CAP. V. De Studiis literarum.
SEd adhuc aliquid in specie, de Studiis addendum erit literarum; virtuti quae serviunt; et magnum vel in ea comparanda adiumentum, vel in parata ornamentum exsistunt, vid. Tyrium Maximum, dissertat. 21. Sic virtus et eruditio tam bene co~venire dicuntur; quam bene gemma auro includitur, et rosae intexuntur iliis. Unde Charondas, liberos civium omnes, literarum rudimentis voluti instituendos; conductis ad id publica mercede paedagogis, etc. vide Diodor. Sicul. lib. 12. ubi de Charondae legis latione. Sed rerum publicarum moderatores; avide si literas excitent, nunquid rei publicae suae consulant, varie disputatur? Si propositum spectes, merito conatus laudatur; sin finem et successum, quem videmus, experimurque quottidie, est quod ambigas. vid. Bodin. method. histor. in princip. Casum, 5. sphaer. civitat. cap. 11. Hippolyt. a Collibus, tractat. de principe, cap. 20. et exstant vetustissimi Germani rhythmi, a I. F. genannt Menßer / revisi: quorum inscriptio, die Gelehreen / die verkehrten. Ego inter studia distinguo. Vetustiorem nempe Graecorum Romanorumque sapientiam, peritia quae erat in republica versandi, et ad actiones accommodata prudentia; ne livida quidem vituperare ipsa invidia potest. Eam amplexus est Solon, et ab ea reliqui in Graecia, sapientis invenerunt nomen. Ut omnino verosimile sit, solam tunc Thaletis Philosophiam, ultra usum, sese ad contemplandum extulisse. Plutarchus in Solone et Themistocle. Heroicis aetatibus, Ulysses et Nestor,
qui habiti sunt sapientes, politici fuerunt Ita et Romanos, sapientiae olim qui gloria excellere vellent; omnia, quae quidem tum, illa civitas nosse, complecti fuisse solitos, memoriae mandavit cicero, 3. de orat. sect. 21. quem omnino vide, adde Alberic Gentil. de leg at. 3. cap. 10. Anne autem studia iuvent religionem, disquirit Richter axiomate Ecclesiasi. 67. et seq. axiom. bistoric. 256. Feminas vero literis operam dare debere, negat Mich. Montanus. 1 des essais, cap. 24. fol. 109. quamvis id olim factum fuerit Romae, Barthius, animadversion. 22. cap. 5. Studia vero in cognitione, quae versantur rerum, vitae propter tra~quillitatem, et ipsius scientiae suavitatem, qua nihil est homini iucundius, plures semper quam utile fuit rebus publicis, delectaverunt. Namque ut gratiosa res est Physica, Mathesis etc. Siquis ea attingat in iuventute; ita, qui omnem iis in literis aetatem exegerunt, ad rem publicam ullo modo iuvandam. censentur ineptiores. Laudandos dico Principes, vel optimates, qui doctos fovent. Praeclare Rex Regum Magnus Artaxerxes, Hellesponti Praefecto (inter Hippocratis epistol.) Hippocratis Coigloria artis, etiam ad me pervenit. Dato igitur ipsi auri quantum voluerit, et ipsum ad nos mittito. Nam Optimatibus Persarum aequalis erit. Et si quis alius bonus Vir est in Europa, eum Domus Regiae amicum facito; nihil divitiis parcens. Viros enim invenire, qui consilio praestent, non est facile etc. Scio vulgi opinionem esse, eos, qui Philosophiae studiis, paulo ulterius progrediente aetate praediti sunt, ad res agendas nulla ratione idoneos esse; Unde ille apud Athenaeum:
Heu mihi philosopharis! atqui philosophi
Sermone solo sunt sapientes: ceteris
In rebus esse novi ego stultissimos.
Ego vero loquot hic de literis et philosophia, quae non in meris ideis animi vacui ab omni gubernatione, fingitur: nec de philosophastris, qui vel sine iudicio philosophiae dant operam, vel nimio eius studio ducti, philosophia uti nesciunt: et sapientes sunt, praeterquam in iis, in quibus sapientes esse debent. vid. omnino Mich. d. Montaigne, 1. des essais, cap. 24. per tot. Talem philosophum volo, qualis fuit Helvidius Priscus;qui, ut Tacitus, 4. histor. at: ingenium illustre altioribus studiis, iuvenis admodum dedit; non ut plerique, ut nomine magnifico, segne otium velaret: sed quo firmior ad versus fortuita rem publicam capesseret etc. Exemplar etiam Philosophi non barbatuli et morosi, sed veri morum humanorum Medici, in oratione de Socrate, Clarissim. Heinsius proponit, orat. 7. et egregie de veriori philosophia disserit Budaeus. 5. d. asse. fol. m. 613. etc. usque ad fin. libri. adde Tabulam Cebetis, ex edition.
Hieronym. Wolffii, iuncta Epicteto, fol. 62. etc. et eiusdem Wolffii annotation. fol. 112. ubi in falsam et inutilem in vehitur eruditionem.
II.
Recte Seneca, epistol. 107. Quemadmodum omnium rerum; sic literarum quoque intemperie laboramus. Non vitae, sed scholae discimus. Montaigne, fol. m. 104. et seq. Cum tamen verissimum sit, eum qui omnes animi virtutes comprehendit, omnia quae facere velit, facillime tractare:neque illum necesse habere, in una scientia aut arte, quasitabernaculum vitae suae collocare. Aliter Socrates fecit: Ex cuius schola egressus Xenophon, mox Imperator, bellique Dux egregius evasit. Plato vero, Aegypti, et prodigiosae Pythagoricas sapientiae amore captus, Tyrannum amavit, et Siculam ventris immoderati mensam, frugalitati victus anteposuit. Xenophon. in epistol. ad. Aeshin. Sic Epimenondam virum egregium et a Montano Gallo summe commendatum, Pythagoricus instituit, Rittershus. ad Malchum de vita Pythagoric. 26. et seq. Catonem erudivit Stoica Philosophia. vid. meum Templum iustitiae. Unde Diogenes Euclidis scholam, xolh\n, id est bilem ac molestiam vocavit. Platonis non diatribh\n, seu exercitationem, sed katatribh\n, id est, contritionem. Laertius, lib. 6. cap. 1. Sic et Lacedaemonii contemnebant omnes artes, qui civium animos videbantur emasculare, et a vera virtute adotiosam ostentationem traducere. Keckerman. disput. d. republ. Lacedaem. cap. 8. num. 8. lib. 2. etc. Et Roma, cum adhuc spiraret, germanam illam austeritatem, Graeculos Professores urbe exegit. Certe generosi magis animi sunt, idonei ad rem publicam gerendam; quam ad talem literaturam inclinantes. Icon animor. Barclaii, cap. 10. Nontamen obstant hae disciplinae, per eas euntibus; sed circa eas haerentibus. Quintil. 1. cap. 7. Et inde Terentianus Senex, ex communi tum apud prudentes recepta sententia ait:
aut Equos
Alere, aut Canes ad venandum, aut ad Philosophos:
Plorum ille nihil egregie praeter cetera.
Hincque Antoninus Imperator, lib. 1. de vita sua. pro non exigua parta felicitatis venditat; quod magnos in Rhetorica, Poetica, reliquisque studiis progressus non fecerit, quae illum fortassis plane detinuissent, si se seliciter proficere sensisset. et quod sobrie sitphilosophandum, monet ad Apulei apolog. Scip. Gentilis. fol. 82.
III.
Ego etiam praecipue hoc moneo, Afsectationem literarum, doctrinaeque esse vitandam; eum magis doctum, prudentemque censerem, qui artem occultat, ita ut in naturam transiisse videatur. vid. Castilionei Aulic. 5. fol. m. 22. b. Aliter qui faciunt, ab eruditione ad Pedantismum declinant, vitae genus omnibus odiosum, atque invisum. Samuel.
Bernhard. Dialog. Gallic. 6. Emundus Richerius, in obsterr. animor. cap. 2. num. 3. Andr. de Valentia, in Turbone, Comaediafestivissima. Cunaeus, in Sardis, fol. m. 42. et seq. De quo apud Arrianum Epictetus est intelligendus, cum ait, lib. 1. cap. 11. ad fin. Scholasticum esse animal. quod ab omnibus deridetur. Sapienter ideoque suadet Antoninus Imp. lib. 1. de vit â sua. fol. 166. Praeceptorem eligentem, circumspicere de homiredebere, qui palam experientiam, et in tradendis scientiis facultatem, minimum suorum bonorum putaret. et idem fol. 176. felicem se praedicat; quod cum animum ad philosophiam adiunxisset, non inciderit in sophistam aliquem: qui aut in scriptoribus desederit, vel in syllogismis dissolvendis doceret, aut meteoris tractandis. Sic et contra declamatores, ac pro naturali eloquentia festive pugnat petronius, in pr. Satyr.
IV.
Hodie linguarum studium nobis est impediment: et de multis dici potest, quod lib. 1. florileg. Graecor. epigramm. de Grammatico quodam
Mi est cum literulis duedenos pugna per annos,
Tandem intra manes, morte, Senator ago.
Olim Hebraei, Graeci, romani et etiam Poeni, seu Arabes (quos abcruditione praeclare Galeottus Martius, doctr. promisc. cap. 6. et Erping. oration. de Lingua Arab. commendant) materna lingua contenti fuerunt. Nos vero, quia exoticarum linguarum cognitione carere nequimus; varii varia linguarum addiscendarum compendia excogitaverunt. Usu potius et multa exercitatione, quam prolixis grammaticis praeceptis, linguas quasvis addici, Vandermylius, tractat. d. linguä belgi â, cap. 30. tradit. vid. Seignr. des Accord. 2. d. Bigarrures. cap. 1. et suo exemplo docuit Michel Montaigne, vid. eius vitam. et lib. 1. des essais, cap. 25. fol. 141. ac etiam non improbat S. Augustin. 1. confess. cap. 14. Idemque velle videtur Eilhard. Lubinus, Satyr. 1. ut et Nicolaus Clenardus, in epist. fol. 128. etc. et 192. Sane ita debemus linguarum studio operam dare, ut numquam non simul res ipsas addiscamus. Novam etiam methodum Wolffgang. Ratichius meditatus fuit; quam, et qualisnam sit, nondum aperuit tempus. adde Elsvvich. disputat. polit. 4. thes. 41. Meliori hactenus fato usi sunt Patres Cocietatis Iesu. At anne ergo Philosophia, aliaeque artes, in linguis vernaculis sunt docendae? Estienne Pasquier, 1. epistol. 2. Parnaso di Boccalini, 1. ragguagl. 73. Guyon. tom. 3. lib. 3. cap. 20. et seq. Et Cato noluit alia lingua, quam Latina loqui, Plutarchus, in Catone Maior. fol. 671. Sane magna Tyrannis est Latinae linguae: Menippus, dial. 13. et pessime fit, quod nos plane negligimus nostratem. vid. Taubman. in praefat. Culicis Vergil. et in comment. ihid. fol. 274.
V.
Etiam sciendum est illud, quod studia ad ingenium sunt accommodanda: et quod faciat habilem natura, ars vero facilem, ususque potentem. Itidem, Non ay catedra de entendimiento, ni de prudencia, ni hombre que la ensenne. Eruditio enim per se neque prudentiam, neque probitatem causatur: magis magni clerici, non sunt magis magni sapientes. vide d. his omnib. Doctor: Iuan Huarte, Examen de Ingenios para las sciencias cap. 1. et 2. Canonhiero, dell. Introduzz. 4. cap. 7.
VI.
Maxima porro cautio est adhibenda, studia ne passim permittantur moribus nociva; honestaeque disciplinae pernitiosa maxume: venena quae melle condita instillant adolescentibus, et blanda quidem, non tamen continent salubria. Qualia magnam partem sunt figmenta Poetica, in utramvis partem hominum animos, moresque flectentia: et prudenti quae ideo iudicio examinari debent: raro enim poetae leguntur, eo modo ut vult Heinsius, or at. 4. Adhuc minus ferendae sunt Amadisii, (a Nicol. de Herberay, Sieur des Essars, compositae) similesque fabulae. vid. de la Noüe discours. 6. adde Montaign. 2. cap. 10. quas eitam Lipsius damnavit, in notis ad fin. lib. 1. polit. Possevin. in apparat. ad omn. gent. histor. sect. 4. cap. 3. fol. 145. Rev. Iul. Nigron. in dissertat. de lect. lib. amator. Dn. D. Thomas Lansius. in orat. funebr. Sibyllae Ascaniae. et in consult. oration. contra Gall fol. 312. Ac scipserunt etiam Graeci, in prosa amores: ut Heliodorus, et Longus Sophista, qui Pastoralia composuit, et Gallis ac Hispanis ansam dedisse videntur, qui superflui in hoc argumento. Et adeo castitatis olim amatores fuere, veteres Christiani: ut Venerem xiv nominare fuerint ausi. vid. Vitam S. Iustini, fol. 112. auct. R. P. Petr. Halloix. An Poetas recte e republica sua eiecerit Plato? disputat Tyrius Max. dissertat. 7. Sane non inter postrema corrupti saeculi, Henrico II. regnante, testimonia, recensebantur Poetae Galli. Thuan. lib. 22. ad finem, nec in iure nostro immunitatem habent, Scip. Gentil. 2. parerg. 1. Magis etiam vituperium, quam laudem merentur, qui amatoria et similia leviusculatractant: ac cum flosculis quibusdam Latini sermonis, carmen ornare sciunt, omnes se sapientiae et eruditionis Thesauros possidere putant. Hi, ut Guill. Sallust. Bartasius, Sepmaine 1. au commencement du 2. iour. canit:
Sur les ingrats Seillons d' une infertile arene
Perdent mal avisez ieur tr avail et leur granien:
Et tendens unfile, poury prendre le vent
D'un los ie ne sacay quel, qui les va decevant;
Se font imitateurs de l' araigne, qui file
D' un art laborieux une toile inutile
Peu ie regretteroy la perte de leur ans,
Si par ses vers pipeurs, leur Muse trop diserte,
Se perdant, ne tr ainoit des auditeurs la perte etc.
Impudentissimi plerumque sunt adulatores Poetae: (quo nomine et Oratores inculpat Lactantius, 1. cap. 1) Locum tertio ab hinc lapide ostendam, ubi Poetam facilius conduces, quam cocum, et meraco vini haustu, Iovem aliquis negabit unquam cum Iunone consuevisse, aut Saturnum antehac in caelo regnasse, ait Dan. heinsius, in Satyra, hercules tuam fidem . fol. 2. ad fin. Fueruntque olim Poetae, fere Epicuraei. Rev. And. Schottus, Tusculan. quaest. 4. cap. 5. Et contra ridiculos Poetas invehit Euphormionis Satyra, part. 2. fol. m. 174. Semper cum Pythagora, Musa Sirenibus sunt praeferendae. Boet. pros. 1. lib. 1. consolat. philosop. Theodor. Canterus, 2. var. lect. 1. Quo etiam pertinent, quaescribit S. Augustinus, lib. 1. confession. cap. 15. et seqq. quem omnino vide, inter alia scribentem: Tu Domine Rex meus, et Deus meus, tibi serviat quod loquor, et scribo, et lego, et numero. Cum vana discerem, tu mihi disciplinam dabas, et in eis peccata delectationum mearum dimisisti mihi. Didici enim in illis multa verba utilia;sed et in rebus non vanis, ea disci poterant, et ea via tutaforet, in qua pueri ambularent. Sed vae tibi flumen moris humani, quis resistet tibi? adde Petrarch. sonnet. 1. ad fin. Et de impietate Petri Bembi, qui in sacris literis nil elegans extare autumabat, vid. Scip. Gentil. Comm. ad epist. Paul. ad Philem. fol. 40. Vetus et probata Poetis, doctrina de moribus erat. Bertius, oration. d. dignitat. Ethic. fol. 44. et Philosophia prisca carminibus erat inclusa Lactantuis, 5. cap. 5. et lib. ultim. cap. 22. vide ingeniosissima et Philosophica Poemata Campanellae. num. 2. ubi invenit in Poetas deceptores, talesque non fuisse veteres prodit. Etiam apud cascos Germanos moralia Poetice tradebantur. vid. paraeneticos seriptores a goldasto editos, Item scriptum rhythmicum egregium et vetustissimum, Frendanck inscriptum. Poesis divini aliquid; et naturae nostrae, nefcio quid congruentis, habet; unde nos Carmina, et etiam rhythmi capiunt magis, faciliusque haerent. Montaigne, 1. cap. 25. aprincip. Estque certus furor, qui exagitat Poetas. Leonh. Aretinus, in epistol. lib. 6. epistol. 1. quique efficit, ut etiam qui videntur in conversatione ineptissimi, egregia tamen scribant. Et utilia dulcibus modulis proponunt Poetae; Tasso, in Goffredo, cant. 1. a princ. In poetarum laudem multa habet Onciacus, in colloquiis mixtis, passim, ac pro poesi etiam scripsit declamationem, Iul. Caesar Scaliger, quae est eius epistolis iuncta. Hispanieum, qui unum atque alterum distichon componere nescit, fatuum; fi qui plura possit, insanum vocant. Florest. part. 2. cap. 2. num. 34 fol. 80. Poetas, si divitiis obruantur, genium amittere, censet Boccalin. 1. ragguagl. cap. 45.
VII.
Porro si litteras promovere velimus, illud curandum est cumprimis; non modo iuvenibus, sed et praeceptoribus subsi dia ne desint. Unde non iniuria Lipsius, 5. epistol. miscell. 88. et miratus: quod tam multa passim Collegia aut Scholae instituantur, pueris aut iuventuti formandae; neminem adhuc fuisse, qui proprie sollicitus esset et curaret de Doctoribus. vid. et iam Orationem Monitricem. D. Mich Ziegleri. aut qui semper discere cupientibus perpetuum, liberu. que otium (ex reditibus Monachorum, quos otii praetextu proscripsimus) pararet. Iuvat et habere publicas instructissimasque Bibliothecas. Aerod. rer. iudicatar. fol. 455. nulliusque privati, paulo instructior bibliotheca, deberet dissipari. vid. vitam Vincentii Pineli, sed publicis sumptibus redimi, saltem libri pretiosiores et rariores. Tales Bibliothecae fuerunt olim insignes. vid. Lips. Syntagma. Sammonici. Capitol. in gordiano iunior. Luculli. Plutarch. in vita. Pisistrati Gell. 6. cap. ult. Adponam quod in suo itinerario habet Beniamin Tudelensis. Est etiam ibidem (inter fluvium Cobar, et flumen Euphratem) magna quaedam sancta aedes, plena libris conservatis, tam a domus primae, quam a secundaetempore. Estque moris et fuit, ut qui liberos non habuerint, eo loco suos libros consecrarent. De mileria literarum docentium. vid. Buchanan. lib. 1. eleg. 1.
VIII.
Reformationem reiliterariae, meditantur nunc multi: de quibus ego mihi iudicium non sumo, nec est, quod hanc mihi despondeam litem. Imperfectionem artium, studiorumque nostrorum ingenue agnosco, atque deploro. Interim tamen usque dum ad se me vocet Deus; vanitatem, quae reliqua ex Babylone, sustineo patienter: et in hoc glorior solo, quod non glorior in eo, de quo gloriatur mundus. Prudentis est noscere mundi vanitatem, nec temere adstipulari iis, qui ei curiose mederi volunt. Erratur sane in literis tradendis, multis modis: solus Aristoteles perperam regnat. Lips. manuduct. ad Stoic. Philosoph. 1. dissert. Cum tamen in naturalibus, Pythagorici, Platonici, et cumprimis Hermetici: D. Augustinus 8. confess. cap. 2. a princip Francisc. patricius, in Hermet. Trismegist. fol. m. 107. Steuchus de perenni Philosoph. 2. cap. 2. in moralibus Stoici, merito ei praeferantur. Ego, in Templ. iustit. num. 144. Albertus vere magnus, et iudicii exacti, non est Peripateticos sequutus; sed narrative magis eorum opiniones, quam quod eas adporbet, explicare videtur vid. eius vitam, cap. 8. Lutherus ei omnis mali occasionem attribuit, vide eius Epistolas fol. 10. Sed nunc ab eius discipulis non tenetur sententia magistri. Nunc etiam Peripateticam haeresin mascule aggreditur, armis Campanellae (Telesii ex parte imitatoris) Itali Monachi, Tobias Adami, vir supra meam
laudem: mihi tamen amicissimus. Barbara contemnitur non recte Philosophia: cuius antiquitates Otto Heürnius bene digessit. Barbaries etiam Scholasticorum male eiecta: cum ei Grammatici insipidissimi fuerunt substituti. Iacob. Martin. exercitat Metaphys. fol. 303. Minime tamen adprobandi sunt, qui vulgata destruunt principia; et adhuc magis, qui omnem scientiam destruunt, ac nil sciri posse contendunt. vid. Sanchez. tractat. quod nihil scitur. Proxime enim ad Atheismum accedunt. Sceptica ac dogmatica philosophia committitur, in duello, dell' ignor. et scienz a. d. Constantino di Notari et in Academicos omnia incerta reddentes, scripsit Augustinus libros 3. singulares. Ac Pyrrhonismum defendit Montaign. fol. 473. et fol. 522. ut et Pierre Charron. 2. de la sagesse. cap. 2. Aut monstrosa dogmata fovent. qualis superiorlbus annis fuit Iordanus Brnnus Nolanus: qui novam et plane miram philosophiam introducere sategit, numeris constantem, ac aliquos in Germania edidit libros, obscuros et intricatos. Sed Christiane fidei adversissimos errores sub iis occultavit; et tandem extremo supplicio in italia adfectus fuit, ut in epistola quadam Gasp. Scioppio adscripta, et Francofurti edita, pluribus narratur. Zoroastri Philosophiam reduxit Iessenius a Iessen, in Zoroastre suo. Hermeticam Physicam, Heric. Nollius edidit: plurima quoque de Platonis et Trismegisti Philosophia habet in Physica sua generali, Rudolph. Goclen. Iunior. lib. 2. fol. 452. etc. usque ad fin. paracelsus, Ramus, Lullius, (de quo Mariana, lib. 25. rer. Hispanicar. cap. 4.) acerrimi sunt Peripateticorum hostes. Etiam improbat Aristotelem Nicol. Cusanus, Cardinalis, cuius opera egregia exstant, quemque Bellarminius in Catalog. summe laudat. Et Picus Mirandulae Comes, Platonicus ac hermeticus fuit; pariter item Wesselus. Adami in vitis, fol. 22. tom 1. Picum imitati sunt, sed conatu non adeo felici, Paulus Scalichius, Anton. Persius, qui librum vulgavit novarum positionum, ut et Anton. Bragadenus, de homin. felicitat. Nicol. Hill. Anglus, Democraticam, Epicuraeam, et Paracelsicam, focet philosophandi rationem: sed quae in rationis et fidei principia impingere videtur. Alii, Philosophiam ex pura puta SS. Scriptura eruunt: ut Danaeus, qui Ethicam et Physicam compilavit Christianam. Eo item intendere videtur Aegydius Guttman, In der Offenbarung Göttlicher Majestät. Erratur porro quod ex compendiis sapientiam volumus haurire; eoque obduramus fontes: quodque omnia nunc inventa explorata, et illustrata reputamus. Cardanus, tractat. de libris propriis, fol. m. 115. Erramus, quod artes, minime humano generi utiles colimus; et eas quae mechanicis, generique humano utiles esse quirent, fastidiums: quod innuit ex cellentissimus Medicinae Doctor Petrus Severinus, lib.
5. cap. 3. Ideae medicinae Philosophicae, ubi ita scribit: Ego certe unicum Panificium, omnibus Modalium subtilitatibus, et ieiunis praedicamentorum digestionibus antepono. Sunt, qui putant, studia cum aliquo opificio esse iugenda. Drusius, ad loca Genes. cap. 52. Videtur item errot magnus, das man auß dem studiren ein Handwerck macher: cum tamen studia ornate et iuvare viate conditiones cunctas soleant, et honestissimae recereationis loco esse possint: si modo rite tractentur, et Historiarum ac pietatis studium magis, quam alia inculcentur. Veterem institutionem scholasticam memoriae mandavit Quint. lib. 1. et 2. Et pertinet huc Alstedii systema Mnemonicum: ubi multa de Scholis.
IX.
pessimo more negligimus linguam Hebraeam; quae ex variis Paradisi muneribus, sola fere nobis restat: quae trinitatis mysterium in qualibet radice gerit, quae omnium maxume regularis, quae tota undique mysteriis redundat. At quid in Belgio fiat, (utinam non alibi quoque) Ianum Drusium, Virum doctissimum et pium, audi: Scripsimus, inquit, his paucis diebus quaestionum libros tres. Satius fortasse fuisset nil omnino scribere. Ita sunt tempora et studia, in his praesertim locis. Nam quotusquisque eorum, qui ad sacra aluntur, haec leget? Sed reprimam me. Interea promoventur ad gubernacula Ecclesiarum indoctissimi quique. Quaeris causam? non habemus alios, inquiunt, magis idoneos. Et miramur Ecclesias turbari, earum pastores vilipendi? Scitum illud; Testium fallacium, merces vilis. Et idem, in praefat. tractatus d. partic. Chalda. Syriac. Thalmud. etc. Utinam Deus illi (Lago Christiano) vitam longiorem concessisset: fuisset absque dubio Patriae suae non vulgare ornamentum. Nam eos fecerat progressus, in linguis Orientalibus, ut illas cum fructu, imo cum laude docere potuerit. Tales autem hodie necessarii potissimum in Academiis, ubi sciolorum plena sunt omnia, et senes et iuvenes profitentur, quod non intelligunt. Satis est si legere sciant. Outinam omnes non nescirent. quanta est copia talium, tanta est inopia eorum, qui solidam eruditionem adepti, alios recte ac methodice insituere queunt. Nam nemo docere potest, quod nescit. Stultissima superbia turgent, quibus in Sacrosanctis literis, omnia plana et sat explicata videntur. Aliter S. Hieronymus censet: Vir qui eruditus fuerit in scripturis, quanto plus scire caeperit, tanto ei in his oritur quottidie maior obscuritas etc. Sed de Hebraea, cum mentionem fecerim lingua; quaerere licet: Utrum accentus, una cum punctis vocalibus, recens sit, et novum Iudaeorum inventum? Negamus cum Buxtorffio, 1. Thesaur. Grammat. cap. 5. fol. 55. et seqq. et D. Matth. Hafenreffero, in templo Ezechielis, multiiuga eruditione referto. Laur. Fabricio, in partit. Cod. Hebraei, cap. 2. Marc. Marin. Brixian. in
praefat arcae Noae. Dissent. Drusius, ad loc. genes. cap. 125. ad loca Numer. cap. 43. et tract. de rect a lect. ling. sanctae, cap. 4. Bellarminus, 2. de verbo Dei. 2. ad fin. Dn. Andr. Osiander. 1. paralip. 21. vers. 15.
CAP. IX. Continens consider ationem legis et sectae Saracenorm.
IUlius Caesar Scaliger de subtilitat. ad Cardanum, exercit. 258. sect. 2. de scriptis concernentibus sectam Mahumetanorum, tale olim iudicium tulit: Nos, ait, ut nihil latet eorum, quae ad perditissimae, stultissimaque nationis mores, instituta, Leges humanas, Divinasque Pertinens sanctiones; ita nobis ea non solum nullam arbitror attulisse subtilitatem: sed etiam haud parum hebetasse aciem studiorum nostrorum, quae ad cotem Divinae Philosophiae tum splendescere debebat. Sit vero sciolorum ex sententia, non subtilis; sed nec indigna certe Christiano homine meditatio est, de Satanae dispicere strophis, quibus maiorem Orbis cogniti partem dementavit: ac etiam per transennam quasi, inspicere simul stupendam sapientiam Divinorum iudiciorum; et sincerae Religionis veritatem, contra omnes insultus (vel etiam hostium testimoniis) propugnare. Huc sine dubio respexit Concilium Viennense, dum in Clem. 1. de Magistris, sancit: ut ubicumque Romanam curiam contigerit residere, nec non in Pariensi, et Oxoniensi, Bononiensi et Salamanticensi Schola, viri Catholici teneantur, Hebraicae, Chaldaicae et Arabica linguae notitiam habentes fufficientem; qui libros de illis linguis, fideliter transferant in Latinum, aliosque easdem docere queant. Undecumque doctissimus, et zelo prudenti inflammatus, Nicol. Clenardus, isto etiam cumprimis sine, idiomatis Arabici notitiam labore periculoso, iugique aliquot annorum studio sibi comparavit; eaque de re, in Epistolis fol. m. 40. ille idem, ita scribit. Principio cum discendi laborem instituissem, nihil aliud propositum habebam, quam ut affinitate linguae, penitus intelligerem Hebraeam, nec superstitionem Machometic am somniabam. Nuper primae notae amicus Franciscus Victoria, studii mei non ignarus, sedulo me hortatus est, ut me componerem ad scribendum contra Mac hometum, quando bona pars Hispaniae contagio sectae laboraret: librum itaque Latine editum, in Hispanicam vertendum linguam, mox Graecum fieri posse; quo et Graecia, quae tota ferme Machometi est, agnosceret errorem suum, etc. Fol. 50. Dum Granatae cum meo Praeceptore Arabico lectito
Alcoranum, et quottidie deplorandos gentis illius contemplor errores; cogieo non semel, quam indignum sit, novem iam saeculis tantam cladem accepisse nostram Religionem, et nullum interim exortum, qui cum Machometistis, in dogmatum descenderet arenam. Non quod defuerint apud latinos, qui calamo persecuti sint impiam sectam: sed quid ad Machometistas, si nos disputemus Latine? Neque enim tantum censeo disputandum, ut nostrates servemus tutos, ne praecipites abeant in falsam Religionem: verum Similia fere habentur fol. 84. etc. etiam ad nos arbitror pertinere, quod tot orbis pereant nationes, a Christo du iectae. Fol. 60. Quando in Arabismum mea peregrinatio est revoluta, non me movit quod auctor diceret Arabicae professionis; non ut Medicis operam praeberem in restituendo Avincenna, aut Philosophis in corrigendo Averroe: sed hoc tantum ante oculos fero, ut quemadmodum contra haereticos scribunt Latine, sic adversus Machometistas stringerem Arabicum stylum. Id fieri non potest, nisi dogmata illorum, penitus cognita habeamus; nec credamus quid in Latinorum libris, de illis nationibus sit iactitatum, etc. Fol 70. Gloriam creatoris, quondam tot annos obliteravit antiquus hostis, et tamen apostolicis auspiciis, conditor orbis, decus suum sibi potenter arrogavit, tot Idolorum spurcitia profligata. Rursum exortus est hostis, et gravis orbis incubator Machometus, qui reparatorem humani generis obscuravit. Non est infirmior conditorereparator; spes proinde est, ut gens ista redeat in viam aliquando: quod et olim forsan fuisset factum, recta si via restitissent hactenus nostrimaiores, et tam studuissent bellum gerere cum Numa, quam libenter adversus Tullum capiunt arma. Clarius id dicam. Numa cum Dea Aegeria conficto congressu continuit populum; Tullus vim omnem posuit in armis: utrumque Machometus expressit. Nam primo novas leges, quas stupidis ea tempestate Arabibus imposuit, ad Gabrielem Angelum referebat, quo monitore sese omnia gerere mentiebatur: deinde postquam fraus in suspicionem venit, robur induit Tullianum, et quos arte capere nequibat, viribus in novum dogma subiugavit: iacto quidem dolis fundamento, gladiis tamen Imperio postea prolato. Adde Postellum, de orbis concordia, fol. 134. a pr. Sed et quaedam adhuc subiungenda videntur, fidem animumque vel martyrio parem, quae monstrent saepe laudati Clenardi, viri maxumi certe. Fol. 236. ad Episcopum quendam scribit: Stat sententia, de bello ant imachometico prosequi; etiamsi mendicato vivere deberem. Ecce quales Christiani sint, qui catholicissimi gestiunt audire! inter divitias immensas, et profusiones admirandas, defuerunt huic proposito tantilli sumptus. Sed et audiamus, quae ab illo prodita sunt, epistolar. lib. 2. fol. 253. Itaque sive Deus mihi in mentem misit, siut temere hoc propositum concepi: omnibus aliis curis omissis, statui quicquid vitae mihi reliquum fuerit, huic uni negotio consecrare,
nec conquiescere, donec tantum promovero in illa lingua, ut et calamo et ore, cum Machometistis in arenam dogmatum descendere possim: et, si liceat, multos conciliem socios tam piae causae, qui istum mecum laborem capessere velint; hac mente, ut etiam in Africam ipsam, disputaturi et morituri, proficisci non reformident. At vero laudabile hosce Clenardi conatus, praepropera mors impedivit; mox enim post iter Africanum, Illiberi (quae hodie Granata est) vitam cum morte commutavit. Aug. Miraeus in Elog. Belgec.
II.
Studium nonnullorum est, ex scriptis adversarum sectarum, seligere tantummodo peiora, et ea proponere Mundo, ut illas vitare discamus. Verum genio meo arrident fere magis, qui infidelium, haereticorumque non explorant solummodo sentinas; sed in simul in hortos exspatiantur, et undecumque decerpunt propinqua veritati: quae certe superat ubique, et qua eadem nec mendacium omni ex parte carere potest. Qua ratione, nonnulli contradictoria conciliare nituntur. Hacque pariter ratione, Ethnicorum libros impugnarunt, sanctioris Ecclesiae Doctores: Origenes, Arnobius, Lactantius, Aurel. Augustinus, Theodoretus, aliique: et ex recentioribus, Augustinus Steuchus, Franciscus Picus, ac ob eruditionem, numquam satis laudatus Philippus Mornaeus, etc. Machometicam religionem hactenus quod sciam, confutaverunt Euthymius Zigabenus, in dogmatica panoplia, cuius quae ad praesens pertinent institutum, curante Sylburgio, An 92. Gr. et Latine, una cum aliis edidit Commelinus, et Sarracenica inscripsit. Ioh. Cantacuzenus, Rex Constantinopolitanus, in libros quatuor Christianae orthodoxae assertionis, contra Machometicam fidem; Graece ante annos plus minus ducentos scriptis, et per Rudolphum Gualterum Tigurinum latinitate donatis. Cantacuzenus, Richardus, ut et alii, subiuncti sunt Alcorano, quem edidit Theod. Biblinader An. 1550. Richardus (quem alii Ricoldum vocant) Monachus ex ordine Praedicatorum, in confutationelegis, a maledicto Machumeto Saracenis latae, per Demetrium Cydonium, ex Romana lingua in Graecam translata; deinde per Bartholomaeum Picenum, rursus e Graeco in Latinum conversa. Petrus Alphonsus, e Iudaeo Christianus, in dialogis contra Iudaeos, tit. 5. Illustriss. Cardinalis Nicol. Cusa, in Dialogo de fidei pace, ut et in Cribratorio Alcorani. marsilius Ficinus, lib. de relig. Christiana, cap. 36. et seq. ac utrobique Ludovic. Crocius eius commentator. Hieronymus Savonarola, in solatio itineris sui. Ludovicus Vives, de veritate fidei Christianae, lib. 4. Guil. Postellus, d. orbis concordia, lib. 2. per tot. Hieron. Cardanus. lib. 11. d. subtilit. fol. 629. et seq. Illustris Wenceslaus Budovvez Baro a Budovva, (qui se incaute damodum, Bohemicis immiscuit, infelicissimeque submersus fuit turbis) in circulo horologii solaris et lunaris fol. 147. et multis seqq. Nobilissimus Mornaeus, d. veritate
Relig. Christianae, c. 33. fol. m. 672. etc. In eo argumento, nonnulli horum, perfunctorie tantum versari conspiciuntur; omnibus (uno atque altero excepto) defuit notitia Arabicae linguae: nullus (nisi forsan Nic. Cusa, et Guilhelmus Postellus) industriam et candorem eorum, quos supra Ethnicorum laudavioppugnatores, exaequasse videtur. Libet et mihi nunc philologice, ac quasi per saturam de hoc eodem argumento quaedam adnotare: et quoque optare, simulque a Thoma Erpenio (fulgido sidere Belgii uniti) precari, ut vel loco vitiosae Alcorani versionis Scalig. in epistol. posthum. fol. m. 449. et 458. substituat probam; vel mysteriorum si quae sunt haereseos huius, aperiat nobis fontes. Quod cum Erpenius, iniquo Fato nobis ereptus, iam nequeat praestare, eo nomine Schickardum meum, quasi adiuro.
III.
Prudenti inprimis, atque pia egere puto diiudicatione, quod Ioh. Leo Nardus, libro ult. Tabularum, legis Evangelicae, gratiae, spiritus et vitae; qui inscribitur, Lucida explanatio super Alcoranum, etc. auctor meo iudicio non contemnendus, prodit; legem Machumeticam, duas nobis proponere vias: quarum una ad Christum, et utrumque Testamentum, uti verum et sanctum ducat, consirmationemque ipsius, et vitam aeternam ostendat; altera ad doctrinam incredulitatis fabulosam, et huius saeculi voluptates, seu Paradisum vanarum delitiarum, filios Adae inducat. Eo pertinere ait, quod in libro ipso, vere credentibus, pieque viventibus, multoties promissa beata vita: impiis ac incredulis, maleque viventibus, ubivis fere, comminata fuerit damnatio aeterna. At quaeris, quomodo Satanas confiteri possit viam rectam, cum pater mendacii exsistat? quomodo ipse, eiusve ministri, veritatem manifestare velint, quam occultare summo nisu studuere semper? Certe sicut tempore quo Salvator noster, in Mundo erat, Daemonia non voluntarie, sed ad id coacta, fate bantur eum esse Christum, Filium Dei: Wierus de praestig 1. c. 11. Steuchus de perenni philosoph. c. 37. fol. m. 355. etc. Namque Matth. 8. vers. 20. duo Daemoniaci clamant. Iesu, Fili Dei. Lucae 4. v. 34. Daemoniacus alius ait: Novimus te qui sies; sanctus nimirum Dei. Item ibid. vers. 41. Ex multis Daemonia exibant, et dicebant; Tues Christus ille Filius Dei. Itidem ex Pythonissa, Actor. 16. v. 17. paulo et Timotheo, testimonium praebet Satan: Isti homines, inquit, servi sunc altissimi Dei, qui annuntiant vobis viam salutis. Ita pariter et in Alcorano, Dominus noster Iesus Christus, Satanam suosque ministros, adigere facili opera quivit, ut confiterentur, eum esse Salvatorem Mundi, utque confirmaret Evangelium salutis: quo scilicet eligentes atque acceptantes viam carnalium voluptatum, ducentem ad aeternam damnationem, inexcusabiles essent. Consentit Salomon Schweickh. in seiner Reiß. fol. 181. Sed age, vestigia viaerectae, per Christum quae ducit ad
Deum, in dagemus; aviat etiam simul indicemus, quae ubivis obvia occutrunt. Statim Azoara 1. alloquitur Dominum Universitatis, misericordem, miseratorem, iudicem iudicii Dei, et ait: Te oramus, in te confidimus, mitte nos inviam, seu punctum rectum, vitam eorum quos elegisti (sipe punctum eorum, in quibus tibi bene complacitum est) non eorum quibus es iratus, nec eorum qui sunt infideles. Via autem illa, praeter Evangelium nulla est; quod aperte indicatur in tertia Azoara. Ibi illi sermo estad Iudaeos, et de libro tradito Christo, Filio Mariae; cui Spiritum divinum, auxilium atque testimonium exstitisse fatetur, et subiungit Cur Prophetas vobis missos, displicita praedicantes, vel interficitis, vel contradicitis? Huicque libro caelitus misso (qui nempe Christo commissus fuit) vestrae legis fundamento, nequaquam favere, sed contradicere rem cunctam videntes, maluistis? Non impune quidem. Azoara 2. Oraculorum impurorum more, loquitur ambigue; et ita rem hanc eandem prodit, ut verba in partes diversas facile rapi queant: Liber, ait, hic, absque falsitatu velerroris annexu, veridicus eis quibus inest amor Divinus. Non per omnia veridicus est, sed absque erroris adnexu, hoc est, falsitate remota. Et addit: Spes saeculi futuri, sectam veracem patefecit. At haec non est secta Saracenorum, qui saeculi praesentis felicitate exsultant, sed sola Christianorum: qui miserrimi omnium hominum essent, si non iis esset spes vitae futurae; ut alicubi D. Paulus scribit. Azoara quoque 4. huc alludere videtur. Vim, inquienz numquam inferas propter legem, cum recta, pravaque via patefactae sint. Ibique videtur Deum auctorem facere peccati, eique adscribere hunc lusum aequivocationis. Azoara 5. ita describitur Alfurcan. Iste continet verba quaedam firma, et infringibilia; quaescilicet sunt libri materia atque mater. Quaedam vero contraria; quae nutantis, perversique cordis homines, ad controversiam ceteris inferendam, et ad expositionis suae notitiam exsequuntur. In Azoara 9. habetur: Quare non ad hibent fidem Alohoran. Qui nisi vir Dei esset, multas contrarietates contineret. At luce meridiana clarius est, infinitas eum continere contradictiones. Igitur ex Deo esse nequit. Ut etiam infra dicam. Sed ibi Muhamet pergit et ait: Mandato securitatis seu timoris illius adveniente, parum inde tractant; sed si Legatum (Christum) homines, sapientesque sequerentur, suis retenta cordibus patescerent. Unctio quippe eos omnia docet, qui Salvatorem nostrum imitantur. Nunc autem nisi divina pietate et abundantia suffulti, Diabolum omnes, paucis admodum exceptis, sequerentur. Azoara 12. inquit: Sciendum quidem, Viros legum, nullius legis, fideive assequi perfectionem, nisi Evangelii ac Testamenti, et huius libri a Deo positi pareant praeceptis. Hic autem (Alcoran) multis eorum, incredulitatem, obstinationem, atque malitiam augebit
(quatenus nempe a via Dei recedit) quod tibi nullam iniciat curam: Azoara 26. sequentia habet: Quando legeritis Alcoran, vosmet ipsos a Diabolo protigite, cui impossibile est facere quicquam; nisi incredulis tantum. Mox ibidem addit: Dicunt increduli, tu quidem non es nisi mendax, cum adeo varies tua verba. Sed huius rei, plures eorum inscii sunt: ipse namque Deus, eiusque Spiritus benedictus, hunc librum veracem composuerunt: ut rectam viam credentibus consirmet. Scimus quidem, eociam dicturos: Linguae Latinae virum doces, et Alchoran Arabicus est. Eos numquam Deus rectam viam docebit, qui Dei praeceptis contradicendo, soli mendacissimi sunt; sed eis gravissimum inferet malum. Stupendum est, quod hic praenuntiatur, Arabibus propter incredulitatem, et seductionem iam contractam, expositionem veram esse occultatam, et hominibus Latinis reservatam. Azoara 27. invenitur: Liber positus (Alcoran) saltuem et pietatem credentibus praebet, incredulis vero non nisi iacturam. Veritas ad firmatur, falsumque confunditur. Sed homo semper perversus, a me sibi bonum tribuente, descendit in contrariam partem. Azoara 37. Haec sunt secreta Alcorani huius libri clari, viam rectam docentis, et spem bonam pollicentis orantibus, et decimantibus ratione, futuraeque credentibus Diei; incredulis autem alio saeculo perdendis, malumque gravissimum passuris, suos actus pulchros fecimus ad parere: ipsi quidem caeci exsistunt. Azoara 100. Viam bipertitam, rectam videlicet atque fallentem, homini patefeci. (Unam scilicet Evangelii, per fidem, alteram ad interitum, per voluptates) Cur igitur hominem non redimit, vel orphanum atque mendicum, humique prostratum; urgentem fame, cur non cibat? Credentes quidem, patientes atque benefici, dextrae parti in sidebunt; increduli vero parti sinistrae, quos ignis ferventissimus operiet prorsus. Ecce, viam recti, illis patere solis ait, qui opera misericordiae agunt, a Iesu Christo Salvatore nostro praecepta, et quae ille in extremi iudicii die, se requisiturum praedixit. Plura nunc ut addam, opus haut esse videtur; idem namque quod huc usque deduxi, ipsa notatio Mahumeticae legis De etymo Alcorani vide Drusium. 1. E. braic. q. c. 44. Schindler in Lex verb. Soranzium in Otoman. cap. 49. innuere videtur. (Alphurcan) etenim est a quod Arabibus pariter atque Hebraeis, indicat divisit. vid. Schindler. in Lexic. verb. (ex quo adhuc Latinorum furca reliquum est) Hincque in Theologia, seu libro doctrinae Machumedis habetur. Cur dictum est Alfurcan? Quia discretae sunt eius sententiae atque figurae. Quia non simul super me descendit Dei verbum: quemadmodum simul data est lex Mosi, Psalmi Davidi et Evangelium Christo. Et ita Alcoranus, ipso attestante eius auctore, rapsodia mera est: nec ideo aliquid perfecti atque consummati, continere potest. Hancque propter rationem (id quod et
iam monui supra) nullum in Alcorano caput invenitur, in quo impostor ille sibi non contradicat: imo vix una vel altera lineola reperitur, quae non contineat diversum sensum, sibique contradicentem: adeo ut nullum simile chaos, in scriptore alio prophano unquam fuisse visum, quibusdam videatur. Sicque Arabes quosdam Paragraphos Iudicantes, seu quorum sententiae stetut, alios, non iudicantes: et rursus alios positivos, alios primorum revocatorios ad pellitare, Guil. Postellus refert. 2. d. Orbis concord. cap. 10. Memorabile tandem est, quod illustris Budovvez fol. 151. Horologii tradit; dicere Machometem, omnes Alcorano obtemperantes, Deo carissimos esse, et in ultimo Dei iudicio, a sinistris collocatos iri: eo quod apud Deum sinistrum latus (contra omnia testimonia Sacrosanctae scripturae, ab ipso etiam machometo saepissime comprobata: ut et ad paret ex iis quae supra retuli, ex Azoara 37.) in honore sit maiore ob idque Turcas etiam nunc omnes, reverentiam alicui in sessione et deambulatione, equit ationeve ex hibentes, offerre sinistram partem. Et sic diabolus deludit suos. Ac vero quae huc usque ex traditione Ioh. Leonis Nardi disputatam sunt, fere consonant cum iis, quae eruditissimus Cusa scribit, in cribrator. lib. 1. cap. 6. dum ait. Alchoran dici non potest sufficere, et esse via recta, nisi in ipso Evangelium includatur; et solum illud constat, lucem veritatis, rectaeque viae in Alcorano dici debere, quod Evangelio consonat. Sicut multi sapientes eorum, secrete Evangelium summa devotione amplectuntur, cum sine eius scientia nihil perfecte ex Alcoran trahere possint. Hinc si quid pulchri, veri, et clari in Alcoran reperitur; necesse est quod sit radius lucidissimi Evangelii. Et hoc verum videt qui Evangelio lecto, ad Alcoran se transfert. Unde contemptus huius mundi, et praelatio saeculi futuri? persuasio iustitiae, et operum misericordiae? divini et proximi amoris? unde venditio omnium suorum, etiam animae, ipsi Deo, maximi lucri convincuntur? unde habetur, quod mori pro Deo, sit aeternaliter vivere? unde virtutum dilectio, usurarum, homi cidiorum, periuriorum atque fornicationum, alienorumque concupiscentiae prohibitio in Alcorano suae claritatis splendorem receperunt; nisi ex Evangelica convenientia atque perfectione? Cur alia multa, quae circa voluptatum sensibilem et immunditiam carnis promittuntur in Alchorano, tenebrosa et tetra, viltaque ab omnibus sapientibus, etiam Arabibus reputantur; nisi quia Evangelicis promissis discordant? Cum itaque Alcoranus, liber sit tentationis, liber divisus et malignus: ea ideo quae obscura atque vana, ad tentandum impios et incredulos posita sunt: ut scilicet fieret manifestum, quod minime crederent in Christum, eiusque Evangelio instructi non essent; cum in hoc libro non noverint ea, quae contra
Christum non raro posita sunt, quaeque contraveniunt Evangelicae doctrinae, multis tamen in locis libri huius comprobatae.
IV.
Sed nimis forsan evagari videtur Guilhelmus Postellus; cui (ut ipsemet fatetur) decretum erat, ita Aegyptios, id est, humanitatis auctores spoliare; ut illis relinquat mihil, quod ad historiae sacrae confirmationem, aut nostrae cognitionis faciat recognitionem, quin illud in suum finem conducat. Is, inquam, Postellus nimis forsan evagari, et iis quae in libro de Orbis concordia tradit, passim contradicere videtut, cum intr. de Originibus, cap. 2. nimium praeclare de Alcorano sentit, et ait. Quum Ismaelitae Muhamedici sint, qui nomina Alcorano dedere; certissimum est, ex parte Abrabamiveri Patris, et ex parte Sarae verae dominae Haragae Aegyptiae servae (cuius consensu, hortatu atque iusu, Ismael genitus est) Prophetias praeclarissimas habere: sicut vicissim multa falsa, aut opinioni affinia, ex partematris Aegyptiae habent. Quod autem multa ad literam absurdissima, aut etiam receptae veritati contraria habere videntur; dubium non est, quin sint eadem moderatione ad spiritum trahenda, qua et nostra conciliamus. Litera enim ubivis occidit, praeterquam in simplic: historia: quae tamen ipsa etiam ubivis, praeterquam in Alcorano, umbra est futurorum, omnia in figuris exponens. Et eodem porro libro cap. 15. dicit: A viris eruditione summa, notatum esse, maxume ab altero Mose, quem Rabi Mosebeben Maimon, seu Arambam vocant; maxumam partem Alcorani seu Ismaeliticae doctrinae, ex Aegyptiaca doctrina desumptam esse: cuius cum ipsa scriptura testetur fuisse peritum Mosen et Salomonem, quorum duorum praecipua scripta in sacris sunt; quin etiam inde quae bona sunt et digna, quibus Aegyptios spolies possessores, tanti viri desumpserint, dubium non est. Minus adhuc adprobare vel intelligere queo, quae ibidem cap. 17. Habentur: Prima secte ex Mosis studio orta est Samaritanorum, quos ideo Deus impeti noluit, aut bello confici a lerasolymitanis; sed cum defecissent, dixit, se illud ipsum fecisse quod fecerant: ut olim ostenderet suae providentiae virtutem, in illis sub Ismaele primogenito Abrahami congregandis; et sensim per Alcorani semiveras Prophetias (ex parte enim Abrahami Patris, et voluntatis Sarae, ancillam offerentis, maxumus est Propheta Ismael in Muhamede, sicut est falsus in matre Aegyptia Hagar) reduceret ad puriorem Christi cognitionem, positam in operibus charitatis, quam sit inter (quosdam) Christianos, et communes Iudaeos. Sic Christus veluti omnia negligendo, omnia diligentissime procurat; ut ornatissima videantur, quae mundus inordinatissima putat.
Tantae molis erat, Christi disponere regnum. Indirecte enim Samaritanis comparatum Alcorani opus, legis Mosaicae appendix praestantissima est: in qua qui noluer ant recipere sacros commentarios
Cabalistarum: illos tamen reciperent innumeris literalibus absurditatibus auctos, et mordicus ad literam eas adfirmarent; et nihilominus de Christo cognoscerent maiora, quam totum Iudaicum genus, etc. Quae, an et quatenus, aut quomodo intelligenda sint? ii quibus de meliori luto, praecordia ficta sunt, dispicere debent. Et hoctamen, ex Ioh. Feri comment. in Genes. cap. 21. adnotare placet: Saracenos aliquando, ad fidem Christianam perventuros. Ac dici potest, Alcoranum prophetias veras habere: cum et tales inesse credantur Gentilium scriptis. Ruffin. hist. lib. 10. cap. 29.
V.
Hic subiungere placet, Testimonia ex Alcorano, de Salvatore nostro Christo: quibus et alia supperaddam, spiritualem et abstractam inculcantia vitam: maxume ut videamus, quod propriae suae Legi, minime convenienter vivant et credant Turcae. Azoara 4. fatetur: Christo Mariae Filio, animam DEI, proprie fuisse collatam. Anima vitam notat: et de redemptore nostro, Divus Iohannes quoque dicit: In ipso Verbo veta erat. Et de se, ille ipsemet pronuntiavit: Ego sum via, veritas et vita. Azoara: 00. Filium Patri similem facit. Mahumed quidem, Christum esse Deum, et Dei praesertim Filium, pernegat ubivis. sed tamen animus vel Spiritus, et verbum seu sermo Dei exsistere nequit, quin utique sit Deus: quod magnus Cusa, in Cribrat. Alcorani, lib. 1. per aliquot capita, et praesertim lib. 3. cap. 9. late probat. Azoara 5. et alibi passim, haut abnuit; Mariam virginem peperisse, et a viro numquam fuisse tactam. Azoara 13. Deus Iesum Maria Filium affatur; eique tribuisse animam mundam atque benedictam habetur: qua iuvenes et infantulos allocutus, et formis volatilium luteis a sefactis, insufflans praebuerit volatum; caecum natum, atque lepro sum cur ârit, mortuos resuscitarit. Quem item docuerit sapientiam et librum, nec non Evangelium et testamentum, etc. Per formasluteas, volatiles factas. Ioh. Leo Nardus, discipulos intelligit; per infufflationem Spiritus Sancti; ex terrenis redditos spirituales. Quodque ei divinas ab scribit operationes, idem hoc est cum eo, quod in Psalmis, Dominus virtutum, et Rex gloriae indigitatur. Azoara 19. dicit: Sacerdotes atque Pontifices, substantias hominum gratis (id est sine fructu spirituali) comedentes, non rectam viamproficiscendo, vos viri boni, improbate. Omnis thesaurizans aurum et argentum, nec expendens in Dei nomine, malum gravissimum sortietur: ipsiusque die futuro, venientis ad gehennam frons et latera, dorsum et nares, inde comburentur. Hisce perversum Christianismum, simul praenuntiare, atque detestari videtur. Ibidem quae sequuntur, pietatis non obscuram scintillam referre videntur. Vos viri boni, ait, cum vobis iniungitur iter Dei, cur recusatis; hocseculum plus quam aliud diligentes? cum fuae res, ad alterius
comparationem nihil sint. Ire nolentibus Deus summam poenam inferet: alios eorum locis aseiscens; cui nemo nocere potest, cum omnipotens ipse sit: licet vestrum auxilium desit, Deus tamen minime suum auxilium subtrahit. Itidem eodem loco docet, quid sit in spiritu orare: in cordis nempe nostri, non in aliquo manu facto Templo. Melius est, inquit, orationes fundere in Templo, timore Dei fundato: ubi se lavare volentes commorantur, Deo munditiam volente. Quod et enim melius est templum Dei; gratia fundatum, an illud quod super praecipitium, convexum et concavum aedificatum, ruina sua, in gehennae ignem suos secum dvergit. Ibidemquoque dicit: Si de mandatis tibi missis quicquam dubitas, antecessorum tuorum libros legendo, veritatem tibi missam agnosces; ne sis ambiguus, nunc negans nunc affirmans. Iubet ergo, in dubio ad libros priores recurri, et etiam admittit, quod veriores seu meliores libri ostendantur, illisque stetur. Azoara 24. et aliis quoque multis. Incredulos vocat, qui huius saeculi vitam, aliis praeferunt, et a via Dei se distorquent; hisque malum Gravissimum futurum patefacit. Horum etiam incredulorum facta, cineri perventum im petuosum disperso, similia vocat; cum utrobique impossibilis coadunatio sit, et prolixus error. Azoara 67. scriptum est: Noe iam et Abraham nuntios misimus, et iis dem filios Prophetas dedimus, per quos librum misimus. Post illos rursus aliis nuntiis missis; tandem (id est sinaliter, ultimique nuntii loco) Christo Mariae filio misso, cuius sequaces ipsi penitus oboedientes, corda constantia et humilia, atque fidelia gesserunt. Nos Evangelium dedimus, non ob aliud, nisi ut per ipsum, Dei dilectionem atque gratiam assequerentur. Azoara 75. Laudat eas uxores, que suerunt unicae suis maritis, et damnat eos qui plures ducunt. Et item impudicitiam, quam abominabile scelus iudicent Mahometistae, ex Lonicero Iohan Wolffius refert memorabil. tom 2. fol. 905.
VI.
Agnoverunt ac indagarunt eadem vestigia haec in Alcorano et alii complures; eumque in sensum Marsilius Ficinus, tr. d. Relig. Christiana cap. 12. ita scribit: Muhamedenses, Christiani quodammodo esse videntur, quamvis haeretici, Arrianorum, Manichaeorumque sectatores. Consitetur certe Rex eorum Muhammedes Iesum Christum Dei virtutem, sapientiam, animam, flatum, Spiritum, Verbumque; afflatu quodam divino, ex Maria virgine perpetua natum, suscitasse mortuos aliquot, miracula plurima praeceteris divinitus effe cisse; fuisse cunctis Hebraeorum Prophetis sublimiorem, nullumque Hebraeos post Iesum habituros Prophetam. Cunctis quidem viris eum anteponit, Mariam super omnes mulieres extollit. Addit, Corpus Iesu incorruptum in caelum ascendisse. Christianos longointervallo Iudaeis praefert; vicissim Iudaeos admodum detestatur. Unde sectatores illius, suis sacris non prius initiant Iudaeos; quam Sacramenta
Christianorum antiqua, vera et bona esse confiteantur. Et qui Muhammedis sepulchrum viserint, nondum satis purificati existimantur. Qui Christi, vel Mariae nomen contumelios e commemorat, ab eis severe punitur. Relig iosorum genus habent aliud Eliae, aliud Iohanni Baptistae, aliud (et id quidem praecipuum) Iesu Christo dicatum. Celebrant Prophetas et Evangelia. Didicerunt enim a Muhammede in Alcorano, Alcoranum esse Hebraicorum Prophet. Evangeliique affirmationem, atque declarationem. Legitur ibid. neminem fore perfectum, nisi Testamento veteri, novoque paruerit: et Alcorano insuper, quod sit congregatio et declaratio utriusque. quoties Evangelium nominat, quod facit saepe; toties proprio cognomentolibrum appellat lucidum: aliquando etiam addit, Evangelium esse lumen Testamenti, castigationem, rectamque viam timentibus Deum. Inducit praeterea in Alcorano Deum ita loquentem: Quum Prophetas alios aliis praeferimus, eos que alloquuti fuerimus; Christo Mariae Filio animans nostram proprie conferentes, vint atque virtutem prae ceteris praebuimus. Duo, autem praecipui Muhammedis errores esse videntur. Alter, quod quamvis in Christo divinitatem quandam ponat; longe maiorem quam in cunctis hominibus vel praesentibus, vel praeteritis, vel futuris: videtur tamen alicubi velle, divinitatem illam esse a Dei summi substantia distinctam atque minorem; quod quidem ab Arrianis accepit. Sed in hoc secum ipse pugnat. Epithetia enim que Christoattribuit, divinitatem eius eandem esse atque summi Dei, significant. Alter Muhammedis error, et quidem manifestior est: quod quando satellites illi Sacerdotum, qui conicere manus in Iesum conabantur, ceciderunt; Deus (ut Muhammedis putat) repente et clam Iesum in caelum rapuit. Illi quum surrexissent, alium quendum Iesu similem comprebendentes, verberaverunt et cruci affixerunt. Hoc a Manichaeis accepisse videtur. Nihil opus est, ut errores huiusmodi confutentur: quicumque enim Arrianam et Manichaam haeresin confutaverunt, Muhamedem quoque confutasse videntur. Adde eundem Ficinum, cap. 36. ibique vide Crocii adnotationes. Sic et Ian. Drusius. lib. 4. praeteritor. in princ. ad illud Ich. 1. In principio erat verbum velsermo, attestatur; passim in Targum, Messiam vocari, Domini sermonem, Et addit: In Alcorano quoque Christus vocatur verbum Dei, nomine proprio R. Samuel Israelita, in Epistola, quam scripsit ad Isab ac Magistrum Synagogae: et exstat in biblioth. Patrum, sub tit. veri Messiae parastasis. Dicuntin Alcorano, quod Eise, id est, Ihesus Christus, est verbum DEI; et hoc, scilicet esse verbum Dei, est Iesu Christi apud Saracenos quasi nomen proprium; ita quod nullus alius homo nomine hoc indigitatur, nisi Iesus, quem Arabice Eise vocant. Docet item Postellus lib. 1. d. Orbis Concord.
cap. 3. nu. 15. fateri Mahumetanos, ex Spiritu Sancto, verbum illud fuisse conceptum; ac inter alia ita scribit: In omnibus locu videtur sibi contrarius ipse Muhammedes, quum asserit; se de unitate Dei primum dicturum et Deo non esse participem, et Deum non generare, nec generari. In quem scopum videtur vestra religio scripta, favore Nestorii, cuius discipuli a nobis ad vos defecerant. Perpendamus igitur quasdam sententias ex Alcorano, ubi videtur sibi contravenire vester Propheta. Nam unum Deum asserere eum satis constat: at in pluribus locis etiam Spiritum Dei subinfert, quo fieri videntur omnia. Iam itaque per vos binarius in divinis est. Videamus ab ipso textu. Scriptum ergo est in Sora Elmeide, id est mensae, quae quarta est: Deum vocaturum in die Iudicii Prophetas, et inter ceteros alloquuturum ita Iesum; Heus Iesu, Fili mariae, recordare beneficii mei erga te et generationem tuam, quod formavite de Spiritu Sancto, et alloquebaris homines in cunis et fasciis, et quod docui te librum, sapientiam, et legem, etc. Ex hoc loco videmus esse Deum et Spiritum eius. Et item versus finem Sorae Bacara, id est bovis, scriptum est: hos Prophetas distinximus ordine certo, verbo Dei, et instituimus inter eos gradus, et dedimus Iesu filio Mariae sapientiam, et formavimus eum de spiritu Sancto, etc. habemus hic Deum, Verbum Dei, Sapientiam, et Spiritum eius, etc. Alias Salvatorinostri Iesu Christi laudes, ex Alcorano refert idem Postellus, tractat. eodem, lib. 2. fol. 252. etc. Doctissimus Cardinalis Cusa, de profundo mysterio Trinitatis, et quomodo huic non contradicat Alcoran, sequentia quoque in Cribrator. 2. cap. 1. scribit: Ostendamus Alchoran pia interpretatione non contradicere Trinitati, modo quo nos de ipsa loquimur qui Evangelio inhaeremus. Dicit fortassis aliquis Arabs (quamvis Segari nequeant, haec quae de laude Evangelii dicta sunt) per nos qui Alcoran uti Dei verbum colimus, tamen cum sana fides sit unius solius et singularis Dei, omnium creatoris sine omni participe, sine sociis, sine pluralitate, sine silio seu filiis, et aequalitate quacumque, et Christiani dicant pluralitatem Dei Patris Creatoris, et Dei Filii eius, et Dei Spiritus Sanctiutriusque, non contradicere Evangelio: proinde Alchoran Musselmanni praeferunt Evangelio. Ideo 11. cap. Alchoran, Christus dicitur Iesus mariae Filius, Deique nuntius suusque Spiritus, et verbum Mariae caelitus missum exsistit. In Deum itaque, illique suo legato credentes, ne dicatis Deos tres esse, cum non sit nisi unus Deus qui Filio caret; eique omnipotentiupiversa caeli terraeque sub iecta sunt. Christus qui dem ipse minime negare poterit, sicut nec Angeli Deo propinqui, quin Dei subsint Imperio, etc. Ad hoc respondemus: Evangelium omnem Deorum pluralitatem, non solum damnare, sed impossibilem affirmare. Deum enim principium et unde omnia ariuntur, nemo dubitat. Pluralitas quomodo esset principium, cum ante
pluralitatem sit unitas seu singularitas, quae necessario est aterna, cum si: purum principium? quod ideo aeternum esse necesse est, quia principium et non principiatum. Illud aut em principium potest considerari sine respectae ad principiata, ut non plus sit, principium quam non principium: ea consideratione est penitus infinitum et interminum, incomprebensibile, et ineffabile. Tunc certe cum excedat omnem sensum, et omnem intellectum, et omne nomen, et omne nominabile: nec dicitur unus, nec trinus, nec bonus, nec Sapiens, nec Pater, nec Filius, nec Spiritus Sanctus, et ita de omnibus quae dici aut cogitari possunt; ut Dionysius Areopagita hoc astruit: quoniam omnia talia nomina excellit et antecedit in infinitum. Sic manet absconditus ab oculis omnium sapientum, et nulli creaturae, sed sibi tantum cognitus. Et hoc tantum de ipso cognoscimus, quod ipse est ipsa insinitas, excedens omnem creatum intellectum infinite: eo modo, cum de ipso nihil proprie dici et affirmari possit quod non excedat, in silentio tantum ad miramur, et contemplamur et colimus. De illo intermino et insinito Deo, loquitur Alcoran 29. cap. dicens: Sicque terminum scilices mundi buius, seu diem iudicii nullatenus mendacem exspectans, illum solum Deum consideret, cuius nullus est terminus, praeter quem non est alius Deus. Subiungatur eiusdem libri cap. 11. ubi item probat; necesse esse, ut Arabes fateantur Trinitatem. Sed et notatu digna sunt, quae habentur cap. 12. Quia secundum libros sequaces, Alcoran non debet intelligi quasi sibi contradicat, et cum Evangelium et Prophetas adprobet: ideo intellectus quaerendus, quid in his praedictis intelligi velit. Et primo eliciamus conformia Evangelio, in quo scribitur; demum Christum unum pastorem, et universum hunc mundum, unum eius ovile futurum. Conformiter asserit Alcoran, omnes viros legum tam veteris Testamenti quam novi, atque legis Arabum, in ipsum ante diem iudiciiveraciter credituros. Totum autem studium Alcoran est, persuadere in solum Deum credendum. Et quia hic asserit, quod omnes viri legum veraciter in Christum credent: utique Christum a divinitate non separat, nec alienum facit, sed divine natura ipsum esse, tacite affirmat. Unde patet, secundum piam interpretationem Alcoran, haec secreta non nisi sapientibus voluisse revelare. Ideo ait, illum nihil secretorum subticere, et solis sapientibus facilem esse Alcoran, aliis autem difficilem. Non erant enim rudes Arabes; quos ait Alcoran, omnium incredulorum pessimos, aperte de secretis in illo principio informandi. Quare Muhamet ipsis secreta Evangelii occultabat, credens quod sapientibus in futurum patescere possent. Sicut etiam sanctum Evangelium, multis mansit in principio obscurum et incognitum, et successive est magis et magis apertum. Et nisi hoc expedivisset, Christus vulgo non fuisset para bogice loquutus. Addatur et caput sequens 13. Sed et Petrum Bellonum
audiamus, qui diu Orientis regiones inhabitavit, et historiam suae peregrinationis Gallico idiomate, diligentissime perscripsit. Is ergo libro 3. cap. 3 ait: Insuper agit (Alcoran) De Christo, et D. Virgine, de mysterio Nativitatis, vita, miraculis Christi, de ipsius Evangelio, et mandatis quae dedit. Primo namque libro, cap. 1. aliisque multis locis, de Iesu Christo Domino nostro perhibet quae sequuntur: Nos Deus scripturam dedimus Iesu Christo, et Spiritu Sancto eum adiuvimus. Et primo capite libri secundi, dicit: Deum Mahumeti Alcoranum tradidisse, Iesu vero Christo Testamentum et Evangelia, in legem primorum. Capite autem secundo libri primi; D. Virginis conceptionem fuse tractat, atque totam fere Elisabethae visitationem recenset. Hoc loco dicunt Alcorani interpretes, Christum cum matre, duntaxat a daemonis tentatione immunes fuisse, ipsamque sine originali peccato vixisse concedunt. De Christo nativitate, deque salutatione et universo annuntiationis mysterio, expressememinit cap. 1. libri tertii. Atque tres ex cellentiae Domino nostro tribuuntur in Alcorano; prima, cap. 2. lib. 1. Iesum Christum corpore et anima in caelum ascendisse: altera, quod illum Dei verbum appellet: tertia, cap. 3. lib. 1. quod Dei Spiritum ipsum nuncupet. Haec Alcoranus nemini unquam attribuit, nec Mosi, nec Davidi, nec Abrahamo; nec ipsi Mahumeti. Addit cap. 2. lib. 4. Iesum Christum humani cordis secreta cognovisse, mortuos suscitasse, deploratos morbos curasse, caecis visum, mutis linguaeusum restituisse: ipsius etiam discipulos miracula edidisse, naturam superantia. At Turcae, suae haerescos patrocinio faventes, haec omnia non ad Christi, sed ad sui Mahumetis laudem exponunt. At memorabile cumprimis est, quod de Turcarum sectariis scribitur in Thesauro politico, part. 1. relat. di Constantinopoli, fol. m. 27. Ipsorum Religio in varias opiniones discreta est, non modo inter Othomanos, Persas et Arabes, sed in ipso Turcarum imperio inter eosdem populos subiectos; possumusque asserere, opinionem illam, quae hodie ceremoniis retinetur penes Portam Othomanam, ad eos tantum modo Turcas redigi, qui Europam habitant: quia in Asia, et in tota Arabia, intrinsecus Arabica opinioni ad haerent; et si Mauri, Syriaci, et Aegyptiaci non nihil cum Persis differant, sed cum Turcis vel maxime dissident. Quae res Othomanis magnum terrorem incutit, nimir um dubitant, ut belli tempore adversus Sophum in partibus illis, aliqua defectio detegatur. Verum praeter has omnes, in illud imperium, ac praesertim in eam partem Europae quae a Christianis incolitur, alia periculosa inducta est opinio, quae nostrae simillima est: nam Christum Deum, ac Redemptorem hominum praedicant: quae opinio in animis multorum tales egit et radices, ut plerique Portae magnates eandem foveant, et nonnulli incredibili constantia propter eandem opinionem, mortem von refugerunt: adeo ut si aliquando inter populos illos hac de causa
tumultus aliquis excitetur, equidem haud parpo sedaretur negotio. Fundamentum sane huiuscemodi sectae consistere puto in iis, quae non ita perperam in Alcorano dicuntur, et quae redolere incipiunt avia multiplicia falsitatis, ibidem passim apparentis. Concludo haec omnia verbis Viri undecumque clarissimi, Iohan. Selden, qui in tr. eruditissimo, de diis Siris, synt agm. 1. cap. 2. fol. 25. ita scribit. Vultus huius saeculi sunt subiecti vultibus caelestibus; et ideo sapientes, qui imagines faciebant stellarum, introitus in caelestes, vitltus inspiciebant, et tunc operabantur quod debebant. Mox idem auctor ibidem sequentia subiungit. Vultus autem illi caelestes, non modo XLVIII. constellationes Globis depictas, verum inntsmer as et port entosas etiam illas figuras denotant, quae Persae, Indi atdi at que Aegyptii, cum unoquoque Signi Decano seu quolibet Decani gradu, ascenderesradebant. Quarum in numero est illa, quam in primo Virginis Decano, Sphaerae Persicae collocant. Virgo nempe pulchra, capillitio prolixa, duas spicas manu gestans, residens in siliquastro, educans puerulum, lactans et cibans eum. Pro exemplo hanc magis, quod non solum Alboasar, quem falso, ut docet I. Picus, Albumasarem vocant, decanum illum, uti caeleste unici Saivatoris IESU nativitatis Symbolum, notaverit Mahumedanus; verum et iam insignis ille Mat hem aticus, et Vir, ultra sane quam saeculum suum tulerit, doctus, Rogerus Bacchonus, Oxoniensis et Minorita, Alboasaris sent entiam fuerit amplexus. Opere enim tertio, quod ad Clementem quartum dedit, Alboasaris verba; ab Hermanno Dalmata Latineex Arabico facta, citat, subiungitque: Intentio est quod beata virgo habet figuram et imaginem infra decem primos gradus virginis, et quod nata fuit quanilo sol est in virgine, et ita habetur signatum in Calenderio, et quod nutriet filium suum Christum Iesum in terra Hebraeorum; et ad hanc rem ille Inber cui titulus, Ovidius de Vetula, ad Virginem Mariam:
O Virgo felix, ô Virgo significata
Per Stellas ubi spica nitet.
De quo libro, et hacre, vide, si placet, Robertum Holkot in Sapientiam Salom. Lect. XXI.
7. Lubet addere Adagia Arabum seu Mahumetanorum; quae vel vestigia habent pietatis, vel ad mores et Reip. adminirstrationem conducere Ex selectis Arabum Adagiis, quae Thomas Erpenius cum Latinaedidit ipterpret. Fabulis Locmani Sapientis adiecit. videntur.
1. Initium sapientiae est timor Dei.
2. Qui se ipsum habet pro sapiente; habent eum Deus et homines pro ignaro.
3. Qui cupit pollere sapientia, in animam eius potestatem ne habeans mulieres.
4. Qui adulatur tibi, et iam detestatur te.
5. Benefac, si vis ut benefiat tibi.
6. Cuius concupiscentia pincit intellectum (seu rationem) is perit.
7. Religio (cultus religiosus) occidit concupiscentiam.
8. Abstinere a concupiscentiis est divitem esse.
9. Pessimus hominum est eruditus, qui non prodest eruditione sua.
10. Audi, et disce: sile, et pacem habe.
11. Propitios habere subditos, utilius est multitudine militum.
12. Sapientissimus hominum est, qui fines vespicit.
13. Qui non discernit bonum a malo, adiunge eum bestiis.
14. Non est Sapiens sapiens, donec cupiditates suas omnes vincas.
15. Diffic illima hominiest sui ipsius cognitio.
16. Amor mundi et divitiarum, omnis peccati est origo.
17. Mundus cadaver est, et petentes eum canes sunt.
18. Nete hominibus annumeres, quamdiu irate superat.
19. Contentus est eo quod Deus tibi impertit; et eris dives.
20. Frequens ad homines accessus, adducit malum.
21. Perfectio est intribus rebus (quae sunt) DEvotio in religione; patientia in adversis; et prudentia in vita.
22. Imperator sine iustitia, est ut flupius sine aqua.
23. Ut Corpori egroto utilis non est cibus: ita menti capta amore mundi, non prosunt admonitiones.
24. Doctus sine opere, ut nubes est sine pluvia.
25. Qui patrem suum hanor at, prolongantur dies eius.
26. Dives sine liberalitate, est ut arbor sine fructu?
27. Iuvenis sine paenitentia, est ut domus sine tecto.
28. Improbus mortuus est, etiamsi in mansionibus sit vivorum: at probus vivus est, licet migraverit in mansiones mortuorum.
Ex duabus centuriis Proverbiorum Ara bicorum, etiam ab Erpenio vulgatis.29. Obstrue quinque fenestras, ut luceat domus, et habitans eam. Id est, obstrue (velcoerce) quinque sensus corporis, ut luceat anima tua in luce vitae.
30. Occlude ostium tuum ad versus vaptores: id est, Claude sensustuos contra peccatum, ne te capiant hostes tui.
31. Nata in aqua ante vesper am. Hoc est, Purifica te paenitentia ante migrationem, ac priusquam superveniat tibi mors.
32. Accende lucernam tuam ante tenebras. Id est, Illuminate operibus bonis, ante quam superveniat tibi mors.
33. Liberalis, vicinus estDei, vic inus hominum, vicinus Paradisi, remostus ab igne inferni.
34. Qui vult vivere incolumis, separet se ab hominibus tacite.
35. Stabilimentum fidei humilitas: labefactatio autem eius praesumptio.
36. Quando non evenit tibi quod vis; velis quod evenit.
37. Quando audiveris virum loquentem de te bonum quod in te non est, ne credas: loquetur enim et malum dete, quod in te non est.
38. Opes et mundus transibunt, et durabunt opera bona.
39. O tu qui male egisti in eo quod praeteriit, esto bene agens in eo guod reliquum est.
40. Esto sermo tuus etiam vel von, ut sis verax apud omnes homines.
41. Cogita ingressum tuum in hunc mundum, et egressum tuum ex ipso: quia tu de nihilo factus es homo, et momento fies tamquam non fueris. Item considera qui fuerint ante te reges, praefecti, et nobiles: considera quomodo migrarint ex isto mundo; tu vero quemadmodum illi, migrabis.
42. Declina a turpitudine si audis illam, et sedetamquam cogitabundus non audires turpitudinem: id est, sermonem obscenum.
Ex Ian, Diusii apophthegmat. Ebraeorum ac Arabum lib. 3. 43. Reges iudicant terram, sapientes iudicant ipsos reges.
44. Mi Fili, ne esto sapiens verbis, sed factis.
45. Homo sapiens est, quamdiu quaerit sapientiam: ubi autem se puta. ad eius culmen pervenisse, desipit.
46. Sapiens quidam Arabs negabat sapientem esse, qui aut minorem se contemneret aut maiori inviderer, aut praemium acciperet pro sapientia sua.
47. Cuius facta dictis non respondent, si quando aliquem reprebendit, eius oratio cadit super corda; quemadmodum pluvia cadit super lapidem.
48. Sapiens quidam Arabs rogatus, quid optimum esset in homine? tolerantia, inquit. Quid pessimum? ultio sive vindictae.
49. Fertur de eodem, eum semper hilari vultu fuisse: cumque ex eo quidam quareret, cur numquam tristis esset? ipsum respondisse: n. hil se unquam possedisse, ob quod amissum dolere aut tristis esse debuerit.
50. Qui non fert placide castigationes Dei, eius stultitiae non est remedium.
51. Qui non vincit luctum patientia, eius maeror longus erit.
52. Qui non contentus rebus necessariis, alia quaerit; sibi adimit usum eorum, quae habet.
53. Ne credete saepientem esse, donec eo animi robore fueris, ut possis regere cupiditates.
54. Interroganti, quodnam belltim honestissimum esset? Illud, inqurt, sapiens Arabs, quod contra volupt atem geritur.
55. Qui obtemperat cupiditati, abneg at creatorem suum.
56. Et digno et indigno benefac. Primum, quia te dignum est, ut ita facias: deinde quia sic praecepit Creator, inquiens, cum esurierit inimicus tuus, cib a eum pane, etc.
57. Idem Arabs rogatus, quid esset fiducia in Deum? qua Dea, inquit, fretus homo, res suas omnes ei committit.
58. Praestat beneficiis et benevolentia regnum tenere, quam vi ac. metu. Quid enim prodest possessio corporum? nam possessio ea demum pera est, qua quis corda et animos possidet.
59. Nemo, inquit sapiens ille Arabs, me dilexit quem non vicissim dilexerim sincere, per omnem vitam meam. Nemo me odio prosecutus est, proquo non oraverim Deum, ut illi meliorem mentem daret.
60. In cultu divino, nihil melius silentio et spe.
61. Iactabat ille idem, se numquam vindic âsse, iniuriam sibi illatam, aut malum malo reddidisse. Quaerenti causam: quia, inquit, si vir honoratus erat, qui in iuriam faciebat, aequism erat eum ferre; sin stultus erat, non decebat me cum stulto contendere.
62. Cui Deus largitur animum bonum, ic est ex Filiis futuri saeculi.
63. Ne gaude cum ceciderit inimicz tuus: nam nescis quid tibi eventurum sit.
64. Caput fideiest, Dei eiusque praeceptorum reperentia.
65. Deus alta deprimit, et depressa exaltat. Quocirca deprimete ipsum, ut ipse te exaltet.
66. Reputa te pau perem esse, cum eris dives; quia futurum est, ut separeris a divitiis per mortem.
67. Qui restrictus est ad largiendum tenuibus; in eius pecuniam Reges, Deo ita decernente, dominatum obtinebunt.
68. Cor durum, procul abest a Deo.
69. Cui anima cara est, is parvi pendit hunc mundum.
70. Qui suam animam amat, eam occidit. Morte videlicet secunda, quae dicitur animae mors.
71. Asserunt Arabiae saepientes, duas esse mortes; quarum alteram natura, alteram voluntas praestat. Homo enim moritur, cum anima corpus relinquit, solutum lege Naturae. Mors quinetiam dicitur, cum anima adhuc incorpore constituta, cupiditates et mundi illecebras contemnit. Hanc dicunt efficere, ut qui ea moritur, vivat in aeternum, nec mortem illam alteram obeat.
72. Rex Indorum, cuidam ex famulis suis schedulam dabat, cum hoc
mandato, ut sibi eam schedulam ostenderet quotiescumque irasceretur. In ea perscriptum erat; Remissum te praebe: non enim Deus es, sed corpus, cuius pars partem absumet, et a vermibus ac lumbricis corro sum in pulverem redibit.
73. Sapiens quidam fundum vendider at 80000. aureis denariis; cumque ei amici suaderent, ut partem illius pecuniae thesaurum liberis reconderet, dixit: Reponam hunc thesaurum universum apud Creatorem, liberis autem meis relinquam pro thesauro ipsum Creatorem. Quod cum dixisset, erogavit omnia pauperibus.
74. Interrogatus idem, quis felicissime negotiaretur? Is, inquit, qui vendit bona peritura, hec animo ut sibi comparet stabilia et duratura.
75. Principium luctus, est diligere mundum.
76. Cum ob calamitatem publicam, Cives cuiusdam oppidi in luctu essent; sapiens noster, quasi nihil ad se perttneret illa calamitas, non admodum afficiebatur. Ibi Cives quaerere ex eo, cur non esset tristus cum aliis? Quia, inquit, si haec in somnio viderem, experrectus non tristarer: Itanec nunc tristis esse possum, cum sciam mundum istum unipersum, nihil aliud esse quam somnium; quod abit, quoties homo expergiscitur.
77. Qui potest dulcis esse vita ei, qui novit Deum iudicaturum nos de opere tam bono quam malo; ac redditurum unicuique secundum facta sua?
78. Rogatus ille, quis longum dolorem sustineret? Is, inquit, qui Deo diffisus, in perpetua sollicitudine est de victu; cuius dolor sine fine est, et labor sine quiete: dum non contentus sorte sua, id concupiscit, quod Creator aeliis largitus est.
79. Ne aliorum vitia patefacito, ne Deustua patefasiat.
80. Ipsum Numen silentio et consensu optime coli, asseverabat ille saepe iam laudatus.
Denique ex Clenardi Epistolar. lib. 1. et hoc in Saracenorum laudem maxume vergit, cum ait: Nullus tam durus casus eis contingit, ut fracti impatienria, redigantur in blasphemias: id quod late patet in quibusdam regionibus. Verum quicquid evenerit, non stomachantur, ut et nautae, sed illud habent in ore, LAUS DEO.
8. Nunc si vicissim fabulas, et impia ac nefanda dogmata Alcorani, enarrare vellem, operam certe perderem; ab aliis etiam, iam modo praeoccupatam: nam et in hoc illustris Budovvez, multus est, fol. 155. et c. Horologii, ac plura quoque habet Postellus, d. Orbis Concord. lib. 2. cap. 14.et seqq. multis. Sed tamen stratagemata quaedam, mundanae et naturalis huius religionis indicabo. Azoara 5. prohibet, ne ullus audeat
disputare de Alcorano; sed ut ei citra dis quisitionem, cur haec ita sint, aut esse queant, adhibere quis que debeat fidem. Indeque Turcarum Muffti (quo uno capite in sua religione reguntur) in unicum hoc intentus est; ut externis ceremoniis oboedientia praestetur, nemoque disputet de Alcorano. In Politico quoque Thesauro, lingua Italica conscripto, relat. di Constantinopoli, fol. m. 127. notatur, Turcas renuere disput ationes, et pro fidei articulo habere; omnes contrarium sentientes, solo ense convincendos, armis que subiungandos esse. Quamvis Scaliger, D. subtilit. exercit. 258 sect. 2. de illorum dissensionibus, velitationibusque innumeris faciat mentionem: hanc que amentissimam turbam, in duas ac septuaginta sectas discerptam, eas que omnes ridiculas esse, ait. Et quoque Claudius Duret histor. des Langues de cest univers. cap. 45. fol. 402. multoru??? auctoritate probat, reperiri ultra 800. Commentatores supra Alcoranum. Qui idem auctor ibid. cap. 46. fol. 411. etc. item fol. 425. etc. et cap. 51. fol. 558. etc. de Sectis et divisronibus Machometanorum multa habet. Adfine hisce est, quod ipforum Lege prohibetur; ne ullum unquam locum restituant liosti, quem coeperint ferro, et ubi Moschaeas aedific averint, suasque recitaverint preces: sicque religionis praetextu, illa natio semper utitur ad imperium suum amplificandum. Violentum plane Imperiu, coacta etiam relgio est; sicque Azoara 2.3.6. etc. habetur: Deus Mosem et Christum, miraculis abunde instructos misit: Mabumetem copiis accinctum, nullis miraculis, ut fidem illis sola vi conciliet. Et non uno loco Alcoran ingeminat; Interficite infideles, ulciscimini, disperdite, etc. que strages maior, eo dignior et insignior in paradiso locus, eo uberior merces. Qui porro minus strenue pugnaverit, ad inferos detrudetur. Quam procul haec a patientia, nedum a patientiae triumphis absunt? Num vero quidquam impium adeo est, quod hac ratione stabiliri et vires acquirere non possit? Denique, vis uno verbo miracula Mahumedis? belligerando et populando, Orbis aliquantulam partem devastavit. Vis miracula Christi? patiendo mundum ordinavit: ille magna latronum caterva stipatus; hic martyrum strage circum septus. quorum quidem alterum homo facere potest, homo quottidie facit; alterum nemo homo fecit unquam, nemo praeter Iesum facere conatus fuit. Hac eadem de re, non meis sed Cusani verbis, adhuc pluribus agere lubet: is lib. 3. Cribrator. cap. 3. ait: Postquam Mahumet vidit se deficere in veritate; et mendacia quae ex testamento et Evangelio alleg abat rudi ignoranti populo, non posse diu occultari Christianis et Iudaeis hoc verum negantibus (cum nec in ambobus, nec in altero librorum allegatorum mentio fiat, aut nominetur Mahumet) ad arma se transtulit, et populo dixit: Iussit Deus gentes me gladio expugnare, donec restificentur, quod non est Deus nisi Deus, et
quod ego sum nuntius eius: quod si hoc fecerint confestim salrabunt sanguinem et pecuniam suam. Terrore igitur percussi, multi mandate paruerunt, et salvi facti sunt a sanguinis effusione, et rapina, et nominabantur salvati seu Muselmanni. Est igitur ultima resolutio probationis omnium quae in Alcoran leguntur, gladius. Idem Cusa, lib. 3. cap. 8. ita alloquitur Machometum: Sed visus es mihi ô Mahumet, praetextu religionis, dominandi porent atum quaesiisse, omnia enim in gladium resolvis, et gladio saltem ad tributum pervenire. Persuasisti quemlibet in sua lege salvari posse, ac quod Deus fidelium constantiam diligat, variantes vero nequa quam. Deinde accipis gladium, quasi illos velis ad verit atem compellere, quos anim âsti constantes manere: sed das optionem ipsis, ut vel varient, vel tributum solvant. Quis non intelligit sinem tuae religionis, zelum et ritum tuae legis tantum ad hoc tendere, ut domineris? Tributo enim Deo et tibi aliquis satisfacit. Libroeod 3. cap. 6. Adhuc dubito; postquam Deus toties tibi dixit, vim nequaquam propter leges inferas, in cap. 4 et cap. 15 ab incredulis quidem nil mali seu contumeliarum illis inferens, licet illi per iram et inscitiam de Deo male loquantur (cuique namque gentium sua sibi placida formosaque videri fecimus) recede: ad Deum autem cum redierint, opera sua Deo pandente cognoscent. Et cap. 18. dicitur, quod non sunt gentes sogendae ad fidem: quia nisi Deo volente, nemo credere poterit, qui malos et indiscretos in sua sorditie dimittit, ibi de hoc plura. Et cap. 56. Nullam illis castig ando vim inferas, sed tantum illis Alcoran explana, et in aliis pluribus locis. Quomodo, inquam, contra Deum tuum qui tibi haec suasit, praesumis dicere, Deum praecepisse ut incredules capias, interficias et spolies, cogas credere, aut tributum solvere? Deo magnam facies iniuriam et contumeliam, apud quem coacta servitia, vitia sunt. Ideo vult servitores, ex sua libera electione sibi fideles et credulos. At haec politica et violenta, indicio mihi certissimo sunt; gerere Machometum, eiusque asseclas, secundi Antichristi regnum. Nempe Machometus ac ex sententia protestantium, Papa; vere et praecipui sunt Antichristi, quatenus contra Salvatoris nostri praeceptum, et primitivae Ecclesiae exemplum, religioni in hoc mundo, felicitatem et regnum quaerunt, ac dissentientes, vel ferro, vel igne infestant: sicque fidem contra naturam spiritus, cogere volunt. Quibus fere sunt aequiparandi, politicis qui arcanis religionem propagant, conservant, et sui status rationes singulares habent, callidas, occultas et perplexas: quibus etiam politicos, et quidem naris emunctioris, superant; quin et fallunt. Qui non a filiis saeculi huius, astutia superantur, sed superanteosdem; eoque se filios lucis non esse, iis quibus Spiritus Sanctus in corde lucet, manifesto produnt. Lubet et alia quaedam de bello, bellisque Saracenorum addere ex Guilhelmo Postello,
qui lib 2. d. Orbis Concord. in praefat. ita scribit: Post vam compen dii et libidinis potius, qu am salutis popularium gratia, aut oboriumtur, aut diutius conservata augentur Imperia; proculdubio, licet quadam specie, prima fronte occasiones videantur iustissimae, contingit non infrequenter, non minus victoribus quam victis ut lla attulisse aerumnarum, post seque parem infelicitatis sensum utrisque populis reliquisse, Verum ita divina permittente providentia, ob hominum improbitatem senio augescentem, a quo maluit alieno quam suo arbitrio homo regi, hominemque alium quam rationem ducem sequi, numquam non est bellis attritus mundus. Haec est neglecti officii poena; haec aeterni, improbis et ab hac tantum larva rerum humanarum pendentibus supplicii arra est: Piis vero, Dei, ad se suos per calamitates revocantis, signum benefitii. Ideo Deus optimus maximus compensare iacturam rerum externarum, et detrimenti in bellis accepti, aut festa quadam pace, aut legibus et meliori animorum cultu fere semper solet. Sic factum est, ut quamvis, Romani et FGraeci, quorum latissime secundum populos Orientis patuere que imperia, toto ex or be nobis olins cognito report ârint victoriam, praedas egerint, non raro crudelissime victoria usi sint: tamen legum et morum naturae magis affinium, ubivis seminaria et usum in detrimenti accepti compensationem reliquerint. Reliqua certe mutationum genera, ut quae a Scythis et Barbaris accidere, quicquid ornamenti et literis et moribus hae duae nationes contulerant, frequentius pene funditus extirparunt. Sunt itaque Barbarorum incursiones naturae infensissimae, et veluti in eius perniciem omnino armatae. Hoc tamen vel minus mali habent, quod quanto praesentiorem corporibus humanis cladem adferunt, tanto minora animis adferunt nocumenta. Irs summo enim felicitatis gradu ponentes corporis bona, nec multas, nec perversas leges adferunt; sed potius compositis rebus, et a bello respirantes, quum qua ante uterentur felicitate et otio sub legibus suis populi victi considerant, eas leges amplectuntur. Id docent Scitharum et Gothorum multae, tam in Asiam quam Europam incursiones, Hunnorum, Herulurum, Alanorum, Saxonum, Normannorum, Wandalorum, Longobardorum insultus, et sixae ubivis in Europa sedes. Leges enim illi omnes a victis accepere, quum propter utilitatem, quum ob literarum et disciplinarum ignotaetionem. Imperia ergo cetera hoc habent, aut ut leges et cultum loco praedae victoriaeque victis adferant; aut ut labem corporibus tantum, non item animis foedae cuiusdam superstitionis coeitatem ingerant. Una vero Arabica colluvies, tam foedam et corporibus et animis invexit cladem ferme in universo orbe, ut quic quid unquam pestium expertus ante est, in felicitate id ponere debeat, si rerum iusta comparatione utatur. Praeterquam enim quod id suadet impia persuasio, nil esse praestantius, nullamque ad
felicitatem viam compendiosiorem, quam si nomine dissentanei dog matis, quetquot funt mortales conficiat; qui in eius verba iuravit, perpetuum praedonum seminarium, etiam inter suos, nomine militum Dei alit, fovet, tutatur, et colit misere lactata gens, tenebris que plusquam Cimeriis capto. Quum itaque Deus hominem, cuius causa cetera constant, durationis causa creaverit, leges, Imperia, et quotquot genera sunt magistratuum, eius unius in vita diutissime conservandi rationem inprimis habeant, omniae et corporis et animi adminicula, undique rei publ. habenas moderantes cius ergo conquirant, cumulent, servent; unae haec perfidi Tyranni lex, authouribus Furiis, contra Dei Maiestatem, Naturae humanae incolumit atem, animorum et corporum salutem, pacemque publicam insurgens, et armatae rantam mortalibus cladem, rebusque omnibus, praeterquam voluptati et vitio, perniciem artulit, ut revera Orbis vastit as nuncupari possit, et debe at; ut quaenec suis pace, nec externis quiete frui unquam permittat. Viginti milia Urbium olim Aegyptus habuit; nunc vix decem municipia, et sex Urbes: utranque Asiam plusquam dena milia Urbium olim ornabant, nunc ducentae vix super sunt. Vasta omnia, dumisque et sentibus ob Nomades Religioni adscriptos milites obsita. Et quoque, quantum infelicitatis sub Saracenica lege res publicae patiantur, prolixe deducit idem Postellus 2. d. Orb. Concord. cap. 19. Sed pergamus, in enarratione Stratagematum Mahumetanorum Azoara 9. conqueritur de Iudaeis et Christianis, quod vetus et novum Testamentum depravarint: (id quod tamen gnaviter refellit Ficinus cap. 36. de relig. Christ. et hunc cardinem esse disputationis cum Saracenis, recte iudicat Clenardus, lib. 1. Epist. ad Latomum f. m. 70.) et inde porro satagit argutari, sibi suoque Alcorano soli credendum esse. Sicque Azoara 24. Nulla alia scripta legeuda contendit, ac ne quidem Davidicos Psalmos: Et Califae in Baldach; ubi studium eius fectae fuit, inhibuerunt Evangelium et Philosophiam publide legi. Cusa 2. cap. 1. ne scilicet suboleat fraus; cum tamen alibi, et etiam quamplurimis in locis Alcorani, S. S. Scriptura expresse confirmetur. Stratagema aliud est; quod hominibus mundanis, et regnum colligere intendens mundanum, Paradisum talem promittit, ubi omnium desideriorum carnis esset complementum. Et quamvis alicubi, etiam mentionem faciat intellectualis felicitatis; non tamen eam complete describit, quod et fatetur Avicenna, in Metaphysic- sua: ubi dicit, Mahumet corporalem describere felicitatem, quodque intellectualis, illa multo excellentior, per sapientes melius describatur. Cusa 2. cap. 18. Fandem etiam astu, ut puto singulari, omnia probat; et Azoara statim 2. omnem recte viventem, ludaeum seu Christianum, seu lege sua rel cta in aliam tendentem; omnium scilicer Deum adorantem, bonique gestorem,
indubitanter divinum assequi amorem, docet. Ac cumprimis, de transeuntibus de una lege in aliam, et de coactione ad fidem, loquitur varie: ut in notis marginalibus ad Alcoranum, passim lectores ea de re admonet Bibliander. Indeque lib. 3. cap. 1. Nicol. Cusa dicit: Oportet ut qui Alchor an legit, advertat, quomodo salvafide, quae non est nisi Deus, nulli contradicere intendit. Ideo ita variat ea, ubi dissensiones esse scivit, ut quis quis aliquid reperiat grati, cuiuscumque fuerit haerescos aut sectae. Addatur cap. 10. eiusd. lib. 3. Ita et ipse Mahuinet, ignoravit quid agendum vel sentiendum esset, et quoque nil firmiter assertum reliquit. Ac, ut refert Cusa lib. 3. cap. 2. alicubi dicit: Ego non sum primus nuntius, nec scio quid mihi vel vobis gerendum siet; Divina mandata tamen explanabo.
IX.
Constat populis numero infinitis, spatiis amplissimis regionum, iisque ubi primitus incoepit et floruit religio Christiana, uno fere momento obtrusum fuisse Alcoranum; Arabes vero seu Saracenos, lubentes eundem accepisse, Duret. hist. des langues, cap. 47. fol. 441. et seq. et quidem absque prodigiis vel signis, quae a se exigi, subinde vetat Machometus. Causam huius rei aliam video nullam: nisi quod Alcoran Lex est mere carnalis, vitamque lascivam permittens, et etiam quibusdam in locis inculcans: iique iam declinaverant ad opera carnis, neglexerantque in spiritn ambulare. Punivit ergo eos summus ac iustus Deus, eo ipso quo peccarunt, Sicque etiam in Azoara 58. praedictum fuit; Machometum eiusque fautores, Dei iussu incredulorum victores exstituros, sibimet invicem prospicientes. Documentum id nobis esse potest, tepidum nostrum imo glacie quavis frigidum magis Christianismum, quid tandem siet subsequuturum. Sed iuvat audire Bibliandrum, qui in Apologia pro editione Alcorani, ita scribit: Vix ullum scriptum exstat aut memoria rei gestae, ubi cernantur evidentius horrenda iudicia Dei adversum eos homines, vi revelat am sibi veritatem non habent inprecio, ut siant salvi: pluris que faciunt voluptates corporis, et divitias, et alia quae caro inimica spiritui expetit. Qui turpissima ingratitudine sua, Deum clementem provocant, ut sua gratia, et caelesti custodia destitutos permittat ludibriis Satanae, et nuntiorum eius versutiae atque deceptionibus, ut mente capti, mendacio palpabili credant, et clarissimam veritatem respuant: sub specie pretatis etiam flagitia magna perpetrantes. Arabia namque, in qua Machumetica haeresis edita primum adolevit, ac fota est, deinde collectis viribus in alias regiones irrumpens; populos a Christo Servatore abduxit: quam ornatos doctrina et piet ate olim Episcopos habuit? Quam florentes et optime institutae in ea fuerunt Ecclesiae? Quam copiose lux Evangelii sese diffuderat in eo populo. Cuius nominat im etiam Spiritus
Sanctus in Prophetis meminit, quum sermo fit de vocatione gentium ail regnum Christi: velut Psalmo suptuagesimo primo: Reges Arabum et Saba dona adducent. Et iterum; vivet, et dabitur ei de auro Arabiae, et adorabunt de ipso semper, tot â die benedicent ei. Et Esaiae capite sexagesimo, ubi sub nomine Hierusalem, sermo est de Christi Ecclesia ex Iudaeis et Gentibus congreganda: inundatio camelorum operiet te, dromedarti Madian et Epha. Omnes de Saba venient, aurum et tus deferentes, et laudem Domino annuntiantes, et reliqua. Verum Episcopis ad privatae rei studium conversis, et negligentibus suum munus; Principibus quoque magis incumbentibus expilationi plebis, quam studio tuendi et conservandi veram religionem, in populis creditis a Domino Deo Suae fidei, persequentibus insuper studiosos sincerae pietatis (ut fecit Imperator Valens, Ariana impietate depravatus; et Episcopus Luctus, eiusdem haereseos sectator) plebs miserae, velut ovicularum grex Pastore destitutus, abiit in diversas opiniones, et secuta est affect us suos pecuinos: ut omnes homines natura sunt proclives ad malum, et semper indigent habenis, ut in viis Domini recta pregrediantur. Hinc coepit res Christrana inclinare ad occasum apud Arabes, ut paulatim Ecclesiastica disciplina et Christi notitia exolescerent, et divinae Scripturae nomina, et umbra quaedam tenuis relinqueretur. Simul etiam liberalis educatio iuventutis, et artes bonae exspirarunt. Ut horrida barbaries tandem, et densa ignorantia omnium rerum bonarum, planum aditum praeberent Principitenebrarum, eiusque legatis artificio dec piendi egregie instructis, omnia transig endi pro sua pessima libidine in populo infelici. Incidat et causam tantae poenae, Guil. Postellus, d. Orbis Concord. lib. 2. in praefat. fol. 134. dum ait: Graeca Ecclesia opibus ad luxum est abusa: nunc illae cedunt militi, et vires ad eam opprimendum faciunt. Ita instituit Deus, ut postquam diutius nos ad paenitentiam exspectavit, invitos trahat: et quibus rebus in perniciem et luxum superbiamque utimur, illas alio traducit, ut afflictionem qurdem, non autem voluptatem inde recipiamus. Immanis ille Tyrannus Muhamedes, qui Conslantinopolim coepit, quum opum acervos, quibus Patriar chatus diffluebat ornatu, pompaque, et rationum libros cerneret, fertur dixisse: ô impii homines, in caput vestrum hoc recider. Vos his opibus tam copiosis contra legrs vestrae praescriptum abutentes, ruinam vobis acceler astis: faciam ut posteritas luat peccativestri poenas. Militi res Christianas afflig enti, haec pecunia cedet. Superbia magnatum, plebis que oppressio, pariter Saracenis victoriam reddidit faciliorem; dum non grave tenuioribus fuit, dominum mutari, et dum iusta Nemesis, servos reddere sategit peregrinorum, qui fratribus duriter nimis imperitabant. Nam ut Haython, on Orientis historia, cap. 52. attestatur: Imperator Graecorum consuevit
terrae Aegypti dominium obtinere, et per Duces et rectores terram illam regebat, qui redditus colligebant, et imperatori Constantinopolin transmittebant, et duravit dominium Graecorum usque ad annos Domini D. CC. III. Aegyptii vero, nequeuntes pati dominium Graetorum, a quibus mirabiliter grapabantur, reddiderunt se Sarracenis, et eleg erunt Domtnum super tos quendem de progenie Mahumeti, quem vocaperunt Caliph, et tenuerunt isti dominium degypti annis CCC. XLV II. Sic et Salomon Schweigger/in seiner Reißbeschreibung/ lib. 3. cap. 43. in descriptione Candiae, scribit: Da sihet man noch in solcher Freyheit/ was die Griechen für Leut sein/ vnd wer sievor zeiten möchten gewesen sein/ sonderlich aber die Gewaltigen vnd der ADel/wie derselbig stoltz/vbermütig/ dem Wollust ergeben/Tyrannisch der die Vuterthanen schen det/vnnd jhnen die Haut vber die Ohren abzeucht/blutdurstig frech/quic quid libet, licet. Die Vnterthanen müffen den vierdten Theil jhres Einkommens der Obrigkeit geben/ wann sie anderst nicht die drey Theil noch darzu nimbt/schenden den Vnterthanen die Wetber vnnd Töchtern/ vnd treiben grossen Muthwillen. Tandem de sectatoribus Saracenicae legis, causis que tanti progressus, subiungere volui iudicium F. Richardi, monachi, ordinis Praedicatorum, quod est apud Duret, hist. des langues. cap. 46. fol. 431. ubi ita scribit: Notandum est, quatuor esse partes eorum qui tenent errorem Mac humetis, prima eorum qui ingressi sunt Sara cenismum per ensem: qui etiam nunc suum errorem cognescentes, resipiscerent libenter, nisi eum propter ensem timerent. Alia pars est eorum, qui decepti sunt a Diabolo, credentes vera esse mendacia. Tertia pars eorum, qui nolunt discedere ab errore maiorum suorum, sed dicunt se tenere eos quae sui Patres tenuerunt: a quibus maxime discedunt, qui pro idoloatria quam prius tembant, Machumetis sectam tamquam minus malam, sine dubio eleg erunt. Quarta eorum, qui propter indulgentiorem et remissiorem vitam, et mulierum multitudinem, et aliae licentiora, potius in bis immundiciam, quam aeternitatem futuri saeculi elegerunt, et his concordes sunt, qui apud eos sapientiores appellantur. Et qui litterarum peritiam habent, non credunt legem suam esse veram, vel bonam simpliciter, sed vebementia voluptatum sedat iudicium rationis, ut dicit sapiens. Sicut et multi liter arum experti apud Christianos non servant Evangelii legem, etsi credant veram esse, et bonam; sed pottus imitantur viam Alcorani, quamvis credant in veritate, malam et erroneam. Et huius rei argumentum utrisque est. Transmutantur enim quidam Saraceni in Christidnos, et Christiani quidam efficiuntur Saraceni. Christianus quidem numquam in morte sieret Saracenus, sed in vita: Saracenus autem in morte
potius fit Christianus, quam in vita. Uterque igitur eorum potius eligit Christianus mori, quam Saracenus, nisi aliquo modo vi impediatur.
X.
Exoptatam quoque Mahumetisimo introducendo praebuit occasionem Arianismus, aliaeque consimiles sectae in Orientis regiones effusae: quarum spinosae et intricatae disputationes effecere, ut fere iam nemo in sua fide certus esse, et dum de religione acerrime disceptabant, qui in corde neque Deum agnoscebant, nec proximi rationem habebant, nemo suae devotioni tuto inhaerere posset. Et nunc considera pie lector, fructus qui subsequuntur curiosas, et charitate carentes disputationes, ex zelo qui non est secundum scientiam, profectas; cum ex ratione et Philosophia mysteria fidei diiudicamus, nec sequendo magis quam disputando, adprehendere volumus Christum; cum initium sapientiae nostrae non Domini timor, sed Peripateticismus et corrupta ratio est: quas prophanas corruptelas, merito iustus Deus, puro puto punit at heismo. Et quoque est Alcoranus, colluvies sectarum multifariarum, nec fere ibi in effectu aliquid invenitur novi, sed sentina humanarum de religionis negotio opinionum: quod pluribus evincit Bibliander, in Apolog. editioni Alcorani praefixa, ss. b. et seqq. multis. Quin et hodie aliud nil magis obstare videtur, quo minus Saraceni, ut et Iudaei, aliae que gentes, ad Christum convertantur; quam quod Christianismus in ceremoniis fere, non in cordis puritate, et operibus quae coram hominibus lucent, apud plerosque hodie consistit. Qua de re, et illustris Budovvez, in circulo horologii, fol. 223. ita scribit: Verissimum est, quod saepe cum Graecis collocutus sum, et diligenter illis in culcabam: nempe firmissimum esse illud axioma; impossibile esse, ut Iudaei, Turcae, et quaevis gentes externis ritibus, et ceremoniis, et commemoratione perpetuae successionis in iis servandis, convertantur, et Christo lucrisiant. Quin potius haec omnia illis scandalo, et offendiculo sunt: et ut liberius cum Apostolo dicam, talia sunt; per quae nomen Dei blasphematur inter gentes: id est, omnia beneficia Christi, quae ad internum hominem erudiendum, et fidem in eius corde, per verbum Dei formandum pertinent: ea, inquam, omnia a Graecis in spectacula, et quasi in quandam Comoediam transmutantur: id quod videre licet coram altari eorum in peragendis sacris suis; deinde in conspersionibus, lam padibus, de ambulationibus, sacra sua, et reliquias Sanctorum populo demonstrando, cunas Christo infanti apparando; eundem sepeliendo. Quid quaeso illud aliud est, quam omnia beneficia Christi, Iudaeis et Turcis, ludibrio instar fabellae alicuius, exponere? adeo ut mealiquoties spectante, Iudaei, et Turcae etiam ex remotissimis Asiae locis, dum talia spectacula ab illis peragerentur, filios suos pueros, ad illa spectandae adducerent, inculcantes eisiut discerent Goios, id est, infideles, qui Deos
sibi fabricant, et eos colunt: contra quos quoque eo ardentius tamquam contra idololatras, et gentem omnis iudicii expertem, pugnandum esset. Et videmus quoque ipsum Alcoranum, Idololatricas, et absurdas, nimisque humanas de Deo opiniones subinde impugnare: eoque veriorem etiam Christianam religionem, populis reddidisse exosam. Suntsane Machometani, qui non abhorrent a devotione, qua si animus imbutus, facile credit mysteriis nostrae confessionis. Et mirum est, quod Aubertus Miraeus, in elog. Belgicis fol. m. 56. ac etiam Henricus Sommalius, e Soc. Iesu, in epist. illius libelli editionipraefixa. de aureo Kempisii libello (quo Christi imitationem, et mundi vanitatem efficacissimis argumentis inculcat) referunt: Cum societatis Iesu Sacerdos quidam, ante axnos plus minus XXX. Argirium Mauritanios profectus esset, lytrum captivis reducendis laturus; Rex eum in suam duxit Bibliothecam, varia librorum suppellectile instructam: varios hic illi Codices visendos porrigit, atque in his libellum hunc vulgari barbarorum lingua redditum; adiecitque, pluris se unicum illum facere, quam reliquos omnes Mabumetanorum. Praeclarum sane vel ab hoste expressum testimonium: quod, nisi gravissimis testimoniis niter etur, incredibile videri possit. Sic et Ludovici Granatensis opera quaedam, in Linguam Arabicam esse versa, ac a Turcis in pretio haberi; notat ille qui vitam B. Granatensis conscripsit. cap. 5. fol. m. 38. Et ita vani sunt Sociniani, cum non per hanc semitam et stultam Evangelii praedicationem, in viam reducere Mahumetanos; sed in abneganda Christi divinitate (praecipuo Christianae religionis fundamento) cum iisdem consentiendo, foedere exsecrabili, nos cum illis unire volunt: eiusque Consilii testimonia luculenta, in Photinianorum scriptis extare aiunt. Quod si est, nil aliud id esse videtur, quam naturalem introducere Theologiam, exstinguere spiritum quianima scripturae, sidem alligare rationi, et devotionem, vitamque Christianam transmutare in philosophicam probitatem. Ac porro Apostatae quoque, qui a nostra religione ad Mahometismum desciscunt, et quadam eruditione, seu ratione praediti sunt, meri exsistunt Atheistae. Quod et illustris Budovvez, in horolog. fol. 177. historia quadam rei gestae evincit, ac de apostata quodam Italo, in philosophicis scriptis versatissimo, et Dei etiam verbi non ignaro, refert: Eum ab ipso Budovvez interrogatum, si quam scintillulam conscientiae haberet, ut pensitaret, illas numquam a condito mundo auditas fabulas, quae in Alcorano impudentissime, contra propriam rationem, confictae sint. Ibi Apostatam, si quidem Atheista erat, et aulicus; non tam ir ascendo, quam ridendo respondisse, et quidem iureiurando; se nihil insulsius in vita legisse, quam Alcorani fabulas: quibus sicuti fidem von praeberet; itae neque veteri, et novo Testamento se credere. Itaque
merito Lucianum irrisisse omnes religiones, dicentem eas esse meras et stultas, vel simplicium hominum opiniones; vel ad conservandum ordinem politicum constitutas: et eas mutari cum Imperiis, et regnis, et inclinationibus ad fectuum humanorum. Et pergit auctor: quod cum audivissem ex Apostata, respondi; En fructum tui Mahometismi, et fidei ver ae ad caelum ducentis: qua tantopere gloriando, iam aliquot ex Christianis tui similibus seduxisti. Ad quae ille replicando, et saepe ridendo respondit; mundum decipere et velle decipi: Deum terram dedisse incolendam hominibus, et coetum sibire serv âsse. Quare nihil consultius esse, quam ut Christiani, relictis de religione certaminibus, faciliorem cum Turcis, unam religionem (in qua non opus sit tot libros evolvere, tot cansuris Ecclesiafticorum subiectum esse, et res naturales pro peccatis fingere) eligant, et ita unumsiant.
XI.
Non inutilis pariter meditatio est; haut casu, magnam potentiam in hoc mundo, et simul spiritualis vitae neglectum, apud Saracenos inveniri: sed haec omnia divinitus iam diu ante praedicta fuisse. Magna est adeo Arabica lingua, ut et hodie nulla, nec etiam olim ulla fuerit unquam, quae tot in orbis partibus habeat locum: et nunc vix tertia noti orbis pars, eam non agnoscit; idque solum fit occasione Alcorani, qui in ea lingua est conscriptus. Bibliander de ratione communt omnium linguar. Duret. cap. 46. fol. 430. etc. At haec proveniunt ex Ismahele filio Agar, (auctore Ismaelitarum, Midianitarum et Saracenorum. Drus. in frag. interp. Graecor. in Genes. fol. 50. Aldrete. lib. 3. des antiquitates. cap. 4. et lib. 4. cap. 26.) qui non est haeres benedictionis aeternae; sed tantum rerum naturalium possessionis. Genes. cap. 16. 17. (ubi Gualtper. in collat.) cap. item 21. et 25. Haeque benedictiones difficiles reddunt victorias contra Turcas. Testatur etenim de Ismaele scriptura sacra, eum in ipsa pueritia coepisse illudere Deo et hominibus, ac persequi fratrem suum Isaacum: quod idem conspicitur in Mahumetanis. Verificatur in posteris Ismaelis id quod ad Galat. cap. 4. ver. 30. dicit Paulus: Eice filium ancillae, non enim erit heres. Dicti autem olim fuere Agareni, etiam Ismaelitae, et quod vocantur Saraceni, non id sit a Sara; sed ab Arabico (Alarak) quodest, nomades, seu praedatores: Covarruv. 4. var. cap. 9. Duret. cap. 45. et 47. fol. 440. etc. quales sunt, qui Turcis dicuntur Tartari, aut Cosaki; a quibusdam Martolossi, vel Bandolieri in montibus Pyreneis. Et certe Arabes etiamnum hodie rapinis victitant, ceu genus hominum vagum: a quibus ideo adagium est ortum; ut Arabs in deserto. Ierem. 3. 2. et Ezech. 38. 13. Arabes porro dicti sunt ab Hebraica voce, (Arab) vespera; quae
dicitur a miscendo, seu commiscendo, quia tunc lux tenebris misceturtropice est mixtura variorum populorum, turba miscella. lerem. 25. 20. 24. Ubi Kimchi scribit, Arabes vagos et mixtos, habitantes tabernacula intelligi; Adde Lex. Schindler. verb. qui ob id Plinio dicti Scenitae, pastionibus inprimis vacantes. Unde noma/des2. dicti a)po\ tou= ne/mein, a pascendo: quod praeter alios Esaias innuit cap. 13. vers. 20. Neque figet tentorium ibi Arabs; scilicet ad pecus suum pascendum. Caspar. Waserus. in Comment. ad Mithridatem Gesneri, fol. 93. b. etc. Quodque Saraceni etiam ante Mahometum, ita fuerunt dicti; adparet ex eo: quod tempore Valentis Imp. suppetias tulerunt Constantinopolitanis, eoque misit eorum Regina Mavia. Erant Saraceni ita dicti; cum adhuc idololatrae erant, et Venerem cum primis colebant, nec Mahumedem noverunt. vid. Vitas Petr. in Htlar. Selden de Diis Syror. syntag. 2. cap. 4. fol. 90. et 200. Ac in dictis Vit. in vita Malchi, qui Saraceni, paulo post Ismaelitae vocantur. Etpassim in commentariis Rabinorum, Lingua Arabica, Lingua ismael interpretatur. Drus. in fragm. fol. 114. Tempore Theodosii Iunioris Saraceni, in auxilium Persarum profecti; miraculo territi fuerunt. Hist. Tripart. lib. 11. cap. 15. Saracaenos ponit Ptolomaeus in Idumaea. Sr. d. Guyon. 1. d. divers. lecons. c. 5. tom. 1. Agarenonorum mentio fit Psalm. 83. v. 6. Ismaelitarum meminit Origenes in Philocal. fol. m. 363. et alt, famam esse, eos 13. anno circumcidi. Imo Ammianus Marcellinus, aliique historici Romani habent multa de Saracenis. v. Indicem Sylburg. in hist. minores Romanos. Pariter S. Hieronymus, ad cap. 9. Hierem. ad fin. ac alibi passim v. ad not. Erasmi, in epist. B. Hieron ad Chromatium. incip. Non debet charta. ait, Saracenos in solitudine habitare, et esse Ismaelitas. Etiam benedictionem Ismaelis diversam ab ea quae facta fuit Isaaco, huc adplicat Illustris Cusa in Crihrator. lib. 3. cap. 13. et seqq. ubi inter alia ita scribit. Vivit in sempiterno semine suo Araham, et quomodo vivit? non secundum carnem, modo quo in Ismaele filio suo Pater Abraham vixit, qui fuit filius secundum carnem, non secundum repromissionem; sed secundum Spiritum, modo quo vivit Spiritus credentis in promissis Dei. Pactum igitur Abrahae cum Deo, quod esse debet sempiternum, continuatur per Isaac, non per Ismaelem, scilicet in semine carnis. Paulo post: Nunc attendite vos Arabes, quomodo vos ex Ismahele secundum carnem geniti, non estus in foedere et pacto Abrahae cum Deo, sicut filii promissionis ex Isaac: et nullam habetis partem hereditati Abrahae, quia ex ancilla Agar geniti, et adversariis Spiritus sicut caro semper est contra Spiritum. Et non potestis esse benedicti in semine Abraliae, nisi sitis filii Abrahae in Spiritu per fidem; et tunc assequi poteritis
repromissionem benedictionis in Christo, qui est finis et complementum promissionis. Intelligite igitur, fidem spiritu capi et terminari in Christo vivo, vita immortali et sempiterna: cum sic sit filius hominis, quod et filius Dei, qui solus est immortalis. Praefigurantur ergo in Ismaele omnes terrent, quique oppositi sunt veris Saraitis, seu filiis Abrahami: illorumque symbolum gerunt Saraceni. Et quoque carnalibus benedictionib. Ismaelis, innituntur prognosticationes Alcorani, de Saracenorum felicitate, adinirandoque successu in bellis, aliorumque oppugnatione: quodque dicitur Azoara 18. Tu nuntie, me tui tuorumque factorum ad iutore, tuis pugnam persuade. Tui nam que viginti sustinentes et indurantes, ducentos alios superabunt: et centum vestri, ceterorum mille, quia sunt indiscreti. Deus autem hoc primo propter vestram debilitatem faciens, nunc imminuit. Si centum enim fueritis, eorum ducentos vincetis: et vos mille caererorum duo milia Deo praeside indurantium sustentamine. Prophetarumalicui captivos habere usque quo terras expugnasset, nondum accidit. Sed vos hunc mundum, Deus autem sapiens et incomprehensibilis alium diligit. Addo et hoc ex Postelli tractatu de Originibus, cap. 18. Non secus erat necesse, primogeniti Abrahami benedictiones, quae multae sunt, quam secundo geniti compleri. Sunt vero multae tam Hagarae matri, quam Abrahamo Patri datae, quibus Renbenica, Isacharis et Zebulonis accedunt, stimilite omnium primogenitorum, suo loco motorum. Ideo tantusfuit rerum splendor, idolo latriaeque profligatio a conatu Muhamedis Ismaelitae. Ubi quoque alia eum in sensum habentur: mox namque addit: Sed nationes praecipuae, quae hodie agnoscunt Alcoranum, sunt Medi, Persae, Turchae et Tartari. Turchorum voc abulum derelictos sonat, quiae primum venere ex ea regione, in quam translatieraur Issaelitae ad suscipiendam legem. Et quia non omnes unavenere,, sed reliquerunt ultra montes Imaos Caspiosque maiorem suorum partem, quae Tatar, id est residuum dicta est: ideo ante 300. annos divinitus sicut et Mosi, aperto mari septentrionali, Duce Char. gio Chan, ad castigationem orbis, et Alcorani (ubi defuit Evangelium) sus. eptionem educt ivunt. Eadem adprobat doctissimus simul et nobilissimus Mornaeus, d. verit. religionis Christ. cap. 26. fol. m. 516. ubi de transmigratione decem tribuum agit, eosque Tartaros ac Turcas esse censet: ut et Duret hist. des langues. cap. 48. a princ. et cap. 49. fl. m. 517. Bibliander d. Fatis Monarch. Rom. fol. 77. Dissentit tamen Nic Fullerus, miscell Sacrar. 2. cap. 5.
XII.
Sed nunc demum vel coniecturas vel praedictiones, de fine interitu Mahumeticae Sectae adponam. Qua de re ita scribit Theodorus Bibliander, Derat. communi omnium linguarum, et ait: Est vaticinium celebre inter Mahumeta nos, de Imperio ipsorum occasuro per
gladium Christianum. Quod vehementer exhorrescunt tam viri quam feminae, verum non sine causa meo iudicio. Unde enim Spiritus ille fuerit, que vat ioinatus est past occupatum aureum malum, hoc est, sedem quondam Imperii Romani post multas calamitates Christianis illatas a Mahumedicis, gladium Christianum longe lateque pervagaturum esse peripsorum Imperium, existimo illud congruere oraeculo, quod per Iohannem e idic Christus, in suarerelarione 10. cap. Christum post apostasiam, horrendamque deformationem Ecclesiae, sub finem mundi, rursum occupaturum Insulas, et continentes partes mundi: quod perficietur gladio vere Christiano, quod verbum Dei est; ut lohannes, ut Paulus, ut Petrus, ut Apostoli et Prophetae, quorum scripta sunt reliqua, iterum prophetent gentibus et populis, et linguis, et regibus multis. Apponam igitur prognoma illud lingua Persica, Latine interpretatum a B. Georgievitz. Imperator noster ventet, Centilium Regnum capiet, rubrum malum capiet, subiugabit septem usque ad annos; Ethnicorum gladius si non resurrexerit, duodecim usque ad annos in eos dominabitur, domum aedisicabit, vineam plantabit, hortos saepe muniet, filium et filiam habebit: duodecim post aunos Christianorum gladius insurget, qui Turcam retror sum profligabit. Parilia in explic. somnii Esrae habet idem Bibliand. fol. 131. Refert etiam Iohan Wolffius Lection memorabil. Tom. 2. centenar. 16. fl. 803. Franciscum Sansovinum cdidisse libellum, anno 1570. 26. Aprilis, in quo vaticinia quaedam, et inter cetera de Turcico quoque Imperio, recenseat: Quod et Turcae et Iudaei, Mahumetum magum fuisse, confiteantur, ipsiusque leges non ultra mille annos duraturas, praedictum fit. Item Dominum decimum quintum, Imperio Turcico finem impositurum esse. Idem de leone Sopho Caesare Constantinopolitano refert, cum praestantissimum fuisse Astrologum (quod ipsum et Zonaras testatur) ac in quodam suo libro, sequentia verbae reliquisse: Familia flava cuns competitoribus totum Ismaelem in fugam coniciet, septemque colles possidentem, cum eius possessionibus capiet. Porro in dicto Leonis libro, columnae cuiusdam mentio sit, Constantinopoli exstantis numerisque circumscriptae: quos S. ibidem Patriarcha ita interpretatus sit; ut omnino cum ipsius Leonis explicatione consentiat, dicens: Venetianos atque Moscovitas Constantinopolim capturos; et post quandan??? inter eosrixam et contentionem, Caesarem Christianum unanimiter electuros atque coronaturos. Et quoque de conversione Mahumetanorum aliquando futura, ita scribit, in Cribratorio, cap. 3. lib. 1. Cusa: Multi Christiani, sub Principibus sectae Arabum, Chrislo devotius serviunt, et infiniti Christiani renegati: et Arabes, et eiusdem legis cum ipsis, timore gladii fingentes se illius sectae, in hora mortis profitentur se Christianos. Sicque finaliter facient omnes. An Turcaepotestas et Im perium
cessatura sint, disquirit Rostius. in prognost. Theol. Vom Jüngsten Tag K. 3. Mentionem pariter facit Duret. bist des langues, fol. 575. cuiusdam Prophetiae, quam magni aestimant Abyssini; quod nempe, aliquando Mecha, Medina, aliaeque felicis Arabiaeurbes, destruentur; Mahometique et eius symmystarum cineres dissipabuntur; haecque omnia facturus sit Rex aeliquis Christianus, in regionibus septentrionalibus natus; qui pariter Aegyptum et Palaestinam sit occupaturus. Iungi his potest Discursus, de futura et sperata victoria contra Turcam, e sacris Prophetis, aliisque vaticinis, prodigiis et prognosticis depromptus, ac in lucem datus, per Iohannem Baptistam Nazarum, Brixiensem: qui habetur apud Wolff. lect. memorabil. tom. 2. fol. 884. et quoque Tractatus de futuris Christianorum triumphis in Saracenos, Magistri Iohannis Viterbiensis, scriptus An. 1480. et Parisiis ante annos centum impressus. Haecque omnia, licet vana et fanatica multis videantur, ac etiam ratione tempoxis vel loci falli possint; certum tamen multi habent, adpropinquare quoque Saracenicae legis ruinam. Nam sane iam diu est, quod disciplina et eruditio ab eadem recessit. Ea olim totum reliquum orbem superavit: quod ego in tr. d. nat. popul. num. 11. evici, Iosephi Scaligeri auctoritate, et insuper Galleott. Martius, de doctrina promiscua, cap. 6. ac Erpenius orat. d. ling. Arab. probant. et etiam prolixus est Duret, hist. des langues, fol. 433. et seqq. multis. fol item 477. et seq. ac fol. 558. etc. in commendatione Averrois, Avincennae, aliorumque Doctorum, qui quondam Arabice in omni literatura scripserunt. Sed abhinc ante annos ducentos et quod excurrit, scriptorum industria refrixic, et in desidiam lapsi sunt Saraceni; ac nec intelligunt elegantias suae linguae: quod pluribus exsequitur Clenardus, in Epist. fol. 63. et seqq. Turcae etiam Saracenos Arabesoppresserunt, et ut vastatores dominantur. Ac certe nostri mali mores scandalum Saracenis praebent. vid. Ionville, in hist. Ludovic. sancti Gall. Reg. cap. 19.
CAP. X. De una Religione et quemadmodum ea sit conservanda ac tuenda: ubi depace Religionis.
NOn solum precibus animorum, in caelesti doctrina efflagitanda est Concordia; sed cuilibet, potissimum magistratui summo, omnes
dissensiones religionis, sedulo praecavendae atque avertendae sunt, summisque eo adnitendum viribus, ut una eaque religio, ubique locorum et civitatum, dominium obitineat; et quod in actis legitur, ap. 4. v. 32. ut multitudinis credentiumcor sit unum, et anima una. Felix civitas est et beate respablica, vera saniotis doctrinae collustrata luce; nec ullum unquam firmiussperandum, concordiae et unitatis vinculum, quam si in una eademque vera religione, consensu animi invicem devinciantur cives. Puichre Iosephus, 2. contra Appion. fol. m. 330. b. Unam, inquit, habere et eandem de Deo sectam, vita vero ac moribus differre nihil ab invicem; optunam moribus hominum potest celebrare concordiam. Laetmatius, 2. cap. 1. At vero cum optare id, sperare forsan; in magna praecipue republica vix liceat: haeresesque esse cum oporteat; ut qui probati sunt manifesti finat. 1. Corinth. 11. vers. 19. ac impossibile sit, aliquod bonum fieri, quin simul etiam pullulet malum. Chrysost. in Act. bomil. 33. Inde recte quaeritur; Anne aliquando, in una (praeserti??? si magna sit) republica, diversae sint tolerandae religiones, et discrepantes sententiae de cultu divino? Hanc quaestionem iucunda varietate illustrat Iohann. Gerhardi in Coron. quaest. polit. per tot. ac in loc. de magistrat. num. 314. et seqq. Aerod. rer. iudicatar. sol. m. 84. etc. ac 91. etc. et addatur Camerar. 1. meditat. 58. Monsieur de la Nove, discours. polit. et militair. 2. Bartholom. Keckerman. 1. polit. ult. fol. 526. Suscitabulum Benbellonae de Godentiis, part. 1. cap. 5. et 6. Discursus anonymi, relatus intom. 5. des memoires de la ligue, fol. 665. etc. Balthas. Meisner. d. legib. fol. 340. Dn. Iustus Meier in quaest. capitali. et egi etiam ea de re ego, in dissert. de Iure Maiest. Ecclesiast. Ac item, etiam falsam sectam, non esse armis depellendam, docet auctor d. Saggi Morali, della sapientia de gli antichi, ubi de Diomede.
II.
Valentem Imperatorem, adversus Orthodoxos saevientem, Thenestius Philosophus admonebat; ne qua ipsum caperet admiratio, de Christianorum in religione dissensione: eam enim perexiguam esse, si cum multitudine ac turba opinionum, quae sunt apud Gentiles Philosophos, comparetur. Deumque velle tam diversa ac dispari opinionum ratione, suam gloriam illustrare: quo singuli eius maiestatem propterea magis revereantur, quod non sitcuiquam in promptu, eum accurate cognoscere. Socrates Ecclesiast. bistor. 4. cap. 26. adde histor. Tripartit. 8. cap. 12. et Procopii historiam arcanam, et ibi Alemannum in notis, fol. 51.
III.
Sane hic, Lupum, quod aiunt, auribus tenemus et inter Scyllam navigamus atque Charybdin. Primo, hoc moneo; non adpartem dextram nimis deflectendum, credendumque osse; omnes
Religiones a pura mente profectas, intentionemuque et conatum colendi Deum habentes, ei iratas esse; id quod Puccius et Libertini credere dicuntur, et etiam Wigelius, in postill. Dominic. post. epiphan. item Domin. Quinquaegesimae. et de vita Christi cap. 40. ac item Stoici olim in ea versati sunt opinione. Consentit Symmachus, lib. 10. epistol. 54. ubi ait: Aequum est, quicquid omnes colunt, unum putare. Item: Quid interest, qua quisque prudentia verum requirat? Uno itinere, non potest perveniri ad tantum secretum. Non abnuit hoc idem dogma Thom. Morus, in Utopia. Marsil. Ficinus, de relig. Christian. cap. 12. Martinus Cellarius (alias Borraus) in tractat. de operib. Dei. (ubi fol. 36. b. etc. dicit: non omnia esse vasa irae, quibus Evangelium non illuxit) Iohann. Binderlin, Anabaptista, in tractat. cui Titulus, Ein gemeine Berechnung ober die H. Schrifft. D. 6. et multis seqq. vide tiam in eodem fere luto haerentem Michel d. Montaigne, lib. 2. cap. 12. fol. m. 480. Alios auctores habet Rosvveid, in Anticapello fol. 62. etc. Et Capellus, in Vindiciis lib. 2.cap. 1. 2. 3. 4. Quod et placet Muhamedo, in Alcor. azoar. 2. Sciendum autem generaliter, quod omnis recte vivens, Iudaeus sive Christianus, seu lege sua relicta in aliam tendens: Omnis scilicet Deum adorans, bonique gestor, indubitanter divinum amorem assequitur, etc. Contra quos pugnat Trithemius, quaest. 2. ad Maxaemil. Imp. Guil. Parisiensis, de legibus, fol. m. 28. b. Et etiam illi sancti Patres, ???ai hoc dogma fovent, haud approbant contemptum omnium religionum, aut Vertumni mores, in fidei causis: qualis fuit tempore Iuliani Ecebolus ille: sed tantum excusant eos, qui nil aliter sciverunt. Et ex Ethnicis nonnulli, de veritate plura sciverunt, quam profiteri fuerint ausi: quod Lactantius prodit de Cicerone, lib. 2. cap. 3. Religio potius, cum sui natura una sit, et unionis certissimus auctor; ea una, quae verissimum, verissimi Dei unius cultum continet, in republica plantanda, et quatenus fieri potest propaganda; contraque iniurias et oppressiones hostium, contraque factiones haereticorum est defendenda. Fuerunt tamen praeter Iudaeos, et in gentibus nonnulli, quibus etiam vera religio (absque caeremoniis Iudaicis) traditione cognita fuit. Bellarmin. de verb. Dei cap. 4. At contra Franc. Puccium, ex Catholicis Serrarius, ex Evangelicis satis prolixe scripsit Lucas Osiander Senior.
IV.
At quod Catholico-Romani, Hareticos supplicio afficiunt extremo; unanimi fere tantoque consensu, ut pro articulo Fidei istud habeatur, Maierhoff. in specul. praedicat. fol. 54. Bellarminus, de Laicis, cap. 21. etc. Carnin. in Turri Babylon. fol. 695. etc. Barclaius, in Argenide, lib. 2. fol. 156. etc. Laetmatius, lib. 2. et 3. per tot. Decianus, praxi. crimin. 5. cap. 40. et 42. vid. Lips. Defens. posthumam cap. 5. Vernulaeium.
lib. 1. polit. tit. 11. quaest. 6. etc. Ut et, quod Wouvver. ad Minut. Felicem Octavium fol. 125. notat: usitata illa supplicia, quibus in Christianos saeviebant Romani, non omnino iniqua fuisse, si humana ratione consideremus. Haec inquam, et si quae similia sunt nimis dura dogmata; Naturali et iuri etiam nostro scripto, haut consona esse videntur: quod et sentit Themistius, orat. 3. per tot. Castalio tractat. singul. sub nom ine Minutii Celsi. et ille idem, teste Cassandro, epist. 58. collegit hac de materia variorum opintones, sibique imponit nomen Martini Belli: hicque liber Dn. Clutenio curante, ante aliquot annos, Argentinae iterato editus fuit. Balthasar. Meichsner. in philosoph. sobria, part. 1. section. 2. cap. 4. quaest. ultim. Iulien Peleus, en l'histoir. d. Henri le Grand, lib. 2. per discurs. Wesenbec. in paratit. Cod. d. haeret. et tine S. Baptisma iter. item tit. de apostat. et ibi Henric. Scotan. in paratit. fol. 64. adde Rod. Fornerium, 2. quotid. 17. et 18. Canonhiero, 10. dell. introduzz. cap. 5. Acontium, tractat. de stratagem. Satanae, passim: praesertim lib. 3. harmon. anonymi, titul. von der Kirchen/ fol. 82. etc. fol. 150. etc. fol. 223. etc. Disput. Affelman: de haereticis ferendis. Franc. Balduini, disputat. de haeretic. Rittershus. comment. ad Plinii epistol. fol. 351. Romano-Catholici huius dogmatis satis crudelem et tristissimam praxin, Martyrologium Gallica lingua editum, abunde monstrat: docet ille liber, quid sit plerumque zelus, non secundum scientiam, sed secundum insipientiam.
Facto pius, et sceleratus eodem.
De Hispanica inquisitione, vide orationes, ex narrationibus Reginaldi Consalvi Montani, collectas; et Heidelbergae recitatas. Guyon. tom. 2. lib. 3. cap. 10. et seq. add. Corasium, 5. miscellan. 19. num. 4. etc. et cap. 20. de absurdo adversus haereticos usitato processu. Sambenita vero Hispanica quid sit, docet Alberic Gentil. de malesic. et mathemat. fol. 51.
V.
Etiam ex Reformatis, quos Calvinistas vulgo vocant, quique olim nil nisi libertatem conscientiarum et exercitii suae confessionis urserunt facultatem, nunc si contra recepta dogmata quid innovetur, contenti non sunt, sed id vindicant acerbe: Drusius ad loca Exod. cap. 2. Et in de ortae sunt Factiones Remonstrantium, seu Arminianorum et Gomaristarum, vel Contraremonstrantium. Imo ex Calvinistis nonnulli haereticos occidunt. Carnin. de turri Babylon. part. 3. cap. 7. fol. 691. Et sane Genevates atque Bernenses, quosdam ultimo sufficio affecerunt. Zepper. de legib. Mosaic. lib. 4. cap. 3. Unde etiam contra supra allegatum libellum Martin. Belli pugnavit Calvinus, vide eius vitam apud Melchiorem Adami. Quo etiam nomine a Georg. Cassandro epistol. 6. aliisque exagitantur; et a Sebastian. Castalione, aperte oppugnantur. dissertat. hac de re edita et Anno 1614. in Belgio. (Goudae) recusa.
In Anglia, qui proxime Imperium obtinuit, Iacobus Rex, Arrian os occidi iussit. Premiere Continuation. du Mercure Francois, fol. m. 290. de Anno 161. et idem contra Vorstium, crudelia consilia, suggessit, in tract. Gall. Arrianos, Socinianos, et similes morte multandos censet, in cioul. horolog. Wenceslaus a Budovvetz L. Baro, fol. 227. etc. ac etiam fol. 238. Olim item in Germania, Anabaptistae passim interempti fuerunt. Dn. Ulric. Wolff. amicus et affinis meus, disput. polit. 12. thes. 6. adde Vngersdorffers Erinnerung/von der Calvinisten falschen Anschlägen / part. 2. cap. 3. per tot. fol. m. 57. Imo etiam Paracelsus, civilibus poenis, et quoque morte haereticos punire posse autumat, lib. de Lunaticis, tractat. 4. Ita et in Anglia Catholici turbantur. Card. Bellarminiresponsio ad apolog. pro iurament. sidelitat. et adde Martyria Campinai, Oligbei etc. Quos aiunt Catholici, nil aliud ibi perpertrasse, quam quod in Belgio Calvinistae, qui suam religionem satagunt propagare: imo etiam civilis delicti rei ipsi Calvinistae peraguntur, quod nimirum destruunt monasteria. Quomodo autem haereticus sit definiendus, tradit Forster. de Dominio, cap. 6. num. 9.
VI.
An autem libertas conscientiarum, per se sit concedenda; an vero tantum ad maius malum evitandum? disputatio est maxumi momenti. vid. Boccalin. 1. regguagl. 64. contra Bodinum dissertantem. Sed utut sit, hanc non ego despondeo mihi litem. Sane, si per se haec libertas concedatur, sequitur posse quemlibet credere quod velit. Idque nec Evangelici, in suis ditionibus concedunt. vid. Barclai Paraenes. lib. 1. cap. 5. Illud expeditum videtur: (1) Contra ius gentium esse, ut haeretici occidantur, et fuit Antiochus primus qui hoc fecit. Meisner. de legib. fol. 348. Benbellon. de Godentiis, part. 1. cap. 9. Nero, primus fuit, qui ex Imperatorib. Christianos supplicio affecit. Guill. Sallust. du Bartas, en l' Impost. fol. m. 137. et seq. Unde is est figura Antichristi: et putabant nonnuili, Neronem mivime occisum, sed subtractum fuisse; suoque tempore revelatum iri. August. 20. de civitat. Dei. Bellarmin. 3. de Pontific. cap. 12. (2) Haeretici semper persequuti sunt vere Christianos; non e contra. Camerar. meditat. 3. cap. 5. hoc fecerunt Arriani, histor. Tripartit. 5. cap. 31. et etiam Pagani. Nihilominus infirma praedicatio, tam Paganos quam Arrianos vicit. vide Vitas Patrum, in vita Anton. Proprium Ecclesiae attributum censetur pati persequutionem; et hoc est testimonium eius. Matth. 16. vers. 16. et seq. Quamvis non statim sit nota Ecclesiae verae, Martyres habere Bellarmin. 4. de concil. cap. 2 ad fin. Nestorius haereticus, non orthodoxus aliquis Episcopus, olim clamavit: Da mihi, ô Imperator, terram ab haereticis repurgatam, et ego trbi caelum dabo: disperde mecum haereticos; et ego tecum disperdam
Persas. Euseb. histor. Ecclesi ast. 7. cap. 29. Histor. Tripartit. 12. cap. 4. Nova et inaudita est praedicatio, quae verberibus exigit fidem. Lucae 9. vers. 54. can. 1. dist. 45. can. tres personas, 34. quaest. 4. et canon. seq. Et divus Martinus donum gratiae amisit, quod praesens fuerat contrariae conclusioni. Servin. tom. 2. des plaidoyes fol. 38 b. De novo testamento ostendi non potest, quod iustus quisquam interfecerit aliquem; ait Augustin. epistol. 163. Praedictum est enim de Christo; Pacem gentibus loquetur. Zachar. 9. vers. 10. Et voluntarium populum Deus requirit. Baldum. disputat. de haeretic. thes. 184. etc. In Hispaniis coactio, ex Iudaeis Marranos fecit. Thesoro Politic. part. 1. fol. 80. Quo intuitu scribit Montaigne, 2. cap. 12. fol. 403. haereses facere Atheismum. Cetera legibus subiciuntur, sola religio nec cogi nec imperari potest. Et quod Ovidius, 3. Trist. de ingenii dicit binis ac dotibus.
En ego cum Patria caream, vobis que domoque,
Ingenio tamen ipse meo comiterque fruorque;
Caesar in hoc potuit, iuris habere nihil.
Hoc multo magis de religione dici potest: quae interiorem hominem concernit. Ad fidem cogere, magistratui impossibile; et graviora quo inrogabis supplicia, eo minus proficies: cum religio in iis approbandis sita sit, quae ad Dei cultum pertinent; approbatio vero ex fide et persuasione oriatur. At persuaderi homines armis et minis nequeunt; sed docendo, monendo, argumentis et testimoniis, quae si paulatim ad assentiendum illiciunt. Haec est hominum insita natura, ut ad aliquid assentiendum, sponte duci velit, non cogi. Quis imponat mihi necessitatem, vel credendi quod nolim, vel quod velim, non credendi. Lactantius, 5. cap. 4. Nullus Rex, nullus Princeps efficere potest, ut quicquam agamus, animi praeter sententiam. Ergo, ut Prudent. peristoph.
Dampnes, si sapias, anile dogma:
Iussum est Caesaris ore Gallieni;
Quod Princeps colit, hoc colamus omnes.
Adde Boccalin. ragguagl. 64. fol. 288. Christus praecipit, ut zizaniam crescere sinamus, ne simul bonas herbas eradicemus: Matth. 13. vers. 29. vide Benebellonae tempestivum suscitabulum, tom. 1. fol. m. 82. usque 95. Fr. Balduin. disputat. de haeretic. thes. 164. et 194. Wigel. de Christianismo cap. 3. fol. 45. etc. Nec hoc ad alios, aliis delictis inquinatos spectat; ratio enim diversitatis est in promptu: haeretico obstinato, ad salutem supplicio praecluditur via, tempusque resipiscendi abbre viatur; aliis ad paenitentiam aperitur, quos nempe conscientia convincit, cum se peccasse fateantur: quod in haereticis nullum supplicium efficere potest. Haeresis non est civile peccatum. Ergo non meretur civilem poenam.
vid. Tertullian. apolog. cap. 1. Eandemque ob causam Adrianus ac Antoninus, absolverunt olim Christianos. vide eorum bina rescripta apud Euseb. histor. 4. Gratianus permisit libertatem religionis. Tripart. hist. 9. cap. 2. Et Augustus Christianos tulit. vid. Euseb. 4. histor. cap. 26. ut et Constantinus, Lehman, fol. 41. ac Iulianus, ibid. fol. 45. et 48. Proclus, haereticos non persequutus est, histor. Tripartit. 12. cap. 11. et culpatur, qui expulit Macedonianos, histor. Tripart. lib. 11. cap. 3. Ante Constantinum omnes Christiani, licet sectarum diversitate separati, uni erant. Tripart. 3. cap. 11. Atticus, Novatianos toleravit, Tripart. 12. cap. 2. Et nonnulli ex refosmatis, placide cum Anabaptistis egerunt: ut Musculus, vid. eius vitam apud Melchior. Adami, in Theol. Ger. fol. 376. etc. Saepe sub haer eseos praetextu, veros persequimur Christianos. Nam non sunt populus Dei, qui (ut Martinus Luther, In der Postill. Dominic. 14. inquit) pro tali habentur: die den Namen/Schein vnd Ehr davon haben:Sondern die für Kätzer/abtrünnige / vnd die deß Teuffels eigen gehalten werden. etc. quae verba etiam retuli, in dissertat. de Ecclesiast. Maiestat. Iure. Saepe qui volunt, nulla esse zizania inter sese; hoc efficiunt, ut nullum apud eos sit triticum. C. Kleinberg. Im Buch von der Religon. Wann die nicht fromb seind/so man von deß Namens Christi wegen verfolget/so setnd keine Fromme vberall. Wann die/so man für Kätzer vmbbringet/nicht Märterer seind/ oder doch etliche vnter jhnen/so hat die Kirche gar kein Märterer. Dann es seind nie keine getödtet worden vmb Christi wegen / dann vnter dem Namen der Kätzer. Wann die Christen die bösen in dieser Welt von deß Glaubens wegen verfolgeten/so würden die Christen in dieser Welt regieren: vnd würde also das Reich Christi von dieser Welt sein. allegatur in der Harmoni oder Concordantz deren/ so die Welt nunmehr Catholische / Lutherische/Calvinische erkennet. fol. 57. Christus Salvator noster spaientissimus fuit. Ergo scivisset modum meliorem, si alius fuisset, quam quem ipse usurpavit. Potentissimus fuit: Ergo alia potuisset usurpare. Certe unico miraculo potuisset Tiberium permovere, ut bello hanc religionem zelo maxumo defendisset. Optimus fuit Salvator noster: Ergo eum modum non occultavisset. Poena sine fraude non esse potest. l. 131. de verbor. signific. Omnis itaque in corpus punitio, dolum, eumque verum requirit, l. 7. ubi Dd. ad t. Cornel. d. Sicariis. Qui sane in haereticum non cadit; animi solum errore lapsum, et qui sibi persuasum habet, rem se Deo gtatam facere, ac qui conscientiae obsequitur suae. vid. Bladuin. d. disput at. de haeretic. thes. 36. Unde Lucius quidam Christianus, ad Urbicium iudicem olim: Quid quaeso causae est, quod neque ad adulterum, neque corruptorem aut homicidam, aut latronem,
raptoremque aut alterius cuiuslibet facinoris reum; sed tantum pronomine Christiano, quod hoc se vocabulo confessus est nuncupari, ad mortem duci hominem praecipisti? Non sunt haec digna Pio Imperatore, ne que sapientissimo puero filio eius, neque sacro senatu, quae agis. Euseb 4. cap. 17. Quin et pii nonnumquam errant; ut olim Petrus, cui restitit Paulus, in articulo de vocatione gentium. Quid vero leges civiles, hac de quaestione sanciant, docet Balduinus epistol. ad Cassiandr. quae est inter Belgicas 12. centuria. 1. Iust. Maier. in quaest. capital. Et notat Historia Tripartita, lib. 9. cap. 19. ad fin. Theodosium Imperatorem graves poenas in haereticos constituisse, ad terrorem magis, quam ut eas exsequi voluerit.
VII.
Sed ais; unde ergo procedit, quod homines religionis causa, se in vicem persequuntur? ad id respondet Diego de Roias, problem. en Ftlosofia moral. 13. Vulgo nomira a otro, que a la licentia, para acometer siempre que puede, qualquiera mala hazannia, y alg unos de los, que ordenaron Leyes, lo mandaron assi; o por vanna gloria de ser obedecidos o que el Demonio los cego etc. adde Wigel. de Christianismo cap. 4. et seq. fol. 65. etc. Canonhiero, 10. cap. 4. Ac etiam propter religionem, eiusque praetextum bella mota aliis sceleribus obtenduntur. Defensio posthuma Iust. Lips. fol. 80. At gentium et populorum Principes, contra Christum bella moverunt, ne cogantur eius servare legem; contrariam sensibus carnis, et prudentiae humanae. Bellarmin. ad Psalm. 2. vers. 3. Sed hos irridet Deus: per signa, prodigia, patientiam martyrum, gentium conversionem, ibid. Itidem, unde multitudo sectarum descendat, docet Guil. Parisiens. de legib. fol. 27. Omnis haeresis tendit ad libertatem, vid. Iohann. Rusbrochil Samuelem. et Paracelsi iudicium von den Widertäuffern / aliquot in locis (quae Index operum monstrat) repetitum. Et nascitur ex libertate et superbia spirituali. Theol. Germanica, cap. 23. 24. 38. 40. 41. et 51. Arcanum politicum est, magis permittere plures sectas, quam unam: ut scilicet se in vicem consumant.
VIII.
Non etiam mihi videntur Christiani esse modi, Romano-Catholicis (ut aiunt) frequentes; honorum, divitiarumque promissione aliquos allicere, aut etiam scelerum impunitate religionem promovere: vel tributis, haereticos onerate; ut eo facilius ad fidem convertantur, vide Lactantium. 5. cap. 21. et seq. Christus enim suis discipulis, non regna mundi promisit; sed tribulationes multiiugas praedixit. Et duo sunt vera media, quae Deus habet: stulta praedicatio verbi; et pietas verorum Christi servorum: qui praedicationem exemplo comitari debent; ne scandalo plus noceant quam promoveant eloquentia et eruditione. Iuliari Apostatae hoc fuit: qui arte potius, quam potestate
insectatus fuit religionem; honoribus magis promovere, quam tormentis, studebat. Orosius, 7. cap. 30. Ruffin. 10. cap. 32. Histor. Tripart. 6. cap. 5. etc. item, cap. 27. adde Tertullian. praescript. cap. 41. Et de eodem Imperatore Ammianus Marcellinus, lib. 22. fol. m. 405. Christianis alias non aequus: Illud, inquit, inclemens, obruendum perenni silentio; quod arcebat docere magistros Rhetoricos et Grammaticos, ritus Christiani Cultores. Sic et non videntur haeretici sub praetextu sequelae expiscandi. Histor. Tripart. 5. cap. 43. Absonum est expellere alterius religionis suspectos: quemadmodum Anno 1610. Rex Hispaniarum 900000. Mauros, qui ibi per 900. annos habitaverunt, exegit. Premiere Continuation du Mercure Franc. fol. 9. Meteranus, In der Niderlänttschen Histori. Etiam superstitiosi sunt nonnulli reformati, qui indifferenter Pontificios pellunt. Epistol. Belgica. 70. centur. 2. adde Clenardum, in epistol. fol. m. 228. etc.
IX.
Sunt et pacta servanda, religioni quae dant alicui pacem, argum. l. 12 §. excipiuntur Gothi. C. de haeretic. Haereticis namque fides est servanda, Iohann. Molanus, tractat. hac de re singular. vid. Iacob. Capelli, et Heriberti Rosvveidi, de hoc argumento, (et inprimis de Salvo conductu Hussi) adversaria scripta. Et talem in Germania, quae Anno 1555. communi ordinum scitu sancita fuit; Palladium nostri Imperii haut perperam indigitat Springerus, tractat. de Pace religios. cap. 1. Et notandum est, quod sacratissimae memoriae Ferdinandus Imperator, crebris ante obitum sermonibus usurpavit; Inter summa, quae Deus ipsi in gubernatione concessisset beneficia primum atque maximum, vero animi iudicio se hoc ducere; quod ad sedandas discordias publicas animum adiecisset, et tolerantiae in religione formulam, Deus sibi in mentem dedisset. Crato in epistol. praelimin. historiae Dubravii. Etiam saevissimus Tyrannus Maximinianus, fecit pacem religionis. Eusebius 8. cap. ult. ut et Maximinus, Eusebius 9. cap. 9. ubi eius in hunc sensum exstat edictum. Itidem, quam primum in Gallia liberum religionis exercitium permissum, nec ea ulterius proprias in viscera vires vertere voluit, maxuma ex parte tranquilla et pacata omnia fuerunt. Isac. Pontanus, in itin. Gall. Narbonens. fol. 140. 150. et 152. Ita quoque fecit Henricus IV. Thuan. lib. 122. fol. 859. sub Anno 99. etc. Quod ipsum in aliis quoque Regnis et Provinciis, animadvertere quimus. Et docuit alias nationes Gallia hac in parte, Facius emblem. fol. 144. tit. Gallica certamina. Religionum enim diversitas, non per se afferre videtur mutationes, et perturbationes rerum publicarum, eae sed demum incidunt, cum magistratus inveteratam opinionem, absque iudicio et discrimine, reiectisque per vim reliquis, pertinacius tuetur. Et sane Evangelium
non tollit politias idcirco nec dissensio in religione inter subditos, tollit pacem politicam inter eos; neque illi; qui veram Evangelii sententiam tenent, cupient pace politica privare eos, qui istam sententiam nondum amplectuntur Hoennon. disput at. 2. th. 20. etc. vide tamen Balthasar. Meisnerum, part. 1. phi osoph. sobriae section. 2. cap. 3. ubi quacenus amicitia vera locum habeat inter diversarum opinionum sectatores. Ob religionem non est deslectendum a tramite iustitiae naturalis: eoque nomine merito commendatur Iulianus Imperator ab Ammiano. lib. 22. fl. 405. de quo ait; Nec argui unquam potuit ob religionem, vel quodcumque aliud, ab aequitatis recto tramite deviasse, scillicet in iudicando. Et ubi diversae religioni pacem damus, non debemus eis imponere necessitatem aliquid faciendi, quod eorum conscientiam laedat. Apophthegma est Polycarpi, cum vellet Proconsul, ut FOrtunam Caesaris iuraret: Docemur, inquit, Principibus ac potestatibus his qui a Deo sunt, honorem defendere; eum scilicet qui religioni contrarius non sit, Eusebius 4. histor. cap. 15.
X.
Sunt etiam gradus haereticorum, Laetmatius, 2. cap. 2. etc. At haeretici, seditiones qui movent et tumultus, sunt puniendi, Balduin thes. 133. id enim fit iure defensionis: quia se adversus eiusmodi defendere cogitur magistratus. Sicque Anabaptistae occisi sunt non paucis in locis: de eorumque turbis seditiosis, vid. Isaac. Montan. in Histor. Amstelodam. ita ipse Lutherus satis acerbe contrarusticos seditiosos scripsit Non vero statim pro turbatoribus sunt habendi, qui annuntiant suam fidem contra mandatum. Actor. 5. Et nec statim ut blasphemi, als Lästerer puniendi sunt; qui horrenda dogmata defendunt. Castalic, dissertat de supplic. haeretic. nuper Goudae recusa. Minus seditiosi sunt, qui alios docent. Apophthegma est Beniamini Persae martyris. Impossibile est, non me participare lumen aliis, quod ipse percepi, etc. Tripart. 10. cap. 33. Quomodo vero haereticis, sine periculo publici status caetus sint concedendi; famosum illud Ianuarii edictum anno 1562. in Gallia promulgatum docet; nempe nullas Protestantibus Synodos, Colloquia, Consistoriave celebrare permittens, nisi vocato ac praesente magistratu etc. Sed anne privatus in sua familia, famulos alienae religionis tolerare potest? vid. Consil. Theolog. Felicis Bidembachii, decad. 1. con. sil. 1. Anne licet simulate subscribere confessioni? Forster, disputat. ad symbol. decad. 1. problemat. 7. Et quatenus liceat incausa religionis dissimulare, Sanctumque Paulum imitari; qui omnibus omnia factus est. vid. Riccium. 3. agriculturar. fol. 98. et seq. Anne licet idololatricis sacrificiis interesse? idem Forster. disputat. ad orat. domin. decad. 1.
problemat. 6. An licet infantes alterius confessionis ministris committere baptizandos? Forster. disputat. Catechet. de Baptism. decad. 2. problem. 5.
XI.
Germanicam hanc religionispacem, plus ecclesiasticis, ecclesiasticorumque bonorum securitati; quam reformatae religionis asseclis commodare, prudenter iudicat Lazar von Schwendi. Im bedencken von Regierung deß Römischen Reichs. num. 21. et 36. Cui Henrici III. Franciae Regis consonat apophthegma: l' ay grand peur, qu' en voulant perdre le Presche, nous ne hazardios fortla Messe. Inconsideratum ergo est, illud de Antonomia, (von der Freystellung) publicatum scriptum; et fere ominosum est, Iohann. Pauli Windeck, futuri status Ecclesiae prognosticum: in quibus docere non verentur, constitutionem deß Religions Friedens / a tempore Tridentini Concilii plane exspirasse. Cuius contrarium ipsa evincit nostra constitutio, §. Wann dann solche Vergleichung etc. et Recessus Imperii de anno 57. 59. 66. et 94. Arumae. discurs. 24. fol. 678. et discurs. 25. thes. 89. etc. Syring. disputat. de pac. religion. thes. 49. Iohann. Gerhard. loc. de magistrat. num. 202. etc. Cranius, de pacereligios. part. 2. problemat. 4. Et ipse auctor deß Lermenblasers / negat ita Romano-Catholicos sentire. Et certe magnum est discrimen inter scita statuum, ac scripta nonnullorum zelosa. Pontificis Romani consen sus necessarius non fuit. Syring. thes. 16. Et ipsi etiam Romano. Catholici dicunt; hodie Papam religiosam pacem adprobasse Widerleg Vngersdörffischer Erinnerung / fol. 34. Sed tamen patres Societatis negant, literas Maiestatis in Bohemia, sine Episcopi consensu concessas, momentum aliquod habere, Apolog. Patr. Soc. contra Bohemos cap. ultim. De nullitate ConciliiTridentini, vide Recusationschrifft deß Tridentinischen Concilii. et Andreae Dudithsi opera, passim, praesertim fol. 40. ubi ita scribit: Erat aliquis vir gravis et eruditus, qui tantam indignationem ferre non poterat; hic, ut non bonus Catholicus, terrore et minis ac insectatione, a concilio ad probandum quae nollet, traducebatur. In summa, in eum statum res est adducta, istorum qui illuc facti institutique venerant, improbitate; non ut iam episcoporum, sed larvarum, non hominum, sed simulacrorum, quae nervis moventur alienis (ut Daedali statuae fuisse perhibentur) concilium illud videretur. Erant Episcopi illi conductitii plerique, ut utres rusticorum musicum instrumentum; quos ut vocem mittant, inflare necesse est. Nil habuit cum illo conventu S. Spiritus commercii, omnia erant humana consilia; quae in immodica, et sane quam pudenda Pontificum tuenda dominatione consumebantur. Cursitabant Romam nocte dieque veredarii, omnia, quae dicta consultaque essent, quam celerrime ad Papam deferebantur. Illinc responsa, tamquam
Delphis aut Dodona, exspectabantur: illinc nimirum SPiritus ille S. quem suis consiliis praeesse iactant, tabellarii manticis inclusus, mittebatur: qui, quod admodum ridiculum est, cum aliquando, ut fit, aquae pluviis excrescebant, non ante advolare poterat, quam inundationes desedissent. Ita fiebat, ut spiritus non super aquas, ut est in Genesi, sed secus aquas ferretur. Sed audiamus Ferdinandi Imp. de praetenso hoc concilio, iudicium prudens et fere propheticum: Is ergo anno 62. ad Pontificem Maximum Pium IV. ita scripsit: Magno cum dolore animi nostri intelleximus, res sacras illius synodi, non eo modo ac ordine procedere, quo nos cum omnibus piis vellemus: ita ut verendum sit, nisi propere salubria adhibeantur remedia, quod is futurus sit consilii exitus, qui et universo orbi Christiano scandalum et offensionem praebeat, et iis, qui ab oboedientia sedis Apostolicae recesserunt, ridendi materiam exhibeat etc. Goldast. Conflitution. tom. 2. fol. 373. Historiam etiam sub nomine Petri Soave Polani, Italice et latine, ac quoque postea in germanicam linguam conversam edidit Antonius de Dominis: de qua tamen in sua revocatione ipse postea non ita honorifice sentit.
XII.
Magis controversa est quaestio; An et quatenus ii, quos Zvvinglianos ac Calvinianos vocant, pacificatione religiosa comprehendantur? Affirmativam categorice propugnat auctor eines Intitulirten Christlichen Bedenckens / anno 1604. Hanoviae impressi. Irenaeus item Palaeus, in einem genanten rathsamen Bedencken der Mängelvnd Vrsachen etc. Waremund. ab Erenberg. de foederibus. 1. fol. 158. et 190. etc. et lib. 2. fol. 48. etc. Basil. Horderman. Westphalus, in disputat. de principatu. thes. 29. et 30. tom. 1. iuris publici, Hanoviae editi. Anonymus, so sich Catholisch nennt / in dem Discurs wider die Jesuiter / fol. 122. etc. pure negativam Westphalus (de quo vide vitam Lasci, apud Melchior. Adami fol. 21.) Selneccerus, Bidembach. decad. 7. consil. 8. et 9. Dn. Ebert. Cranius, part. 1. problem. 13. etc. defendunt. At responsum illud, anno etc. 66. Caesari in comitiis datum, quod exstat tom. 2. German. constitution. Goldasti, fol. 294. apud Spring. de pace relig. fol. 55. et cuius fit mentio a Thuano, 39. fol. 827. etc. passive non active illos sub hanc pacem recipere videtur. adde Symphorem. Supplic. tom. 1. fol. 189. 190. 196. Bertram, apud Arumaeum, discurs. 25. th 27. etc. Syringus, disputat. de pacereligios. th. 21. Iohann. Grimmius, in tom. 1. consiliorum illustrium Iuris consultorum, Francofurt. Anno 1603. in 4. editorum, consil 15. vide etiam die Donawertische Relation / part. 2. fol. 119. etc. Fr. Burckard. von der Freystellung / part. 1. cap. 7. fol. 118. etc. adde Reichs Abschied. Anno etc. 66. Passive eos receptos arbitror, id est, ut tolerentur, nec inquietentur; non active, seu ut subditis exercitium vi
obtrudere, ipsis que invitis, Lutheranos ministros pellere possint, quod tamen fecerunt in Palatinatu, ut graviter Lutherani scripto singulari, germanico conqueruntur. Inter Theologos hic bellum aeter num est: Calviniani Augustanae semet confessioni addicunt. Irenicum Parei, cap. 29. motiv. 2. fol. 287. E contra, a nostratibus corruptores eiusdem confessionis indigitantur. Forster. disput. ad symbol. decad. 1. problem. 3. Ceterum in politicis arctiorem cum iis pacem inire licere, et conducere, vel ex eo argumentantur nonnulli, quia Pontificios talis concordia, (quam illi eine Man vocant) maxume turbat. Donawertische Erinnerung / fol. 280. etc. vid. Pareumin Irenico, cap. 14. 24. et multis seqq. Sed si sunt, quemadmodum eos describit Petrus Bertius, in breviario totius orbis, periculo non caret, cum ait: Habent autem hoc proprium Calvinistae, ut Statum, in quem irrepserunt, evertant, neque ante con quie scant, quam ipsi rerum potiantur. Irrisores turbulenti, factiosi, disputaces, ingrati, arrogantes supra quam dici aut credi potest, hostes catholicorum iuratissimi. Verum refert Christophorus Donavver, in append. tractat. von Verdammung der genannten Calvinisten. fol. 59. Maxaemilianum II. Imperatorem Principibus condemnationem Friederici Palatini Electoris urgentibus, respondisse: Nescitis, quid petatis. De iis, qui mixtam religionem habent, partim nempe catholicam, partim Evangelicam, vid. Cranium, part. 1. problem. 14.
XIII.
Nunc unam atque alteram quaestionem, constitutionem pacis religiosae concernentem, subiungam. Nobilis immediate quidem Imperio; sed tamen statui alicui Feudali nexu obligatus, ipse arbitrium religionis habet. et subditis suis Feudalibus, concedere potest Augustanae confessioni conformem cultum; Dominus licet Feudi Romano-Catholicus sit, vel etiam ecclesiasticis annumeretur ordinibus, Frider. Mindan. 1. cap. 32. Rosacorb. pract. forens. quaest. 30. Bidembach. quaestio. nobil. 2. Dn. D. Bocer, tract at. de Iure Vasalli fol. 318. etc. Cranius, de pace relig. part. 1. problem. 1. Multi enim Status Imperii, et ipsi etiam saeculares electores, ab ecclesiasticis, quamplurima recognoscunt Feuda. Knichen. de Saxon. non provoc. Iure. cap. 1. num. 101. etc. Matth. Stephani, de iuris dict. ecclesiast. cap. 7. num. pen. Et cum plerique Nobiles sint Vasalli, distinctionem, si hic aliqua esset facienda, ipsa constitutio adhibuisset. Si verbi gratia, Episcopus vel Princeps aliquis alius, criminalem habeat iurisdictionem, seu Imperium merum, Nobili vero tantum inferior competat; sane in hoc concursu iurisdictionum, processus ei decernuntur, qui habet, die Vogteylische Oberkeit: nisi superior iurisdictio (die hohe Oberkeit) iure territorii competat; non si iure tantum quasi servitutis. Springer. de pac. religios. fol. 101. Bidembach. quaest. 3.
Symphorem. Supplicat. part. 1. tit. 3. fol. 211. 215. 258. vide Thom. Michael thes. 56. lit. D. Wehner. in observation. practic. verbo Vogtey. fol. 335. Maulius, tractat. de Homag. cap. 1. num. 17. Testator Titio reliquit legatum sub conditione, si religioni Romano-Catholicae se associaverit: An conditio pro non adiecta habenda, et Titius ea haud obstante, ad legatum est admittendus? Quod affirmarem, arg. l. reprehendendas. C. de instit. et substit. l. 134. de verb. oblig. in princ. contra Iacobum Alemannum, in palaestr. consultation. 10. Et est haec conditio, publico contraria iuri; quod concedit religionis libertatem. vid. Bertram. apud Arumae. discurs. 25. th. 32. etc. Syringum, disputat. de pace religios. thes. 45. Cranium, part. 2. problem. 7. Videtur quodammodo conditio inhonesta, ut aliquis sub spe lucri provocetur ad religionis immutationem. Est conditio fere impossibilis. Et qui eo tempore, quo ipsi tale legatum est relictum, mutat religionem, suspectum se facit. Conferunt huc, quae de conditionibus, adhibitis constitutionibus maioratuum, late disputat Molina, de iustit. et iur. tom. 3. part. 1. disputat. 611. et multu seqq. Sed nihilominus habemus exemplum in Histor. Tripartit. 6. cap. 44. ubi Pater abdicat Filium, qui Paganus factus fuit.
CAP. XII. De custodia religionis, et disputationibus in causa fidei.
NUnc de custodia religionis, etiam est agendum, de qua videatur Laelius Zecchius, de princ. 2. cap. 5. (quae res ad politicam spectat,
Keckermann. system. theol. fol. 402. etc.) Disputare de religione, perniciosum esse rei publicae, sive privatim, sive publice id fiat, opinatur Bodinus, 4. de republ. num. 482. quem sequitur Richterus, axio mat. ecclesi ast. 85. et axiomat. histor. 174. et consentit Aerodius, 1. tit. 6. cap. 12. 13. ac 18. Daudius, in monitis, fol. 65. et seqq. Moscovitarum exemplo, quibus poena capitali id prohibitum, adstipulatur Mich. Piccart, observat. decad. 4. cap. 5. et Nazianzen. oration. de Arrianis, quod non liceat semper et publice, de Deo contendere: Quemadmodum et Mahometes, ut leges quas tulerat, perpetuo observarentur, expresse in iis cavit, ne cui de ullo religionis articulo disputare licitum esset: et ideo suas constitutiones, leges Gladii vocavit. renatus, de Lusinga, 2. cap. 1. num. 4. huc facit tot. tit. C. de summa Trinitat. etc. ubi vide Scotanum in Paratit. Attamen sobrie, de religionis articulis disputare, ut de religionis veritate eo certior fiat populus, et in eadem constantior; rei publicae fructuosissimum, et mandato divino consentaneum est. vid. Iohann. Gerhard. in praefation. aphorismorum suc cinctorum. Othon. Casman. ad fin. scholae tentatiois, in quibusdam epistolis. adde tractat. Lugdun. Batavorum, An. 1610. editum, cui titulus: Inventaire general des inconveniens de disputes de ce temps. Meisner. disputation. de legibus, fol. 326. Et exstat libellus Gaspari Laurentii, de publicis disputationibus in controversiis de religion. qui continet multas observationes ex veterum scriptis. Non prohibendum o)rqotomei=n; sed Metaphysicis, Logicisque etc. principiis uti velle, haut consultum esse videtur. vid. Zachariam Vietorem, in topicis, dissertation. 1. fol. 26. Et ideo olim Hebraei philosophiam Graecam prohibuerunt, Drusius, ad loc. Exod. cap. 46. Logicis et metaphysicis principiis theologice disputare, magis auget dubitationem, quam certitudinem parit: praesertim apud homines ingeniosos et scrupulosos, inprimis si pietas desit. De physicis et theologicis disputare, per logica et metaphysica argumenta, deceptio est: vid. vitam Albert. Magni, cap. 43. fol. 289 etc. et memorabile est, quod ibid. cap. 44. ad finem, habetur, viro illo, subtilis eruditionis, loco maxumi beneficii, in quadam visione fuisse promissum; quod ne in fide vacillare contingat, omnis syllogistica ars ante mortem suam cessatura sit apud eum, et in innocentia puerili, sinceritate ac veritate fidei, ab hoc saeculo sit migraturus; quod etiam pie nuper defunctus frater meus, Iohann. Georgius Besoldus, IC. et Professor Illustris Collegii hic, pauculas ante mortem suam hotas, sibi contigisse, dixit. Quod olim Professor Academiae Tubingensis, Conradus Summerhart, (qui in Histor. Naucleri, ab ingenio et modestia inprimis commendatur) dicere solebat: Quis me liberabit ab ista rixosa philosophia? quod de eo Staupitius referre solebat: Matthesius, In
der zwölfften Predigt/von der Hiftorien M. Lutheri. id nunc itidem exclamare licet. Sed Ianum Drusium, virum probum, et varie eruditum audiamus, qui in annotation. nov. Testament. fol. ante penult. ita scribit: Cavete a fermento Pharisaeorum; hoc Christus olim. Si nunc in terris esset, meliore iure clamaret: Cavete a fermento philosophorum, in quo nunc tota Theologia iacet. Ipse Oceanus Theologiae Moses, si viveret hodie, nihil minus, quam theologus esset. Idem dicendum de Prophetis et Apostolis. Quapropter? Quia numquam sederunt ad pedes Aristotelis, sine quo, inquiunt, theologus non fit. etc. Hinc nimis acuti disputatores, plerumque fiunt sycophantae. Richter, axiomat. ecclesiast. 93. Et saepe in disputationibus, quando a recta via, simplicique veritate receditur, utrinque contrariae hyperbolae defenduntur. Idem, ibid. axiomat. 95. Et etiam saepe patres, contra haereticos pugnantes, in contrarium errorem prolapsi sunt. Eccius, tractat. de praedestinat. I. ult. b. Goldast. in praefat. dedication. tractat. de Eucharistia. Vide elegantem orationem Davidis Chytraei, de studio theologiae, exercitiu verae pietatis et virtutis potius, quam contentionibus et rixis disputationum colende, fol. 472. Et de inanibus disputationibus, pie disserit Hieronym. Wolffius, Commentar ad offic. Ciceron. fol. 176. 226. et 321. Nec etiam est legenda scriptura, tantum ad contradicendum, ut monet Cyrillus, ad caput 5. Iohann. Maioris sane effi catiae est, simplicitas, quam acumen, si de rebus theologicis disputare velimus: quod exemplo memorabili probat D. Matth. Hafenrefferus, lib. 1. loco. 4. fol. 120. Nec semper per disputationes controversiae sedantur: ut Sisinnii factum edocet, Histor. Tripartit. 9. cap. 19. et vid. ean dem historiam lib. 2. cap. 3. ac Ruffin. lib. 10. cap. 3. Ac etiam ha ratione propagata fuit Evangelii doctrina, Clemens, recogn. 1. fol. 4. et seq. Recte o)rqodoci/a contra haereses defenditur: et id etiam in cathedra pro contione fieri debet. Felix, Bidembach. decad. 1. consil. 5. et decad. 2. consil. 1. et Iohann. Forster. disputat. ad oration. dominic. decad. 1. problem. 4. Sed moderate Chytraeus, in epistol. fol. 666. Ac item disputationes publicae saepius Theatricae tantum sunt. Sed et non negligendum est, quod Iohannes Picus Mirandulanus dicere solebat, eas disputationes, quae animo placido, veritatis causa, privatis in locis, et semotis arbitris exercentur, prodesse: at illas obesse plurimum, quae ad ostendendam, et captandam auram popularem publice haberentur. Vixque fieri posse, quin homines cupidi honoris; eius, quo cum decertent, infamiam quaerant, refert Iohann. Franciscus Picus, in vita patrui sui Iohannis. Ac quoque in disputando, perfectio religionis Christianae non consistit. Iacob. 2. vers. 19. aeque magna, si non maior, vitae Christianae ac charitatis ratio est habenda. Si tam operose credendum
est, quis tandem salvabitur? Et cum omnia scire volueris, quando illud facies, quod monet Dominus: Quisquis vult discipulus meus esse, abneget se ipsum, et tollat crucem suam. Certe cum plurimum sciveris, vinceris a diabolo. P. Bertius, in praefat. oration. de Iacob. Arminio, et passim in ipsa oratione. Certe crux unica est eruditio verborum Dei, theologia sincerissima: ubi unus tentatus plus scit, et prodest, quam centum non tentati, qui scripturas legunt, ut Carmen aliquod Ovidianum. Finck. can. theolog. 99. Dona Dei per afflictiones veniunt; aut certe per afflictiones confirmantur. Tauler. sermon. in dominic. sexagesim. qui habetur in eius vita. Unde exquisitissimae de fidei rebus concertationes, finem raro quod assequuntur speratum; in causa est, verae sapientiae quod negligimus initium, Timorem Domini nempe: et quod Christum discendo magis, quam sequendo apprehendere satagimus. vide sebastian. Castalionis praefation. in Bibl. Kempis, de imitat. lib. 1. cap. 1. et seqq. praefation. meditat. Iohann. Gerhardi. Iohannem Arnd, de vero Christianisino, passim, maxime. 1. cap. 39. Eberhard. a Weihe, de praerogativ. success. A. 2. et B. 2. etc. adde Valent. Weigelii Güldengriff cap. 12. 13. 14. 17. et 24. Ac etiam Arabes docent, Numen silentio coli rectius. Drusius, in proverb. Arabicis, num. 298. Qui mundo sunt corde, vident Deum. Origen. Philocal. fol. 125. et scripturam magis explicat gratia quam ratio. Origenes, ibiddem fol. 19. etc. et vide vitam Dionys. Carthus. cap. 8. Fides melior est, Syllogismis, Riccius, 4. de agricultur. ad theorem. 4. et 5. Omnia unctio docet, vid. Arnd. tractat. de unione cuns Christo adfin. Solum spirituale lumen, unionem introducit, et pellit ignorantiam, facientem divisionem, S. Dionys. in operib. fol. m. 191. qui idem cap. 7. de divin. nomin. fol. 234. docet, quomodo divina sint intelligenda Certe magni viri, non sine precibus et devotione, ad tractationem sacrarum literarum accesserunt. vid. Vitam Alberti Magni, cap. 19. Divina, humano iudicio non sunt rimanda, Seraphin. Firmanus, de discret. cap. 12. Pie Reginaldus Polus, ut in eius vita Dudithius, fol. 46. testatur: Qui, cum de ratione ac via, qua Pauli Epistolarum latentia involucra, et obscura loca aperiri, evolvi et explicari possent, consuleretur, respondere solitus fuit: hanc sibi videri ad eam rem proximam, et quasi compendiariam viam; si quis id ageret, ut posteriorem earum Epistolarum partem, quae de Christianis moribus fere semper agit, primum legeret, intelligeret, vita que ac factis exprimeret. Deinde ad priorem, in qua de decretis, quae do/gmata vulgo vocant, subtilius ac acutius disputatur, accederet. Videbat scilicet, puros, mundos, atque in divinis praeceptis exercitatos animos, facilius atque proclivius obscuriora quaeque penetrare posse. Contra vero, qui quae clariora, et apertiora in
sanctis libris sunt, negligant; eos ab occultioribus, sanctioribusque mysteriis, tamquam prophanos a sacrarum aedium liminibus arceri. Male vivitur, ubi de Deo non bene creditur: (nec imitandus est Apelles, haereticus Marcionista, de quo Euseb. 5. cap. 13. qui nescivit, quid crederet) sed vicissiminutiliter creditur, ubi non bene vivitur. Rationibus, non exemplo, Christo multos lucri facere conamur, et similes sumus iis, de quibus Salvator noster, Matth. 23. vers 15. exclamat: Vae vobis Scribae et Pharisaei hypocritae, quia oircumitis mare et aridam, ut faciatis unum proselytum: et quum fuerit factus, facitis eum filium Gehennae duplo magis, quam vos estis. Aliter D. Petrus fecit, qui volens cum Simone Mago disputare, prius mores ipsius exploravit, Clemens 1. recogn. fol. 24. Et haereticorum proprium est, disputare quid pium magis sit; quam pie vivere, Cardan. de util. ex advers. capitenda, fol. 995. Sic et Hebraei dicunt, in capp. Patrum, fol. m. 47. Cuiuscumque sapientia amplior est operibus, illius sapientia non firma manet, etc. Maxuma haeresis est; negligere, vel non praecipue inculcare imitationem Christi. De quaestionibus, neglecta vita agit multis, S. Clemen. 2. recognit. fol. m. 28. in fin. et fol. seq. Fides etiam debet praecedere intellectum, Barclaius, in Paraenes. fol. 57. Et ex doctrina Wiclefi, lib 3. dialog. cap. 17. Distinguendum est inter haereticum realem, et verbalem. Realis totam sollicitudinem proicit in terrena; haecque haeresis totum inficit mundum. Divine olim senex quidam corripiens iuvenes, ita eis dicebat; Credite mihi, filioli, nihil aliud schismata et haereses in snactam ecclesiam introduxit; nisi quod Deum, et nos in vicem, non valde diligimus, Iohann. Moscus, in prato spirituali, cap. 47. aut quod nos divina non comprehendere fide, Deu~que scire, quam timere malumus. Montaign. fol. 496. etc. lib. 2. cap. 12. Audi Chrysostomum, in homil. 25. ad 7. caput Matthaei, Si Apostoli, et apostolici viri, veluti nos, genio indulsissent, et a morte innumeros homines suscitassent, non solum nihil utile fecissent; verum etiam seductorum atque impostorum nomen non effugissent. Vivendi disciplina est, quae ubique fulget, quae spititus etiam gratiam attrahit etc. Spiritualia, spiritualibus comparamus. Spiritualis homo, iudicat omnia. 1. Cor. 2. Resignatio, non ratio omnia necessaria mahifestat. Tauler. sermon. 2. Domin. 1. advent. Et quando vas non spiritu mundatur, litera occidit, Tauleri vita, cap. 3. Vita Christiana non in lumine naturali fundatur, Savonarol. 1. de simplicitat. Christ. conclus. 5. Nemo potest scripturas intelligere, sive doctus, sive indoctus fuerit, absque lumine illo, a quo immediate dependent: ideoque nullus ad eas, nisi purgatus accedat, ut ait idem Savonarola, proemio superprimam exposit. oration. dominic. quae aliis verbis repetit, D. Pomeran. super 1. Samuel. cap. Es seind etliche
auß vns/die auß dem Wort gottes machend allein ein Wort menschlicher Kunst / aber sie verstehens nicht: das ist / seind im Hertzen nicht gläubig/wissend nicht / daß das Evangelium nicht Buchstab ist / sondern Geist / nicht Lehr sondern Leben. Vnnd weil sie allein die eussern Sacramenten rühmen/vnd darein vertrawen Selig zu werden / gleichsam sein sie besser dann andere / fallen sie von jhren Feinden / dann wir vertrawen in die Arch/das ist/ in eussere dinge/ vnd haben kein Geist im Hertzen. etc. Hermes Trismegistus, de pietate et philosoph. lib. 1. Qui pius est, summe philosophatur. Qui pius est, sciet ubi sit veritas, et quaenam sit illa: et sciens etiam, magis erit pius. Proclus, in theolog. Platon. 2. cap. 11. Semper iis temporibus, quibus virtutis et sapientiae actiones atque opera maxume floruerunt, minimum fuit de his verborum et doctrinae sparsum. Richter, axiom: ecclesiast. 86. Forsan ut morum, ita et doctrinae vitia, supplet ac condonat Deus. Clemens 2. recognit. fol. m. 30 Et vicissim, cum impius quisque de pietate loquitur, et in conscientias dominatum exercet: fit, ut nec Deus faveat, nec homines credant, sed athei fiant, Cunaeus, de republ. Iudaeor. fol. 88. etc. Et ut disputationibus, ita etiam nimiis ceremoniis religio obrui solet: ac de Graecis notanter illustris Wenceslaus a Budovvet, in circul. horologii fol. 223. scribit: Saepe collocutus sum cum Graecis, diligenter illis inculcando, firmissimum exsistere illud axioma: Impossibile esse, ut Iudaei, Turcae, et quaevis gentes externis ritibus et ceremoniis, et commemoratione perpetuae successionis in iis servandis convertantur, et Christo lucrifiant. Quin potius haec omnia illis scandalo et offendiculo sunt: et ut liberius cum Apostolo dicam, talia sunt; per quae nomen Dei blasphematur inter gentes: id est, omnia beneficia Christi, quae ad internum hominem erudiendum, et fidem in eius corde per verbum Dei formandum pertinent: ea, inquam, omnia a Graecis in spectacula, et quasi in quan dam comoediam transmutantur, id quod videre licet coram altari eorum, in peragendis sacris suis; deinde in conspersionibus, lampadibus, deambulationibus, sacra sua, et reliquias sanctorum populo demonstrando, cunas Christo infanti apparando, eundem sepeliendo. Quid quaeso illud aliud est, quam omnia beneficia Christi, Iudaeis et Turcis ludibrio, instar fabellae alicuius exponere? adeo ut me aliquoties spectante, Iudaei et Turcae etiam, ex remotissimis Asiae locis, cum talia spectacula ab illis peragerentur, filios suos pueros, ad illa spectanda adducerent, inculcantes eis; ut discerent Goios, id est, infideles, qui Deos sibi fabricant, et eos colunt: contra quos quoque eo ardentius, tamquam contra idololatras, et gentem omnis iudicii expertem, pugnandum esset. Sed tamen ceremoniae, minus nocere putantur, quam
illae nimiae rixae: maioremque efficiunt devotionem. Inprimis simplices, non debant de religione disputare. Philo, lib. 2. de Cherubin. in fol. 125. et seq. Maximas enim difficultates habet scriptura, Origen. in philocal. cap. 2. et fol. m. 33. 38. 41. item, 143. ubi ait: Maiora eam mysteria habere, quam quae scribi queant. Imo Catholici negant, Theologiam esse argumentativam, vid. Colloquium Durlacense, cap. 6. et adde Riccium, d. commun. ratione sacramentorum fol. m. 198. Et quam timide S. Paulinus, de arcanis biblicis responderit, vid. eius vitam, fol. m. 177. et seq. Multi putant, omnia clara esse, se omnia scire, sua tantum se defendere debere: et hinc oriuntur plures sectae. Cunaeus de republ. Hebraeor. fol. 77. Sic cum alii superstitionis, et mordacis defensionis antiquitatis rei aguntur: alii sunt nimis quaestuosi; eoque cordatis bilem, aliis risum movent. vid. eund. Cunaeum. in sacris venalibus.
II.
Etiam stultae, et sine disciplina quaestiones, sunt devitandae. 2. Timoth. 2. Unde concordiam quaerere et stabilire velle in omnibus, ac talibus praesertim quaestionibus, quae pari pietatis adiumento, aut sciuntur aut ignorantur; discordiae est ansam dae, charitatique repugnat Christianae. Philipp. 3. vers. 15. vid. P. Ramum, comm. de re igio. Christian. lib. 4. cap. 19. adde omnino Arminii opuscula, fol. 225. et seq. Item Bogermann. elenchomen. fol. 40. et 43. Cunae. de republ. Hebraeor. fol. 90. etc. Et sunt etiam inter errantes multi boni: modica enim grana tritici, sunt in immenso cumulo palearum. Benbellona, part. 2. cap. 12. fol. 102. Multa quoque in theologicis, per revelationem sunt explicanda, Occam. apud Goldast. d. Monarch. tom. 2. fol. 832. etc. Unde haereses tunc in Iudaea suboriebantur, cum desiit prophetia. Cunaeus, 2. de republ. Hebraeor. cap. 17. fol. 276. pulcherrime, esque disputationes quandoque augent, non exstinguunt. Sacro S. Scriptura Thesaurus est inexhaustus, nec hactenus omnia inibi satis sunt enodata: Cael. secund. Curio, in praefation. ad Lector. tractat. de amplitudin. regni Dei. nec ergo statim ut haeretici condemnandi, qui altius dispiciendi, aliis praebere cupiunt occasionem. Et de dubitatione sacra, consule Cunaeum, fol. 83. etc. tract at. de republ. Hebraeor. Et est quaedam ignorantia pia. Possumus in quibusdam salva pace et charitate, dissentire. Sicque Augustin. contra Iulian. 1. cap. 2. Alia sunt, inquit, in quibus inter se aliquando etiam doctissimi atque optimi regulae Catholicae defensores, salva fidei compage, non consonant: et alius alio de una re melius aliquid dicit, et verius. Post Christum et Apostolos, semper in ecclesia aliqui fuerunt errores: Richter. axiom. ecclesiast. 24. Nullus est priscorum Patrum, qui caretat naevis. Nec semper in Theologicis conclusionibus; sed et in aeticulis catholicis quandoque impegerunt. Concil. oecumen.
Schroppii, fol. 276. Habetque cognitio Dei suos certos gradus, vid. Drus. ad loc. Exod. in nomine lehovae non innotui illis, cap. 14. Etiam iudicium suum, hic interponit festivissimus Ovvenus, lib. 3. epigram. 120.
Tanta vel in nobis utinam lis esset amoris,
Quantus in hoc lacero tempore, litis amor.
Eadem gravissimus Poeta Gallicanus, I. A. Bayf. fol. 3. des misines, conqueritur:
Charite la marque lui sante
De Chrestiente trionfante,
Esteinte se caobe en nos iours.
Nous point illons sur la doctrine,
Chacun a sa poste en devine,
Barboullant la Religion.
Exinde nascitur divisio: Proprium autem haereticorum est dividi. Ita Ariani divisi fuerunt inter Eunomianos, Arianos et Macedonianos. Divisi fuerunt, sed non compuncti. Ruffin. histor. 10. cap. 25. Alii iam olim ad aliud latus inclinando, provocant ad traditiones et successiones. Bellarmin. de verb. Dei, lib. 4. idque praetextu simplicitatis et oboedientiae fecerunt, ac odio concertationum. De theologorum, nimio zelo ferventium, iniuria; passim conqueritur Drusius, et vid. tractat. de eius vita, et operib. fol. 33. Et notatu dignum est; quod vulgatum illud dicterium: Novus Medicus, Caemiterium novum; hoc item applicat theologiae Henric. Alsted. in system. mnemon. lib. 2. cap. 38. fol. 736. Novi et iuniores Theologi petunt novum infernum. Hi fere sunt superbi, et superbia est haereseos mater. Pugnaces Theologi, similes sunt Simoni Mago, vid. Clement. 1. recognition. fol. 29. et seq. Magis Deo placere videtur, ad paenitentiam provocare suos, quam in peregrinos haereticos insurgere, B. Tauleri Vita, fol. m. 37. Inprimis autem scommatice contra haereticos non est scribendum: quod et pax religiosa inhibere videtur. Hic disputare licet; an a confessionibus aliqui sint denominandi? vide Forster, disputation. ad symbol. dec ad. 1. problem. 4. An qui extra symbolum Apostolicum errat, haereticus sit? Albicius, in exercitat. tit. de eccles. quaestion. 22. fol. 140. Sane symbola olim, paucas quasdam propositiones continebant: quale est Apostolicum illud. Perversitas haereticorum, et impia curiositas philosophorum, eorum multitudinem et prolixitatem introduxit. Erasm. in Catechism. in explication. symbol. 2. Ergo, qui nec haereticorum imitatur perversitatem, nec curiositatem philosophorum curat, ille etiam paucis potest esse contentus. Ac etiam olim quidam subscribere voluerunt confessioni, sed non mathematismis. Tripartita, 2. cap. 17. An fidei confessio aliqua,
debeat esse regula et norma verae doctrinae? Albicius, ibid. quaestio. 24. Qua de re ita Iacob. Arminius, in aerticulis nonnullis, diligenti examine per pendend. tit. de scriptura, ita scribit: Scripturam esse normam, omnis veritatis divinae; ex se, in se, et per se; perperam dici, normam esse quidam, sed intellectam secundum sensum confessionum belgicarum, etc. perperam dici, quod confessio vel Catechismus in dubium vocentur, cum examini subiciuntur: cum numquam extra dubitationis aleam poni possint. Tyrannicum et Pontificium esse, conscientias hominum, scriptis humanis aliigare, et impedire, quo minus legitimo examini subiciantur; quocumque praetextu id fiat. Sed an liceat occultum veritatis discipulum esse: qualem fuisse Gamalielem, notat recognit. 5. Clemens. vid. eius recognit. lib 1. cap. 2.
III.
An concilia ad promovendam religionem conducant? disquirit in Irenico Pareus, cap. 1. Qui idem de Colloquiis, cap. 3. et 4. de Synodis, cap. 5. et 6. agit: Sed tamen adhibendus est D. Georg. Sigvvardus, in admonition. adde Parcker, 3. de polit. ecclesiast. cap. 25. Et monet in axiomat. histor. 136. Richterus, Colloquiorum, Conclliorum, Synodorum, etc. hunc plerumque fuisse exitum; ut animi dissidentium magis sint exacerbati, quam mitigati: et doctrina vera plus fuerit obscurata; quam illustrata; adeoque certaminum, dissidiorum, et contentionum aestus magis accreverint, quam decreverint. adde Boccalin. 2. ragguagl. cap. 55. Colloquia parum proficere, autumat quoque Vngersdörffer/In der Vorbereitung gesuchter Composition cap. 2. et seqq. De conciliis, late tractat Bellarminus tractat. de eccles. concil. ubi varias circa eam rem quaestiones habet. Fuerunt et concilia diversa, sibique contraria, histor. Tripartit. lib. 5. cap. 38. quodque etiam in concilio Nicaeno, aliquantum inepte fuerit disputatum, et processum, videri posset arguere histor. Tripartit. 2. cap. 2.
IV.
Libros haereticorum cremare, suadet Piccart. 7. observat. cap. 10. Et urget Bellarminus, de laicis, cap. 20. adde Filesacum, de aut horitat. episcop. cap. 1. §. 7. ac Fidelem Annosum, in Apostas. M. Ant. de Dominis, fol. 23. etc. Et Constantinus Imperator, igni addixit Arii scripta, Historia Tripartit. (ex Socrate) lib. 2. cap. 15. Ethnici quoque tales libros vetuerunt, quibus ipsorum religio convelleretur, Baron. sub Anno Christi 302. num. 3. Iacob. Angliae Rex, in instit. filii fol. m. 98. concedit id de seditiosis. At sane e libris haereticorum, magnam quandoque capi posse utilitatem, Thuanus alicubi, ubi de Roberto Stephano agit, fatetur. vid. Dn. Iusti Maieri quaestion. Capitalem, fol. 71. et 80. Et etiam de Iohanne Coleto scribit Erasmus, ad Iodoc. Ionam, Anno 1521. Nullus erat liber tam haereticus, quem ille non attente evolveret, dicens, se plus
aliquotiens ex illis capere fructus; quam ex horum libris, qui sic omnia definiunt, ut frequenter adulentur coryphaeis, nonnumquam et sibi ipsis. adde Origen. Philocal. fol 14. etc. et dissertationem singularem, iacob. Laurentii contra Gretferum, de libris haereticorum, vid. etiam Lactantium, 5. cap. 1. Et habet locum, notatu dignum Eusebius, 7. bistor. cap. 6. quod libri haereticorum sint legendi. Magicos quoque libros non prorsus abolendos, suadere videtur Albert. Magnus, vid. eius vitam, cap. 10. ad fin. Similisolim controversia Iohann. Capnionr mota fuit, num libri Iudaeorum sint abolendi, vid. Sleidan. lib. 1. et Reichlini vitam, apud Bumarcum et Melchior. Adami.
V.
Non sunt audiendi, qui prohibent librorum sacrorum lectionem. Et aurea sunt verba Iustiniani, Novell. 146. qui ait: In confesso est, multo paratiorem ad meliora discenda, et capessenda esse eum, qui in sacrorum librorum lectione est enutritus etc. An Biblia, et qua in lingua legenda? vid. Rittershus: ad Novell. part. 1. cap. 1. Estque mirabilis ac latens vis, in literis sacris, Origen. Philocal. cap. 12. adde Bellarmin. 2. de verb. Dei. cap. 15. et seq. Serrar. in prolegom. Biblic. fol. 130: Montaigne, lib. t. cap. 56. fol. 292. etc. An sacra, peregrina alingua peragenda? disquirit Cassander, in liturg. cap. 28. et 36. Edidit etiam tractat. Frid. Furius Ceriolanus, de libris sacris in vernaculam convertendis, et hac dequaestione vid. Albicium. part. 1. exercitat. theologic. tit. de scriptura quast. 8.
VI.
Demoderatione, in religionis negotio, haeretiorumque condemnatione, multi semper disputarunt. Cum Catholico-Romanis, impossibilem esse Pacem, mtractat. cui titulus, Roma irreconciliabilis, sect. 22. probat Ioseph. Hallus. Verum denegotio moderationis, et non damnandis omnibus Romano Catholicis, vel Lutheranis, consult potell Casiander. epist. 16. centur. 1. Belgic Epist. 47. et 50. Et inibi, pug. 137. et 176. Erasm. inter epist. Lugdun. Batav. in 4. impressas, fol. 139. etc. ubi de temporanda catholica teligione. Sed Cassandri Synocretismum etiam Bellarminus damnat, de Laicis, cap. 19. Gravissima est sententia Hopperi; qui in constituenda et pacificanda ecclesia, hoc efficiendum putavit, ut non pravis opinionibus, (tametsi his quoque) quam a malis moribus ecelesia repurgaretur, in quo nuno salus rei publicae Christianae consistit; curandumque, ut inetelligant homines, nos non minus malis moribus nostrorum hominum, quam adversariorum malis opinionibus esse infensos. Quibus si accedat, ut incipiant animadvertere, veram religionem non subtilitate disputationum, variarumque quaestionum constare; sed sola in Deum ac Christum pietate, et ad versum homines amore, non multum amplius repugnaturos multos; quin
opiniones illas suas inanes, et superfluas missas faciant, et ad veram ecclesiam repurgatam ac restitutam se recipiant. Quos vulgo Calvinistas indig itamus, de Pace, et moderandis condemnationibus multa scribunt: et Irenicum Paraei, eo fine editum est, ac etiam Tractat. Was die Pfältyische Kirchen glauben. adde Pelargum, In der Antwort auff Crameri Itagen. Et ex nostratibus, (ita puto) Christophorum Donavver, in tractat. Erhebliche Vrsachen/ warumb er auff offentlicher Cantzel/ in Vertätzerung etc. der genannten Calvinisten sich nit einlassen könne etc. At hanc moderationem, quam desiderant in Lutheranis, obtinere nequeunt in belgicis ecclesiis. Arminiani, vide tractat. Gallicum, Le Chrestien urayement modere. et quae in causa Vorstii, ac remonstrantium, indies eduntur scripta De mediis concordiae, vid. omnino Politic. Goldastt, part. 28. per tot. Grynaeum, lib. 1. epistol. 44. adde Acontium, tractat. de stratagemat. Satanae. Et exhortationem ad concordiam, piam; habet Decretum Ordinum Belgic. fol. 122. Et de officio Pii Viri in controversiis religionis, singularem scripsit libellum Cassander, et illum etiam contra quendam oppugnatorem defendit. Et haec praeter, propter, et per saturam quasi annotare placebat; quae hac de materia, difficili et odiosa apud gravissimos auctores quondam me legisse, recordabar. Iudicentii, qui certi sunt, se Spiritu Sancto duci.