux et tutela tuorum,
Christe Deus, tibi quo grates ego carmine dicam?
Quae super astra tuas tollent praeconia laudes?
Quod me iam reducem iuvat evasisse tot urbes
Eximias, mediumque viam tenuisse per aequor.
Ipse equidem caeli quod lumen amabile cerno:
Ereptusque malis, mediaque ex morte receptus
Quod valeo, acceptum refero tibi, sedulus ergo,
Te mihi dante, tui posthac celebrator honoris
Semper ero, dum lingua mihi, dum vita manebit.
AUsonii, Galli, Germani, Belga, Britanni
Suspiciunt Musam, culte Chytraee, tuam.
Atque ducem sibi quisque legit, comitemque viarum,
Quas canit herois suaviter illa modis.
Tum quae praecipuas visu sint digna per urbes,
Quasque habeat celebres quaelibet ora viros
Quaeque viatori fugienda, sequendave cauto,
Noverit ut longum carpere tutus iter.
Tolle, Chytraee, animos. tua Musa, et carmina vivent,
Dum patrius liquidas Rhenus habebit aquas.