10 May 2005 Ruediger Niehl
typed text - structural tagging complete - no semantic tagging - no spell-check


image: s001

INI. AHASVERI FRITSCHI PRINCEPS PECCANS, TRACTATUS DE PECCATIS PRINCIPUM Excutiendae ipsorum conscientia inserviens. Quemadmodum illiqui Pckentiorum emolumentis, ita qui Principum peccatis blandiuntur, non Iuris-Consulti, sed iniquitatis ministri, non boni nec aequi artem exercentes, sed perditissimi homines, non lacerdotes, sed apostatae, non philolophantes, sed hypocritae improbissimi, Casp klock. de contrib cap. 7. num. 100. Cum Indice Rerum et Conclusionum. EDITIO ALTERA Priore multùm correctior et auctior. OSTERODAE Sumptibus Barcholdi Fuhrmanni, M DC LXXIX


image: s003

ILLUSTRI ACGENEROSISSIMO DOMINO FRIDERICO DE WERTHER, DYNASTAE IN BEICHLINGEN, FROHNDORF, ET PAUSCHA. etc. SACR. CAES. MAIEST. ET IMPERII ROMANI CAMERAE IANITORI HEREDITARIO, SERENISSIMI AC POTENTISSIMI ELECTORISSAXONIAE COMITI PROVINCIALI THURINGIAE, CAMERARIO, UT ET SUPREMI APPELLATIONUM IUDICII ADSESSORI etc.


image: s004

VIRO PIETATIS, VERITATIS AC IUSTITIAE AMANTISSIMO, MAECENATI SUO, HUNCCE TRACTATUM DE PECCATIS PRINCIPUM, DEVOTA MENTE ET MANUSACRAT, EIUSQUE PATROCINIO SUBMITTIT AHASV. FRITSCHIUS.


image: s005

Ad CANDIDUM LECTOREM.

PRodit nunc alterâ vice Tractatus noster de Peccatis Principum. Editionem hanc novam suasit, imò ursit haec causa, quod prior ob incuriam ac negligentiam Typothetae, admodum mendosa prodierit. Cumque istius editionis pauca


image: s006

Exemplaria in tabernis librariis supersint, placuit Tractatum istum non tantum ab enormioribus vitiis Typographicis purgare, verùm etiam additamentis utilibus auctiorem reddere. Tu, Lector benivole, operâ hâc nostrâ feliciter utere, fruere. Rudelstadii. d. 6. Decembr. 1678.


image: s007

AD LECTOREM BENEVOLUM.

LIbellus hic horis subcisivis, in eorum imprimis gratiam, qui moderandis illustrium Iuvenum moribus ac studiis praeficiuntur, conscriptus. Accidit nonnumquam, ab illis impia,


image: s008

perniciosa, et Machiavelli Politicam redolentia dogmata, teneribus Principum animis inculcari, et hoc vel illud, pro re omninò licitâ minimèque inhonestâ venditari, quod tamen intrinsecè ac per se turpe, Verboque DEI contrarium. hisce, horumque curae et informationi creditis Adolescentibus, fortè etiam aliis, qui ad Rei publ. clavum sedent, hae pagellae, usitato ac simplici


image: s009

sermone conscriptae, inservire poterunt. Scripsimus omnia DEUS kardiognw/sths2 testis est, ex candido et sincero pectore, pietatis, veritatis ac iustitiae amore ducti, si quid vel incautius vel indoctius positum, quod ab aliis, qui videre id possunt, meritò reprehendatur, veniam rogamus. Emendet, et corrigat, si quid Benevolus Lector corrigendum reperit, modò charitatis et modestiae


image: s010

Christianae non immemor sit. Si DEO placuerit, alio die Ministrum Peccantem luci sistemus. Faxit divina benignitas, ut quale hoc scriptum in sanctissimi sui Numinis gloriam ac Reip. salutem unicè atque unicè vergat. Dab. Schwarzburgi, in Aulâ. d. 19. August. Anno 1673.


[Gap desc: toc]


page 1, image: s025

IN NOMINE DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI! VERITATIS AC IUSTITIAE PRINCIPIS OPTIMI MAXIMI!

CONCLUSIO I. Peccat Princeps, qui alium, quàm gloriam DEI, et populi salutem, Regiminis sui finem et scopum sibi propositum habet.

I.

NOn est potestas, nisi à DEO (Rom. 13. v. 1.) per DEUM Reges regnant, et Principes


page 2, image: s026

imperant, ait Regum Sapientissimus Salomo (Prov. 8. v. 15.) A caelesti Maiestate ipsitraditum esse Imperium, fatetur iustinianus, in Constitut. quae incipit: DEO auctore nostrum gubernante Imperium. de Consept. Digestor. Concessum autem à DEO Principibus, veluti Vicariis, imperium in homines, ut eô ad Numinis divinigloriam et subiectorum aeternam temporalemque salutem rectè utantur. Hic finis, haec meta, hic scopus est Regnorum ac Principatuum: ad hunc Principes unicè collimare, suaque consilia, labores, et actiones omnes principaliter dirigere debent.

II.

Quoad Gloriam DEI, pius quidam Iure Consultus, (quem in Resolutionibus quarundam propositionum, de Officio Principum corumque ministrorum circa promotionem Christianismi laudavimus,) optimè scribit: Die Weltliche Regimenter seynd insonderheit allesamnt von GOTT dem HErrn einig und allein darumb


page 3, image: s027

eingesetzt, und werden von Ihm erhalten, auf daß unter ihnen iedermahlige seine Kirche ihren zeitlichen Auffenthalt, Nahrung und Wachsthumb, zum Göttlichen Preiß, und ewiger der Menschen Seligkeit, finden und haben könne. Und ist diesemnach ieglicher Christlichen Obrigkeit euserste Schuldigkeit, ernsten festen Vorsatzes und gesamnten Menschlichen Kräfften dahin vor allen Dingen zu trachten, daß solches ihres GOttes, HERRN, und Stiffters Intent, Meynung, und Wille, nichts minders durch ihre Regierung vermitteln erfüllet, und dadurch die Göttliche Ehre befördert werden möge.

III.

Quoad alterum, salutem scilicet populi, eam ultimum iusti Imperii humani finem esse communis Politicorum tàm Gentilium, quàm Christianorum Schola docet, sic Xenoph.


page 4, image: s028

in memor abil. Socratis lib. 3. scribit: o( bas1ileu\s2 ai(rei=tai, ou)x) i(/na e(autou= e)pikalw=s2 melh=tai, a)ll) i(/na kai\ o(i e(lo/menoi dia\ tou=ton e)=u pra/tgws1i. id est: Rex eligitur, non ut sese molliter curet, sed ut per ipsum ii, qui elegerunt, benè beatèque agent. Aristoteles ad Alexandrum Regem scribebat: Regna dari pro\s2 e)uerges1i/an, ut benè sit Societati hominum, non pro\s2 u(brin. Cicero lib. 5. de Republic. Moderatori Reip. (ait) beata civium vita proposita est, ut ea opibus firma, copiis locuples, gloriâ ampla, virtute honesta sit. Ab Homero bonus Princeps optimè dicitur poimhn\ law=n, populorum Pastor. Eodem nomine divinum verbum eos passim appellitat. Cyrus apud Xenophontem, lib. 8. Cyropaedias. Regum et Pastorum opera dicebat maximam habere adfinitatem: ut enim ad Pastorem pertinet curare, ut pecora habeat laeta, et succulenta, sic Regis est, subditos felices facere, et opulentos, ac potiùs subditis, quàm


page 5, image: s029

sibi consulere. Claudianus ad Honorium Imp. scribit:

Tu civem, Patremque geras; tu consule cunctis;
Non Tibi; nec tua te moveant, sed publica damna.

IV.

Praeclarè Philo Iudaeus, Lib. de creatione Principis, id confirmat: *to\n a)/rxonta ou(/tw xrh= proesta/nai tw= u(phko/wn w(s2 pate/ra pa/idwn, i(/na kai\ a)uto\s2 w(s2 u(po\ gnhs1i/wn ij(w=n an)titima=tai, dio/ti koinoi\ po/lewn kai\ e)qnw=n gonei=s2, eidei= t) a)liqe\s2 e)ipei=n, a)/rxonte/s2 ei)s1in oi( a)gaqoi\ thn\ i)/s1hn, e)/sti d) o(/te kai\ peritgote/ran e)/unoian e)pideiknu/meuoi, tou\s2 d) e)pi\ lu/mh| kai\ zhmi/a| tw=n u(phko/wn mega/las2, periballo men/ous2 dunastei/as2, ou)k a)/rxontas2, a)ll) e)xqrou\s2 pros1agureu te/on ta\ polemi/wn a) s1umba/twn drw=ntas2. id est: Principem sic oportet imperare subditis, ut Parentem liberis, ut et ab ipsis, tanquàm à germanis filiis henoretur, Sunt enim Principes, ut verum fatear, publici parentes civitatum et gentium, (Landes-Väter) quotquot boni sunt,


page 6, image: s030

et quidem aequalem, imò nonnumquam maiorem, quàm ipsiparentes naturales benevolentiam exhibent. At qui in subditorum detrimentum abutuntur potentiâ, hi non Principes, sed hostes sunt appellandi, cum agant hostilia. De se ipso sacratissimus Imperator Iustinianus, in Novella IIX. praef. scribit: Omnes nobis dies ac noctes contingit cum omni lucubratione et cogitatione degere, semper volentibus, ut aliquidutile et placens DEO à nobis collatoribus praebeatur. Et non in vano vigilias ducimus, sed in eiusmodi eas expendimus consilia pernoctantes, et noctibus sub aequalitate dierum utentes, ut nostri subiecti sub omni quiete consistant, sollicitudine liberati: nobis in nosmetipsos pro omnibus cogitationem suscipientibus. Per omnem namque curiositatem et inquisitionem subtilem discurrimus, illa agere quaerentes, quae utilitatem nostris subiectis introdudendo, eos omni onere liberent, et omni damne extrinsecus illato etc. Haec piè ac paternè Imperator: cui prorsus


page 7, image: s031

convenit, quod Seneca. lib. de Consol. ad Polyh. c. 26. scribit: Omnium domos illius (Principis) vigilia defendit, omnium otium illius labor, omnium delicias illius industria, omnium vacationem illius occupatio.

V.

Optimè etiam in hanc rem in aureo ad Genesin commentario, cap. 41. scribit Lutherus noster: Ein Regent muß ein rechtschaffen behertzter Mañ seyn, der mit grossen starcken Muth die Beschwerung und Last des gemeinen Regiments tragen könne; In Summa, er muß saure Suppen essen, und in einen sauren Appffel beissen können. Darumb soll man im Regiment keine Lust suchen, da man dem Willen GOttes dienen soll, sondern die Tödtung unser selbst, Göttliche Ordnung, und daß damit dem Nechsten geholffen werde. Et porro: Die Obrigkeit ist allenthalben, und ist doch nirgends nicht, wenn sie ihr Amntrecht ausrichten wil. Wer aber nurt allein ihme selbst regieret, der


page 8, image: s032

wird nimmermehr ehrlich oder glückselig regieren; Denn es ist nicht genug, eine güldene Kette oder Purpur= Kleid tragen, und sich auf Wagen führen lassen, oder auf grossen Rossen daher reiten, daß du nurt deiner eigenen Lust und Begierden folgen und nachhängen mögest; Sondern es gehöret darzu, daß du deinen Unterthanen, und dem gemeinen Nutzen dienen solt.

VI.

Quicumque igitur Princeps ac Magistratus in Regimine suo non DEI ac Domini sui, gloriam et honorem, sed suam potiùs famam quaerit: qui sibi potiùs suisque commodis, quàm subditorum saluti temporali ac aeternae consulit, is contra DEum ac Rem publicam peccat, rationem malae administrationis suae in magno illo Iudicii extremi die aliquando redditurus. Utinam Principes omnes, qui ab hoc scopo aberrant, sibique potiùs quàm DEO ac populo serviunt, crederent, quod Liber Sapientiae (c. 6.)


page 9, image: s033

docet: Höret ihr Könige, und mercket, und lernet ihr Richter auf Erden. Nehmet zu Ohren, die ihr über viel herrschet, die ihr euch erhebt über den Völckern. Denn euch ist die Obrigkeit gegeben vom HERRN, und die gewalt vom Höchsten, welcher wird fragen, wie ihr handelt, und forschen, was ihr erdnet. Denn ihr seyd seines Reichs Ambt-Leute. Aber ihr führet euer Ambt nicht fein, und haltet kein Recht, und thut nicht nach dem, das der HERR geordnet hat. Er wird gar greulich und kurtz über euch kommen, und es wird gar ein scharff Gericht über die Ober-Herren ergehen. Penset Princeps, ait Gregorius in Moral. quod ad satisfaciendum districte Iudici de suâ tantummodò animâ fortaste vix sufficit, et quot regendis subditis praeest, reddendae apud DEUM rationis tempore, ut ita dicam, tot solus animas habet.


page 10, image: s034

CONCLUSIO II. Peccat Princeps, qui conscientiis dominando Religionem ferro propagarestudet.

I.

ZElus Principum pro Gloriâ DEI, et aeternâ salute subditorum sanè optimus et sanctissimus, minime tamen eò extendendus, ut homines, v. g. Iudaei, Turcae, Pagani, Religionem Christianam amplecti nolentes, vi et armis ad eam cogi debeant. vid. Esa. 11, 9. Luc. 9, 55. arg. l. 3. verb. subditos commonefacere. it. verb. institueremus. C. de SS. Trin. Equidem non desunt exempla Principum, qui gentiles ad Christianam Religionem coëgere. Multa cum Saxonibus Westphaliae proelia Carolus M. gessit: eosque magnis cladibus adflictos, coëgit,


page 11, image: s035

relicto Idolorum cultu CHRISTI religionem amplecti. Non adeò multis ante eum annis Willebrordus Episcopus Traiectensis Carolum Martellum instigaverat, ut Frisios ad Christianam Religionem cogeret. Sic Leo Imperator Iudaeos et Montanos baptizari coegit. Sed multi è Christianis eam coactionem, ut prisco Patrum saeculo ignoratam, improbant. Repugnat sane coactioni isti tàm fidei natura quàm Scriptura. Religionis Christianae Vertias, accedentibus gratiae divinae auxiliis, quae in et per verbum, quod per se satis efficax conversionis organon, dispensantur, infidelibus inculcanda est: Si verò caelestis doctrina reiciatur, id iusto DEI iudicio committendum. Praeterea, fides, in quantum est opus intellectus, legibus non subicitur, neque cogi potest ad adsensum, ac proinde poenae locus esse non potest. Nihil tàm voluntarium, quàm Religio, in quâ si animus aversus, iam sublata, iam nulla est,


page 12, image: s036

teste Lactantio lib. 5. divin. Inst. cap. 19. Coactus qui credit, non credit, sed credere simulat, ut malum vitet. Grot. de verit. Relig. Christ. l. 6. Ad haec nuspiam in sacris Scripturis legitur, vel à CHRISTO aut Apostolis mandatum, ut ad Christianam Religionem homines vi cogantur. vid. Matth. 13, 24. Luc. 9. 54. Ioh. 6, 67. Rom. 8, 15. Hebr. 11. v. 15. Ignotus etiam violentus conversionis modus Apostolicae et primitivae Ecclesiae. De Valentiniano Imper. memorat Ammianus. lib. 20. quod inter religionum diversitatem medius steterit, nec quemquam inquietaverit, nec interdictis minacibus subditorum cervices adid, quod ipse colebat, inclinarit, sed has partes intemeratas reliquerit. Procopius in arcanâ Historiae parte docet, à Sapientis simis culpatum suisse Iustiniani consilium, quòd Samaritas vi ac minis ad Christianam religionem compulerit.


page 13, image: s037

II.

Accedunt denique Ecclesiae Patrum aliorumque piorum Virorum auctoritates. Tertullianus ait: Lex nova non se vindicat ultore gladio. Item: Religionis non est adreligionem ccgere, quae sponte suscipi debet, non vi. Tertull. ad Scapul. c. 2. Suadenda est fides, non imponenda. Bernhard. Serm. 66. in Cantic. Gregor. lib. 2. Epist. 52. (in can. quid autem. dist. 45.) Quid de Episcopis, qui verberibus timeri volunt, Canones dicant, benè fraternit as Vestra novit. Pastores enim facti sumus, non percussores. Egregius praedicator dicit, argue, obsecra, increpa in omni patientiâ et doctrinâ. Nova verò atque incondita est ista praedicatio, quae verberibus exigit fidem. Augustin. Sermon. 9. de Sanctis. DEUS, inquit, non crudelitate, sed credulitate quaerendus est. Quid iam nobis (inquit Lactantius l. 5. Instit. cap. 13.) ulteriùs relinquitur, si esset hoc, quod voluntate fieri oportet, libido extorqueat aliena? Certè inquit Erasmus, cogere non est


page 14, image: s038

Evangelicum. Add. Can. de Iudaeis dist. 45. ubi dicitur: De Iudaeis praecipit sancta Synodus, nemini deinceps ad credendum vim inferri, cui enim vult DEUS, miseretur, et quem vult, indurat. Non enim tales inviti salvandi sunt, sed volentes, ut integra sit forma iustitiae etc. et c. Praefens Clericus. XX. q. 3. Nullum bonum nisi voluntarium. Iccirco Dominus non ferendam in viâ virgam. per quam violentia ulli infer atur, praecepit. Undè Iaudatissimus Maximilianus II. crebro sermone usurpare fuit solitus: nullam intoler abiliorem esse Tyrannidem, nec ullum gravius peccatum, quàm dominari velle conscientiis. Idem in Epist. ad Laz. Schwendium (quae exstat apud Goldastum tom. 2. Const. Imp. pag. 304.) apertè scribit: Es ist in der Warheit nicht anders, als ihr vernünfftiglich schreibet, daß Religions-Sachen nicht werden mit dem Schwerdt gehandelt und gerichtet werden, kein Erbarer und


page 15, image: s039

Gottesfürchtiger, und Friedlibender wirds auch anders sagen. In eâdem Epistolâ etiam haec, latinèreddita, verba leguntur: Longè aliud nos docuerunt CHRISTUS et Apostoli eius. Nam ipsorum gladius erat lingua, doctrina, verbum DEI, et vita CHRISTO digna, ipsorumque mores invitare nos debent, atque adlicere, ut cos sequamur, quemadmodum et ipsi CHRISTUM secuti sunt. In eandem sententiam Lutherus scribit. Tom. 2. fol. 378. vet. edit. GOTT wil keinen gezwungenen Dienst haben, und soll niemand sein werden, er thue es denn mit Lust und Liebe. Ich sags abermahls, GOTT wil nicht gezwungenen Dienst haben. Was macht ihr doch ihr Fürsten und Herren, daß ihr die Leute zu GOTT treibet, ohn ihren Willen und Danck? Ists doch nicht ever Ambt und Macht zu thun; Er spricht: Niemand kommet zu mir, mein Vater ziehe ihn denn. Ist das nicht klar genug? Der Vater muß ziehen, so wil


page 16, image: s040

ein Mensch treiben? Was sich GOtt nicht unterstehet, das wil sich der arme Wurm unterstehen, darzu durch ein andern Unwilligen zu thun, was er selbst nicht kan. Item tom. 2. fol. 179. et 180. Der Seelen soll und kan niemand gebieten, er wisse ihr denn den Weg zu weisen gen Himmel, das aber kan kein Mensch thun, sondern GOtt alleine. Item: Die blinde und elende Leute sehen nicht, wie gar vergebliche und unmügliche Dinge sie vornehmen. Denn wie hart sie immer gebieten, und wie fast sie toben, so können sie ie die Leute nicht weiter bringen, denn daß sie mit dem Munde und mit der Hand ihnen folgen. Add. Cyriac. Lentulus, Libro perplexor. casuum. dubio 390. ubi ait: Ne date sanctum vestrum canibus, nec proicite maergaritas vestras coram suibus. (Matth. 7. v. 6.) Multò minùs cogendi sunt sues et canes, ut sancta verbi divini et Sacramentorum mysteria accipiant, quae profanatione polluant, aut


page 17, image: s041

pedibus immundis conculcent. Volentes admittendi sunt: instituendi priùs in Religione Christianâ, ut sciant, quid sit id, ad quod tàm benignâ invitatione compellantur, et tantò id reverentiùs accipiant. Sanè cum summo saepiùs stupore, ac gravissimo cordolio legimus, turpissimis Christianorum moribus scandalizatos in utraque Indiâ paganos à Religione Christianâ deterritos fuisse; et adhuc infinitum Iudaeorum, Turcarum et Barbarorum numerum ob scandalosissimam eorum, qui Christianos sese profitentur, deterreri, in propatulo est. Quae sanè res sanguineis Iacrimis dignissima. Pugnamus, proh dolor! invicem Christiani gladiis et anathematismis de veritate Ecclesiae incessabiliter, nec curamus, Religionis Christianae hostes indè magis ac magis ab eâ amplectendâ abhorrere. DEUS tandem misereatur populi sui, et capitale odium inter Rehabeam et Ierobeam tollat! Interim optima


page 18, image: s042

convertendi infideles media praevaleant, verbi praedicatio, precum devotio, vitae sanctimonia, et adhortationum fidelitas.

III.

Non minùs, si non graviùs illi peccant, qui in Christianos, qui de quibusdam saltim, quae aut extra legem Evangelicam sunt, aut in eâ sensum videntur habere ambiguum, dubitant, aut errant, quos vulgus Haereticos appellat, ferro et flammis grassantur: quod hoc et superiore saeculo cum tot millium hominum strage factum esse, et adhuc fieri, cum dolore meminimus. Sed videant illi Reformatores, dum ferè rabioso Zelo excaecati, gratam rem se DEO praestare sibi persvadent, quomodo in tremendo illo die pantocritico, de effuso tot millium Christianorum sanguine magno Iudici CHRISTO, rationem reddituri sint. Vulgatum sanè illud compelle intrare, ad quod tamquam ad Asylum adversae opinionis adseclae confugere solent, eos minimè


page 19, image: s043

excusabit. Vid. Gerhard. in Loc. de Magistratu et Conf. Catholic. lib. 1. part. 2. c. 19. Andr. Osiand. Inquisitio de tractandis haereticis. Ant. Benbellonade Gandentiis. de Pace Relig. Part. 2. c. 12. Grot. de I. B. et P. lib. 2. cap. 20. §. 48. et seqq. Reinking. Polit. Biblic. lib. 2. axiom. 136. Addimus verba Iacobi Augusti Thuani. in Histor. super. saeculi. Part. prim. Epistol. nuncupat. Ad coetera, inquit, quibus hoc infestum virtuti saeculum scatet, mala, religionis dissidium accessit, quod iam toto penè saeculo orbem Christianum continuis bellorum motibus vexat, et deinceps vexabit, nisi tempestiva remedia, atque adeò alia, quàm quae hactenus adhibita sunt, abiis, quorum praecipuè interest, adhibeantur; nam experientiâ satis edocti sumus, ferrum, flammas, exilia, praescriptiones, irritasse potiùs, quàm sanasse morbum menti inhaerentem: ad quem proinde curandum non iis, quae in corpus tantum penetrant, sed doctrinâ et sedulâ institutione, quae in animum leniter instillata


page 20, image: s044

descendit, opus esse: alia quippe omnia pro arbitrio civilis Magistratus, atque adeò Principis sanciuntur, sola Religio non imper atur, sed ex praeceptâ verit atis opinione, accedente Divini Numinis gratiâ benè praeparatis mentibus insunditur: ad eam cruciatus nihil valent, quin obfirmant potiùs animos, quàm frangunt aut persvadent etc. Et certè, siverum amamus, in sacrae antiquitatis vetustis omnibus monumentis nullum supplicii de sectariis sumpti ac probati exemplum exstare, fateamur necesse est, Eccle siamque pricam à cruore fundendo semper abhorruisse, quod si quando accidit, id pii verè Episcopi detestati sunt. Haec ille.

CONCLUSIO III. Peccat Princeps, qui Libertinismum et confusionem Religionum in Republicâ permittit.


page 21, image: s045

I.

TAnta est proh dolor! saeculi huius impietas, tanta sectarum in Christianitate varietas, ut maiornon esse, nec unquam satis deplorari possit. Indies nova atque horrenda fidei dogmata à malis spiritibus protruduntur, cum gravissimo tàm fidelium quàm infidelium scandalo. Inter alia sunt, dogma novatorum de sufficientiâ fidei approbativae, excluso requisito elenchi; Item, de fide naturali Puccianâ, quâ docetur, unumquemque hominem, cuiuscumque sit religionis, sine speciali DEI gratiâ salvari posse, modò non extremè sceleratam vitam agat. Item dogma illud, unicum articulum sine solidâ evolutione ad salutem sufficere; IESUM esse CHRISTUM. Item per gratiam extraordinariam salvari eos, quibus Evangelium communicatum non est, aut qui facultate cognoscendi CHRISTUM destituti sunt: Et quae alia sunt impia, absurda, ac divinae veritati


page 22, image: s046

prorsus adversa dogmata, quae à multis cum admiratione et adplausu arripiuntur, de quibus videatur novissimè D. Ioh. Müller. in Atheismo devicto.

II.

Cùm igitur duo sint Rerum publ. fulcra, Religio et Iustitia, ad officium Principis tamquam utriusque tabulae custodis, omninò spectat, summâ cum curâ cavere, ne ea fulcra cum exitio ac ruinâ Reip. subruantu. Proindè non solum ipse à religione fucatâ sese cavere, Saavedra. Symbol. Polit. 27. sed etiam adiaphoriam seu confusionem Religionum à Republ. omnibus modis profligare debet. D. Tabor. de Regim. Imperant. in sacris. Sect. 2. thes. 8. Huc pertinet lex: cunctos populos ibi: cunctos populos volumus in tali Religione versari. et §. 1. ibi: reliquos verò vaefanos dementesque iudicantes. C. de summâ Trinit. Instr. Pacis German. art. 7. §. ult. ibi: Praeter Religiones supra nominatas (Catholicam, Evangelicam et Reformatam)


page 23, image: s047

nulla alia in sacro Imperio Romano recipiatur, et toleretur. Sic Imperator Theodosius variam, vagam, et miscellam Religionem, Gratiani indultu, manifestis incrementis, sobolescentem, omnibus modis coercere, excludere, et solam cam credendi formulam admittere voluit, quae in Nicaeno Concilio fuerat ex verbo DEI praescripta. Socrat. lib. 5. hist. Eccles. cap. 5. et 6.

III.

Quàm perniciosa autem sit in Ecclesiâ et Rep. Christianâ illa Religionum adiaphoria, Libertinismus vel Samaritanismus, (ut vocant) vix verbis exprimi potest. Veritas fidei opprimitur, plebs tàm variis opinionibus de Religione liberè grassantibus miserandum in modum confunditur, ut nesciat, quaenam vera sit Religio; tandem vix verae Religionis vestigium supermanet, et sic deficiente fide ad Paganismum vel Atheismum via sternitur, quod experientia satis hactenus edocuit.


page 24, image: s048

IV.

Si quis autem contrà dixerit, non semper in Republicâ animorum in caelsti doctrinâ concordiam obtineri posse, nec ullum Magistratui in conscientias subditorum imperium competere: is scire debet, indè minimè sequi, promiscuè varias Religiones et sectas tolerandas esse, nisi fortè Res publica ita esset perturbata; ut sine totali convulsione dissensiones componi nequeant; tum enim tempori paren. dum esse, vel ipsa necessitas dictitat. Scilic. est melius aliquam veram, quam nullam in Republicâ esse Ecclesiam. Optimè scribit Theod. Reinkingius. Polit. Biblic. lib. 1. axiom. 13. Es wäre wohl ein Stück der grössesten Glückseligkeit auf dieser Welt, wenn nurt ein HErr, ein Glaube, eine Tauffe, ein GOtt, und Vater aller, der da ist über das und in das. Eph. 4. v. 5. et 6. Und ein Weg zu dem ewigen Leben. Actor. 15. v. 11. et sequ. 1. Reg. 18. v. 21. Daß auch nur eine Religion, darinnen man unum verum DEUM, den


page 25, image: s049

einigen wahren GOTT, unâ lege et cultu, nach einem Gesetz, mit einerley Gottes-Dienst venerirte und verehrte, auf der Erden wäre; Weil iedoch die Welt im argen liegt, und der leidige Sathan sein Unkraut, sonderlich zu diesen letzten Zeiten, darvon Christus selber geweissaget, daß viel Ketzereyen seyn würden, allenthalben unter den reinen Weitzen spargirt und gesäet, muß eine Christliche Obrigkeit sehr behutsam und sorgfältig darbey seyn, und dieses pro normâ haben: Oportet esse haereses. Cognoscant autem Principes saeculi (exclamat Augustinus) DEO se rationem reddere pro Ecclesiâ, quam à CHRISTO tuendam susceperunt. Nam sive augeatur pax et disciplina Ecclesiae per fideles Principes, sive solvatur, ille ab eis rationem exiget, qui eorum potestati suam Ecclesiam credidit. Error autem, cui non resistitur, adprobatur, et veritas, cùm minimè defenditur, opprimitur. can. 3. dist. 13. Item,


page 26, image: s050

consentire videtur erranti, qui adresecanda, quae corrigi debent, non occurrit. can. 5. dist. 83. et can. 3. dist. 86. Videant igitur Principes illi, qui ex causis Politicis quasvis Religiones, Iudaeos puta, Socinianos, Anadbaptistas, Quackeros etc. in civitates suas recipiunt, quomodo in extremo iudicio, coram Tribunali omnipotentis DEI, rationem reddituri sint. Turcicum sanè hoc est, minimè Christianum. Vide. ex Theologis, Balduin. cas. conscient. lib. 2. cap. 6. cas. 3. ubi ait: Magistratum illum graviter peccare in DEUM et subditos, qui Religiones varias, quas praecavere potuisset, in Republicâ voluntariè admittit, recipit, fovet, aut absque ullâ necessitate retinet. Is enim nihil aliud facit, quàm quòd confusam DEI ignorationem, et opinionem, (quam Plato lib. 10. de legib. summam omnium Rerum publicarum pestem appellavit) introducit, siquidem omnis humanae sosietatis fundamentum convellit, qui Religioni est noxius. Gerhard. in loc. de


page 27, image: s051

Magistr. Polit. cap. 5. sect. 5. membr. 2. Ex ICtis, Cran. de Pace Relig quaest. 13. conclus. 1. Carpzov. ad L. Reg. cap 4. sect. 6. Tabor. de Regim, imperant in sacris. sect. 2. thes. 7. et seqq. Ex Politicis Lips. de unâ Relig. Tholosan lib. 2. Pol. Effern. Manual. Polit. Saavedr. Symbol. Polit. 24.

CONCLUSIO IV. Peccat Princeps, qui omne de Religione iudicium excluso Clero ac populo, ad se trahit.

I.

QUi termini sint summae civilis potestatis circa cultum divinum, non una omnium est sententia. Nonnulli terminos eos nimium extendentes, imperium cum sacerdoti, quae tamen ab invicem diversa, ac reipsâ separata, ferè confundunt. Alii


page 28, image: s052

contra civili imperio limites nimiùm angustos praescribunt, omnem ei directionem circa externam Religionem, ut vocant, abnuentes, de quo videantur Grot. de potestate summ. potest. circasacra. D. Conr. Diss. de Maiest. civili circa sacra. Gebh. de Iuris d. Eccl. §. 3. D. Tabor. Diss. de iure imper. circa sacra.

II.

Nec minùs circa modum ac rationem statuendi de Religione dubia varia occurrere solent, inter quae et illud est: An Princeps solus, excluso Clero ac populo de rebus fidei ac Religionis quid decernere possit? fuêre Principes, qui id audacter nimis et licentiosè tentarunt, potestatem circa sacra à DEO concessam, exemplumque auctoritatem allegantes in Religionis negotio nimium potestatis sibi arrogarunt. Verùm licet Reges atque Principes, Ecclesiae curatores, ac ut Scriptura loquitur, nutritii sint. (Es. 49. v. 23.) id tamen eò intelligendum, non, ut iudicium omne de rebus ad Religionem spectantibus, ad se trahant,


page 29, image: s053

sed defensionem Ecclesiae praestent, eidemque de rebus quibuscumque necessariis prospiciant, cumprimis autem Religionem orthodoxam, quantum in ipsis est, studio indefesso provehere, et corruptam integritati suae ac sinceritati ope restituere adnitantur. Iudic. 6, 35. et seqq. 1. Chron. 13. 2. Chron. c. 31. Deuteron. 13. v. 12. Besold. class. 1. Disp. 4. thes. 1. et seqq. Althus. Polit. c. 23. Praeterea non solus Princeps ac Magistratus Ecclesiam constituit, sed tantùm eius membrum est. Constat ea triplici membro seu statu, Ecclesiastico, sub quo Ecclesiae ministri, pulari, sub quo auditores. Aequum itaque est, ut non solus is, sed cum aliis membris, quorum praecipua Ecclesiae ministri, atque ita tota Ecclesia de rebus Religionem concernentibus decernat. Id suadent exempla piorum Regum in populo DEI, Iosuae, Davidis, Salomonis, Iosaphati, Hiskiae, qui in causa Religionis


page 30, image: s054

nihil pro imperio praescripsêre, sed cum consilio ac consensu statuum universorum, quod è re Ecclesiae suit concluserunt. 1. Par alip. 14. v. 1. et 2. legitur, Regem Davidem Comitia coëgisse, et Principes Populi sui his verbis adlocutum fuisse: Gefället es euch, und ists von dem HERRN unserun GOTT, so lasset uns die Lade GOttes zu uns holen. Utinam haec verba Principes a)llotrio-*epi/s1kopoi saepiùs cogitarent, multa iuxta Apostoli monitum, in Ecclesiâ magis ordinatè ac decenter, et absque ??? Imperatores Conitantinus M. uterque Theodosius, Martianus, Carolus M. et alii, institutis Synodis, observarunt. Contrà Imperator Constantius, à Leontio Episcopo non iniuriâ reprehensus, quòd de rebus Ecclesiasticis nimis audacter discurreret, et constitutiones Ecclesiae suo unius arbitrio ordinaret. Duaren. de sacr. Eccles. Minister. lib. 1. cap. 5. Nam sicut cetera


page 31, image: s055

bona Principis acta iudicio Senatus adstringuntur: Ita quae ad Religionem spectant, ad iudicium Theologorum et ministrorum verbi divini doctiorum eò magis referenda sunt, quo minùs hîc sapere Principe ac viri Politici videntur respque ipsa maiori indiget deliberatione. Gebhard. d. tr. §. 13. n. 21. ubi addit: Non dubium esse, quin saepiùs turpiter se daturi sint, si de suis cerebris controversiafidei sibi solis decidendas sumerent, velut Michaëlem Balbum fecisse, Zonar as testis est, et hisce ??? quem, ??? Episcopus: Ne nobis in hoc genere praecipe, sed ea potiùs à nobis disce: Tibi DEUS imperium, nobis ea, quae sunt Ecclesiae concredidit. D. Chemnit. in loc. Theol. tit de Ecclesiâ. c. 4. Vid. Leyser. ad formul. Concord. dec. 9. qu. 6. Balduinus in terminis introductionis novorum rituum Ecclesiae loquens: de casib. Consc. lib. 4. cap. 1. cas. 2. ubi ait: cùm mutatio aliqua rituum


page 32, image: s056

suscipienda, id neque à solo Ministerio, neque à solo Magistratu attentetur, sed convocatis Ecclesiae ordinibus deliberationes eâ de re instituantur. Add. Reinking. de Reg. Sec. et Eccles. lib. 3. class. 1. c. 6. n. 6. Lampad, de Republic. Germ. part. 1. ibique in notis D. Conring. Carpzov. Part. 2. decis. 13. per tot. Besold. de Maiest. sect. 2. c. 3. et Disp. 4. thes. 16. et seqq. ubi post alios praeclarè ostendit: Magistratum aequè peccare, ac muneris sui met as transgredi, si omne de Religione iudicium, ac ius constituendi Ecclesiam ad se trahat potestatis ob??? ??? nomine Ecclesiasticae. Si verò Magistratus per abusum auctoritatis suae novos ritus violenter introducat, nemo eos servare tenetur, sed innovationes istae humiliter recusandae, et reipsâ testificandum est: nos DEO magis, quàm hominibus obedire oportere. Verba sunt Balduini, cit cas. 3. in fin. Add. Reinking. Politic. Biblic. libr. 2.


page 33, image: s057

axiom. 31. et 32. Caveat igitur Princeps, ne intempestivo Zelô, abreptus, scandalum in Ecclesiâ CHRISTI praebeat, et aliis per abusum potestatis, ut Usa, et Usia iram et vindictam divinam adversus se excitet.

CONCLUSIO V. Peccat Princeps, cumprimis bona quaedam Ecclesiastica possidens, quando Ecclesiis ac Scholis non satis debitè prospicit.

I.

AD praecipuam Principum ac Magistratuum curam spectat, optimè prospicere Ecclesiis ac Scholis, ut mediantibus eis, DEI gloria ac aeterna populi salus quovis modò propagetur. Hanc verò curam summè necessariam qui negligunt, in DEUM et Remp. gravissimè peccant.


page 34, image: s058

II.

Maiorem autem culpam illi contrahunt Principes, qui bona Ecclesiastica possidentes Ecclesiarum ac Scholarum ministris sufficientia stipendia non praestant, sed eos cum gravi salutis publicae detrimento, in egestate vivere ac mori patiuntur. Vix namque sine pudore dicere licet, quàm tenuia mutlis in locis plurimorum Ecclesiae Pastorum ac Praeceptorum sint salaria. Sanè onus sustentationis possessoribus Ecclesiasticorum redituum incumbere, extra dubium est, expressè etiam id iubent Constitutiones Imperii. Vid. Rec. Imp. de anno 1555. §. So soll doch. et §. Alsdann auch. Springer. Dissert. de Pac. Relig. concl. 9. Suevus Simil. Tract. Disp. 9. Post. 7. Adeò ut Principes salvâ conscientiâ ne obulum, ut minimum quid de reditibus sacris in profanos usus impendere possint, antequam Ecclesiis ac Scholis, pauperibus non exclusis, debitè prospectum sit. Vid. D. Myler. d. tr. c. 78. n. 20. ibi:


page 35, image: s059

modò omnium promò oneribus ordinariis fuerit prospectum. Adducitur ibidem compactatum Ducatus Würtembergici de anno 156, et seq. quo ordinatum est. daß, was über der Unterhaltung der Kirchen und Schulen bevor seyn wird, solle zu Trost und nothwendigen Schutz und Schirm der Land und Leute aufgehalten und verwendet werden. Vid. etiam quae diximus in Tr. de iure visitandi Eccles. et Tr. de iure ac privileg. Hospitalium. cap. ult. circ. fin.

III.

Sanè conqueruntur adhuc hodiè cum lacrimis multi Ecclesiarum ac Scholarum ministri, illi cumprimis, quibus sacrorum cura, et iuventutis informatio in pagis commis. sa, de extrema egestate ac miseriâ, quâ ob maximam stipendiorum tenuitatem premuntur, nec tamen à multis Magistratibus eorum querelae exaudiuntur. Ante centum annos D. Selneccer. Comment. in Psalm. CI. ita scripsit; Es werden ietziger Zeit die


page 36, image: s060

Kirchen-Güter hin und her von den Herren vertheilt, und die Krieges-Gurgeln, Weltliche Herren und ihre Stratioten, spielen umb den Rock Christi, reissen von den Schulen, Stifften, und Kirchen zu sich, was sie können, und panqvetiren darauf in aller Wollust, Schande und Unzucht, schwelgen und stoltzieren, und lassen den armen Pfarr-Herren, Schulen, und Kirchen kaum eine Partecken, daß sie sich mit Mühe und Arbeit behelffen mögen; Es gehet doch ja also immerdar, daß Armuth, Hungerund Kummer bleibt in der Propheren Häuser. 2. Reg. 4. et quòd pauper Moses cum facco vagatur et errat. etc. Et D. Arnold. Mengering. Scrutin. Consc. cap. 11. 9. 57. Wenn die in Stande Obrigkeit, sie sind hoch oder niedrig, oder andere, zugreiffen, und mit Gewalt, oder unterm Schein des Rechten, Kirchen-Guch, Hospital-Stifftungen, Renthen, und Einkommen zu sich ziehen, viel oder wenig, heimlich


page 37, image: s061

oder öffentlich, wie es vielfältig in der welt geschicht, und geschehen ist, so ziehen sie zugleich mit auf sich, und verdienen GOttes Zorn und Straffe, zeitlich und ewiglich, und laden eine solche schwere Last auf ihre Seelen und Gewissen, dafür sie an GOttes Iüngsten Gericht sollen und müssen Antwort geben. Denn erstlich so schreyet der fromme GOtt vom Himmel herab Ach und Wehe über deine Un-Christliche greuliche Undanckbarkeit, wegen des verliehenen klahren Liechts des Evangelii. Zum andern beruffen und beschreyen dich die bittern Seufzer der armen und elenden Diener der Kirchen und Schulen, daß sie für ihre schwere mühselige Arbeit kümmerlich das Brodt haben, ihren verdienten Lohn und bittern Schweiß, den ihnen GOtt im Himmel zuspricht, und die Vorfahren bey ihren Ehren und Treven durch Brief und Siegel verordnet, zeuchst du ihnen aus dem Munde, deren Seufzen und


page 38, image: s062

Wehklagen allzumahl an deiner letzten Stunde über dich kommen wird, und nimmermehr wider dich ruhen in Ewigkeit. Vid. idem d. cap. quaest. 64. ubi ita conqueritur: die armen Schulmeister an manchen Ort müssen bey ihren treuen und fleißigen Dienst summam miseriam schmeltzen, und mit vielen Rennen und Lauffen, Lamentiren und Suppliciren, ihre elende und geringe Partecken gleichsam erbetteln, werden noch wohl darüber zum heffligsten angefahren, und ihnen der Stuhl wohl gar vor die Thür gesetzt. O Sünde! O Schande! O Undancke und schnöde Verachtung der Diener GOttes! Und solten auch offtmachls Pfarr-Herren und Superinte denten sich solcher armen Schul-Diener eyfferiger annehmen, und ihre Nothdürfftigkeit zu Hertzen gehen, und mehr auf solcher Schul- Collegen Wohlfahrt und Bestes sehen, als etwan auf eine gute Suppen und guten Trunck, den sie dißweilen


page 39, image: s063

bey den Regeten einnehmen, und herzeischen solche unverantwortliche Gewissenlose Hörtigkeit, und Unbilligkeit, nngerüget, und unerinnert lassen. Hactenus Mengering. Vid. etiam D. Weber in Tract. cuius titulus: Fugitivus Levita. et Tract. de iure Consistor. sect. 17. ubi verba Melanchthonis allegat, quae leguntur part. 3. Fxplic Evangel. et inter alia haec sunt: Videte, quomodo illi vastent Ecclesiam, qui nomminant se Episcopos. Retinent umbram ceremoniarum ad opes et potentiam suam retivendam; inter trucidant Ecclesiam, necant fame miseros Pastores et Scholasticos: Sehet, wie der Hunger den armen Kindern und Weibern der Pastorn aus den Augen siehet. Videtis quàm multi Scholastici miserrimè vivant, qui ne quidem habent necessaria corporis etc. His add. D. Prid. Lenz. IC. in Tract. Manuscr. Von Geistlichen Stifftern. D. Meysart in kurtzen Bericht. Carp. zov. Iurispr. Eccles. L. 1. def. 98. et 99.


page 40, image: s064

it. def. 109. et sequ. Qnàm egregiam curam laudatissimae et aeternae memoriae Princeps, Serenissimus Dux Saxo-Gothanus, ERNESTUS Tertius, pro Scholis habuerit, testatur ipsius piè transactae Vitae Curriculum, ex quo sequentia producimus: Was Ihre Fürstl. Durchl. vor ein Freund der Diener des Göttlichen Worts, wie mild und gutthätig gegen das Armuth, wie ein grosser Beförderer alles dessen, so Kirchen und Schulen angegangen, gewesen, das muß das gantze Land mit heissen Thränden bezeugen; Es reden es auch die ansehnlichen, und heutiges Tags bey denen Grossen der Welt gantz selltzame Stifftungen, da Ihre fürstl. Durchl. vornehmlich zu der Ehre des Allmächtigen GOttes, und hierenchst auch mit nicht geringer prudenz, zu sublevation und Erleichterung derer ordentlichen und beständigen Intraden Ihrer Fürstenthume, grosse bagre, durch GOttes Segen und ihre rühmliche


page 41, image: s065

Haußhaltung, ersparte Capitalien, die etwan anderer Orten der Pracht und Uberfluß hingenommen hätte, und sich in Summa bey Geistlicher die und Weltlichen Sachen an???ulden Fünff hundert Causend ???rch denn belauffen, gewidmet; d???en-Lehrern vornehmlich denen K???nd Auskommen die Besoldungen ???und der Schuldiener verbessert, ih???n Wittben und Wäysen hinterl???ffe gethan, der studirenden Be???gend Stipendia gereicht, Gottselige Haußarme Leute in ihren Nöthen sublevirt, fünff neve Pfarren, und über zwantzig Schulen, an Orten, wo selbige von nöthen, und biß daher nicht gewesen, gestifftet und erhalten, auch sonsten viel herrliches nützliches Absehen mehr, zum besten und Aufnehmen Land und Leute, und Fortpflantzung Christlicher Lehre und Religion befördert werden. etc. Zu bessern Außkommen der Pfarrer und Schuldiener, haben Sie ihre, ie zu weilen


page 42, image: s066

gar geringe Besoldung durchgängig mit grosser Milde verbessert, sie sonsten auch extraordinari. sie da??? mehrmals reichlich begabet, wie perinten Anno 1662. einem ieden Suler, und Annten von 50. biß 100. Tha- iuncto 20. Thale 666. einem ieden Adrer und Diacono 10. einem ieden Pfarnem ieden Schuldiener ???er, und eiaus eigener freyer Bewe Thaler, verehren lassen. Insonderheit harg, Sie vor dero hinterlassene Wittben und Wäysen einen Pfarr und Schul- Fiscum aufrichten, und jenem über 2000. Thaler, diesem aber 500. fl. an Capitalien zugewendet. Piam hanc pientissimi Principis liberaltatem DEUS benignissimus, paucos post annos centuplo imò plusquam millecuplo compensavit, dum praeter multorum spem Ei ipsiusque Posteritati, lineae Altenburgicae exstinctae Principatus tres dedit.


page 43, image: s067

CONCLUSIO VI. Peccat Princeps, qui extra casum necessitatis, aut evidentis utilitatis publicae, bona Ecclesiastica ad usus saeculares transfert.

I.

BOna Ecclesiastica, quae perperam vulgò spiritualia, Geistliche Güter, vocari videntur, à rebus sacris, DEO consecratis, ac directò et immediatè ad divinum cultum spectantibus, discernenda, quippè quae diversis Ecclesiarum et Ecclesiasticorum usibus inserviunt, quamvis saepè promiscuè ea ab auctoribus accipi in venias.

II.

Eiusmodi bonorum ac rerum sacrarum parten aliquam nonnumquam ob urgentissimam Rei publicae


page 44, image: s068

necessitaten, quâ Salus publica maximè periclitatur, ad usus profanos transferri posse, adeòque eorum saecularisationem, ut hodiè appellitant, aliquo casu piam, iustam ac licitam esse ipsa etiam ratio dictitat. Quamvis enim vulgò dicatur, semel DEO dicata bona in alienos usus transferri, nefas esse; cap. quod semel. X. de Reg. iur. Illa tamen regula non tàm iuris divini moralis, quàm positivi Ecclesiastici esse videtur. adeòque pro temporum ac rerum statu mutationem accipere potest. Vid. sis Tract. nostr. de praesidio necessit. contr. legem sect. VI. concl. V. naturae lex sacris bonis perpetuam et immutabilem aliquam vim indidit, quod latè probat D. Conring. animadv. in Bullam Innoc. X. cap. 6. p. 184. ubi addit: Commune sacris pariter et profanis bonis, ex hominum instituto et moribus, accedente Rei publicae auctoritate, aliam atque alisam conditionem subire. Vid. etiam ex Theologis


page 45, image: s069

Hornbeck, ad eandem Bullam Dorschaeus, Wagner et alii. Dissert. Inaugural. de Saecularisat. D. Maurit. praefat. Disput. Academ. de Secalarisat. bonor. Eccles. quae iam est in Part. 3. var. exerc. iur. publ. n. 8. ubi plures allegat, et inter eos ex Pontificiis Caramuel. de Pace licitâ German. Casp. de Guzman, Hispanum, cuius verba tom 2. des memoires pour l' Histoire du Cardinal de Richenlieu. p. 365. leguntur: La defensa, ait, propria, y la publica salud. y la mismae Religion, iustificael vender los Calices; porque non iustificaran, quanto es menos, que esto, sin exception de nada. Praeterea, cùm Ecclesia sit in Republicâ, et ab huius salute illius salus dependeat, consequens omnino est, si alia media servandi Rem publicam prorsus deficiant, ab eo, penes quem po\ku/rion in eâ est, redituum aut bonorum sacrorum partem pro Republicâ insumi posse, immò debere. Si igitur vel pax Imperii ab hoste redimenda; vel Turcarum arma repellenda,


page 46, image: s070

aut alia vera non simulata necessitas publica ingruat, bona illa consecrata in usus Reip. iure meritoque impenduntur. Conservatio namque sanguinis Christiani, et communis periculi aversio, quibuslibet rebus pretiosior esse cnesetur, ut ipse Imperator tradit, in l. sancimus 21. C. de SS. Ecclse. Hinc Clinodiae et aliae res Ecclesiasticae pretiosae pro thesauro Christiano populi reputantur, quae casu necessitatis et ingruente subitâ belli calamitate ad repellendum hostem alienari possunt. Rec. Imper. de Anno 1542. §. Aber der. ibi: Der Kirchen Kleinodien und Zierde sollen in dieser Anlage nicht mit begriffen, sondern als zu einem Schatz der Christenheit, wo man biß zu einer eilenden, nothwendigen, unvermeidlichen Hülffe bedürffen würde, gesparet und behalten werden, quod repetirur in Rec. de anno 1544. §. Aber der Kirchen. vid. Cacheran. decis. Pedem. 68. n. 8. Lans. de Relig. cur p. 70. P. Frider. l. 3. de


page 47, image: s071

Processu. cap. 18. num. 51. Reinking. de Regim. Eccles. l. 3. class. 1. cap. 3. num. 6. et seqq.

III.

Huc faciunt dicta quorundam veterum. Ambrosius l. 2. Offic. c. 28. ait: Qui sine auro misit Apostolos, et Ecclesias sine auro congregavit. Aurum Ecclesia habet, non ut servet, sed ut eroget, et subveniat in necessitatibus. Idem: Ornatus Sacramentorum redemptio captivorum est, et verè illa sunt vasa pretiosa, quae redimunt animas à morte; ille verus thesaurus est Domini, qui operatur, quod sanguis eius operatus est. Tund vas dominici sanguinis agnosco, cùm in utroque video redemptionem, ut calix ab hoste redimat, quos sanguis à peccato redemit. Hugo de S. Victoria. lib. 2. sacr. fid. part. 2. cap. 7. Numquam (inquit) possessiones à Regiâ potestate it a elongari possunt, quin si ratic postulaverit, et necessitas, et illis ipsa potestas debeat patrocinium et illi ipsae possessiones debeant in neccssitate obsequium. Accedunt exempla


page 48, image: s072

antiquitatis. Assa et Eyechias Reges Iudaici religiosissimi, ex consecratâ gazâ, quae necessitas postulavit, deprompsêre, hic etiam confractas Dominici templi valvas, quasque ipse adfixerat auri laminas, pacis redimendae cauâ Assyriorum Regi tradidit.

IV.

Ubi verò nulla urgens necessitas, aut evidentissima Reip. utilitas bonorum Ecclesiasticorum subsida exigit, ab eis penitus abstinendum esse, dicimus. Peccant igitur illi Principes, qui pro libitu bona sacris usibus, iis forte deficientibus, destinata, in formam patrimonialium redigunt, nec potiùs in alium aut meliorem pium usum convertunt. vid. Schurff. apud Kirchev. vol. 2. cons. 30. Ernest. Cothmann. consil. 100. vol. 2. Wesemb. cons. 37. num. 3. Hortleder. in Reichs-Handlungen. lib. 4. cap. 7. n. 10. Cran. de pace Relig. part. 1. probl. 5. Thumm. de bonis Eccles. quaest. 7. novissimè Buscher. de bon. Eccles. part. 2. §. 7. et seqq. Item §. 4. ubi hanc assertionem


page 49, image: s073

ponit: Bona et possessiones, quae olim à piis Christianis ex singulari devotione, ad sacros et pios usus, dedicata et donata sunt, ea in privatos et profanos usus, non sunt convertenda. Secus qui faciunt et bona Ecclesiastica, neglectâ, ut saepè sit, Ecclesiarum, Scholarum, et pauperum curâ, fisco suo vindicant, maledictionem divinam in se provocant; quemadmodum experientia docuit, eos Principes, qui eius modi bona ad se traxêre, non ditiores sed pauperiores redditos esse. Es gehet noch heute zu Tage also zu, (inquit Theod. Reink. Polit. Bibl. lib. 1. axiom. 19.) da sich viel finden, die sich umb den ungeneheten Rock C Hristi, das ist, umb die Geistlichen Güter, hochbekümmern, gber auf seinen Geistlichen Leichnam, das ist, auf seine Christliche Kirche, die reine Lehre seines Worts, die Geistliche bedrängte Gliedmassen seines Leibes, und umb den Schaden Iosephs sich wenig bekümmern: Darumb gehet es auch,


page 50, image: s074

wie es kan, und nicht wie es soll. Viel halten hafür, wenn sie in ihren Registern eine grosse Einnahme machen können, so seyn sie glückselig, wenn es schon vom Altar und Cantzel gerissen, und dedencken nicht daran, daß die Rubric der ungerechten Einnahme, die Rubric der Ausgabe, alles Segens beraube, unrichtig mache, und die Einnahme weit übertreffe. Ich habe noch keinen gesehen, der durch die Einnahme geistlicher Güther, die Ausgabe mit grossen Segen und Nutzen verbessert, wie wohl es viel meynen, und dafür halten, wenn die Rubric der Einnahme von Geistlichen Güthern, aus ihren Registern und Renth-Kammer bleibe, sie könten ihren Staat, den doch ihre löbliche Vorfahren mit grösserm Respect, Ehre, und Reputation ohne solche Güther erhalten, nicht führen. Haec ille. Siehe wie gedeyen die Geistlichen Güter (sagt Lutherus) haben sie nicht Adlers-Federn, Art


page 51, image: s075

und Natur an sich? Es kan noch keiner einen Fürsten, Herrn, oder Edelmann, noch einen andern Welt Hansen weisen, der reich davon worden wäre, ob gleich die Pfründe, das Canonicat, die Thümerey und Allmosen sehr viel gewesen ist. Ja das Gegenspiel ist vor Augen, daß sie kein Glück und Heil haben gehabt, und ist ihnen auch ihr ander Guth zugleich mit aufgangen. D. Selneccer. comment. in Psalm. 10. Pennae autem aquilinae (ut scribit Franzius in hist. animal. p. 335.) si admisceantur pennis aliarum avium, dicuntur reliquas pennas devorare seu consumere. Id quod docti homines passim adcommodant ad bona Ecclesiastica, iniustis modis translata ad possessores. Haec enim bona, tamquam ignis quidam, consumunt etiam reliquas divitias iustis titulis adquisitas. Id quod infinitis exemplis posset declarari, nisi essent propter recentem memoriam odiosa. Hinc etiam vulgatum illud,


page 52, image: s076

Pfaffen-Guth, Raffen-Guth. Item: Kirchen-Guth hat eiserne Zähne, es frisset eines mit den andern hin, und bringet den dritten Erben keinen Gewinn. Klock. de aerar. lib. 2. c. 38. n. 12.

V.

His causis nonnulli Principes pii permoti, bonorum Ecclesiasticorum reditus in privatam Camerae aut fisci utilitatem convertere noluerunt. De Duce Würtembergico tradit D. Burgold. Tract. de notit. Imper. Rom. Part. 2. Dissert. 9. num. 14. eum omnes Coenobiorum in Ducatu Würtembergico sitorum reditus ad pias causas in hunc usque diem convertere.\ Confirmat id D. Myler, Consil. intimus Würtemb. amicus noster, cum esset in vivis, optimus. Tr. de iurib. Princip. et Stat. Imp. part. 2. c. 8. n. 13. edit. noviss. ubi ait: Hoc sanè certè attestari possum quòd ex reditibus Ecclesiasticis non tantum trecenti, et quod excedit, studiosi adolescentes bonae indolis, quottidiè certis horis, à doctis Praeceptoribus erudiantur, et in sacris


page 53, image: s077

informentur, indeque unicè ad munera Ecclesiastica subeunda victum et amictum percipiant, sed insuper mille ferè familiae personarum Ecclesiasticarum, sustentationem habeant legitimam, praeter impensas fabricarum, elecmosynàs, et subsidia patriae, ex antiquis compactatis pro parte debitâ conferendâ, ut in fine anni ferè nihil supersit. Idem refert, Divum Christophorum, Ducem Würtemb. seriò contestatum esse, se nolle quidpiam redituum Ecclesiasticorum in privatam utilitatem Camerae convertere. Ord. Eccles. in rescript. primord. ibi: Uns zu eigenen Vortheil nicht einziehen. fol. 4. Sed novem ubi sunt?

VI.

Illud adhuc addimus, quod de bonorum Ecclesiasticorum supersluitate, Ecclesiae pernicosâ, eorumque meliore usu scribit D. Conring. d. tract. c. 6. p. 182. Non tantùm, inquit, solâ extremâ necessitate urgente licet bona consecrata in alios usus impendere, verùm etiam, si quando illorum


page 54, image: s078

est abundantia, ut quamvis summâ aliquâ detr actâ, tamen satis super sit ad sacrorum usus. Non dico fas esse, detractam illam summam turpiter dilapidare, aut fortè consumere: non enim fas est bonis ullis sic uti. In usus, qui non propriè censentur sacri, licitè eam impendi affirmo: utpote, cum Reip. salus hoc duntaxat exigat, ut ne quid sacris usibus desit. Imò cùm inter sit Reip. ut neque nimia opum abundantia in sacro sit aerario; ne scilicet illa Sacer doium noceat pietati ac sanctimoniae, ceu solent divitiis mores corrumpi, quos inte. gerrimos in Sacer dotibus servari, publicè plurimum interest. etc. Vid. auctor ibidem latiùs, ubi hoc ad Statum Reip. Germanicae adplicat.


page 55, image: s079

CONCLUSIO VII. Peccat Princeps, qui ob commodum privatum Iudaeis et ipsorum sacris nimium indulget, ac subditos suos ab iis per usuras exhauriri patitur.

I.

IUdaeos in Republicâ Christianâ certis conditionibus tolerari posse, verior atque aequior est sententia. DEUS enim eos servat, tamquam scriniarios nostros, et custodes Codicis Biblici, ut Augustinus vocat. Lib. 12. contra Faustum. cap. 23. Epist. 59. Praeterea sunt illi singulare exemplum divinae irae contra contemptum CHRISTI et Evangelii. Undè Bernhardus, Epistol. 322. scribit: Non sunt persequendi Iudaei, non trucidandi, sed nec effugandi quidem: vivi quidam apices sunt,


page 56, image: s080

repraesentantes Dominicam passionem. Adstipulatur vaticinium CHRISTI, hanc gener ationem non peritur am, donec omnia facta fuerint. (Matth. 24, 34. Marc. 13.) Si itaque omninò tolerandi non essent, vaticinium illud non adimpleretur. Cùm etiam aliqua conversionis Iudaeorum spes superesse videatur (Esa. 10. vers. 20. et seqq. Rom. 11. vers. 25.) haut obscurè colligitur, eos Christianorum consortio non penitus excludi debere. vid. Balduin. cas. consc. L. 2. c. 6. cas. 5. Dieterich. Tract. de Statu et iure Iudaeor. cap. 3.

II.

Ob hasce aliasque causas adhuc hodiè in multis Regum atque Principum Christianorum terris Iudaeos tolerari videmus. Vid. l. Christianis. 6. C. de pagan. l. 7. et 8: C. de Iudaeis. c. 3. et c. 7. X. de Iudaeis. In Imperio nostro Iudaeos recipiendi potestas primò per Aur. Bull. c. 9. §. 2. Electoribus tantùm competiit, postea verò Principlibus ceterisvè


page 57, image: s081

Imperii Statibus eadem concessa fuit. Reform. Polit. de anno 1548. tit. vom Juden. et de anno 1577. tit. eod. Merckelb. apud Klock. volum. 1. cons. 37. num. 198. Knipschild. de Civit. Imperial. lib. 2. cap. 30. Non omnes tamen Imperii Principes, ut Saxoniae et Würtembergae Duces, in suas Provincias eos recipere voluêre. Ante paucos annos è Viennâ Austriae eiecti sunt.

III.

Conditiones autem, sub quibus Iudaei recipiendi ac tolerandi, praecipuè sunt: (1.) Ne novas Synagogas exstruant. (2.) Ne Salvatorem CHRISTUM sub capitali poenâ maledictis proscindant, aut Christianos blasphement. (3.) Ne Christianos ad Iudaismum seducant, aut Iudaeos ad Christianismum transire volentes impediant. (4.) Ne Christianos illicitis usuris exhauriant, et per nefas eorum opes quoquo modo attenuent, sed ex operis et laboribus victum quaerant. Ref. Polit. de Anno 1530. tit. von Iünden und ihren


page 58, image: s082

Wucher. (5.) Ne ulla aut dignitates inter se ordinent. (6.) Ut secundum ius commune et statuta loci tranquillè et sine omni scandalo vivant. l. 7. et seq. C. de Iudaeis. De quibus aliisque conditionibus vid. pluribus Herman. Stamm. de servit. person. lib. 1. tit. 4. Becht. de securit. conclus. 92. et seqq. Limn. de I. P. l. 3. cap. 2. n. 28. et seqq. Schüz. de Stat. rei Rom. volum. 2. D. 9. thes. 16. et Dieterich. d. tract. c. 3.

IV.

Principes autem et Magistratus, qui (ut quandoque fieri solet) ob fortè maiora commoda fiscalia, conditiones hasce negligunt, ac Iudaeis, clandestinis Christianorum hostibus, conniventes, ipsorum sacris nimium indulgent, eorum blasphemias ac fraudes non puniunt, aut subditos hirudinum instar ab eis exsugi patiuntur, aliisque privilegiis publicè damnosis eos prae subditis beant, ii sanè contra DEUM et Remp. graviter peccant. Magistratus fula/rguros (verba sunt D. Balduini. d. tr. cas. 3.)


page 59, image: s083

qui non salutem Iudaeorum sed commodum suum privatum attendit, rationem eâ de re reddet suo tempore DEO, cuius sincerum cultum, et Iudaeos ipsos in suâ conver sione impedit, in impietate autem et blasphemiis confumat: Vae autem, qui dicitis malum bonum, et bonum malum, ponentes tenebras lucem, et lucem tenebras, Esa. V. v. 20. id quod à fidelibus Ecclesiae ministris frequenter est inculcandum. Add. D. Chemnit. p. 2. Expl. Evang. 530. ubi ait: Die Christliche Obrigkeit thut übel daran, wenn sie umb zeitlichen Geniesses willen, oder andern zum Verdruß, dß Gottlose Volck aufsacket, und ihm Schutz leistet.


page 60, image: s084

CONCLUSIO IIX. Peccat Princeps, qui omnem Regiminis cur am Ministris imponens, per otium et ignaviam voluptates et oblectamenta sectatur.

I.

DEUS Principatum ipsius Principis, non Ministrorum humeris imposuit, is etiam ad reddendam rationem de suo Regimine DEO obstrictus. Semper igitur Princeps officii sui memor esse, ac velut in puppi sedens navem Reip. quietâ manus agitatione gubernare debet. Anima Rei publ. suae (ait Saav. Symb. Pol. 57 quod si.) Princeps est, quare, ut illa vivat, necesse est, ut hic membr is suis et organis (gubernationis scilicet Ministris) aliquo modo praestò sit. Si omninò non possit, illud


page 61, image: s085

curet saltem, ut ipsemet videatur audire omnia et oculuis cernere, tantâ sollertiâ, ut ipsius dispo sitioni et iudicio tribuantur. Praesentia Principis, etsi nihil agat, aut aliò intendat, cautos tamen et sollicitos reddit Ministros. E ufficio di buon Principe, il non lasciar mai trapassare pur un sol giorno senz' intendere, e provedere alle cose concernenti del suo stato ilgoverno, imitando in questa parte il diligente Pittore, che per non perdere inutilmente il tempo, quando non facesse ogni di altro, che tir are una linea sola, sotisfa all' animo suo. Et amininistr ando ai suoi cittadini ragione, corrisponde al debito dell' ufficio suo, e fache appartiene al buon governo, dando udienza à preghi, et alle suppliche de gl' amici, e de i confederati per provedere a bisogni loro, et a quei disordini, che natur almente nascer possono. E quel Principe, alquale mette queste cose a effetto, sodissà à suoi subditi, e n' acquista gratia appresso a Dio. Ita Doctissimus Cauriana. comm. in lib. prior. Annal. Taciti. l. 4. p. 506.


page 62, image: s086

Meminit Plutarchus, Regis Persiae Cubicularium omni die manè in cubiculum ingredientem Regem his verbis adloqui solere: Surge Rex, et negotiae cura, quae te Mesoromasdes curare iussit. Zwinger. in Theatro. pag. 149.

II.

Peccant igitur Principes, qui per ignaviam, aut voluptates, Regiminis curam et labores solis Ministris relinquunt, eorumque humeris gubernationis onus imponunt. Tales sanè Principis nomen haut merentur, apud populum exosos et contemptiles sese redunt, ac non rarò ob avaritiam et malam gubernationem Officialium Principatu exuuntur. Es mögen (inquit D. Mengering. Scrutin. conscient. cap. 8. quaest. 107.) grosse Herren wohl mercken und wissen, daß ihnen so wohl als ihren Räthen und gemeinen Le~uten gesagt: Maledictus, qui fecerit opus Domini negligenter. Manche grosse Herren nehmen ihnen nicht so viel Weile, daß sie etwan auf


page 63, image: s087

die Cantzeley giengen, und verhörten die Gebrechen der Unterthanen. Aber wenn ihnen etwas unordentlicher Weise angezeiget wird, irgend über Tische, in ihren Gemachen, auf der Jagt, oder wo es ist, das hören sie mit Lust und Weile zu. Vielmehr solten Christliche Fürsten und Herren bedencken und erkennen, daß sie nicht umb Wollust, Pracht, Jagten etc. da wären, sondern der Unterthanen Sachen und Anliegen zu erkennen und richten. Wie Salomon sawgt: (Proverb. 29. v. 13.) Ein König, der die Armen treulich richtet, des Thron wird ewiglich bestehen.

III.

Reperiuntur nonnulli Principes (quod sine pudore vix dicere licet) qui supplices libellos subditorum ab ipsorum manibus accipere recusant, dedecorosum, aut nimis molestum iudicantes. Imò nuperrimè relatum fuit, magnum quendam Germaniae Principem Ministris suis aulicis inhibuisse, ne subditorum


page 64, image: s088

preces accipiant, eique offerant. Alii, in negotiis curandis tàm negligentes sunt, ut eorundem expeditiones, à Ministris datas, manu suâ subscribant antè, quàm eas legerint, aut sciverint, quid in iis contineatur; quod ipsum etiam in Henrico IV. Rege Lusitaniae reprehendit Saavedra. cit loc. Undè optimè monet Lutherus, in explicat. Textus Evang. Dominic. 8. post Trinit. (adductus in discursu nostro de Visitationibus provincial. cap. 3.) Wenn die Fürsten sicher und unfleißig seyn, nicht selbst ihres Ampts und Befehls warten, so wird das Land voll Heuchler; Denn sie traven hie, sie traven da, verlassen sich auf ihre Amptleute, die halten so Hauß, daß wohlbesser taug. Indeß wird gleichwohl das Armuth beschwert, da giebt denn GOtt endlich bösen Segen zu. Denn es thuts nicht, daß Herren ihre grosse Sachen und Händel wollen anderen befehlen, und iedermann traven, und sich der Händel nicht selbst annehmen; Sie


page 65, image: s089

solten selbst in das Spiel sehen, wie Land nnd Leute regieret würden, und nicht weiter gläuben, denn sie sehen, so würden sie destoweniger geteuschet. Hactenus Lutherus.

IV.

Nolumus tamen, Principem Cameli similem esse debere, qui caecè oneri se inclinat; sed opus est, ut humeros habeat oculatos, ut videant et sciant, quid in se suscipiant. Saavedr. d. l. Praeterea non invidendae sunt Principi honestae recreationes animique remissiones. In alternâ enim rerum vicissitudine vigor consistit. Otio virtus instauratur, et vires coligit. Utilis est labor, sed continuari haut potest, nisi quies aliqua intercedat. Robustissimae etiam vires pares non sunt ferendis sine intermissione curis Imperii. Saavedr. Symbol. 72. Schönborn. l. 2. Polit. cap. 28. E convenevola cosa, (optimè scribit Cauriana. comment. ad Annal. Taciti lib. 4. pag. 569.) che un Principe, doppo l' havere travagliato ne i negotii, o per se


page 66, image: s090

stesso, ò pel publico, si goda ritirato i suoi spassi, et i suoi piaceri per ristauro dell' animo, et del corpo: intendendo pero di quei piaceri, i quali per quanto comporta la fragilità humana saranno senza offesa di Dio. Per questa adumque la ricreatione, che ne i piaceri, e nelli spassi prende, è alla vita de gl' homini molto necessaria: è ben verò, che nel modo, e nel tempo del' goderla, e metterla in opera consiste il biasimo, e la lode.

CONCLUSIO IX. Peccat Princeps, qui subditorum suorum querelas audire, et eorum supplices libellos accipere detrectat.

I.

PRinceps, qui debitor ac defensor est iustitiae, subditis suis velut Ara posita esse debet. Quemadmodum


page 67, image: s091

aedium sacrarum portae semper patent, sic et portae Palatiorum pateant, quia Principes instar Deorum sunt, et tamquam arae, ad quas precibus suis in adflictione recurrit populus. Didac. Saavedra. Symbol. Polit. 39. Natura oculis et linguae posuit ostia, aures autem voluit esse apertas, ut omni horâ ad audiendum paterent; quare nec claudat eas Princeps, sed benignè audiat.

II.

Sic Rudolphus I. Imperator dicere solebat: Sinite, ad me accedant homines, neque enim ideò Imperator sum, ut inclusus in arcâ delitescam. Acac. Enenkel. in Seiano. cap. 3. p. 108. et seqq. De Ferdinando I. Imper. dicitur, daß derselbe zu gewissen Zeiten einem ieden, der etwas zu klagen und anzubringen gehabt, gnädigste Audientz gegeben; Und als einsmahls ein armes Weib mit einer Supplication zu Ihr. Käys. Maiest. sich genähert, und einer von den Hof-Dienern ihr solches nicht gestatten wollen, der Käyser


page 68, image: s092

demselben ernstlich eingeredet, sagende: Lasset sie herbey kommen; Werden wir die arinen Leute nicht zu uns lassen, und hören, so wird uns GOTT wieder zusich nicht lassen, und hören. Ex Mynstero et Matthesio Reinking. Publ. Polic. l. 2. axiom. 47. De Ferdinando II. Imp. idem refert Leimerm. in vitâ Ferdin. II. c. 22. Et hunc morem laudatissimum Austriaci Imperatores adhuc tenent. De Ferdinando Sancto, Hispanorum Rege, scribit Saavedra. cit. loc. Eum nemini cuipiam aures suas deneg asse, quin promiscuè licuisse omnibus usque ad intima penetr are conclavia, et cor àm, quae vellent, exponere. De Duce Saxo-Gothano, Ernesto Pio scribitur: Es weigerten Ihre Durchl. keinem Unterthanenm er war auch so gering, als er immer wolte, für Sie selbst zu treten, und seine Supplicationes zu übergeben, oder auch wohl seine Noth und Anliegen mündlich anzubringen. Ia es ist zu mehrmahln geschehen, daß


page 69, image: s093

wenn Ihre Fürstl. Durchl. allebereit aus dem Rath gangen, und sich zur Taffel begeben wollen, Sie noch von einem oder dem andern armen Gesellen angelauffen, wieder umbgekehret, und seine Angelegenheit und Beförderung der Sachen, denen etwann noch anwesenden von dero Räthen, recommendirt und anbefohlen. Hoc laudabile, hoc Patriae Patriae, et Principe pio ac sapiente dignum!

III.

Non igitur sufficit, Principem per libellos supplices negotia expedire; quia (ut optimè monet iam laudatus Hispanus Politicus, d. l.) in illis animimi sensa satis explicari non possunt, cùm illos nec suspiria comitentur, nec actiones aliae, quae ad commiserationem animum solent inflectere: lacrimas siccas hominis afflicti exhibent solùm, nec Principem commovent. Dubium igitur non est, Principem, qui libellos subditorum supplices promiscuè reicit, aut eorum querelas, quantum fieri potest,


page 70, image: s094

ipse audire detrectat, sed supplicantes omnes ad Ministros et Officiales suos, qui saepè asperi, duri, iniusti, avari, dwrofa/goi, et superbi, remittit, graviter peccare. Omnium sanè iniquitatum, ac violentiarum, quas subditi ob denegatam audientiam, vel neglectas aut reiectas eorum preces supplices patiuntur, causa Princeps talis esse creditur.

CONCLUSIO X. Peccat Princeps, qui in subscribendis libellis nimium facilis est.

I.

SOlent nonnulli Principes, per oscitantiam libellos ipsis porrectos non legere, sed eis statim subscribere, aut quid faciendum, temerè mandare. Nimia haec subscribendi facilitas non laudem, sed vituperium meretur; quippe quae illis maximè periculosa,


page 71, image: s095

et officio boni ac prudentis Principis contraria. Memorabile est, quod Nicephorus. Eccles. histor. l. 14. cap. 23. et ex eo Borvinus, in anno CHRISTI 446. de Pulcheriâ scribit: scilicet illam, ut periculosam Theodosii Imperatoris fratris sui oscitantiam, quâ passum libellis supplicibus etiam non lectis subscribebat, falso ioco castigaret, porrexisse Theodosio Imperatori libellum supplicem, in quo asserebat Eudoxiam Imperatricem à se emptam, dummodo ipse emptionem probaret; subscripsit libello non lecto, more suo Theodosius: mox illa Eudoxiam ad se vocavit et diutiùs detinuit. Revocante uxorem Theodosio repsondit Pulcheria illam à se emptam, ipsumque Imperatorem subscriptione libelli Supplicis emptionem probasse, ac simul ei submisit libellum, hâc de re ab eo subscriptum, quem legens Theodosius erubuit, suamque nimiam subscribendi facilitatem ac temeritatem damnavit. De


page 72, image: s096

Iacobo VI. Rege Scotiae, similis historia narratur à Chytraeo. Collect. addit. Psalt. cuius in subscribendis supplicationibus numquam tectis facilitatem, G. Buchananus, quondam Regis Praeceptor facetè reprehendit.

II.

Sunt in aulis principum saepè ministri, qui omnes captant occasiones, quibus libellos subscribendos Principi, quando vel in Symbosio, vel in gynecaeo, vel in venatione, vel in recreatione remissionis animi, offerre solent, eo fine, ne Princeps adeò accuratè in rem ipsam, in quam consentire debet, inquirat, sed subscriptione manus suae se praecipitet. Sed tales ministri improbi sunt, et contra fidem ac conscientiam peccant. Cautiores sunt nonnulli Principes, qui oblatos libellos supplices, non tantum ipsi legunt, sed etiam lectos in diario, quod semper ad manus habent, summatim inscribere et adnotare solent, quo de eis postea consilio deliberare possint. Tales quidem hodiè rari sunt,


page 73, image: s097

maximè tamen prudentiae ac vigilantiae laude dignissimi. Vid. Tractatus ab Anonymo superioribus annis in vernaculâ editus. Von Unterschreibung grosser Herren Brieffe, etc.

CONCLUSIO XI. Peccat Princeps, indignos et inhabiles publicis muneribus, Ecclesiasticis vel Politicis, praeficiens.

I.

IN corruptissimo hoc saeculo, quo virtus suo pretio non aestimatur, saepissimè officia Viris, non viros officiis quaeri, publicae querelae testantur. In curiis Principum plerumque non merita, sed personae ponderantur. Gratia aulica ad imperitos, inidoneos et immeritos honorum atque officorum praemia deferre solet. Parum meritis, parum virtuti, plurimum savori,


page 74, image: s098

emendicatis literis commendatitiis, consanguinitati, adsinitati, importunis precibus, ac largitionibus tribui solet. Ungelehrte, unverständige, ungeschickte, unerfahrne grobe Esel, Püffel und Narren, die nichs gelernet, nichts wissen noch verstehen, und also weder zu schmaltzen noch zu saltzen, weder zu sieden noch zu braten dienlich, kommen hoch, und werden offtermahln gelährten, hochverständigen, wohlerfahrnen, und geübten Leuten, in Bestellung der Aempter, vorgezogen, ut conqueritur D. Conr. Dieterich. in commentar. ad Ecclesiast. Salom. super cap. 9. conc. 10. Add. Trnostr. de gratiâ Princip. erga Ministrum cap. 6. Adam. Conzen. Tract. in Daniel. Aulae specul. cap. 15. §. 2. Stephan. Nathan. Tract. de Iustit. vulmerat lib. 2. tit. 6. c. 1. n. 5. ubi ait: Saepius miratus fui et adhuc admiror, quòd quilibet nostrum tàm astutus, sedulus, tàm sollicitus, imò et anxius sit, ut sibimelior em bovem emendo adquirat; vel


page 75, image: s099

etiam Nobiles, in coëmendis equis et canibus venatoriis vel quicumque alius in compar ando id, quod sibi optimum videtur, et ne à scopo aberretur, prudentioribus, ut optinta seligant, mandatur officium selectorumque cura et custodia aliis datur, et tamen tanta sit socordia, tàm parva cura et diligentia in electione Iudicum et Officialium, quorum opera Res publica sustentatur et conservatur, in quorum locum saepè idiot as, indignos, vel favoritas evehunt, promovent et destinant, atque ita sibditis non de gubernatore, sed potiùs ipsiguber natori de bono gubernio providetur, nudè lautè et splendidè vivere possit, quod detestantur Belgae hisce versibus:

Het Land is te beklagen,
Ent wirt quaelick geregiert,
Daer man de Luiden mit de Officien,
Ende de Officien mit de Luiden verstet.

II.

Cùm vero publice intersit, propriis meritis officia praestari. Luc. de Penna. in l. si quando. C. de divers.


page 76, image: s100

offic. quippe quòd digniorum electione subditi invitentur ad capessendum iter virtutis, si ex merito officia conferantur, et dignis fructus tribuatur, Symmach. l. 1. Ep. 37. Contrà ex inidoneorum promotionibus, experientiâ teste, infinita mala et incommoda in Ecclesiam ac Rem publicam redundare solent. Quis tam caecus est, qui non videat vel sciat, quantam ruinam hactenus passa sit Religio Christiana (et Res publica) ex eo, quod vel affectione sangiunis, vel tatione divitiarum aut potentiae, vel favoris, aut alicuius commodi spe ad officia tàm Ecclesiastica quàm saecularia multi evecti fuerint; steph. Nathan. de Iustit. velner. l. 2. t. 6. c. 2. num. 1. Ex se patescit, Principem, qui in hâc re officium suum negligit, graviter peccare. Sicut enim non habens peritiam, quae in eo exigitur, in culpâ est. l. 2. ff. quod quis iur. ita etiam peccat, qui indignum promovet. Tiraquell. de Nobil. cap. 6. n. 25. Thomas, 2. 2. quaest. 63.


page 77, image: s101

neque enim negari potest, quin Ecclesia et Res publica exquisitâ curâ indigeat, eaque tàm in Ecclesiasticis quàm Politicis summè et adeò necessaria est, ut eâ neglectâ, vel officiis, personis non sat idoneis, vel non melioribus collatis, detrimentum ac multis in locis totalem ruinam passa fuerit. Vos autem in culpâ estis, (dicit Dio. lib. 55.) qui ad vestros greges custodiendos, non canes Pastoresve, sed lupos mittitis, cùm canes funguntur officiis luporum. Nathan. d. tr. l. 2. c. 1. n. 5. ubi ait: quòd assidui et diligentissimi esse deberemus in electione eorum, qui iustitiam optimè administrare possunt (idem est, in electione ac promotione eorum, qui in Ecclesiis vel scholis docere debent) puta doctiores et probiores, rerumque experientiae ganros, siquidem non solùm peccat indignos eligens, sed etiam tenetur ad emendationem his, qui exindè laeduntur. Covarr. in cap. peccatum. p. 2. §. 7. n. 2. Idem d. loc. pluribus


page 78, image: s102

confirmat, Principem teneri de damno, ex Electione indigni, indocti el inexperti subsecuto. His add novissime D. Ziegl. dic aestic. concl. 3. ubi multis ostendit, Principem peccare, qui inhabili munus iudicandi (in aliis muneribus Ecclesiasticis atque Politicis idem est) committit. generale namque ex ioma est, quòd Princpes in omnibus suis actionibus tene atur intendere, et quaerere salutem Reip. Eam si negligit, aut rale aliquid consistit, ex quo prob abiliter salus Reip. periclitari, vel damnum pati potest. utique non facit id, quod debet. Pecccant autem omnes illi, qui officii sui malam vel segniorem habent curam, et magis illi, qui vel constituunt ipsi, vel non removent, ex quo damnum inferri alicui possit.

III.

Non minus etiam illi peccant, qui filios, fratres, cognatos, adfines, amicos, impeditis vel exclusis extraneis longè dignioribus magisque idoneis, ad munera publica promovere nituntur. Talis est multorum


page 79, image: s103

cura (ait Nathan. d. tr. c. 5. n. 7.) et anxietas, ut nihil magis ipsis in vótis sit, quàm de illis, suis liberis providere, quasi de regno DEI ageretur, et quod dolendum est, DEO (vel Reip.) offeruntur et corpore et animo vitiati. Jetzt sieh est du (inquit Lutherus, comment. in Genes. c. 47.) unter den hohen Dienern, derer viel, wenn sie etwann zu hohen Aemptern kommen find, daß sie sich alsdenn bald unter stehen, ihre Verwandten, und nechste Freunde auch hoch zu heben, und reich zu machen. Vid. Tr. nostr. de Grat. Principerga Minsitr. c. 13. Licet autem quandoque amicorum ratio attendi possit in officiis conferendis, id tamen tunc sine peccato fieri posset, si pariter digni sint ac extranei. Caevall. in Specul. commun. opin. q. 275. n. 2. et seqq. Thomas. 2. 2. qu. 63. art. 2. Alex. ab Alex. Tract. de accept. person. q. 136. membr. 2. Coeteris paribus non exsistentibus subintrat illud S. Ambrosii super Matthaeum. Non sang vinis reclitudo, inquit,


page 80, image: s104

sed virtutis cognatio proximos facit. Sed ut ait S. Hieronymus, in Epist. ad Fabian. Multa nos cogit facere affectus, dum propinquitatem respicimus corporis et animae ostendamus Creatorem.

CONCLUSIO XII. Peccat Princeps, officiorum publicorum enalitatem exercens.

I.

INter alia exulceratissimi huius saeculi vitia haut postremum est officiorum publicorum nundinatio, quae cùm non modò in se turpis sed et publicè perniciosa sit, gra viter eum peccare omninò dicendum, qui eiusmodi negotiationem circa rem, quae pretio non est aestimabilis, sed planè extra commercium, exercet.

II.

Turpitudinem ac deformitatem rei ipsa recta ratio ostendit, quippe


page 81, image: s105

quae Magistratus et officia publica virtutum, non opum ac divitiarum praemium esse debere, dictitat. Fugnat igitur ta'is officiorum nundinatio non solùm cum iure humano positivo, ut malè sentit Azorius, Instit. moral. p. 3. lib. 8. c. 7. sed cum ipso iure naturali, quippe quòd ea iustitiae sit prorsus adversa, dum quod propter virtutem dignis ac benè merentibus tantùm debetur, propter pecunias indignis saepè hominibus tribuitur. Undè rectè Ioh. Bodinus. de Republ. lib. 5. cap. 4. pag. m. 854.. in omni genere civitatum turpissimam ac pernicio sissimam honorum ac praemiorum, quae virtuti debentur, mercaturam esse, scribit.

III.

Quis verò infinita illa damna et mala, quae ex sordidâ illâ officiorum negotiatione in Remp. redundare solent, fando explicabit? Qui Magistratus (verba sunt laudati Politici Galli cit. loc. pag. 862.) sacer dotia, imperia venalia esse volunt, rem omnium


page 82, image: s106

sacratissimam, scilicet sacra ipsa, iura, iudicia, leges, sang vinem innocentium hominum, et quaecumque Rem publicam continent, in commercium omnium foedissimum cadere patiuntur. Iidem scientiarum, pietatis ac virtutum omnium praemiis penitus sublatis, ad furta, rapinas, sordes, iniuriarum, in scitiam, ad omnia denique vitia aditum aperire non dubitant. Idem pag. 854. ait: Honoris et gloriae maiestate per turpem venalitatem eius, de Republicâ sublatâ, cives in omne dedecus ac flagitiorum foeditatem prorumpere necesse est: quod minimè futurum est, si honores ac praemia harmonicis rrationibus distribuantur, ut partâ victoriâ Consuli Triumphus, Legatis Consulatus, Tribunis militum Praeturae, Centurionibus Tribunatus, Equitibus equi, torques coeteris militibus, spolia, et uti quisque praeclarè se gesserit, dona decernantur. Item in Magistratibus ac imperiis tribuendis, patritio Consulatus, plebeio Tribunatus detur; Si


page 83, image: s107

tamen plebii hominis tanta virtus est, ut coeteris omnibus facilè praestet, summis honoribus perfrui oportet, ut lege Canuleia cautum (et apud Turcam moris est) sed qui abiectissimum hominem et indignissimum imperio consulari (aut simili) subornare, aut Magistrum dicere volet, dignitatum ordinem ac ecus honorum penitus conturbarit Haec ille. Add. Philipp. Caurian. in Tacit, lib. 3. Annal. p. m. 469. Il quadagno rende vile la dignit à, e la sua chiarazza oscura: mâ si bene conlo splendore, il quale alla propria virtù, et valor loro acquistano, che è il vero premio de gl' humini honorati et illustri: Si come all in contro il guadagno e l' utilità de gl' avari. Audiamus etiam Zevecotium. ad Suetonii Iulium cap. 3. (quem laudat D Peller. in annot. ad Klockium de aerar. c. 109.) qui, deplorandus, inquit, est illius Rei publ. status, et meritò ab Aristotele (2. Pol. 9.) damnatus, ubi pecuniae non meritis dignitates conferuntur.


page 84, image: s108

Indignis namque, quibus nec virtus, nec experientia est, Patria committitur: qui aptiores sunt, ut pereuntis Reip. funus maturent et prosequantur, veri libertatis vespillones, quàm ut vel aegram restituant, vel sanam benè administrent. A suscepto namque munere primum eorum studium est, pecunias, quibus malè honores emerunt, peius quaerere. Igitur in omne fas nefasque, modò non sacro non profano abstinent, à privatis se corrumpi sinunt, poenas innocentium, impunitates noxiorum divendunt, et quod pretio obtinuerunt, ut ferrent suffragium, venale est. Quin et hostium donis facilè expugnantur, quibus quaecunq: arcana Patriae proditores revelant. Hinc multi eas subitò opes beati possident, quas qui ad summum progressae diu fortunae fastigium, per merita et labores eluctati sunt, non auderent sperare. Oraculum dicam: Nemo unquam imperium vel munus flagitio


page 85, image: s109

quaesitum, bonis artibus exercuit. Vid. idem in observat. ad Florum. lib. 3. c. 11. Plura in dete statio nom huius pessimi Reip. mali scripta vid. ap. Iac. Simancam. lib. 6. de Rep. cap. 15. Tholos. de Rep. lib. 2. c. 6. n. 27. Boter. lib. 7. de illustr. Stat. et Pol. c. 2. Piccart. observ. hist. Polit. dec. 2. c. 4. Förstner. in not. Polit. ad Tacit. lib. 2. Annal 34. nam. 1. Casaub. ad Sueton. p. 32. Besold. de arar. c. 6. et quos refert Casp. Klock. de aerar. c. 109.

IV.

Magistra quoque rerum experientia docuit, ibi Reip. ruinam esse, ubi officia sunt venalia. Simanca. d. l. Tunc cecidisle Romanum Imperium, cùm Magistratus et officia venalia coeperint, ait Nicaetas Choniata, in Alexio Angelo Commeno lib. 2.

V.

Quapropter Sapientes Principes eiusmodi officiorum ac dignitatum nundinationes semper detestati sunt. Vid. egregia Novella IIX. cap. 11. quâ Imp. Iustinianus contra potestatum mercatores graviter disputat.


page 86, image: s110

Ante eum Alexander Severus Oratione ad senatum habitâ apertè docuit, quantum ipsi foeda illa venalitas officiorum displicuerit. Non patiar, inquit, mercatores potestatum, quos si patiar, damnare non possum: erubesco enim punire eum hominem, qui emit et vendit. Lamprid. in eius vitâ. Ad eundem modum Marcellinus. lib. 20. Iulianum Imp. loquentem inducit, cuius verba refert D. Ziegl. in Dieastice. concl. 7. §. 22. Utinam (inquit Aeneas Sylvius Epist. 10.) omnibus Principibus idem animus esset, non sic omnes ignorantiae plenae forent Provinciae, nec summi Magistratus propter iniustitiam officialium deturbarentur, atque dignitas ab officiali, non verò officialis propter dignitatem illustraretur.

VI.

Quid verò, si summa Necessitas, quae magnum imbecillitatis humanae patrocinium, et omnem legem frangere dicitur. senec. lib. 9. de Clement. Principes urgeat, ut ex


page 87, image: s111

venditione officorum, pecunias rerum agendarum nervum, colligant, ac laboranti Rei publicae consulant? Multis visum est, in necessitatis angustiis venalitatem istam ex cusari posse. Besold de aerar. cap. 6. Betsius de pact. famil. c. ult. Petr. Matthaei. histor. des derniers traubles. lib. 3. Heider. in Polit. System. c. 2. Klock. de aerar. d. cap 109. ubi num. ult. ait, nundinationes Magistratuum tolerari (1.) extremis Reip. temporibus, et (2.) si et virtus in iis spectetur, qui honores licitantur. Ioh. Bodinus, sententiam suam negativam lib. 5. de Rep. cap. 4. pag. 863. his verbis propositam: Nec Principes egestatem ac inopiam praetexere sine scelere possunt; cùm nulla tanta inopia esse possit, quae ad tantum scelus Principem impellere dcebat. cap. 6. pag. 1018. d. tract. temperasse videtur. Ita enim inquit: Omnium sordidorum metcaturae generum, quae multa ac varia sunt, nullum sordidius, nullum turpius, nullum detestabilius Magistratuum et


page 88, image: s112

honorum mercaturâ, quae numquam tolerabilis esse potest, nisi extremis temporibus, ut saluti Reip. consulatur. Sed quoniam tàm foeda, tamque perniciosa est ea mercatura, ut nulla turpior cogitari possit, quaeque ut semel coeperit, nullum habitura finem: coetera omnia tentanda prius sunt quàm ut eò delabi cogamur. Verùm D. Ziegler. d. concl. §. 13. priorem Bodini locum allegans, simpliciter venalitatem officiorum etiam in necessitatis casu reicit ac damnat, (1.) quòd propter salutem publicam leges illae non sint laxandae, quae honestatis et iustitiae naturalis continent regulas. (2) quòd saluti publicae non consulatur, quando, ut ex praesenti necessitate liberetur, alii novae uno actu exponatur. (3.) quò aliundè petenda sint remedia, non ex artibus vetitis et parum honestis. Nos faremur, haec omnia rectissimè dici, videtur tamen in casu inevitabilis necessitatis, quandoque venditionem, eorum camprimis,


page 89, image: s113

officiorum, quae sunt sine administratione iustitiae, et ubi simul aliqua virtutis ratio habetur, pro conservandâ aut liberandâ Rep. ad tempus admitti posse; tentanda tamen, ex consilio Bodini, priùs omnia, antequam ad hoc remedium accedamus. Conf. quae diximus, in tract. de praesidio necesstit. contra legem.

CONCLUSIO XIII. Peccat Princeps, qui in omnibus sibi soli sapit, nec fidelium ac prudentum ministrorum consilia audire vult.

I.

PRinceps aliquis, cui in gubernatione Reip. tam multa videnda, et audienda sunt, totus deberet esse oculus, totus auris. Quod quia fieri non


page 90, image: s114

potest, alienis utatur, necesse est. Oculi illi gubernationis sunt boni Consiliarii; Did. Saavedra. Symb. Polit. 55. Sine his caecum est sceptrum, et sine visu Maiestas. Neque enim ullus Princeps tantâ pollet sapientiâ, ut per se ipsum omnia, quae occurrunt, decidere possit. Hippol. à Collibus tract. de Consiliario in pr. El Seunorio (Ait Alphonsus Rex apud Saavedram d. l.) noquiere compannero, ni lo ha menester, mo quiera, que en tocoas guisas conviente, que aya omens bvenos, è sabidores, que se a conseien, e le ayden. Et potrò: Idem alibi ait: Digna accion es de la Real magnisicentia, tener segna su loable costumbre varonis de Conseio cerca de si, i ordenar todas las cosas por sus conseios; porque si todo Home debe trabaiar de arer Conseieros, mucho mas lo debe fazer el Rey. Divinum Spiritus S. oraculum est: Qui agunt omnia cum consilio, reguntur Sapientiâ. (Prov. 13. v. 10.) ibi Salus, ubi multa consilia. (Prov. 11, 4.) vid. ad hunc locum. tract. D. Geier.


page 91, image: s115

in comment. Non tanta est naturae capacitas, ut ad Principatum, quantumvis exiguum, ea sola sufficiat. Nemo enim solus sapit, neque in uno solo reperiri possunt omnia, quae sciunt omnes. Saav. d. l. Eam ob rem optimi ac sapientissimi Principes, David, Salomo, Iosaphat, Iehiskias et alii his Consiliariorum oculis usi fuêre. Memorabile est, quod de Imperatore Antonino Philosopho, legitur. Ille Princeps semper insignes Viros à consiliis habebat, et si eorum sententias suâ meliores esse animadverteret, Iubens sese illis adcommodabat, dicebatque: Satius est, ut ego tot taliumque amicorum sequar consilium, quàm illi meum. Benè inquiunt impp. (in l. humanum C. de legib.) cognoscimus, quòd cum vestro consilio, Patres conscripti, fuerit ordinatum, id ad beatitudinem nostri Imperii, et ad vestram gloriam redundare.

II.

Reperiuntur autem multi Principes, qui tàm acutos sibi oculos


page 92, image: s116

esse existimant, ut absque aliorum operâsoli omnia providere, et diiudicare se posse confidant, in opinionibus suis pertinaces ac obstinatissimi. Es sind heutiges tages viel Regenten (scribit Naureth. in addit. ad Hippol. de Collib. Tract. de Consil. n. 1.) Fürsten und Herren der Meynung, weiln sie GOtt zu grossen Herren gemacht, so habe er sie auch mit gnugsamen darzu gehörigen Verstand und Weißheit ausgerüstet und erleuchtet, daß sie es vor sich allein selber wohl vorsehen; bedencken aber nicht darbey, daß sie auch Menschen seynd, die leichtlich fehlen, fallen und irren können. Aber diese Machiavellische Principia stimmen nicht mit denen heiligen, hocherluchteten Männern GOttes, Mose, David und Salomon, auch der gesunden Vernunfft nicht überein. Damnandum igitur Machiavelli dogma, in lib. de Principe c. 23. qui adfirmare ausus est, Magistratus ac Principes in tàm variis negotiis ad omnia satis esse


page 93, image: s117

perspicaces, ita quidem, ut nullibi errent, ant labantur. Longè verius ac prudentius est dogma Cominaei, qui ait: Inscienter et inconsultè facere Principes, quando suam privatam sententiam multorum iudiciis anteferunt; nec dici posse, quantum saepè malorum ex eo proveniat. Philipp. Cominae. lib. 9. Comment. Exempla vid. apud Reinkingium. Polit. Biblic. l. 2. axiom. 75. Tales Principes (ait politikw/tatos Saavedr. d. l.) magis superbos quàm prudentes esse, et ad quem vis passum in gubernatione offendere: Ein Regent, (scribit Reinking. d. l.) der einen guen Rath nicht hören oder annehmen, sondern nur allein seinem Kopff folgen wil, darneben demselben, der Gutes räth, Ungnade zuwirfft, ist gleich einem gefährlichen Patienten, der den Medicum verwirfft, und ist kein gewisseres Anzeigen zum Tode, als wenn ein Patient, der gefährlich darnieder liegt, vorgiebt, ihm mangele nichts, welches eine


page 94, image: s118

gewisse Anzeige eines desperati morbi ist. Videant hoc loco Principes (scribit Osiander. in paraphr. 2. Sam. 24, 4.) quomodo tandem cedere soleant, quando affectibus abrepti Consiliariorum monita salutaria spernunt. Tales autem Principes in DEUM et Rem publ. peccare, extra dubium est. Apertè id ait D. Menger. Scrut. consc. cap. 8. qu. 108. Viel grosse Herren (inquit) haben die böse Unart an sich, daß sie bey ihren fünf Augen bleiben, es sey gleich recht oder unrecht, doch aber nimmet es einen bösen Ausgang. Das verursachen ja Fürsten und Herren denn selbst und gutwillig, und haben davon ein beschwehrt Gewissen. So heissets auch hier, vox Consiliarii, vox DEI, et sic conte. mnitur ac praeteritur ipsa vox DEI.


page 95, image: s119

CONCLUSIO XIV. Peccat Princeps, qui in causis iustitiae magis arbitrium suum, aut Gynaecei aulici suggestiones, quàm iura et aequitatem sequitur.

I.

NOn infrequens est, Principem vel cerebrinae aequitatis Praetextu inductum, vel adfectibus abreptum, vel Gynaecei aulici suggestionibus, aut importunis precibus permotum, contra legum praecepta quid iniqui statuere, aut iustas Magistratuum ac iudicum inferiorum sententias, cognitâ causlâ latas, per modum decreti aut iussionis Principalis rescindere, cursumve iuris ordinarium impedire. Malum autem ac sanctae iustitiae id esse


page 96, image: s120

adversum, publicequeve ac privatim perniciosum quis dubitet? Quamvis enim Princeps in terris, tamquam DEUS iudicare dicatur, et in causla non semper ius strictum, sed interdum id, quod humanius est, attendere possit; non tamen est honesti iustique regula, sed minister ac custos, ac propterea non debet id pro libitu, absque sufficienti causae cognitione, neglectis legum sanctionibus, ex privato arbitrio ius dicere, et à legitimo tramite recedere. Princeps sanè iustus non potest venire contra legem. l. digna vox. 4. C. de legib. cap. quae in Eccles. ibi CC. de Constitut. ne quidem de plenitudine potestatis; cùm reverâ non possumus, nisi quod iustè et licitè possumus. can. faciat homo. XXII. quaest. 2. P. Christianae. vol. 4. decis. 136. num. 5. Ipse Princeps non potest, nisi ex magnâ causâ, à iure recedere. Zasius in l. Princeps. num. 12. de legib. ubi testatur, sibi numquam placuisse, quòd Princeps possit tollere iura


page 97, image: s121

divinitus per ora Principum promulgata. Vid. Stephan. Nathan. de iustit. vulner. tit. 6. cap. 8. Facit huc egregia Constitutio Anastasii Imper. in. l. 6. C. si contra ius vel util. publ. Omnes (inquit) cuiuscumque maioris vel minoris administrationis universae nostrae Reip. iudices monemus, ut nullum rescriptum, nullam pragmaticam sanctionem, nullam sacram adnotationem, quae generaliiura vel utilitati publicae adversa esse videatur, in disceptationem cuiuslibet litigit patiantur proferri: sed generales sacr ac constitutiones modis omnibus non dubitent observandas. Add. l. u. C. de iudic. ubi dicitur: Subtilitatem legum iudex curae habeat, non autem his, quae praeter ius dicta vel prolata sunt ab Imperatore, attendens.


page 98, image: s122

CONCLUSIO XV. Peccat Princeps, qui ius tertio quaesitum sine causa tollit; aut quod subditorum proprium est, non exigente inevitabili Reip. necessitate auffert, et fisco suo adiudicat.

I.

CUm post constitutas civitates necessitate et usu edocerentur populi, perpetuis turbis ac potentiorum violentis obnoxias eas fore, nisi Rectores legerentur, qui pro omnibus curas et vigilias susciperent, ideòque ut universitatem repraesentarent, sic quoque id possent, quod isti liceret aut expedire videretur, ipsismet exercitium eius iuris commissum est velut Reip. curatoribus, quot tota civitas in


page 99, image: s123

communia, et singuli cives in sua habent. Eleganter Mevius Discuss levam. inop. debit. cap. 2. n. 31. Hac ratione ius proprietatis civibus competens Imperio subordinatum, ac ita à singulis tenendum, ut subsit Ob Rem publicam Imperantium Regimini. Quo pertinet illud Senecae lib. 7. de benef. cap. 4. Iure civili (inquit) omnia Regis sunt, et tamen illa, quorum ad Regem pertinet universa poslessio, in singulos Dominos descripta sunt, et unaquaeque res habet poslessorem suum. Ad Regem enim potestas omnium pertinet, ad singulos proprietas. Idem cap. 5. sub optimo Rege (ait) omnia Rex ex imperio possidet, singuli dominio.

II.

Coeterùm ius illud potestati civili in bona civium competens (quod nonnullis supereminens dominium dicitur,) suos habet limites, ultra quos nec extendi nexx exerceri debet; secus si fiat, ius illud in Tyrannidem abit, ac iniustitiae violentiaeque nomen


page 100, image: s124

induit. Communissima haec est tàm ICtorum, quàm Politicorum saniorum sententia, quam Gentium et naturae iura, Divinique verbi oracula apertissimè probant.

III.

Unicum notabile exemplum (ut alia iam taceamus) Regis Israëlitici Achabi eiusque subditi Nabothi, (1. Reg. 21. v. 1. 2. et seqq.) sufficere potest, ad confirmandum suprà positam Conclusionem, Principi minimè ius esse, non exigente causlâ utilitatis aut necessitatis publicae, subditis vel minimum quid aufferre, sed contrà faciendo gravissimè peccare. So wenig als Achab befugt war, den Naboth umb seinen Weinberg zu bringen, oder einer Klaffter weit hin ein zu rücken, ob es gleich seinem Königlichen Pallast eben nahe und bequem war. So wenig sinds noch heute zu Tage grosse Herren berechtiget. Denn Obrigkeit hat nicht übermäßige Gewalt über der Unterthanen Güther, sondern sie thut billich,


page 101, image: s125

wenn sie enin jeden bey den Seinen schützet. Denn GOttes Gesetz ist über des Käysers Gesetz, vielmehr über seine Lust und Begierde; Und ist demnach Fürsten und Herren in diesen Fällen auch gesagt: Du solt nicht stehlen. D. Cramer. in 1. Reg. c. 21. D. Mengering. Scrut. conscient. cap. 11. q. 87.

IV.

Ex ICtis sequentia testimonia adducimus. Ioh. Dauth. Tract. de Testam. ad explic. l. 3. §. ex imperfecto. n. 4. C. de Testam. ita scribit: Ne quidem summus Princeps ulli subditorum res suas aufferre potest, nisi causla legitima publicae utilitatis verè subsit, et subdito condigna satitfactio tribuatur. Aliter Principi subditorum bona ttrectare non licet. Nulla enim ad peccandum absoluta est Principis potestas. (1. Reg. c. 21. Ezech. c. 45. 46.) Didac. Covarr. lib. 3. var. resol. c. . n. 8. Myns. Cent. 5. observ. 95. Gail. 2. obs. 56. num. 8. et seqq. ubi ait: quod vel maximè Princeps summus,


page 102, image: s126

aufferens rem privati ex causlâ publicae utilitatis et necessitatis, teneatur ad solutionem iusti pretii, ne subditus absque suâ culpâ et re et pretio careat. Pertinet enim ad officium boni Principis curare, ne dilectionem proximi offendat, neve tempestatis potiùs, quàm potestatis plenitudine utatur, ut praemonuit Zasius consc. 10. num. 7. lib. 2. uti ait: Scio boni Principis potestatem ad tutelam subditorum esse amplissimam, coeterùm ut iniuria subditis fiat, illic Principis potestatem non agnosco, sed Tyranni: id enim dicitur posse, quod honestè possumus. cap fin. §. fin. de rescr. in 6. Est enim Princeps à DEO constitutus, ut faciat iustitiam et iudicium. 1. Reg. c. 10. Gail. d. loc. Ex mero arbitrio invadere aliena, natur ali Gentium iure etiam Principibus vetitum, qui isti subsunt, nisi quatenus naturalis ratio excipit. Perniciosus error est, talem plenitudinem potestatis fingentium, quae sine necessariâ causiâ licentiam sumat


page 103, image: s127

in aliena. Mev. d. l. num. 24. Cùm Angelus Perusinus, in l. item. si verberatum. ff. de R. V. aliter scripserit, Cravetta, cons. 241. num. 20. respondit, Eum loqui non ut Angelum, sedut Diabolum. Abutuntur eâ voce, quatenus ut iuris nomen usurpatur, qui absolutam potestatem vel lubitum ex illâ adstruunt. Nihil aliud est quàm supereminens illum dominium, quod solùm Reip. causlâ competit, nec ultra vim habet. Ideò à Ferdin. Vasquio scriptum, Part. I. illustr. controv. 5. num. 17. plenitudinem potestatis ad malum et iniustum non extendi, aliàs non potestatis sed tempestatis plenitudinem fore. Ob Reip. necessitates (ait Mev. d. l. n. 36.) ex ICtorum sententiâ non iniustè bona et iura aufferuntur civibus, non tàm ob potentiam imperantium, quae ius nullum tribuit, sed ex debito obsequentium, qui omnia sua, Reip. quoties opus habet, debent. Add. Iacob. Lampadius. de Republ. Romano-Germ. Part. I. §. 5. et 6.


page 104, image: s128

ubi scribit: Unde (ex dictis in §. 3. et 4.) cognoscitur, communem humani generis in hâc civili vitâ beatitudinem, esse ultimum Rerum publ. finem, qui Res publicas instruat et metiatur, ponatque limites, quibus definita sit imperii Politici potestas, nec possit imperando progredi longiùs quàm hic finis patiatur, nisi velit in natur am impingere. Ergò quatenus quidquam huic fini deservit, ac per se illuc collimat, eatenus Politicae potestati subiectum est, quod verò hoc fine non continetur, id nec Politico Imperio succumbit, ac proindè, quanta Politica sit potestas, fine definienda est.

V.

Apage igitur huius saeculi Aulico-Politicos, Machiavellistas, Protheos et Atheos omnes, qui Principibus suis principia impia, detestanda ac publicè perniciosa persvadere nituntur, qualia sunt, subditos propter Principem, non verò Principem propter subditos esse: Omnia Principis esse: Subditorum bona in marsupio Principis esse.


page 105, image: s129

Principem pro libitu subditos suos omnis generis exactionibus tondere, immò deglubere posse. Subditis sufficere si panem et aquam habeant, reliqua omnia Principi deberi, et si quae sunt alia, quae Politicus huius saeculi Cacodaemon parturivit dogmatum monstra. Quis dubitet, tales Principum Consultores in Inferno Tartareis poenis perpetuò cruciandos esse, ut de novorum tributorum inventoribus scribit Rebussus ad l. cum de V. S.

VI.

Longè aliter saniores Politici sentiunt. Ribadeneyra Hispanus, lib. 2. cap. 9. de las virtutes del Principe Christiano, notabiliter ita scribit: El Principe no es Sennor absoluto de las haziendes de sus subditos, ni se las puede quitar à su voluntadi, como alqunos Politicos y malos hombres ensennan, por lisongear à los Principes, y confunair la orden y govierno de la republica, y pervertir las leces divinas y humanas, y fermar con nombre de iuste Principe, un crudelissimo y detestable Tyranno.


page 106, image: s130

Que si ei dominio y propriet ad de las haziendas de los subditos fuisse de los Reyes, y el uso, y possession solamente de los, que posseen, no auria para, que iuntar se como se iuntan en los cortes de los Reynos, para tratar de las necessitades de los Reyes, y brescar nue vos modos y formas para servirles: ni lo que se les diesse en ellas sequamaria servicio, subsidio o donaftivo, y con otros nombres, que mnestran, que lo que se haze es servicio voluntario, y no obligatorio. Pero si consideramos la dotrina destos falsos maestros, hallaremos, quaetodos sus Conseios, y preeeptos se enderecan à instituyr unnyra Tno aborecible, y sanguinario, yno un Principe iusto, y moderado. Gvilelm. Rossaeus cap. 2. §. 9. et cap. 3. §. 9. ait: Qui iustitiam publicam pervertit, qui, quos vult, iniustissimè vexat, et spoliat, qui bonum non publicum sed privatum consectatur, qui alienis, ut suis, communibus, ut privatis, utitur, et ex ruinis publicis privatas opes adcumulat, is tamquam ex diametro Rei publ.


page 107, image: s131

scopo et Regum institutioni adversatur. Discant illi, si nesciunt, aut si sciunt, opere commonstrent, quòd privatorum facultates sint Principis tuitione, non fruitione; protectione, non proiectione; propugnatione, non usurpatione; defensione, non detentione. Einem Fürsten (verba sunt Ioh. Wilh. Neymeur. Tr. von Steuren und Schatzungen, c. 4.) gebühret nicht, den Unterthanen das seine zu nehmen, sondern zu beschützen. Non licet Principibus ea, quae lex naturae et Decalogus rapi vetat. Viel Fürsten (meldet Sebast. Leonhardi. Hypomnem. in libr. 1. Paralip. cap. 15. halten dafür, die Unterthanen seyn umb ihrent willen geschaffen, daß sie zu ihrer Verschwenderey Geld hergeben müsten, und alles was sie hätten, wäre ihr. Aber David ist viel einer andern Meynung, denn er hält dafür, GOTT habe ihm umb seines Volcks Heil willen, Gewalt, Macht und andere Gaben gegeben. Es hüte sich ein ieder Regent (optimè monente


page 108, image: s132

Theod. Reinkingio, Bibl. Politic. lib. 2. axiom. 112.) er sey Käyser, König, Fürst, Oberkeit, und Commun, daß sie nicht einem andern das seine, auch ad usum publicum, ohne Erstattung abnehmen, auf Ungerechtigkeit, Blut, und Thränen, ihre vermeinte Pforten, Lust-Häuser und Gärten, wie Achab gethan, legen; Denn die Gerechtigkeit GOttes wird dieselbe niederreissen, und den Arm ihrer Feinde stärcken, daß sie seyn exsecutores divinae iustitiae et voluntatis.

VII.

Malè autem nonnulli ius Regium Hebraeorum, de quo 1. Sam. 8. agitur, obiciunt, quasi eô iure agros, et vineas subditis pro libitu aufferre, Regibus Hebraeis permissum fuerit. Longè verò alium istius textus sensum esse, iamdudum Theologi nostrates ostendêre. Novissimè D. Osiander. annot. ad grot. de I. B. et P. lib. 1. c. 4. th. 3. obs. 2. ita scribit: Tantumne (inquit) iniquitatis ius habere in vineas et aliveta, in segetes ad aliquam quotam,


page 109, image: s133

in greges ad aliquem numerum? Annon dominium eminens superiùs est dominio proprietatis in privato, dirigens potestatem gubernandi vel disponendi de re aliquâ civium et subditorum? Annon vicarium DEI agit in terris et Maiestatis divinae eminentiam adumbrat, qui praest Universitati? Quam iniustum itaque fuerit, si Rex Hebraeorum actum dominii in bona exercuit eorum, qui desiderarunt Dominatum etc.

IIX.

Utinam igitur huius saeculi Principes historiam Regis Achabi et Nabothi saepiùs inspicerent, et exemplo edocti subditos suos spoliare, fortunis suis exuere, alteerumque sanguinem exsugere abhorrerent! Procul dubio feliciores ac beatiores domi forisque eos videremus. Mann disputirt (verba sunt D. Seln. Comment. in Psalm. 101. p. 490.) wie fern die Herren sich der Güter ihrer Unterthanen mögen anmaßen? Was nun feine verständige Iuristen seyn, die sagen, daß die Herren über ihrer


page 110, image: s134

Unterthanen Güter Macht haben, non quantum ad ocupationem et possessionem, sed quantum ad defensionem, nicht daß sie dieselbe als ihr eigen besitzen, und brauchen, sondern beschützen, und ihre Unterthanen darbey erhalten sollen; Solches ist auch recht, wie die heilige Schrifft mit der Historien des Gottlosen Königs Achabs bezeiget, welcher von GOtt gestrafft ward, dieweil er mit Gewalt den Weinberg Naboths an sich gebracht hatte. Denn ein Herr ist von GOTT zu einer Obrigkeit verordnet von wegen seiner Unterthanen, ihre Person und Güter zu beschützen, sonst dürfften die Land und Leute keines Herren. Und so er auch solches nicht thut, so ist sein Regiment einer Tyranney ähnlicher, denn einer rechten Ordnung und Policey. wo aber Heuchler und blöde Leute seyn, die sagen: Ein Herr habe Macht über seiner Unrerthanen Güter, danmit zu machen, was er wil. Hit Nebulones


page 111, image: s135

plerumque accipiunt equum, etiamsi non dicant aequum. Das heist eigendlich Tyranney wider GOtt und Recht. Add. D. Mengering. Scrutin. conscient. c. 11. p. 149.

CONCLUSIO XVI. Peccat Princeps, qui pacta publica cum subditis inita, Capitulationem, ac leges fundamentales, in quas imperium suscipiens iur avit, pro libitu violat, ac citra veram ac urgentissimam necessit atem eas transgreditur.


page 112, image: s136

I.

FRequens est, Regem vel Principem in susceptione Imperii, ad id rectè et fideliter, pro gloriâ DEI et salute populi administrandum, promisso, plerumque iurisiurandi religione firmato, sollenniter sese obstringere. Obligationem autem ex eiusmodi promissione nasci, quae conscientiam Principis stringat, extra dubium est. Si igitur Princeps officii limites, quos tàm sanctè se servaturum promisit, transgressus fuerit, divinam vindictam incurrit. Propterea enim Reges atque Principes iuramento legibus adstringi solent, quo DEI vindictae, si non praestiterint legibus praecepta, se subiciunt. D. Felden. in not. ad Grot. de Iure Bell. et Pac. lib. 1. c. 3. §. 13. D. Ziegl. ad eundem locum. §. 16. ubi ait: Iuramentum, quod quidem in trinsecè Remp. non afficit, nec summum Imperium minuit, utrimque ferè ideò intervenit, ut societatis membra, quae facile a calle recti deflectunt,


page 113, image: s137

metu irae et vindictae divinae in ordinem redigantur. Add. Pufend. de Iure Nat. et Gent. lib. 7. c. 6. §. 10. ubi recte monet, etiam tacitam promissionem Regni bene gerendi in ipsâ eiusdem susceptione inesse intelligi, etiamsi nihil expreslè dictum fuerit.

II.

Diximus autem, peccare Principem, si contra datam fidem et promissa, pro libitu, ac citra necessitatem, leges fundamentales pactionesve publicas violare audeat. Secus est, si tempora Reip. quandoque ab istis discedere iubeant. Istis enim legibus semper tacita haec exceptio inesse intelligitur, nisi salus Rei publ. suprema in eiusmodi legibus Lex, aliter requirat. vid. Pufend. d. l. (scribit Auctor Refut. scripti Gall. de praetens. Reg. Franc. in Flandr. Part. 2. capitol. 7.) I giuramenti, che prestano i Principi, per la manutenzione de gli Statuti del Regno, non possono maiinterpretarsi, che debbano valere, anche contra la conservatione del Regno: maben si deve


page 114, image: s138

intendersi, que vagliano, per quanto comporta la condizione, l' utile, e loi salute della Rei publica. Hâc ratione dicendum nobis videtur, etiam Imperatorem Romano-Germanicum in casu necessitatis, vel ob periculum ex morâ proveniens, in certis negotiis, à Capitulatione recedere posse, quamvis Limnaeo et aliis aliter visum fuerit. Vid. Limn. ad Capitul. Carol. V. prolegom. sect. 8. n. 29. et seqq. Non tamen probamus illud Iacobi, Angliae Regis, qui, referente Francisco Bacono de Verulamio; de dignit. et augm. scient. lib. 7. c. 2. dixisse fertur, Regibus licere, leges Regnorum suorum transcendere, modò idrarò fiat, quemadmodum et DEUS iuxta leges naturae aequè rarò praerogativâ suâ utatur. Quodsi verò in delatione Imperii, inter Principem ac cives expresle sit conventum, ut is ad certas leges imperium administret, ac super negotiis, circa quaenulla ei potestas relicta, ad Comitia Ordinum Imperii referat,


page 115, image: s139

neque citra eorum consensum quid decernat, aliud dicendum. Vid. Pufend. d. l.

CONCLUSIO XVII. Peccat Princeps, qui literas Reversales subditis super libertate ac privilegiis ipsorum datas, temerè violat, aut planè tollit.

I.

NOnnulli Principes, circa initium sui Regiininis, mediantibus literis Reversalibus, subditis suis privilegia ab Antecessoribus obtenta, confirmare quidem, sed postea sub variis praetextibus ea infringere, et inania reddere solent. Testatur Regnerus Sixtinus lib. 2. de Regal. c. 14. num. 49.


page 116, image: s140

Dominos saepè Reversales, ob impetrata subsidia pecuniaria, subditis datas, tanti non facere, ut non de novo facilè subditos interpellant, et collectas exigant, necessitatem aeris alieni vel aliam obtendentes. De eadem re conqueritur Neumeur. Tract. von Steuren. pag. 196. et seq. (quem locum etiam adduximus, in Tractat. de conventibus Provincial. cap. 8.) Heutiges Tags (inquit ille) geben zwart die Obrigkeiten dergleichen Reverse von sich; Aber was helffen und nützen doch dieselben? Es geschiehet nur zum Schein, und heissets:

Sic volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas.

II.

Principem verò violatione eiusmodi Reversalium, libertatem, iura ac privilegia subditorum, iustè adquisita, ac legitimè usurpata, concernentium, peccare, probatu facillimum est. Primò, quia fidem fallere, Principi turpissimum est, ad cuius exemplum, ceu quoddam speculum, privati omnes mores suos, vitamque


page 117, image: s141

ut plurimum instituunt, et componunt. Non è parte tanto al Principe necessaria, quanto la Fede: ne tanto biasimevole, quanto la perfidia: percioche deve non è constante voluntà nelle cose, che si dicono, e che si fanno, non si può anche prendere alcuna sicurezza di coloro, con i quali si tratia. Philipp. Caurian. in Annal Tacit. lib. 2. p. m. 267. Quare Alphonsus Rex Neapolitanus regiè et egregiè dixit: Solam fidem tantum apud Principem, quantum iuramentum apud privatos valere debere. Casp. Klock. de contribut. cap. 16. n. 168. qui id maximè procedere ait, ubi Princeps Provincialibus iureiurando obstrictus est, eis sua iura, privilegia, immunitates et consuetudines observare. Glossa singul. in l. moveor. C. si serv. exp. vend. quae dicit: quo statis de invenio, eo te enebo, donec contrarium videbo. l. pen. de ingen. manum. add. D. Myler. Nomolog. cap. 2. §. 3. et c. 8. P. 12. 2. quia Frinceps non modò iure naturali et Gentium, sed


page 118, image: s142

etiam divino, pacta, contractus, conventiones et promisla servare tenetur, prout latissimè deducit post alios à se allegatos D. Myler. d. tr. cap. 2. et cap. 8. Laudat Bodinus, de Republ. l. 1. cap. 8. Alexandri ICti responsum in Cons. 97. lib. 3. n. 13. ut planè divinum, quodque literis aureis prae foribus Principis inscribi decuisset: Scilicet inter ea, quae casu quodam improviso accidunt, censeri, si Princeps à pactis conventis discedat, neque id in coniecturam venire; quia duplex ect obligatio, altera quidem naturalis: quid enim tàm naturae consentaneum, quàm iusta promissa servare? altera, propter Principis dignitatem, quae agitur in fide servandâ, etiam cum sui detrimento, cùm violatae fidei omnibus ultor ac vindex esse debeat, nec à Principe crimen, perfidiâ gravius, admitti possit.

III.

Facessant igitur Aulico-Politici Machiavellistae, homines latae conscientiae et multae fidei, h. e. nullius, qui Principibus suis impium illud in susurrare solent:


page 119, image: s143

Sanctitas, pietas, fides, privata bona sunt.
Quà iuvat Reges, eant.

Longè aliter optimus Politicus, Italus, Philippus Cauriana; in Comment. ad Annal. Tacit. l. 2. pag. 268. sentit: La Fede (ait) si debbe conservare spezialmente dai Principi, à i soggetti, per non macchiare la propria dignità condivenire spergiuro, se ben non lo meritano. Il Principe debbe essere unrilucente specchio di giustizia, di bontà, è di fede.

IV.

Diximus temerariam Reversalium violationem, in vitio esse, quando autem vera, non simulata, sed urgentissima necessitas publica, ipsaque Salus populi vim Reversalium resolvit, aliter iudicandum. Omnes enim contractus Imperantium, etiam iuramento firmati, ita pendent à bono publico, ut annullari possint à Republicâ, aut ab ipso Principe, si toti corpori perniciosi exsistant, aut necessitas publica id efflagitet; quoniam publica magis necessaria et ardua, aliis publicis meritò


page 120, image: s144

praeponenda sunt, nec unquam in dubium revocari debent. Caramuel. concl. de Pace licitâ German. n. 393. Utilitatis publicae tantus est favor, ut nulla legum sanctio, nullum privilegium praeponderet: Dieo, (verba sunt Caurianae. ad Tacit. Annal. pag. 271.) che sostenendo il Principe ilpeso del publico, può, e debbe alle occasioni mancare di pro messa per conservarlo, perche non si muova per qualche sua particolare passione; ne meno cio si spesso lo faccia, che in tui ne nassca l' habito. Et hîc locum habet illud Taciti: (Annal. 14.) Habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, quod contra singulos utilitate publicâ rependitur. Quod verò subditorum privilegia attinet, quae vel datis Reversalibus, vel sub iuramenti religione à Principe confirmari solent, si ea iniqua esse incipiant, haut enormissimam laesionem contineant, utpote adversus bonum publicum directè tendentia, à Superiore iustè limitari aut in totum revocari possunt.


page 121, image: s145

Vid. Georg. Everhard. cons. 8. num. 8. et 9. vol. 1. Bartol. in l. ex facto verb. etenim iniquum. de C. et D. Wames. cons. 1. num. 4. et 34. cent. 1. Klock. de contrib. cap. 9. n. 478.

CONCLUSIO XIIX. Peccat Princeps, qui datamfidem Hostinon servat.

I.

CUm iuris gentium et naturalis, quo fides et pacta nituntur. l. 1. de pact. etiam cum hostibus sit communio. l. ult. de legat. consequens est, ex datâ acceptâque fide inter eos tale obligationis vinculum nasci, quod sine peccato et perfidiae notâ rumpi nequit. Neque enim hostes qui sunt, homines esse desinunt. Et promissio per se ius novum hosti aufert. Grot. de I. B. et P. lib. 3. c. 19. §. 1. Et


page 122, image: s146

licet forte fides hosti data, eventu Rei publ. sit perniciosa, modò non ex obiecto mala, tamen servanda est: Osiand. in Grot. cit. loc. nisi enim pacta eiusmodi publica sarta tecta manerent, nulla unquam pax et securitas inter homines subsistere posset. Hottom. quaest. illustr. 7. Veritatem huius sententiae amplectuntur tàm veteres quàm recentiores (paucis forte exceptis) Theologi, ICti, ac Politici, etiam gentiles scriptores.

II.

Ambrosius lib. 1. Offic. c. 29. Liquet, ait, etiam in bello fidem et iustitiam servari oportere; et Augustin, Epist. 1. ad Bonif. Fides quando promittitur, etiam hosti servanda, contra quem bellum geritur. Cicero lib. 5. de finib. Nemo ect, qui non hanc affectionem animi probet atque laudet, quâ non modò utilitas nulla quaeitur, sed contra utilitatem etiam conservatur fides. Quintilianus. Fides supremum rerum humanarum vinculum ect: sacra laus fidei inter hostes. Ex Graecis Xenophon,


page 123, image: s147

oratione de Agesilao. ou(/tw mou\ga kai\ kalo\n kth=ma toi=s2 de\ a)/llois2 a(/paoi kai\ a)ndri\ dh\ strathgw=| to\ o(/s1io/n te kai\ pisto\n ei)nai te kai\ o)/nta e)gnw=sqai. Tanta tamque praeclara res ect in omnibus quidem, sed praecipuè in Ducibus religionis fidei observantes esse atque haberi. Et Pausanias in Arcadicis. strathgo\n a)gaqo\n ou)k a)\n tis2 o)rqa\ kale/s1eien a)uto/n. o(/s2ge kai\ o(/rkous2 qew=n kate pa/ths1en a)ei\, kai\ sponda\s2 e)pi\ panti\ e)yeu/s1ato pi/stin te h)ti/mas1e ma/lista a)nqrw/pwn. Bonum eum Imper atorem nemo rectè vocaverit, ut qui pro more habuerit, iusiur andum contemnere, fidem quâvis occasione violare, ita ut nulli homini fides vilior sit. Plura testimonia veterum vide apud Grot. d. l. Audiamus etiam de hâc re Philipp. Caurianam. in Comment. ad priores libr. Annal. Taciti. lib. 2. pag. m. 267. Non è parte (ait) tanto al Principe necessaria, quanto la fede: nè tanto biasimevole, quanto la perfidia: perioche dove non è costante volontà nelle cose, che si dicono, o che si fanno, non


page 124, image: s148

si può anche prendere alcuna sicurezza di coloro, con i quali si tratta. Non ac crebbero l' Imperio loro i Romani con altra virtù più che con la fede a gl' amici, et a' nimici equalmente servata, E se i Romani, a i quali non fu dai Cieli concesso quel lume della Christiana fede, che noi habbiamo, tennero della fede si gran conto, e la perfidia tânto abborrirono, quanto maggiormente dobbiamo noi, come Christiani, et con i nostri, e con li stranieri ancora, ancorche infedeli, tenere? Hora in proposito tornando dico, che la fede si debbe conservare da ognuno, e spezialmente da i Principi, et cosi agl' amici, come a' nimici, a i soggetti, a iribelli, agl' heritici, agl' infideli, a Mori, a Scithi e Turchi etc. Idem Auctor ibidem ita pergit: Qanto a me, ho creduto sempre, e credo, che la fede non debbe mai esser corrotta da chi si sia, data, che ella sia, per voler proprio, emassimamente da chi disidera d' essere, e in fatti, et in opinione tenuto per huomo di valore: Emolto mi maraviglio, che Principe


page 125, image: s149

alcuno si lasci persuadere da suoi consiglieri sotto qualche lusinghe volbene, che gli proponga, il dover mancar di fede: Nè habbiano questi tali ri eguarde, e quanto siano da M. Tullio biasimati quelli, che omnia recta et honesta negligunt, dummudo potentiam consequantur: perioche quindi poi nasce l' iufamia, la perdita de' beni, et de gl' amici et un continuo rimordimento di couscienza, cagionato dalla gran dea Nemesi dall' anrichità favolosa finta per vendicatrice de i pergiuri: che à guisa di celeste ministro perpetuatamente i delinquenti tormenta, nè gli lascia d' alcuna tranquillità godere, nè di quiete. Tutti gl' huomini adumque, che in grandezza si truovano, dourebbono, intorno alla data fede, et alle promesse havere à Attilio Regolo riguardo, il quale havendo à Cartaginen si giurato di tornare, ancor che fosse certo di andare alla morte, non volle arte, o cavillazione usare, ma confort' animo vi tornò, per la fede data servare. Hora quel Prencipe, che di


page 126, image: s150

fuggire l' occasioni dell' usar perfidia, è disideroso, debbe tener questa strada, di non pro metter cosa, che sia contraria alla ragione, o dritto natur ale, nè meno a quello delle genti. Debbe molto ben censiderare, conchi, con qual condizione, et a qual fine ei tratta, se prometta confederazione, o se pure altra cosa. Debbe sempre esser riservato al prometcere, e promettere sotto certe condizioni. etc.

III.

Hodiè inter Christianos Principes fides Punica, i. e. perfidia, tàm communis est, ut à Pseudo-Politicis pro egregiâ arte, neceslariâ prudentiâ, ac Ragione di Stato venditari ac desendi velit. Non vivimus (aiunt) cum hominibus perfectè bonis, sed talibus, qui (ut Cicero ait) fraude, fallaciis, et mendacio toti constare videntur. Undè fieri non potest, quin etiam optimi Principes (ut nunc rerum status est) iniquè aliquid agant; nihil scilicet credendo, et omnia cavendo, nos custodimus. Si igitur commodum


page 127, image: s151

est, fides servanda, sin minus, ea violanda. Verum hoc non Christianum, sed Turcicum et Barbarum est. Imò multos ex Turcis et Barbaris fidem datam melius servasse, quàm nonnullos Principum Christianorum, historiae docent. Est sanè DEUS severus ultor et iustus vindex perfidiae, fraudis et periurii. Minatur ille per Prophetam Regi Iudae exitium, quòd is fidem iuramentô munitam fregisset. (Ezechiel. 17. v. 18.) Weil er (der König) den Eyd verachtet, und den Bund gebrochen, darauf er seine Hand gegeben hat, wil ich solches auf seinen Kopff bringen,

IV.

Exemplum cladis Varnensis adhuc in recenti est memoriâ. Uladislaus Ungariae Rex induciarum leges cum Turca initas, auctore et svasore Iuliano Cardinale, violaverat, eo scilicet praetextu, quasi nefas sit concordiae foedera cum Turcis, non consentiente Pontifice, sancire, et cùm ruptis fidei vinculis ad Varnam


page 128, image: s152

Bulgariae oppidum confligeret cum Amurathe, eumque primo conflictu ad angustias adigeret, ille foederis initi memor oculis ad caelum elevatis, ita exclamasse fertur. Christe, en haec sunt foedera, quae Christiani tui per Nomen tuum iurantes mecum percus. serunt, suoque periurio te DEUM suum abnegarunt. Quare si DEUS es, hanc mihi et tuo sancto Nomini illatam iniuriam ulciscere. Iterato postea congressu Rex cum Cardinale et Proceribus ac 30000. militum miserè periit. Cromer. Histor. Ungar. lib. 2. Iovius in vitâ Amurath. de Ioanne Hunniade vid. Leunclav. in Pandect. Turcic. Eiusmodi Exemplis plena sunt tàm vetera quàm nova historiarum monumenta, et tamen experientia quottidiana docet, daß Fürsten und Herren mit solchen Compactaten, Bündnüssen und Eyden, wie mit Würffeln, auf gut Spitzbübisch spielen, welches eine schwere Sünde wider das Andere Gebot, ut loquitur


page 129, image: s153

D. Mengering. Scrutin. conscient. c. 6. quaest. 91. In nupero bello ruptorum foederum exempla non pauca vidimus, sed tristi cum eventu. Habet enim DEUS e)/kdikon o)/mma. Add. Martyr. class. 2. locor. commun. loc. 3. num. 13. et sequ. Alphons. de Castro. lib. 14. adv. haereses. verbo Tyrannsis. Ad. Conzen. lib. 3. Polit. cap. 7. §. 1. Bodin. de Republ. cap. 6. Ehrenberg. de foeder. lib. 2. cap. 1. num. 166. Benbellon. de Godentiis. de Pace Religion. Part. I. cap. 11. pag. 132. Reinking. de Regimin. saecul. et Eccles. Libr. 2. Class. 1. cap. 2. num. 7. et seqq. et Polit. Bibl. lib. 2. axiom. 163.


page 130, image: s154

CONCLUSIO XIX. Peccat Princeps, qui Infidelibus, aut Haereticis fidem datam violat.

I.

QUemadmodum hosti, ita et infidelibus aut haereticis, fides data servanda est, quippe qui et ipsi iuris naturalis et Gentium, quo promissa, pacta et conventiones nituntur, l. 1. de pact. l. 3. et 5. de I. et I. participes. Ius scilicet naturae et Gentium omnibus ita commune est, ut Religionis discrimen non admittat. Grot. de I. B. et P. lib. 2. c. 15. §. 7. Ideoque alterum alteri insidiari, aut sub specie recti fallere, nefas est. Praeterea divinum ius datam infidelibus fidem, cumprimis iuramenti vinculo roboratam, servari vult, neglectam autem vindictae divinae subiacere tristia exempla eorum, qui infelicem fractae


page 131, image: s155

fidei exitum habuêre, ut Saulis. (2. Samuel. 21. v. 1. et 6.) Zedekiae. (Ezech. cap. 17. v. 19.) Moabitarum. (2. Reg. 3. v. 5. et 24.) Oseae, Regis Israël. (2. Reg. c. 17. v. 4.) Ioiakimi. (2. Reg. 24. v. 1.) Zidekiae. (2. Paral. 36. v. 13.) qui hoc nomine gravissimè reprehenditur, quòd fidem Nabuchodonosori datam non servarit. Ipsa denique societas humana eiusque communis securitas aliter stare ac salva esse non potest, nisi immoto publicae Fidei fiundamento innitatur; omnia sanè scelerum et perfidiae, proditionum et turbarum plena essent, si sub praetextu diversae Religionis fidem frangere iustum aut licitum esset. Optanda quidem (ut alicubi Nazianzenus ait) multis votis circa fidem consensio; at quis nescit, summam hanc boni possidere, neg atum semper genti mortalium? Licet igitur Religionis unitas inter homines non sit, cognatio tamenilla, quam natura inter eos constituit, l. 3. de I. et I. negari humanaeque societatis vinculum


page 132, image: s156

disrumpi non debet. Huc pertinet, quòd cum omnibus, quantum in nobis est, pacem colere iubeamur. Roman. 12. v. 18. id verò sine fide fieri numquam posse manifestum est.

II.

Huic suffragantur sententiae plurimi ex Theologis, ICtis, et Politicis. Ex istis inter alios Becanus. tom. 2. opusc. libr. de fide haeret. servandâ. Iohan. Molanus. simili Tract. D. Gerhard. Confess. Cathol. lib. 1. Part. 2. cap. 19. Thes. 3. Ex illis . Menoch. cons. 100. num. 219. et 225. et de AIC. lib. 2. cent. 4. p. 335. Farinac. Pract. Crimin. tit. de carcer. qu. 29. Iustus Meier. pecul. dissertat. de fide Haereticis servandâ. Reinking. de Regim. sec. et Eccles. lib. 2. class. 1. cap. 2. num. 13. et seqq. add. Grot. de I. B. et P. lib. 3. cap. 19. §. 1. Ex his Bodinus, Gallus. de Republic. lib. 5. cap. 6. Si fidem (ait) infideli et haeretico frangere fas est, dare nefas sit, si verò fidem dareius est, datam servare oportet. Didac. Saavedra, Hispanus. Symbol. Polit. 93. §. ult. Inito semel


page 133, image: s157

(inquit) cum Haereticis foedere, aliove pacto, quod nec Religioni, nec bonis moribus adversetur, et iuris iurandi insuper sanctitate firmato, omninò servanda est fides publica: per eiusmodi enim sacramentum DEUS ipse in pactorum testem vocatur, et veluti sponsor promissi adimplendi utriusque partis consensu constituitur et arbiter, ut castiget deinde eum pro merito, qui datam fidem violaverit: et sane grave esset, eum mendacii testem facere. Nec ulla alia apud omnes gentes et Nationes conventorum pactorum est securitas, quam iurisiurandi religio, quâ si ad fallendum abuterentur, ruerent omnia Orbis commercia, neque ullae unquam firmae induciae, aut pax concludi poslent. Verùm, etsi nulla intercedit sacramenti religio, pactiones tamen compleri debent; etenim ex ipsâ veritate, fidelitate, et iustitiâ oritur in illis obligatio quaedam mutua et communis omnibus gentibus, et sicut nemini Catholico licitum


page 134, image: s158

est occidere, aut odisse Haereticum, ita neque fallere, aut datam ei fidem frangere, etc. Philipp. Cauriana, Italus. Comment. in prior. libr. Annal. Taciti. pàg. 269. All' heretico (ait) debbe osservarsi, quando gli sia stata sollennemente data per trattar seco della fede, perche non potendo egli abboccarsicur amente col Catholico, non si può ancor sperare nè amicizia nè unione con la santa Chiesa, nè meno, che egli albuon cammino si riduca, se non con spargimento di sangue. Per lo che detest abil consiglio tengo io, che sia il cercare modi di romperla, poiche gli sarà stata data Si debbe osservare a Mori, a Turchi, a Scithi, et ad altri infideli, accioche conoscano, quanto la legge nostra sia perfetta: la quale su la verità fondata, non è mai mendace, nè mutabile, comela loro, e mantiene la principal parte di lei, che è la fede, la quale è tanto agl huomini necessaria, quanto al mondo il Sole. E come Dio à Principi parlando disse: Voi sete il Salo della Terra, se egli


page 135, image: s159

suanisce, come si potrà in quella vivere? Hor quale è la più notabile, è più perfetta parte di questo sale, colquale, son condite tuttel humane attioni della fede? senzala fede non può st are, l' amicizia, nè senzal amicizia là civile Società, nè senza questa il culto divino, è però chi manca di fede, manca à Dio. Vedesi come i disle ali e perfidi universalmente hanno miser abilmente fornito della lor vita il corso: o pure havere in essa patito cose non mengr avi, che la morte. Add. è ncstris Herm. Conr. de Pace perpetuâ German. sect 3. Cyriac. Lentul. in libro Perplexorum casuum. dubio 404. ubi ait: errore mentis peccat haereticus, aut etiam infidelis: pravitate animi periurus, DEI et hominum inverecundus. Rectè etiam ex Moralistar. sententiâ Layman. Theolog. mor. L. 2. tr. 3. cap. 12. num 15 asserit, nec per auctoritatem Pontificis solvi posse pactum publicum, quod Catholici cum haereticis inierunt. Gloriose igitur respondit Imperat. Carolus V.


page 136, image: s160

interrogatus, cur Lutherum, qui haereticus à Pontificiis habebatur, incolumem domum dimiserit? Fidem rerum promissarum, et sitoto mundo exulet, tamen apud Imperatorem consistere oportere. Schleidan lib. 3. Comment. Zenocar. in vitâ Caroli V. cui Ludovicus, Elect. Palat. adsensit: hautquaquam ferendum, dictitans, ut in gratiam Sacerdotum Germania publicae fidei violata infamiâ laborare debeat. Pet Suavis. lib. 1. Histor. Concil. Trid. p. 16.

III.

Coeterum nonnulli intempestivo, cumprimis Romanae Curiae, Zelo inducti contrarium defensare nituntur, obicientes, (1.) Haereticos esse perfidos homines et in fide servandâ lubricos, cùm enim DEO exsistant perfidi, hominibus fideles esse non posse, c. non potest. II. quaest. 7. (2.) Foedera et pacta cum eis inita cooperari haeresi; inferre iniuriam DEO, ac verae Religioni, esseque causam perditionis animarum, adeòque ex se mala et illicita. (3.)


page 137, image: s161

Eadem esse contra pietatem ac bonos mores, adeòque ipso iure nulla. (4.) Nos lege Evangelicâ prohiberiiugum ducere cum infidelibus, et nullam conventionem CHRISTO esse ad Belial. (2. Cor 6, 14.) (5.) Haereticos DEO fidem frangere, dum à veritate fidei et promissis DEO in baptismo factis malitosè deficiunt, adeòque nec ipsis fidem servari debere. (6.) Eos legibus infames haberi.

IV.

Verùm enim verò obiectioneshasce diluere in proclivi est. Ad Primum enim respondetur, contra veritatem, et experientiam dici, Haereticos quà tales perfidos et in fide servandâ lubricos esse. Nec parum hâc accusatione à Zelotis in Christianae charitatis legem peccatur, dum quod paucorum vitium est, generaliter omnibus imputatur. Ad Secundum Resp. (1.) negando foedera aut pacta omnia cum infidelibus aut haereticis inita cooperari haeresi. (2.) Non


page 138, image: s162

probari indistinctè omnia pacta, sed talia, quae manent intra ambitum actus cuiusdam Politici, et meris Politicis conditionibus sint superstructa; sin verò conditiones habeant, quae religionem pulsant, eo ipso nec licita nec tuta sunt in conscientiâ. D. Osiander. in annot. ad Grot. Lib. 2. c. 15. obs. 6. Saavedra. Symb. Pol. 93. §. pen. ubi ait: illa foedera cum Haereticis esse licita, quae aut belli sopiendi, aut commerciorum exercendorum causa fiunt. Praeterea, verae Religioni addicti vi foederis aut pacti non obligantur, vel laudare haereticam doctrinam, vel eam docere, vel ad eam quemquam allo modo invitare: Sed liberum ipsis permittitur damnare haereticam doctrinam, haereticos excommunicare, et gehennâ dignos iudicare, etc. D. Conring. de Pace perpetuâ German. sect. 3. §. 1. et 2. ubi in terminis Pacis novissimae Germaniae loquens, eam nec directè nec indirectè haeresi cooperari, multis probat. Ad Tertium


page 139, image: s163

Resp. talia foedera et pacta, de quibus heîc loquimur, nullo vitio intrinseco laborare nec pietati aut bonis moribus ad versa esse. Ad Quartum Resp. negando, omnem conversationem Politicam cum infidelibus aut haereticis esse iugum cum eis trahere. Apostolus in allegatô textu nimiam Christianorum familiaritatem, cum hzpocrisi coniunctam, aut Religioni Christianae perniciosam prohibere videtur. Ad Quintum Resp. Frangenti fidem in rebus saecularibus fidem servandam non esseö secus in rebus spiritualibus, fidei scilicet. Nimirum alia est fides Politica, alia spiritualis: ab uno ad aliud argumentatio prorsus incongrua est. Vid. Reinking. de Reg. sec. et Eccl. L. 2. cl. 1. c. 2. n. 12. Ad Sextum Resp. duplici quidem infamiâ Haereticos laborare dici: alterâ apud DEUM et Ecclesiam idque iure divino; alterâ apud civitatem per leges quasdam humanas. Vid. tit. Cod. ibique Dd. de Haeret. et Manich.


page 140, image: s164

exindè tamen non sequitur, cum gentilibus aut haereticis nullum in societate civili commercium esse posse. DEUM sanè Gentiles in suae Rei publ. legibus infamiâ civili notasse, non legitur: nec indistinctè omnes haeretici Romanis legibus infames et iure Gentium indigni habentur. Vid. Conring. d. tract.

V.

Cavendum igitur illorum Zelotarum opinio, ut impia, falsa, ac publicè perniciosa, qui Principibus persvadere non verentur, fidem infidelibus aut haereticis datam, quòd tales sint, salvâ conscientiâ servari non posse nec debere. Vigeant pacta ob publicam tranquillitatem, velut unicum Imperii Palladium, inita, nec patiantur Principes à serio pacis studiô inanibus turbulentorum capitum terriculamentis seduci.


page 141, image: s165

CONCLUSIO XX. Peccat Princeps, qui aeternae Legi ac voluntati divinae contrariae Legis auctor est.

I.

LEges, immotam divinae iustitiae et voluntatis Regulam continentes, nulla Principis aut Magistratus dispensatione flecti posse, ipsa ratio dictitat. Princeps enim minister divinae voluntatis, non dispensator est. (Rom. 13.) ideòque ad rationem administrationis DEO reddendam obstrictus (Sap. 6. v. 4. 5.) Minister autem immotam Domini sui voluntatem minimè tollere, aut circa eam dispensare potest. (Matth. 10. v. 24. Luc. 6. v. 40. Ioh. 13. v. 16.) Praeterea Lex divina omnem transcendit, etiam summi Principis potestatem. Lactant. Lib. 5.


page 142, image: s166

de vero cultu. adeòque is ut inferior, Superioris, DEI Optimi Maximi perpetuò valituram abrogare legem nequit. Lex civilis (ait Grot. de I. B. et P. Lib. 2. cap. 2. num. 5.) nihil potest praecipere, quod ius naturae (adde, et divinum morale) prohibet, aut prohibere, quod praecipit. Cui verò Principes contrariâ lege latâ aut consuetudine admislâ, id sacere audent, potestatis suae limites egrediuntur, ac contra DEUM eiusque Maiestatem graviter peccant.

II.

Inter leges autem ac statuta iniusta, iurique divino contraria est 1. illud, quô pro homicidio doloso poena pecuniaria inducitur; quale olim in Poloniâ viguit, de quo Casimirus Magnus dicit: se corrigere voluisse legum divinarum et humanarum statuta. Lib. I. Statut. Polon. c. 15. art. 6. l. 7. De quo Arnisaeus de iure Maiest. lib. 2. cap. 3. ita disserit: Hoc scilicet er at Regis humani, accusare iniquitatis leges divinas, easque idcircò abrogare, quasi ipse


page 143, image: s167

sapientior esset ipsâ Sapientiâ, et quod haec iustum esse iubet, ille nimii rig oris accusatum damnare debeat. D. Clasen. de iure aggrat. cap. 16. Talem autem legem, ut consuetudinem prorsus invalidam esse, communis est tàm Theologorum quàm ICtorum sententia. Ex hisce vid. Luc. de Penua. in l. si quis. n. 34. C. de Desert. Barbos. in cap. referentem. n. 2. et 3. X. de delict. impub. Marsil. Singul. 665. Zilet. tom. 2. cons. crim. 73. per tot. Covar. L. 2. var. rssol. c. 9. n. 2. Farin. P. 5. Pr. Crim. q. 119. Iul. Clar. in Pract. §. homicidium. num. 15. Steph. Nathan. de iustit. vulner. tit. 3. cap. 9. n. 1. et ita iudicatum refert Carpzov. Iurispr. forens. P. 4. Constit. 9. def. 6. ob rationem, quòd Imperator vel alius Princeps contra ius divinum dispensare non possit. Iason. in l. cunctos populos. num. 48. C. de Summâ Trinitat. Hâc ratione motus Stephanus, Poloniae Rex, consuetudinem illam pravam et legibus divinis contradicentem, quâ


page 144, image: s168

Nobilibus, hominem occidentibus, certâ pecuniâ cadaveri impositâ, poenam redimere licuit, abrogavit, notante Additionatore ad Besold. Thes. Pract. lit. K. verb. Raub-Schlösser.

II.

Iniusta etiam lex est, quâ innocens cum nocente, liberi ob parentum delicta aut vice versâ, item, propinqui propter propinquos, (ut erat olim lex Persarum et Macedonum) aut delinquentis proximi vicini, ut est Iaponensium consuetudo, capitali supplicio plectuntur. Vid. Grot. de I. B. et P. Lib. 2. cap. 21. §. 12. ubi ait: Obligatio ad poenam ex merito oritur: meritum autem est persovale. quippe ex voluntate ortum habens, quâ nihil est magis nobis proprium, undè a)utecou/s1ion vocatur. Alb. Gentil. ad L. Iul. Mai. D. 7. Perez. in Cod. d. t. num. 17. et 18. Auctor. Comitiolog. Ratisbon.

III.

Lex, quae naufragorum bona fisco addicit, planè iniusta est, Auth. nav. C. de furt. Nullâ enim


page 145, image: s169

causlâ praecedente probabili dominium alicui suum aufferre, mera iniuria est: Grot. d. tr. L. 2. c. 7. n. 1. Quod enim ius habet fiscus (verba sunt Imperatoris, in l. 1. C. de naufrag.) in alienâ calamitate, ut in re tam luctuosâ compendium sectetur? Impium sanè, et prorsus inhumanum est, adflicto adflictionem addere, et ex hominum infortunio lucrum sibi quaerere. Vid. Crus. Dissert. in dict. Auth. navigia C. de furt.

IV.

Plura iniquarum legum ac consuetudinum exempla passim obvia sunt, quae si quis sequatur, in conscientiâ minimè tutus est, utut factum secundum humanam legem impunibile sit. Oboediendum plus Deo eiusque aeternae legi, quàm hominibus, eorumque placitis divinae voluntati ad versantibus.


page 146, image: s170

CONCLUSIO XXI. Peccat Princeps. qui in delictis, divinâ lege severè prohibitis, aggratiandi iure abutitur.

I.

QUemadmodum nimis rigor in puniendis delictis, sic contrà nimia lenitas, iustam reprehensionem incurrit: Scilicet temperamentum illud Iustitiae et misericordiae, non adfectibus obnoxium, non cerebrinum, et somniatum, non idioticum, aut in Gynecaeo excogitatum, sed iure ac legibus fundatum, ac omninò tale esse debet, ut Deo nequaquam sit exosum, scandalosum, ac Reip. perniciosum; nec iustitia in credulitatem, nec misericordia in mollitiem aut hypocrisin aliquam degeneret. Intempestivae namque et iniustae mifericordiae plerumque comes est


page 147, image: s171

paenitentia. Bernh. Zieriz. in epist. dedicat. ad Constit. Carolinam. Paenitentiae exemplum in Annal. Franciae exstat: Ludovicus enim Rex, cognomento Divus, cùm fortè aliquando ex Psalmis Davidicis preces Ad DEUM conciperet, et aliquis, qui pro Reo quodam capitalis criminis gratiam peteret, intervenisset, et Rex, quasi aliud agens adnuisset; mox verò in versiculum Psalmi 106. incidislet, ubi dicitur: Beati, qui faciunt iustitiam omni tempore: protinus revocari iussit eum, cui gratiam concesserat, eamque irritam reddidit, memorabili editâ sententiâ: Principem, qui punire potest crimen, nec punit, non minus cor am DEO reum esse, quàm si id ipse perpetr asset. Camer. Hor. succ. 1. medit. 100.

II.

Non iniustum equidem est, Principem vigore absolutae potestatis suae ex gravi quadam causa reum à poenâ capitali absolvere, in eo autem vitium est, si Princeps (ut saepè sit) eâ potestate abutatur, ac delictorum


page 148, image: s172

enormium pro arbitrio gratiam faciat. Regia haec (ait Besoldus. in delibat. iuris. lib. 1. rubr. de dispensat.) in condonandis poenis voluntas, minimè vaga, sed probabili caussâ, et innocentiae praesumptione subnixa, rationeque moderata, et non nimiùm frequens esse debet: ne ex impunitate scelerum bella, pestes, et sterilitates, quae ultione sceleratorum arcentur, accelerentur. Poenae remissio non nisi ex causlâ à Principe facienda est, ut si is, qui deliquit, casu et fortuitò, ac ex humanâ quadam fragilitate deliquisset: non autem, si is vir scelestus et nefarius esset, et talis, qui ex prosesso delinquere consuevit: nam huic poenam remittere impium esset, quoniam eo modo maleficis favere Princeps videretur, atque ita Rem publicam laederet, eique iniuriam inferre videretur Dominic. Soto. de I. et I. lib. 4. quaest. 5. art. 4. Si quaeratur (ait Bacchovius ad Treutler. vol. 2. D. 30. thes. 3. lit. G.) de atrocibus delictis, quae communis etiam ratio


page 149, image: s173

morte multari decernit, expeditissima responsio, iure quidem potestatis poenam remittere posse Principem, sed si saepiùs et temerè id faciat Princeps, graviter eum peccare, et DEO rationem redditurum, quoniam ita agens Iustitiae leges offendit, ip sum nocentem et alios spe immunitatis ad delinquendum invitat, et Rem publicam ita graviter turbat. Unde L' auteur d' utile et salutaire advis an Roy pour bien regner. p. 19. Regem ita adloquitur: Particulicrement, inquit, tu respondr as un iour devant Dieu des malheurs causez par l' impunitè des crimes enormes, si tu te luisse persuader de donner des abolitions iniustes, soubs le voile et le pretexte de l' une clemence, qui se trouvera tousiours par l' evenement cruelle et sanglante. Cum igitur Henricus IV. Galliae Rex rogatus, ut poenam alicui condonaret, respondit: ie ne veux pas pour l' amour de vous, charger sur moy ce malheureux crime, dont il me faudroit un iour rendre compte devant


page 150, image: s174

Dieu. L' Auteur d' utile advis ad Roy. pag. 20.

III.

Hinc communis Politicae Christianae Schola (teste D. Mylero. de Princip. ac Stat. Imper. Part. 2. c. 50. n. 15. edit. noviss.) tradit, in delictis contra DEUM, ut blasphemiâ, Magiâ, veneficio, pacto cum Diabolo, Sacrilegio et similibus dispensationem Principis nullo modo locum habere. Damhoud. in Prax. Crim. c. 145. n. 6. Limn. de I. P. Lib. 4. cap. 8. num. 280. Knipschild. de Civit. Imperial. Lib. 2. cap. 27. num 19. Praeterea in delictis atrocioribus, quibus à DEO ipso certa poena capitalis sancita est, ad auctoritatem Decalogi tuendam, absque causlâ sufficiente, venia et poenae remissio minimè obtinet. Heig. Part. 2. quaest. 24. num. 30. et seqq. P. Theod. Colleg. Crim. D. 10. thes. 7. B. Besold. Disp. Pol. 3. class. 1. th. 14. Eckard. Theologus. Tr. de ordin. Eccles. et Polit. P. 3. c. 2. qu. 3.

IV.

In specie, de homicidio doloso,


page 151, image: s175

quaeritur, an Princeps eius poenam pro libitu remittere possit? Quod communissimè negant Theologi, ICti, ac Politici. Rationes sunt: (1.) Quòd prima et antiquissima de vindicandâ interfecti nece Lex à DEO promulgata sit. Genes. 9. vers. 5. et 6. (2.) Quòd pretium reconciliationis ab eo, qui reus est sanguinis, non sit accipiendum. (Exod. 21. v. 12. Num. 35. v. 31.) (3.) Quòd Magistratus misereri non debeat, sed aufferre sang vinem noxium, ut benè fit punienti. Deut. 13. v. 8. c. 19. v. 13.) Atrocitatem huius criminis ostendit Philo. lib. de legib. Mosaic. dicens: homicidam insignem sacrilegum esse, sublatâ videlicet è mundo re pretiosissimâ et sacratissimâ, quòd nil sit DEO tàm simile, quàm hoc signum pulcherrimum, expressum è matrice pulcherrimâ, ad exemplar Ideae rationalis effectum. Cùm igitur Princeps legum divinarum non sit Dominus, sed minister, ac non suum sed DEI iudicium exerceat,


page 152, image: s176

(2. Paral. XI X. v. 61.) consequens est, reum, ut inferiorem, divinae legi ac mandato, utpote Superioris, contravenire minimè posse ac debere. Et sic sentiunt Eckard. d. tr. P. 3. c. 2. q. 3. Petr. Martyr. loc. commun. cl. 4. loc. 14. n. 2. et seqq. Thomas. 22. 67. artic. 4. et 12. qu. 10. Ex ICtis. Vasq. lib. 1. controv. c. 26. n. 2. Covarruv. L. 1. var. resol. c. ult. num. 8. Farinac. Prax. Cr. L. 1. q. 6. num. 15. Heig. 2. qu. 24. n. 42. Zilett. Tom. 2. cons. crim. 73. per tot. Scaccia de sentent. et re iud c. I. gl. 4. qit. num ??? Reusnen I. sonsit. 5. Mastrill. de indult. general. cap. 30. et 31. Carpzov. Pract. Crim. q. 150. num. 31. et multis seqq. D. Clasen. de iure aggrat. c. 16. D. Myler. de Princ. et Stat. Imper. p. 2. c. 50. n. 16. ubi plures allegat. His add. D. Hoffmann. in Lycurgo Rom. Germ. cap. 55. num. I. et seqqu. Rcinking. Polit. Bibl. Lib. I. axiom. 35. in fine, ubi scribit: Wo G Ottes ausdrücklich Gebot im Wege stehet, da gezihmet einem Regenten nicht, daß


page 153, image: s177

er gnädiger seyn wil, als GOTT und sein Gesetz. Also wenn GOTT befihlet, dass man einen volsetzlichen, muthwilligen Todtschläger tödten, und wer Menschen-Blut vergossen, dessen Blut wieder vergiessen soll, stehet der Weltlichen Obrigkeit nicht zu, denselben leben, und das Land mit unschuldigem Blut besudeln zu lassen. Ex Politicis. Bodin. de Rep. Lib. I. c. 10. Ioann. Bapt. Fragosus. de Regim. Reip. Christ. L. 4. Disp. II. num. 252. Danaeus. Ethic. Christ. L. 2. cap. 13. Videat igitur Princeps, ne vel adfectu proprio abreptus, vel Gynecaei precibus, aut importunis Aulicorum intercessionibus inductus eriminosis hominibus, quos divinum iudicium ultimo supplicio affici iubet, veniam poenae temerè largiatur, ac neglectu iustitiae iram DEI, ac subditorum querelas, indignationem et vindictam adversus suam ac Reip, salutem commoveat. Sequatur exemplum laudatissimi Principis ERNESTI III.


page 154, image: s178

Ducis Saxon. de quo dicitur: Daß ihre Durchl. in Bestraffung des Bösen eyferig gewesen, und sich nicht zum Pardon erbitten lassen, wenn E Ottes Wort und die Rechte Gegenstand gehalten. Sonsten aber in Mittelfällen, und wann die Sache auf ihr arbitrium endlich auszuschlagen geschienen, Sie mehr zur Clemenz als Schärffe geneigt gewesen.

CONCLUSIO XXII. Peccat Princeps, qui in gradibus lege divinâ morali prohibitis dispensat, veniamqueve nubendi concedit.

I.

DIspensare aliud nihil est, quàm removere obligationem legis ab actu, stantibus omnibus


page 155, image: s179

conditionibus, secundum quas actus cadebat in legem. Quemadmodum verò DEO ac naturae nemo imperare potest, ita horum legibus nemo exuitur, nec easdem dispensando removere potest. Quod enim non ab homine traditum, sed divinitus promulgatum nullam prorsus dispensationem humanam admittit. Bernhard. de Proecept. et dispensat. cap. 5. et 6. Alberic. Gentil. de nuptiis lib. 5, cap. 10. in fin. Cum igitur in contrahendis nuptiis gradus quidam consanguinitatis atque adfinitatis iure naturali ac divino morali, (qui Leviti cap. 18. continentur, ut docet Chemnit, de Coniugio. Gerhard. confess. Cathol. Lib. 2. part. 3. artic. 19. cap. 4. thes. 3. Forster. de nupt. cap. 7. Carpzov. de arbor. consangv. D. I. num. 24. D. Ziegl. ad Grot. de I. et P. L. 2. c. 5. similibus tamen gradibus non exclusis) prohibiti sint, sequitur potestatem humanam, etiam summam, in iis dispensare minimè posse. can. 3. licet. 2. dist. 10. c. innotuit.


page 156, image: s180

de elect. c. literas. 13. de restit. spol. Divina namque praecepta ac iura naturalia manent immutabilia, perpetua, ac indispensabilia. Nullam esse potestatem (ait Suarez. de legib. Lib. 2. c. 14. num. 5.) neque ordinariam neque delegatam ad dispensandum in praeceptis iuris naturalis, aut divini moralis, quorum obligatio est absoluta, independens ab hominum consensu.

II.

Non possunt igitur non in DEUM graviter peccare Principes, qui Pontificum Romanorum traditionibus et exemplis permoti, sibi spretâ divinae legis auctoritate, dispensandi legis potestatem in gradibus iure illo morali prohibitis arrogant. Videantur ex Theologis Chemn. Exam. Concil. Trident. P. 2. can. 3. Gerhard. in loco de coniug. §. 346. Brochmann. in artic. de coniug. cap. 4. qu. 50. Hasenreff. in comm. Theol. loc. 10. Havemann. in Gamolog. lib. 2. tit. 7. Regul. 2. Ex ICtis Kirchov. tom. 3. cons. 1.


page 157, image: s181

Reusner. L. 1. consil. 8. n. 84. et seqq. Gentil. de nupt. lib. 5. c. 9. et 10. Pruckman. de absol. potestat. c. 4. membr. 1. effect. 2. Harprecht. ad Inst. tit. de nuptiis. §. 21. num. 22. Beust. Kling. et Monner. de sponsal. et matrim. Lib. 2. c. 3. num. 2. Bechstad. de collat. grad. c. 9. num. 20. Carpzov. in Iurispr. Eccles. lib. 2. def. 10. Richter. decis. 11. D. Struv. ad p. tit. de ritu nupt. thes. 48. et seq.

III.

Quid vero, si Theologi, ut saepè fit, in aliquo casu, an dispensabilis sit vel non, discrepantes opiniones habeant, anne in dubio dispensatio concedenda? Tutius nobis videtur, eam negare. Non obstante illo vulgato: Quod favores sint ampliandi, et odia restringenda: Neque enim odiosum est, ampliare prohibitionem matrimonii ob consanguinitatem, sed potiùs honestum ac favorabile est.


page 158, image: s182

CONCLUSIO XXIII. Peccat Princeps, nundinas et mercatus in diebus sacris institui permittens.

I.

NE sanguineis quidem lacrimis hodiè satis deplorari potest ineffabilis abusus diei Dominicae inter Christianos, in omnibus statibus per casus infinitos, immodica convivia, nuptias, venditiones, peregrinationes, compotationes, lusus, armorum lustrationes, balistarum artes etc. Franzius tract. de lect. Scripturae sacrae. pag. 772. Quamvis enim agnoscamus, de tali die non esse expressum mandatum à DEO, cùm tamen sit mandatum morale, de elig endo tempore convenienti ad externum et publicum cultum, hoc tempore semel auctoritate publicâ constituto, non potest eius


page 159, image: s183

contemptus aut neglectus excusari, nec etiam à Magistratu Christiano tolerari. Rivetus. in explic. decal. pag. 197. add. D. Osiander. Observat. ad Grot. lib. 1. cap. 1. thes. 17. ubi ait: iuris moralis naturalis esse cultum quendam externum, et tempus aliquod cultus divini et vacationem à laboribus, quae sacra impedirent. et D. Ziegler. ibid. moraliter (inquit) obligat Lex de Sabbatho in universum omnes, quantum ad sanctificationem unius septenarii, prout certa dies in septimanâ est cultui divino et exercitiis religionis publicis sollemniter destinata, quae est in Christianitate dies Dominica. Vid. Tract. nostr. cui Tit. Treuhertzige Vermahnung an die Obrigkeiten, wegen Abschaffung der Sonntäglichen Sauff-Compagnien in Wirths-Häusern.

II.

Gravissimè igitur peccant Principes et Magistratus, qui subditis suis, exemplo Nehemiae. (Nehem. c. 13. v. 15. et seqq.) nundinationes et


page 160, image: s184

similia opera ac negotia mundana, quibus cultus DEO debitus impeditur, legalibus minis ac realibus poenis non prohibent. In Caesareo iure cautum, Dominicum diem semper honorabilem ac venerandum esse debere. l. festos dies ult. C. de seriis. In Iure Canonico, mercatum in diebus Dominicis minimè fieri debere, dicitur. c. 1. X. de feriis. Vid. latè D. Dilherr. amicus quondam noster, nun= e)n a(gi/ois2. in not. ad quaedam capita viae Salutis. pag. 499. ubi Lutheri, Chemnitii, Sarcerii, Gerhardi, Calixti, Titii et aliorum Theologorum auctoritates circa hanc rem adducit. Add. D. Brentius. Com. in Gen. c. 56. ubi graviter scribit: Welcher mit Verachtung der Predigten, die Fest-und Sontäge durch Jahrmärckte in Kauffen und Verkauffen, oder andern Weltlichen Geschäfften prosaniret und entheiliget, der giebt Ursach und Anlass, so viel an ihm ist, zu Abschaffung der Christlichen Lehre, und fündiget fast


page 161, image: s185

schwerlich an GOtt, an sich und seinem Hause, und an seinem Nechsten. Et Balduin. de casib. consc. lib. 2. c. 13. n. 7. Weiln die Jahrmärckte (inquit) allerdings ein Politisch Werck ist, dardurch die Ubung der Gottseligkeit gar leichtlich verhindert wird, so wäre es rathsamer, und in Gewissen verantwortlicher, dass solche öffentliche Jahrmärckte auff einen andern Tag verschoben würden. Addimus hisce Mengeringium (quem in Tract. de iure nundin. cap. 5. n. 24. in eadem controversia adduximus) in Serutin. conscient. c. 7. q. 50. Das wird mancheri (schreibt er) zwart in die Nasens schnuppen, und verdriessen, dass man auch über solche Sontags-Jahrmärckte den Leuten Gewissen machen werde, da es doch also von alters Herkommen, und durch grosser Herren Indult, Befreyung und Verordnung die Märckte uff die Sontäge meistentheils also gewidmet, und geleget worden. Was wil man sich denn


page 162, image: s186

zeihen? sagt die Welt. Sie schreyen und einstreuen aber, was ihr lüstet, und liebet, so kan man doch anders nicht sagen, als dass solche nundinationes, und Sonntags-Märckte, auch eine merckliche profanation des heiligen Sonntags in sich halten, und also billich von Gewissenhafften, eyferigen Christen möglichsten Fleisses vermieden und unbesucht gelassen werden sollen. Und gilt hier keines Weges die Einrede, haben es doch Fürsten und Herren also verordnet. Resp. (1) Es ist nichts destobesser, und daher (2) in Gewissen unverantwortlicher, (3) so rühren die meisten Verordnunge noch aus dem Pabstthum her, etc. Vid. etiam novissimè D. Adam Andr. Osiander. Tract. de Sabbatho. Ant. Reiser. Sabbatisch Lichtund Recht. Nifan. mitaol. Labadianâ praefat.

III.

Cum igitur nonnullis piis ac religiosis Principibus persvasum fuerit nundinationes cum


page 163, image: s187

sanctificatione diei Dominicae stare minimè posse, nun dinarum ferias in alios dies prosestos transferre placuit. Ita superioribus annis in Electoratu Saxonico constitutum vid. Policey-Ordn. Ioh. Georgii II. tit. XI. t. ult. verb. Weiln an etlichen Orten durch der Jahr-und Wochen-Märckte, wann dieselbe auff die Sonn-und Feyertage gefallen, der Gottesdienst von vielen mit Aergernüs hindan gesetzt und versäumet wird; So sollen dergleichen Jahr-und Wochen-Märckte auff die Werck-Tage verleget, und also niemand umb der Krämerey willen an seiner devotion gehindert oder darvon abgehalten, vielweniger die gewöhnlichen Predigten eingestellet werden. Idem in Ducatibus Saxonicis Vinariensi et Gothano introductum. Vid. Ordin. Prov. Gothanae part. 2. tit. Von Jahr- und Wochen-Märckten. Ut et in Comitatu nostro Schwartzburgico, aliisque provinciis.


page 164, image: s188

IV.

Quemadmodum autem Principes et Magistratus, nundinalem profanationem diei sacri in civitate concedentes vel tolerantes, peccare diximus; ita non minùs eosdem peccare dicendum, si per strenuas subditorum compotationes, palaestrarum aut balistarum gumna/s1mata, et ludos, feriationcm Sabbati, in operibus spiritualibus ac salutiferis consistentem, impediri patiuntur. Einsmodi mamque actionibus dies ille transigendus, quae ad solius DEI spectant gloriam, animae salutem, et proximi aedificationem. Ab hoc fine tergemino quidquid extra verae et urgentissimae necessitatis casum (de quo causiâ cognitâ constare debet) deviat et desciscit, cum peccato coniunctum censeri debet. Ca veant igitur Principes, ne in hâc re DEi gloriam cumprimis concernente, ad aliquid remittendum, faciles sint, aut connivendo divinam iram in se et Remp. suam provocent. Vid. d. Tract. nostr. cap. 3. et 4.


page 165, image: s189

CONCLUSIO XXIV. Peccat Princeps, qui scelera et scandala publica non punit.

I.

IMpia prorsus, absurda ac publicè perniclosa est sanaticorum quorundam huius saeculi opinio, existimantium, Magistratum Christianum sontes plectendo capitali poenâ charitatem Christianam offendere, adeòque eum ius vitae ac necis dedecere. Certè non est charitatis, sed potiùs crudelitatis, gladio iustitiae à DEO concesso, contra facinorosos et sceleratos homines nolle uti; praeterea negantes Apostolo in faciem contradicunt. Is enim Roman. 13. v. 4. anpertissimè scribit: Vis non timere potestatem? bonum fac: et habebis laudem ex illâ. DEI enim minister est tibi in bonum. Si autem malum feceris, time: non enim


page 166, image: s190

sine caussâ gladium gerit. DEI enim minister est: vindex in viam ei, qui malum agit. Putidum autem est, dicere, Apostolum de eo tantum loqui, quid à Magistratu imprimis infideli, fieri soleat, non quid legitimè fieri debeat. Malè etiam iustitia et charitas in poenarum inflictione separantur. Poena scilicet, quae iusta est, charitati minimè repugnat, quandoquidem charitas iustitiam dirigit, ne severior poena decernatur. D. Ziegl. ad Grot. L. 2. c. 20. §. 22. vid. idem L. 2. cap. 17. §. 9. ubi docet: in genere morum iustitiam charitati non rectè opponi. Add. D. Io. Adam Osiander. ad eund. loc. Grotii. ubi ait: Malè dicitur, Christianos Rectores à suppliciis capitalibus abstinere debere: tum quia impunitas malos reddit audaciores, et cedit innocentium oppressionem, vix coer cebuntur, si tollamus supplicia, latrones, et alii desper ati homines; tum quia, quamvis finis non obtine atur apud omnes, non tamen propterea cessare debet supplicium capitis ab


page 167, image: s191

ipso DEO probatum; tùm, quia David agnovit, utilem esse Reip. sanguinis effusionem. (Psal. 101, 8.) Salvianus. lib. 7. de gubernat. DEI. Homicida, ait, cùm à Iudice occiditur, suo scelere punitur, et latro aut sacrilegus cùm flammis exuritur, suis criminibus concrematur. Nec crudelis est, qui crudeles iugulat, tametsi Iudicem crudelem putet latro suspendendus in patibulo, iuxta Hieronymi verba. in c. non est cradelis 23. q. 5. add. Theod. Thumm. in impiet. Weigel. Carpz. Pract. Crim. qu. 101. per tot.

II.

Manet igitur firmum atque stabile, Principem ac Magistratum, non solùm legitimè posse, sed et omninò debere, ubi opus fuerit, gladio iustitiae contra sceleratos homines uti, et si debitum hoc neglexerit, contra DEUM ac Remp. graviter peccare. Auferes malum è medio tui, et non parcet oculus tuus, ait Dominus. Deut. 17, 7. Id agno vit Galliarum Rex Ludovicus XII. qui Christianè dixit:


page 168, image: s192

Principem, qui punire potest crimen, nec punit, non minus coram DEO reum esse, quàm si id ipse perpetr asset. Pietatis esse opus non saevitiae, iustitiam sacere. Antimachiav. 3. comm. theor. 7. et 35. Camerar. hor. sucis. lib. 1. p. 468. quia dum facinorosi publicè non puniuntur, publica turbatur laetitia. l. nemo. 3. C. de Episc. audient. Et multorum excessibus viam aperit, qui subiectorum dissimulatis erroribus eis praestat audaciam delinquendi. Ioh. Sarisberiensis, ep. 33. Impunitas incuriae soboles, insolentiae mater et transgressionum nutrix est, ait Bernhardus. Quid homine truculentius? Quid immitius? si dempto metu superiore vim legum aut fallere, poterit, aut condemnere? Lactant. de ir â DEL. cap. 12.

III.

Consentiunt in hâc re omnes, qui magis veritatem ac iustitiam quàm falsitatum tenebras amant. Ex Theologis, vid. Lutherus noster. in Explic. text. Evangel. p. 480. in comm.


page 169, image: s193

super Psalm. 101. Gerhard. in loco de Magistratu. c. 6. sect. 5. membr. 2. art. 3. Eckard. de Ordin. Eccles. P. 3. c. 2. qu. 5. Osiander. in 1. Reg. 20. Dedeken. vol. 2. Consil. Eccles'. p. 383. Mengering. scrutin. consc. cap. 9. quaest. 84. ubi scribit: Mit Furchtsamer Nachlässigkeit in gerechten Straffen pflegt man G Ott nicht wenig zu erzürnen. Dass die, so die Laster straffen sollen, und thun es nicht, der gesch ehenen Laster theilhafftig, und alle Plagen, so daraus erfolgen, schuldig sind, bezeiget das Exempel Eli des Priesters. 1. Sam. 2. vers. 3. Item, dass G Ott befielt, man soll die Obristen in Israel, alle gegen die Sonne hängen, dieweil sie des Volcks Abgötterey und Hurerey nicht strafften. Num. 25. Wo eitel Gngde ist, und der Fürst sich einen ieden melcken, und auff dem Maul trumpeln lässet, nicht straffet noch zürnet, so wird nicht allein der Hoff, sondern auch das Land voll böser Buben, gehet alle Zucht und Chre unter.


page 170, image: s194

Ex ICtis antesignans est Ulpianus, licet gentilis, is in l. 1. de I. et I. ait: Iustitiam colimus, boni et aequi notitiam profitemur, bonos non solùm metu poenarum, verum etiam praemiorum exhortatione facere cupientes. Hinc interesse dicitur Reip. delicta puniri. l. ita vulner atus. àd L. Aq. 14. C. de poen. Poenas ob maleficia solvi, magna ratio suadet, ait Caius in l. 70. §. 5. de fidei. Et sic interdum gravitas alicuius delicti exigit, ut delinquens, è medio tollatur, ne maledictionem divinam Regioni eo scelere contaminatae acceleret. (Deut. 21. v. 7. 8. et 21.) Besold, disp. Polit. class, 2. disp. 2. n. 15. Carpzov. Pr, Crim. q. 101. n. 12. Steph. Nathan, de iustit. vulner. tit. 3. c. 5. Ex politicis vid. Cicero. l. Offic. Poenis (inquit) utimur contra delinquentes, ne quid posthac committant ipsi, coeteri verò sint ad delinquendum tardiores. Idem (3) de naturâ Deorum scribit: neque domum ullam, nec Rem publicam stare posse, siin eânec rectè factis


page 171, image: s195

praemia exstent, nec supplicia peccatis, quibus duobus fulcris Rem publicam contineri, Solon censuit. vid. etiam Plato lib. 34. in Georg. Tholos. de Rep. l. 10. c. 2. et l. 11. c. 1. et 2. Bodin. de Rep. lib. 1. c. ult. et lib. 7. c. 4. ubi poenarum fructum omnium maximum ad exemplum pertinere, scribit. Didac. Saavedr. Symbol. Pol. 22. Nihil pernitiosius est, ait, Principe, ultrà quàm par est clemente. Nervae temporibus dici solebat; peius esse principi subici, qui omnia, quàm qui nihil permitteret. Quare haut minùs crudelis est, qui omnibus veniam dat, quàm qui nemini. Nec minus populo noxia est clementia nimia, quam crudelitas, et gravius interdum impunitate et indulgentiâ peccatur, quam ipso delicto. Nimiam etiam audaciam sumit malita, cùm veniam sibi pollicetur.

IV.

Cumprimis autem Princeps maximè caveat, ne delicta contra primam Decalogi tabulam commissa relinquat impunita, quin potiùs in


page 172, image: s196

honorem DEI, et pessimi scandali vitandi ergò, ea severè puniat. Talia sunt horrendum blasphemiae crimen, exsecrabile Magiae ac veneficii crimen, atrox periurii delictum, impia Sabbathi profanatio, aperta Dei abnegation, manifestus Atheismus, et si quae alia sunt, quae divinam iram et vindictam in homines accelerare solent.

CONCLUSIO XXV. Peccat Princeps, qui iustum in puniendo modum excedit.

I.

POenas delictis commensurandas esse, vulgo dicitur: ICtus in l. 31. ad L. Cornel. ait: pro mensura delicti poenam constitui debere. Pro mensur â peccati erit et plagarum modus Deut. 25. Hinc poenae aestimationes delictorum


page 173, image: s197

vocantur. l. 41. de poen. l. 11. pr. eod. Et in cap. 5. de poen. in 6. Pontifex ait: Iudex poenam metiatur ex culpâ, ut se cundum quod excessus exogerit, vindicta procedat: proportionetur poena delicto ita, quod vindictâ ex aequo excessui respondente ab offensâ nostri cobibeantur. Ad curatè perspiciendum, ne quid severius aut mitius, quàm causa deposcit, committatur, ut optimè monet ICtus, in l. perspiciendum de poenis. Omnium scilicet circumstantiarum, personarum, causarum, locorum, temporum, qualitatis, quantitatis et eventus ratio habenda.

II.

Peccatigitur Princeps vel Magistratus, qui in puniendis delictis, cumprimis levioribus, modum excedit. Prope est, ait Senec. de Clem. 14. ut libenter damnet, qui citò damnat, propè, ut iniquè puniat, qui nimis. Et Iustitiam sine misericordia crucem esse, dicebat Imper. Diocletianus. Cavendum autem vel maximè est ab irâ in puniendo. Stephan. Nathan. de


page 174, image: s198

iustit. vulner. tit. 3. cap. 4. num 5. quippe quâ Principes abrepti saepè pro iustitiâ crudelitatem exercent. Graviter peccaverant (ait Luc. Osiander, in Act. Ap. c. 16. v. 23) hi Magistratus, quòd irâ commoti in homines non modò innocentes, verùm etiam ignotos poenis animadvertunt, eosque virgis caesos insuper in squalidum carcerem coniciunt. Add. Mengering, Scrut. cons. c. 9. q. 93. Exemplum praebet Imp. Theodosius M. coetera optimus ac religiosissimus Princeps, qui Thessalonicae seditione quâ dam ortâ per iram iusserat, promiscuè in vulgus saeviri, missis cò militum cohortibus, à quibus septem milia hominum trucidati sunt; ob quam crudelitatem Imperator à Divo Ambrosio, Episcopo Mediolanensi prohibitus est, ne Templum, ut DEO vota solveret, ingrederetur. donec post actam paenitentiam absolutio publica ei pronuntiata fuit. Theodoretus lib. 5. Nemini odio est Princeps, (ait


page 175, image: s199

Saavedra. Symb. Polit. 22.) qui castigat, si cum animi dolore, et invitus id faciat; sed quem puniendi delectat occasio, quive illam studiosè captat, et prensat. Crudelis autem est livor, qui vulnerum livore gaudet.

III.

Detestanda etiam res est, speciesque Tyrannidis sanguinariis mulctarum compendiis Fiscum ditare, aut Officialium adfectibus et avaritiae in mulctis imponendis et exigendis habenas laxare; Turpissimum sanè est, ad poenam moveri, non mores corrigendi, aut scandalâ è Republicâ tollendi animo, sed pecuniam cumulandi cupiditate; ex quo fortè etiam quorundam Officalium impia ac Christiano Magistratu minimè digna vox nata est, quâ in mulctis exactis laetabundi dicunt: Es haben dieses Jahr über, die Geld-Bußen, GOTT sey Lob und Danck, ein ehrliches getragen. Ventura de Valent. Lib. 1. Parthen. lib. 9. cap. 14. num. 2, et 3. Klock. de aerar. libr. 2.


page 176, image: s200

cap. 134. num. 9. Sanè multis in Iocis pecuniariae poenae, etiam leviorum delictorum, tàm graves et immoderatae sunt, ut non rarò iis totiùs patrimonii vires exhauriantur, und müssen manchesmahl die Leute Zauß und Zoff verkauffen, und darüber zu Bettlern werden. Equidem variae Principum Constitutiones exstant, de vitando mulctarum excessu, sed malè sefvantur. Vid. tit. Cod. de modo mult. Ordinnt. Polit. Elector. Saxon. tit. Von übermäßigen Straffen. Vid. Tr. nostr. Von übermäßigen Geld-Bußen. It. Gieseberti Bedencken, ob Sünde recht mit Gelde zu bestraffen.


page 177, image: s201

CONCLUSIO XXVI. Peccat Princeps, qui reum, inaudita caussâ, indefensum condemnat.

I.

REorum defensionem iuris naturae praeceptivi esse, adeòque omnem potestatem humanam impetivam transcendere, communissime ac rectissimè docetur. Natura quippe iubet, quemque sibi ita prospicere, ne iniustè poenas luat, ac prohibet, ne innocens condemnetur. D. Ziegl. dicastic. concl. 31. §. 2. Illud Audiatur et altera pars, Princeps ne quidem ex plenitudine potestatis tollere potest, quippe fundatum in naturae et Gentium iure, lege morali, ac positivâ.

II.

DEUS in lege sua sanxit, ut ante actum punitionis in delicti veritatem diligens inquisitio instituatur. Cum reperti fuerint apudte, (inquit,)


page 178, image: s202

qui faciunt malum in conspectu Domini DEI tui, et hoc tibi fuerit nuntiatum: audiensque inquisiveris diligenter, et verum esse repereris, educes eos, et lapidibus obruentur etc. (Deuteron. 17. v. 4. Add. Num. 12. Iosuae. 7. v. 18. et seqqu. Luc. 16. Actor. 25. v. 16. Iohan. 7. v. 51. Inn- oder ausserhalb Gerichte, soll man auff eines Theils blosse Anklage oder Anbringen, oder auff blosse Berüchtigung, keinen verurtheilen oder verdammen, es sey denn vorhin der andere Theil mit seiner Defension oder Nothdurfftgehöret, ait Reinking. Bibl. Policey. lib. 2. axiom. 51. Nec inullà causlâ detestanda magis et fugienda est festinatio, quàm in illis, quae sanguinem hominis attinet. D. Ziegl. d. tr. concl. 26. §. 6. Huc faciunt l. 9. C. de iudic. l. 21. §. fin. l. 3. ff. de testib. l. 22. C. ad L. Corn. de fals. l. 2. C. de sentent. ex libello recit. l. ult. C. comminat. Epistol. programm. Causam, quam nesciebam, (ait Hiobus cap. 29.)


page 179, image: s203

diligentissimè investigabam. Ad quae verba notat D. Osiander. Indè administrant Rem publ. qui vix alterâ aut utraque etiam parte, se leviter et negligenter auditâ, ius dicunt, praecipitanter veriùs, quàm sapienter. Elegans est Constitutio, quae inter Capitula Caroli M. lib. 7. tit. 186. his verbis concepta legitur: Omnia primò diligenter cunctos oportet inquirere, ut cum iustitiâ definiantur. Nullus quemquam ante iustum iudicium damnet, nullum suspicionis arbitrio iudicet: prius quidem probet, et siciudicet. Non enim qui accusatur, sed qui convincitur, reus est: pessimum namque et periculosum est, quemquam de suspicione iudicare. In ambiguis DEI iudicio semper reservetur sententia: quod, quoniam non potest humano condemnari examine, quem DEUS iudicio suo reservavit. Incerta namque non debemus iudicare, quousque veniat Dominus, qui latentia producat in lucem, et illuminabit abscondita tenebrarum, et manifestabit


page 180, image: s204

consilia cordium. Quamvis enim vera sint, non tamen credenda sunt, nisi quae certis indiciis comprobantur, nisi quae manifesto iudicio convincuntur, nisi quae iudiciario ordine publicantur. Praecipitantium Iudicum in causis criminalibus maximè cavit optimus Princeps; ERNESTUS, Saxo Gothanus, inclutae recordationis; in cuius laudatissimae vitae curriculo haec leguntur verba: Alle Criminal-Acten und Urthel musten Ihre Durchl. selbst vorgetragen, und vor der Unterschrifft des Exsecution-Befehls, die Sie regulariter selbst thaten, noch einst erwogen werden.

III.

Quid verò si delictum sit atrox, notorium ac manifestum? ad hoc à piis ICtis rectè respondetur, aut nullum crimen verè notorium esse, aut si quod est, non aliud esse, nisi quod palàm et inspectante populo, vel in conspectu iudicis perpetratum est. Ant. Matthaei. de crimin. tit. de probat. cap. 1. num. 2. Clarus. q. 9. num 7.


page 181, image: s205

qui in delictis etiam notoriis reo defensionem non negari debere statuit. Carpzov. Pr. Crim. q. 115. n. 4. audiendum esse reum ait, este iudiciivideatur; iustam defensionis causiam nullam subesse. Add. Reinking. d. l. ubi ait: Groß, notori, Landkündig, und unverneinlich war die Sünde Sodom und Gomorra, so gar, daß ihr Geschrey in den Himmel reichete, daß also gantz keines Proresses von nöthen war, dennoch sprach GOtt zu Abraham, daß er wolte hinab fahren, und sehen, obste alles gethan hätten nach dem Geschrey, das vor ihn kommen war, oder obs nicht also wäre, daß ers müste. Gen. 18. v. 20. et seqq. Idem adducit verba EVaristi Papae, quae leguntur in can. DEUS omnipotens. II. quaest. 2. quae haec sunt: DEUS (inquit) omnipotens, ut nos à praecipitatae sententiae prolatione compesceret, cum omnia nuda et aperta sint oculis eius, mala tamen Sodomae noluit iudicare audita, priusquàm manifestè


page 182, image: s206

cognosceret, quae dicebantur. Non ob aliud per se inquirere dignatus est, nisi ut nobis exemplum daret, ne praecipites in discutiendis et iudicandis negotiis essemus, et ne mala quorumque, priùs quisquam praesumat credere, quàm probare. Si enim Dominus omnium Sodomorum mala, quorum clamor ad caelum usque pervenerat, omnia sciens, priùs nec credere, nec iudicare voluit, quam ipse ea cum fidelibus testibus diligenter investigans, quae audierat, opere veraciter cognosceret: multò magis nos humani et peccatores homines, quibus incognita sunt occulta iudicia DEI, et haec praecavere, et nullum ante veram iustamque probationem, iudicare aut damnare debemus.

IV.

Ob eandem rationem rectè docetur, Principem non poste in causis sanguinariis vel appellationem aut illud remedium, adversus sententiam, quae iniquitatis arguitur, reo denegare. Neque enim id. quod iuris


page 183, image: s207

naturalis est, Principi, licet summus sit, tollere licet. Clem. Pastor alis 2. de sent. et re iud. Vid. D. Ziegl. d. l.

CONCLUSIO XXVII. Peccat Princeps, qui sontes cum insontibus condedemnat ac punit.

I.

SOlent nonnumquam Reges atque Principes, fortè à subditis quibusdam aliquaâ ignominiâ aut iniuriâ adfecti, in furore irae, in omnes aequè saevire, nec in vindicatione iniuriae, innocenti sanguini parcere. Exemplum refert Theodoretus lib. 5. Histor. c. 13. in Theodosio I. aliàs optimo Imperatore, qui Thessaloniae seditione quadam ortâ, iussit promiscuè in vulgus saeviri, missis eò militum cohortibus, à quibus septem milia hominum


page 184, image: s208

trucidata fuêre obquam saevitiem Imperator à D. Ambrosio templum ingredi prohibitus est.

II.

Innocentem autem alieno delicto praegravare, aut perdere, tàm rationinaturalit, quàm divino ac humano iuri adversatur. Naturalis ac civilis ratio omninò postulat, ut poenae tantùm suos tenere debeant auctores. l. sancimus. 22. C. de poen. cap. Romana. in fin. de sent. excom. in 6. ubi nullum delictum, ibi nulla poena. Exalieno delicto, nemo praegravandus. l. 33. §. 1. C. de in off. testam. Firmum manetistud, in foroliumano ob delictum alienum, de quo nullâ ratione quis participavit, rectè aliquem puniri non posse, ait Puffendorf. de iur. Nat. et Gent. lib. 8. §. 30. ubi §. 33. rationem adfert, quòd aptitudo in poenam ex meritò oriatur, cuius fundamentum est sua cuiusque voluntas, quâ homini nihil magis proprium, quaeque nisi ex motu intrinseco vitium contrahere non potest.


page 185, image: s209

III.

Legi divinae consentaneum esse, ne sontes cum insontibus puniantur, probatur textu Exsechielis cap. 18. ubi dicitur: Anima, quae peccavit, ipsa morietur. Item EXod. c. 23. Innocentem et iustum non occides. Dan. cap. 13. Innocentem et iustum non interficies.

IV.

Nec terrestrium Dominorum facta excusant vindictae divinae exempla, quae docent, quòd DEUS quandoque sontes atque insontes, imò etiam posteros puniverit. Tum quia non est consequens. DEUM aliquando insigniter misericordem aut rigorosum erga sacinorosos quosdam se exhibere, E. Iudex quoque vel Princeps ita ad exemplum DEI se gerere debet. Conf. D. Osiander. annot. ad Grot. de I. B. et P. lib. 3. cap. 1.thes. 4. tum, quia de tribunalis divini processu ad forum humanum argumentum per omnia ducere non licet. Puffend. de iur. Nat. et Gent. lib. 8. c. 3. §. 29. tùm, quia DEUS numquam


page 186, image: s210

abutitur Dominio suo plenissimo, nec immerentem punit aut perdit hominem, sed hic sibi omnis calamitatis causa est. D. Ziegler. ad Grot. d. l. 3. c. 1. §. 4. add. Luc. Osiander. ad c. 18. Ezechiel. Huc faciunt verba Abrahami ad DEUM, Sodomam perdere volentis. Numquid, Domine, perdes iustum cum impio? ab sit àte, ut hanc rem facias, ut occidasiustum cum impio: non est hoc tuum, qui iudicas omnem terram, nequaquam facies iudicium hoc.

V.

Si igitur poenae graviores verberum, aut cruciatus aut capitis, exigendae sint, ab iis tantùm exigi oportet, qui sceleris participes et conscii fuerunt. l. aut facta. de poenis. et ibi Bartol. Panorm. in cap. gradum. de postul. Praelat. Add. Herm. Stamm de servit. person. l. 3. c. 11. num. 8. ubi ait: quòd bonus Princeps, innocentes puniendo, existimationi et famae suae contumeliam inurat, et cum Theodosio Imper. crudelis existat. Bodin. de


page 187, image: s211

Republic. lib. 3. cap. 7. Ehrenberg. de Subsid. et oner. Reg. cap. 2. num. 30. Clamar. de arcan. Rerum public. lib. 6. cap. 12. Si qui verò Legislatores occasione ex unius aut alterius delicto arreptâ in totum aliquod genus duri quid statuerunt, potestate suâ abusi sunt. Puffendorf. d. l. §. 33. Ergò.

Auctores proprios sua crimina iure tenebunt,
Nullus plectetur, nisi qui peccator habetur.

Glossa in l. 23. C. de poen.

CONCLUSIO XXIIX. Peccat Princeps, qui otiosos, validos mendicantes, Zingaros, grassatores, similisque farinae


page 188, image: s212

homines non coercet, et è civitate expellit.

I.

OPtimè ICtus Romanus in l. congruit. 13. pr. de Officio praesid. scribit: Congruit bono et gravi Praesidi curare, ut pacata et quieta Provincia sit, quam regit, quod non difficile obtinebit, si sollicitè agat, ut malis hominibus provincia careat, eosque conquirat. Inter malos autem homines, meritò etiam referuntur otiosi, validi mendicantes, Zingari, vagabundi errones, gesunde, starcke, müssige, faule Buben, und Betrler, Zigeuner, Vaganten, und dergleichen umblauffendes unnützes Zerren-loses Gesindlein, quibus clamitosissimo hoc tempore omnes Provinciae Germaniae plenae sunt.

II.

Quod otiosos attinet, de iis rectè iudicat Iohann. Bodinus, de Republ. lib. 5. c. 2. Quod in Republ. nihiltam pernitiosum sit, quam


page 189, image: s213

otiosorum, ac tenuium hominum huc illuc errantium multitudinem, quique privatorum bona diripiunt, et in eversione Reip. spem omnem fortunarum suarum posùêre. Grave est in Republ. vel unum alere otiosum, ait Keckerm. lib. 1. System. Polit. cap. 10. quorum multitudo facilè Reip. mutationem causari potest. Lips. lib. 4. Polit. c. 11. Omnino igitur Principis ac Magistratus officio incumbit, otiosos et ignavos homines, qui in fures, latrones ac proditores patriae degenerare solent, non sovere, sed potiùs ad operas cogere ergasteriis includere, aut è Republ. eicere. Eine Christliche Obrigkeit (ait Maximil. Faust. ab Aschafsenburg. de aerar. class. 19. cons. 35. Ord. 1526.) ist von Rechts wegen schuldig, nicht allein ihre Unterthanen zu schützen, und schirmen, das Ubel zu straffen, sondern auch für den Müßiggang Arbeit zu schaffen; Darzu dann Werck-Häuser, Zucht-


page 190, image: s214

und Spinn-Häuser anzurichten, damit das inüßig-gehende Gesindlein abgeschaffet, und die Unterthanen von deroselben Uberlauff befreyet werden, etc. Vid. plur. Tract. nostr. de valid. mendic. c. 6. et c. 15. Klock. de aerar. lib. 2. cap. 101.

III.

Non minus grave malum Reip. est valida mendicitas, quae, hodiè cumprimis, corruptissimis hominum moribus, plerasque Germaniae provincias maximè premit, variisque damnis adficit. Saluberrima quidem Constitutio contra tales, in Comitiis Augustanis, superiore saeculo, annô 1548. promulgata, ac à Rudolpho II. Imper. in Ordinat. Politicâ de anno 1577. sub titulo, Von Bettlern und Müßiggängern, repetita, sed hactenus, ut multae aliae utilissimae Constitutiones, nola sine pistillo fuit. Vid. d. Tract. de valid. mendic. cap. 7. et seqqu.

IV.

Similis farinae sunt milites, qui praetextu militiae rusticos exsugunt,


page 191, image: s215

victum ab eis extorquentes, vulgò Herren-lose, gartende Knechte, contra quos exstat Constitutio Imperii, de anno 1555. §. Und damir. et Ordinatio Politica, de anno 1577. tit. von den Herrenlosen und gartenden Knechten. Ubi inter alia dicitur: Es sollen die Stände und Obrigkeiten ihren Unterthanen bey nahmhaffter Straffe gebieren, daß dieselbe denen umblauffenden und gartenden Knechten nichts geben, noch sie hausen und herbergen, sondern iederzeit ohne einige Gabe abweisen, etc.

V.

Inter otiosos autem et vali. dos mendicantes, familiam ducunt Zingari, quos vulgò Zigeuner, Tatern, appellant, (de quibus peculiari Dissert. de Orig. vitâ ac moribus Zygenorum. et Tract. de valid. mendic. c. 12. per tot. egimus.) Fictitii illi Tartari seu Aegyptii impostores, iam dudum Turcarum emissarii, proditores et exploratores patriae, Erfahrer,


page 192, image: s216

Verräther, und Ausspeher, die der Cheisten Lande dem Türcken und anderen der Christenheit Feinden verkundschaffen, habiti sunt. Vid. Rec. Imper. de anno 1530. Tit. von Ziegeunern. Rec. Imp. de anno 1554. Rec. Imper. de anno 1551. Ord. Pol. de anno 1548. et 1577. quibus cautum legitur, eiusmodi errones, tamquam carcinomata et purgamenta è civitate eici, et ad Garamantas et Indos relegari, nullasque literas salvi conductus transeuntibus concedi debere. Videas tamen adhuc hodiè furacissimum ac mendacissimum hominum, dicam, an diabolorum genus, multas Germaniae provincias peragrare, et quod mireris, non rarò literis securitatis contra Imperiales Constitutiones, Principum Sigillis munitis, rusticanae pleeculae graves esse, et sic Serpentes, praedones, latrones, fures, Harpyias, proditores, datâ operâ in sinu Reip. foveri. Sanè Principes istos, qui neglectis Imperii


page 193, image: s217

legibus, quibus omninò obstricti sunt, eiusmodi mala è Republ. non tollunt, quae tamen tollere possunt ac debent, graviter in DEUM peccare, quis dubitet? Licentiam et ignaviam Magistratus, Tyrannidi similem esse, ait Althusius. lib. 1. Dicaeol. cap. 113. num. 16. et seqq. qui bonos et pios contra aliorum iniurias non defendit, impios ac sceleratos (quales Zingarorum greges esse in propatulo est) non coërcet ac punit. vid. pluribus dict. Dissert. de origin. vit. ac moribus Zygerorum. membr. ult.

CONCLUSIO XXIX. Peccat Princeps, monomachiam seu duellum (Balgerey) subditis suis concedens, aut permittens.


page 194, image: s218

I.

INter Christianos deterrimus et exsecrabilis mos, nec Turcis nec Barbaris probatus, cum tot millium animarum perditione, et gravissimo Reip. malo, inolevit, quô non tantûm illustres ac Nobiles personae, sed etiam Milites, Scholares Academici, immo nonnumquam Cives et Rustici, sortè iniuriam realem aut verbalem passi, ad duella prorumpunt, et digladiando illatam iniuriam à se propulsare et vindicare solent. Vetustissimum autem hunc duellandi usum apud Romanos, Longobardos, Graecos, Gallos, Italos, Hispanos, Danos, Gothos, Anglos, Ruthenos, et Ungaros, usitatissimum fuisse, latè probat Aug. Vischer. de duell. provis. tract. prior. part. prior. sect. 1. membr. 2. P. Greg. Tholosan. Syntag. iur. univ. lib. 48. c 19. n. 8. Germanis etiam morem istum, velut optimum litium publicarum ac privatarum dirimendarum romedium, frequentem fuisse, tradit Ritterschus.


page 195, image: s219

partit. feudal. lib. 2. c. 10. qu. 30. Vid leg. Alemann. c. 14. Lehmann. Chron. Spir. L. 2. c. 30. et L. 5. cap. 4. Stumpf. Chron. Helvet. L. 3 cap. 92. D. Rachel. Disput. Inaugur. de Duellis.

II.

Rectè autem quaeritur: an Princeps aut Magistratus subditis suis duellandi licentiam salvâ conscientiâ concedere aut permittere possit? Id quidem de summo Principe aiunt post Baldum in l. 5. de J. et J. num. 19. et Iason. ibid. num. 31. et cons. 144. n. 11. Fernand. Vasque qu. illustr. lib. 1. cap. 49. num. 23. Andr. Tiraquell. de retract. in praefat. num. 75 Philipp. Decius. cons. 686. Cagnol. ad l. 125. de R. I. n. 17. Berlich. part. 4. concl. 16. num. 7. quos refert novissimè D. Michael Frider. Lederer. Tr. de iure belli privati. cap. 5. num. 2. Caietanus autem Moralista ad Thomam. 2. 2. qu. 95. art. 8. disting vit inter concessionem et permissionem duelli. Nen peccare, ait, Principes, duella permittendo ex urgenti caussâ, sicut nec peccant permittendo usur as et meretrices.


page 196, image: s220

III.

Verùm magis pia, et tàm rectae rationi, quàm iuri divino morali convenientior est sententia, quâ concedendi aut permittendi duella potestas Principi negatur. Id manifestissimis argumentis probatur. Primò, quòd duella omnia per se et intrin sicè mala, turpia, legique divinae repugnantia sint. Secundò quòd ex suo genere perniciosa. Tertiò, quòd iustitiae ac modo iudiciorum divinitus constitutorum penitùs contraria. Duellum (ait Caiet. anteà c. l.) non solùm est malum ex suo genere, ut mendacium sed etiam est perniciosum ex suo genere, quia contra rectam rationem eligit uterque percutere proximum et contra rectam rationem vita utriusque ex proposito exponitur mortis et vulnerum periculo, cum DEI tentatione, et divini fit usurpatio iudicii. Duel. la omnia (verba sunt D. Ziegleri. in not. ad Grot. L. 2. cap. 1. §. 1.) praeterquam quod Legi DEI repugnent, ipsa etiam damnat natura. Est


page 197, image: s221

eiusmodi provocatio et mutua ad monomachiam oblatio opus (1.) inexcusabilis audaciae, quo sine necessitate homo semetipsum indiscrimen vitae et aeternae salutis conicit. (2.) intoler abilis feritatis, quatenus non in suam tantùm, sed alterius etiam vitam aliquis cum rabie quâdam saevit. (3.) extremae iniustitiae, quatenus pro iniuriâ interdum levissimâ, et à viro cordato non aestimandâ mortis exhibetur retributio. (4.) immanis superbiae, quatenus victor ex ruinâ hostis, immò verò proximi sui gloriam sibi quaerit. Vid etiam Balduin. de casib. conscient. lib. 10. cap. 1. cas. 12. Reinking. Politic. Bibl. exiom. 198. ubi latè probat: Daß die blutige Duella und Balgereyen, in Gottes Wort, Geistlichen, natürlichen, und gemeinen beschriebenen Rechten nicht zugelassen, noch unserm Christenthum gemäß.

IV.

Cùm igitur duella intrinsecè mala sint, suâ sponte sequitur, Principem ea minimè subditis aut ministris


page 198, image: s222

suis, cuiuscumque conditionis fuerint, concedere aut permittere posse. Nec enim Princeps contra ius divinum et rationem rectam bonosque mores dispensare potest. Georg. Frantzke. l. 2. variar. resol. 23. n. 44. ubi rectè negat, provocationem aut acceptationem duelli permissu Principis roborari posse. Idem novissimè pluribus confirmat D. Lederer. d. tract. c. 5. §. 4. Quod omne duellum (ut contra Caie. tanum concludit) et singulare certamen à privatis ex privatâ caussâ citra defensionis necessitatem susceptum ex se non modò perniciosum, sed et illicitum, quippe quo contra ius divinum et rectae rationis dictamen uterque alterius inhiat vel vulnerationi, vel occisioni, n on potest sanè ulla potestas ullo edicto aut permissione rem illicitam sive directò, sive per indirectum licitam efficere. Subiectus certè Princeps DEO, cuius vices in hisce terris sustinet: non poterit itaque ea, quae iuri à DEO vel sancita, vel


page 199, image: s223

implantata contraria permittere, nisi absurdè quis asserere velit, inferiorem superioris voluntati contravenire aut repugnare posse. Gravissimis etiam rationibus et exemplis Reinking. Polit. Bibl. l. 3. exiom. 199. probat: Daß Christliche Potentaten, Käyser, Könige, Chur-Fürsten, und andere hohe Obrigkeiten, die Duella und Balgereyen an ihren Höfen, in ihren Landen und Gebieten, mit gutem Gewissen nicht zugeben und gestatten können, und wann das geschicht, vor GOTT schwerlich verantworten müssen. Et non desunt exempla in historiis, Principes ob huiusmodi permissiones graviter à DEO punitos fuisse, quod haut obscurè quoque patet exemplo Henrici II. Galliarum Regis, de quo, cum anno LIX. superioris saeculi à Comite Mongomerio in exercitio equestri confractis utrinque hastis, infelici casu, apertâ casside, in oculo ex trunci ictu graviter laesus esset, et post aliquot dies decesserit. Thuanus, sub


page 200, image: s224

finem lib. 22. historiar. gravissimè scribit, quòd à curiosis postea observatum sit, Regem illum,qui serium duellum, rem Christianâ religione vetitam infaustis Regni auspiciis approbavit, in ludicro duello vitam amisisse. Rectè igitur scribit Carol. Scribanius, in Politico Christiano. c. 41. Quis DEUS Principi hanc culpam condonabit? quam vereor, ne à manu illius suorum exigat sanguinem? sistere hunc Princeps debuit, et potuit, non stitit, fusi sanguinis reus stabit. Quis eripiet tanti sanguinis reum? aut quod flumen purgabit hoc crimen? Dicet non potuisse? quo illi ferrum et poenae? dicet noluisse? non opus alio iudice. Dicet parcere voluisse? parceret Regno, et in unius poenam multorum sanguinem sisteret etc.

V.

His atque aliis rationibus multi pii Principes ac Magistratus Superioribus annis permoti propositis edictis duella omnia severissimè prohibuêre. In Galliae Regno (in quo per paucos


page 201, image: s225

annos aliquot milia hominum in monomachiis periisse dicitur) de Duellorum prohibitione exstat Edictum Regium Henrici IV. cuius tenorem refert Thuanus lib. 129. Histor. sub anno 1602. similia Edicta poenalia Reges successores publicavêre. edictum Imperatoris Matthiae pro terris hereditariis Pragae, anno 1617. editùm, vide apud Reinking. d. loc. Talia edicta poenalia contra Duellantes, Elector et Duces Saxoniae, aliique Principes ac Status Imperii proposuêre, quamvis ob conniventiam nonnullibi malè hactenùs servata fuerint, quapropter Imperatori ac Ordinibus Imperii in hisce Comitiis Ratisbonensibus visum fuit, proximè Universalem Constitutionem contra Duella promulgare, ut patet ex sequentis Imperialis rescripti tenore.

Käyserliche Resolution, Auf das Reichs-Bedencken in puncto Duellorum.


page 202, image: s226

DEr Römischen Käyserl. Majunserm aller gnädigsten Herrn, hat Deroselben zu gegenwärtigen Reichstag ad interim Gevollmächtigter Käyserl. Commissarius, der Hochwolgebohrne Graff und Herr, Herr David, des Heil. Röm, Reichs Graff und Herr von Weissenwolff, Allerhöchstgedachter Käyserl. Maj. würcklich geheimter Rath, Kämmerer, Obrister Erbland, Hoffmeister und Land-Hauptmann, des Ertz-Hertzogthumbs Oesterreich Ob der Ens, etc. gehorsamst referiret und eingeschickt, was des Heil. Röm. Reichs Chur-Fürsten und Stände, bey erstbesagten Reichstage versam~lete Räthe, Pothschaffter und Gesandte, Ihro sub dato den zten neulich verwichenen Monats Iulii, bey der für guth befundenen Verbesserung des Policey-Wesens, für ein


page 203, image: s227

Reichs-Bedencken zu eröfnen beliebig gewesen.

Wie nemlich vors Erste im Heil. R. Reich dem höchstschädlichen Duelliren, Balgen und Kugel-wechseln zubegegnen, und was ihres vernünftigen Darfürhaltens, zu nach drücklicher Abstellung, solchen allzuweit eingerissenen Un Christlichen Beginnens für eine durchgehend ernstliche Verordnung von nöthen seyn wolle, damit aller Vorwand Anlaß und Ursache zu dergleichen Excessen benommen, und das frevelmüthige Schmähen und iniuriren, als Ursprung solches Unheils verhütet werde, oder da darwider gehandelt würde, dem beleidigten schleinige billigmäßige Satisfaction wiederfahren möchte; Also daß wo einer entweder mit Worten oder mit der That geschmähet und


page 204, image: s228

beschimpffet worden, kein ordentlicher Process verstattet, sondern wenn der beleidigte solches bey gehöriger instantz angezeiget, darinnen gantz summarié ünd dergestalt verfahren werden solte, daß wenn sich befindete, daß der Iniuriantsich zu dem bbeleidigten obne Ursache genöthiget, der Iniuriant nebst refundirung der Unkosten zu gebührender Satisfaction vermittelst einer Chrn-Erklärung und öffentlicher Abbitte oder Wiederruffs (mit der dabey gefügten Erklärung, das ohne grosse erhebliche Ursachen einiger reservation honoris dadurch die infamiam zu evitiren, per indirectum gesucht würde, nicht statt zu geben, so gar, daß auch der Richter, da er die Ehre ohne gnungsame erhebliche Ursache vorbehalten solte, selbst darumb zu straffen wäre) ohne alle


page 205, image: s229

Weitläufftigkeit vermöcht, und darzu ohne respect der Person mit einer empfindlichen Geld- oder Gefängnüß-Straffe, oder, nach Beschaffenheit des Verbrechens und anderer Umbstände, wol gar mit der Landes-verweisung oder noch schärfferer Straffe angesehen, ja da einer den andern mit thätlichen Iniurien, bevorab mit Prügeln und dergleichen schimpfflichen tractament vor sich selbst, oder durch andere beschimpffet, oder zuschimpffen angestifftet worden, in solchen Fällen gegen dem Thäter, Anstiffter und Helffer, nach Gestalt des Delicti und qualität des Iniuriati wol gar mit Leib-und Lebens-Straff verfahren werden, daß auch die Obrigkeiten, da sie ohne vorhergehende Klage des Iniuriati von dergleichen Iniuri-Händeln etwas vernehmen


page 206, image: s230

würden, ex officio solche Iuiuri-Sachen durch gütliche Vergleichung oder rechtmäßige schleinige Entscheidung beylegen, und dadurch aller Anlaß zu weiterer Rachsuchung aufgehoben seyn, und dem Veleidigten nicht unbenommen seyn solle, sich mit dem Iniurianten absonderlichen in der Güte zu vertragen; Jedoch der Obrigkeit an verwürckter Straffe unabbrüchig.

Und was (2.) vorbesagte der Chur-Fürsten und Stände, Räthe, Potschaffter und Gesandte zu dessen mehrer Benehmung der nunmehr fast eingewurtzelten opinion des puncti honoris für gut, und nothwendig ermessen, daß in bevorstehender allgemeinen Reichs-Consti. tution und von Chur-Fürsten und Ständen in deren Landen ausgehenden Edicten und Mandaten, mit


page 207, image: s231

mehrern ausgeführet werden solte, wie das blutige Balgen und Kugel-Wechseln, wider G Ottes Wort, die natürliche, Geistl. und gemeine geschriebenen Rechten, alle Erbarkeit, gute Policey und den gemeinen Ruhe- und Frieden-Stand lauffen, nicht weniger der Obrigkeit in ihr Ampt gegriffen, und dadurch Aergerniß gegeben werde; welches alles, wie von allerhöchstgedacht. Ih. Röm. Käys. Maj. sehr vernünftig, und darbey Insonderheit diß wohl überlegt befunden, daß die angethane Iniurien keinen an seinen Ehren, oder erworbenen ehrlichen Nahmen etwas von Rechtswegen schaden, viel weniger dergleichen verdammliches Blut-Vergiessen entschuldigen, zumahl dem Iniuriato schon in andere Wege per viam Iuris gebührende Satisfaction geschehen könne,


page 208, image: s232

auch dem Provocato, da er gleich nicht erscheine, an seiner Hertzhafftigkeit und Ehrenstand nichts abgehen, und ein ieder, welcher der Christlichen Religion zugethan ist, von selbsten billich betrachten solte, daß eine solche un Christliche Ehren-Rettung ohne das sehr gefährlich und ungewiß sey, dergestalt, daß die Provocanten selber öffters unterliegen, und in Einbüßung des Lebens, welches sie zu Dienste des Vaterlandes hätten ersparen können, mit Leib und Seele jämmerlich zu Grunde gehen, bevorab aber, daß die Secundanten, ohne daß sie einander das wenigste Leid zugefüget, dennoch mit einander unmenschlicher und fast Teuffelischer Weise kämpffen thun; Also lassen Ihre Käyserl. Mai. diß reifflich-und wohl-erwogene Reichs-Gutachten Ihro nicht


page 209, image: s233

allein alles seines Inhalts allergnädigst gefallen, sondern haben sich auch nach Anleitung desselben dahin allergnädigst resolviret.

Erstlich, daß alle und iede fürfetzlich angestellte Duella und Balger reyen, zu Roß und Fuß im gantzen Röm. Reich, ohne Unterscheid der Personen, wes Standes, Würden oder Wesens die seyn, bey nachgesetzten Straffen sollen verboten seyn; Also daß (ausser der Rechtlichen Nothwehr, dazu einer in continenti euserst benöthiget wird,) männiglich sich nicht alleine aller gewaffneten Handanlegung, sondern auch aller Ausforderung zu Duellen und Balgen zu Fuß oder zu Pferdt; der Ausgeforderte aber, aller Erscheinung, und die gesuchte Beystände alles Raths-und That-Handlung, Veywohnung, Vorschutz und Beystandes enthalten sollen.


page 210, image: s234

Fürs Andere, gleich wie eine iede Obrigkeit umb alles Menschliche Blut, so durch conniventz unzeitig vergossen, Rechenschafft zu geben schuldig ist; Also sollen alle und iede Obrigkeiten und Beampten, wie die Nahmen haben mögen, so bald sie von einig angestellten Kampff Nachricht erhalten, den Balgern ünd ihren Secunden solchen bey Verlust Leib und Lebens nicht alleine zu verbieten, sondern auch solches sträfliche Vorhaben, durch arrestir-oder Verhafftung ihrer Personen, sie seyn ihrer des Orts Obrigkeit Iurisdiction unterworffen oder nicht, und sonsten durch alle mögliche Wege und Mittel zu verhindern schuldig und gehalten seyn.

Drittens soll nicht weniger denen Wirthen und Hauß-Uätern in derer Häusern, bey Mal- oder


page 211, image: s235

Hochzeiten, oder andern Zusammenkünfren, sich einige Zanckereyen erregen, bey unausbleiblicher Straffe aufgelegt werden, daß sie nicht allein die interessirte zu Friede bringen, sondern auch auf verspüren, daß es zu würcklichem Duell kommen dörffte, solches der Obrigkeit anzeigen, damit dem Provocanti und Provocato alsobald Einbalt geschehen möge, wie dann auch sonsten aller Orten, auch die Friedenstöhrer, Aufwigler, Haderer, und Tumultuirer gute Aufsicht zu haben, und wo sich dergleichen etwas zutragen möchte, denen Obrigkeiten ohnverlängt anzeigen, welche dann folgends die Thäter zur Haft bringen, und nach Beschaffenheit des Delicti, abstraffen sollen.

Solte sich aber Vierdtens, iemand solchen Verboths ungeachtet unterstehen, und vermessen einen


page 212, image: s236

andern, unter wasserley Schein es immer geschehen möchte, auszufordern, der solle bloß des Ausforderns halber, wenn gleich das würckliche Balgen oder Kugel-Wechseln darauf nicht erfolgte, noch vielmehr aber, wenn er den Kampff und Duell mit seinen Gegenpart, wiewol ehne Entleibung, ausübet, ipso facto seiner Ehren entsetzet, und nach befindenten Dingen mit würcklicher Landes-Verweisung, ig auch nach Gelegenheit der Umbstände, mit Leib-oder Lebens-Strafse unnachläßig beleget, mit solcher auch nicht weniger die Provocati, wenn sie erscheinen, die Secunden, gegen welche, da sie gleichfalls sich mit einander schlagen, die Vestraffung noch mehrers als gegen die Principalen selbst zu schärffen. Item: Die, welche sich zum Ausforden und


page 213, image: s237

Cartell-tragen, öffentlich brauchen lafi sen, oder mit Verhelffung der Waffen, oder sonsten mit Rath und That sich des Wercks theilhafftig gemachet, und endlichen auch die, so einen, der ausgefordert worden, aber nicht erschienen, wegen seines nicht erscheinens schelten und solches schimpfflich vorwerffen, angesehen werden.

Es sollen auch ferners die jenige, welche die vermerckte provocationes nicht also gleich der Obrigkeit angezeiget, oder die Duella zu verhindern, vermöcht, und nicht verhindert haben; Item, auch die jenige, welche durch ihre Beywohnung, und Concurrentz die Duellant en in ihren Vorhaben mehrer stärcken und animiren, als abwehren, gleichfalls der Gebühr nach unnachläßig gestrafft werden; Da es denn


page 214, image: s238

weiters nicht nur zum würcklichen Duelli ren und Valgen oder Kugelwechseln. sondern dadurch auch eine Entleibung erfolget, so soll alsdann die ordentliche Straffe des Todtschlages wider den Thäter oder Entleiber, ohne Unterschied; ob der selbe gefordert hat, oder ausgefordert worden, er sey Beleidiger oder Beleidigter, ???e respect der Personen, des Srands und Freund schafft er kennet, und ohne Mittel vollstrecket, und darwider einiger appellation, intercession oder Fürbitt nicht statt gethan, denen Balgern aber, welche in Duell todt bleiben, keine Begräbniß in Kirchen oder Freyhöfen zugelassen werden, Und demnach die Erfahrung nur allzuviel erzeigt, wie sich mancher den eitlen Ehrgeitz, eingebildete Ehren-Rettung, oder Privat-Neids und


page 215, image: s239

Rachgier, mit solchem Eyfer angelegen seyn lässet, daß er zu Erfüllung seines bösen Vorhabens, damit er nicht daran gehindert werde, oder auch denen aufgesetzten Straffen, desto mehr entgehen möge, in des dritten Territorio den Kampff veranlassen, und anstellen, oder sich nach vollbrachter That, dahin salviren thut, solte, wenn der Kampff in Teutschland vorgangen, und der Thäter intra fines Imperii zu betreten ist, die Obrigkeit desselben Orts, wo er anzutreffen, selbigen dem Iudici domicilii seu commissi delicti, auf Begehren, unwe~igerlich lieffern und abfolgen zu lassen, schuldig seyn; Auf den Fall aber, do er sich gar ausser des Röm. Reichs reterirt hätte, gegen ihme, nach Ausweisung der Rechten, in Contumaciam verfahren, auch


page 216, image: s240

die Exsecution in effectu vorgenommen, und nichts desto weniger, wenn derselbe nachgehends über kurtz oder langbetreten würde, die angesetzte Straffe an ihme realiter erfüllet und vollzogen werden; Damit auch denen Duellanten die Mittel zu Ergreifsung der Flucht, so viel möglich benommen werden, solle bey den Posten, und sonsten ein - vor alle mahl, die ernstliche Verordnung geschehen, daß bey Vermeidung unausbleiblicher straffe, keinem, der sich mit Duellen vergriffen, einiger Vorschub zu Entkommung mit Pferden noch in andere wege gegeben werde. Was im Übrigen mehr besagte der Chur-Fürsten und Stände, Räthe, Potschafften, und Gesandten von denen auf Universttäten, und Academien vorgehenden excessibus angeregt,


page 217, image: s241

daß die Studenten sich bald umb einer liederlichen Ursachen wegen mit einander schlagen und balgen, also, und dergestalt, daß mancher entweder in der besten blühenden Jugend unzeitig umb das Leben kömmet, oder mit der Eltern höchsten Betrübniß an Gliedern zu schanden gemachet, und übel zugerichtet wird, daß er seine Tage ein elender Mensch, und das ihme etwa von GOTT verliehene gute Talent deßwegen ohne Nutz seyn muß. Also lassen Ihro Käyserliche Majestät Ihro Allergnädigst gefallen, daß künfftiger Reichs- Ordnung specialiter auch einverleibt werde, daß Chur-Fürsten und Städne, welche über gemeldte Universitäten und Academien zu gebieten, nach Anleitung besagter Reichs-Ordnung


page 218, image: s242

gleichfalls solche Fürsehung thun wollen, daß auch daselbst unter den Studenten, in allen Ausfordern und Balgen, eine ernstliche und gute Disciplin erhalten, und der Unschuldige vor Gewalt, und Thätligkeit beschützet werde, welches aus allerhöchstgedachter Ihrer Käyserl. Majestät allergnädigsten Befehl Anfangs gedachten Herrn Käyserlichen Commissarii Excellentz ihnen der Chur-Fürsten und Stände Gevollmächtigten Näthen, Potschafften und Gesandten, zuverläßlichen Käyserlichen resolution hinwieder anzufügen nicht unterlassen wollen; Und verbleiben denenselben respect. Freundwillige, auch angenehme Dienste und Willfehrigkeiten zu erzeigen iederzeit willig und geflissen. Signatum Regenspurg,


page 219, image: s243

den 19 ten September. ANNO M DC LXIIX.

(L. S.)

David Graff von Weissenwolff.

Binens Hochlöblichen Chur-Maintzischen Directorio einzuhändigen.

VI.

Ex iam dictis patescit, quòd licet quis permissu Principis Duellum ingrediatur, tamen in conscientiâ tutus esse non possit. Ex re namque per se illicitâ nihil licitum elici potest. Peccat enim uterque tàm Princeps rem in se illicitam permittens, quàm subditus permissionem rei illicitae acceptans. Add. D. Ziegl. d. l. ubi ait: non satis tutum videri aulae


page 220, image: s244

in urgente monomachiâ erranti parere, quod erronea aulae opinio non possit praeiudicare Legi divinae. Certè eorum, qui in Duello pereunt, aeterna salus admodum dubia est.

CONCLUSIO XXX. Peccat Princeps, qui in Republicâ lupanaria tolerat.

I.

TErrenam Civitatem in usu scortorum turpitudinem licitam fecisse, ait Augustin. de Civ. Dei. lib. 14. c. 18. Ad quem locum commentatur Leonhard. Coqueus: Ecclesia, ac Principes Christiani meretrices permittunt, neque legibus puniunt, non quia illud peccatum probent, illud enim quod lege divinâ ac naturali illicitum est, et peccatum mortale, fieri potest, ut


page 221, image: s245

ullis legibus humanis fiat licitum; neque ulla dispensatio cadit in legem divinam ac naturalem, sed ut gra vioribus malis occurrant, et adulteria, incestus, atque alia luxuriae crimina compescant.

II.

Verùm enim verò Principes Christianos eiusmodi impura loca et latibula foeditatis, ut vocat Augustin. d. l. et. L. 18. c. 21. salvâ conscientiâ in civitate suâ permittere non posse magis pia ac sana, veritati verboque divino conformior est sententia. Inter Christianos scilicet tales turpitudines ne audiri quidem debent iuxta monitum Apostoli; Fornic atio et omnis immundities aut avaritia, nec nominetur inter vos, sicut decet sanctos. (Eph. 5. v. 3.) Neque fornic arii, neque adulteri Regnum Dei possidebunt (1. Còrinth. 6.) Quomodo ergò sine maximâ impietate concedi ac tolerari possunt domicilia publica, in quibus tales fornicationes ac turpitudines impunè perpetrantur? Rectè


page 222, image: s246

Lactantius. lib. 6. divin. Inst. cap. 23. (apud Coqueum d. l.) Iupanaria inventum doemonum esse contendit: Ne quis esset, ait, qui poenarum metu abstineret alieno, Iupanaria quoque constituit, et pudorem infelicium mulierum publicavit, ut Iudibrio haberet tàm eos, qui faciunt, quàm quas patinecesse est; his obscenitatibus animas as sanitatem genitas velut in ceni gurgite demersit, pudorem exstinxit, pudicitiam profligavit. Si igitur Lupanaria Sathanam ipsum auctorem et inventorem habent, quomodo Christiani principes ea tolerabunt? Rectè etiam Schönbornerus. Lib. 3. Polit. c. 13. ea corruptelam iuventutis, morum civitatis depra vationem, corpcris tormentum animae perditionem esie adserit.

III.

Quod verò Iupanariorum permissio à quibusdam sub specie quâdam necessitatis, ut honestis scilicet amtronis hoc modo parcatur, et luxuriae crimina compescantur,


page 223, image: s247

defendi velit, id nec rationi nec veritati congruum est. Non rationi; cùm mala numquam sint facienda, ut indè eveniant bona, iuxta monitum Apostoli. (Rom. 3. v. 8.) Non committamus minora (ait Augustinus. lib. 2. contra mendac. c. 9.) ne alii maiora committant lato limite, imò nullo limite, sed convulsis et remotis omnibus terminis infinito spatio cuncta intrabunt et regnabunt poccata. Neque vulgatum illud solido rationis fundamento nititur: Inter duo mala (cùlpae) minus eligendum esse, quemadmodum Theologi nostri id multis rationibus ostendêre. Non veritati: Negatur enim ac pernegatur medio isto, in se illicito, libi dinem hominum compesci. Experientia docet, eiusmodi lupanaria fomentum ac incentivum esse libidinum ac turpitudinum. Permulti ad vagam Venerem adliciuntur iis, qui de eâ alias ne quidem cogitassent. Verissimè Ambrosius in Psalmo. 119. Quis existimet. ait, meretrices foveri


page 224, image: s248

posse in civitate, ut iuvenes non scortentur? Augetur potius, quam minuitur Civitas delictis carnis, toleratis inibi publicis meretricibus ac fornicariis. Kizel. in Synopsi matrim. c. 9. theorem. 2. Quemadmodum contigit Urbi Parisiensi, in quâ olim prostibula et lupanaria in ultimis partibus civitatis erant certis locis finita; hodiè verò exinde contagio per omnia urbis viscera diffusa, usque adeò referta est eiusmodi mercibus, ut quovis omnium mercimoniorum genere abundet. Nic. à Salis. in Sicilim, iur. cap. 23. Klock. de aerar. lib. 2. c. 46. n. 7. Idem de multis Italiae ac inferioris Germaniae urbibus dici potest. Et morbus Gallicus (ut vocant) lupanariorum occasione integras ferè nationes, velut gangraena quaedam perrepsit. Pudeat sanè, pùdeat, de Christianis talia dici, et audiri, quae barbara etiam gentilitas horret.

IV.

Sunt certè alii honestiores modi, quibus spurcorum hominum


page 225, image: s249

violenta libido compesci ac coërceri potest. Tollantur otia, tollatur luxus, iubeantur ieiunia, puniantur, adulteria, commendetur frugalitas, tollantur, ac evitentur omnes, peccandi illecebrae et occasiones. Proponantur peccantibus comminationes divinae, aeternae damnationis poena, cumprimis puritas Christianismi, et sanctitas piorum hominum. His, certè atque aliis mediis longâ tutiùs, meliùs atque selicius libido carnis compescitur, quàm turpi ac scandalosâ lustrorum publicorum permissione, Malè audit Rex Rehabeam, quod meretrices in Iudâ toleravit. Es waren Surer im Lande (dicitur in textu 1. Reg. 14. v. 24.) und sie thäten alle die Grevel der Seyden, die der SRrr von den Kindern Israel vertrieben hatte. Contra laudatur Rex Assa, quod Regnum ab eiusmodi prostibulis purga verit. Assa that das dem HErrn wohl gefiel, und thät die Surer aus dem


page 226, image: s250

Lande. (1. Reg. 15. v. 12.) Egregia est Constitutio Imper. Iustiniani, contra Lenonum scelestam functionem edita, quae habetur Novell. 14. dignissima sanè, ut in quâvis Christianâ Republ. observetur. Constitutionis illius inter alis verba haec sunt: Sancimus, ait, Imperator, omnes quidem, secundum quod possunt, castitatem agere, quae etiam sola DEO cum fiduciâ potis est hominum animas praesentare; quia verò plurima sunt humana, cum arte et dolo necessitate quaslibet talium ad luxuriam deduci omnibus prohibemus modis, et nulli fiduciam esse pascere meretricem, et in domo habere mulieres, aut publicè prostituere ad luxuriam, et pro alio quodam negotio talia mercari etc. Sed etiam ipsos lenones iubemus extret hanc fieri felicissimam civitatem, tanpestiferos, et communes castitatis vastatores factos, et liberas ancillasque requirentes et deducentes ad buiusmodi necessitatem, et decipientes, et habentes educatas ad universam confusionem, etc.


page 227, image: s251

Mulieres itaque castè quidem vivere volumus et oramus, etc. Atque sic omnes pii Theologi ac Politici unanimiter sentiunt. Ex Theologis vid. Balduin. cas. cons. lib. 4. cap. 12. cas. 18. Arn Mengering. Scrutin. cons. cap. 10. quaest. 99. Ex Iure Consultis Menoch. AIC. cas. 328. Bertazzol. cons. crimin. 134. Tessaur. L. 1. quaest. forens. 33. Vinc. de Anna. singul. 338. Franchis. dec. 326. Peguera. decis. 6. et 8. Langlae. otii semestris. lib. 8. cap. 8. Zepper. explan. leg. Mosaic. lib. 4. cap. 18. Lather. de censu. L. 2. cap. 4. Ex Politicis. Boter. lib. 2. de illustr. Statu et Polit. cap. 4. Canonher. L. 2. discurs. in Tacit. Heresbach. de Rep. Christian. admin. cap. 11. Danae. L. 3. Pol. Christ. cap. 14. Schönborn. d. l. Qui omnes statuunt, meretrices, lenones, et similis farinae homines à consortio et viciniâ honestarum mulierum expelli debere. Illi verò, qui pub licam lustrorum turpitudinem excu sant, ac in civitate tolerari posse de fen dere


page 228, image: s252

nituntur, videant, quomodo coram DEO in magno illo iudiciii die rationem reddere possint. Vae homini, per quem venit scandalum!

CONCLUSIO XXXI. Peccat Princeps, in civitate suâ Bacchanaliorum abominandam turpitudinem, vulgò Fastnachts-Mommerey, Mommenschantz, permittens.

I.

INter alia, quae ex caeco Gentilismö ad Christianos transiêre, et quorum vestigia adhuc supersunt, est Festum, quod appellant Bacchanalia, à Baccho, quem vini inventorem dicunt,


page 229, image: s253

German. Fastnacht, Gallis Caresmeprenant; Hispanis Carnaval ò Carnesiolendas. Italis Carnevale, quod carni quodammodo valedicatur. Cùm enim pia antiquitas, certumanni tempus elegerit, (quod Quadragesimae dicitur, German. die Festen, Fast-Zeit,) intra quod cum vigiliis, precibus et ieiuniis devota meditatio ac praedicatio acerbissimae passionis ac mortis Salvatoris nostri, sanctissimique operis redemptionis nostrae inter Christianos instituitur, ecce Sathanas generis humani insidiator, ac hostis DEI, cùm die illo, qui tempus illud quadragesimale ieiunii praecedit, Fastnacht dicto, homines liberaliùs manducare, et corpusculo suo, ieiuniis postea macerando, praeter consuetum amplius indulgere soleant, hâc occasione utens, gentilium Bacchanaliorum usum introduxit, ita ut ex Fastnacht facta fuerit Fraßnacht; Multis namque in locis diebus illis Christiani homines sese


page 230, image: s254

ingurgitare, furentes et insanientes in, publicum prodire, velatos, larvatos, et personatos, squalidis, sordidis, et fanaticis lacernulis tectos per vicos et plateas discurrere, stultos ex professo agere, deridenda loqui et facere, aleae lusus fub larva exercere, et Diabolo devotos Satyros, fatuos, et momos repraesentare solent. Undè fit, quòd accurrat populus, et omnis sexus, aetatis, conditionis et status, adplaudens, turpitudines istas oculis pedibusque insequatur, und macht also ein Narr zehen Narren. Praeterea Furiae istae larvatae saepè sexum in sexum mutantes plerumque. inarticulatâ voce mugiunt, rugiunt, grunniunt, et rudunt, ut ita naturam humanam in bovinam, leoninam, suinam et asininam transformasse videantur; quandoque larvati statuam Bacchi cum dolio in curru trium phali circumducunt, gestusque Bacchi Sacerdotum fanaticos iocosè exercent, coeno lutoque homines


page 231, image: s255

obliniunt, nonnumquam etiam adulteria, homicidia, furta et alia scelera sub larva committunt, quemadmodum morem hunc bacchantium Christianorum pluribus offendit. Caspar. Manzius. decis. Palat. quaest. 50. Certè quibusdam in locis insanorum hominum gestus, voces, et actiones tàm turpes, impiae et abominandae sunt, ut nec turca nec Barbarus Indianus sine maximo scandalo eas adspicere possit, qui procul dubio in haec verba erumperet: Seind das die erbaren Christen, die uns zu ihrer Religion bekehren wollen: Die sich als unrernünfftige Bestien, lebendige Teuffel, und böse Geister in der Höllen bezeigen? Sanguineis igitur lacrimis haec et similia Christianorum scandala deploranda, et potiùs atrâ mente, et veste lugenda, quàm atramento describenda sunt, ut loquitur manz. d. q. num. 19. cumprimis, quòd in multis locis, cumprimis in aulis Principum


page 232, image: s256

quorundam, et in Italiâ (in quam nonnulli etiam ex Germanis nostris ad videndum ineptias et vanitates hasce magno sumptu proficiscuntur) magni et excessivi sumptus in faciendis vestibus fanaticis, aliisque rebus parandis, zu Comödien, Mascaraden, und Fastnachts-Kleindern, impendi soleant.

II.

Quod verò Bacchanalia ista iam descripta, omninò impia, peccaminosa, scandalosa, legi divinae et humanae, honestati et bonis moribus penitus contraria, adeòque DEO exosa et è Rep. Christianâ tollenda sint, recta ratio, scripturae divinae, fidei Christianae sanctitas, et piae antiquitatis auctoritas, manifestissimè docent, probant, et evincunt, adeò ut demirandum sit, multos Christianos Principes et Magistratus eiusmodi scandalosam et Christianismo nostro dedecorosam impietatem adhuc tolerare, et eô ipso gravissimi peccati sese obnoxios reddere. Es machen sich


page 233, image: s257

die Regenten schuldig, und seyn ursach an aller Uppigkeit und Frevels wider das schste Gebot hierunter verübet, die auf einigerley Weise solch Unwesen, die tolle unsinnige Fastnacht, dulden, vorstatten, ver gönstigen und nachlassen, und nicht mit allem Ernst dasselbe verbieten, verwehren, hintertreiben und abschaffen. D. Mengering. Scrut. Consc. c. 10. pag. 127. vid. Idem. c. 7. q. 58. D. Gualterus. tract. Von Anfechtungen. conc. 3. scribit: Daß die drey heydnische Feste, Bacchanalia, Lupercalia und Cerealia der Teuffel unter dem Nahmen der Fastnacht wunderlich zusammen gebracht, welches denn dieses Fests eigentlicher natürlicher Nahme ist, dieweil darinnen die Wein- und Bier-Fässer gestürmet und geleeret, darzu die Menschen selbst, die des Heiligen Geistes Tempel seyn solten, zu


page 234, image: s258

stinckenden Wein-Fässern und Wein-Schleuchen werden, etc. Equidem Philippus Cauriana, Italus, in doctiss. commentario ad priores Annalium libros Cornelii Taciti, respiciens fortè Italorum mores, Bacchanaloirum celebrationem populo permitti posse, probare ausus est. Verùm magis piè Manzius. cit. loc. sedecim argumentis in medivum prolatis docuit, Bacchanalia ex Calendario eradi, et in omnibus Rebus publicis probieri debere. In eâdem sententia ante eum fuit Besoldus. discurs. Polit. de stud. liter. Idem hodiè Theologi ac pii Politici omnes Augustanae Confessioni addicti sentiunt. Prohibitio etiam Bacchanaliorum fundata est argumento leg. ad profanos ritus. 4. ibi D. Brunnem. Cod. de pag anis.

III.

Cùm igitur Bacchanalia ista, nihil alius quàm Diabolicum inventum et ludibrium nominum sint, iam dudum à nonnuliis Principibus sublata, et sub gravissimis poenis


page 235, image: s259

prohibita sunt. Per legem Francisci Galliarum Regis personas induere, sich verkleiden, Mascaraden tragen, oder in die Mommerey gehen, capitale fuisse, ex Langlaeo. lib. 8. semestr. cap. 99. refert Speidel. in Specul. verb. Fastnacht. Apud Anglos itidem capitale fuisse, si quis personam induerit, Polid. Virgil. de rer. inventor. L. 5. cap. 2. tradit, Angliamque idcirco unam omnium regionum esse, quae eiusmodi personatas belluas non viderit, nec videre quidem voluerit. In Ducatu Würtembergico Bacchanalia sub poenâ carceris prohibita esse, ex Ordin. Provinciali. würtemberg. tit. 102. Von Fastnacht-Küchlein und Butzen-Kleidern, constat. Et §. 3. dict. Tit. ita cavetur: Dieweil das Mommen, und die Butzen-Kleinder, sonderlich die, da sich Fraven in Manns- und Männer in Fraven-Kleider verstellen, vor GOTT ein grosser Grevel ist, auch viel Schande


page 236, image: s260

und Laster darunter geschicht, so verbieten wir ernstlich, daß niemand zu einiger Zeit des Jahrs, mit verdeckten Angesichten, oder in Butzen-Kleidern gehen soll, bey Straff des Thruns oder Narren-Häußleins. Idem in Ducatu Saxo-Gothano prohibitum legitur in Ordin. Provinciali. Part. 2. tit. 16. von Bestraffung der Mommereyen und Fastnachts-Gelacke. Wir wollen auch (verba sunt Ordinationis) in unserm Fürstenthumb und Landen durchaus alle Mummerey, und alles Umblauffen in Fastnachts-Kleidern, als ein Heydnisches und Ehristen übel-anständiges Wesen, darbey viele Sünde begangen werden, gäntzlich verbothen haben, und sollen die Ubertreter dieses Verbots von denen Gerichts-Dienern unfehlbar angenommen, und zur Hafft gebracht, auch folgends von denen Obrigkeiten und Gerichts-Herren ernstlich gestrafft werden. Deßgleichen soll man alle


page 237, image: s261

Fasinachts-Gelacke und Zechen einstellen, in Erwegung, daß es ein schweres Aergerniß, daß etzliche zu der Zeit, da die Christenheit die öffentliche meiste Betrachtung des Leidens und Sterbens JESU CHRISTJ anfähet, der Wollüste pflegen wollen. So aber dergleichen Gelacke und Zechen gleichwohl fürgiengen, und dabey auf einigerley Weise ein wildes, un Christliches,m ärgerliches, unsinniges, oder volles Leben geführet würde, soll man wider der Ubertreter gleichfalls mit unnachläßiger Gefängniß- oder Geld-Straffe verfahren.


page 238, image: s262

CONCLUSIO XXXII. Peccat Princeps, qui litium ac processuum sumptuosis ambagibus subdintos vexari pattiur.

I.

COnqueruntur hodiè omnes, nec immeritò, de litium diuturnitate, quae sanè hodiè tanta est ubique fere gentium, ut saepissimè usu veniat, eos ipsos, qui victoriam cum sumptuum quoque adiudicatione reportarunt, tàm longis ansractibus vexatos, ac tot sumptibus miseré fatigatos sic affici, ut lugendum sibi potius esse putent, quod bonae alioquin litis, aut in. stituendae aut suscipiendae consilium, ab initio abiecerint, quàm gratulandum, quòd tanto pretio nudam victoriae gloriam compararint. Nec dici sanè potest, quàm aliena sit ea res,


page 239, image: s263

non modò ab ipsorum litigantium, sed à totiùs etiam Reip. utlitate, cùm per lites fiat, ut vinculum illud publicae concordiae, quod praecipuè Salus populi et societas humana continetur, vel disolvatur penitus, vel saltim relaxetur maximè, ac debilitetur. Quantò magis mirandum, lacrimisque sanguineis deflendum est, Christianam Rem publicam à veritate ipsâ sanctoque Spiritu edoctam, totius legis perfectionem in charitate et DEI proximique dilectione consistere, eâ tamen laborare insaniâ, ut si cum paganorum 8vel Turcarum) infelicitate nostram quis conferre hâc parte velit, non facile possit discernere, utrum debeat anteponere, nisi fortè tanto miseriores nos esse fatendum est, quanto ingenisiores et videri volumus et sumus. Was für lamentationes nnd Klagen beydes in diesem und vorigen saeculo von armen nothleidenden, und Hülffloß gelassenen Gerichts-Partheyen über den


page 240, image: s264

Verzug Rechtens gefühet, davon zeugen so mancher tausend Wirben und Waysen Thränen; Es haben auch über den Verdruß der langwierigen Rechts-Proceß, so wohlinn-als ausserhalb Teutschlandes viel fromme Hertzen Geist-Weltlichen Standes ihre Mißfälligkeit dargethan, und über die Unsterblickeit der Processe gantz beweglich geklagt. Vid. Anton. Faber. in Cod. lib. 9. tit. 22. Vigelius in Methode Iurispr. in Parthenio Litigioso. Valent. de Ventura Stephan. Nathan. de iustit. vulner. lib. 1. tit. 1. et 2. Wehner. Observat. Pract. verb. Iustitz-Wesen. Auctor des klagenden Teutschlandes. Hoffmann. in Lycurgo Ital. Comitiolog. Ratisbon. Auctor des unvergreiflichen Proiects, wie die Langwierigkeit der Rechtfertigung abzukürtzen. Tract. nostr. de Peccatis Advoc. et Procur.

II.

Cùm verò Principi cura abbreviandarum ac diminuendarum litium maximè incumbat, peccat is


page 241, image: s265

omnino, si remedia salutaria negligit, subditosque tortuo sis litium ambagibus cum summa rei familiaris iactura exagitari, diuxari et desatigari sinit. Tardè enim iustitiam administrare, et planè non administrare, paria Veteres iudicarunt. Hippo. de Marsil. de Fideicommiss. num. 385. et seqq. Princeps (ait Auctor des unvorgreiflichen Proiects ein er durchgehenden Proceß-Ordnung, wordurch die Langwierigkeit der kostbaren Rechtfertigung abzukürtzen, etc. in not. ad cap. ult. in fin.) et quilibet alius Magistratus sapiens lites omnibus modis abbreviabit, illosque coërcebit, qui causas iniquas propter Iucra tuentur et extrahunt. Ratio, quia DEUS summè odit, quidquid lites et dissidia parit. pacis enim DEUS est, at Princeps est DEI Vicarius, qui tamquam corporalis mundi DEUS et tamquam terrestre Numen, et stella matutina in medio nebulae. Sixtin. de Regal. lib. 1. c. 4. num. 3. et seqq. Ergò et Princeps quidquid lites


page 242, image: s266

et dissidia parit, odisse debet. Pacis enim Princeps est. Vid. Recess. Imper. Ratisbon. de Anno 1654. In Principis etiam potestate est, malo huic publicè tàm pernicioso, efficacissmum remedium quaerere, litiumque prolationes contrahere ac tollere et sic ommuni subditorum utilitati consulere, quemadmodum de litibus abbreviandis Carolum V. et Philippum II. Hispaniae Reges, Petrum Lusitaniae Regem, Iacobum I. Arragoniae et Ludovicum XI. Galliae Regem deliberationes publicas instituisse, meminit Saavedra. Symb. Pol. 21. De ERNESTO pio, Duce Saxon. dicitur, daß Er denen Verzögerungen und Verlaurungen des Processes über die massen feind gewesen, und wo Sie dergleichen bey Parteyen, oder Advocaten gemercket, scharfse remonstrationes gethan. Magis sanè litiganti expedit cita condemnatio, quám sententia etiam propitia, post longam multorum annorum contentionem.


page 243, image: s267

Tolerabiliorum Nissenus, Theol. Hispanus, reputat patibuli poenam, quàm Iaxioruem processus iudicarii tractum intuitu lenti, diuturni, et intolerabilis cruciatus, quem durante lite litigans perferre cogitur. Non fuerint concordes unquam, aut interamantes cives, ubi mutuae multae lites iudiciales sunt, sed ubi eae brevissimae et paucissimae. Ex Platone vid. Saavedra, d. loc. ubi addit, quòd è re boni publici non sit, ut cum iacturâ tranquillitatis communis, et fortunarum civium, nimiâ cum diligentia iura cuiusque vocentur in examen, mediocrem sufficere ac moralem.

III.

Praeterea peccat Princeps, si Iudicum et Officialium suorum iniquitates, avaritiam, ac dwrofagi/an non coërcet ac punit. Saepé enim iudices pravi, (inquit Isidorus. de summo bono lib. 3. quem refert Steph. Nathan. de Iustit. vulner atâ. lib. 2 tit. 4. cap. 2. num. 2.) cupiditatis causa, aut differunt, aut pervertunt


page 244, image: s268

iudicium; non finiunt coepta partium negotia, quousque marsupia eorum, qui causantur exhauriant; quando enim iudicant, non causam sed dicta considerant, et sicut negligentes in discussione causarum, sic in eorum damno solliciti sunt. Proh dolor! Iudicum et Officialium dwrofagi/a hodiè ubique tàm magna est, ut totus ferè mundus de eâ conqueratur. Pauca sunt iudicia, quae hâc peste non sint infecta. Hanc Iudicum et Officialium nequitiam et avaritiam iustô poenarum rigore ut coërceretur, Principis exigit officium, quo si is negligat, culpam committit, ac Officialium suorum peccatis communicat. Ut enim Theologia nostra docet, alienis peccatis, non tantùm communicamus ea mandando, suadendo, adiuvando, consentiendo, adprobando, defendendo, excusando, sed etiam reticendo, dissimulando, connivendo, eaque negligenter omittendo, quae ad impediendum, ne fierent, maximè pertinent. Vid. Nath. d. l.


page 245, image: s269

CONCLUSIO XXXIII. Peccat Princeps, qui subditos suos collectarum, accisiarum, oper arum, aliarumque impositionum oneribus, quae vera Reip. necessitas aut evidens utilitas non exigit, eorumque loculos exhaurit.

I.

DE tributorum iustitiâ nulla heic quaestio: est ea in aperto. Salvatoris nostri dictum: Date Caesari, quae sunt Caesaris: et Apostoli monitum: (Rom. 13. v. 7.) Date cuivis, quae debetis, magnum robur addunt. Praeterea, ut naturaliter quisque ad societatem suique in eâ conservationem


page 246, image: s270

fertur, ita naturali amore, et summâ civitatis, cui se suaque subdit, lege, ad ea devovetur, quae societati expediunt, cùm omnium, tùm et sui causa, cui inanis spes salutis superest, illâ turbatâ, depravatâ aut eversâ. Indè ea ex voto singulorum, salute omnium, rationis rectae dictatis collecta genitum communis lex, quòd omnia cedant et posthabeantur patriae commodis, nihilque non potiùs amitti debeat, quàm illa detrimentum pati, aut in discrimen adduci. Mev. discuss. lev. inop. deb. cap. 1. 2. num. 27. ubi inter alia locum Ciceronis, lib. 2. de legib. allegat. ubi dicitur: Respu. blica nomen universae civitatis est, pro quâ mori, et cui nos totos dare, et in quâ omnia nostra ponere et quasi consecrare debemus. Inter alia autem media et adminicula, quibus publica res con. servatur, sunt tributa. Verissimè enim Tacitus lib. 4. Annal. ait: neque quies gentium sine armis, neque arma sine stipendiis, neque stipendia sine tributis


page 247, image: s271

haberi possunt. Tributorum enim primarius finis est, Reip. utilitas, ut tà, üacis, quà, belli tempore res et personae civium in tuto esse possint. Heig. lib. 1. quaest. illustr. 17. num. 9. vid. Neumeur. Tract. von Schatzungen und Steuern. cap. 2. Reinking. Bibl. Policey. lib. 2. axiom. 109. Saavedr. Symbol. Pol. 67.

II.

Id autem heic adsertum imus, graviter peccare Principem, qui non ex necessitate verâ et inevitabili, cum imminenti Reip. periculo et dannio coniunctâ sed imaginatiâ. et ex praetensionibus, quales Aula sumptuosa, contexere solet, confictâ, subditos suos collectarum aut operarum insolitarum oneribus gravat; Qui tributa nova (ait D. Osiander. in 3. Reg. c. 9.) à subditis suis, praesertim antea exhaustis exigunt, eaque profundunt sumptibus faciendis, neque adnecese sitatem, neque ad magnificentiam convenientem requisitis, ii coram DEO gravissimè peccant, tamquam direptores


page 248, image: s272

facultatum alienarum. Add. D. Mengering. Scrutin. conscient. cap. 11. q. 79. ubi adducit Lutherum in Genes. c. 47. qui ait: Hoc nullus Regum aut Principum nostrorum. Iam enim ad vicesimationem multae aliae exactiones accedunt. ita ut nesciam, an dimidiemur, aut tertiemur, an verò, ut ita dicam, totiemur. Klock. de aerario. lib. 2. cap. 51. num. 1. et 3. Magna certè est (verba sunt optimi auctoris, Philippi Cominaei, lib. 10. de rebus gestis Ludovixi XI.) ???torum Principum iniquitas, qui pecuniam pro suâ libidine suis imperant, et amplum alunt satellitium, ut miseram multitudinem in metu contineant, eamque deinde pecuniam temerè voluptuariè profundunt, nullo cum Reip. bono, et de quottidianis sumptibus nihil remittunt, et suos exhauriunt, et assentatorum stipati suntturbâ; sed est DEUS, qui flagitium nullum sinit impunitum, et crudelitatem imprimis detestatur, qui tametsi non Ioquitur hominibus hodierno


page 249, image: s273

die, sicut priscis illis temporibus, tamen quae sit sua perpetua sententia, et quid à nobis fieri velit, clarè perscriptum reliquit, ita quidem, ut nemo planè, qui modò sanae mentis, et qui ad iustam aliquam pervenerit aetatem, excusandi sit habiturus locum.

III.

Quam exitiosae et exsecrabiles humano generi et ipsi DEO semper fuerint iniustae et pro libitu institutae exactiones, Historiarum monumenta passim ostendunt ac testantur ipsa DEI iudicia in sanguisugas et Harpyias exercia. Exemplum è Frpssardo, lib. 3. Histor. adducit Klock. de contribut. cap. 1. num. 388. Vae Pastoribus, quis disperdunt et dilacerant gregem pascuae meae, dicit Dominus; ideò haec dicit Dominus DEUS Isr aël ad Pastores, qui pascunt populum meum. (Ierem. 23. v. 1.) Utinam Principes illi, qui subditos suos deglubunt, quosque Theologus quidam Contributs-Egeln vocat, attentè legerent verba


page 250, image: s274

illa, quae DEUS per Prophetam Micham Principibus populi Israëlitici nuntiari iubet. Höret doch, (verba DEI sunt) ihr Häupter im Hause Jacob, und ihr Fürsten im Hause israel. Ihr schindet ihnem (den Unterthanen) die Haut ab, und das Fleisch von ihren Beinen, und fresset das Fleisch meines Volcks. Und wenn ihr ihnen die Haut abgezogen habt, zerbrechet ihr ihnen auch die Beine, und zerlegets wie in ein Töpffen, und wie Fleisch in einen Kessel. Darumb wenn ihr nun zum HErrn schreyen werdet, wird Er euch nicht erhören, sondern wird sein Angesicht für euch verbergen zur selbigen Zeit. Ad quae verba D. Hunnius, Theologus ita commentatur. Das ist so viel gesagt: Ihr gehet mit dem armen Volck so tyrannisch umb, als wie ein Metzger mit einem nnvernünfftigen Viehe umbgehet, wenn er es schlachten wil, dasselbe schinder er, zeucht ihme die Haut ab, schneid und


page 251, image: s275

lediget das Fleisch von Beinen hinweg, zerhavet und zubricht die Beine, macht Stücke daraus, zerlegt auch das Fleisch in einen Töpffen, oder in einen Kessel, daß es nachmals gessen werde. Eben also handelt ihr, nicht mit Viehe, sondern mit Menschen, die zu GOttes Ebenbild erschaffen sind. Denn ihr treibet öffentliche Schinderey an dem armen Volck, ihr sauget dieselbe aus mit Schatzungen und Beschwerungen, mit euren Dringen und Treiben, mit Pfänden und Frohn-Dienste im Baven und anderen, und stehet nach ihrem Schweiß und Blut, was sie mit saurer bittrer Arbeit errungen, und kümmerlich erarbeitet haben, das müssen sie euch geben, darmit ihr euren Pracht desto stattlicher führen könnet. Dergestalt das arme Volck solchen Hunger und Kummer leidet mit ihren Weibern und kleinen Kindern, daß man ihnen den bitteru Hunger aus den Augen siehet, und also ihr


page 252, image: s276

Fleisch und Bein durch euren Geiß und Unbarmhertzigkeit verzehret und aufgefressen wird, euer Frevel und Muthwill ist so groß, daß GOTT demselben dermaleinst mit eurem zeitlichen und ewigen Schaden wird eingedenck seyn. Denn es wird eine Zeit kommen, da euch wird schreyens und ruffens von nöthen seyn: Alsdann soll das der Lohn seyn, daß ihr nicht allein die Vergeltung einer Boßheit wohl fühlen sollet, sondern wenn ihr gern woltet der Straffe wieder loß werden, und deßhalben zum HERRN ruffen werdet, so wird Er euch nicht hören, gleich wie ihr zuvor eure Ohren vor dem Seufzen und Schreyen der Beträngten habt zugestopfft, und wie ihr ohne alle Barmhertzigkeit sie habt unterdrückt, also sollt auch ihr ohne Barmhertzigkeit umbkommen, Ich wil weder hören noch helffen, sondern euch in euren Nöthen stecken lassen. Vid. etiam Neumeur. Tract. von Steuren und


page 253, image: s277

Anlagen. in Praefat. ubi inter alia scribit: Wo Unterthanen über ihre Fürsten und Regenten wegen der unnachläßigen Schatzungen und Geld- Pressuren zu GOtt seufzen, winseln, klagen, und auf sie schelten, da kan GOTT mit seiner angedroheten Rach und Straffe nicht lang verziehen und aussenbleiben, nach dem Sprichwort: Soll Beten helffen, so muß Fluchen schaden. Mas temo las maldiciones de mi pueblo, que las armis de mis enemigos, notabiliter olim dixit Henricus III. Castiliae Rex. Ribadeneyra. de las virtudes del Principe Christiano lib. 2. cap. 10.

IV.

Dura sanè et dira satis nulla adinveniri lingua potest, quae exactrones, concussiones, extorsiones et immensa tributa, quae hodiè à nonnullis Principibus eorumve Ministris, quottidiè coguntur, exprimere valeat, adeò ut veluti sanguisugae ipsam etiam medullam et cruorem exsugere non desistant:


page 254, image: s278

Non missura autem, nisi plena cruoris hirudo.

Klock. de aerar. d. lib. 2. cap. 51. num. 4. Hodiè Principes nonnulli proh dolor! pellem populorum excoriant, et vix precarium dimittunt spiritum, ut Baldus in l. ex hoc iure de I. et I. loquitur. Ut olim moderotiora et leviora fuerunt omnia, nisi extrema necessitas Reip. incumberet; ita iam ubique locorum per Aularum boulimi/an tantopere creverunt, et quottidiè augentur, et deinceps quoque aggravescent onera, ut duplicati lateres magnas daturi quondam turbas, videantur. Heider. de Republ. cap. 3. pag. 570. Ludovicum XI. Galliae Regem saepè solitum dicere fertur, cùm immensas Regni opes ostentaret, se pratum longè optimum, et graminosum habere, quot quoties foenisecio opus esset, secaretur. Et Maximil. I. Imp. dicere consuevit, Regi Franciae chrysomallas esse oves. Wenn mann den Unterthanen eine unbeliebt- und


page 255, image: s279

verdächtige Sache vorzutragen hat, umb sie zu überreden, schwartz sey weiß; da muß man denn nothwendig, durch die rationem status, dem Dinge ein Mäntelgen umbgeben, ein Färblein anstreichen, und ein angenehmes Brühlein darüber kochen, umb sie dadurch also zur Contribution, Schatzungen, und anderen Auflagen willig zu machen. Diese Staats-Mäntel heissen: Salus populi: bonum publicum: conservatio religionis: Zelus fidei: Libertas patriae: assertatio privilegiorum: bona intentio, etc.

V.

Praeterea Principes, collectis ad alium finem, quàm ad quem destinatae fuerunt, abutentes, graviter adversus DEUM peccare, respondit Mattheus Colerus. consil. 1. num. 241. Nec hoc peccatum ipsis remittetur, si dicent in articulo mortis: Miserere mei, DEUS. Non remittitur peccatum, nisi restituatur ablatum. Caspar. Klock. de contribut. cap. 7. n. 88. Cogitandum autem Principi, qui


page 256, image: s280

subditos suos nimiis tributorum aut operarum oneribus gravat, eos tandem ad desperationem cum salutis aeternae iacturâ, ac totius Reip. summo periculo ac damno, redigi posse. Quid aedificabit Princeps in Ecclesiis, Scholis et Politiâ, si quoti diè subditi sub iugo operarum ac tributorum genere coguntur? Als Moses den Kindern Israel, da sie vom Pharao so hart gepresset und geängstiget wurden, die Erlösung ankündigte, höreten sie ihn nicht für Seufftzen und Angst, und für harter Arbeit. (Exod. 6. v. 9.) Sic nec hodiè populus angariis et parangariis, omnisque generis contributionibus et oneribus pressus Principis sui vocem, quâ in Christianismo hoc vel illud ordinare vult, exaudit. Concludimus verbis Saavedrae. Symbol. Polit. 67. Fruatur licet Pastor (cuius obligatio et cura talis ferè est, qualis est Principum) lacte et lanâ gregis sui, eâ tamen moderatione, ut neque sanguinem omnem extrahat, neque pellem


page 257, image: s281

sic deglubat, ut à frigore et calore sese tueri nequeat. Ita prorsus debet Princeps (quemadmodum dixit Alphonsus Rex) guardar mas la por comunal, que la suya misma, proque et bien, ila riqueza dellos es como suya. Princeps legitimus aequitatem causae expendit, quantitatem et tempus, quod necessitas postulat, proportionem item fortunarum et personarum in tributis dispertiendis, et Regnum suum tractat, non tamquam corpus, cui unà cum ipso emoriendum erit, sed quod permanebit in successoribus: quippe, qui probè novit, Principes mortales, Rem publicam aeternam esse. Cumque indè in annos singulos novos speret fructus, eam omni studio conservat, velut securissimum divitiarum suarum depositum, quo in maioribus necessitatibus uti possit. Nam ut Alphonsus Rex dixit: El meior tesoro, que el Rey Sa, è el, que mas tarde se pierde, es el pueblo, quando bien es guardado, e con esto acuerda lo


page 258, image: s282

que diio el Emperador Iustiniano, quo entonzes son el Reyno, e la Camera del Emperador, ò del Rey ricos, è abundados, quando sus Vasollos son ricos, è su tierra abundada. Utinam hoc nonnullis Germaniae Principibus persvaderi posset! Maximâ laude dignissimus ERNESTUS III. De quo in ipsius Vitae Curriculo haec leguntur verba: Ihrer Durchl. waren die Landes- Beschwerungen mit Steuren und Anlagen wohl selbst die grösseste Last, und hat man sie offt wünschen hören, die Zeit zu erleben, daß aller solcher Last und Ungemachs das Land überhoben bleiben möchte.


page 259, image: s283

CONCLUSIO XXXIV. Peccat Princeps, qui ex monetâ commercium facit, eamque privatae utilitatis gratiâ in detrimentum Reip. depravat et corrumpit.

I.

MOneta in societate humanâ ad id inventa est, non ut commercium lucri causa cum eâ instituatur, sed ut eâ velut mensurâ publicâ, res omnes aestimentur, et comparentur. Die Müntze ist, vermöge Göttlicher, der vernünfftigen Völcker, auch beschriebener Käyserlicher Rechte, eine Scheidung der Leute, alle Warren nach proportion ihrer Güte zu aestimiren, zu schätzen, und zu verhandeln. Theod. Reihking. Bibl. Polic. Lib. 2.


page 260, image: s284

axiom. 44. Apertè Maximilianus II. Imper. in Rec. Imper. de Anno 1570. §. Alsdann auch, die Müntz-Gerechtigkeit ist keine Mercantz, sondern unser Käyserlich Regal, so die Müntz-Stände, aus unsern sonderen Vertrauen, nicht zu ihrer selbst gesuchten Vortheil, sondern wie wir selbst, dem Reich zu Ehren und Wohlfahrt brauchen sollen.

II.

Publicè autem interest, mensuram istam non corrumpi. Quae enim et quanta incommoda ex depravatione monetae sequantur, superiora tempora in Germaniâ nostrâ, docuêre, et notius est, quàm ut dici scribive queat. Adhuc hodiè Res publica Germanica malo hoc miserrimè adfligitur, et anxiè quidem, sed hactenus frustrà remedia exspectavit. Ducis Bohemiae Boleslai dictum, ex libro 1. Chron. Cosmae Pragensis, hoc refertur: Certè nulla clades, nulla pestilentia, nec mortalitas, nec non hostes totam terram rapinis, incendiisque


page 261, image: s285

devastantes magis populo DEI nocent, quàm frequens mutatio, et fr??? dulenta peieratio nummi. Quae pestis aut quae infernalis Erinnys inclementiùs spoliat perdit attenuat Christicolas, quam fraus in nummo herilis? Ulterius ibi additur; posthaec senescente iustitiâ, et invalescente nequitiâ surgent, non Duces, sed fures, non Rectores populi DEI, sed nequam exactores, avarissimi sine misericordiâ homines, DEUM omnia cernentem non metuentes, qui ter vel quater in anno monetam mutando eunt in laqucum Diaboli, et perditionem populi. Monetae diminutionem Rerum publicarum morbum quendam ac tabem esse dixit Imperator Leo. in Nov. 52. Vid. Besold. Part. 2. Consil. 61. Speidel. in Specul. verb. Müntz.

III.

Graviter autem Principem peccare, qui propriae utilitatis causa, cum Reip. ac subditorum damno, monetam lege taxatam, pro libritu diminuit, corrumpit, ac depravat, extra dubium est. Testatur id verbum


page 262, image: s286

DEI, apud Prophetam Amos. cap. 8. v. 4. et seqq. ubi DEUS super deterioratione ac corruptione sicli, et mensurae gravissimè conqueritur, poenasque atroces populo Israëlitico minatur. Vid. similem locum apud Micham. cap. 6. v. 11. D. Cramerus. in comment. ad d. c. 8. ait: Dieser Prophetische Spruch ist eine Auslegung des Siebenden Gebotes: Du solt nicht stehlen. Dadurch unter andern die Steigerung des Seckels, das ist, die Fälschung der Müntz-Sorten, das schlagen der falschen Sorten mit den guten etc. verboten wird. Add D. Menger. Scrutin. Conscient. cap. 11. quaest. 88. ubi Principes hortatur, daß ein jeder sein Gewissen hierinnen prüfen solle, was GOttes Worte und den Reichs-Satzungen gemäß ist. Theod. Reinking. B bl. Policey. lib. 2. axiom. 44. ubi ait: Es ist gungsam (aus dem Text des Propheten Amos, cap. 8.) zu sehen, was für ein groß Mißfallen der gerechte GOTT habe am änder-


page 263, image: s287

und Verfälschung der Maaße, und Gewichts, auch Gteiger- und Verfälschung der Müntze, und wie schwer es Herren und Regenten zu verantworten, wenn sie suchen durch die Müntze sich zu bereichern, desselben einen unziemlichen Zusatz geben, an statt feines Silbers, Kupffer unter die Leute bringen, dadurch die grobe gute Müntze, und damit alle Victualien, Waaren und Commercien, welche nach dem richtigen Gehalt zu aestimiren, steigern, die armen drücken, und umb das ihrige bringen. Wobey wol zu mercken, daß in diesem Text die jenige, so die Müntze ändern, und steigern, denen gleich geachtet werden, welche Maaß und Gewicht verfälschen, und also das abscheuliche Laster des criminis falsi, und zugleich furti begehen. Haec Reink. d. l. Bodin. de Rep. l. 6. c. 3. inter alia ita scribit: Principi non magis licet improba numismata cudere, quàm occidere, grassari: nec à iure Gentium, quo quidem auri et argenti pretium


page 264, image: s288

constitutum est, discedere, nisi Princeps nomen ac splendorem amittere, ac falsae monetae fabricator quàm Princeps appellari malit. Quin etiam aestimandi nummos, citra respectum materiae, vel bonitatis vel quantitatis aut ponderis admislâ ratione, iniustis et avaris Principibus latissima fraudandi, subditosque suos emungendi fenestra aperitur: qui potestate suâ abusi nummos ferreos suâ imagine insignitos cudere, subditosque suos illos pro aureis vel argenteis (aut probae materiae in nimiâ aestimatione) ut accipiant, cogere possent, quò ipsis ius exercendorum commerciorum cum vicinis, etiam eorum imperio non parentibus, istosque nummos adulterinos (aut iniusti valoris) repudiantibus omninò adimeretur, ut tradit Kizel. Tr. de reb. cred. cap. 5. num. 6.

IV.

Quòd si tamen Summa Necessitas Reip. immineat, et Salus Publica in periculum veniat, Primceps metalla miscere, et partem de pondere


page 265, image: s289

decerpere poterit. Afflict. in c. quanto monetam. de iureiur. ubi tamen addit, mutatis in pristina temporibus dispendia subditorum à Principe et Rep. sarciri debere, et Gehennae periculum et damnationis poenam in eo constitutam Principibus esse exclamat, nisi fiat. Sixtin. de Regal. lib. 2. cap. 7. num. 76. Georg. de Cabedo Part. 2. decis. 45. num. 4. ubi ait: Principes, qui cogunt cudere reprobatam monetam, mortaliter peccare, et quasi aufferentes alienum, teneri ad restitutionem. Add. Casp. Klock. de aerar. lib. 2. cap. 84.

V.

Cogitent igitur Principes illud Theodorici Gotheorum Regis elogium, qui dixisse fertur: Monetae debet integritas quaeri, ubi et vultus noster imprimetur. Quidnam erit tutum, si nostra peccetur effigie? sit mundum, quod ad nostrae Serenitatis formam adducitur. Claritas Regia nihil admittit imperfectum. Nam si vultus cuiuslibet sincero colore depingitur, multo iustius


page 266, image: s290

metallorum puritate principalis gratia custoditur. Ut ex Cassiodoro refert Cuiacius. lib. 19. Observ. 25. Bey annehmung der Müntze (ait Reink. cit. loc.) folget mann ja des Gürsten Credit, und Glauben, und stehet sein Name, Wapen, und gleichsam Signet darauff, gleich wie auf einem Brieffe, dadurch mann guten Gehaltes und Werths, publicâ et Regali fide, weil die Müntzens-Gerechtigkeit ein Regale ist, versichert seyn soll. Cogitent illud laudatissimi Hassorum Principis Philippi Senioris laudatissimum dictum: Daß ein Fürst an seiner Müntze, Reinhaltung seiner Straffe, und Haltung seiner Zusage erkandt werde. Sequantur Exemplum pientissimi Ducis Saxo Gothani, ERNESTI gloriosae memoriae; welcher die Beschickung der Muntze iederzeit gehasset, sich auch selbsten dergleichen unziemenden Vorthels, wiewohl anderer Orten geschehen, niemahls gebraucht, vielmehr aber mit Beruffung


page 267, image: s291

auff die Exempel, und das hiebevorige enstandene leidige Kupffer-Wesen, zu welches Stürtzung Sie so wohl die erste und grösseste Anlaß gethan, alle dergleichen Vorthel vor eine lautere Ursach des Unsegens gehalten.

CONCLUSIO XXXV. Peccat Princeps, qui per Monopolia, quae vel ipse exercet, vel paucis civibus concedit, de rebus ad vitae necessit atem pertinentibus, cum Reip. incommodo, et gravi onere subditorum opes corradere studet.


page 268, image: s292

I.

MOnopolia indistinctè minimè damnanda. Sunt quaedam ex iis tàm iusta, quàm publicè utilia, immò quandoque ferè necessaria. Alia verò tàm publicè quàm privatim perniciosa, quae scilicet, communem Reip. utilitatem minimè spectant, sed vel privato Principis lucro, cum gravissimo subditorum damno, vel paucorum hominum lucripetarum marsupio inserviunt. Vid. latè Tract. nostr. de Monopol. Marquard. de iur. Commerc. lib. 4. cap. 7. Carpzov. P. 1. dec. 4. Mevius. P. 3. dec. 70. Grot. de I. Bell. et Pac. lib. 2. cap. 12. §. 16. ibique commentatores.

II.

Cùm verò huius generis Monopolia Rei publicae, quae per commercia velut ubera quaedam alitur, et tàm publicas, quàm privatas fortunas sustinet, valdè noxia, ac Iuri Gentium adversa sint. Mev. d. dec. Petra. de potest. Princip. cap. 10. num. 29. consequens est, principem, qui eiusmodi


page 269, image: s293

monopolia exercet, vel aliis exercenda permittit, contra officium boni Principis et Rectoris publicae rei peccare. Verissimè namque dici solet: Omnes Principatus et Regales dignitates ad subditorum utilitatem inventas et ordinatas esse: Non enim Populus Regis causa constitutus est, sed Rex in gratiam populi, ut omnia sua consilia, dicta et facta dirigat ad salutarem metam publici boni, oblitus comodorum suorum, utque salutem propriam salute communi posteriorem ducat. Ferd. Vasq. Lib. 1. illustr. controv. in Praef. num. 102. et 104. et quaest. 1. num. 20. Molinae. in consvet. Paris. lit. 1. §. 3. gl. 3. Alph. de Azerede, cons. 8. num. 5. Cels. Mancin. lib. 4. de iure Princip. Klock cum allegatis de Aerario. lib. 2. cap. 26. Marius Salomonius. l. 3. de Principatu, ubi ait: Nolite existimare à DEO creatum Mundum, et in eo homines, ut in eo servirent Principum emolomentis: absurdum enim est, suprà quam dici potest,


page 270, image: s294

propter Principes factos homines, opinari etc. D. Chrysostomi dictum est: Nomen Principis non est esse Principem, sed subditis prodesse et benefacere: aliter esset Princeps sui ipsius Princeps. Plato. de Rep. lib. 1. Nemo (ait) in aliquo Principatu imperans, quatenus Princeps est, quod sibi conferat, cogitat aut praecipit, sed quod subiecto conducat et quae dicit, quaeque facit, cuncta ad illius utilitatem decoremque dicit et facit. Credere igitur Principes debent, nihil sibi privatim expedire, quod non idem expedit civitati. Pufendorff. de iure nat. et Gent. lib. 7. cap. 9. §. 3.

III.

Videant igitur Principes, qui Monopolicâ pravitate miseros subditos premunt et emungunt, quomodo in supremo Iudicii die rationem DEO Iudici reddituri sint. Sanè gemitus eorum et lacrimae clamant ad caelum, nec possunt inanes redire. Vid. D. Meng. Informat. Consc. pag. 607. Domin. 10. Trinit. Ubi quaerit: Ob bey


page 271, image: s295

einem wolbestallten Stadt-Regiment der Vorkauff, Monopolium genannt, mit gutem Gewissen angerichtet, mit Privilegien bedacht, oder geduldet und practici ret werden möge? Negat qutem quaestionem cum Luthero, qui in commentar. ad Genesin. cap. 42. ita scribit: Daß etzliche in einem Lande oder in einer Stadt gentz und gar aufkauffen, auf daß sie allein solch Guth gantz und gar in ihrer Gewalt haben, und darnach setzen, steigern, und geben mögen, wie theuer sie wollen, oder können, das verbieten auch die Käyserliche und Weltliche Rechte, und heissens: Monopolia, das sind eigennützige Kauffe, die in Lande und Städten nicht zu leiden sind, und Fürsten und Herren solten solches wehren, und straffen, wenn sie ihr Ampt wolten vollführen, denn solche Kauffleute thun gerade, als wenn die Creaturen und Güter GOttes allein für sie geschaffen, und gegeben, und als möchten sie dieselben den andern


page 272, image: s296

nehmen, und setzen nach ihrem Muthwillen. Es ist aber das Exempel des treuen Josephs, so ferne von der That der Monopolien, und der untreuen, eigennützigen Kauffleuten, als Himmel und Erden von einander sind. Vid. Idem tract. von Kauff-Handl. und Wucher.

CONCLUSIO XXVI. Peccat Princeps, qui vectigalium commoda percipit, viat autem publicas sui territorii munire ac re parare prorsus negligit.

I.

ONus reparationis viae publicae, per vetustatem, imbres, fluminum excursiones, terrae motus, aut alios


page 273, image: s297

casus deterioratae, Principi aut Magistratui, qui vectigalia, pedagia aliaque viarum publicarum cmolumenta sibi vindicat, nisi ubi consuetudo vel Statutum exstet in contrarium, incum bere, post alios adseruimus, in Tr. de Regali viarum publ. iure cap. 14. num. 21. et seqq. Quò facit Constitutio Imper. Friderici II. de anno 1236. c. 10. n. 3. (apud Goldastum. Constitut. Imper. tom. 1.) ubi dicitur: Alle, die Zölle nehmen auf Wasser, oder Land, die solien den Wegen und Brücken ihr Recht halten, mit machen und Besserung.

II.

Quòd si verò (ut saepissmè hodiè fieri solet) Princeps vectigalium commoda à viatoribus ac negotiatoribus quidem exigat, nihil verò ad necessariam viarum, pontium ac traiectuum reparationem impendat, sed eam penitùs negligat, quis debitet, negligentiam hanc Principis cum culpâ ac peccato coniunctam esse? Non tantùm enim negligentiâ hâc


page 274, image: s298

transitus hominum difficilior, incom. modior ac periculosior redditur, sed illis etiam delinquendi occasio datur, dum, experientiâ teste, cumprimis aurigae, ob damnum, quod in equis, curribus, et vehiculis indè patiuntur, ex dolore impatientiae, saepè horrendas blasphemias ac mille maledicta evomere, Dominorumque ac Officialium incuriam exsecrari ac detestari solent. Obtinet igitur hîc illud Poëtae:

In se derivat certo discrimine culpam,
Qui mala non prohibet, cùm prohibere potest.

Et qui scit damnum dari, nec prohibet, cum possit, ipse fecisse censetur, Gödd. cons. Marp. 24. n. 195. vol. 1.


page 275, image: s299

CONCLUSIO XXXVII. Peccat Princeps, damma à serarum multitudine subditorum segetibus ac messibus illata, (den Wild-Schaden) non restituens.

I.

EXtra dubium hodiè est, qui imperium habet in terras et aquas, eius lege impediri posse alios, ne feras, pisces, aves capere et capiendo adquirere eis liceat. Quamvis enim in Romano iure legatur, iure naturae, aut gentium, liberum esle talia animalia venari, id tamen verum est, quamdiu Lex civilis nulla intercedit, sicut lex Romana res multas relinquebat in illo primaevo statu, de quibus aliae gentes aliter constituêre. Cùm autem lex civilis (ut hodiè) aliud constituit,


page 276, image: s300

eam observari debere, ius ipsum naturae dictat. Lex enim civilis, ut eleganter ait Hugo Grotius. de i. B. et P. lib. 2. cap. 2. §. 5. nihilpotest praecipere, quod ius naturae prohibet, aut prohibere, quod praecipit, potest tamen libertatem natur alem circum scribere, et vetare, nquo datur aliter licebat, atque etiam ipsum dominium naturaliter adquirendum vi suâ aut evertere. Molia. de I. et I. tract. 2. D. 43. Covarr. in Reg. peccatum 2. part. §. 8. Dicastillo. de I. et I. L. 2. tract. 2. Disp. 9. dub. 10. n. 192. et seqq. Selden. de iure nat. et Gent. iuxta discipl Hebr. L. 6. c. 4. D. Struv. Syntag iur. feud. cap. 6. aph. 7. num. 3. Cùm facultas illa occupandi feras, cuilibet olim permissa, ipso iure naturae non sit constituta: sed cùm ferae ante occupationem non possint esse in dominio, nec ius occupandi esset interdictum, ideò iure Gent. cuilibet occupanti relictae; potuit igitur libertas et facultas illa, naturaliter, nuila, prohibitione interveniente


page 277, image: s301

competens, adimi, et paulatim induci vel statui, ut ius occupandi res quae sunt nullius, non omnibus, sed ob rationes civiles, et quod magis visum fuerit esse ex re Reip. soli Principi competeret, et cui ille concederet. Add. Frantzk. Exerc. 4. quaest. 2. per tot. et novissimè D. Iohan. Ad. Osiander. in annot. ad Grot. lib. 2. cap. 8. thes. 5. ubi inter alia scribit: quod venandi ius Principibus solis adsignetur, eo ipso iuri naturali non derogari, cùm aliud sit iure naturae esse permissum, aliud prohibitum; permittit quidem communem usum venandi ius naturae, sed non prohibet usus restrictionem, praeprimis, si urgentes vel probabiles adsint causae, metus, ne agricolae silvas ingrediantur armati, campis et agris absque culturâ relictis, et ne exhauriant genus omne ferarum continuo capiendi et sternendi studio, etc. et longè aliud concessum esse alicui aluqid, aliud esse concessum alicui immutabiliter cum prohibitione ominis


page 278, image: s302

restrictionis, quae restrictio in Scripturis, nullibi reiecta aut improbata.

II.

Coeterùm venationum ius à Principibus ita usurpandum, ne à nutritâ ferarum multitudine, subditorum agris, (ut saepè fieri solet) damna inferantur, eorumque sata ac segetes depascantur. Eo enim casu feras segetibus, pratis, et ho rtis nocentes per modum defensionis naturalis occidere, non iniustum, licet nonnulli Germaniae Principes id subditis concedere nolint, vix territionem ferarum, vulgò das Abscheuchen, permittentes; quod sanè iniquissimum ac ferè Tyrannicum. Verissimè in hanc rem consulendo scribit Thom. Merckelbach. apud Klock. tom. 1. cons. 30. n. 26. Es sey von Recht und Billigkeit wegen geboten, daß einer seine Wild- Bahn ohne männigliches Schaden hegen solle. Es lauffe auch diß dem gemeinen Nutzen zu wider, daß umb eines Standes privat. Lusts und Kurtzweil willen die agricultura. so in


page 279, image: s303

den Rechten hoch favorisiret, zu grund gerichtet, die durch GOttes milden Seegen beschehrte Früchte von den wilden Thieren, so in die Wälde, und nicht auf die Aecker gehörig, abgefresset, den armen Bauersleuten entzogen, und sie dadurch in solch Armuth gesetzt werden solten, daß sie nicht allein ihrer Obrigkeit die Schuldigkeit mit Reichs- und andern Steuren nicht leisten, sondern auch mit Weib und Kind die Nahrung nicht haben, ja auf länger Zusehen, an den Bettelstab gerathen würden.

III.

Graviter igitur peccant Principes, si vel subditis, feras prata et agros depopulantes, fugare et avertere prohibeant, vel damnum ex multitudine ferarum causatum resarcire nolint; quod enim hoc casu ad restitutionem damni teneantur, ferè communiter sentiunt Dd post Caietanum Covarruv. in cap. peccatum. Part. 2. quaest. 8. num. 11. Prohibentes venationem, ait, vel in locis publicis, vel


page 280, image: s304

in privatis etiam propriis, tenentur ad restitutionem damni vicinis illati ex multitudine animalium, quae in loco prohibito ob interdictam venationem enutrita exteriùs erumpunt, et messibus ac segetibus exitium devastationemque inferunt: Qui et addit, non esse iustam excusationem prohibentium venationem intra agros proprios, si permiserint eorundem animalium occisionem, quoties proprium fundum egressa, in vicinorum agros diverterint. Etenim tenentur hi, qui prohibitâ venatione causam dederint animalium multitudini, et deinde ex hâc vicinorum praediorum damnis, vel illas feras includere, aut earum innumeram multitudinem exstingvere, saltim diminuere, vel permittere liberam venationem. aut illatum damnum solvere. arg. l. 2. §. ult. si quadrup. Paup. fec. l. item Mela. ad L. Aquil. se quitur Ludov. Molina. de I. et I. disput. 47. Andr. Gail. 2. observ. 68. num. 10. post


page 281, image: s305

Domin. Soto. ubi dicit: hanc sententiam non solùm piam, sed et iuri ac aequitati consentaneam. Petr. Binsseld. in ius Canno. tit. de iniur. et damn. dat. c. 4. quaest. 4. concl. 11. Usque illustr. controv. L. 1. quaest. 46. num. 6. et sequ. Everh. Iun-cons. 10. num. 58. lib. 1. Gutierrez. lib. 2. canon quaest. cap. 28. n. 15. et 40. Hinc Iohann. Saison. in consuet. Turon. tit. 5. art. 1. verb. droit. de forestz. ait: Venatores, qui conculcant venando blada et segetes pauperum rusticorum, tenentur ad restitutionem, alià peccant mortaliter, nisi esset tàm parvum damnum, quòd de eo verisimiliter non curent: Add. Ioh. Bocerus. de Regal. c. 1. num. 70. qui et addit, quòd ius venandi habentes permittere debeant subditis, ut feras ex propriis agris, pendentibus adhuc fructibus, abigant, et latrantes canes, quibus eas fugent, alant. In tantum, ut Principes etiam moratliter peccent, nec priùs absolvi queant, quàm ablata eorum quasi voluntate


page 282, image: s306

et culpâ reddant. Zoannet. de dupl. venat. n. 73. Vid. Merckelb. d. cons. 30. qui plures laudat. Corpus iur. Venatorio-Forestal. P. 21. ubi passim de hâc re agitur. Placet his Theologorum quorundam sententiam subicere. Doct. Osiander. in paraphrasi Hiob. 24. ita scribit. Spiritus Sanct. monet hoc loco Principes, ne committant, ut per ferarum multitudinem fruges subditorum in agris absurmantur. Omnia enim quae vultis, ut faciant vobis homines (inquit Filius DEI Servator noster) eadem et illis facite. Nemo autem Principum vellet, autaequo animo ferret, ut alienae pecudes, aut iumenta ipsorum vineas, agros, prata et hortos vastarent. Quare non tantùm reoreationis causa venentur, sed etiam in eum finem, ut ferarum multitudo imminuatur, ut subditi laborum suorum fructum percipere, et tributa Magistratui pendere queant. Ac si alicubi ferae pauperiem aut damnum dederint subditis, Principes liberaliter


page 283, image: s307

id compensent, quandoquidem feras aliquas conservare omninò volunt. Lutherus. tom. 11. Witteb. sup. c. 25. Genes. gravissimè ita scribit: Unsere Fürsten sündigen nicht allein damit, daß sie ihrem Ampt nicht gnug thun, und sich der armen Unterhanen nicht annehmen, sondern sündigen auch gantz schwerlich, daß sie mit ihren vielen unmäßigen Iagen die armen Leute beschweren, den armen Bauren und Ackerleuten die Früchte verderben, machen ihnen den Acker gar wüste, und man muß keinerley Weise das Wild aus den Gärten oder Aekkern wegtreiben, sondern es muß frey Schaden thun, und den Acker, so mit grosser Mühe und Arbeit gebavet und gebessert ist, verderben, und die Früchte abfressen, daselbst lieget nicht allein der Schutz darnieder, daß sie den Unterthanen keine Hülffe thun, sondern man thut ihnen auch grossen Schaden, welchen sie doch helffen solten, derohalben wird endlich der Türcke,


page 284, image: s308

oder ein ander Jäger kommen, der den Teutschen Fürsten heyde die Netze und die Spiesse, so sie in der Jagt brauchen, mit Gewalt aus der Hand nehmen wird. Hactenus Lutherus. Audiemus etiam Selneccerum, Theologum optimum, qui in Explicat. Psalmi 101. fol. 491. et seq. inter alia ita scribit: Wollust der Herren, ist armer Leute Unlust, pflegt man zu sagen, und trifft gemeiniglich zu, doch spricht Lutherus, wo sich die Herren also drein schickten, daß ihr Iagen, Tantzen, und Rennen den Unterthanen ohne Schaden wäre, und sonst ihr Ampt in der Liebe liessen gehen, würde GOTT nicht so hart seyn, daß Er ihren Tantz, und Iagen und Rennen nicht solte vergönnen, etc und wär sehr gut, daß die Herren itziger Zeit ihre arme Leute hörten, sonderlich wenn sie klagen, heulen und weinen, wie ihnen das Wild alles verderbet, abgefressen, und zu nichte gemacht habe, und solches auch augenscheinlich kan


page 285, image: s309

erwiesen werden. Es müsten ja steinerne Hertzen seyn, die nicht dadurch solten beweget werden, und die grossen Beschwernüßen abschafften, etc. D. Mengering. Scrutin. C nscient. c. 11. quaest. 86. ait: Es meynen zwart grosse Herren, sie seyn dessen wohl befugt, und müssen also die armen Leute auf den Jagt-Häufern, und an den Wild- Fluren in Flecken und Dörffern ihren Kohl, Kraut, Köm, und andere Feld- Gewächse, Hirschen, wilden Sauen, und Hasen zur Speise, Preiß und Raub kauen lassen, aber es sollen die Potentaten wissen, daß sie auch hiermit sich am Siebenden Geboth mercklich versündigen, und ihr Gewissen beschwehren.


page 286, image: s310

CONCLUSIO XXXIIX. Peccat Princeps, qui subditos fericidas capitali poenâ plectit.

I.

VEnandi ius non sine causlâ hodiè sub ditis ademptum, et Principibus adplicatum esse diximus. Quocirca, ut olim, qui invito Domino alienum fundum venatum ingrediebatur, iniuriarum actione rectè conveniebatur; ita hodiè, postquam venatio Principibus adplicata, in feripetas meritò arbitrariâ poenâ animadvertitur, an verò haec ad mortem usque extendi possit? ut Valent. Förster. tr. de dominio cap. 9. num. 55. et alii volunt, dubitatur, et ante eum Zoannet. de dupl. venat. num. 99. ubi ait: hoc iniquum et rationi dissentaneum esse, pro belluâ aliquâ captâ, ho minem ad DEI imaginem creatum, et


page 287, image: s311

Christianum Salvatoris CHRISTI membrum protinus mactari, morteque plecti. Sequitur Pruckm. de Reg al. §. venatio. num. 62. et seqq. Heig. 1. quaest. 15. num. 72. Arnis. de iur. Mai. cap. 4. Speckhan. cent. 1. quaest. 68. n. 2. et 15. et alii, quos refert Capzovius. Pr. Crim. quaest. 84. num. 28. et seqq.

II.

Rectè negat D. Frantzkius. Exercit. 4. quaest. 3. (1.) quod poena debeat convenire delicto. l. per spiciendum. 11. de poen. ac moderanda ad modum culpae: inter poenam autem capitalem, et captam bestiam nulla est proportio, cùm ea in naturali libertate oberrans, non minus Principis, quàm alterius esse possit. (2.) quòd in feris bestiis propriè furtum non committatur. §. 1. Inst. de oblig. quae ex delict. nasc. (3) Quòd im Sächs. Land-Recht. l. 2. art. 61. dicatur: Da GOTT den Menschen erschuff, da gab Er ihm Gewalt über Fisch und Vogel, und über alle Thiere, darumb haben wir des Uhrkund von GOtt,


page 288, image: s312

daß niemand seine Leib an diesen dreyen verwürcken möge, etc. ubi Glossa Germ. num. 2. Add. D Iohan. Adam. Osiand. in observaet. ad Grot. de I. B. et Pac. lib.2. cap. 8. thes. 5. ubi ait: quòd poena eorum, qui feras capiunt non consentiente Principe, non ultra modum exasperari debeat. Alicubi fericidae die Wilpret-Schützen, vivi cervorum dorsis ferreis vinculis alligati mortem subire coguntur, quod crudele, ac minimè probandum. Cervus enim in solitudinem missus, noctu diuque non requiescit, nisi cursu defatigatus per invios saltus, per nemora umbrosa currit, eo fine, ut impositum sibi onus abstrahat, quo non abstracto, superat avios montes, et ad devias valles praeceps fertur, fruticeta et dumeta permeat, in senticetis squalidis se circumvolvit, fluvios rapaces tranare solet, transilit sepimenta obsita virgultis et spinis, ut saepiùs corporis membra frustratim abripiantur imposito. Nuperrimè, anno sc. 1666.


page 289, image: s313

mense Maio (ut scribit D. Herm. Hoffman. in Lycar. Germ. moribus informato, c. 45. num. 9.) ist ein Hirsch in der Wetterau gesehen worden, der in der Saat geweidet, auf dem ein Mann mit Ketten verwahrt, gesessen, gantz blutig, mit zerrissenen Kleidern, und zufleischtem Leib, der ohne Unterlaß geruffen: Ach! nehmet mir doch mein Leben, daß ich der unerträglichen Straffe, die ich nun in den dritten Tag ausgestanden, abkommen möge. O aninima, (exclamat Hoffmannus d. l.) si in desperationem incidisti, quàm terribilem institues querelam in extremo iudicio contra iudicem tuum saecularem, quem non corporis tui sanguine satiare potuisti, sed temetipsam, quae ad immortalitatem condita es, ad immortalem interitum reservatam videbis! Peccat igitur Princeps, qui venationum temeratores, ubi aliae delicti circumst antiae non accedunt, mortis poenâ plectit, aut ultra modum eam exasperabat.


page 290, image: s314

CONCLUSIO XXXIX. Peccat Princeps, qui viduarum, orphanorum, ac miser abilium personarum curam non habet.

I.

DEUM singularem orphanorum ac Viduarum curam habere, sacrae literae passim docent. In Psalmo Davidico 68. vers. 6. dicitur pupillorum Pater, viduarumque iudex. In Lege Mosaicâ (Exod. 22. vers. 22. et seqq.) cavetur: Viduae et pupillo non nocebitis. Si laeseritis eos, vocifer abuntur ad me, et ego audiam clamorem eorum, et indignabitur furor meus: percutiamque vos gladio: et erunt uxores vestrae viduae, et filii vestri pupilli. Pii igitur Principes, velut Vicarii DEI in his terris, semper mandatum hoc de curandis ac tuendis viduis et orphanis sanctissimè


page 291, image: s315

custodivêre. Egregiam imaginem boni Principis videre licet apud Hiobum, cap. 29. ubi Princeps Hiobus de se ipso scribit: Cor viduae consolatus sum: Pater eram pauperum: Oculus fui caeco, et pes claudo. Pupillum, cui non erat adiutor, desendi. Ad quem locum notat Osiander: Viduarum et pupillorum praecipue curam DEUS magistratui, tamquam Patri patriae commendavit. Ob hanc causlam Viduae, et pupilli ut miserabiles personae, de iure Romano, immediate ad Curiam summi Principis provocare poslunt. t. t. C. Quando Imperator inter pupillos, viduas velalias miser abiles personas cognoscat. Quam vis piissima et aequissima haec Imperialis Constitutio in multis locis hodiè malè servetur. Scilicet Pauper ubique iacet, et tenuiorum contemptus ac oppressio mos saeculi est. Sane in Principum ac Statuum Imperii provinciis Constitutioni isti adhuc locum esse, ita ut Vidua adversarium suum ad tribunal Principis sui,


page 292, image: s316

cuius iurisdictioni subest, trahere pos, sit, testatur Carpzovius, lib. 2. Resp. Elect. 19.

II.

Princeps igitur, qui Viduarum, pupillorum aliarumque miserabilium personarum curam, non habet, hoc ipsô officium boni Principis ac Patris negligit et in DEUM maxime peccat. Wer sich der Witiben und Wäysen nicht erbarmet (ait D. Mengering. Scrutin. Conscient. cap 9. q. 69.) und hertzlich annimmt, der muß ein verzweiffelter harter böser Mensch seyn. Daher nennet das Buch der Weißheit solche Wittben-Feinde rohe Leute, die keiner Wittben noch abten Manns schonen, und der alten Greissen Straffe nicht achten. Sap. 2, v. 10. Diß hat GOTT zumahl ernstlich in seinem Gesetz verboten: Denn Er als ein Vater der Wäysen, und Richter der Wittben. Psalm. 68. v. 6. Wil sie unbeleidigt wissen. Exod. 22. v. 22. Und wil ein schneller Zeuge seyn, wider die, so ihnen Gewalt und


page 293, image: s317

Unrecht thun. Mal. 3. v. 5. Nun geschicht solches gemeiniglich an Wittben und Wäysen. Manche sehen lieber einen Wolff vor sich, als eine arme Wittbe, die ihre Sache, Noth und Anliegen anbringen wil, darumb müssen sie auch auf (Cantzeleyen,) Rath-Häusern und bey Ampt-Stuben, biß aufs letzte warten, werden rauh und unfreundlich angefahren, bekommen schlechten und kurtzen Bescheid, werden abgewiesen, sollen wieder kommen. etc. Ist das nicht Sünde und Unrecht? Princeps et Magstratus supremus pupillorum tutor, der Ober-Vormund dicitur, et merito. Pupillis igitur prospicere debet, ut bonos ac fideles habeant tutores et curatores, hoc si negligat, damnorum pupillarium causa est.

III.

Omnes igitur Principes sanctissimi Hiobi, optimi Viduarum ac pupillorum Patris, exemplum sibi imitandum proponant, cogitantes illud Salomoneum (Proverb. 29. v. 7.)


page 294, image: s318

Novit iustus causam pauperum et Ecclesiastici, (cap. 4. v. 10.) In iudic ando esto pupillis misericors ut Pater, et pro viro matri illorum. Vid.Osiand. in not. ad d. loc.

CONCLUSIO XI. Peccat Princeps, qui homines malos, impios et atheos latae vel nullius conscientiae homines, in aulâ suâ fovet, eosque ad dignitates et officia publica evehit.

I.

NOn tantum Princeps id operam det, ut suo exemplo subditis in verâ pietate, iustitiâ vitaeque sanctimoniâ praeluceat, verùm etiam tales


page 295, image: s319

Consiliarios, Praefectos aliosve ministros et Officiales, qui pii et notoriis sceleribus aliis offendiculo non sunt, eligat necesse est. Id DEO gratum, Principi ipsi glorio sum, ac Reip. salutare. Honor scilicet et favor piis, contumelia autem et odium impiis debetur. Is habitabit in tabernaculo Domini, (ait Psalmista) in cuius oculis contemptus est reprobus, et qui timentes DEUM honorat. Quod Lutherus vertit: Der die Gottlosen nichts achtet, sondern ehret die Gottesfürchtigen. Experientia docet, unius pii ??? sidelis Ministri operâ Rem publicam saepe florentem redditam et à periculo ruinae conservatam fuisse: Durch einen treuen Gottesfürchtigen Diener, wird offt ein Herr ja auch wohl ein gantz Land gesegnet, und bey gutem Wesen erhalten, ait Reinkingius, et exemplis Iosephi, et Naëmanis probat. Pol. Biblic. axiom. 81. Elige tibi Consiliarios (scribit S. Augustinus in Epist. ad Comitem quendam)


page 296, image: s320

timentes DEUM, et veritatem amantes. DEUS enim bonis viris solet bona consilia suggerere. Simanc. de Catholic. instit. tit. 34. num. 9. Vid. Stephan. Nathan. de Iustit. vulnerat. L. 2. t. 6. c. 5. n. 4.

II.

Sanctissimus Rex David in eligendis ministris, exemplo suo omnibus Principibus praeivit, quod ut sequantur, tam pium quam utile ac necessarium. Facientes praevaricationes (inquit Psal. 101.) odi: non adhaesit mihi talis homo improbus. Cor pravum declinet à me. Malitiosum non agnosco. Oculi mei ad fideles terrae, ut sedeant mecum. Ambulans in viâ immaculatâ, hic mihi ministr abit. Ad quae verba Lucas Osiander haec notat: Circumspiciant Principes, tùm in suis regionibus, tùm alibi, et eligant viros cordatos et integros, quibus officia committant gerenda. Sed quidam malunt astutos habere, quàm bonos. Et Principibus multi commendantur, qui ad officia publica ineptiores sunt, quàm


page 297, image: s321

asinus ad lyram. Improbi sanè et sceleribus inquinati ab officiis publicis removendi, ne suo exemplo etiam subditos inficiant, et Frinceps in suspicionem incurrat, quasi talia scelera foveat. Qui autem Principes eiusmodi perversis hominibus, agnitâ ipsorum malitiâ, nihilominus fidunt, imprudenter faciunt, Deunique tentant. De Aulâ Principis, aeternâ gloriâ dignissimi ERNESTI pii, Ducis Saxoniae, haec traduntur: Des Sinnes, dessen Ihre hochse eligste Fürstl. Durchl. als den Herr und Haupt Ihres Fürstlichen Hauses und Hofes waren, dessen wolten Sie auch, daß alle die Ihrigen seyn solten; Und daher kam es, daß dieser Fürstliche Hof, bey Ihren Lebzeiten, wohlmehr, wie man etwann vom, Christlichen Käyser Theodosio lieset, einem Kloster zu vergleichen war/als da kein Tag ohne Besuchung des Gottesdienstes oder Betstunde, theils in der Kirche, theils in den Gemächern, hingelassen wurde, da keine


page 298, image: s322

Verrichtung so nöthig und wichtig, keine Ergetzligkeit auch so angenehm, keine Reise so mühsam oder eilfertig war, die auch nur einer einzigen Betstunde Versüß, ja fast nicht derselben Aufschiebung verursachet hätte. Alles üppige Wesen wurde aus dieser Hofstat verbannet, das leider fast allgemeine Laster des Vollsauffens, kennete man nicht, Karten und Würffelspiel sind in vielen Jahren nicht gesehen worden.

III.

Videmus tamen corruptissimo hoc aevo, in nonnullorum Principum Christianorum aulis adhuc dum foveri, et in admiratione esse homines nullius Religionis, cauteriatam conscientiam habentes, et à sincerâ pietate ac Christianismo prorsus alienos quique non verentur, saepè cùm gravipraesentium scandalo in mensis Principum de Christianâ Religione pessimè sentire et loqui, ita ut parum ab sit, quin atheismum apertè profiteantur, quibus tamen summa et praecipua,


page 299, image: s323

Reip. negotia gerenda creduntur. O impietatem! De hoc perverso more iustè conqueritur Reink. d. l. quem loquentem heîc inducimus. Es thun Käyser, Könige, Potentaten, Fürsten und Regenten weißlich und wol, wenn sie in Annehm- und Vestellung ihrer Diener, gute fleißige Achtung darauf haben, wen sie vor Diener bestellen, und nach redlichen Leuten, die GOtt fürchten, warhafftig, und dem Geitz feind sind, trachten. Denn wie durch Gottseelige, fromme Diener der Seegen kommt, also kan er durch gottlose, frevelhaffte Diener entzogen werden. Aber es wird itzo in der Welt wenig nach diesen Haupt- qualitäten der Gottseeligkeit und Redligkeit gefraget, werden zuweilen deswegen wohl bespottet, für einfältige Simplicisten und schlechte Leute gehalten; Sondern wer nur ingenios, arglistig, spitzfündig ist, welches man eine Politische Klugheit nennet, sich auf die rationem status verstehet, weiß wol


page 300, image: s324

zu simuliren, und zu dissimuliren, kan darneben mit dem grossen Messer wol aufschneiden, aus einer Fliege einen Elephanten, und wieder aus einem Elephanten eine Fliege machen, weiß viel neue modos den Herrn reich zu mochen, die arme Unterthanen bald auf diese, bald auf eine andere Weise in eine neue contribution und consumption zu setzen, und biß auf Marck und Bein auszusaugen, das sind tapffere, gewaltige Leute, und wann dieselbe einen Rath geben , da wird ihr Rath gehalten, als wenn man GOTT umb etwas hätte gefragt, und müssen die andern alle schweigen, oder diesen Verweiß gewärtig seyn, daß sie es nicht gut und treulich meynen. Aber wie Ahitophel ein Ende mit Schrecken genommen, und sich erhänget, also gehet es noch heutiges Tages mit vielen, daß sie auch ein Ende mit Schrecken nehmen. Add. Nicol. Selnec. comment, in Psal. 101. ubi ait: Ie grösser


page 301, image: s325

Standt, ie grösser Gefahr, ie gewaltiger, ie mehr Gesellschafft, und ie grösser Betrug. Christliche Herren sollen dem Crempel Daoids folgen, daß sie sich umbsehen nach redlichen Leuten, und haben einen feinen Joseph, Naeman, oder Zopyrum bey und umb sich, und können sich für den Ahitophel, Ziba, und dergleichen Schmeichlern hüten und fürsehen. Denn es ist nicht genug, daß ein Lerr seiner Person halben fromm sey, sondern er soll auch fromme Amptleute und Räthe haben. Denn es nutzet dem Volck des Herrn Frömmigkeit gar nicht/wenn alle Büberey den grossen Hansen zugelassen wird, welche darnach im Nahmen ihres Herrn, alles sich unterstehen, gebieten, und thun dürffen, und trotzen noch darzu, fluchen und martern, stehlen und rauben, und plagen die armen Leute auf das jämmerlichste, etc.


page 302, image: s326

CONCLUSIO XLI. Peccat Princeps, qui calumniatoribus et adulatoribus aures faciles praebet, eorumque malitiam non coercet.

I.

CAlumniae et obtrectationes adulatorum in aulis Principum, quandoque etiam optimorum ac prudentissimorum, pronis auribus accipi solent. Verssimum enim est, quod Menander scribit:

*o( bios ma/lista toi=s2 pounhroi=s2 h(/detai,
*pra\tgei d) o( ko/lac, a)/rista pa/ntwn, deu/teros
*o( *sukofa/nths2, o( tou, kakoh/qhs2 tri/tatos.

Idest:

Haec vita gaudet improbis potissimum,
Sed assentator omnium primas tenet,


page 303, image: s327

Vivitque longè iucundissimè omnium,
Deinde Sycophantae proximus est honos;
Audire enim calumnias dulce admodum.
At tertius conceditur locus invido,
Artes nocendi qui sint astutissimè.

Quae verba Richterus. axiomat. Polit. 161. sic Germanice reddit:

Zulosen Leuten hat man Lust,
Wie einem Verständigen wohl bewust,
Wer heucheln kan, sitzt oben an,
Und bleibt ein unverderbter Mann.
Darnach find man Verräther viel
Die sind die nechsten in dem Spiel.
Wer neidig ist, und listig schad,
Der wird mit Schad wohl begabt.

II.

Cum verò pestilentissimum hoc hominum genus, quod Didaco Saavedrâ, non infimae sortis Politico Hispano Symbol. Pol. 48. semper in Aulis Principum, ubi minus secura est Veritas, viget, non rarò Principes in ruinam impellere, egregios et de


page 304, image: s328

Republicâ optime meritos Viros perdere ac innocentes homines in odium, et periculum famae, fortunarum, aut vitae conicere soleat, Principem cum peccare dicimus, qui detestabile hoc malum in sinu Gratiae suae studiô fovet, et eiusmodi serpentes ex Aulâ sua non exturbat. Transgreditur is regulas vitae aulicae, quas David, optimus Princeps lsraëliticus, in Psalm. 101. sibi atque aliis Regibus ac Principibus observandas praescripsit, ubi inter alia dicitur: Der seinen Nechsten hetmlich verleumbdet, den vertilge ich. Falsche Leute halte ich nicht in meinem Hause. Die Lügener dedeyen nicht bey mir. Fatendum equidem est, ipsum Davidem, calumniis nequissimi Zibae occupatum, à recto tramite semel aberrasse, (2. Sam. 26.) dubium tamen non est, eum experientiâ edoctum, hunc errorem correxisse, et eiusmodi perniciosos homines diligenter cavisle. Denn David, (verba sunt D. Selnecceri,


page 305, image: s329

comment. in Psalmum istum) als ein Gottesfürchtiger weiser Herr, der in einem Nagel am kleinesten Finger mehr Frömmigkeit und Klugheit gehabt hat, denn ietzt alle Könige, Fürsten , Räthe, und Cantzler in ihrem gantzen Leibe haben, und vermogen, stellet sich selbst zum Crempel, wie man fich recht in die Sache schicken, und fromm Hof-Gesinde und Unterthanen haben, und böse Diener nicht leiden solle. Ibidem additur: Verleumbden ist zu Hof ein gemein Kraut, und wird dadurch bey grossen Herren unschuldigon frommon Louton offt unrecht gethan, sonderlich wenn die Obrigkeit den Ohrenbläsern zuhöret, und leichtlich glaubet. Da kommen denn die Heuchler, Fuchsschwäntzer, und Ohrenbläser, und tragen und sagen auf, und haven, und saltzen ein manchen frommen ehrlichen Mann, und darbey stehet die Obrigkeit, höret zu, fragt nicht weiter, und glaubet den vetzzweiffelten Schälcken.


page 306, image: s330

Aber da soll sich eine Christliche Obrigkeit für solchen falschen Zungen hüten, und ihnen nicht glauben, sie habe denn die Sache meist und gründlich erkennet und erfahren. Sie soll auch die Lügen, Untreu, und Falschheit ernsilich straffen, und denselben Leuten gram und seind seyn, die nur auf andere Leute reden, schelten, sie und alle ihre Arbeit verkleinern, und ihnen ihren Nahmen, Glimpff und Ehre abschneiden. An einem Verleumbder ist doch nichts gut, etc. Gloria Regum (ait Salomo in Prov. 25. 2.) est investio are sermonem. Add. Theod. Reink. Bibl. Polic. l. 2. axiom. 71. ubi ait: Falsche Leute, Verleumbder, Ohrenbläser, sollen grosse Herren nicht umb sich haben und dulden. Denn es ist nicht zu sagen und zu beschreiben, was für Ubel die Ohrenbläser, neve Zeitungbringer, und Fuchsschwäntzer bey Herren-Höfen anstifften, und wie sie auch frommer und verständiger Regenten


page 307, image: s331

Hertz gewinnen und verleiten können. Und hat der Heydnische Philosophus Antisthenes zu sagen pflegen: Ein Schmeichler und Ohrenbläser wären viel ärger denn die Raben. Denn ein Rabe bisse nur den todten Menschen die Augen aus dem Kopff, aber ein Schmeichler blendete die Augen, daß sie dasjenige, was recht und wahr ist, nicht erkennen noch sehen mögen. Discant igitur Principes cavere eiusmodi Aularum pesites, ne venenis calumniantium adulatorum infecti pereant, aliosque perire faciant. Exemplo eis praeivit ERNESTUS pius, Dux Sax. de quo legitur: Anbringer und Calumnianten hatten schlechten access, und musten zeitlich gewärtig seyn, daß sie dem Angegebenen unter Augen gestellet, und wenn sich derselbe verantworten kunte, zu schanden gemacht wurden. Falschheit, Neid, Verachtung, Calumnien, Ubermuth, und andere dergleichen vezfluchte Künste, die manches grossen Herrn Hof zu


page 308, image: s332

vergifften pflegen, waren entweder gantz unbekant, oder zum wenigsten bey des Hochseeligsten Fürsten Augen und Ohren so wenig willkommen, und hatten so wenig Kräffre, daß sie von niemand mit einigem Nutz gebraucht, oder mit Schaden ihr effect empfunden wurde.

CONCLUSIO XLII. Peccat Princeps, qui Ministrum optimè meritum ob veritatem odit, eumque aut dimittit, aut ad resignationem officii cogit.

I.

PEriculosum semper fuit, impiorum Principum crimina incusare. Vitia namque licentiam suam


page 309, image: s333

vituperandi libertate constringi nolunt, VERITAS, odium PARIT. Praecursor Salvatoris capite luebat magnam libertatem, quâ invehebatur in Herodem Regem, his verbis: Es ist nicht recht, daß du deines Bruders Weib habest. (Matth.14.) Non tamen cedendum periculo. Proceres, Episcopi, Viri docti et pii insurgere debent, DEI causlam agere, ut si potentium peccata non possint sisti, tamen erubescant, et lentius ad interitum tendant, trahanturque. Ad Conz. de morib. aulae. cap. 54. §. ult. Egregium exemplum Viri aulici integri et cordati, dicendi libertate utentis, praebet Daniel, quem pulcherrimum Palatinorum speculum meritò dixeris. Ille veritatem Regibus suis, quorum minister erat, minimè occultabat, sed eis tristissima fata aperte denuntiabat. (vid. Dan. 4. v. 21. 22. cap. 5. v. 22. 23.)

II.

Maximè exosi sunt Principum Ministri, qui non loquuntur, quae sunt ad palatum Aulae. De Michâ


page 310, image: s334

Prophetâ Achabus, Israëlitarum Rex, non verebatur publicè pronuntiare: Ich bin ihm gram, denn er weissaget mir nichts guts. (1. Reg. 22. v. 8.) Nec raro *par)r(hs1i/a Ministrorum irâ, odio, persecutione, ignominiâ, dignitatis privatione, exilio, carcere, verberibus ac morte damnatur, ut quottidiana exempla docent. Principes plerumque (ait Agrippa l. 10. ep. 62.) nullum amant ex animo, nulli fidem se debere putant, nisi ex suâ libidine. Quin et saepè affligunt benè meritos, illisque non modo gratiam referre non cogitant, sed insuper prosequuntur iniuriâ, nonnumquam proscribunt, et bonis omnibus spoliant. Add. Tract. nostr. de Gratiâ Princ. erga Ministrum. cap. 19.

III.

Principem autem, qui Fidem, candorem et integritatem Ministri sui, (ut saepè fit) odiô et contemptu compensat, eumque immerentem dignitate ac munere privat, aut ad resignationem officii per indirectum cogit,


page 311, image: s335

peccare, in propatulo est. Violatur sanè fides, laeditur iustitia, ingratitudinis turpitudo committitur. Cogitare, debet Princeps, quòd supra se habeat Dominum, monente Apostolo, cui aliquando ratio reddenda. Longè aliam mentem habuit sapiens ac pius Princeps ERNESTUS, Dux Saxon. de quo in curriculo vitae haec leguntur verba: Sie liebten ihre treue Diener hertzlich, suchten ihre Ehre, Glimpf und Wolfahrt zu erhalten, und liessen sichs eine Freude seyn, wenn sie einem wolverdienten Manne in Nöthen beyspringen können.


page 312, image: s336

CONCLUSIO XLIII. Peccat Princeps, qui fideli Ministro promissum salarium denegat, aut sine caussà imminutum solvit.

I.

DIgnus est operarius mercede suà: Salvatoris dictum est. Quis unquam suis militat stipendiis? aut Apostolus (1. Cor. 9.) Legem abhorrere, sine praemio homines laboriosis officiis praefici, inquit Imperator, in §. si quis autem. Auth. de iudic. Quid ad onus eligitur, repelli non debet à mercede. cap. cum secundum. X. der prae. bend. nam iustum est, ut illi consequantur stipendium, qui pro tempore suum commodare reperiuntur obsequium. can. charitatem. II. quaest. 1.


page 313, image: s337

II.

Merces autem, quae cuiusque honori ac functioni respondeat, danda, at Dio. l. 52. dignum est, (dicitur in can. Ecclesiafticis. XII. q. 2.) rerum remuneratione gaudere, ut qui voluntariis obsequiorum necessitatibus spontè se subiciunt, dignè nostris provisionibus consolentur. Quemadmodum igitur iniistum est, contra conventionis tenorem, dem Bestallungs-Brieff, Officialem duplicilabore pro simplici salario onerare: sic non minus iniustum est, conventum salarium sub quodam praetextu ei denegare, aut id nimis tardè, aut diminutum persolvere. Versprochene Salaria (inquit Theod. Reink. Bibl. Polic. l. 2. axiom. 93.) und verdienter Lohn muß den Dienern richtig bezahlet, und ohne ihren Willen nicht geändert werden, weiln solche ex conventione per modum contractus abgeredet. Verdienter und vorenthaltener Lohn ist eine von den vier Sünden, die in den Himmel schreyen:


page 314, image: s338

Clamitat in caelum vox sanguinis et Sodomorum,
Vox oppressorum, merces detrecta laborum.

III.

Peccat igitur Princeps, qui competentia stipendia ministris debita, vel planè non, vel non integra solvit. Providendum enim potestati, (inquit Sarisber. lib. 5. c. 9.) ne Consiliarii eius indigeant, et aliena immoderatiùs concupiscant; pecunias illas volumus, (ait Cassiodor. 8. epist. 20.) quibus libraiustitiae suffragatur. Quin potius Princeps pro modo aucti laboris salarium augere tenetur, per l. in nomine C. de Offic. Praefect. Praet. Afric. ubi dicitur: Cùm sufficientes et ipsis Du cibus et eorum officiis emolumenta praestitimus, et semper providimus unumquemque secundum laborem suum ad meliorem gradum et maiores dignitates perducere. Vid. Menoch. A. I. Q. cas. 223. et cas. 514. num. 16. Quam difficulter hodiè salaria solvantur, Vid. D. Menger. Scrut. consc. cap. 11.


page 315, image: s339

q. 41. 62. et qu. 64. Freundenberg, de Rescript. morat. tit. 77. concl. 44. Iung. Tr. Nostr. de Resignat cap. de resignat. Official. D. Schüy. in Reflex. Polit.

CONCLUSIO XLIV. Peccat Princps, qui expensarum nec modum nec finem faciens se Statumque suum ad incitas redigit.

I.

QUamvis quilibet suarum rerum, arbiter ac moderator esse dicatur, prodigalitas tamen et luxus in vitio est, et quidem in Principe eò gravius, quò perniciosius. Gaudeat sanè Princeps arbitrio suo in faciendis sumptibus, pro tuendâ Status sui magnificentiâ, sed cum moderatione decenti,


page 316, image: s340

ne Salus periclitetur. Sciant Principes, se Oeconomos ac dispensatores bonorum à DEO constitutos, et ad reddendam rationem administrationis obstrictos esse. Audient et ipsi in extremo magni iudicii die vocem: Redde rationem villicationis tuae. Qui verò Principes nullam facultatum rationem habentes, sua profundunt, Statumque publicum depauperant, vel planè ad incitas redigunt, ut hodiè multi Germaniae Principes solent, illi omninò graviter peccant, dum publicam rem in periculum coniciunt, et exinanito aerario, non rarò rapinas et extorsiones confugiunt. Verissimum enim est, quod Hispanus ait: Communemente el Principe, que es derramador, viene à ser robador y usurpator violento de lasbaziendas agenas.

II.

Digna sunt D. Selnecceri Theologi verba, quae leguntur in commentario ad Psalm. David. pag. 491. ut heic adscribantur. Es ist kein Zweiffel (ait ille) daß wenn der ohnmächtige


page 317, image: s341

Pracht, Hoffart und Stoltz nicht wäre, die Herren leichtlich mit Iahr-Renthen und Einkommen auskommen, und sich Fürstlich und Herrlich halten könten. Aber der Pracht bringet das Geld aus dem Teutschland, und sauget die Leute aus, und machet die Herren und Unterthanen zu Bettlern, und nimmet allen Seegen GOttes von uns, wie die Erfahrung ausweiset. So will niemand mehr hören, noch sich durch den Geist GOttes weisen lassen. Derhalben mögen wit die Straffen erkennen, und so wir noch nicht gar Kinder, Narren, und unsinnig sind, zurücke kriechen, und uns bessern, und für dem unnöthigen Pracht umb gemeinen Nutzes, und umb unser selbst willen hüten. Mann siehets und erfährets täglich, daß hin und wieder die Unterthanen wenig im Vorrath haben. Was soll denn geschehen, wenn man einmahl (wie heutiges Tages) Land und Leute wider die Feinde schützen und erretten


page 318, image: s342

solte? Wo kommt aber solches her? Fürwar aus unnöthigem Pracht, welchen hinauszuführen, die Herren ihre Untersassen aussaugen, und behalten bey ihren Leuten nichts im Vorrath, das sie möchten hernach gebrauchen, wenn gemeine Gefahr fürfiele. Eben der Pracht macht die neuen und ungewöhnlichen Schatzunggen und Beschwernüsse etc. Haec Selneccerus serè antè centum annos scripsit, sed adhuc hodiè eadem fabula, agitur. vid. D. Brent. apud Dedek. Consil. Theol. vol. 2. p. 8. et 9. B. Lutherus. Tom. III. Ienens. fol. 248. Nonnemo de sumptuosis Germaniae Principum Aulis dixit: Ihre starcke Hofhaltung sey ein fressender Krebs, der das Vermögen verzehre, und man hernach zur Zeit der Noth dem Lande nicht helffen könne.

III.

Ceterum bonus Princeps operam dat, ut ratio quaestuum et necessitas erogationum inter se congruant, und die Ausgaben nicht grösser


page 319, image: s343

seyn als die Einnahme. Grosse Herren (ait D. Reink. Bibl. Polic. lib. 2. axiom. 56.) haben grosse Einnahmen, sie haben aber auch grosse Ausgaben, derowegen sie mit allem Fleiß, wenn sie ihre Regierung glücklich führen wollen, die Ausgaben nach der Einnahme also proportioniren und einrichten müssen, daß jene diese nicht übertreffen, bey Gräflichen Einnahmen keine Fürstliche, oder bey Fürstl. Einnahmen Königliche Ausgaben thun, sondern dahin trachten, daß noch alle Jahr etwas in Vorrath verbleibe, im Fall der Noth solches haben anzugreiffen. Sumptus cuiusque censu definiendi sunt, eoque tenore temperandi, ut intra reditus sint: atque insuper eum in modum dispositi et ordinati, ut rationes impensarum exhibitae, aestimatione sint minores. Certè, qui diminutionem fortunarum suarum pati nolit, necesse habet impensas suas ordinarias ita instituere, ut, dimidia tantùm pars redituum


page 320, image: s344

insumatur, altera reponatur. Fr. Baco de Verulamio. sermon. fidel. 28. Es ist gewiß (ait Reink. d. loc.) daß einem grossen Herrn gute Haußhaltung, nichts weniger, als einem andern geringes Standes hochnöthig und ersprießlich. GOTT halt selber geordnet und befolen, daß derjenge, so K;nig über sein Volck seyn würde, sich einer eingezogenen Hofhaltung befleißigen, und nicht viel Rösse halten solle, und scheinet, daß Salomon darinnen den Sachen zu viel gethan habe. Commodissima igitur augendi census ratio est, si Princeps contractis impendiis, sumptus supervacuos amputet, si ministeria, otiosa reiciat, si magis studeat rectè administrandae, affectationem externae reputationis (quae magnitudinem destruit internam) et pompam semper modulo provinciae subditorumque paupertate, metiatur. Quippe decerpendus est ramus, non arbor radicitus evellenda; et cum subditis, qudo cum


page 321, image: s345

ovibus agendum, quae tondentur, non, raduntur. Quòd si Aulicam et Oecono micam administrationem Principes ita instituerent, ut semper superesset, non deesset aliquid in necessitatis improvisae usum; et si impensas non sinerent superare facultatum vires, rarò occasio esset, collectis extraordinariis seu provincialibus onerandi subditos. Klock. de Aerario. lib. 2. cap. 103. num. 1. Illustre exemplum praebet Germaniae Principibus, quod imitentur, saepiùs laudatus Dux Saxo-Gothanus ERNESTUSIII. de quo haec traduntur: Ubermäßigen Uffwand in Zehrung, und andern Kostbarkeiten, auch insonderheit den Kleider-Pracht, hielten ihre Durchl voreinen unersättlichen Vielfraß, welcher so wohl der Privat-Personen Vermögen, als die Kräffte der Potentaten aussauget, und widerstunden dempselben mit aller Macht, insonderheit aber mit dem Exempel Ihrer eigenen hohen Person, an


page 322, image: s346

Kleidern, Tracramenten, und gantzen Sofstadt, im übrigen sich wenig daran kehrend, was die Ihren principiis zu wider lebende Welt, und der unberichtete Hauffen vor unvernünfftige iudicia davon fällen möchten. Mit Wissen und Willen verhiengen Sie keine unnütze und verschwenderische Ausgaben, wiewohl Sie es hingegen, wo es Ehr und Reputation wahrhafftig erforderte, niemals mangeln liessen. Sie bezeigten offt, es solten und müsten die Regenten ihrer Lande und Unterthanen Kräffte erkennen, und ihre Ausgabe nach den selben richten und einhalten, wo sie ihre Lande conserviren, die Unterthanen zu rath halten, und sich selbsten nicht in Schulden stürtzen wolten, weil eben dadurch, daß mann durch allzustarcken Uffgang, schlimme administration und distraction, die Cammer-Güther zuweilen verlohren, solcher Abgang hiebevor durch die beschwerliche extraordinar-Mittel und


page 323, image: s347

Contribution ersetzet werden müssen. Ihre Durchl. hat durch GOTTes Seegen, und unermüdeten Fleiß und Sparsamkeit, ihre Cammer, welche Sie mit unglaublichen, und usf etliche Tonnen Goldes sich belauffenden Schulden beschweret befunden, von solchen allen befreyet, ein sehr hohes auf die neuerbaute Residentz und andere nöthige Gebäude verwendet, und dennoch nebenst dem aller Orten einen ansehnlichen Vorrath an webenden Capitalien, und anderen mobilibus erzeuget. etc.

CONCLUSIO XLV. Peccat Princeps, qui absque gravissimâ caussâ bellum movet.

I.

BEllum tàm horrenda res est; ut eam nisi summa necessitas, aut vera,


page 324, image: s348

charitas honestam effi ere nequeat. Grot. de I. B. et P Lib. 2. cap. 25. §. 9. et Augustin. de Civitate DEIL. c. 19. ait: Adeò abominanda res bellum, est, ut etiam bella iusta, quae vix unquam tàm feliciter cedunt, quin plus adferant mali, quàm boni, detestanda, et pro viribus fugienda. Est scilicet bellum epitome omnium malorum; et si bellum dixeris, uno verbe omnia mala dixeris. Saeva res bellum est, inquit Plutarchus, cumulumque secum trahit iniuriarum et insolentiae. Ferina rabies est, ait Seneca, de clement. lib. 1. cap. 24. Sanguine gaudere, et abiecto homine in silvestre animaltransire. Et Augustinus, de Civitate DEI. Lib. 19. cap 7. Malorum, belli (ait) multas et multiplices clades, diras et duras necessitates, si, ut dignum est, eloqui velim, quamquam nequaquam sicut res postulat, possum, quis erit prolixae disputationis modus? Sed Sapiens, inquiunt, bella gesturus est: quasi non, si se


page 325, image: s349

hominem meminit, multò magis dolebeit, iustorum necessitates sibi exstitisse bellorum: quia, nisi iusta essent, gerenda non essent, ac per hoc Sapienti nulla bella essent. Iniquitas enim partis adversae iusta bella ingerit sapientigerenda, imò et necessaria, quae iniquitas homini utique dolenda, quia hominum est, et si nulla ex eo bellandi necessitas nascatur. Haec itaque tàm magna, tàm horrenda, tàm saeva quisquis cum dolore considerat, miseriam necesse est fateatur, quisquis autem, vel patitur ea sine animi dolore vel cogitat, multò utique miserius ideò se putat beatum, quod et humanum perdidit sensum.

II.

Grravissimè igitur peccat, Princeps, qui sine urgentissimâ et invitabili necessitate arma sumit, iisque sanctam societatis humanae securitatem et tranquillitatem turbat. In, bellis suscipiendis, (ait Erasmus in Praefat. ad Paraphr as. Evang. Marci, ad Galliae Regem.) quoniam


page 326, image: s350

ingentium malorum inducunt diluvium, oportet omnibus oculis advigilare, ne quid temerè statuatur. Est fortasse boni Principis aliquando bellum gerere, sed tum denique, posteaquam omnibus frustrà tentatis huc adigit, extrema necessitas. Necessitatem autem ita consideramus, si esse nobis non licet, nisi bellum infer amus. alberic. Gentil. de iur. belli. Lib. 1. cap. 17. Iustum bellum, quibus necessarium, et pia arma, quibus nulla nisi in armis spes relinquitur. Livins. Rara bella sumendi causa est, quae omitti aut non possit aut non debeat, puta, cùm iura sunt, ut Florus loquitur, armis saeviora. Grot. d. tr. l. 2. cap. 24. §. 5.

III.

De Imperatore Augusto traditur, quòd nulli genti, sine iustis et necessariis causis bellum intulerit. Cuspin. in vitâ Aug. Qui Princeps gentilis multis huius aevi Regibus ac Principibus Christianis ruborem incutit, quippe quos saepissimè non iustam necessitatem, sed exsecrabilem.


page 327, image: s351

dominandi libidinem, ut hodiè, aut perversam Rationem Status contra, vicinos suos, cum horrendâ sanguinis Christiani effusione, hominumque ac urbium strage armare videmus. Ille autem gentilis Princeps, et cum eo alii pacis et iustitiae amantes, aliquando in tremendo illo universali et extremo Iudicio exsurgent, et multos Christianae Religioni addictos Principes Tyrannos, quibus inter artificia bellum fuit, et qui quasi belli nundinas institêre, accusabunt, et coram iusti Iudicis tribunali aeternâ ignis damnatione dignos exclamabunt, GOTT wird das unschuldig vergossene Vlut von ihrer Hand fordern. Rectè Antisthenes carnifices Tyrannis esse sanctiores dixit, quòd illi nocentes, hi innocentes, interficerent. Quàm horrenda in oculis DEI sanguinis effusio sit, scriptura passim docet. DEUS à Davide, qui tamen, pia bella gessisse dicitur, ideò templum suum aedificari vetuit, quòd multum


page 328, image: s352

sanguinem fudisset. (aliter quidem locum istum intelligit Osiander ad Grot. cap 24. §. ult.) Quis igitur non videat (ait Grot. d. c. 24. §. ult. ad fin.) praesertim Christianus, quàm res sit. infelix, et mali ominis, quantoque nisu fugiendum bellum, etiam non iniustum? Sed proh dolor! Surdis hodiè narratur fabula. Vid. Theod. Reinking. Polit. Biblic. axiom. 125. et seqq.

IV.

Rectè autem à Moralistis, Caietano. 2. 2. quaest. 95. art. 8. Molina. de J. et J. tract. 1. cap. 102. et aliis, quos Grot. d. c. §. 7. sequitur, traditum est, Regem, qui ob leves causas, (et ut hodiè vocant, praetextus quosdam) et magnum periculum secum trahentes, bellum suscipit, teneri subditis ad reparationem damnorum, quae indè oriuntur. Nam etsi non in hostes, in suos tamen veram committit iniuriam, qui talibus de causis tàm gravi malo eosimplicat. Pro singulis guttulis sanguinis in bellis iniustis et


page 329, image: s353

temerariis effusi ipsis auctoribus rationem aliquando reddendam esse, ait Gerhardus. Part. 2. disput. pag. 368. Sed haec omnia Tyranni huius saeculi, eorumque Diabolici Statistae ridere, solent.

V.

Quae verò belli causae iustae sint, à Theologis et Politicis alibi latè traditum reperire licet. Inter praecipuas sunt, defensio verae Religionis, v.g. contra Turcam; defensio libertatis patriae; denegatio iustitiae; vindicatio gravissimae iniuriae ac damni illati; recuperatio rerum per vim. albatarum, et si quae aliae aequè iustae fuerint causae.

VI.

Illud etiam heic praetereundum non est, nullum vitae genus improbius esse, quàm eorum, qui sine, causae respectu, mercede conducti militant, et quibus

ibi fas, ubi plurima merces.

Libertati Principum Imperii non minima etiam haec adscribitur, quòd illi exteris Principibus ac Rebus publicis


page 330, image: s354

posssint operam suam militando addicere. Ab antiquo hanc militandi libertatem Principes, Comites, Barones, Nobiles aliosve generosi animi Viros optinuisse dicitur, quam probare videtur Constitutio Imperii, de anno 1570. §. Denselben. in verbis: Wie es im Heil. Reich Teutscher Nation, von Alters, eine löbliche Gestalt Teutscher Freyheit ist, umb Ehr und Ruhm, mit Ritterlichen Thaten, frembden Potentaten zu dienen, doch ohne Beleidigung des Vaterlandes und dessen Zugehörigen. add. Fuß-Kuechts-Bestall. §. Denselben wir. Vid. Paurmeist. de iurisd. Imp. Lib. 1. cap. 3. num. 22. Limn. de I. P. Lib. 4. cap. 8. num. 13. D. Mev. ad Ius Lubec. Lib. 1. tit. 2. art. 1. num. 6. et quos refert D. Myler. de Princip. et Stat. Imp. p. 2. cap. 16. Sed dolendum maximè est, hâc libertate vel licentiâ hodiè Germanos nostros tàm cum periculo animae, quàm Patriae, et iacturâ honoris proprii abuti. Quod olim à


page 331, image: s355

Dionysio Milesio Arcadibus exprobratum, legimus, his verbis è Graeco latinè redditis: Belli instituuntur nundinae, et Graecorum mala in fructu sunt Arcadibus, et sine causarum respectu modò huc, modò illuc arma circumferuntur: id ferè hodiè de Germanis et Helvetis dici postest; scilicet aut unicè aut praecipuè spectatur stipendium et praeda. Iudice autem Augustino, militare non est delictum, sed propter praedam militare peccatum; imò et propter stipendium, si id unicè aut praecipuè spectetur, ut rectè monet Grot. d. tr. cap. 25. §. ult. Res sane miseranda, et lacrimis dignissima, videre Christianos suam non tantùm, sed aliorum saepè innocentium vendere, necem, hoc ipso carnifice detestabiliores.


page 332, image: s356

CONCLUSIO XLVI. Peccat Princeps, qui falsis praetextibus utens, ex dominandi libidine, cum iniuriâ alteriùs imperii sui fines extendere studet.

I.

AB initio semper in futurum Principes suo non sunt contenti, sed aliena appetunt, et hinc bella. Luther. in aureo comment. aol Genesin. cap. 14. Qui enim dilatandi Imperii studium iniecerunt Monarcharum animis, quid aliud, quàm perennem bellorum fontem repererunt, inquit Erasmus Roterodam. in praefat. Paraphr. Evang. Marci, ad Franciscum Gall. Reg. Una et vetus bellandi causta, iuxta Salustium, est, prosunda cupido Imperii et divitiarum.


page 333, image: s357

II.

Utut autem frequentissimum hoc ac ferè perpetuum sit Principum et Magnatum vitium, cum alterius damno se potentiorem ac locupletiorem reddere; maximè tamen in Principe Christiano id damnandum est; quippe quod nihil aliud est, quàm. praedatio et latrocinium. Inferre bella finitimis (ait S. Augustinus. Lib. 4. de Civitate DEI. cap. 6. in fin.) et indè in coetera procedere, ac populos sibi non molestos, solâ regnandi cupiditate, conterere et subdere, quida aliud, quàm grande latrocinium nominandum est? Aeterna ac perpetua Lex DEI, omnes omninò homines sub poenâ aeterna damnationis obligans, est: Non concupisces domum proximi tui, GOTTes heilige zehen Gebote, (scribit Reink. in Politic. Biblic. lib. 2. axiom. 144.) seynd ja ein ewig=wärendes unwandelbares Gesetz, und unica vivendi et regnandi Regula, darinnen stehet aber: Non concupisces domum proximi tui, du solt nicht


page 334, image: s358

begehren deines Nechsten Sauß. Und stecket vielmehr darinnen, zugleich auch dieses: Ou solt nicht begehren deines Necchsten Scepter, Rrohne, Chron, Rönigreich, Land und Leute. Prophetae Domini horrendum VAE exclamant super Tyrannos, alienarum terrarum invasores et usurpatores Vae ei, qui aedificat civitatem in sanguinibus, et praeparat urbem in iniquitate! Vae ei, qui multiplicat non sua! Numquid non repente consurgent, qui mordeant te: et suscitabuntur lacerantes te, et eris in rapinam ei-. Quia tu spoliasti multas gentes, spoliabunt to omnes. (Habac. 2. v. 7. et seqq. et v. 12) Vae, qui praedaris, nonne, et ipse praedaberis? et qui spernis, nonne et ipse spernêris? cùm consumma veris depraedationem depraedaberis: cùm fatigatis desieris contemnere, contemnêris. (Es. 33. v. 1.)

III.

Dolendum sanè, ac sanguineis Iacrimis deplorandum, Frincipes


page 335, image: s359

Christianos, gloriae ac potentiae augendae detestando studio in propria, viscera tàm horrendè saevire, viresque suas perpetuis bellis ac certaminibus consumere, et sic immanissimo Turcarum Tyranno, Religionis Christianae hosti abiuratissimo, ad angustandam et opprimen dam miseram Christianitatem latam portam aperire. Weil wir Teutschen umb einer Hand voll Ehre, und irgend umb eines lausichten Tituls wegen, von einander setzen, und uneins seyn, macht der Türcke Teutschland (die Christenheit) müde und matt, und nimmet immer ein Land nach dem andern ein; suo tempore scripsit. Lutherus. comment. in Genes. cap. 11. hodiè proh dolor° idem conqueri licet. Certè in tremendo illo mundi iudicio occisorum Christianorum animae super illorum capita, Vae vaeclamabunt, qui tot millium animarum temporalis ac aeternae perditionis


page 336, image: s360

causa fuêre. Utinam, vel tandem Christiani Principes sapere discerent! Inscribat haec DEUS, (utimur verbis Grotii, quibus opus suum de bello et pace concludit) qui solus hoc potest, cordibus eorum, quorum res Christiana in manu est, et iisdem mentem divini humanique iuris intelligentem det, quaeque semper cogitet, lectum se ministrum ad regendum homines, Deo carissimum animal. Largiatur DEUS Opt. Max. Principibus Christianis talem mentem, qualem Christianus ille Danorum Rex habuisse dicitur, qui traditur oblatam novam Coronam repudiasse, propterea quòd sat laboris habeat, subditos suos ita regere, ut aliquando DEO rationem reddere possit.


page 337, image: s361

CONCLUSIO XLVII. Psccat Princeps Christianus, qui cum Turca, vel alio infideli adversus Principem Christianum soedus init.

I.

QUamvis foederum, quae cum infidelibus ineuntur, nulla intrinse. ca aut universalis videatur esse pravitas, sed ea cumprimis ex fine, circumstantiis aestimanda sit, nihilominus tamen illud foedus, quod à fideli Principe cum Turcâ vel alio infideli contra fidelem Principem pangitur, (ut saepiùs hoc et superiore saeculo factum meminimus,) quidquid alii dixerint, omninò improbandum.

II.

Primò enim Scriptura testatur, talia foedera DEO maximo pere


page 338, image: s362

displicuisle, graviterque eorum sectatores à DEO per Prophetas increpatos ac punitos fuisse. Vid. 2. Chron. 16. v. 4. Reg. 16. v. 7. 2. Chronic. 28. vers. 16. eit 19. 2. Chron 20. v. 35. et v. ult. Ex quibus aliisque Scripturae locis gravissima, indignatio et vindicta divina, propter eiusmodi coniunctiones cum infidelibus factas, manifestissimè apparet.

Secundò experientia docet, foedera et auxilia infidelium ferè semper cum summo periculo ac damno fidei Christianae coniuncta esse, quod nec ipsi adversae sententiae auctores negare, possunt; Consulat modò quis historias veteres et novas, et quampl Iurima huius rei testimonia reperiet. Turcarum sanè imperium potissima incrementa indè sumpsisse constat, quòd dissidentibus de Orientis Imperio Graecorum Principibus, Turcae mercede accersiti adflictas Christianorum opes attriverint. Et quis nescit, superiore saeculo eadem occasione Turcam contra Ferdinandum,


page 339, image: s363

Regem Hungariae, in auxilium evocatum, patentissimum Hungariae Regnum cum praesentissimo Germaniae nostrae periculo ac irreparabili damno occupasse?

Tertio Coniunctiones tales vix fieri possunt sine gravi scandalo et offendiculo, tàm in fide, quàm in vitâ et moribus. Nulla siquidem iustitiae participatio cum iniquitate, nulla societas lucis ad tenebras. (2. Cor. 6.)

Quartò Firma infidelium, Turcarum cumprimis, numquam speranda est amicitia. Firmiter scilicet cohaerere non possunt, quibus et studia et vota diversa sunt. C. in nova XVI. quaest 7. Et cùm nulla graviora sint odia, quam quae ex Religionum diversitate oriuntur, fieri quidem potest, ut ca necessitas praesens dissimulet, quin tamen, erumpant aliquando, nemo unquam impediet. Et quomodo, obsecro, conservari poterit inter illos amicitia, si unus alteri satis non fidat, et ruina unius cedat in emolumentum


page 340, image: s364

alterius? Qui opinionibus discrepant, etiam animis dissident; cumque Creaturae simus aeterni illius Artificis, ferre non possumus, ut eidem denegetur ille adorationis cultus, quem verum et orthodoxum iudicamus. Et licet, bona esset infidelium amicitia, iustitia tamen divina non permittit, ut, hostium suorum operâ fines nostros consequamur, quin plerumque nos castigat, per illam ipsam infidelem manum, quae pactis sub scripsit. Vid. Saavedra. Symbol Pol. 93. Praeterea, quod Turcam attinet, illius crudelitas ac perfidia omnibus notissima est, de quâ etiam tot querelae in Recessibus Imperii leguntur. Vid. Rec. Imp. de anno 1532. §. Derhalben Chur-Fürsten. ibi: Weil die gemeine Christenheit keinen gehäßigern und Blutdürstigern Feind hat, als den Türcken. Rec. Imp. de anno 1541. pr. ibi: Mit unersattlicher Begierde, unmenschlicher Tydanney, und erbärmlichen Wüten, in daß Christliche Blut unaufhörlich


page 341, image: s365

wütet. Rec. Imp. de anno 1594. §. So ist doch. ibi: Wider alle Zusage und versprochene Treu und Glauben im Werck erfolget und befunden, daß gedachter gemeiner Christen heit Ertzund Erbfeind, solchen Friedenstand gantz unversehener und unverursachter Dinge, schändlicher Barbarischer Weise violiret und gebrochen. etc. Rec. Imp. de anno 1603. §. Wann nun aus 4. ibi: Das Türcken Tractation auff nichts anders als lautern Vortheil undehohe Gefahr angesehen. etc. Et cùm hodiè, proh dolor! crudelisilie. Hannibal ist ante portas, ac felicillima arma sua in Christianitatis viscera transferre pergat, extremamque ruinam omnibus Christianae fidei Principibus minetur; praeterea antemurale Germaniae praesidium (Hungaria) (de Poloniâ nihil dixerim) maximam partem disruptum et perfractum sit, eò magis Christiani Principes à foederibus talibus deterreri, ac potius extrema omnia pati deberent.


page 342, image: s366

Quintò, vix unquam soedera aut, auxilia Infidelium sine fiduciâ peccaminosâ magis in eorum potentiam, quàm DEI providentiam directâ, optantur aut petuntur; undè non, potest non honor et gloria Nominis DEI periclitari. Vae autem illis, qui magis fidunt humano quàm divino brachio. (Esa. 30. v. 1. et c. 31. v. 1.)

III.

Ex hisce aliisque causis grav ssimis huiusmodi soedera olim in, publico Viennensi Concilio damnara sunt; quae hodienum ab omnibus, qui magis DEUM eiusque verbum verentur, quàm pravam consuetudinem aut impiam Rationem Status sectantur, iure meritòque damnantur. Ex Theologis ita sentiunt, Nicol. Selnecc. commentar. in Psalmo 18. vers. 1. Hutter. tract. de foeder. Iohann. Gerhard. Loc. Theol. de Magistratu. n. 154. et seq. Mengering. Scrutin. conscient. cap. 5. quaest. 113. P. Martyr. in lib. 1. Reg. cap. 15. Zepper. lib. 4. de leg. Mosaic. cap. 6. D. Ioann. Adam. Osiand.


page 343, image: s367

annot. ad Grot. Lib. 2. cap. 15. observ. 6. ubi ait: foedus iniri posse inter aliquem fidelem Principem et infidelem, sed non contra tertium fidelem, sed infidelem. Ex Iure Consultis, Cacheran. pecul. disput. de hâc quaest. decision. Pedemont. adnexâ. Schenck. Baco. in cap. un. tit. feud. hîc finttur lex. Ant. Coler. de iure Imper. Germ. conclus. 77. Alb. Gentil. lib. 3. de iur. bell. cap. 19. Reink. de Reg. sec. et Ecccl. Lib. 2. calss. 3. cap. 3. num. 33. et mult. seq. et Polit. Bibl. lib. 2. axiom. 205. no vissimè D. Ziegl. annot. ad Grot. Lib. 2. cap. 15. §. 11. ubi ait: tutissimum est dicere, foedera cum, infidelibus non esse omninò improbanda, dum tamen ea fiant, vel commerciorum tantùm causa, vel si arma iungenda fuerint, non ine antur ea adversus nostrae Religionis consortes, neque in fraudem verae fidei. Et D. Felden. annot. ad eundem locum Grotii: Christianum (ait ille) non inire foedus cum Ethnico, quod quoquo modo propagationem fidei Christianae laedit


page 344, image: s368

certum est. nam propagatio verbi divini Magistratus Christiani suprema lex est, quemadmodum in beatâ Rep. selicitas seu operatio secundum virtutem. Et cùm summa charitas sit, nota Christianorum, necesse est, omne foedus nostrum, per quod Resp. quaedam Christiana vel minimum, damni patitur, iniustum esse, quia charitas exigit, ut Christianus alterum quàm maximè salvum esse velit. Hinc si hostis divini Nominis cum quibusdam Christianis bellum gerat, non sine peccato alii cum eodem paciscuntur et quiescunt. Faciunt, namque contrarium eius, quàm ex quo ipsum caput illius corporis sua membra vult dignoscere, adeòque, naturam membrorum societatis Christianae non habent. Quaerendum, primo loco est Regnum caeleste, id est Evangelii propagatio. Grot. d. loc. §. 11. Ex Politicis, Bodin. de Rep. l. 5. cap. 5. Schönborn. Lib. 4. Polit. cap. 36. Saavedr. Symb. Pol. 93. per tot.


page 345, image: s369

IV.

Optandum igitur esset, ut, multi hodiè Principes ac populi m animum admitterent piam vocem Fulconis Archi Episcopi quondam Remensis, Carolum Simplicem his verbis (quae Grotius, cit. loc. adducit) admonentis: Quis non expavescat vos inimicorum DEI amicitiam velle, ac in cladem et ruinam nominis Christiani, pagana arma et foedera suscipere detestanda? Nihil enim distat, utrum quis se paganis societ, an abnegato DEO idola colat. Optandum etiam esset, Principes Christianos saepiùs cogitare. Franciscum I. Galliarum Regem, qui foedus illud, quod adversus Carolum V. Imper. magis ex aemulatione gloriae, quàm ex necessitate cum Turcâ inierat, in agone mortis summopere deploravit, moriens enim exclamaslei, dicitur: Perii! heu perii! quòd voltti esse foeder atus ei, qui hostis est Christiani nominis. Sleidan. lib. 15. comm. p. 332. Cardinali Guisio suggerenti consolationem ex sacris literis, omnis, inquit,


page 346, image: s370

misericordia mihi clausa est, qui ut aemuli mei vel gloriam infuscarem, vel vindicarem iniuriam foedus pepigi cum Turcâ, ad Christianorum capita tamquam armenta et Mahomedanam servitutem vivus vidensque passus sum abigi. Quàm graviter etiam iustus DEUS Franciae Regnum Regisque Francisci posteritatem ob hoc impium facinus (ut, Belcarius, rer. Gallic. commentator. lib. 22. vum. 2. vocat) puniverit, Historiae loquuntur. Posteritas Francisci est exstincta; Henricus Filius in publico spectaculo occisus, nepotes dolor, bellum, venenum, cultellus, ita brevi tempore absumpsit omnes, ut una eademque aetas Valesiam gentem viderit et summam, et nullam. Schönborn. d. loc. Saavedr. cit. loc. ubi ait: Franciam ob hoc foedus varias calamitates per multos annos perpessam esse. Effectus huius rei tristes Henrico III. Galliae Regi, Venetiarum Ducem sermoni gravi ex posuisse dicitur. Verba Ducis refert Florimundus de


page 347, image: s371

Raemond. de la naissance de l' heresis. lib. 7. ch. 20. D' oupenses-volus, Sire, que soient decoulés tant de malheurs, l' un sur l' autre on vostre Royaume, et sur les personnes des Roys, vos prodecesseurs, si c' en est de cotte aliance contractés avec l' ennemy de IESU CHRIST? tant des ames Chrestiennes trainées captives par le corsaire Barberosse, appellé par le Roy vostre aycul, et qui de puis ont esté forseés renier leur baptesme, crient vengeance aux enfers contre les autheurs de leur infortune. On peut se mantenir avec l, infidele, mais de fairs une ligue offensive et defensive, c' est declarer la guerre à Dieu, qui scait à son tour en prendre la vengeance, quoyque tardive, mais d' autant plus gricfue. Verba, haec Limnaeus. annot. ad Prooem. Capitul. Caroli V. p. 87. latinè ita reddidit: Putas ne, Domine Rex, tot calamitates, quarum alia post aliam Regnum tuum, et ipsa praedecessorum tuorum Regum capita adfrixit, aliunde originem traxisse, quàm à foedere. quod


page 348, image: s372

cum IESU CHRISTO hoste contractum est? Tot Christianorum animae, quas archipirata ille Barbarossa, ab avo tuo in auxilium adscitus, in servitutem abduxit, et postea baptismum abiurare coëgit, apud inferos vindictam inclamant contra auctores sui importunii. Pacem cum infideli habere licet, at foedus offensivum et defen. sivum cum eodem inire, est bellum. DEO indicere, qui suo tempore vindictâ uti novit, tanto graviore, quantò tardior esse solet.

V.

Facessat igitur Monlucius, Gallus scriptor, qui libro 1. commentar. pag. 96. impiè scribit: que contre son ennemy on peut de tout bois faire flesches; quod contra hostem omnia, arma licita sint: Ubi etiam addit: quant à moy, si ie pouvois appeller tous les esprits des infers, pour rompre la teste à mon ennemy, qui me veut rompre la mienne, ie le ferois de bon caeur. id est: me quod attinet, si poslem omnes Diabolos ex inferno evocare, in


page 349, image: s373

necem hostis mei, qui vitae meae insidiatur, libenter id facerem. Quae sanè vox non homine Christiano, sed impio et Barbaro digna est. Toleranda potiùs mala, quàm contra DEI prohibitionem facienda. Tolerare malum patientiae est, facere malitiae; ideòque saepè malum pati debemus, ne peccatum faciamus. c. quod. sacris. X. quod met. caus. c. sicut. cum trib. seqq. XXXII. q. 4.

VI.

Obiciunt autem contrariae opinionis adseclae, inter quos sunt. Oldrad. cons. 71. Panorm. in c. quod super devoto. Decian. 3. cons. 20. Bocer. de Bello. c. 6. num. 16. Schröder. delin. iur. bell. concl. 4. Grot. d. tr. cit. loc. Limn. ad Capitul. CaroliV. p. 192. inter alia (1.) favorem defensionis naturalis. l. 3. de I. et I. (2.) Vim extremae necessitatis, quae illicitum licitum, et culpabile iustum reddere dicitur. arg. c. si nulla. XXIII. quaest. 8. c. sicut. c. quando. de conscr. dist. 1. (3.) Exemplorum Scripturae facrae


page 350, image: s374

auctoritatem. Genes. 14. 1. Maccab. 5. et 8. 1. Sam. 27. et 29. Verùm, quod primum attinet, Resp. defensionem, tunc demum favorem mereri, si divino verbo non sit adverla, nec cum summo Religionis Christianae periculo coniuncta. Ad alterum: Necessitatem non facere licitum, quod divino morali iure illicitum, adeòque DEO exosum, ut latiùs de hoc axiomate egimus in Tract, de praesidio necessitatis contra legem; Sanè propter necessitatem delinquere non oportet. Gail. 2. Observ. 102. num. 13. Ad tertium. (1.) Non exemplis sed legibus vivendum. (2.) Non omnia piorum etiam Regum foedera cum infidelibus inita DEO placuisse. (3.) Sanctorum exempla contra Regulam et Legem à nobis admiranda, sed non imitanda. Luther. comment. in Genesin. cap. XIX. (4.) Etiam. Sanctos Reges fuisse peccabiles, et saepiùs graviter errasse. Vid. pluribus Theod. Reinking. d. loc. quos


page 351, image: s375

suprà pro Contrariâ Sententiâ adduximus.

Conclusio XLIIX. Peccat Princeps, qui alterius subditum vel Ministrum quocumque modo ompellit aut sollicitat adfraudem vel perfidiam contra Dominum suum.

I.

TAnta est hodierni saeculi hominum impietas ac malitia, ut videatur ex orbe Christiano omnem penè findem exulasse. Mendacia, fraudes, simulationes, insidiae, omnisque generis scelera, proh dolor! quottidiana sunt. Alterius


page 352, image: s376

subditos aut ministros, auro ac promissionibus variis corruptos ad partes suas allicere, et ad perfidiam contra dominos suos clam vel palam impellere, novae artis putatur esse, cumprimis, si belli ratio id svadeat. Bone BEUS! quot detestandae auro emptae, perfidiae exempla in nupero calamitosissimo bello Gallo-Batavo, in deditionibus castrorum et urbium audivimus!

II.

Impium autem et minimè excusabile esse, sollicitare alterius subditum vel ministrum ad fraudem committendam contra dominum suum naturalem, vel cui aliquo iuramenti assecurationis vinculo adstrictus, tàm sana ratio, quàm divini verbi oracula docent. Id iubet Lex divina moralis, quae naturalem interpretatur, ut samulos et ministros cuiusque confirmemus, qui in fide et ministerio subsistant. Hic est tenor ultimi Praecepti decalogi. Undè rectè dubitat D. Ziegl. in not ad


page 353, image: s377

Grot. de Iur. Bell. et Pao Lib. 3. cap. 1. §. 22. utrum saris conveniat iuri naturali (quod quidem vult Grotius c. l.) transfugam recipere. Idem sentit D. osiander. in observat. ad Grotium cit. loc. ubi ait: receptum transfugarum tàm liquidi iuris non esse. Praetereà sanctissimus Salvator horrendum illud Vae exclamat super eum, qui scandalizaverit unum ex minimis istis, qui in eum credunt.

Ex Maymonide Grotius cit. cap. §. 21. adducit: quod quidquid alicui facere non licet, ad id eum impellere aut sollicitare non liceat. Et illud: Augustini: Nihil interest, utrum ipse scelus admittas, an alium propter te admittere velis. Pro exemplo adfert Grotius haec: Regene suum occidere subdito non licet, nec oppida sine consilio publico dedere, nec spoliare cives. Ad haec ergò, (ait Grotius dict. loc.) subditum, qui talis maneat, permovere non licet.


page 354, image: s378

Semper enim, qui alteri peccandi causam dat, peccat et ipse. Nec est, quod regerat quisquam, ipsi, qui talem hominem ad facinus impellit, actum talem, puta hostis interfectionem, esse licitum. Licet enim id ei facere, sed non eo modo. Ita rectissimè Grotius d. loc. quem etiam eius Commentatores sequuntur. D. Felden. in notat. ad d. loc. Licet, ait, quae cum iusto particulari pugnant laeduntque hostes, concessa sint: nihilominus ad vitiosas actiones persvadere alios non possumus; neque enim homines impellere ad vitia iustum unquam esse potest. Et porrò ad §. 22. Vitiosis hominibus, ait, uti possumus inhostes, nihil enim hâc in re peccamus; aliter ac quando probum hominem ad


page 355, image: s379

vitiosam actionem allicimus. Add. D. Ziegl. in not. ad dict. loc, Grotii in fin. D. Osiander. ibid. et ad c. 4. thes. 18. novissimè D. Schröter. amicus noster, benè in Casibus Conscientiae. Secundum haec graviter peccat Princeps, forte contra vicinum hostem pugnans, si eius subditos aut ministros quocumque modo sollicitat, impellit, ut fiant perfidi, prodirores, percussore, etc. aliquando in die illo pantocritico facti sui strictam rationem red. diturus.


page 356, image: s380

CONCLUSIO XLIX. Peccat Princeps, qui subditum innocentem hosti ad exitium dedit.

I.

QUamvis Princeps aut Superior imperium habeat in subditorum bona, quae ad conservandam Rem public, vi imperii adplicare porest; tale tamen imperium in vitam subditi innocentis, ut eum perdat, non competit. Pugnat enim hoc cum tacitâ civium inter se, et cum capite conventione, quâ scilicet una omnium Salus, unum et commune periculum esse debet. D. Ziegl. in not. et anim adv.


page 357, image: s381

ad Grotium. de Iur. Bell. et Pac. lib. 2. cap 25. §. 3. D. Felden. in notat. ibidem, ubi ait: Servile esse, partem suam teneri sine causa ad ludibrium alteri praebebere, cùm libertas vitâ carior nobis esse debeat. Potissima autem ratio videtur, quòd per se iniquumsit, et iuri divino omnino contraroum. innocentem hominem tradere occidendum. D. Osiander. in dic. loc. Grotii: qui addit, in moralibus non respiciendum ad id quod utile est vel publico vel privato; nisi supposita prius ipsius actionis honestatevel licentia. Praeterea Principis est, subditos defendere, non deserere, vel occidere, suis aut hostium manibus. Cogitandum illud naturale praeceptum: Quod tibi non vis fieri, alterine


page 358, image: s382

feceris. Osiand. dict. loc. Eandem sententiam amplectitur Fern. Vasq. Lib. 1. illustr. contr. cap. 13. et Soto, de I. et I. lib. 5. quaest. 1. art. 7.

II.

Coeterum contrarium tueri niticur Grotius. d. tr. cap. 25. §. 3. tùm, quòd Rectoris civitatis officium sit, magis circa totum, quàm circa partes versari: quòd Salus Reip. summa lex sit.; tùm quòd natura doceat abscindi membrum, ut totum corpus servetur. Verùm utut hae rationes satis speciosae videantur, non tamen concludunt, 1. quia Rectoris officium ctiam est, circa partes versari, et quidemita, ut in nullam partem Reip. peccet. 2. Salus publica, velut suprema Lex, debitè consequenda, stabilienda, et


page 359, image: s383

legitimis mediis servanda, inter quae non est effusio innocentis sanguinis, in se crudelis, ac DEO ipsi exosa. Et quamvis 3. natura doceat adscindere partem, ne totum pereat, id tamen de vitiosâ et infectâ, ob metum gangraenae, intelligendum, talis pars corporis mystici civilis non est civis probus et innocens, Vid. plur. Osiand. d. loc. ubi etiam cum aliis contra Grotium, et Sotum, rectè docet, subditum innocentem se sponte Tyranno pro patriâ offerre ad certissimum exitium non teneri.

FINIS.


page 360, image: s384

DEO OPTIMO COELI AC TERRAE PRINCIPI GRATIA ET GLORIA IN SAECULA. AMEN!


page 361, image: s385

ADNOTAMENTA. Ad Conclus. I.

DEus optimus maximus Rex Regum, in mundi huius inferioris gubernatione, nihil aliud,nisi suam gloriam, et Hominis, cuius gratiâ omnia alia creata sunt, salutem intendit: eundemque administrationis finem sibi ipse, et Regibus aliisque Magistratibus, ministris suis, proponit. Epiphan. Contra Archont. haeres 40. Et hâc de causâ sunt potestates, ut ad bonum ordinem gubernationis universi mundi, omnia ex Deo benè disponantur ac administrentur. Falsum est igitur quod


page 362, image: s386

Bellarminus. de Rom. Pontif. lib. l. c. 7. et lib. 4. c. 21. scribit: Principem secaularem habere pro fine temporalem et externam pacem Rei publicae, et ideò finem suum adeptum esse, quando subditi quietè vivunt, sive id faciant volentes, sive inviti. Alexander Irvinus. diasceps de iure Regni cap. 1. Officium Regum ac Principum est, ait Brentius. in Act. Apolst. homil. 16. ut tueantur publicam tranquillitatem, non in hunc tantùm finem, ut hominies securè stertant in terrâ, sed maximè omnia, ut Evangelium, quod Apostoli praedicarunt, publicè doceatur quo homines in verâ religione erudiantur, et gloria nominis Dei illustretur. Es sind zu unser Zeit viel Herren, die gern groß und viel Land und Leute hätten, es gienge mit der Religion zu wie es wolte, und


page 363, image: s387

würden die Seelen der Unterthanen versorget, recht oder unrecht. Aber es ist für G Ott unrecht und unchristlich, und kan nicht beschönet noch verantwortet, noch mit Hoff-Larven und scheinlichen Ursachen und Geplerr vertuschet und zugedecket werden. Denn es heist: Wer Land und Lente haben will, der sehe zum ersten auff sein und auff ihre Seeligkeit, oder laß Land und Leute bleiben. Wer das nicht thut, der ist kein Christlicher Herr, sondern ärger denn ein Heyde und Abgötter. D. Selnec. in Psal. 101. Non possumus non optimi ac prudentissimi Principis ERNESTI Ill. Ducis Saxo. Gothani, inclutae memoriae, summam pro vero Dei cultu ac Religione curam, omnibus Principibus ac Magistratibus Christianis ad imitationem heic proponere. In Ipsius Vitae Curriculo inter alia, quae sequuntur, memoratu dignissima


page 364, image: s388

occurrunt. Land-und Reichs-kündig ist es, was Ihre Hoch-seelige Fürstl. Durchl. auff solche materien, die hoch importi rende Dinge, in Theologiâ so wohl als bey dem Weltlichen Regimente und Oecono mie betroffen, angenwendet; massen denn in sonderheit das in gantz Teutsch-Land billich Hochberühmte Bibel-Werck, in bequemer Art ausgefertiget worden, und woran Ihre Durchl. keine Kosten und Mühe, nur alles zu obigen Zweck und Fundament einzurichten, gesparet haben, nicht zu vergessen seyn wird. Wie auch unter dero Anleitung, und mit dero nicht geringen Kosten, von Zeiten zu Zeiten, zu Gründung des wahren Christenthums, Erbavung des Nechsten, und Beförderung der gemeinen Wolfarth wieder andere herrliche Schrifften in Druck gegeben worden: als in sonderheit, das Hauß-Kirch-Büchlein, kleine Postill, Biblisches Hand-Buch, der


page 365, image: s389

Unterricht vor die Christlichen Hauß-Väter, das also genante Suscitabulum, der Tractat von geistlichen Anfechtungen, die Ideen oder Entwurff der Predigten auff, 5. Jahr, ein Auszug der Biblischen Historien, die Catechismus Ubung, die Sterbe-Kunst, der Extract des Freuden-Spiegels D. Nicolai vom ewigen Leben, die zusammen gezogene Todes-Gedancken D. Langii, die Passions-Andachten etc. Und zwar diese und ingemein alle Christliche occupationes bey wieder Auffrichtung des ??? dienstes, ließen Ihrer Fürstl Durchl. sich so lieb und angelegen seyn, daß auch zu denen Zeiten, da andere wohl dergleichen Dinge mit Vorwendung der grossen Landes-Noth und Armuths, zu gedencken, unpracticirlich gehalten hätten, Sie mit visitation nen der Kirchen und Schulen, Untersuch-und remedi rung der hin und wieder eingeschlichenen Mängel


page 366, image: s390

Mißbräuche, und Anhörung guter bierzu gewipmeder Vorschläge, sich bemüheten, und deswegen Land-Täge und Synodos halten liessen. Für allen Dingen kann der Eyfer nicht genugsam beschrieben werden, den Sie mit durchgängiger Anstellung, und besserer Sinrichtung des Chriftlichen Information- Wercks alter und jungr Leute, durch alle dero Lande und Fürstenthüme, zu ihrem ewigen Nach-Ruhm bezeuget, und welchem mancher einfältiger frommer Unterthan auff seinem Todt-Bene nocht geoancter, Es zogen Ihrer Fürstl. Duchl. nach dem Exempel der frommen Könige alten und neuen Testaments sehr zu Hertzen, daß bey so hellen Liecht des Evangelii, die finstere Unwissenheit dennoch so mercklich zu-und überhand genommen, setzten ihre Gedancken und Rathschläge mit Christlichen GOttliebenden Theologis zusammen, und erheben endlich das oberwehnte


page 367, image: s391

herrliche Werck der Christlichen information, ungesparter Arbeit und Kosten in den Stand, darinnen es noch diese Stunde in aller ihrer Fürstl. Durchl. Landen stehet, Und diß ist das Confilium, das vornehme und wichtige Werck, so bey Ihrer Fürstl. Durchl. wohl. die Zeit ihrer gantzen Regierung über, als auch schon lange wohl, (da sie allbereit 27000. ??? Den Kirchen und Schulen, gesamnter Lande zum Besten, auf rechte information der Jugend, Anschaffung benöthigter Bücher, und Bestellung gewisser Inspectoren angewendet) niemals ausser consideration kommen, ob sie gleich darüber viel wiedrige iudicia, Oppositiones und unnöthige Censur en, von Geistund Weltlichen unberuffenen Richtern darüber leiden mü???en. Sie hielten sich der Gewißheit ihres Zwecks, des Göttlichen Beystandes und der zeitlich-und ewigen Gnanden-Belohnung aller ihrer hierunter


page 368, image: s392

anwendenden Mühe, Sorge und Arbeit, so gewiß und versichert, daß auch schwerlich ein frembder hoher Anverwanter, oder andere Standes-Person, umb Sie gewesen seyn wird, den Sie nicht nach eröffneten Ursachen und Nutzen ihres Vorhabens, zur Nachfolge anermahnet hätten, Es hielten Ihre Fürstl. Durchl. ein richtiges Verzeignüß über alle Pfarrer und Schul-Diener im Lande, so Sie stets bey sich trugen, und desselben auf Reisen, und am Ort und Ende, wo sie hin kommen, zur Nachfrage nach ihrem Thun und Lassen, sich wohl zu bedienen wusten. Wegen de Predigten, daß solche zu heilsamer Erbauung eingerichtet werden möchten, haben sie manche deliberation halten, und über das, was durch den Synodal- Schluß geschehen, etliche dahin sich beziehende nützliche puncta in Druck kommen lassen. Der Information in der Kirchen, und dem Examini in der Schule hatten Ihre


page 369, image: s393

hochseeligste Fürstl. Durchl, in eigener Fürstlichen Person beyzuwohnen kein Verdencken, und wenn sie bey information derer eigenen Fürstl. jungen Herrschafft, und sonsten zu weilen etwas inne worden, daß Sie vermeynten auch anderen in gemein nützlich zu seyn, so ruheten Sie nicht, biß dasselbe auch der Unterthanen Kinder zum besten, in den Schulen, so weit es thun lich, eingführet wurde, daher denn eben nach und nach so unterschiedliche Anstalten und Verbesserung des methodi docendi in den Schulen erfolget sind. Damit aber über allen guten Ordnungen desto besser gehalten, und der keines, sl zur Erbanung dienet, unterlassen werden möchte, haben Sie die general-und special-vistitationes, von Zeit zu Zeit, immer bequemer, und solcher Gestalt eingerichtet, daß jene alle drey Jahr einmal, durch das gantze Fürstenthumb Gotha, auff Fürstl. Kosten, worzu 2000. ???. Capital


page 370, image: s394

gestifftet: diese aber Jährlich zweymal in ieder inspection verrichtet, und darvon zu rechter Zeit umbständliche relation gethan wird.

Ad Conclus. II.

Vi et armis ad eam cogi debeant) Vid D. Pomarius. Tract. cui Titulus: Verwiesener ungerechtester Gewissens-Zwang. Part. 1. cap. 10. Augustin. Lib. 3. contra Parmen. donat. c. 50. Nullis bonis, inquit, in Caetholica hoc placet, si usque ad mortem in quemquam, licet haereticum, saeviatur.

§. 3. Ferro et flammis grassantur)

Inter recentiores scriptores vehementissmiè pro hâc sententiâ pubgnat personatus ille Hieretheus Boranorusky, libr. Gerechtfertigter Gewissens-zwang, quod sctiptum non sine horrore animi et gemitibus legimus, ob principia


page 371, image: s395

in eo contenta, quae pietati ac mansuetudini Christianae non tantùm prorsus ad versa, sed et publicè perniciosa. Lectionem sanè meretur huic libro oppositus Tractatus D. Pomarii, sub Titul. ungerechtester Gewissens-Zwang. Eiusdem farinae est Scipopii Classicum sacrum. §. 3.

dubitant, aut errant) Non moranda hîc sinistra illa improperatio crudelitatis, quae in faciem eorcum solet exsequi, qui indulgentiam errandi, et secundum errores vivendi atque agendi improbant. Inter enim indulgentiam errorum, et persecutionem errantium lautum est interstitium. Non ex Christi, sed ex Anti Christi spiritu ille Zelus est, qui ferrro et flammis promiscuè grassatur in omnes, qui ab aliorum opinionibus dis sentiunt, sine apertis et


page 372, image: s396

intolerabilibus in Deum blasphemiis, et sine malitioso conatu evertendi pacem publicam, idque tantò magis si non à veritate, sed ab erroribus dissentiunt. Veruntamen tener ise in errantes affectus, et circumspecta charitas apud cordatos non degenerat in lentorem, quo veritati salvificae sua derogentur prae erroribus Privilegia, et Ecclesiae Christi sive prae turbis eleviis praerogativae, quoque negligatur ille in Deum et veritatem Zelus, illa in Ecclesiam veram charitas, quae se exercere debet per dextram atque indefessam repressionem eius petulantiae et audaciae, quae omnem à veritate de viationem individuo conmitatu sequi solet, ad surgendum propa gandumque erroris Venenum, et ad Vexandam verae Ecclesiae pacem atque aedificationem, praesertim in iis qui talium


page 373, image: s397

gregum Duces sese praebent et coryphaeos. Nec indulgentia, quae praeter necessitatis patientiam est, hâc in parte melius habet, quàm illa quorundam parentum, quâ voluntati liberorum ex amore indulgent id, quo pereunt. Streso. comment. in Act. Apost. praefat. p. 2.

Ad Conclus. III. §. 3.

Quàm perniciosa illa Religionum adiaphoria) Futiles sunt, atque se ipsos redargunt, qui id sibi solum negotii datum credunt in Religionis negotio, ut unicuique constet sua libertas Deum colendi, et immortalitatem quaerendi eo modo, iisque mediis, ad quae impellit stimulus conscientiae, cùm vel experientiâ constare debeat omnibus cordatis, quod ipsis hominum cionscientiis


page 374, image: s398

incumbat aliqua pestis et potestas, quâ ad talia instigantur, quae Deo ac saluti contraria sunt, nisi illuminentur per Religionem ex coclo revelatam. Hanc religionem à coeteris dignoscere, hac omni conatu tueri ac propagare, hoc opus, hic labor est, hic solus et vinicus finis eorum, qui animo sincero rem aggrediuntur publicam. Streso. cit. loc.

Ad conclus. IV. §. 1.

Vid. Alex. Irvinus. diasceps. de iure Regni. per tot.

Ad conclus. VI. §. 4.

Nulla urgens nece ssitas) Theils Potentaten und Regenten spielen von den geistlichen Gütern, Rentherey und Rath-Hauß, damit Sie ihren Hoff schlampampen und pracht desto besser dabey haben können, meynen, wenn man unserm H Err Gott Brillen reist, und ein


page 375, image: s399

Spiegel-Fechten macht wenig Personen von ziemlichem Einkom~en hätt, und etwas zu Schulen wendet, dagegen das übrige an andere Oerter, dahin es nicht tundirt leget, könne mans wohl verantworten. Ioh. Pomarius P. 2. part. p. 23.

Ad Conclus. 8.

Regenten und Herren sollen nach dem Befehl Gottes, und nach Ausweisung ihres tragenden Ambts, und nach dem Zeugniß ihres eigen Gewissens, gentz willig und bereit seyn, selbst, so viel müglich, bey allen, oder ja bey den wichtigsten und fürnehmsten Geschäfften gegenwärtig zu seyn, Rath geben, Hülffe verschaffen, in der Regierung sitzen, die Leute selbst verhören, und überall ein fleißiges Auffsehen haben. Es heist doch: Warte deines Ambts, oder lasse es fahren. Item: Frons Domini plus efficit, quàm occipitium. Die Stirn des H Errn ist nützlicher, denn das Hinter-Haupt. Item: Das


page 376, image: s400

Aug des Herrn machet die Pferde fetr und seine Fußstapffen tüngen das Feid wol. Daher auch die Alten zwey feiner Wappen geyabt, als zum ersten eine säuberliche Iungfrau mit einen ernstlichen Augesicht, und mit hellen scharffen Augen, eines tapffern Ansehens gegen iedermann, darnach ein Scepter mit augen. Damit anzuzeigen, daß die Herren selbst zusehen sollen, und auffmercken, ob man auch Gottesfürchtig leben, ob man denen Armen Leuten helffe, Gerechtigkeit verschaffe, die Straffen rein und sicher halte, wie die Ambt-Leute haußhalten, ob sie treu sind, und arme Leute nicht beschweren, etc. Denn es ist sonst unmüglich, duß es recht könne zugehen, wo die Herren nachläßig sind, und alle Ding durch sfrembde und gemiette Augen, Ohren und Zungen ausrichten lassen, nicht allein der Großen Hansen und Ambtleute Untreu halben, sondern daß auch GOtt keinen Seegen


page 377, image: s401

darzu gibt, wenn man das Ambt verlastet, und daß die erfahrung bezeuget, daß, ob man gleich tüglich Personen hat, und die Herren doch selbst die Sachen nicht angreiffen, wenig Glück und Wolfahrt darbey ist erfunden und gespüret worden. Daher auch der gelehrte Heyde Aristoteles in seinen politicis geschrieben hat, daß kein Fürft andern, viel weniger einem Mann allein, sein Regimetn und Haußhaltung befehlen soll, sondern soll immerdar darauff sehen, daß alles fein fort gehe mit GOtt, und mit ehren. Sonst muß man sagen und bekennen, daß ia viel Unrechts geschicht, wenn die Herren entweder blind sind und nicht sehen, oder sehen durch Finger, und lassen es gehen, wie es ihre Untreve Getreve machen, oder lassen ihnen einen Dunst und Geplerr für den Augen machen, daß sie nicht verstehen noch mercken sollen, daß sie doch sehen und wissen. Es ist noch Mühe und


page 378, image: s402

Arbeit, wenn gleich die Obrigkeit fleißig und treu ist, will geschweigen, wenn sie nachlässig ist, und selbst nicht auff die Sachen gut Achtung gibt. Da erfähret man, wie die Ambtleute ihren Geitz und Büberey lassen gehen, und sauffen in sich der armen Leute Blut und Schweiß, und werden gehling reich und gewaltig,m daß einer in wenig Jahren, da er kaum Zwanzig Gülden Werth gehabt, viel Tausend Gülten erobert, und kan nicht ersättiget werden. Da geht dann das gemeine Gebeth und Klage beide wieder die Herren und Ambtleute, uind ob schon die Herren offtmals nichts darum wissen, noch, weil sie selbst nicht darauff sehen, sind sie weder für GOtt, noch ihren Gewissen, noch sonst entschuldiget. Quae enim potest esse pastoris ex cusatio, si lupus oves comedit, et pastor nescit? spricht Gregorius. Was kan der Hirte für eine Entschuldigung fürwenden, dem der Wolff die


page 379, image: s403

Schafe frisset, und er spricht, er habe es nicht gewißt? Selneccer. comment. in Psal. 101. Non poslumus non Speculum boni Principis, quod Lutherus tom. 2. oper. Ienens. p. 206 et seq. proponit, huc adferre. Verba Megalandri haec sunt. Ein frommer Fürst muß vors erste ansehen seine Unterthanen, und allcin seinen Sinn dahin richten, daß Er denselben nütz und dienstlich sey, nicht also dencken, Land und Leuthe sind mein, ich wills machen wie mirs gefällt sondand also. Ich hin des Landes und der Leuthe, ich sols machen wie es ihnen nutz und gut ist: Nicht soll ich sehen wie ich hochfahre und herrsche, sondern wie ich sie mit gutem Friede beschütze. Er soll Christum in seine Augen bilden und also sagen: Sihe Christus, der Oberste Fürst, ist kommen und hat mir gedienet; nicht gesucht, wie er Gewalt, Gut und Ehr an mir hätte, sondern


page 380, image: s404

alles daran angewendet, daß ich Gewalt Gut und Ehr durch ihn hätte. Also will ich auch thun, nicht an meinen Unterthanen das mein suchen, sondern das ihre, daß sie gut und Nutzen davon haben, nicht ich. So sprichst du dann, wer wolte denn Fürst seyn? Mit dem würde der Fürsten-Stand das elendeste seyn auff Erden, da viel Mühe und Unlust innen wäre. Wo wolten denn die Fürstlichen Ergetzungen bleiben mit Tantzen, Iagen, Rennen, Spielen? Antwort ich, wir lehren itzo nicht, wie ein Weltlicher Fürst leben soll, sondern ??? Fürst ein Christ seyn soll, daß Er auch gen Himmel komme, Wer weiß das nicht, daß ein Fürst Wildprät in Himmel ist? Wenn die Fürsten also sich drein schickten, daß ihr Tantzen, Iagen, Rennen den Unterthanen ohn Schaden wäre, würde ihnen GOtt dasselbe gar wohl gönnen. Aber es wird sich selbst wohl lernen, wann sie ihrem Ampte nach ihre


page 381, image: s405

Unterthanen versorgen wollen, daß gar manches liebes Tantzen, Iagen, Rennen, Spielen müste nachbleiben. Fürs ander, muß Er acht haben auff seine Rüthe, und sich gegen sie also verhalten, daß Er keinen verachte, auch keinnem vertrave, denn GOtt kan der beiden keines leiden. Er hat einmal durch einen Esel geredt, darum ist kein Mensch zu verachten, wie gering er ist. Wiederum hat er lassen den höchsten Engel vom Himmel fallen, drum ist auff keinen Menschen zu vertraven, wie klug, heilig oder groß er sey, sondern man soll einen ieglichen hören, durch welchen GOtt reden oder würcken wolle. Ein Fürst soll selbst den Zaum in der Faust behalten, und allenthalben im Lande zu sehen, wie man regieret und richtet. Denn Er darff nicht dencken, daß sich einander sein und seines Landes so hart annehmen werde, als Er selbst. Und hüte Er sich am meisten vor denen die da sagen: Ey Gnädiger


page 382, image: s406

Herr, vertravet mir Eurer Gnaden nicht mehr denn so viel? Denn er ist gewiß nicht rein, will Herr im Lande seyn, und den Fürsten zum Maul-Affen machen. Denn wo Er ein rechtschaffener Christ und fromm wäre, würde ers gar gern haben, daß man ihm nicht vertraute, sondern gar gern haben, daß sein Thun für iederman am Tage lege, weil C Hristus spricht Ioh. am 3. Wer gutes thut, der komt an das Licht, etc. Es ist gar ein iämmerlich Ding, wo an Herren-Höffen Schmeichler regieren, oder der Fürst sich auff andere verläst, läst iederman machen als ers macht. Vors dritte soll Er acht haben, wie Er mit den Ubwelthätern recht fahre, hie muß Er gar klug seyn, auf ädaß Er ohn anderer Leuthe Verderben straffe, nicht folgen den Räthen und Eysen-Fressern, die ihn hetzen Krieg anzufahen, und sagen: Ey solten wir solch Wort und Unrecht leiden? Es ist gar ein schlechter Christ


page 383, image: s407

der um eines Schlosses willen das gantze Land in die Schantze schlägt. Seinen Schaden soll ein Fürst nicht sachten, sondern der andern Unrecht, das sie über seine Straffe leiden müssen. Dann was haben so viel Weiber und Kinder verdienet, daß sie Wäisen werden, auff daß sich der Fürst räche an einem unnützen Maul oder bösen Hand, die ihn Leid gethan. Aufs vierdte und vornemlich soll sich ein Fürst gegen seinen GOtt ernstlich halten, daß Er sich ihme unterwerffe mit gantzen Vertrauen, und ihn bitte um Weißheit wolzuregieren. Summa, ein frommer Fürst soll sich in vier Orth theilen. Zu GOtt, mit rechtem Vertrauen und hertzlichem Gebeth! Zu seinen Unterthanen mit Lieb und Christlichem Dienst: Gegen seine Räthe mit feiner Vernunfft und ungefangenem Verstand: Gegen die Ubelthäter mit bescheidenem Ernst und Streng.


page 384, image: s408

Ad Conclus. IX.

Selnecder. in Psal. 101. daß etzliche grosse Hansen sagen, es gebühre sich nicht, daß sich ein Herr gegen den seinen gemein mache, es folge Verachtung daraus, und sey genug, wen~ er etliche Personen umb sich habe, mit denen er rede, und durch sie alles andere ausrichte und befehle. Zwar, es ist eine lose Rede, die iederman untüchtig achten muß, darauff zu antworten. Doch ist das die Antwort: daß sich dieselben Leute besorgen, ihr Ansehen und Gewalt möchte geringert, und ihre böse Tücke möchten den Herren, so sie ihre Unterthanen selbst höreten, offentbar werden, und müsten sie mit ihren losen Stücken auffhören, und zu Spottund Schande, wie billig, gemacht werden. Nonnulli Principes hodiè reperiuntur, qui ministris aulicis prohibent, ne libellos supplices subditorum, de contributionum


page 385, image: s409

oneribus conquerentium, accipiant. Quod planè Tyrannicum, et Christiano Principe prorsus indignum. Longè aliter sentiebat Optimus Dux Saxoniae, ERNESTUS, divae memoriae, qui ex rusticorum manibus supplicationes accipere, minimè gravabatur.

Es mögen alle grosse Herren Ihnen das wohl stets zu Gemüth führen, daß wie sie von allen andern ihren action en, als auch insonderheit von ihrem Unterschreiben, GOtt dem Allerhöchsten, dem Könige aller Könige, und Herrn aller Herren, dem richter über alle, dermaleinft an ienem Tage strenge Rechenschafft werden geben müssen, da ihnen denn alle Sünde, Ungerechtigkeit, und anders Unheil, so sie dadurch angerichtet, Ihnen auf eines fürs Angesicht wird gestellet werden: da werden aller armen Witben, Wäysen, und anderer Armen unschuldig


page 386, image: s410

bedrängten Leute, die Sie durch ihre Hand beschützen, und von der gewaltigen Bedrückung retten sollen, an statt dessen aber, sie dadurch geängstiget, verfolget, und ihnen alles Ubel angethan, klagen, wieder sie auffsteigen, und Rache über sie ruffen und fordern: Ia eben die Bösewichter, die durch ihrer Herren Hand alle ihre böse Tücke ausführen können, werden Sie selbst verdammen, daß Sie ihnen ihren mUthwillen zugelassen, und dempselben, Krafft ihres hohen tragenden Ambts, nicht stracks anfangs, durch gute Ordnungen und ernste Haltung derselben gesteuret und gewehret. Und da wird ia nicht felffen, daß sich einer und der andere entschuldigen wollen, er habe nicht gewust, daß solche böse ungerechte Dinge, Ihme zu unterschr eiben hergegeben worden, sondern, eben das wird Ihn desto mehr verdammen, daß er in diesem Stück so nachläßig gewesen, und seinen Dienern mehr


page 387, image: s411

als sichs gebühret, getrauet, da er so leicht umb alles eigentliche Wissenschafft und Nachricht haben fkönnen. ita gravissiè Volrad Fürst enhold. Politisch Bedencken, über das eigenhändige unterschreiben Grosser Herren. pert. 2. ad finem.

§. 2.

Laudat Suetonius Augustum Caesarem, in eius vitâ cap. 33. Eet 72. quòd perstaret in noctem inaudientiâ, etiam sub porticibus, lecticâ quoque utens pro tribunali, si parum corpore valeret, vel etiam domicubans.- Plinius in Paneg. celebrat Traianum, quod assiduus esset in tribunali, adeò ut labore refici ac reparari videretur. Artaxerxes, Cyri Frater, cognomento Memon, non solùm se facilem et affabilem praebuit adire volentibus, sed et uxorem iussit sublatis currus aulaeis


page 388, image: s412

vehi, ut iis, qui eum conventum vellent, etiam in itinere pateret aditus. Ita plutarchus in Regum Apophtegm. Inter Christianos illustris fuit Gratianus Imperator, de quo Ausonius: Laudabile est, inquit, Imperatorem interpellantibus faciles praebere aditus, nec de occupatione causari: Tu confirmas adhuc cunctantes; etiam qurimoniis explicatis, ne quid adhuc sileatur, interrogas.

Ad Conclus. X. §. 3.

Qui filios, fratres, congatos) Quid quaeso, est cognatio, inquit Cornelius à Lapide comment. in mat. c. 20. nisi externa relatio, quod filii vel nepotis caro decisa sit ex tuâ? Quid ad me, quòd tunica mea ex eodem panno decisa sit, ex quo tua?

Ad conclus. XII. §. 2.

In poinionibus suis pertinaces)


page 389, image: s413

Selneccer. comment. in Psalm. 101. Ein Fürst und Herr kan nicht alles für seine Person ersehen, noch bedencken, darumb muß er Räthe und treue Leute haben, damit die Aemter, Land und Leute bestellet und versorget werden, und soll auch trenen Räthen folgen, und nicht auff seinem eigenen Ropffe stehen. Denn darumb schreibet auch ein Fürst: Wir von Gottes Gnaden etc. Daß er anzeigt, daß er nicht allein für seine Person, sondern aus gutem bedachten Rath mit anderen sein eiz getreuen, wie sie heissen, die Sache, davon er schreiben lässet, erwogen und erörtert habe.

Ad Concl. XIV. §. 4.

Ex Ictîs) His addatur novissimè d. Wilh. Leiser. Disserfat. pro Imperio contra dominium eminens. §. 12. ubi ita scribit: Habent Imperantes ius, vi imperii eripiendi bona subditis, iusve


page 390, image: s414

quaesitum illis tollendi; non tamen pro lubitu, sed ita demum, si res postulet, h. e. iustâ ex causâ, Qualis quae sit, regulâ certâ comprehendi vix potest: pro regulâ tamen haberi poterit, cùm et salus et incrementum Reip. imperantibus commendata sint, potiûs salutis, quàm utilitatis causa tale quid admitti et si utilitatis quoque causa eò progredi placeat, tùm quò maior utilias sit, ac ad plures pertingat, eò faciliùs iure hoc Imperii im perantes uti posse. Planè arbeitrium rei huius kad Imperantes redibit, qui meminerint extraor dinarium hunc agendi modum esse, adeoqueve non umerè ad eum convolandum. Idem ad §. 17. ad Lutheri verba, quae habentur Conc. 1. super Evangel. Dom. 23. post Trin. Das eines ieden Gut des Keysers und seines Fürsten sey, respondet,


page 391, image: s415

ea non inferre dominium propriè sic dictum in bonis subditorum. Ibidem auctor ille contraria Hornii argumenta solidè repellit.

Ad Conclus. XVII. §. 14.

Compactata quocumque praetextu violare et irrita reddere, hodie sollemne est. Cùm superioribus annis Officialis quidam Gallicus admoneretur, ut datam fidem servaret, eum respondisse fertur: Er sey kein Sclave seiner Parole. Pudeat, pudeat vos, qui Christiani esse vultis, ita sentire et loqui; ruborem vobis Turcae et Gentiles, fidei tenaciores, iniciunt. Christliche Herren sollen, was sie reden und zusagen, gewiß halten, so ferne es nicht wieder GOtt und Billigkeit, Zucht und Erbarkeit ist. Denn ihre Worte sollen so viel gelten, als anderer Leute Eyde; wie denn viel hochlöblicher


page 392, image: s416

Gedächtnüß Christliche Herren bey den Teutschen diesen Nahmen und Ruhm gehabt, daß ihr Ja und Nein sey, wie es laute, und ihre kleine Brieffe so viel gegolten haben, als jetzt manche sehr lange instrumenta. Es ist bey ihnen gewesen, parum loi et multum foi; bey uns ist jetzt multum loi, et parum foi, sprach Philippus: multum loquacitatis, sed parum fidei. So ein Herr seinen Eyd und Bündnüß bricht, der kan wie man siehet, keinen Seegen und Glück mehr haben. Selnec. comment. in Psal. 101.

Ad Conclus. XVIII. §. 4.

Vid. sis suprà laudati D. Samuelis Pomarii Tract. cui Titulus: Verwiesener ungerechtester Gewissens- Zwang, ubi pluribus hanc quaestionem examinat.

Ad Conclus. XIX. §. 1.

Immotam divinae iustitiae regulam) Die Gesetze sollen dem


page 393, image: s417

Wort und Gebot Gottes, und der Vernunfft, i. e. legi naturae, gleichförmig und ähnlich seyn. Denn was demselben entgegen ist, das heist kein Gesetz, und ist ihme niemand schuldig Gehorsam zu leisten, Selnec. in Psal. 101.

Ad Conclus. XX. §. 1.

Temperantentum iustitiae et misericordiae) Eine iede Obrigkeit soll diese Regel mercken: Wenn das Gesetz an ihm selbst eine Lindigkeit zulässet, und billige exception und dispensation leidet, und darnach der schuldige Thäter ohne harte und grosse Straffe kan gebessert werden, und auch das gemeine Volck durch die Lindigkeit und Erlassung der Straffe nicht geärgert wird, so soll und kan eine Obrigkeit mit GOtt und mit gutem Gewissen wohl Lindigkeit fürnehmen und brauchen. Diese Regel ist recht und klar, inquit Selneccerus cit. loc.


page 394, image: s418

Ad Conclus. XXII. §. 2.

Vid. novissimè Anton. Reiser. Sabbatisch Liecht und Recht. Tract. nostr. de peccat. Advocat. concl. ult. et Tr. de messe. cap. de feriis.

§. 4.

Balistarum gymnasmata) Haec nonnulli Theologorum finitis sacris concedunt, sed rectiùs cum aliis Dilherrus, benè ab illorum sententiâ discedit. Vid. Dillherri Weg zur Seeligkeit. in notis. In Comitatu nostro Schvvartzburgico saepiùs repulsam passi subditi, qui in diebus dominicis eiusmodi exercitia institui petebant.

Strenuas compotationes) Dolendum maximè, et lacrimis deplorandum, magistratibus non posse persuaderi, ut eiusmodi compotationes in diebus sacris sub certâ poenâ, tollant, quae non tantùm per se sunt profanationes


page 395, image: s419

Sabbathi, verùm etiam ad disciplinae corruptionem plurimum faciunt. Cum stupore saepiùs in cauponis vidimus et audivimus helluantes, bacchantes, saltantes, vociferantes, rixantes, digladiantes, vel otiosa vel turpiia verba loquentes, ac ebrietatem insanientes homines, non Christianos.

Ad Conclus. XXIII. §. 2.

Contra Deum ac Remp. graviter peccare) Ein Fürst soll sein Schwerd nicht immer in der Scheiden behalten, oder wieder einstecken, sondern ernstlich schneiden lassen, und die öffentliche Laster redlich straffen, und böse Buben hinweg räumen ohne Ansehen der Person.

Ad Conclus. XXIV.

De vitando mulctarum excessu) Vid. Discurs. nostr. von übermässigen Geld-Straffen. Henr.


page 396, image: s420

Giesebert. Tract. Ob es wohl Sünde sey mit Abnahm Geldes zu bestraffen? Auctor ille laudatum discursum nostrum declarans, ex iure divino negat, vanasque rationes contra mulctas pecuniarias adducit, quas tamen pro tollendo iure mulctandi admittere non possumus; Tollatur abusus maneat usus, Constitutionibus Principum conformis.

Ad Concl. XXX. §. 3.

A nonnullis Principibus sublata) Cùm in vicinis Academiis Bacchanaliorum impietas superioribus annis inter Scholares irrepsisset, sub gravi poenâ à Magistratu Academico prohibita fuit, et nunc per Dei gratiam ea penitus exulasse videtur. Vid. Tract. nostr. de vitiis et erroribus Scholarium. cap. de Bacchanalibus.


page 397, image: s421

Ad Concl. XXXI. §. 2.

Qui causas iniquas propter lucra tuentur) Tales sunt hodiè Advocati et Procuratores plerique, de quorum publicè perniciosâ impietate, iniustitiâ et cupiditate latè egimus nupero in Tract. de peccatis Advocat. et Procurat. Utinam libelli istius lectione quidam, si non omnes, ad meliorem mentem redeant!

Ad Concl. XXXII. §. 2.

Subditos collectarum oneribus gravat) Eine iede fromme Obrigkeit, scribit optimus Theologus D. Selneccer. comment. in Psal. 101. soll sich hüten für dem Schweiß und Blut ihrer armen Unterthanen, welches fürwahr, wenn es ohne Noth, allein aus Pracht gefordert und genommen wird, zu GOtt in Himmel schreyet, und ist Sünde wieder das Siebende Gebot. Es soll ia


page 398, image: s422

eine rechte Obrigkeit sich also in die Sache schicken, daß Sie mit ihren Jährlichen Renthen können zukommen, und nicht durch übermässigen Pracht, Pancketen, Spielen, Verschwendung und Verschenckung, zur Aussaugung der Unterthanen gebracht und überredet würde. Was haben die Herren, wenn die Unterthanen arm sind? und was man bey Zeit aussauget, das hat zur Noth keine Stärcke noch Krafft. Darumb der weise Heyde Aristoteles recht gesagt: Summa bonitas in Principe est abstinentia à pecuniis, et possessionibus subditorum, Ist das Volck reich, so ist der Herr auch reich, und kan zur Noth haben was er will. Sind aber die Unterthanen arm, so muß der Herr zuletzt, sonderlich wenn eine Noth und Krieg einfällt, auch verarmen, ob gleich er in seiner Geld-Kammer eine Zeitlang reich gewesen. Bellum enim non pascitur determinatis, nec quaerit


page 399, image: s423

definita. Eines Herren Kammer ist nicht genug zur Noth. Es ist eine rechte ernstliche Rede Gottes. Eccles. 34. Ein wenig Brods und Nahrung ist des armen Mannes Leben, und wer dasselbige Brodt und Schweiß hinweg nimnt, der ist gleich einem Mörder. Denn es ist ias wieder GOtt und Recht, daß offt arme Leute von ihrer Nahrung, die sie im Schweiß ihres Angesichts erobert haben, und arbeiten, daß ihnen das Blut zum Nägeln heraus dringet, und der Schweiß über die Wangen herab fleußt, müssen Steur geben zu unnöthigem Pracht, und zu fleischlichen Wollüsten. Es sollen auch fromme Herren allen denen gram und feind seyn, und sie für untreve Leute erkennen und halten, die ihnen zu neven Schatzungen und Besch wernüssen der Unterthanen rathen, wo keine öffentliche Noth fürhanden ist. Und wer Rath und That darzu giebt, der gönnet fürwar weder den Herren


page 400, image: s424

noch Unterthanen etwas gutes, und ist ein gottloser Mann, der den Zorn Gottes mehret und grösser machet. O wehe den Herren, so solche Leute umb sich haben, sie hören, und ihnen folgen! Selneccer. d. l. Sed tales sanguisugae et machiavellistae hodiè in plerorumque Principum Aulis gratissimi sunt, qui magno salario conducuntur, foventur, promoventur, honorantur, ditantur.

§. 5.

Operarum oneribus gravat) Inter Principes et Dominos iurisdictionales multi hodiè reperiuntur Pharaones, qui intolerabilibus operis unerträglichen Lehn-Diensten, subditos premunt, ac ferè opprimunt, ac tantum temporis eis non relinquunt, nimirum quod panem pro suis quaerere possint. Nec diebus feriatis ab operarum


page 401, image: s425

praestationibus liberi sunt, miselli homines, ita ut nec corpus nec animam curare eis liceat. O impictatem! ô Tyrannidem, Pharaonicâ poenâ dignissimam!

Ad Concl. XXXIII. §. 2.

Malo hoc miserrimè adfligitur) Hactenus enim contra saluberrimas Imperii Constitutiones, ex Ioachimicis aliisque optimae sortis nummis, moneta deterior, (die Sechzehn- und Acht Groschen-Stücke,) conflata est, cum praesentissimo tàm Reip. quàm subditorum damno. In hâc re, ut in aliis pluribus pessimi mores traxêre leges in potestatem suam.

Ad Concl. XXXVI. §. 3.

Graviter peccant Principes) Vid. Corpus iuris Venatorio. Forestalis, superioribus annis à nobis publicatum. part. 2. et 3.


page 402, image: s426

Ad Concl. XLIII. §. 1.

Publicam rem in periculum coniciunt) Superioribus annis exoticus quidam minister, de Principum Germanorum Aulis scripsit quòd morbo cancri laborent, qui omnes vires et facultates Principum sensim consumere solent. De multorum Principum etiam minus potentum aulis id verum esse experientia docet.

Ad Concl. XLIV. §. 3.

Exsecrabilem dominandi libidinem) Grosse Fürsten und Herren stellet der Teuffel auff die Zinnen des Tempels, und spricht, sie sollen sich herunter lassen, wenn er ihnen diese Gedancken eingiebt, daß sie mächtig sind, haben weise Käthe, sind selbst auch weise, derhalben wagen sie es, und thun auch dem Teuffel zu Ehren, aus


page 403, image: s427

Vermessenheit, eigener Gewalt nnd Weißheit, einen Gauekel-Sprung, fangen seltzame Practiken an, erregen Krieg von wegen einer Hand voll Hoffarts, und führen sich und ihre Unterthanen in schreckliche Noth und Unglück. Simon Pauli Explic. Evang. Dom. 1. Quadrag. p. 246. Hodiè Ger. mania nostra talem Hannibalem, proh dolor in visceribus habet.

§. 2.

Ne quid temerè statuatur) Reinholdus de Derschau, Consil. Brandenb. in hodosophiâ. p. 415. Wenn heutiges Tages ein Potentat Krieg wieder diesen oder ienen anfahet, fragt man nicht zuvor den Mund des Herrn oder seine Mund-Boten, ob man hinauff ziehen, oder daheim bleiben soll: Hoff-Prediger und andere gottselige Lehrer werden


page 404, image: s428

von diesem Kriegs-Rath gantz und und gar ausgeschlossen, müssen durch aus keine Wissenschafft haben, wer, wie, was, warumb, zu was Ende, und wieder wen man kriegt: wollen sie etwas davon wissen, und dawieder reden, wird ihnen das Handwerck bald gelegt. Man höret auch keine verständige, gottesfürchtige, gewissenhaffte Rechts-Gelehrten drüber: Sondern etliche wenige Eisen-Fresser, die entweder sich selbst in Kriegs-Dienste wollen begeben, oder auch sonsten ihr interesse darbey suchen, werden darzu gezogen, und gehet alsdann, wie dorten von Rehabeam geschrieben stehet. 1. Reg. 12.

§. 4.

Pro singulis guttulis) Luther. tom. 8. Altenb. p. 43. Seelig sind die Friedfertigen, denn sie sollen


page 405, image: s429

Gottes Kinder heissen. Matth. 5. ohne Zweiffel wiederumb wirds heissen: Vermaledeyet sind die Fried-Brecher, denn sie müssen des Teuffels Kinder heissen. Solcher Spruch, weil er Gottes des Allmächtigen ist, wird kein Unterscheid der Person achten, wie hoch sie seyn, sondern alle unter sich habem und gebieten, Frieden zu halten, bey Ver, lust ewiger Seligkeit, oder (das gleich viel ist) der Kindschafft Gottes?

Ad Concl. XLVI. §. 2.

Fiduciâ peccaminosâ) In genere de foederibus scribit Lutherus, quem allegat Selnec. comment. in Ierem. cap. 8. Es werden schier alle Reiche durch das Vertraven auff menschliche Hülffe zerstöret, und wir, die wir uns gute Christen rühmen, sehen und wissen solches, und folgen den~och diesen un glückseligen


page 406, image: s430

Exempeln nach. Denn was dürffte man Bündnüsse, wenn nicht die Fürsten und Städte höffeten, sie wolten dadurch sicherer seyn, und wir gläuben nicht, daß GOtt starck genug sey, halten auch nicht dafür, daß er sich unserer Sache annehme, sonst würden wir Uns auff seine Güthe und Macht verlassen, und nicht so sehr nach fleischlichen Schutz umbesehen. Ita sanè est, et infelicissimo hoc tempore, quo misera Germania per aliquot annos in hunc usque diem, ab armis Gallicis vexata est, experientia docuit. Vix ullum foedus hactenus sine carnali fiduciâ in potentiam Confoederatoru m, contractum fuit, cum infelicissimo eventu. Nonnullos Principes, libertate pangendi foedera cum exteris sine gravissimo Imperii


page 407, image: s431

detrimento, incautè utentes vel abutentes, serò satis facti paenituit. Utinam Magnates cogitarent non illud Propheticum! Maledictus homo, qui confidit in homine, et ponit carnem brachium ivum! Ier. 17.

Ad Concl. XLVII. §. 2.

Impium et minimè excusabile) Dissentit ab hâc sententiâ, sed malè, Pufendorf. de iur. nat. et sent.

APPENDIX. Der Christliche Regent.

EIn Christlicher Regent ist ein lebendig Bild Gottes, dessen Ehre er zum Haupt-


page 408, image: s432

und End-Zweck seiner Landes Regierung und aller seiner Wercke, Rath- und Anschlägen machet. Er hält genauer über die Ehre Gottes, als über seine eigene,und ist viel empfindlicher, so wieder dieselbe gehandelt wird, als wenn es ihme selbsten geschehe. Er ist ein Eyferer über dem Wort des HErrn, sonderlich der Ersten Taffel derer Zehen Gebot des Höchsten. Er ist eine Seugamme der Kirchen Gottes; Er dultet keine Abgötterey, keine Secten, Ketzerey- und Spaltungen in der Religion, sondern bleibt bey dem Wort Gottes, und schützet die rechte reine Lehre der Evangelii, in Kirchen und Schulen, zu Hauß und Hoffe, und im gantzen Lande. Er wagets mit gantzen Herßen auf den HErrn, und wenn Gottlosigkeit, und falscher


page 409, image: s433

Gottesdienst unter dem Volck eingerissen ist, so schaffet Er nach dem Exempel des frommen Iosiae, solchen Grevel ab. Die wahre Gottes-Furcht ist seine fürnempste Regiements-Tugend. Er weichet nicht von dem Gebot des HErrn, weder zur Rechten noch zur Lincken. Das Wort des HErrn ist stets bey ihm, und lieset sein Lebenlang darinnen, auff daß Er lerne fürchten den HErrn seinen GOtt, daß Er halte die Rechte und Gebote des HErrn. Er wandelt allenthalben fürsichtig, redlich und treulich. Er nimmet sich des Worts Gottes und der Rechten reinen Lehre des Evangelii, mit rechten Ernst an: Er schützet und handhabet treve Lehrer und Prediger, lässet sie bey ihrem Ambte nicht Mangel und Noth leiden, sondern giebt


page 410, image: s434

seine Zehenden treulich und ohne Abbruch, und schaffet daß die das Evangelium predigen, auch sich davon nehren mögen. Seine höchste Sorge ist, daß das liebe Christenthum in seinem Lande, bey seinen Unterthanen nicht allein erhalten werden, sondern auch immerfort wachsen, und zunehmen möge. Er siehet nicht genauer auff die Vermehrung seiner Intraden und Einkommens, als auf die Vermehrung derer grassiren den Sünden und Lastern, denenselben mit Heroischen Geist, Ernst und Eyfer, zu steuren, zu wehren und im Grunde auszurotten und zu vertilgen. Er gibt fleißig acht auff seine Person, daß er seinen Untergebenen ein gutes Exempel gebe, als wol wissend, daß wie der Regent ist, also auch desselben Ambt-Leute


page 411, image: s435

sind: An seinem Hoffe gehet alles fein Christlich und ordentlich zu, derselbe gleichet so wohl einem Tempel und Hauß-Kirchen, als einem Fürstl. Palatio. Er hält auch gute Ufsicht auf seine Räche, Beambte und Unterthanen, daß sie ein Gottfürchtig, Christlich und Erbar Leben führen. Seine Augen sehen sich umb nach den Treven im Lande, und hat gerne fromme Diener. Falsche Leuthe hält Ernicht in seinem Hause, Er achtet den nicht, der stoltze Geberden und hohen Muth hat. Die Verleumder, Hof-Schmeichler und Lügner gedeyen nicht bey Ihm. Den Bösen leidet Er nicht und vertilget die Gottlosen in seinem Lande. Er suchet und fraget mit Fleiß nach redlichen Leuthen, die GOtt fürchten, warhafftig, und dem Geitz


page 412, image: s436

sind, die setzet Er zu Richtern und Ambt-Leuten über sein Volck. Er hänget aber seine Regierung nicht blößlich an dieselbe, als die offtermahln, wie des Priesters Eliund Samuelis Söhne, sich zum Geitz neigen, Geschenck nehmen, das Recht beugen, und Gewalt üben im Volck, sondern nimmet als ein trever Hirte seiner von GOTT ihme anbefohlener Schäfflein sich mit rechtem Ernst und Eyfer selbst an. Weil die Gegenwart und des HErren Auge alle Sachen im gantzen Regiment aufs beste befördern, so ist Er, so viel müglich, dey denen wichtigsten und fürnehmsten Geschäfften selbst gegenwertig, sitzt in der Nath-Stuben, höret die Unterthanen selbst, gibt Rath, und schafft ihnen Hülffe, und lässet Ihme keine Mühe und Arbeit


page 413, image: s437

dauren. Gegen die Unterthanen hält Er sich als ein frommer Vater gegen seine Kinder: Er ist ein Schutz der Armen, eine Hülfse ??? Bedrängten, ein Trost der Witben und Wäysen. Er errettet den, der da schreyet, und den Wäysen, der keinen Helffer hat; und erfreuet das Hertz der Witben. Gerechtigkeit ist sein Kleid, und das Recht sein Fürstl. Hut. Er verschaffet, daß solche so wohl deß Armen als den Reichen, ohne Ansehen der Person, durch gehends, schleunig, ohne Kost-spildige und weitläufstige Rechts-Processen mitgetheilet werde. Seinen eigenen Gesetzen und Ordnungen von Zucht und Erbarkeit, ist Er selbst gehorsam, damit die Unterthanen Er hierdurch zu guter Nachfolge reitzen möge.


page 414, image: s438

Weiln an der Kinder-Zucht, und guten Künsten viel gelegen, so sorget Er fleißig vor die Schulen, damit dieselbe in guten vigor erhaiten werden. Er siehet allezeit sorgfältig auff gemeinen Friede, und des Landes Wolfarth. Er sucher nicht sein eigenes allein, sondern seines Volcks Vestes, und befleissiget sich in seinen Regierungs-Ambte ihnen also zu dienen, daß sie ihr Gebeth zu GOTT, mit Freuden und nicht mit Seufftzen für ihm, als ihren lieben Vater thun. Wie Er ein treuer Regent, also ist Er auch ein fleißiger Hauß-Vater, der mit seinen intraden und ordentlichen Einkommen standmässig zu handeln, und dieselbe wohl und nützlich anzulegen weiß. Er beschweret sein Volck nicht mit übernöthigen Frohnen, Diensten,


page 415, image: s439

Steuren und andern Auflagen; Lässet auch nicht zu, daß seine Ambt-Leute über das Volck mit Gewalt fahren. Er hält es vor eine Himmelschreyende Sünde, ohne dringender Noth, zu weltlichen Pracht und fleischlichen Wollüsten, von denen Unterthanen ihren Schweiß und Blut zu fordern. Er erinnert sich der schröcklichen Straffen des unbarmhertzigen Pharaonis, und ungerechten Ahabs, und lässet einem ieden bey seinem Stücklein Brods ruhig leben, höret die ienigen nicht, so zu neven Beschwerungen, das Volck zu drücken und auszusaugen, rathen und heffen, eingedenck, dessen, was der HErr durch den Mund des Propheten denen androhet, die das Fleisch seines Volcks fressen. Er ist besorget sein Land und Leute bey Ruhe und


page 416, image: s440

Friede zu erhalten. Er greiffe nicht zum Waffen, und hütet sich vor Krieg und Blut-Stürtzungen, da es nicht Gottes Ehre, und die höchste Nothwendigkeit der Wolfarth seiner Unterthanen erfordert. Mit denen Feinden der Kirchen Gottes, darunter die wahre Religion pericliren könte, tritt er nicht in Bündnisse, sondern hasset alle das jenige, was GOtt selbsten hasset. Er verlässet sich nicht auff Macht, Gewalt, grossen Reichthum, Herrligkeit und Ehre, sondern allein auf GOtt, dessen providenz und direction er alle sein Glürk Wolfart, und Sieg zu schreibet. Er erkennet in Demuth, daß Cron und Seepter von des Höchsten Hand ihme verliehen sey, nicht zu Erfüllung seiner fleischlichen Begierden und Wollüste, sondern zu Gottes


page 417, image: s441

Ehr, und seines Volcks zeitlicher und ewiger Wolfart. Und weiln Er weiß, daß die Gewaltigen ge waltig sollen gestraffet werden, und das alles, was hoch ist, ein Greuel vor Gottes Augen, so demüthiget Er sich als ein treuer Knecht unter die Gewaltige Hand seines HErrn. Er bittet mit Salomone von Gott ein gehorsam, weise und verständig Hertz, daß Er sein Werck richten, und was gut und böse ist, verstehen möge: Er ruffet den Höchsten ohne Unterlaß um Rath, Beystand und Hülffe an; Sein Symbolum, so er stets in seinem Hertzen wol betrachtet, ist: Gott ist mein König. Endlich vergnügt ihn nicht, daß er selbsten glückselig seyn soll, es wäre denn, daß Er gleich versichert wäre, daß es nach seinem Tode seinem Volck wolgehen solte, darum sorget


page 418, image: s442

Er in seinem Leben vor die Wolfarth und den zukünfftigen Nutzen der Kirchen oder Religion, und der Unterthanen, und übergiebt mit willigen Händen und Hertzen Cron und Srepter den jenigen, dem Sie GOtt und das Recht gönnet, und anvertrauet haben will.


image: s443

INDEX Succinctus rerum notabibilium, quas hic libellus complectitur, ad ipsius paginas sese referens.

A.

Adulatores Principes in suius aulis ne tolerent, iisve vacivas praebeant aures. pag. 302. 303

propter multiplicata damna, quibus illi ipsi, eorumque subditi expositi sunt. p. 304. 308

Appellationes reis in causis criminalibus denegandae non sunt, quia speciem defensionis repraesentant. 182

Auxilia ab infidelibus petere in se quidem iniustum non est, ex


image: s444

circumstantiis tamen concurrentibus facile iustitiae et scripturae facrae contrariari possunt. 337. 338

inde DEO maximè infensa sunt, quae contra Chriftianos evocantur. 336. 337

quae etiam semper Christianae fidei maximè nocumento fuere. 338

et ipsis sociis suis noxia. 338. seq. cum gravi scandalo coniuncta. 339

plerisque tam Theologis quam Politicis reprobata. 341. 342. sqq.

ab illis qui eadem petiere maximè deplorata. 345. 346

et à DEO graviter punita Francisci Galliae Regis loquitur. 346. 347. seqq.

adeò ut nec necessitatis casus excuset. 349. seqq.

nec sub specie defensionis iusta fiant. 349

etsi in sacris exempla non desint, quibus respondetur. 349. seq.


image: s445

B.

Bacchanaliorum sestum è Gentilismo descendit. 228

occasio, cui suos natales debeat. 228. seq

ritus eiusdem. 229

non est tolerandum, tamquam impium peccaminosum et scandalosum, legibus divinis, honestati et bonis moribus contrarium, 232

inde merito publicis et peculiaribus edictis quorundam Principum sublatum 234. 235. seq.

Bellum quodnam licitum sit? 323. 324

est epitome omnium malorum. ibid.

fugiendum maximopere. ibid.

nec prius gerendum, quam omnia alia deficiant, et extrema necessitas id extorqueat. 326

quo nomine laudatur Augustus Imperat. 326. 327

esi non iniustum sit, sugiendum tamen est. 328


image: s446

hinc Princeps bellum ob leves culpas suscipiens tenetur subditis ad restitutionem damni dati. 328. seq. quae sint iustae belligerandi causae? 329

quas inter minimè referenda imperii dilatandi cupido, quae hodiè plerorumque bellorum vera causa est, alias tamquam praetextus prae se ferentium. 332. seqq.

hodiè in bellis praecipue stipendium, merces et praeda considerantur seposita iustitiae ratione. 331

C.

Capitulationes Principibus sunt servandae, maximè si iuratae sint, nisi salus Reip. aliud imperet. 112. 113

Collectarum finis quis? 255. seq.

modus. 257. sq.

Consiliarii Principibus necessarii sunt. 90

eosque Principes sequi decet. 91. sq.


image: s447

pios tantum Princeps alat. 294. 295. sqq.

per quem solum aliquando tota Resp. conservatur. 295

veritatem Principi suo audacter dicat. 309

suo salario dignus est. 313

idque non imminutum solvendum. ib.

immò auctis laboribus etiam augendum. 314

Cultus divinus iuris moralis est. 158. seqq.

D.

Defensionis reorum, sunt iuris naturae praeceptivi. 177

et divini. 177. 178

ideòque nemini denegandae, nemo condemnandus, nisi hae praecesserint. 179. 180

etsi delictum sit notorium. 180

et nulla eas concedendi iudici subesse videatur iusta causa, 181


image: s448

DEUS qua ratione reorum posteros punire soleat? 185

an DEUS Innocentem cum nocente punire queat? 186

Dies Dominica iuri Caesareo semper honorabilis habetur. 160

inde nundinae in ea non sunt instituendae. 160. 161. seqq.

nec palaestrarum aut balistarum gumna/s1mata, aliive ludi permittendi. 164

sanctificanda est, ex quo auctoritate publica ea cultui publico et externo destinata est. 158. 159

Dispensare quid? 154. seq.

lex naturae et divina dispensationem Principis non admittunt. 155. 156.

in quibus delictis Princeps quoad poenam possit dispensare. 149. 150. seqq.

Dispensatio anne in dubio concedenda? 157

Dominium supereminens quando coeperit, quibus et quousque sese


image: s449

extendat. 68. 113

Duella omnia per se et intrinsece turpia sunt, legi divinae repugnant, perniciosa sunt rei publ. et iudiciorum ordini contrariantur. 196

est duellum opus inexcusabilis audaciae, intolerabilis feritatis, extremae iniustitiae, et immanis superbiae. 197

nullo modo tolerari possunt. 197. 201

multis quamvis gentibus, ipsisque Germanis in usu fuerit. 194

peccat in conscientia ea permittans. 196. seq.

puniturque, ut docent exempla. 199. 200

Merito ergo hodiè plerisque locis edictis interdicuntur. 200. 201

recensetur constitutio Imperatoria severissima eadem vetans. 200. - - 219

peccat enim is, qui duellum


image: s450

quamvis à Principe permissum ingreditur. 219

E.

Ecclesia constat triplici membro seu statu, Ecclesiastico, Politico et Populari. 29

Ecclesiae ministri plerumque parum salarii accipiunt. 34. seqq.

Ecclesiastica bona extra casum necessitatis aut evidentis utilitatis publicae ad usus saeculares transferenda non sunt. 43

differunt ò rebus sacris. 43

male spiritualia nuncupantur. 43

horum saecularisatio quando permissa? 44. 45

haec possidens tenetur ad sufficientem ministrorum eius alimentationem praestandam. 33. seqq.

In alios usus non sacros converti possunt, ubi abundant. 53. 54


image: s451

Ducum Würtembergiae religio circa sarta conservanda bona Ecclesiastica extollitur. 52. 53

Egregiam curam, Ernesti III. Ducis Saxo-Gothani pro Ecclesiis, Scholis earumque ministris vid. 40. 41. 42

Quatenus alienari possint? 46. 47. seq.

Exactiones nimias DEUS nimiopere odit. 249. seqq.

Expensas Princeps maiores ne faciat, quam facultates eius ferre possunt 318. seqq.

F.

Feras noxias agris subditi occidere possunt, dominusque tenetur de damno dato. 278. seqq.

Ferae nullius sunt, quamdiu nulla lex civilis intercedit. 275. seqq.


image: s452

Fericidae capitaliter puniri iuste nequeunt. 286. 287.

Fidem frangenti servanda non est in saecularibus, fecus in spiritualibus. 139

Fides alia spiritualis, alia politica. 139

Fides hosti data servanda. 121. 122. seqq.

etsi reip. sit pernitiosa, dummodo obiective mala non sit. 122

Fidei hostibus non servatae exempla à DEO punita. 127. 128

Fiscus mulctarum compendiis ditandus non est. 175. 176

Foedus cum infideli inire non licet contra Christianum, etsi in se et absolute malum non sit. 337

Illud enim DEO displicet. 338

fidei Christianae nocet 338

scandalo sum est. 339

non firma sunt. ib.

etsi necessitas vel defensio id exigat. 350


image: s453

proinde plerisque et Theologis et Politicis damnatur. 340. seqq.

et ipsis suis auctoribus deplorantur. 245. seq.

et poenam inserunt. 346.

quibus tamen non obsunt exempla in sacris occurrentia. 349. seq.

H.

Haereticis data fides servanda de iure divino. 130. seq.

maximè iurata. 133

ergo et conventiones. 130. 131. - - 140

sunt enim iuris naturae et Gentium aeque ac alii participes. 130

in eos ferro grassandum non est. 18

quatenus infames sint? 140

qua tales perfidi non sint. 137

Exempla fidei violatae non sine damno. 130. seq.


image: s454

Ea demum pacta cum is inita servanda, quae manent intra ambitum actus cuiusdam policici, et meris politicis rationibus superstructa sunt, non verò quae Religiionem tangunt. 138

pactis initis non obstantibus haereticorum doctrina damnari poitest. 138

Pactum itaque publicum, quod Catholici cum haereticis iniere Papa solvere nequit. 135. seq.

Homicidii poena remitti nequit. 150. 151. seq.

nec pecuniaria poenâ expiari, quod olim in Polonia iuris fuit, hodiè rectè emendatum, 142. 143

homicida sacrilegium qua ratione committat Philoni, 151. 152

Hostes aeque iuris naturae et Gentium participes sunt, ac alii. 131


image: s455

I.

Imperium à DEO est. 1.

Non se extendit in vitam subditorum innocentium. 356. seqq.

Impunitas malorum mater. 168.

Impunitas malos reddit audaciores. 166

Iudaei indistinctè recipiendi in civitatem non sunt. 26. 55

sub quibus conditionibus tolerari possint? 57. 58

Ius recipiendi eos in nostro Imperio, quibus competat. 56

Iudex terrestris exemplum DEI in omnibus sequi non debet. 185

Iudicum dwrofagi/a coërcenda. 243. 244

Iuramenti religione sublata aut susque deque habitâ omnes conventiones et commercia labefactantur. 133


image: s456

Ius naturae et Gentium religionis discrimen non agnoscit. 130

nec dispensationem Principis admtttit. 155. 156

L.

Leges omnes cedere debent utilitati publicae. 119. 120

legum iniquarum exempla. 142. 143. seqq.

Lex divina dispensationem Principis respuit. 141. 155. seqq.

nec abrogari potest à Principe. 142

Leges sundamentale à principibus servandae, nisi salus reip. ab iis recedere svadeat. 113. 114

Liberalitas Ernesti III. Ducis Saxo. Gothani erga egenos extollituri. 41. seq.

Libidinem èrep. tollendi media iusta quae? 224. 225


image: s457

Litium diuturnitas et multiplicatio reip. perniciosa. 238

hinc Principis est, eas quantum potest, abbreviare. 240. seq.

Lupanaria tolerari in rep. Christiana nequeunt. 220. 221. seq.

nec sub specie honestatis et in bonum finem. 222

nec per eadem libido hominum compescitur,sed inflammatur. 223. seq.

repugnant iuri divion et Iustiniano. 225. seqq.

M.

Mala non sunt facienda, ut eveniant bona. 223

Malos punire Princeps debet, maximè contra primam tabulam peccantes. 167. - 171

Mendici validi è civitate eiciendi. 190. seqq.


image: s458

Milites vagi in rep. non tolerandi, 190. sq. Minister vid. Consiliarius.

Misericordiam sequitur paenitentia exemplo Ludovici Regis Franciae, si nimia est. 147

ergo nimis misericors Princeps esse non debet. 146. seq.

Moneta cur in societatem humanam inducta? 259. sq.

eius frequens mutatio reip. maximè nocet. 260. sq.

hinc non mutanda, nisi casus necessitatis id exigat. 262. 263. 264. seq.

Monopolia indistinctè nec ilaudabilia, nec damnabilia, 268

qualia Princeps concedere possit? 267 - - 271

Morbus Gallicus occasione Lupanariorum natus. 224

N.

Naufragorum bona fiscus sibi


image: s459

contra ius appropriat. 144. seq.

Necessitas non facit licitum, quod in seturpe est. 346. 350

Nundinae die Sabbathi concedendae non sunt. 159 - 163

Nuptiis contrahendis etiam de iure naturae et divino morali quidam obsunt gradus. 155

circa quos Princeps dispenlare nequit. 156. seq.

O.

Officia pro meritis sunt distribucnda. 73. - 78.

eorum publica nundinatio turpis et perniciosa est. 80. - 86

an in casu extremae necessitatis admitti possiti? 86. 89

Operis publicis subditi nimium gravantur hodiè. 252. - 256

Orphanorum singularem DEUS habet curam. 290


image: s460

itaque et Princeps eos defendat et foveat. 291. 292

Otiosi in republic. tolerandi non sunt. 188.seqq.

P.

Peccatis alienis quot modis communicemus? 244

Poena delicto commensuranda. 172. seq.

suum teneat auctorem. 184. seq.

non eius liberos vel propinquos. 144

eius finis quis? 178

iustae charitati non repugnat. 166

non nisi ex certâ causa remittenda. 148

nec in omnibus delictis, 149. sq.

Princeps nullum alium, quam DEI gloriam prae se ferat finem, 1.-4 Status Principum nimius DEO displicet, et reip. noeet. 316

Principis clementia nimia reip.


image: s461

perniciosa est. 171

ei recreationes in videndae non sunt. 65

suos libenter audiat. 67

omnia ad utilitatem publicam dirigat. 269. seq.

et salutem populi, 4

pastorem repraesente. 4

ratinem reddere debet de subiectorum animis. 8. 9

serro Religionem ne propaget. 10. 11

est propter subditos, non vero subditi propter Principem. 269

in legibus divinis dispensare nequit. 141

nec easdem abrogar. 142

libertinismum et religionum confusioniem permittere non debet. 21

iudicium de Religione sibi soli excluso clero et populo ne vindicet. 27. 28.


image: s462

quantum iuris habeat circa religionem? 28. 29

ad poenam iratus ne accedat, deterritus exemplo Theodosii. 174 non fallat fidem datam. 116. sqq. obligatur ex pactis cum subditis initio suscepti imperii initis. 111. 112. seq.

eius pacta omnia dependent à bono publico. 119

leges non ad arbitrium suum aut Gynecaei aulici ferat. 95. sqq. quid et quantum à subditis exigere possit? 257. Christianus solam sibi propagationem verbi divini pro scopo habeat. 344

habet us vitae et necis. 165

vid. Indicem Conclusionum.

Privilegia subditis data, si iniqua esse incipiant, limitari, et plane revocari possunt. 120. 121

A Processu DEI ad Processum hominum argumentari non licet. 185.


image: s463

R.

Ius Regium quale sit, quod Seriptura depingit? 108. 109

Religionis adiaphoria permittenda non est. 21. 22. seqq.

nisi sine totali convulsione reip. distensiones componi nequeant. 24

iudicium de religione Principi soli, excluso clero et populo non competit. 27

ferro propaganda non est. 10

quod repugnat Scripturaz sacrae, fidei naturae et Patrum auct oritati. 13. 14

eius defensio vera et iusta belli causa est. 329

Reversales ob quem dentur finem? 115. 110

non sunt violandae, aut tollendae. 116. sq.

nisi reip. salus id exigat. 119. sq.


image: s464

Ritus Principe solo per abusum introductos, nemo servare tenetur. 32

S.

Saluti publicae omnia alia postponenda. 246

Scholarum ministri sustentandi ab iis, qui bona Ecclesiastica tenent. 37. 38

Subscribendi nimia facilitas principum maximè periculosa. 70

Ob eam Theoosius taxatur. 71

et proprio suo exemplo ab illa adducitur. ibid.

Cautio in subscribendis libellis adhibenda. 72

Saecularisatio bonorum Ecclesiasticorum quando licita? 44. 45

Status Imperii libertatem habent operam suam exteris militando addicere. 329. 330


image: s465

Subditus alterius domini superioris ad perfidiam vel alia scelera allciciendus non est. 351. seq.

innocens ad exitium ne in casu necessitatis quidem dari potest, secus dentit Grotius. 365. sqq.

T.

Tributa iustè imponi possunt, tam respectu iuris divini, quam naturalis. 245. seq.

nova non sunt imponenda, nisi necessitate et utilitate publica id urgente. 147

Turearum auxilia aut foedera appetenda non sunt. vid. tit. Foedus.

V.

Venationem Princeps solus sibi iuste adscribere potest. iure superioriatis, illaeso iure naturae. 277


image: s466

Venatores qui conculcant subditorum segetes tenentur ad restitutionem damni dati. 281

Venationem Princeps habet non propter solam recreatio. nem, sed etiam ut defendat subditorum praedia à noxa ferarum. 282

Vias publicas reparare decet eum, qui vectigal percipit. 272 seq.

viduarum singularem curam DEUS habet, ideòque et Princeps eas foveat. 290. 291. seqq.

Z.

Zingari è civitate arcendi. 291. 292


image: s467

Loca Scripturae explicata.

1. Samuel. 8. p. 108. 109.

Roman. 13. V. 4. p. 165. 166.

2. Corinth. 6. v. 14. p. 137. 139.


image: s468

Errata.

Pag. 12. arcanâ leg. arcanae. pag. 13. esset leg. etiam. pag. 21. praescriptines leg. proseript. pag. 24. das und in das leg. alles. pag. 90. mo leg. como. tocoas. leg. todas. aydem. leg. ayudem. segna leg. segan. varonis. leg. varones. arer leg. aver. pag. 105. leces l. legges. brescar leg. buscar. pag. 117. de leg. te. pag. 140. an leg. au. pag. 142. cui leg. cum p. 168. reum l. eum. pag. 152. Hit l. His. pag. 211. auch leg. auff. pag. 226. et ins. tanleg. tamquam. pag. 270. subditus. l. subditis. pag. 285. Röm.. leg. Rorn.