MAgna in intelligendis rebus mortalium humani iudicii caligo est. Plerique, qui magnitudinem Reip. Romanae intuentur, splendore ingenti perstricti, et successu rerum attoniti, quo illa ad excellentiam Imperii provecta, et diu usa est, defixi haerent. Itaque quaecumque illic consideranda veniunt, sola admiratione rerum a populo Romano gestarum finiunt. Parum enim laborant in ipsas rationes inquirere, unde actiones fluxerunt: easque componendo, diiudicandoque cognoscere tandem, quid laudandum in illis, et sequendum sit, quidve culpari ac reici mereat. Etenim profecto tales ignorare mihi videntur, quot casibus, et quam incertis, res actionesque humanae agitentur. Neque unquam per somnium viderunt veram normam, mensuramque, iuxta quam exigi praestantia Rerum pub. et perfectio cognosci debet. Quam in imperii amplitudine constituere mere crassities est. Cum plerumque Rebus pub. primam magnitudinem fortuna conciliet, quae postea non raro a violentia et nefariis artibus educatur, aliturque. Sed omnino illa demum perfecta Res publica censeri debet, quae iis imperandi rationibus continetur, per quas quietis inter se, et concordibus civibus, unaque virtute, et honestis actionibus
occupatis, civilem felicitatem consequi licet. Ad iudicandum itaque de re Romana, eiusque actionibus, eo iudicio accedi debet, quod ad lumen aliquod, licet ingens, obiectum, statim non caecutiat. Sed ponenda est ante oculos nuda, simplex, omni auctoritate, quam a vetustate habet, omni potentia imperii tamquam veste ornatuque detracto. Talis enim, si attrectetur propius, si excutiatur, si in manus sumatur, invenientur equidem multa, ea fama, qua ubique gentium celebrantur, digna: sed verò apparebunt quoque alia, quorum non idem est pretium. Quae observabuntur, ut per ea, velut imperfectionum exempla, si quid in hodiernis Rerump. rationibus minus commodum, aut distortum est, corrigatur. Porrò in Civitate aliquâ maioris momenti nihil est, quàm forma Rei publicae. Inde enim tamquam abanima aliqua actiones omnes vegetantur. utique si contemplari Civitatem Romanam animus est, utilissimum plane, et dignum maxime erit, sermone instituto, et paulatim procedente, per omnia quasi vestigia indagare, cui imperandi formae, ac methodo princeps terrarum populus adsueverit. Hoc ubi consequemur, liberali confidentia provecti audebimus inquirere, potuerintne in tam celebri Republica elegantius, exactiusque res civiles constitui: salvis istis rationibus, quibus in administrandis bellis usaest. In quibus omnino admirabilis, et prope divina fuit. Docet Aristoteles non omnem Rei pub. formam omni civitati convenire: sed pro diverso genio, naturaque populorum, aliisque accidentibus esse diversam. Quae doctrinae quoniam retineri debet, videndum
omnino, qualis revera status Romae fuerit; et deinceps, quae inter illum, et Civitatem proportio exstiterit. Ceterum plurimi negotii est, certum in Republ. Romana statum definire, qui tempori omni conveniat. Neque enim constanter uni formae semper inhaesit. Sed variata saepius, modo accessit ad popularem propius, modo ab eo deflexit. Relinquitur itaque, ut eius maxime aetatis rationem habeamus, quae omnium florentissima fuit: adsumentes interdum ceteras quoque, si quando earum usus erit. Porro qui diligenter omnes Reip. Romanae partes excutiet, non raro profecto in arctum desiliet. Tam diversas enim, et paene contrarias in ea deprehendens, ambiget sane, quae Imperii forma ipsi magis fuerit propria. Consulum summa potestas fuit. foris maxime, apud exercitum. Imaginem ergo aliquam Regni in Republica invenies. Quoties vel bellum gererent, vel foedera sancirent, et pacem darent, vel maximorum Regum controversias dirimerent, libera, et laxa ipsis, et paene omnia pro Principe erant. In eo differebant a Monarchia, quod dignitatem duntaxat annuam, et populi indulgentis manus haberent. Mox si in eas partes intuearis, quae in gravioribus deliberationibus ipsius Senatus plurimae fuerunt, paene iam vertes rationem. Senatus praeter alia procurabat regebatque aerarium publicum: in quo praecipui Reip. nervi siti sunt. Neque quicquam proponi populo fas erat, cuius deliberandi, decernendique primo omnium senatui ius non fuisset. Itaque iam apud te Optimatum aliquem statum finges. At vero, si nec illic subsistendum tibi putabis, sed pergendum ulterius, popularis regiminis
expressiora longe vestigia [(reading uncertain: print faded)] invenies. Quoties enim Consulum, Patrumque [(reading uncertain: print faded)] auctoritas a Tribunis plebis contusa fuit, et pedibus [(reading uncertain: print faded)] tracta? Quam propudiose saepe, et nequiter, homines ad quemvis terrorem turpiter timidi, dignitatem summorum, in quibus erant, magistratuum nimia popularitate profanarunt? Haec tam intricata, et incerta cum animadvertisset Polybius, Rem publicam mistam appellavit, qualis erat. Lacedaemone. Quicumque postea de Republ. scripserunt, nostra aetate maxime, idem prodidere. Optime sane omnes, quod ad hanc rem attinet. Neque enim facile uno solo nomine universam illam imperandi varietatem, quae Romae fuit, complectimur. Quid autem, quaeso, eram Civitati formam potius tribuit, quam administrationis publicae communicatio? Quae cum a civibus diversimode usurpatur, statum civilem variat, nec raro immutat. Idque eam vim habet, iuxta Philosophum, ut manente per omnia Civitate, qualis antea fuit, Reip. orbis adeo invertatur, ut non agnoscas eandem esse. Quandoquidem nec structura maenium, nec incolae Urbis, sed Imperii qualitas eam, ut talis sit, efficit. Porro ut certa Regiminis forma in Civitate aliqua determinetur, omni studio cognosci debet, quid in quaque ad Magistratus, ceterosque in Republ. honores consequendos prosit. Romae ad munera publica diversi generis, et conditionis cives admittebantur. Multis libertas, et confidentia, pluribus divitiae, interdum nobilitatis, nec raro virtutis decus ad summas dignitates aditum struebant. Quae communicationum diversitas certam et propriam formam Romanae Civitatis
describere non sinit. Cum ergo inter nos, et Polybium ea in re conveniat; ulterius quaeramus, quod difficillimum, sed maximi momenti est, cuiusmodi, et qualis ea fuerit mistio. Etenim quamquam fieri possit, ut alia Res publica mista perfecta sit: id profecto propter quamlibet mistionem non contingit. Immo vero, sicubi diversae partes invicem connexae sunt, si ex earum unione non producatur aliqua, ut ita loquar, natura tertia, eveniet, ut huiusmodi compositio, imperfectionum genetrix, velut aedificium male cohaerens, et dissolutum, aetatem non ferat. Videmus corporis humani compagem, quae ex elementis quatuor constat, eatenus consistere, et vigere, quatenus illa salubri proportione, et amico fodere quasi unum sunt. Quod si destruatur, paulatim elanguescimus, et perimus. Quam primum enim aliquarum ceteris praevalet, et potentius est, statim illud, quod inferius est, legibus, suaeque naturae subicit, et in se convertit. Ita praedominante una, ea forma, quae omnium communis erat, collabitur. Idem fit in Republica, quae ex diversis partibus conficitur. Quousque enim in partem quamlibet iusto, et decenti temperamento imperandi auctoritas distributa cernitur, eousque sui similis, et beata exsistit. Sin altera alteram supergredi, seque extollere contendet, tam manifesta corruptionis argumenta apparent, ut sunt ea, quae oculis cernuntur. Potentior enim imbecilliorem paulatim carpendo, deterendoque, sibi tandem subiugabit totam. Unde efficitur, ut Civitas priori forma excidat, et faciem plane mutet, quod in senectute hominibus contingit. Omnino autem in Rei pub, forma tali, quam mistam
diximus, huiusmodi dispositio requiritur, quae ordine quodam, et quasi dimensionibus constet, ne ex mistione illa incompositum aliquod et inconditum exsistat. Notum est ad formandum humanum corpus diversas potentias concurrere. Illac vero, utut invicem unitae sint, hanc tamen rationem, modumque habent, quod, cum omnes aliquo munere fungantur, singulis tamen seorsim sua dignitas constet. Ita inter Cives qui in unam Rem publ. commissi sunt, licet ad singulos aliqua administrationis publicae portio pertineat, non eodem modo honores, et onera dividi oportet. Quaedam enim in primo loco consistere ius est: atque tamquam a causa prima, in Reip. actionibus, ceteris motum suum impertiri. Transferamus iam ista inde, omnia (quod ab initio intendimus) ad Civitatem Romanam: Illustribus argumentis patebit, neque ordinem talem, neque aequabilitatem illic fuisse, qualis in mista Repub. requiritur, quae quidem et excellentiam, et perpetuitatem imperii affectet. Etenim immodica illa auctoritas, quam leges magistratibus indulgebant, maxime ea, quae extra ordinem multis civibus dabatur, ostendit, alia omnia potius egisse Romanos, quam ut tantopere necessariam proportionem tuerentur. Ex adverso nimia populi potentia, et quod sine discrimine undique ad Reip. administrationem convolabatur, turbatam et confusam dispositionem planissime arguit. Neque aliter fieri potest, ubi ordines omnes, nulla munerum publicorum aut graduum differentia invicem permiscentur: partesque saepe vilissimae supra digniores efferuntur. Ex qua confusione multas pravas consuetudines,
pugnantes, et contrarias, aliquando produci necesse est. Huiusmodi fuit, quod non raro magistratuum tempora prorogarentur. Id enim plane repugnat magnae illi auctoritati, quam sibi populus reservatam voluit. Nec minus pravum est, quod paterentur opes quorundam privatorum, ultra praescriptum legum, in immensum crescere. Et sane, si attente inspicias leges Romanorum, deprehendes, aliis paucorum potentiam stabiliri, alias statui populari proprias esse. Quod si ulterius pergas, contrarietates illas ita augeri intendique videbis, ut, cum consistere simul in eodem subiecto nequeant, tam potentem Rem publ. primo adulteratam, postremo dissolvant. Auctoritatem eorum, qui in Magistratu erant, ultra tempus a legibus definitum proferre, quamquam res pessimi exempli esset, ab initio tamen aliquo publicae utilitatis fuco excusabatur. Cum enim saepe in longinquis Regionibus res maximas inchoassent, ne, nisi victis, debellatisque hostibus in Urbem rediretur, dilatare tempora visum est. Ita Marcus Fulvius, qui in Asia expeditionibus adversus Antiochum praeerat, rebus illic perficiendis relictus est, cum iam amplius Consul non esset. Idem contigit Cneo Manlio, ut Aetolos, tumultuantes compesceret, et res Graeciae ordinaret. Id quod postea saepius, aliquando etiam prolixius, liberaliusque factum: exemplo longe peiore. Nec tamen inde tanta Reip. pernicies exstitit, quam quod in ipsa urbe nulla necessitate exigente, dignitates continuarentur. Idque toties quandoque, ut etiam decies iidem tribuni plebis refecti sint. Qui praecipuus ambitionis in animis civium fomes
est. Insuetis enim diuturno imperio, civilibusque contentionibus innutritis, et iam praefractis, res novare, agitare mobilem, et attonitam plebem, omnibus denique modis permiscere Remp. opportunum est. Neque minor inde labes, quod privati quidam opes adeo cumularent, ut potentissimos etiam REges divitiis aemularentur. Equidem inventus est in illa Urbe civis unus, qui iactaret haberi neminem opulentum debere, qui opibus suis exercitum alere non posset. Quae vox maximarum, quas possidebat, opum, quaedam quasi hedera, aut praeconium erat. Unde primo omnium plebs suspectos nobiles, et invisos habere coepit. Eadem postea flamma furiis Grachorum faces ministravit, quibus numquam exstinctis, sed quasi sub cinere latitantibus tandem Res publ. conflagravit. Invenerunt sane Leges multo ante ei malo remedium, cum Licinius tribunus, ut auctoritati nobilium ac fastui obviam iret, perrogasset, ne quis plusquam quingenta iugera agri possideret. Sed quò ille ordo in rebus civilibus dirigendis minus valeret, nihil tam enixè unquam conatus est, quin contraria consuetudine rectae leges facile vincerentur. Etenim nobiles, susque deque habentes legem Liciniam, omni studio opes auxerunt. Agros quoque populi Romani, qui publicis usibus serviebant, sibi vindicatos, colonis peregrinis locarunt. Cum itaque plebs accisis opibus, egena, praemia victoriarum tanto sanguine parta, ad solos nobiles averti sensit, eam, aliasque iniurias aegerrimè tulit. Donec in aures primùm, mox in animum vulgi influerent, quicumque secum fiduciam omnia ad pristinam aequalitatem reducendi
praesumpserant. Antiquorum enim morum ut apud plebem magna veneratio, ita si quis eos restituere polliceatur, contrà ingens favor est. Inde ergo factiosi homines rerum novarum prima semina colligere: inde denique Grachorum temporibus arma in foro ostentare, et causas civiles ferro dicere. Qui sane eventus, ut deinceps manifestius apparebit, iam ante ex longinquo praevideri potuerunt. Corruperunt enim, turbaruntque Rep. consuetudines istiusmodi, non solum quod longe terminos modestiae civilis transilirent, sed potius, quia plane legibus illius Civitatis adversabantur. Quae omnino ad statum popularem erant conformatae. Cum enim tanta suffragiorum populi vis esset, quae se ad praecipua quaeque publici consilii extenderet, apparet id tantummodo a legislatoribus Romanis actum fuisse, ut libertatem communicandi cum universis civibus imperii custodirent. Magistratuum honores illic patebant omnibus. Neque, si cui contractior census esset, propterea seponebatur. Agnatos connubiis iungi fas erat. Peregrinis facile Civitas dabatur. A Magistratibus omnibus ad Tribunos plebis erat provocatio. Vivendi ratio cuiusque non tam libertate, quam licentia definiebatur. Omnium autem clarissime Reip. illius qualitatem summa tribunorum plebis auctoritas patefecit. Quorum tanta apud omnes veneratio erat, ut etiam satis superstitiose sacrosancti haberentur. Utique in Magistratu tam insolenter se gesserunt, ut nihil superesset, quo ad Tyrannidem proficerent. Notum est quam crudeliter unus Tribunus Marcum Marium Violanum nobilem
hominem, cum nihil tale populus iussisset de saxoTarpeio deiecerit. Solo supplicio expertum quod reus esset. Neque enim ullum eius delictum ferebatur, quam quod pro rostris duriuscule esset locutus. Sulpicius tribunus, maiori usus violentia, mane in forum, satellitio magno, armisque succinctus venit; Consulibusque iniustae actioni intercedentibus, e foro eiectis, MArio expeditionem adversus Mithridatem decerni scivit, pertulitque tam inverecunde, ut ne ullam quidem legum rationem haberet. Quae cum ubique proculcatae iacerent, boni mores omnes ad nihilum reciderunt, a violentis, et immodeste potentibus tribunis vitiatae, et destructae. Ista si quis contempletur attentius, equidem universa eo pertinere contendet, ut constituant Remp. undiquaque popularem. Et nihilominus alia multa supersunt, iis ex adverso contraria. Ut sunt ampliatio et refectio magistratuum, eorum maxime, qui exercitibus praeerant: et immodicae privatorum divitiae. Pleraeque REs publicae aliae, quae itidem populares erant, longe diversa consilia ingressae sunt. Athenis, siquis virtute, aut alia re ceteris excellentior esset, et iam nimis eminere videretur, ostracismum passus est. Alibi bonorum aequalitas vigebat, ut eo modo quies et concordia civium minus labefactaretur. Quemadmodum Spartae factum est. Enimvero omnes legislatores, quibus propositum fuit civitatem liberam formare, id operam dederunt, ut auctoritas magistratuum certis et potentiae, et temporis limitibus describeretur. Ita enim fiet, ut pluribus ad honores via
pateat. Neque cuiquam otium erit, ut de utilitatibus suis consulat, communes relinquat. Iidem monuerunt opes cunctorum ad aequalitatem aliquam reducere, aut cavere saltem, nè ita in altum exstruantur, unde invidiae ceterorum [(transcriber); sic: ceterornm] civium, et suspicionibus opportunae sint. Nemo, ut arbitror, in posterum mirabitur ingentes illas in Romana Republ. contentiones, distractaque civium studia, cum methodo tam salutari caruerit. Ea enim ordinum diversitas talem eam efficit, veluti si tu uni corpori duo capita affingas, duplicemque vultum. Itaque in visceribus semper civitatis discordiarum domesticarum perniciosa soboles succrevit, quae semper aliquid tumultuum civilium genuit. Nobiles nimirum fastuosi, quod consulatus [(transcriber); sic: consulatns] dignitas coniuncta cum tanto imperio, penes se plerumque esset, et elati potentibus divitiis, omnes functiones publicas invadebant. Contra populus, qui plurimum pollebat, et audacia praesidioque tribunorum efferebatur damnosa insolentia omnem oboediendi legem excussit. Neque iam Magistratus dignitas sua a contemptu vindicabat, neque leges Religio. Omnia publice plebs agebat, sciscebatque, prout ipsi commodum, libitumque foret. Qua conturbatione Civitati foris potentissimae, et arma cum terrore Orbis universi feliciter circumferenti, nervi civilis administrationis omnino excisi sunt. Etenim quoties potentia inter homines diversarum voluntatum, studiorumque divisa est, consequitur, Civitatis huiusmodi vires ac robur, pessimo publico, saepe differri, et evanidas esse. Dum enim
partes mutuis contentionibus confligunt; neque consilia idonea capi possunt, et momenta res maximas persequendi transeunt. Quod saepissime Romae contigit. Quoties enim contra hostes exercitu opus esset, statim plebem se vocabant Tribuni, ne quis militiae nomen suum daret. Eam porro plebis insolentiam multum auxit, quod poena abesset. Quemadmodum plerumque impunitas securiosa scelera facit. Cum enim tribuni non ob aliud, nisi ut factioni suae robur circumdarent, provocationes omnes, etiam iniustas, etiam abiectissimorum nebulonum acceptarent, factum est, ut plebs nobilibus terrori esset, et ad audendum seditiones promptior. Etenim usu docta erat, plus in turbido potentiae colligi, et secessionibus Patribus omnia extorqueri. Ex adverso nobiles summa industria cuncta ad ornandam augendamque dignitatemque suam conferebant. Quo autem insolentia plebis compesceretur, insidiose nervos omnes rerum agendarum ad se avertebat. Arbitrabantur enim inopes plebeios inter aes alienum et miserrimam paupertatem destitutos, animis quoque et audendi fiducia comminui. Deinde quoniam iudiciorum et vis, et norma penes Nobilitatem erat, id actum est semper, ut sui ordinis homines quocumque modo defenderent. Quoties itaque de delictis cognoscebatur, plebeium esse, iam maius crimen erat, quam noxam nocuisse. Ad absolutionem autem sola Nobilitas proderat. Hoc fonte derivata clades tandem in exit ium Reip. exundavit. Quid enim sani superesse potuit profligata et integritate iudiciorum, et
iustitia, qua omnes boni mores continentur? Quod autem quaeque pars exiguam salutis publicae, privatae autem potentiae omnem rationem duceret, gravissime saepe Resp. periclitata est. Quippe plebs Urbem Romam non communem cunctorum, sed nobilium duntaxat patriam arbitrata, neglecta illa, et repudiata, in Aventinum secessit. Qua in re et ambitionis plurimum, et privatae cupiditatis fuit. Nempe ad amplificandam potentiam suam, et ut tandem de Patribus, qui se desideriis plebis obiecerant, infamem triumphum duceret; ad hanc adeo palmam non timuit per seditiones, per pericula, et damna Reip. contendere. Itaque prius undas, flammamque, quam ut intuitu publicae quicquam de utilitate privata remitteret. Nobiles pariter solliciti magis de colligendis divitiis, et opprimenda plebe, vix unquam optasse videntur, ut Civitatis quies, et concordia salva, et inconcussa esset. Sed incubantes opibus Reip. et plebem usuris, tamquam loris, et flagris, ad ossium usque nuditatem conscindentes, perpetua discordiae civilis semina fovebant. Quae cum ad istum modum disseruntur, clarissime tandem elucet, quam vitiosa fuerit proportio inter ordines huius Reip. cuius formam mistam fuisse prius ostendimus. Quod si cum Republ. Spartanorum eam componamus, omnia erunt manifestiora. Etenim profecto nihil fuit Civitate illa, in misto status genere ad summam perfectionem excellentius. Optimis enim legibus instructa, et circumscripta, diutissime libera floruit: nec discordia ulla, contentionesve quietem civilis felicitatis interpolarunt. Regum Spartanorum
imperium non nisi cum vita finiebatur. Cum enim sanctitatem, et reverentiam legum custodiendam haberent, summa id libertate facere potuerunt, neque unquam huiusmodi metum senserunt, quo illi praepediuntur, quibus magistratu abeuntibus iudicium, quaestionesque populi pertimescendae sunt. Fuit nihilominus eius auctoritas tam arcte angustéque habita, ut non tam verum Principem agnosceres, quam vigilem, qui pro communi libertate excubaret. Populus tantum ad Rem pub. conferebat, quantum pro conditione sua poterat. In artificiis scimus operis alicuius praestantiam accuratius diiudicare, qui eo carere non potest, et frequenter utitur, quam ipsum artificem. Et Magistratus melius discernunt, quibus quottidie a Magistratibus regi necesse est. Habuit hoc itaque populus Spartanus, quod magistratus crearet: aliquando etiam perversos, et inutiles dignitate deiceret. Patrum summa auctoritas erat, et reliquis eminentior. Cum enim Senatus in medio esset positus, qui hinc potentiam regum nimiam excluderet, inde populi compesceret insolentiam, opus aliqua vi fuit, quae utramque partem iusto temperamento componeret. Ad eum modum tres isti administrationis diversae participes ordines, innexi invicem, sibi quisque suas imperandi rationes, conditionesque seorsim servabant. Quae tamen non erant huiusmodi, ut qualitatibus contrariis sibi mutuo adversantes consistere in eodem pariter subiecto non possent. Erat equidem potestas regum perpetua; sed ita definita legibus, ut amice iis cum ordinibus ceteris conveniret. Senatus, qui ex XLVIII. constabat, veram Optimatum Remp.
praeferebat. Ceterum, quoniam dignitatem populi agnoscebat, non tanta erat eius potentia, quae ceteris libertatis fructum auferret [(transcriber); sic: aufferret] . Populi auctoritas, quae ad poenas et praemia dispensanda pertinebat, nihil habebat metuendum: sed efficiebat, ne a popularitate abesset modestia. Praeterea, quod invicem tres ordines miscendo, ex singulis optimos ceteris praeferret, decus imperii istius, et splendorem absolvebat. In distribuendis dirigendisque iis rebus, unde civiles potissimum contentiones nascuntur, plane laudatissimi Spartani, et admirabiles fuerunt. Neque ulla in re Nobiles, aut indignitatibus constitui maiorem partem ferebant: quod populi opes ceteris aequales, et reditus omnium communes essent. Unde et illorum ambitioni, et horum necessitatibus, quod abunde esset, suppetebat. Omnes autem ei fortunae imperii, quae in usu erat, acquiescentes, dulci pace, et tranquillitate summa coaluere. Non potest itaque deinceps obscura esse ratio, cur Spartanorum Resp. diutius steterit, quam ulla earum, quae apud veteres celebrantur. Illud notari fortasse possit, quod non liberaliter satis ab initio Imperii honores, muneraque extendebantur. Consultius enim fuerat plures, quam factum est, in Senatum adscribere. Neque enim Ephoris opus fuisset, qui Theopompi temporibus insolescentem Patrum auctoritatem in ordinem coegerunt. Constitutis Ephoris res ad nimiam popularitatem prolapsa est. Unde mox relictis Lycurgi laudatissimis institutis, nimium in vivendo licentiae adhibitu. Quod si, ut dixi, ab initio cautum fuisset, ne senatorum paucitate laboraret Res publica, nihil superest in illa
Civitate, quòd ad summam perfectionem possit desiderari. Ceterum, Duboni, quam illarum rerum nihil Romae fuit! Quae quanto longius a civili gubernatione Spartanorum recessit, tanto manifestius alicuius excellentiae faciem amisit. Saepe dictum est maximam Romae fuisse auctoritatem Consulum, et fortasse haud paulo liberaliorem, quam Magistratum in Rep. habere aequum esset. Sed propter brevitatem temporis minus inde adiuta est Res publica. Quod enim post brevi deponendus foret honor, frigidiuscule saepe, et neglegenter negotiis publicis superfuerunt. Sin adsumeretur aliquid confidentiae, aut libertatis, invidiae, et atrocitati tribunorum plebis patebant. Illi enim actiones omnes Consulum malitiose speculati, et dicta arbitrati, adeposito postea consulatu, ad vindicandas iniurias privatas properabant. Ita Cicero, postquam ab aris et focis patriae nefarium Catilinae incendium defendisset; hoc liberatae patriae pretium tulit, quod in exilium pulsus, odio tribuni Clodii paene conflagraret. Porros Senatus, quod ordinarium magistratum nullum haberet, a quo provocatio non esset, non habuit idoneum frenum, quo insolentia plebis constringeretur. Caruit itaque ea reverentia, qua ignarum vulgus plurimum continetur. Ergo tandem eo licentiae perventum est, ut indignissimis saepe contumeliis adversus summum magistratum plebs insurgeret. Ita ingenti flagitio Camillus Hettar de tribunali detractus est, cum plebs dignitatem Consulatus secum communicari furiose contenderet. Nec mediocriter vim Patrum debilitari compertum est, quod aliqui cives nimium crescerent. Cum enim
in deliberationibus Senatoriis voluntas, ac iussa populi plurimum pollerent, datus est quorundam ambitioni campus latissimus, in quo excurrere, seque exercere posset. Quandoquidem plurimi insignem potentiam ex favore populi aucupati, iis tandem munimentis institere, quae nec totius Senatus conspiratio concuteret. Ita Marius invitis, et plorantibus legibus Consul declaratus est. Ita Caesar administrandae Provinciae Galliae praeter ius, fasque relictus. Quae civium immodica potentia cum reprimenda esset, quod alioquin in tyrannidem relapsura REs publica videretur, remedia ad eam rem necessaria defuerunt. Quod ergo unicum relictum erat, aliqui partium earum quae erat Optimatum, ornandi, summisque dignitatibus amplificandi fuere, ut se idonee popularibus istis opponerent. Et tales arrepta potestate ita usi sunt, ut paene maior securis, et funestior ab ipsis, quam ab adversariis Reip. infligeretur. Divulsa enim, et factionibus distracta Civitas, proscriptionibus, caedibusque mutuis, tamquam pilis lusit. Constat, quanta acerbitate Sylla antiquam privatarum iniuriarum rationem deduxerit. Quamquam ipsius immanitas speciosis recuperandae salutis publicae titulis, tamquam radicibus inniteretur. Pompeius, ut dignitatem suam retineret, et ne unquam conveniret Senatui cum Caesare, totum concordiae negotium frustrationibus, fraudibusque intercepit, Unde tandem inter expedita et conserta arma civilia Res pub. ipsa iugulata est. Utique haec mala inde orta sunt, quod nulla, aut debilis sane facultas Senatus esset. Ceterum plebs in gravissima Reip. negotia se vi ingessit, Pari
enim libertati cum nobilibus insueta, ad aequalem, imperii administrationem, turbulentas libidines, et in sanas manus extendit. Quae ordinum omnium confusio, honorum conturbatio, et Civitatis status, qui non Arithmeticam, sed Geometricam proportionem requirebat, corruptio fuit. In distributione enim tali non eadem omnibus, sed quae conveniunt, singulis admetiri oportet. Contra si fiat, idem erit, ac si tu cantionem Musicam una, et sibi ubique simili voce instruas. Harmoniam artifices vocant, quae ex variis, dissonisque sonis ita componitur, ut cum suavitate in aures influat, et de arte testetur. Eadem in Civitate concordia esse debet publicarum functionum. Quae a multis pro qualitate singulorum varie procuratae, in egregium publicum tandem consentiant. Tueri tamen suum quemque locum constanter oportet. Ne, si quidam efferantur ultra, quam decet, aliqui nimis subsidant, soloecismus [(transcriber); sic: soleucismus] fiat, quem musici dissonantiam dicunt, cum alius tonus acutior est, quam fieri decorum erat; alius pressior. A quo vix unquam sibi caverunt Romani. Eadem enim dignitas non raro prudentes, et insulsos, optimos, pessimosque composuit. Quod sine maximo detrimento Reip, et deliberationum confusione fieri non potest. Et ea causa est, cur nec una forma recte illi Civitati adsignari possit: nec probari, quod mistione iusta, et ordinata, omnes sit complexa. Si tamen in illa non tam mistione, quam conturbatione statuum aliquis praecipuus definiendus esset, qui praedominetur ceteris, is omnino popularis erit. Quod cum ex superioribus satis appareat, apertius tamen
erit, si alia quoque pressius consideremus. Optime discitur Reip. status, si sciatur ubi iura summi imperii consistant. Cuius omnino maiestas penes illum est, quem ius fasque est Magistratus creare, leges condere, quibusdam derogare, alias abrogare, bellum iubere, praemia proponere, poenas sancire. Quae omnia quoniam a populo tractata sunt, statum manifeste popularem arguunt. Sane populus omnem magistratibus auctoritatem impertiebat: ipse Senatus quoque. Nihil enim a conscriptis Patribus efficaciter deliberatum est, quod populus ratum non habuisset. Ita ab illo, tamquam anima quadam Imperii, ad ceteras partes motus actionum omnium emanarunt. Neque duntaxat, si quid in Urbe fieri iussisset populus, morem Senatus gerere; sed ea etiam, quaecumque de gravissimis Reip. negotiis statuisset, sequi coactus est. Nimirum, si vel magistratibus a se creatis honorum tempora ampliaret: vel a coeptis iam expeditionibus abstinere, arreptaque, et imminentia hostibus arma deponere, satis pro imperio iuberet: Non sine magno vitio status popularis. In quo si nimium pervicaciae, et libidini suae relinquitur populus, immoderato tandem furore vulgi abiecti, et insani, Res pub. concutitur, et ruinam ducit. Porro si posteriora tempora conferamus cumprimis, ex status mutatione apparebit quae prior imperii forma fuerit. Ita enim ille orbis conversus est, uti plerumque eum ordinarii, et naturales motus circumagunt. Incidit autem in principatum, vel tyrannidem. Ad quem facillime transitur a populari statu, quoties neglectis, aut corruptis pristinis institutis, factiones exsistunt, quae se
invicem atterunt: donec fessis omnibus, vel plerisque oppressis, unus ceteris praeemineat, qui omnibus dominetur. Et omnino in huiusmodi Republ. in qua nimium plebi licet, multos inesse tyrannos dicendum est. Qui ambitionis, et cupiditatum conflictu irritati, mox civili rabie congressi, tandem potentiori, vel feliciori saltem pereundo cedant. Nemo ignorat, quam multi Romae omni tempore ex popularitate favorem, dignitatemque aucupati, quemadmodum tyrannos adulari mos est, plebi inficetae omnia adsentati sint. Quod argumentum luculentum est, ut aiebat Philosophus, in huiusmodi Civitate non penes leges, sed penes populum imperandi arbitrium esse. Neque exemplis caremus. Insigne illud est de Mario. Qui novus homo, vilissimis ortus parentibus, ad Rem publ. initio se contulit, nulla maiorum gloria, nullis tunc quidem rebus gestis memorabilis: sed instructus sola animi magnitudine, et incredibili audendi, sperandique omnia libertate. Quibus rebus ingentem potentiam nactus, et ad tribunatum plebis elatus, adversus nobilitatem odio et aemulatione exarsit. Cuius dignitatem auctoritatemque [(transcriber); sic: auctoritatemqne] modis omnibus profligavit. Itaque de suffragiorum iure odiosissimas leges tulit: Consuli Cottae, qui se opposuerat, etiam vim et carceris metum intentans. Tanta confidentia populi studiis ad se translatis, addictam sibi plebem tamquam lignum mobile suis nervis, pro lubitu, circumegit: nullo iam amplius aut iustitiae intuitu, aut legum metu. Itaque per vim multa fecit, sive ad nocendum inimicis se convertisset, ut cum
Metellum innocentem in exilium egit: sive augenda dignitati studeret; ut cum contra leges absens adversus Cimbros Consul crearetur, et denique Provinciam Sillae destinatam ad sese averteret. Per haec media saepe cives ad potentiam immoderatam festinarunt. Unde factum, ut tunc abesset ab exitio proxime Resp. cum summa eius esset, et ultra vota felicitas flueret. Huiusmodi enim confusiones et perturbationes eum ab incunabulis urbis, cum ipsa pariter adolescerent, in altum exstructis opibus publicis efficacius sese exseruerunt. Utique populus immani civium numero auctus, et a maximo rerum successu audaciam mutuatus, parum reputans aequas per omnia cum nobilibus partes fecisse, ipsis etiam legibus superior esse contendit. Unde saepe cives indefensos, inauditos urbe eiecit: quibusdam magistratus ante tempus legibus annalibus definitum concessit: aliis praeter morem honores continuavit: omnibus denique rebus non civilis aequitatis, sed suae libidinis modum statuit. Quae omnia manifeste imperfectionem illius Imperii ostendunt. Etenim, ut Philosophus alibi docet, ubi placita populi, non vero leges dominantur, ibi statu adeo corrupto vivitur, qui nomen Reip. non meretur, cum nulla imperii forma ipsi conveniat. Quod potissimum accidit magnis et potentibus civitatibus, qualis Romana fuit. Secundum ista, si qualitates hominum intueamur, penes quos ista imperandi facultas residet, apparebit, inter omnes status popularis formas speciesque hanc fuisse corruptissimam, utpote quae opificum quoque purgamenta ab administratione Rei publ. non arceret. Quod genus
hominum quoniam pravis moribus utitur, frequentius in circulis et contionibus fori congregatur, delectatur congressibus, ut se mutuis sordibus suaviter atterat, statum constituit corruptionibus plenum et mutationibus obnoxium. Cum itaque ea pars, quae in Rep. plurimum pollebat adeo imperfecta esset et deformis, fieri aliter non potuit, quin ex hac quasi sentina aliqua imperfectionum impuritas ad ceteras emaneret. Etenim ubi imperandi species pessima cum duabus aliis mediocriter bonis concurrit, nequaquam ita mutuo coalescent, ut certam Rei pub. formam conficiant, aut vel brevissimo tempore tranquille inter sese et quiete consistant. At vero nec ceterae Rei publ. partes sine vitio fuere. Cum enim Consulare imperium aliquid regium, Senatus auctoritas statum Optimatum referret, utraque potestas ea perfectione caruit, quae ipsi debebatur, et plerumque ad contraria deflexit. In iis utique quae publice egerunt Consules multa et violentius gesta deprehenduntur, et auctoritate maiori, quam Rei pub. conveniret. Etenim Caesar, ne afferamus alia, subnixus potestate éa, quam ex Consulatus acceperat, Reip. libertatem oppressit. In Senatu porro plurimae corruptiones fuerunt, quae quantopere ea quoque parte laborabit Civitas, satis ostendunt. Sane iis temporibus quibus maxime illustris Rei publ. maiestas erat, nulla in foro merx tam venalis fuit, quam Romae Senatores. Quos Iugurta, postquam auro salutem turpiter mercatus fuerat, tolo plurimis ob os obiecto, notissimo deinceps cavillo diffamavit: Civibus Romanis ipsam urbem venalem fore, si quis
Emptor veniat. Coniungi cum superioribus et iam alia possunt, quae quam nihil boni fuerit in populari statu, cui Romana civitas potissimum inhaerebat, manifestò arguant. Nihil est facilius, quam aliquod Regimen ad breve tempus in quocumque statu constituere. Quod si diutissime conservetur, tum vero demum apparet, et legislatorem tantae rei parem exstitisse, et excellentibus legibus omnia fuisse devincta. Rursus: non potissimum constitutiones populares dici debent, quibus auctoritas populi mirum in modum augetur, sed per quas sua ipsi concordia, et civilis felicitas longo tempore incolumis et salva est. Atqui cum huiusmodi temperatura tam Romanis ordinationibus abesset, quaecumque in gratiam populi constituta sunt, eadem omne robur, omnesque nervos illius status eviscerarunt. Equidem vovendi immoderata licentia, frequens contionum usus, ad Tribunos provocandi ius, accusandi quemlibet publice proposita praemia, et huiusmodi alia, quae ubi initio popularitati darentur, postea instrumenta opprimendae libertatis, et ultimi exitii auspicia fuere. Idque iam ante Athenis evenerat. Quas cum Solon ad statum nimis popularem conformasset, libertas subito collapsa est. Unus quippe civis Pisistratus eam invasit, eam ingressus viam, quam Legislator iste adeo popularis nimio plebis attollendae studio patefecerat. Neque enim mirum est, plurima quae ad salutem publicam excogitantur, si non recte adhibeantur, sub lapsa retro ad Civitatis ruinam referri. Et ista hactenus de ipsa Rei publ. forma disseruisse sufficiat. Non erit autem ab instituto nostro alienum, etiam per alia
magis generalia incedere, quae nos ad cognoscendam uberius cuiuslibet status perfectionem deducant. Quicumque Civitatem ordinaturus est, illum duorum praecipue temporum rationem habere oportet, et quo bellum geritur, et quod in pace transigitur. Utrumque autem ita legibus moribusque attemperandum est, ut nec insidiis externorum Rei publ. latera nudentur, nec ipsa intus viscera aliquam a civilibus discordiis labem aut morbum trahant. Porro neutrum ita tranquille vivi potest, ut nullo tandem bello quamlibet altissima pax interpoletur: perpetuis vero expeditionibus turbisque agitari miserrimum est. Etenim profecto si Romanae Civitatis actiones ac instituta considerentur, apparebit, tanto studio omnia ad rei militaris excellentiam conferri, ut unum illud populus egisse videatur, ne se unquam turbandi aliquid, bellaque bellis cumulando, imperiique amplificandi materia deficeret. Ut itaque hominibus suis virtutem bellicam. et adversus hostes odium paene ad huc nascentibus induerent, variis militum exercitiis sese cives experti sunt. Neque vero praemia defuerunt, si quis fortibus factis emitesceret. Ut autem aliqua illecebra, iustitiam, temperantiam, ceterasque virtutes civiles, quibus tranquillitas et concordia continentur, suis persuasum irent, vix unquam cogitasse videntur. Atque hinc est, cur belli tempore REs publica ad tanti imperii fastigium, tantaeque gloriae decora efferretur. quoties vero pacem coleret, splendorem paene omnem quasi rubigi ne obductum amitteret. Vix enim unquam externis tumultibus expediverant manûs: et maioribus
domi excipiebantur. Quos externus aliquis metus tandem denuo compressit. Quoties enim ad manum hostis esset, disiecta intestinis et fluxa civitas occasione belli, ordine rursus aliquo et disciplina militari se collegit. Neque enim quicquam in omni memoria tam eximium et laudabile fuit, quod arma facilè non vincerent. Fuit hoc sane Rei publ. aliquo tempore saluberrimum, sed diuturnum esse non potuit. Cum enim tandem decessit, qui vinci posset, excussa e manibus gloria bellica, quasi medico amoto sola morbo suo relicta est. Etenim cum discordiae in dies crescerent, quod nullo externo motu revocarentur, contigit, quod necessarium erat, ut infandis cladibus sese ipsa diriperet, eo maxime tempore, quo magnitudinis et felicitatis tantae fructum carpere oportuit. Viderat hoc mens provida scipionis Nasicae; itaque ne Carthago postremo exitio deleretur, intercesserat. Sciebat quippe urbem suam ad gerenda bella factam ac institutam solo otio, tamquam fatali peste interituram. Audeto iam aliquis eam Imperii administrandi rationem laudare mihi, quae adeo paene nihil habet, quo verum civitatis finem consequatur. Tenendum autem est, id demum unicum civitatis bonum esse, si virtutibus cives excellant, non si magnitudine imperii ipsa prae ceteris superbiat. Neque enim, ut ait Philosophus, ut ad felicitatem civilem perveniatur, rerum, quae cum externis gestae sunt, ratio ducenda est, sed iis, quae inter ipsos cives fiunt, intendere oportet. Quod itaque universum orbem imperio civitas una continuit, id imperandi bonitatem non probat: cuius proprium est
virtutem ingenerare civibus, non terras procul sitas pervagari, externisque regibus leges dicere. Etenim quemadmodum totum illud possessionum conquirendarum studium plerumque plurimum iniustitiae admixtum habet, ita a legum optimarum scopo plane remotum est, quae ab honestate numquam divelluntur. Praeterea observatum est, huiusmodi Res publ. quae amplificandae potentiae dumtaxat [(transcriber); sic: dnntaxat] intendunt, postquam splendido sed brevi flore maturuere, citò occumbere. Quod maxime imperfectionis indicium est. Neque hoc tantum, quod pacis tempora ipsis non solidis et idoneis legibus constituuntur: sed etiam, quoniam pariter cum finibus ipsorum civium ambitio extenditur. Illecti enim a libidine dominandi, postquam cupiditati suae parem campum invenere, elati ultra modum et impingentes, lere protrudentes invicem codem exitio et spes suas, et Rei publ. salutem involvunt. Quae maius periculum adire non potest, quam cum inter ambitiosorum manus iactatur. Neque facile est ad meliorem sententiam revocare mentes corruptas, quae nihil salutare esse publice arbitrantur, quod privatim fructuosum non sit. Quibus si tu occinas, vitandum hunc esse pravae opinionis scopulum, eandem esse communis utilitatis et privati commodi rationem: Nemini male esse posse, cum civitas optime se habet: sane molestissime [(transcriber); sic: moletissime] ineptus eris, aut cum ratione insanies. Atque inde certissima coniectura iam ante praevideri potuit finis maximae Reip. quae, ut quidam locutus est, tandem sub mole sua corruit. Utque illi forsitan vita longior contingere potuerit: iactata tamen aliis aerumnis periculisque plurimis suae duntaxat calamitati
superfuisset. Quos inter cives fructus produxerit immoderata gloriae sitis et dominandi libido. saepe experta fuit Civitas. Sed Marii exemplum maximè illustre est. Is perpetuo armorum usu obduratus, quibus summas dignitates conquisiverat, bella, tamquam perpetua gloriae suae fomenta pessimo publico semper aluit. Itaque postquam sensisset in pace auctoritatem suam paulatim diffluere, Regem Ponti mithridatem artibus occultis cum Republ. commisit. Quod bellum cum Imperatorem talem posceret, qualis erat Marius, seposita iam fere, et obsoleta militaris hominis gratia et existimatio novâ iterum luce enituerunt. Idem Athenis quoque contigit. Cùm enim civitas aliquandiu instituta et persuasa a Pericle tranquillitate summa fuisset usa, postquam deinde studia omnia pacis et quietis ad gerenda bella et dominatum transtulisset, moribus pristinis mutatis, pessimos summae ambitionis fructus collegit, cuius semina, nova omnia constituendo, sparserat. Ita quoque Alcibiades, gloriae immodicus, Lacedaemonios adversus patriam excitavit, materiam famae e iactatione Urbis suae quaesituras. Sed cum res Setius evenisset, ipse quidem laude ea, quam aucupabatur, caruit, patriam autem libertate et imperio ablato ingloriam et debilem ludibrio Spartanorum exposuit. Quae tamen omnia non eo pertinent, quasi omne armorum studium repudiari debeat. Eorum enim in omni Imperii statu maximus usus est, ne vicinorum iniuriis opportuna fiat Res publica. Quoties de libertate periclitamur, potissimum in armis praesidium est. Atque ideo Aristotelis castigationem Plato meruit, qui existimabat,
Civitati a parvis initiis armis opus non esse. Sed tunc demum cum Imperium conquirere coepisset. Ceterum quemadmodum illa, ut dictum est, ob alia summe necessaria sunt: ita nihil est pretiosius, quam si in exercitiis militaribus omne studium et modestiam suam cives occupent: si nec cognoverint nec arbitrentur alias ad laudem et gloriam grassandi vias, quam quae armatis insistendae sunt: si in administrandis bellis omne et privatum singulorum, et publicum civitatis bonum reposuerint. Quisquis autem felicitatem civilem, quod saepe iam diximus, invenire postulat, non dextram ense armet, sinistram clypeo incingat: sed virtutem actionesque honestas prosequatur necesse est. Quas potissimum pax tuetur et enutrit, tamquam veros laborum bellicorum fructus. Constituamus itaque eam partem, quae in Romana Rep. excellentissima fuit, neglegenter a civibus, nec, quemadmodum ius fasque erat, fuisse habitam et excultam. Unde contigisse, ut ingens cumulus de illius Urbis gloria dirutus sit. Ingentem enim habitura fuerat, si paulo ordinatius, magisque composite in id incubuisset, per quod verum finem felicitatis suae civitas consequitur. Ridet Aristoteles tamquam iudicii infelicis homines, qui ideo Rem publ. Lacedaemoniorum insolenti praeconio ad caelum efferebant, quod artibus militaribus instructis civibus, et gloria belli, et amplitudine dominii, ac terrarum ceteras Graeciae civitates post se relinqueret. Quid tu illum de Romanis dicturum fuisse censes, quorum in expeditionibus maior industria, et accuratior belli gerendi disciplina fuit: eas autem terras imperio
continuerunt, quorum nomen vix fando acceperant spartani. At vero quod Lacedaemone praeter accurate descriptam excultamque militiam, illi quoque mores vigerent, cuius insueti cives ad virtutem civilem efferuntur, id demum summum civitatis decus gloriamque absolvit. Apparet autem longe diversis ad formandam Rem pub. animis atque institutis accessisse Romulum ac Lycurgum. Cum enim ille paene vagientem adhuc Rem publ. armis induisset, tubasque ac tympana audire docuisset! Lycurgus id sedulo egit, ut quies concordiaque urbi suae constaret: de rebus militaribus instantum sollicitus, quantum ad tuendam libertatem et defendendam vim externam satis esset. Coniungimus cum superioribus alia, istis paene graviora. Nemo prudens civitatem aliquam bene ordinatam arbitrabitur, nisi in qua leges cum moribus ac educatione civium bona conspirant. Postrema enim illa maiorem vim habent homines ad omnem virtutem exercendi, quam propositus timor poenarum. Inde enim perpetuo ac sponte insuescunt cives operationibus ad normam virtutis exactissimis, non tam quod id iure se facere arbitrentur, quam quod aliter facere non possint; id quod nos habitum appellare solemus: quem nemo nisi exercendo usuque multo et assiduo comparavit. Ceterum ubi praeter propter vitam vivitur, nec ullus institutioni bonae locus relictus est, illic fluxa ac dilabilis legum vis atque auctoritas nulla magistratuum severitate continebitur. Omnia dissipabit insolentia civium, lascivire sueta, et soli animo suo morem gerere. Ea enim appetitus conditio est, postquam inter
audaciam et licentiam adolevit, delectata praemio vitiis mox innutrita, nulla vi, nulla auctoritate a pravis studiis abducetur. Idcirco aiebat Aristoteles minimum prodesse leges, quantumvis summo iudicio constitutas et utiliter latas, si ad eos mores, easque disciplinas ab ipsis initiis cives educati edoctique non sint, quae Civitatis statui conveniunt. Atque eo pertinet, quod in octavo Politicorum, ut homo ad virtutem perducatur, tria requiri docet: naturam, rationem, consuetudinem, Quarum postrema potior est excellentiorque reliquis, quatenus non tam inclinatione naturali ad virtutem conformamur, quam saepe honesta agendo, iugique studio promovendi rem insitam, et roborandi, donec ad perfectionem habitus pervenerit, quae ante natura erat. Neque unquam recta ratio socio appetita paribusque studiis utriusque ac viribus ad virtutem incumbit. Sed retundendus vincendusque ille est, et assuetudine domandus, ut servire se sentiat, et ad iustas honestasque actiones dominae rationi famulas operas praestet. Atque huius quidem rei quo maior excellentia est, et necessitas, eo peius actum cum Romana Republ. fuisse videmus, in qua alia omnia potius acta fuisse cernimus, quam ut ordine egregio et bona educatione cives ad virtutem civilem exigerentur. Unde vilior et abiectior illic quam Lacedaemone legum auctoritas fuit. Quas non tam chartae illeverat legislator, quam animis omnium charactere aeterno impresserat consuetudo. Itaque revera mirabilis exstitit, civibus ad virtutem vitamque civilem, consuetudine optima, a Lycurgo introducta, tamquam stirpe decorâ et speciosâ,
efflorescentibus. Plutarchus, quo libro cum Numa Pompilio Lycurgum componit, penes Spartanum summae Laudis vindicias dedit. Cum enim is Civitatem suam bonis constitutionibus informasset, in id incubuit, ut obstinata consuetudine civibus eas conciliaret, et quasi innecteret. Quae causa fuit, ut tanto tempore legis istae non delaberentur, quae quasi visceribus et sanguini populi haerebant. Contra Numa contentus duntaxat perscripsisse leges quantumvis optimas, et ad tranquillitatem pacemque pertinentes; quibus porro educandi vivendique rationibus cives adolescerent, susque deque habuisse videtur. Non diu itaque ea in usu fuere et eidem paene dies, qui ipsum abstulit, omnia eius bene instituta fatali exitio delevit. Quanta autem excellentia praeceptorum Lycurgi fuerit, res tandem docuit, quando nulla Rerum publicar. quarum memoriam veteribus proditam habemus, tam longo tempore sarta et inconcussa [(transcriber); sic: inconcusa] libertate floruit. Unde Philippomenes, licet fractis iam Lacedaemoniis ferme in exitium insisteret, patrare tamen bellum, et subicere eos Achaeis non potuit, usque donec omnes antiquas Reip. istius constitutiones, quasi ex Herculis manu clavam, abstulisset. Et sane ré factam habuit exterius et sepositis iis, quibus in nutrita iuventus spartana adeo ad amorem libertatis effer vescere solita erat, ut paene proclivius esset solem detrahere caelo, quam ipsis servitutem obtrudere. Quibus rationibus ita deductis summa fit: Romanae Reip. formam mixtam fuisse, ut tamen singulae partes certa utrinque proportione in vicem sibi non constarent, sed ad licentiam popularem nimis corrumperentur:
denique tribus rebus Spartana inferiorem fuisse; Imperii excellentia, pacis artibus, et bona consuetudine. Superest ut quod disserendum secundo loco proposuimus, possitne Civitas Romana intellectis primae formae vitiis ad aliquam Reip. methodum meliorem eluctari, dispiciamus. Neque enim a prudentia Legislatoris semper dependet ut Civitas recta ordinata sit, sed multa extrinsecus concurrunt. Saepe diximus: ante omnia ad naturam populi attendi debere, quacum, tamquam cum certa materia imperandi forma coniungi, et iustis proportionibus velut permiscere debet. Unde sollenne illud Politicorum, considerandum Legislatori esse, non tam quae Reip. forma optima sit, quam quae populo aptè conveniat. Id enim. aliaque istiusmodi, quae accidentia vocare consuevimus, saepe ita implicarunt distrinxeruntque superiorum status, ut negari non possit, etiam illic fortunae plurimum licuisse. Recte iudicarunt de Lycurgo, qui summi optimique legislatoris laudes in eum contulerunt. Sed plurimae res quasi conspirasse cum ipso videntur ad conficiendum negotium, quod in manibus erat. Nam et Rex fuit, et ea severitate ac vi, a principio grassari pisi licuit, quanto opus fuit ad populum in eum ordinem redigendum, qui et evaganti plebis licentiae frenum iniceret, et senatum decora auctoritate, tamquam propugnaculo muniret. Multum praeterea ipsum iuvat, quod divitiae urbis penes paucos residerent. Qui dignitatibus et honoribus ob os obiectis, facile induci potuerunt ut ad aequalitatem omnium opes suas laxarent. Neque minus eo pacto plebis desiderio satis factum est. Quae cum
in ea urbe ab initio exigua esset infirma quoque et debilis, facile in omnem imperandi modum traduci flectique potuit. Atque inde est, quod aliarum civitatum legislatores quamvis prudentia excellerent, aeque egregie per omnia instituere Rem publ. non potuerunt. Plures enim inciderunt in materiam non deo idoneam ut tam insignem formam reciperet: plurimi auctoritate et potentia defecti, ad id opus eos nervos, eamque vim non attulerunt, quantâ opus erat. Alios alia diversa de honestissimis consiliis quasi de arce aliquâ deiecere, adversus quae humana prudentia nulla certa praesidia comparare potest. Etenim Soloni, qui Athenas ad simile regimen conformare frustra conatus est, nec animus, nec consilia defuere. Sed cum privatus degeret, et ad id munus a Nobilibus et plebe pari consensu vocaretur, succumbendum ipsi in plurimis fuit, deviandumque aliquando, quo gratiam illorum, istiusque omni modo retineret. Et cum exigua eius in urbe esset auctoritas, leges latae reverentia illa et respectu, quo amiciri debuerant, quasi vestimento caruere. Quibus, ut nudis triobolaribus in fornice scortis, quilibet publice illudere praesumpsit. Alii enim suis sibi institutis Solonem ipsum indignissime traduxerunt. Donec improborum hominum convitii s penè confectus summam vivendi miseriam patriamque ingratam fuga et exilio mutaret. Inter cetera, quae ipsi negotium tam praeclarum difficile reddiderunt, paene praecipuum fuit, quod in civitatem studiis et partibus distractam. inciderat. Iam enim aliquo libertatis sensu insolescebat populus, et adversus nobiles concitabatur multo
foenore evisceratus et demersus. Soloni itaque ut populum haberet obsequentem et minus adversus recentia instituta contumacem, imposita necessitas fuit novos titulos proponendi, et Reip. functiones communicandi omnibus. Quod sine iniuria maxima et insigni damno nobilium evenire non potuit. Res publica veneta eo Regimine utitur quo nihil ad summam excellentiam est absolutius. Non tamen a primis cunabulis iisdem legibus ordinata fuit, quibus nunc continetur, sed longo tempore civium prudentia educta est, et pro diversis occasionibus, quasi facibus admotis suscitata. Donec ad veteres leges novas subinde adiungentes, ubi ultrà via non patuit. in summo tandem perfectionis culmine conquievere. Quod sanè ipsis facere in proclivi fuit, cum Civitati isti adhuc nascendi Libertas pro fasciis substrata esset, omnesque artes pacis, omnia concordiae civilis studia. ut pueris lac solet, vagienti, immulgerentur, quibus, secutis temporibus, adolevit. Contra cetera Res publ. quae nunc in Italia celebriores sunt, ab in itio Caesareis legibus innutritae, et ad quandam servitutem exercitatae, cum postea aliae sese in libertatem vindicassent, re ignota hactenus per imperitiam male usae sunt, quod civium animi non iisdem studiis coaluissent, ut eadem vellent, nollentque. Donec diu incertae Regiminis, fortuna quasi turbine circumactae, et iam vertiginosae, ad unius dominatum tandem praevolverentur. Si haec iam omnia ad Urbem Romam transferamus, apparebit, nullam civium prudentiam, quamlibet eximiam sufficere potuisse ad eum Reip. statum inducendum, qualem requirimus. Emendari
utique plurima poterant distorta et abnormia, quae Imperii fatum praecipitarunt. Quod cum declinare nullo modo liceret, proferre tamen in diem licuit. Populi Romani ea natura fuisse videtur, ut non aliâ ratione elegantius, quam populari regi posset. Proeliator enim plane fuit, et usque a primis Urbis initiis belli artes secutus est. Potest sane inter eas quaedam Res publica formari, in qua aliqua vestigia invenias istius Regiminis, quod Optimatum dicitur: quoties nempe Cives certis legibus compositi, plus minusve, prout quisque idoneus est, Rei publ. muneribus admiscentur. Neque enim nulla in disciplina militari virtutis species est, licet ea tam excellens non sit, ut Civitatis bonum summum, et exactam felicitatem externae opis haud indiga procurare possit. Sed enim vero huiusmodi status raro frequentatur, et, quoniam vera certaque forma destituitur, ut communi Rei publ. nomine appelletur, usus vicit. Romana autem Civitas ab ipso ortu eo vehementer inclinavit. Itaque diu factum non est, quin pupulus, qui plurimum poterat, cum induere sibi temperamentum non posset, ad licentiam prolaberetur. Paribus enim augmentis una cum urbe populi auctoritas succrevit. Neque duntaxat eiectis Tarquiniis, sed iam ante, cum urbem Reges haberent, maxima vi usus est, et libertate valuit. Etenim iam tum patuit Genium Civitatis ad Rem publ. magis, quam ad Regnum a natura ipsa deduci. Ergo igitur sublato e vivis Romulo confisus armis populus, quibus dextras abarmaverat, et structae ante urbis conscius, eligendorum Regum fiduciam sumpsit.
Qui favorem studiaque populi regnandi munimenta arbitrati, naturae eius se applicuerunt. Mox indulgentia et concedendi facilitate maxima imperii momenta ad illum ordinem transtulerunt. Ad quem etiam sub Regibus provocatum fuisse Horatii iudicium ostendit. Condemnatus enim a Magistratibus propter eaedem sororis, cum ad populum provocasset, periculo ereptus est. Porro in gratiam Populi civitas tota in centurias divisa est, constituto censu sane exiguo, qui ad militares ordines consequendos, et ferendum in Comitiis suffragium proficeret. Quae res omnibus exemplis et modis pupulis fuit. Praeter leges istas vim et animos populari reddidit numerus civium iunctoque umbone phalanges. Iam enim tunc CXXVM. in censum relati sunt. Accessit, quod res maximas quottidie in bellis, cum nulla etiam stipendia mererent, pro Republica gererent, pari fortuna et virtute. Contra nobilium diu nulla ratio ducta est, quod potentia deficerentur. Urbem pastores condiderant, homines ut contemptae conditionis, ita non disparis. Quae paulo post graduum discrimina fuere, Romulus invexit. Ex omnibus enim Senatum legit, tamquam primarios, quos in partem curarum adsumptos reges habent. Hoc ordine instituto in nova urbe cives aliquot velut honoratiores a cetera turba secrevit. Atque ab eo fonte Romana nobilitas profluxit. Maxima tamen ordinis illius imbecillitas fuit, quod admodum paucos Romulus in Senatum sevocasset. Et quamquam postea numerus cresceret, eo tamen tempore, quo libertatem civitas adserta est,
plures quam C C non fuerunt. De quorum auctoritate cum Reges illidentes vim maiorem, quaedam delibassent, plurimum praeter ceteros tyrannis et violentia Tarquinii superbi detriverat. Unde factum, ut, cum in libertatem se Civitas vindicaret, nobiles, ne Optimatum statum introducerent, a sua sibi debilitate praepedirentur. Ea conditio temporis Romanae Civitatis fuit, cum fugatis Tarquiniis Consul Valerius, caeso in acie Collega Bruto leges figendas, et novam Rei publ. formam constituendam haberet. Quando itaque id agebat ut is status invalesceret, qui a priore diversus et plane liberrimus esset, firmandam sibi, non incidendam populi auctoritatem credidit. Neque enim id passurus videbatur, et metus erat, ne arctius habitus ad Regnum et Tarquinios reverteretur. Eadem via primus Consul Brutus ad stabiliendam novam urbis formam perrexit. Ne enim subduceretur urbi gratia populi, praesidium ingens ad res praesentes, collegam Tarquinium sellam curulem exilio mutare perpulit. Etenim tam tener populus ita molliter contrectandus ipsi videbantur, ut vocabulorum quoque odia, et suspicionum [(transcriber); sic: suscipionum] tenuissimas stricturas, quibus ludi poterat, de medio tollendas existimaret. Quae intuens Valerius pleraque omnia in favorem populi composuit. Cuiusmodi est, quod a summo Magistratu, utpote consule provocatio esset: quod capitale haberetur, si quis iniussu populi Magistratum capesseret, quod levissime castigaretur, si quis consulis imperium adspernatus fuisset. Mulctam enim quinque boum et duarum pecudum dixit. Praeterea non
pauca ad egenos sublevandos, aliaque popularia constituit: Unde Poplicolae nomen nactus est. Nihil tamen horum aut imprudenter, aut praeter rem, eum in ordinanda Republ. necessitati et tempori in plurimis morem vir sapiens gereret. Quod ab omnibus observari sedulo debet, qui tanto negotio animi mentem accommodant. Accessere ad haec alia, quae obsecundarent consiliis Valerii. Abfuit novo Legislatori dignitas principalis, aut Regia, qua Lycurgus valuit: exiguoque tempore eum magistratum gessit, cuius ut novae rei et parum notae, nondum adulta auctoritas esset. Ad abolendum itaque rationes populares potentiam eam et vim adhibere nequivit, qua aliis uteretur, cui omnia laxa sunt, et pro nutu succedunt. Post annorum aliquot inter vallum denuo Romae de emendando statu urbis cogitatum est. Creati sunt decemviri cum auctoritate summa et imperio, quale penes Consules nullum fuit. Iudicarunt enim sine provocatione, quo timore et reverentia neminis circumscripti, sine cuius quam intuitu, novas leges et valituras conderent. Cui negotio si non exitialem labem imposuissent ambitio Appii, ad spem status melioris fortasse Res publica emersisset. Et tamen is quoque perfectus esse non potuit, quia longe gravissimum est, Civitatem recto ordine componere, cuius iam maxima in crementa exsistunt. Eodem pacto, quo singulis in vita hominibus videmus molestissimo negotio eos mores eripi, quos usus ipsis, quasi altera natura, perpetuis vestigiis impressit: Cum tamen prima et tenera aetas in quamcumque partem flecti et impelli prona sit. Quod si fortassis exstitit
aliquis qui formaret Civitatem, adultam quodammodo et provectam, Propius tamen intuenti apparebit huiusmodi talem et magnitudine et potentia multo inferiorem Romanâ fuisse. Aut habuit utique legislator in promptu alia, quae id sibi negotium redderent proclivius. Rem enim ipsam si videas, nihil erit difficilius, aut, ut loquitur philosophus, quod magis excedat virtutem humanam, quam constitutionibus optimis multitudinem regere. Haec causa ratioque fuit, cur Romana Civitas numquam recta ordinaretur, maturoque exitio defloresceret, seditionibus et discordiis intestinis commissa, et tandem pessum data. Qui semel a recta semita exorbitarunt, quo pergunt ulterius, eo ipsis via intricatur magis, et a loco, quo collimarunt longius recedunt. Sane Romani, cum iuxta institutionem primam pariter cum magnitudine Urbis, auctoritatem populi crescere necesse esset, toto caelo deviarunt a scopo Libertatis, ad quem contendisse videri volebant. Quod itaque a primis initiis Urbs cum infirmitatibus suis conflictaretur, non satis praesidii fuit in multorum, quamvis excellentissimorum civium virtute, ut reduci ad sanitatem posset. Quemadmodum corpora quoque humana si ab ortu primo aliquam labem humores contraxerunt, eo vitio paulatim exeduntur, et quasi suffocantur, ut nec virtus naturalis, nec remedia, quibus ea adiuvatur, quicquam contra valeant. Quamvis autem iis rebus, quas hactenus diximus, Romana Civitas ad popularitatem quasi obtorto collo tracta, ad consequendum perfectum statum esset inepta: tamen verum non est adeo corruptam et putrem fuisse eam, ut multas
qualitates perversas tamquam scabiem et ulcera excutere non potuerit. Sed privata civium ambitio crescentem illam et innatam intemperiem pluribus discordiis, veluti pestilenti aliquo fluxu infecit. Agedum indagemus vestigia mali tam perniciosi, donec ad cunabula civitatis, et ipsa summae partis cubilia perveniamus. Videbimus primum ipsum illum Publicolam dum leges condit, civitatem ordinat, omnia denique velut pro libertate facit, in ambitiosissimis consiliis, quasi in luto suo volvitur. Nihil eiusdem tam exile, tam humile fuit, quo ille non proreperet dummodo id populo gratum acceptumque esset, ut non se pariter et dignitatem suam abiceret. Neque ambitionis eius nullum indicium fuit, quod gravissime indignatus nullam aliquando sui rationem habitam in electione Consulum, abstineret a functionibus publicis. Quo ostendit, quod tractaret negotia Civitatis, eo non se tam Rei publ. commodis, quam magnitudini suae velificari. Mox, ubi Consul factus est. pro amittendo favore plebis et auctoritate propria, levissimarum suspicionum auras et ramusculos metuit. Itaque cum videret populum domum suam in alto sitam quasi lentati regni suspectam aegre intueri, eam depressit, et in planum transtulit. In contione quoque populo supplex summi magistratus insignia submisit, et tantum non pedibus calcanda subiecit. Itaque dum nescio quam infimae faecis maiestatem consulari dignitate maiorem facit, auctoritatem ipse suam prodidit, qui ut maximus in urbe magistratus eminere et conspicuus esse debuit. Dum itaque popularis esse studet, in causa fuit, cur in emendanda Civitatis
forma ea effici nequirent, quae necessaria erant ad minuenda Rei publ. vitia, quando utique omnino tolli de medio non poterant. Oportuit autem opponere licentiae populi vim aliquam contrariam, quâ coërceretur, plures nempe in Senatum allegere, ne nimis valentes partes plebs faceret, et gravissimas de Republ. consultationes eius ordinis proprias facere. Qua in re quantum ad utilitatem publicam momenti esset, dies tandem docuit, sed cum omnia remedia iam sera essent. Tentatum quippe aliquid est a Sylla, qui alterum tantum ex equestri ordine in Senatum adscripsit meliore consilio quam eventu. Ingens enim vallum duxerat auctoritas vulgi, et pessimae consuetudinis semina in civium animis fatalis corruptionis stirpem iam fecerant. At vero Valerius non plures quam C. allegit, nec ordinis illius splendorem potestatemve ulla lege lata vel auxit, vel illustravit. Ut autem alterutrum saltem faceret, occasio non defuit. Quando enim novos Senatores ex equestri ordine, vel etiam ex plebe ceteris adiungendos haberet, ampliare tam illustre beneficium et derivare ad plures licuit. Non enim metuendum ne quicquam invito populo fieret, cum multo magis quorundam de suis dignitatem honorem universorum interpretaturi fuerunt. Id quod in paucis quoque illis evenit, quos adscripsit. Nec male secum actum populus credidisset, si a gravissimis Rei publ. negotiis semotus, eligendis et ad censuram vocandis magistratibus relinqueretur. Non tamen abnuo, provocationem illis recte concedi debuisse, quo aliquam Reip. partem tractent. Et remedio illo iniuriae nobilium a plebe egregie
profligantur, in quo ingens momentum vulgus esse putat: libertati porro ingens praesidium est. Quâ si plebi permissa, cetera ad Senatum revocassent. patres aucti robore ac vi auctoritatis publicae felicissime ad compescendam plebis insolentiam in turbis postea coortis incubuissent. Fatemur negotium illud in ea urbe difficultate non caruisse secundum ea quae ante disseruimus. Tentari nihilominus primis initiis nascentis Rei publ. aliquid potuit in illa Regiminis publici quadam quasi revolutione: quo tempore pleraque alias difficilia expedita sunt. Transitum enim est ad novum statum a Regno, quod in Tyrannidem iam degeneraverat sub Tarquiniis. Itaque Legislatori via patuit ad Optimatum Regimen, ipsa quasi Rerum publicarum natura statum Civitatis Tyrannide deformatum penes nobiles collocandi, Haec enim vetus et promptissima mutationum facies est. Quando enim plebs metu et terrore defixa torpet. primi nobiles ad libertatem erumpere, et subruere Tyrannos solent. Ita Romae Brutus Colatinusque ferro viam libertati fecere. Sane quidem operam plebs eò contulit, eiusque Reip. quam eripuerant Regi truculento partem aliquam ferre, loco praemii debuit. Sed augendi ornandique magis nobiles fuerunt. qui ad tam praeclarum beneficium, cuius fructus ad communem utilitatem pertinebat, primam facem praetulerunt. Noster vero Valerius cum adstruere dignitatem Senatus deberet, Consulatum more et exemplo pessimo omni paene auctoritate despoliavit. Ea deinde res insignes turbas dedit, quae iusto timore illato, facile consiluissent, si severitatem potius, quam socordiam
in consiliis habuissent. Cuius salubritatem remedii perspicuam fecit inprimis Dictatura. Quoties enim plebi lascivienti, et adversus Consules contumaci Dictator opponebatur, qui vi sua omnia ageret ferretque universa illa moles summa auctoritate quasi fulgure perstricta evanuit. Neque ullâ re magis serenitas Civitatis reducta est. Porro Decemviratus [(transcriber); sic: Decemvirata] Appii haud illustrius indicium fuit, quam facile in ordinem cogi plebs possit, si terribiles esse auderent magistratus. et frontem caperare. Nemo ignorat quam duriter decem viri plebem habuerint, ut iam tyrannis reduci crederetur. Et tamen quod ab illo Magistratu provocare non liceret, quodque res omnes summa austeritate administrarent, id adeo frenavit plebem et quasi comminuit, ut paene cum solo nomine relicta videretur, quò serviret, et inimicis opportuna esset. Neque quisquam aut vocem aut gemitum in potestate habuit. Ad libertatem autem qui retorqueret oculos, aut saltem cogitando reverteretur, nemo fuit. Donec Senatus id suum munus esse arbitratus est, primus Horatius et Valerius ad versus Decemviros pro Patria exasserunt. Armandus itaque Valerii Consulatus aliqua reverentia fuit, si severam liberamque potestatem ordinarii alicuius magistratus non esse pro Genio eius Urbis putarent, legibus saltem aliquot austerioribus eam contraxissent, pro quarum observantiâ excubarent Consules. Minus enim invidiae in legibus est, nec tam exosa earum auctoritas, quam quae ad personas confertur. Magistratuum itaque dignitas ad leges traduci debuit, gravissimis propositis poenis, si quis eas susque deque habuisset. Nulla hoc pacto
Nobilibus invidendi ratio foret, cum legum potius virtus, quam quorundam ambitio audaciam vulpi submoveret. Quoties autem cuique suum delictum impune non esset, minus indignum putaret sententia ipsius legis, quam iudicis voluntate condemnari. Quod in Publicola vitium notavimus, ita omni tempore primarios cives plurimos quasi contagio persuasit. Cum enim pari modo plebem assentarentur ambitiosissimè, nascentis superbiae et insolentiae quaedam quasi flabella fuere. Ita Valerius et Horatius Consules cum obtinere a Senatu triumphum non possent, populi voluntatem iussumque sollicitarunt. Quid multis exemplis opus est? Totus aliquando Senatus cum Dictatorem dici vellet, ad coercendam audaciam Consulum. T. Quintii Cincinnati et Cnei Iulii Mentonis, qui contra nitebantur, auxilio et ope Trib. plebis eguit. Quibus carcerem et minas intentantibus tandem Consules conquieverunt. Quae omnia ostendunt parum dextra consilia in tractanda plebe Nobiles sequi solitos, apud quam severa gravitate interdum plus proficitur. Sed abrepti ambitiose animi errorem suum aut non viderunt, aut non emandarunt. Itaque certatim editionibus, donariis, blande compellando, omnia adsentiendo, favorem populi sibi quisque rapuit. Qualis autem futura fuerit illa plebs, si arctius haberetur, saepe observatum est. Quoties enim aliquis petulanti vulgo rigorem et austeram frontem impingeret, eius sane industrior quam abiectorum illorum auctoritas ad populum fuit. Memorabile est iudicium quo causa Menenii [(transcriber); sic: Menemii] et Sputii Servilii iudicata est. Ambo a Tribunis eiusdem
criminis rei ad populum agebantur, quod, cùm essent Consules, rogationi legis Agrariae obstitissent. Menenius post miseras preces ad quas descenderat, cum se paene ad pedes abiectissimi cuiusque provolvisset, tamen sententiam passus est. Spurius Servilius tribunitiis furiis generosâ iracundiâ illudens, et sermone atroci et ad liberam severitatem composito pupulum compellans, servatus est. Alio tempore cum delata essent nomina Furii et Manilii, nobiles ad eripiendos periculo viros consulares obstinati accusatores Tribunos ultore ferro intra penates eorum oppresserunt. Qua caede peracta tantus terror Collegis ceteris totique adeo plebi iniectus est, ut nemo tribunorum integrare iudicium auderet. Ceteri subito compressi conquievere, primi enim militiae nomina dedere, quorum petulantissimae contumeliae aures citantium perstrinxerant ac temeraverant. Appii Claudii facinora summae severitatis adversus plebem inprimis illustria sunt. Ut enim omittamus alia, quam atrox illa sententia fuit, quâ exercitum insolescentem decimari iussit? Ne autem quis quam contra hisceret, aut turbas cieret, solita Ducis gravitate praepediebantur. Et erant ante oculos supplicia centurionum quorundam, quos ob nescio quam seditionis culpam omnibus exemplis pessimè perdiderat. Quo tamquam recenti vulnere perstricti milites et attoniti, cum universis arma ad manûs essent, quibus vis fieri poterat, quietè tamen modestéque lanienam parentum et propinquorum spectavere: cùm singulorum, qui aderant, salutem caedemque [(transcriber); sic: laedemque] fortuna sortis levi iactu diiudicaret. Quò magis mireris furorem ipsis inter
ancipitia a desperatione adsumptum non fuisse. Eorum porro morum salubritas magis spectata est, cum eidem illi Appio quando iam Magistratu [(transcriber); sic: Magstratu] abierat, ob caedem, ut aiebant [(transcriber); sic: abiebant] , exercitus negotium Trib. plebis facesserent. Ita enim causam suam egit, ut non minus timeretur reus, quàm Consul. Diceres viro gravissimo animos illos et spiritum contemptorem plebis non fasces, non imperium, sed suos sibi mores persuasisse. Itaque cùm et plebs illum absolvere nollet, nec condemnare auderet, dilata causa est, iudicium ampliatum, adeoque ille evasit. Postremis temporibus, postquam iam maxima populi in Republ. potentia erat, Tiberius Grachus, fatale nomen turbandae Civitatis, legem Iuliam summo studio rogare coepit. Cui ut intercederent Optimates, vestes mutarunt, precibus tentarunt plebem, ad omnem humilitatem proni et submissi. Sed, quando hac via parum successit, ad audaciam conversi, atrocissimis consiliis viam sibi ad destinata fecerunt. Itaque conatus suos a caede eius, qui auctor seditionis fuerat, auspicati sunt. Vehementer eo facinore perculsa plebs est: non quisquam fuit qui non libenter amitteret ultionem Tribuni, quem tanto studio foverant, quique pro causa populi vitam proiecerat. Mox cum C. Grachus eadem audere praesumeret, haesit in iis dem scopulis ad quos frater illisus perierat. Tentarunt sane tunc quoque optimates arte et astutia grassari, ut paulatim Grachum integumentis illis popularitatis evolverent. Itaque sollicitarunt quendam ex Tribunis, qui alias leges populares, consentiente Senatu, Grachanis opponeret. Sed cum nihil etiam tunc
proficerent, ad arma reverti, ensem adhuc madentem sanguine Tiberii Grachi intra pectus fratris abdidere. Sublato utroque Gracho, leges omnes ab iis latas refixerunt missante populo et timore defixo. Ad hanc rem si aliquando adhibitus fuisset Magistratus, qui id munus non per tumultum raperet, sed auctoritate Patrum ac legibus tueretur, ad remedium plurimorum malorum, et paene ad sanitatem proficere Romani potuissent. Infinita eius generis experiendo discere debuerant. Quamdiu enim dignitatis suae memor Senatio Dictatorem populo minatus est, obtinuit, utique ne lex Terentilla perrogaretur. Erat autem rogatio Terentilla de Quinque Viris creandis qui auctoritatem consulum in ordinem cogerent. Quoties autem importunis vulgi postulatis pulsati languide obstitere, aut etiam vinci se passi sunt, ea quidem semper novarum cupiditatum occasio fuit. Cum enim humiliter servit Magistratus, populus superbius imperat. Nec tam quietum reddas concedendo, qua irrites ubi se merui sentit. Inde est, quod cum appellandi ius haberet, proprium insuper Magistratum flagitaret, cuius sacro sancta auctoritas esset. Datis Tribun. Pl. a successu animos mutuatus, ad Consulatus, Dictaturas denique, petulantissimam libidinem porrexit. Post expugnatos honores dignitatesque universas, etiam opes cumulare et Optimatibus par esse coepit. Sero agnovere errorem suum nobiles, et quoniam adversus summam insolentiam nec legum, nec magistratuum ulla vis erat, ne omnibus excuterentur, et in ipsa urbe patriam non haberent, armis litem deciderunt. Apparet ex istis
Romanos nec in Reip. initiis cum leges conderent, nec postea cum occasio esset, iis remediis usos, quibus intemperies Civitatis et morbus, quem eum ipso ortu contraxerat, vinci posset. Quae ratio fuit, cur Res publica ista tamquam corpus pessimè constitutum augescente in dies pravo suo perpetuis languoribus defecerit inter discordias civium disceptâ. Donec oppressa virtute illa aliqua, qua sustentabatur, tandem, ut ita loquar, computruit. Equidem tam nobilem, tam potentem Remp. sedulo excussisse operae pretium est. Deprehendo enim statu civili, eiusque operationibus cognitis, et ad summas verissimasque regulas exactis clarissimum lumen praefertur menti humanae ad diiudicandas perfectiones et vitia memorabilium hoc tempore Rerum publ. Quarum si quaedam ad exitium pravis consuetudinibus corruptae sunt, adeo ut huius modi cognitione parum iuvari possint, superest tamen, ut noverit sapiens, Imperia iusta aestimatione discernere, et aetatem eorum si recte cuncta se haberent, ratione solida definire. Quod dum facit, retorquere tamen oculos subinde debet ad improvisa et subita fortunae momenta. Ea enim Rerum publ. ratio est, ut, cum pleraque ad amussim prudentiae humanae perficiantur, accidant tamen plurima, quae optime cogitata inopino casu subvertant et conculcent. Ea nos appellare fortuita solemus, cum tamen in exacta et inconcussa quamvis obscura nobis solique Deo cognita, tatione sita sint. Nos disserendo tam profunda non tentamus. Sicubi autem in sermone isto vocabulo fortis aut fortunae, ut nunc fit, non abstinuimus, id in eam partem accipi volumus, quae initio caret.
PLuribus in rebus Romanae Reip. praeter cetera imperia incomparabilis enituit et stupenda felicitas. Commode itaque dixit aliquis sapiens: Fortunam, sepositis odiis, quibus paene aeternis alioquin cum Virtute colliditur, inusitatas cum eadem indutias pepigisse, ut eo plenius ac uberius utraque ad augendam, ornandamque rem Romanam magnitudine et potentia opes suas conferrent. Inprimis tamen opportune Romanis a fortuna prospectum est, quando cavit sedulo, ne ipsis cum Alexandro Magno arma, et manus conserendi necessitas imponeretur. In ea enim tempora commissi sunt, ut non fecisse invicem virtutis periculum paene casus sit. Etenim devicto Dario, et occupato Imperio Maximo, extrema potius Orientis, quam propinqua Europae, aut Italiam tentandi, Alexandrum animus incessit. Mox in Arabia, Indiaque rebus maximis gestis, animo iam, et cupiditate flagrantissima cetera Orbis terrarum complexus, aetate prima calens, et virtute promptus inter expediendum arma victricia, in ipso consiliorum itinere interceptus est. Quae mera fortunae industria industria fuit, et in Romanos favor. Circa haec versanti, operae pretium arbitror investigare, quo successu cum Macedonibus congressuri Romani fuerint, si Regi isti Occidentem versus vim suam convertere aut consilium fuisset, aut tempus non defuisset. Primus id quaesivit Titus Livius in Historiarum Libro IX. ubi Alexandrum M. Ducesque
Romanos, et fortunam partis utriusque, quasi ad trutinam examinavit. Sed nimis confidenter, rem dubiam decîdit. Quibus enim concuti sententia eius, et loco moveri poterat, securus omittens, solam eorum rationem duxit, quae ad abiudicandam causam Macedonibus valebant. Itaque quasi certus, illis in partibus, in quibus ipse erat, etiam belli fortunam futuram, de re controversa, veluti de comperta victoria, pronuntiavit. Si quis tamen animum intendat isti nos contrariae sententiae praesidia iisdem ex locis promittimus, unde causam suam Livius munivit. Quae facta nondum sunt, quo eventu fieri potuerunt, comparando ea, quae iam facta sunt, recte discitur. Nulla enim coniectura certior est, quam cum futurorum fortuna colligitur ex successibus praeteritorum. Ponamus ante oculos res utrinque circa ea tempora ad famam, et exemplum gestas. Apparebit exinde, quantum vel virtus vel vires alterutrius valiturae fuerint, si quod fatum cum Romanis Macedones, par nobile, in illustri avena composuisset. Quaecumque ab Alexandro fortiter praeclareque facta sunt, ignorare nemo potest: ingeniis nobilissimis ad recensenda ea, tanto studio, tamquam in campos late patentes, emissis. Plutarchus, qui vitas scripsit omnium paene, quorum virtus ad posteritatem nota est, ubi de Alexandro acturum se profitetur, veniam petit, si fortassis in tractando argumento praeclarissimo deficiat. Tantam enim turbam esse rerum memorandarum, et excellentiam, ut nec enarrando singula resumere, nec intelligendo complecti possit universa. Ad quem modum nusquam alibi praefatus
est. Quae vero a Romanis gesta fuerant, iis exiguam sane lucem tunc quidem publica fama circumdederat. Neque tam illustria aut praeclara erant, quam quae postea consecuta sunt, quibus omnibus omnis aetatis Principibus induxere caliginem. Fama itaque qua, ut pleraque humana, bella tamen maxime constant Alexandro pugnaturo superfuisset, Romanos quamvis acerrimos destituisset. Succrescebat quippe tunc primum illa Res publica, in sua quasi herba tanti Imperii pullulantibus initiis. Sed videamus hanc rem pressius, exactiusque. Nondum dominium suum eo tempore extra Latium promoverat. pauca aliqua tenebat in Umbria, et in Piceno agro, inter Gentes vicinas, Voscos et Aequos. Nullus usque Eo extra Alpes visus fuerat Romanus exercitus. Neque enim tentarunt evagari, nisi eum montes ipsis bella adversus Carthaginenses Coepta aperuissent. Denique in illis temporibus nullam imaginem, sed ne lineamenta quidem prima invenias eius splendoris, quo postea ad stuporem Universi Orbis civitas inclaruit. Civilibus sane virtutibus conspicui tunc erant Romani; moribus nondum in perniciem Reip. corruptis. Itaque censeri hac laude magis debent, quam vi militari. Quae ut ingens esse potuerit intra pectora plurimorum, quod tamen illustris occasio defuerat promovendi virtutem insitam, aut omnino seposita est, aut rebus exiguis iactat paulisper, nulla fere gloria parta, consedit. Opponit Livius Alexandro Fabium Maximum, Valerium Corvinum, Lucium Papirium Cursorem, Titum Manlium Torquatum, aliosque, quorum ea aetate aliquod decus fuit. Sed quem paramus
eorum tantis cervicibus fuisse, ut sesuper futurum negotio tam arduo confideret. Adhuc in suburbiis romae, et in ipsis paene portis bella gerebantur. Et istis sive Consulibus, sive Dictatoribus cum Tuscis, Samnitibus, Aequis, vicinis aliis res fuit. Neutri horum vel potentia vel opibus memorantur. Divisi invicem suaque seorsim quisque instituta sequentes, ditiones ipsis pomeriis finiebant. Neque earum gentium ulla fuit, quam imperio unus Princeps complecteretur. Apparet tamen, dum adversus tam debiles pugnatur, discrimina multa Romanorum, et ingentem metum fuisse. Idque nec Livius dissimulavit, et res ostendit. Saepe enim adversus eos Dictator creatus est (quod in turbidis et desperatis rebus ultimum erat) et ad expugnandam gentem unam, continuo, et aliquot aetatem bello opus fuit. Pauci itaque aut virtute, aut artibus militiae Romanis inferiores habiti sunt. Itaque proeliis aliquando, bello paene numquam victi, post attritas mutuo vires, labentibus annis, non tam sub imperium compulsi sunt, quam aequo foedere in eandem Civitatem coaluerunt. Quid, quaeso, in huiusmodi rebus gestis Magno Alexandro, Regum Asiae potentissimorum domitore dignum invenias? Aiunt gentes luxu eviratas et molles, solo pavore prosterni. Sed negari non potest, trecenta milia hominum armatorum contra stetisse, quorum summum in terris Imperium diu fuerat. Et annus dumtaxat decem armis, et vincendo Alexander tantum terrarum pervagatus est, quantum adulta iam re Romana, et provecta, plurimis conquisitum bellis, longo tempore, sub imperium vix
concessit. Diversae virtutes fuere Romanorum Ducum, quos supra commemoravimus, quibus vel invidia teste, celebrantur. Sed quid omnium rerum ad summi Imperatoris excellentiam Alexandro defuit? Quis unquam pugnando interfuit tot proeliis? Quis ad inchoandum res maximas maiores impetus, erectiores animos contulit? Quis constantius prosecutus est fortiter coepta? Quis felicius, confidentiusque finivit? In quem ullo tempore Imperatorem veriora miltum studia exstiterunt? Quis denique ad summam gloriam, et maximum Orbis imperium capessendum tanta alacritate, tantis ignibus exarsit? Etenim profecto virtutes omnes, quibus plurimi perfici Imperatores potuerunt, et clarescere, uni Alexandro geni felicitas, et fatorum favor indulsit. Nisi fortassis arbitramur, ne Italiam adiret, metu retinendum [(transcriber); sic: retendum] fuisse, qui deserta Arabiae intrepide irrupit. Ubi in ea se discrimina induit, unde exercitui ad reditum nulla via esset, nisi quam aut fortuna aperuisset, aut ille vigor animi incomparabilis vi et ferro fecisset. In Italiam autem ex Graecia brevis traiectus est, quam iam ipsum pater Philippus fraudibus armisque clitellariam fecerat. Instruere itaque robur Macedonum abundantia rerum omnium in graecia licuit. Neque aliquis in exscensione metus, promptis studiis, opibusque Italiae populorum, atrocia omnia, et hostilia in Romanos consulentium. Et sane haudquaquam abnuissent parere potius Regi Maximo, quam Civitatis hactenus aequalis, aut insolentiam pati, aut imperium invisum admittere. Ceteris, qui non tam metuebant Romanos, quàm potentiam crescentem aegre intuebantur,
ut cum Alexandro copias iungerent [(transcriber); sic: iungenrent] , odium suffecisset, et invidia. Nec alia interior. causa Samnitibus et Targutinis fuit, Pyrrhi Epirotae in Italiam evocandi. Bello deinde Punico Civitates pleraeque opes suas ad Hannibalem transtulere: non tam a Carthaginiensibus fracti, quam dominos adspernati Romanos. Superest ut ad examen vocentur, quae in ipsa utrinque militia praecipua habita sunt. De quibus si recte iudicetur, et incorrupte, rem controversam iam expedivimus. Si aliquod in proeliatorum numero momentum est, quis dubitabit ab exercitu tot provinciarum Domino facile profligari copias, a populosa equidem Civitate, et Martia, sed tamen unâ collectas? Quod autem Alexander milite usus duntaxat Macedone negotium confecit, non tam defectus virium, quam electio, et consilium fuit. Patrandis enim rebus maximis magis opportunos credidit milites paucos expertae virtutis, quam confusam et inconditam multitudinem, tam Duci onerosam, quam summae rei obfuturam. Devicto Dario, florem iuventutis selectum ex populis domitis, ad XXX M, moribus Macedonum insuetum, ad usum militiae, tamquam arma et tela comparavit. Utique ita eos instituerat, ut iam carere Macedonibus suis posset. Quos laboris sui praemium postulasse, ut signa Alexandri sequi, et una penetrare Indias licerent, idonei auctores tradiderunt [(transcriber); sic: tadiderunt] . Adeo sub illo imperatores novis onerari aerumnis mercedem priorum miles credidit. De militari disciplina testantur tot feliciter pugnata proelia, domitae Urbis innumerae, tot itineribus, et perpetuo opere iactatus, districtusque exercitus.
Itaque nec plures alibi veterani, nec militiae callentiores, nec promptiores ad nutum Imperatoris, nec militarium ordinum retinentiores fuerunt. Adhuc celebratur phalanx Macedonum, quae proeliantes tam arcte coniunxerat [(transcriber); sic: constinxerat] , ut compacti, et quasi contexti, densatisque Scutis desuper operti, inconcussa et invicta moles esset. Divinat deinceps Livius, plus cordatae prudentiae suturum fuisse in consiliis Senatus sapientissimi, quam si Alexander gravissima bellorum impetu potius, quam consulto capesseret. Sed omittere non debuit, expeditionum praecipua in arbitrio et auctoritate unius sita esse. Quod recte aliquando iudicarunt Romani. Quoties enim in arctum desiliissent, ad Dictatorem itum est; magistratum nullis circumscriptum legibus, nisi publica illa et laxa, ne quid Resp. detrimenti caperet. Neque tamen exacta ea potestas fuit: quod vix adsumptam deponi, et rerum gestarum rationem constare oporteret. Itave si componatur cum Maiestate Regia, ea inprimis, quae Alexandri fuit, non tam sceptrum aut fasces Dictator, quam rudem aliquem ventilasse videri possit. Adeo nihil ibi simile. Saepe Romae contigit delectus militum a protervis Tribunis impediri: cum ad nutum Alexandri, aut quoties terram pede quateret, flos et robur Macedoniae et Graeciae [(transcriber); sic: Greciae] , totusque adeo Oriens arma raperet. Habuit utique in consilio prudentiam paucorum, sed fidissimorum, qui ingenio excellerent, et summis beneficiis Regi innexi ea sola magnitudinis suae incrementa haberent, quae pro Imperatoris dignitate et gloria salubriter excogitassent. Et sane in magni momenti negotiis huiusmodi consilio
opus est, quod nec praecipitet deliberanda, nec trahat, et mature consulta prompta exsequatur. Quod non contingit, ubi plurimorum par auctoritas est. Neque enim raro sententias invicem quasi cornua obvertunt, et summas rerum altercando in diversa studia partesque discerpunt. Porro qua fortuna adversus Alexandrum pugnaturi fuerint, apparebit, si facinora sequentis aetatis consideremus. Primum bellum Punicum annis XXIV. gestum est. Et tamen toto eo tempore non tam imminuerunt vim Carthaginensium Romani, quam delibarunt. Neque omnino ad novos tumultus, nihil virium aut animi relictum est, quo victoris patientia tentaretur. Annibal cum intercessissent anni XLIII. Civitatem Romanam auctoritate et potentia in longe magis culmen editam, et exstructam, immisso in Italiam exercitu, de summo fastigio paene provolvit: non tantum disiecta dignitate omni, et statu pristino ablato, sed iam in ipsis portis strepentibus armis Punicis. Et quid ad Alexandrum Annibal, quem nec felicitate, nec fortitudine, nec potentia aequavit? Trahebat exercitum molestis itineribus per aspera rupium, montiumque. Nihil a mari submittebatur, obiectâ Afris Siciliâ, et omnia infestante classe Romana. Carthagine ipsum exagitabat aemuli, arreptis temere criminibus subtrahendo commeatus, militem, alique gloriae instrumenta. Dum ergo invidi cives imperatoris dignitatem structis calumniis vellicant, et ipsa quasi expeditionum viscera crepunt [(transcriber); sic: crapunt] , iam domi aliquid nocentius hoste inventi. Nihil eorum Alexandri consilia corrumpere potuit. Ad traiciendum exercitum,
et submittenda auxilia commentusque nihil Graecia opportunius. Ipse solus lex et norma rerum agendarum, cum ex celsissimo culmine omnes infra se cerneret, invidiae aemulorum non patuit, et amicitiis floruit. Notatum est in Annibale, quod, cum vincere sciret, victoria non uteretur. Alexander quae semel impulisset, urgendo, premendoque contrivit. Tantus in illo animi vigor et contentio fuit, ut, si lacinia forte aliqua prehensa fortuna esset, manus continuo totas insereret, per difficultates maximas, per discrimina gravissima, cum avelli nollet, a Diva illa raptatus. Itaque nihil tam impervium, nihil tam remotum quod non penetraret, quod non celeritate summa, tamquam fulgure perstringeret. Atque illa ratio summi viri Plutarchi fuit, cur talem Alexandro sermonem tribueret, qui res ab ipso gestas, non fortunae meritum, sed opus obstinater ad ardua virtutis profiteretur. Ergo recte, atque ordine concluditur, uti initio diximus, bene cum Romanis actum fuisse, quod consilium non fuit Alexandro primos impetus Occidentem verus effundere: quodque adacto legibus Oriente, ad cetera profliganda Imperîa fato praepeditus est. Enimvero occubuisset Res publ. quatiente eam Macedone, et vim illam invictam imbecilliore superfundente saltem, si mitium loquendum est, et aliqua ratio habenda Romanae magnitudinis, in lubrico stetisset, et praecipiti. Denique omnia reputantibus aliquis bonae felicitatis genius, qui utriusque imperii dignitatis studuit, et splendori, data opera utrinque arma distinuisse videri possit. Ne, si colliderentur, alterum aut conculcari, aut gloria
saltem cominui necesse esset. Proximo superiori saeculo ad eundem modum officîosa fortuna fuit. Praeter ceteros mundi Principes felicissimis expeditionibus et opibus maximis eminebant Carolus V. Romanorum Imperator, et Sultanus Solimannus, ex gente Ottomannorum. Animi magnitudine, virtute, arbibus belli, aemulatione gloriae, omnibus denique rebus, nisi quod diversa sacra sequerentur, prope pares erant. Ut tamen sese mutuo non tentarent, vel consilium eorum et electio fuit, vel occulta aliqua virtus rerum gravissimarum moderatrix. Quae omnino di cavisse videtur, ne immensa illa gloria, quam ambo alia bella patrando pepererant sibi, periculorum fructus, accepto aliquo damno ab alterutro, tamquam imposita labe contaminaretur. Illud admirabile est, et solius fortunae proprium, quod uterque collecto exercitu fortissimo, et quales in Europa pauci visi sunt, copiosissimo, nihil ausi praeterea, in Austria duntaxat sese mutuo obtuentes consederunt. Iam in Circum commissi videbantur, iam tantae rei exspectabatur eventus, quo de virtute summorum Principum, et potentia iudicium fieret. Sed illis mutua formidine retentis, dilabi tandem exercitus, et sumptuosissimi apparatus ad nihilum recidere. Praeclare multa miratus fuerat Solimannus. Sed cum ad rem ventum est, nec gladium strinxit, nec loco se movit. Neque Caesar avelli moenibus Viennae exercitum passus est. Et tamen ante adventum hostis, magnificam ultionem tot iniuriarum, quibus affectum se Frater Ferdinandus, totaque adeo Germania querebatur, spe et voto, dictis etiam ferocibus praeceperat.
Sed ista propria ad hunc sermonem non pertinebant, opportunius fortassis alibi disserenda.
NUnquam fere gravius concussa est Res pub. Romana, quam cum armis Pyrrhi Epirotae quateretur, externam opem adversus novam crescentem potentiam lacessentibus Tarentinis. Consueverat civitas non tam propulsare iniurias, quam inferre, et ensem paene numquam strinxerat [(transcriber); sic: stinxerat] , nisi quo sibi ad nova imperia viam aperiret. Quae ratio conversa est, quando maximum robur Pyrrhus adversus Romanos traxit, non iam pro amplianda potentia, quam retinenda salute pugnaturos. Is autem animi vigor in illo fuit, ea rerum militarium scientia, ut in ipso Duce plus, quam in quamlibet ingenti exercitu reponeretur. Itaque suae aetatis et superiorum temporum optimus Imperator post Annibalem habitus est. Incidit ea expeditio in ea tempora, quibus ad futuram potentiam vix aliqua vestigia civitas posuerat. Prior enim fuit bello Punico primo, quo crudescente Romanae demum militiae strepitus extra Italiam auditus est. Et tamen in tam contracta re Romana illustria virtutis documenta exstitere. Rebus egregie eo tempore gestis, e plerisque consiliis pulchre structis disserendi de Rep. ampla et fecunda copia est. Nec pauca decerpi ex tam uberi segete praecepta posset, quibus status Ordinesque civiles ad excellentiam perficiantur. Dum in Italia Pyrrhus opes Romanas conserta manu satis feliciter lancinat, Carthaginienses
Magonem Imperatorem suum, et triremes CXX armatas ipsis auxilio miserunt. Romani gratiis pro tam prompta benevolentia actis, Poenum cum suis sibi navibus, eo unde venerat maluerunt reverti. Magnum hic iudicii certamen est utra pars maiore magnanimitatis et prudentiae laude in eo negotio versata sit. Offerre opes suas, atque adeo re iuvare, quos rebus hactenus prosperrime fluentibus malignius habere coepit fortuna, magnifici et generosi principis: oblata, modestè, non arroganter, reicere, non minoris virtutis est et iustâ sui fiduciâ innixae. Rursus bellis in alieno solo ardescentibus alimenta dare, ne consumptis alienis tua comprehendant salubre consilium: ita autem externari propinquo discrimine, ut nihilominus longinquiora sepectes caveasque, summa prudentia habetur. Sed conferamus pedem propius, ut tota re bene spectata cognitaque de laude utriusque vel reprehensione elegantius iudicum exsistat. Amici Carthaginiensium ea aetate erant Romani. Et aliquid foederis intercesserat, quod quoties coepit obsolefieri [(transcriber); sic: obselefieri] , saepenumero resumptum est. Procul distabant utriusque Imperii limites. Accipiendae ergo iniuriae faciendaeque voluntas, itidem ut occasio usuque defecit. Nulla querela pacem et concordiam turbaverat, haud aliàs, quàm cùm latè distinentur dominii limites, firmiora. Valde itaque decorum fuit tâm potenti Reip. qualis erat Carthaginiensium subvenire necessitatibus otiorum: etiam si in illo nulla privata ratio verteretur. Tam opportunum officium defugere ea Civitas non nisi propudiosè potuit. Quod autem voluntati statim facta
coniunxit, in voluntate auxilii laus est incomporabilis [(transcriber); sic: incomparabilis] . Sed istis rationibus moveri, levius est abiectiusque fortasse, quam ut in tam augustas Resp. conveniat. Ergo subesse debet aliquid remissius magisque solidum, quo impulsi Carthaginienses in eam mentem sententiamque mittendi auxilii inpressi sunt. Magnâ virtutis viriumque famâ Pyrrhi nomen eo tempore circumferebatur. Nec occulta erat indomita animi ambitio, et inexhausta cupiditas, quam obtritis Romanis ad Siciliam ipsamque Africam porrectarum penè constabat. Itque rectè atque ordine Carthaginienses huiusmodi consilia secuti sunt, quae Pyrrhum in Italia diutino bello alligarent. Non videbatur e Republ. operiri ingruentem vim Epirotarum, aut fortunam florentissimi imperii in praelorum discrimen committere. Distinere itaque et distringi alibi omnino debuit. Ad quam rem id visum est optimum, si Romana adversus Pyrrhum virtus copiis punicis tamquam robusto tibicine adaucta sustentaretur. Maior enim negotiorum moles obiceretur hosti, ut Italiam vincendo potiùs, et labore multo, quàm transcurrendo haberet. Interea, ut fit, quando trahuntur negotia, alteri etiam inter prospera exercitum, diffluere famam, terroremque, quae magnarum copiam primos impetus consequuntur. Semper utile est bella in alieno solo nutrire, iis tamen fit utilius, qui longius dissiti, spem aliquando fiduciamque habent diu retinendi alendique in peregrino incendii. Non leve equidem robur erat Romanae militiae. Sed coniunctis Poenorum viribus adversus impressiones hostium,
paratior foret. Pyrrhus vicissim vastissima gloriam. maximam, latissimumque imperium consequendi consilia ad id bellum attulerat. Opibus omnibus collectis ad extremam fortunam duratus. Cum itaque summi Ducis famam sustineret, quod nec rebus ignorabat, et exercitum haberet instructum fortissimum, Italia cessurus non videbatur, nisi cùm vicisset. Quod si contingeret, superesse ut inter certam mortem et ultimam desperationem omnia abrumperet. Quid vero sperandum haberent Carthaginienses, si ipsis quiescentibus Italia subigeretur, Pyrrhusque bello difficillimo extricatus, tantaeque victoriae gloriam et fiduciam ostentans Siciliae [(transcriber); sic: Siccliae] superveniret, et res Poenorum ageret, ferretque? Ea enim iam disposuerat consilia firmaveratque, antequam pedem Epiro moveret. Quantam putamus Reip. calamitatem futuram si quae illum sors eò coniecisset. A Romanis auxilia nulla exspectari poterant, vel vicem reddentibus quod ipsis subventum non fuerat, vel a victore ad summam infirmitatem fractis et diminutis. Sin punicis subsidiis erecti Romani Pyrrhum, cum nihil proficeret, saltem taedio morae Italia expellerent, isque iam adversos Poenos tentaturus fortunam videretur, ad praestanda mutua auxilia si non. memoria accepti beneficii Romanos, at saltem pudor perpulisset. Secundum ista planum est Carthaginienses auxiliaribus missis, non tam pro salute Italiae, quam pro Sicilia et Africa stetisse armatis. Et dum Romae laboranti succurritur, plus tamen Patriae dedisse. Porro quantumvis Romani vi propria Pyrrhum averterent, non parum apud victores profuisset honestae
voluntatis testimonium. Et erat tanti captata opportunitate invasisse gratiam populi novis subinde viribus adolescentis. Eratque ea iam virtutis fama ut formidari posset;: neque nulla indicia erant, quibus magna illa Imperii aviditas, quasi per rimas aliquas disparuerit. Utique pertinebat ad securitatem Carthaginis magnitudinem Civitatis Principatum affectantis speculari. Quam cum vi in ordinem cogi plerumque periculosae esset aleae; amicitiae officiis retinenda fuit. Ita futurum putabatur, ut si omnino gloriam ditionesque conquirere Romanis necesse esset, eas imminuto potiùs imperio alio omni, quàm Punico haberet. Quae auté amicitia firmior quam quae illustri magnoque aliquo beneficio tamquam trabali clave figitur? Nam et qui accipit beneficium occulta vî naturae ducitur, ut beneficii auctorem amet, et qui dedit beneficium simul ipse beneficium illustri in loco positum diligit, egregioque affectu maiorem prolicit, ac veluti cogit. In praecipite tunc erat populi Romani fortuna. Neque unquam aliquo turbine fuerat agitata, quo illa a Pyrrho concita tempestas violentior non esset. Nihil itaque Poenis dari opportunius Romanos sibi arcto amicitiae foedere adstringendi. Ex adverso dici queat Carthaginienses oblato Romanis auxilio satis imprudenter litem alienam suam fecisse,. Non enim confestim, neque ita integris viribus eo bello defuncturus erat Pyrrhus, ut bellum magnopere timendum haberent Carthaginienses [(transcriber); sic: Chartaginienses] . At vero si lacesseretur iniuria, fortassis ceteris conatibus vindictam praeverteret, omissoque Romano ad Poenum devolveret impetum. Sin persisteret in Italia,
quid dicemus futurum fuisse, si calamitas, qua iam nutare Romanae res [(reading uncertain: print faded)] coeperunt, utriusque populi coniunctas vires eadem sorte involveret. Valde utique incertae sunt res mortalium, bellorum praecipue rationes fluxae et ancipites. Quid sperandum superforet Carthaginiensibus [(transcriber); sic: Chartaginiensibus] , non iam dicam de Sicilia conservanda, sed ipsis littoribus Africae prohibendo Pyrrhi exercitu? E qua praesidia adversus vim immanem flore exercitus attrito, et opibus in Italia fractis? Porro quae ratio efficeret ut Poenis suspectior ac terribilior Pyrrhus viderentur quam Romani? Vis opesque Pyrrhi iis ditionibus continebantur quae procul aberant ab Africa. Vicini magis Romani et ad turbandum Imperium Africae opportuniores. Magna virtus erat Regis, sed ut hominis unius, quem facile aut maior vis aliqua, aut casus raperet. Et sane profecto tanto viro vastam illam animam anicula temere proiecto lapide excussit. Roma contra quot cives, tot fere duces numerabat, exstinctisque quibusdam, nova aliqua virtute semper succrescebat, perpetua velut iuventa aetatis damna reparans. Eo itaque nervos ceteri principes intenderunt, ut alia omnia potius imperia, quam Romanum incrementa potentia capere paterentur. Cum enim stabilis futura videretur Resp. illa, nihil ad exstruendam eam conferri a quoquam poterat, quod non cum exitio vel saltem clade aliqua ad ipsum reverteretur. Sin fortunae relinquerentur et Pyrrho, labefactati paulatim et destructi tantum de securitate ceterorum statuum promitterent, quantum de potentia ipsorum atque adeo iam manifesta ambitione victor delibasset. At vero iuvando Romanos
velle profligare bellum, maxime si illud parta illustri victoria contingeret, quid foret aliud, quam gloriae audaciaeque alienae faces subministrare, quae in tuas postmodo fortunas coniciantur. Liberata enim ea molestia virtus Romanorum, auctis, ut fit, per prospera animis, eo, quo esset loco, non consisteret, libenter momenta omnia praeclarum aliquid audendi invasura. Quod et contigit. Vix enim amoto feliciter Pyrrho ortum est bellum Punicum primum. Ornati quippe insigni adorea Romani animum indomitum et vim expertam, cum in Italia amplius contineri non posset, neque hostis ibi superesset ullus, extra eius regionis terminos diffuderunt. Flagitati a Mamertinis Siciliamque adorti, quod in causa Tarentinorum ipsis Pyrrhus fuerat, id ipsi Carthaginiensibus fuerunt. Apparet non aeque feliciter Romanorum fortunam cum sua commisisse Pyrrhum. Sed is non tam virium defectus fuit, quam peculiaris res coeptas persequendi inconstantia, Quo vitio utut plurima peccaverit, id quoque crediderim, contumeliam Poenorum consilium Italiam relinquendi ante sumptum tunc sane praecipitasse. Qui nullo beneficio, iniuria etiam nulla Epirotis cogniti, bellum, quam amicitiam cum Rege potentissimo maluerant, in alieno solo, si admitterentur a Romanis, temerarium odium auspicaturi. Nec fortassis solius vindictae vel indignationis id consilium fuit, sed prudentiae altioris. Maluit utique Pyrrhus cum solis Carthaginiensibus eam litem decidere, quemadmodum solis Romanis primo supervenerat. Postquam autem tam prompta voluntate iam nudasset consilia sua Poenis, abstinuit negotium urgere in Italia,
ne nimium pressis Romanis placere tandem auxilia inciperent, quae suerant adspernati. Sentiebant autem, quanta moles submovenda foret, si opes suas et pericula duae potentissimae Res publ. sociarent. Ergo antequam coalescerent, Italia omissa, atque adeo Tarentinis intra sacrum et saxum relictis, Siciliam aggressus est: subversurus haud dubie res Carthaginiensium, nisi ipse fortunam suam destituisset.Ita enim distraxerat turbaveratque omnia, ut, si victoria recte usus fuisset, manu iam contingere palmam videretur. Sed exitium Carthaginiensium non tam avertit fortuna, quam gloriae Romanorum seposuit. Quae itaque cum Carthaginienses respicimus super argumento proposito disserenda occurrebant, ista sunto, Videamus nunc Romanos rectene neglexerint Poenorum auxilia, arma, militemque sponte, et ante ipsas, paene Romae portas sistentium. Omnino ita habere debemus, quod Romanis bellum Pyrrhus movit, ingens et difficile fuisse. Ipse Imperator summus, et fortissimus, exercitum satis grandem iudicio collectum, disciplina accurata et multo militiae usus duraverat. Inde solo terrore, et opinione virtutis civitates plerasque Italiae ad partes suas pertraxerat a Romanis. Solent externo exercitui in regione aliena multa incommoda occurrere, per quae non tam ad victoriam, quam pugnam eluctantur. Pyrrhus vocatus a Tarantinis, Italiam, ut quisque domum suam, familiariter ingressus est. Itaque nihil sensit eiusmodi. Quod autem peregrinis, militi adesse solet, ut ipsa novitate formido exasperatur. Accessere Elephanti, animal in bello Romanis non visum, et supra modum terribile. Inter tot ergo motus destituta
civitas cum universae Reip. certamen cerneretur, nimia sui fiducia peccasse videtur. Quando enim iam admotus [(transcriber); sic: ad motus] est cervici gladius, ea sane hora salubris potius est consilii, quam gloriosi. Non itaque maturae prudentiae hoc fuerit, sed praefractae temeritatis potius. Unde autem subita illa Romanis et recens confidentia adversus Pyrrhum sine auxilio pugnandi, quibus res suas Tarentini haud parum hactenus vulneraverant. Et tamen gens illa luxu et deliciis potius, quam virtute militari habebatur: quo etiam nomine acriter. a Pyrrho perstricti sunt. Nunc vero movendum erat adversus veros milites labore multo ad utramque fortunam exercitos, fortitudinis etiam in bello paulo ante a Pyrrho in Macedonia gesto expertissimae. Quod si fortuna contra Romanos dedisset, ut in bellis saepe mutat ea unde sollicitarent auxilia afflicti, et iam ante spretarum opum Carthaginiensium [(transcriber); sic: Chartaginiensium] manifesti? Favissent ceteri calamitati ambitiosae gentis, quae potentissimam Rem publ. et maxima tunc dignitate conspicuam, splendida subsidia offerentem, reiecerat. Ex adverso summae generositatis, et omnino Romanae fuit, non nudare formidinem, nec calamitate aliqua ad miseram externae opis fiduciam abici. Utique cum iam ante pacem consequi a Pyrrho liceret, si ad excipiendam quamcumque fortunam parum animi fuisset. Ut enim in Italia pedem Pyrrhus posuit, Legatos Romam misit, qui ostenderent Patribus venisse ipsum ad componendum controversias cum Tarentinis: quibus si pacem darent, et ipsos [(transcriber); sic: et tipsos] habituros. Responsum est a Republ. Nolle Romanos Regem Epiri rerum suarum disceptatorem esse, sed nec
ut hostem timere. Sin reverteretur in regnum suum, et illic positus negotium concordiae ac pacis sedulo resumeret, aequa omnia a volentibus impetraturum. Inter Romanos et Carthaginienses [(transcriber); sic: Chartaginienses] etiam tunc plus iam invidiae et aemulationis intercesserat, quam ut occultae esse possent. Eorum acrior sensus fortassis apud Romanorum animos, quam apertae Pyrrhi inimicitiae fuit. Adversus quem, licet ambitisè satis ipsam Italiam ingressum negotia belli an pacis perinde processura videbantur. An ergo nos putamus pacem Pyrrho debere noluisse, Carthaginiensibus [(transcriber); sic: Chartaginiensibus] etiam salutem debituros. Neque ipsis causa defuit cur plurimum in se ipsis reponerent. Confisis enim exercitu optimo, et ad cultissimam disciplinam exacto, nullo moveri metu poterant, nisi communi illo omnium quo de, fortuna proeliorum, etiam a potentissimo dubitatur. Noverat auxilius exterorum, numerum exercitus, non etiam vim crescere. Saepe enim summi Principes diversis rationibus consiliisque commune negotium distrahunt. etc.