17 May 2005 Ruediger Niehl
typed text - structural tagging complete - no semantic tagging - no spell-check


image: s001

IN NOMINE IESU! AHASVERI FRITSCHI MILES PECCANS, SIVE TRACTATUS DE PECCATIS MILITUM.
[Gap desc: illustration]
OSTERODAE, Sumptib. BARTHOLDI FURMANNI, Bibliopol. RUDOLSTADI, Literis CHRISTOPHORI FLEISCHERI, ANNO M. DC. LXXXII.


image: s002

GENEROSISSIMO ATQUE EXCELLENTISSIMO DOMINO, DOMNINO FRANCISCO de Meinders, Serenissimi ac Potentissimi Electoris Brandenburgici CONSILIARIO STATUS INTIMO, etc. PATRONO AC FAUTORI SUO Sal. Pl. D. AHASVERUS FRITSCHIUS.


image: s003

IUcunda recordatio, VIR EXCELLENTISSIME, singularis benivolentiae, quam occasionenuperrimi Conventus Circularis Lipsiensis, in amico quodam colloquio erga me abundè contestatus es, impulit me, ut publicam animi mei, TIBI deditissimi, tesseram ederem: Cumque animadvertissem, Excellentiam Tuam, inter media gravis sima et concatenata negotia, nihilominus scriptorum meorum, per viginti quatuor annos in lucem editorum lectione maximè delectari, placuit, praesentem de Milite Peccante Libellum Illustri Nomini Tuo consecrare. Accipe igitur illum benivolâ manu ac mente, ac me meaque studia favore Tuo dignari perge. VALE, Vir Excellentissime, et rem, quam agis publicam, porrò feliciter age, perage. Dab. Rudolstadii, è Museo, d. 24 Febr. A. 1682.


image: s004

Praefatio ad Lectorem.

MIlitiam disciplinae Christianae minimè adversari, nonnullis fanatiorum frustrà reclam antibus, ex scripturis sacris manifestissimè patescit. Nam, ut scribit Augustinus. E. pist. 5. ad Marcell. Comitem: Si Christiana disciplina omnia bella culparet, hoc potiùs militibus in Evang elio consilium salut is petentibus, diceretur, ut abicerent arma, seque militiae omninè subtraherent: dictum est autem: neminem concusseritis, nullli iniuriam feceritis, contenti estote stipendiis vestris: Vid. Idem Epist. 205. ad Bonifacium in hanc sententiam: Et lib. 22. c. 37. contra Faustum et serm. 19. de verbis Domini. Insulsus ille Erasmus, (ait Coqueus. comm. in August. Tract. de Civitate Dei. lib. 1. c. 26.) annot. in cap. 3. Lucae, et Praefatione in Enchiridion militis Christiani, Evangelicis et Apostolicis literis dicit adversari Augustinum, qui bellis


image: s005

patrocinetur, ubi impudentissimè mentitur, ut ex sacris scripturis passim constat; sed nobis plus unus Augustinus, quam plures Erasmi. Id autem omninò dicendum, nullum serè hminum genus magis impium, crudele ac malitiosum esse, quàm militum. Potuissetalicui videri, ab eo tempore, quo milites sanctissimâ do ctrinâ Christianâ imbuti fuerint, pravos mores abiecisse, vitamque fide Christianâ dignam agere studuisse; sed planè contrarium experientia docuit. Etiam de quarti, adhuc purioris ac simplicioris post Christum natum Saeculi, militantibus viris, gravissimè conqueritur S. Ioannes Chrysostomus, cuius verba, quae habentur homil. 26. in Matthaeum, non possumus non adducere, ut Lector indè videat, non huius tantum, omnium corruptissimi, ac depravatissimi saeculi milites Impios ac flagitiosos esse, sed et antiquissimis temporibus ferè meliores


image: s006

non fuisse. Ita autem Sanctissimus Pater: Vultis à militantibus exordiar? An igitur parum isti delinquunt, cùm in dies atque horas contumelientur, maledicant, convitientur, ex alienis ditentur calamitatibus, rapaces lupos imitentur, numquam â delinquendo desistant, nisi quis absque undis maria esse contendat. Quae e. nim passio ipsos non turbat? aut quaenam aegritudo animam eorum non obsidet? ô qualibus invident, et in videntes mirificè se apud eos ostentant, subiectis atrocissimè utuntur: His qui alicuius causa coacti ad eos, quasi ad Portum refugiunt, tamquam hostes inferuntur. Quot apud eos rapinae? quot obtre ctationes, atque cauponationes sunt? quot serviles adulationes? quot mendacia? quot maledicta? Sed ad singula singulas leges Christi opponamus. Qui dixerit Fratri suo, stulte, reuserit gehennae ignis. Qui mulierem ad


image: s007

concupiscentiam inspexerit, iam eam in corde suo moechatus est. Nisi quis se humiliaverit, sicut parvulus, non intrabit in regnum caelorum: isti ve ro tumorem et arrogantiam adversus minores, ut eos vehementiùs timeat, magno studio exercent, ac omni atroci ferâ crudeliores in eos in veniuntur. Nihil pro Christo, omnia pro ventre, pro quaestu, pro vanâ gloriâ faciunt. Putasne posse nos ora. tione delicta eorum recensere? Quis posset detrectationes, quibus utun tur, verbis consequi? quis prosusissimum risum? quis importunas contentiones? quis turpiloquia? Nam de avaritiâ nihil dicendum est, nam ne sentire quidem morbum hunc possunt. Sic enim hoc vitium, expulsâ virtute, animum ipsorum detinet, ut ne crimen apud insanientes illos esse videatur. Hactenus Chrysostomus. De nostri autem saeculi militum summâ impietate. D. Ioann. Mullerus. in Atheismo devicto. cap. haec tradit.


image: s008

GOttfürchtigen Christlichen Soldaten wil ich nichts zu nahe reden, es gibt aber der Soldaten so viel, daß man befürchten muß, der grösseste Hauffe müße des Teuffels seyn. Von GOtt halten sie nichts, sastern ihn erschrecklich, verspotten ihn. Wenn sie arme Leute iämmerlich martern und peinigen, fragen sie wo ihr Gott bleibet, warum er ihnen nicht heiffe, sie fluchen erschrecklich und abscheulich bey den Wunden, Sacramenten, Creutz und Leiden Christi, sie erbrechen die Kirchen und Gotteshäuser, verunreinigen die Altar, Tausffstein und Cantzel, sie stehlen und rauben die heiligen Gefäße, welche zur Ehre Gottes und zum Gebrauch der Kirchen verordnet sind, sie fragen nicht nach den heiligen Sacramenten, nicht nach Gottes-Dienern, Lehrern und Predigern. Sie können mit Morden, Todtschlagen, Blutsauffen nicht ersättiget werden, sie treiben Hurerey, Ehebruch, und alle Unsläterey, sie


image: s009

rauben, stehlen, plündern, lügen, triegen, fressen, sauffen, sie führen ein solches wüstes Leben, als ob die Zehen Gebot sie nicht angiengen. Türcken und Tartern sind barbarische Uölcker, bey denen kein Mitleiden, keine Barmhertzigkeit zu finden, bey vielen Soldaten aber die Christen heißen, ist kein Blutstropffen Christlicher Liebe, da ist keine Gnade, keine Barmhertzigkeit, kein Mitleiden, sie treiben ein solch grausames Wesen, als ob sie wilde Bestien, Löwen, Bären, Tiegerthier und Rinoceroten wären. Sie schonen nicht der Schwangern, nicht der Gebärenden, nicht der Säugenden Fraven, nicht der kleinen unmündigen iungen Kinder, nicht alter, krancker, verlebter Leute, da ist lauter Tyranney und Teuffeley. Es wäre kein Wunder, wenn sich der Himmel entsetzte, die Sonne sich entfärbte, der Erdboden zerrisse und sie verschlinge, daß sie lebendig hinunter zur Höllen führen,


image: s010

oder daß Gott mit Donner und Blitz auf sie zuschlüge. Solch Atheistisch, Epicurisch, Teufflisch Wesen treiben Soldaten ohne Schen, lassen andere, junge Leute dieses ansehen und hören: Das klebet bey jungen Leuten, es werden auch diejenigen damit eingenommen, bey welchen die Soldaten im Qvartier liegen, und ob sie gleich viel Böses von denselben leiden müßen, dennoch lernen sie von ihnen viel Böses reden und thun wie Soldaten, ob es gleich Mägde, Knechte, Jungen und Kinder sind. In solchen bestialischen, cyclopischen, barbarischen Wesen wachsen viel junge Leute auf. Der Krieg ist zwar eine Straffe Gottes, die Menschen aber werden dadurch nicht besser, sondern immer ärger. Es sind nicht des HErrn Kriege, sondern des Teuffels Kriege, welche zu diesen Zeiten an vielem Orten geführet werden. Ea cst fortuna huius saeculi, inquit Iohannes Brentius, homil. 10. in


image: s011

Iohannem. quòd magna equitum et peditum pars soleat magna esse colluvies impiorum, blasphemorum, latronum, praedonum, ebriosorum, adulterorum, denique perditissimorum hominum, qui coram Deo foeditas, et abominatio, quamvis magna existimationis fuit in verbis humanis. Quomodo autem unanimiter milites sese excusare soleant, id verbis Augustini, Patris Ecclesiae augustissimi docebimus. De verbis Domini secundum Matthaeum, serm. 19. ita scribit. Nonnulli fratres, inquit, qui aut militiae cingulo detinentur, aut in actu sunt publico constituti, cùm peccant graviter, hàc solent à peccatis suis pfimâ se voce excusare, quòd militant, et ne benè aliquando faciant, occupatos se malis actibus conqueruntur, perinde quasi militia, non voluntas in culpâ sit, ita quod ipsi gerunt officiis suis adscribunt. Non enim militare delictum est, sed propter praedam militare,


image: s012

peccatum est. Nec rem publicam gerere, criminosum est, sed, ideò agere rem publicam, ut rem familiarem potius augeas, videtur esse damnabile. Proptereà enim providentiâ quâdam militantibus sunt stipendia constituta, ne dum sumptus quaeritur, praeda grasletur. Illud autem quale est, cùm ob errorem aliquem à senioribus arguuntur, et imputatur alicui de illis, cur ebrius fuit, cur res alienas pervaserit, caedem, cur turbulentus admiserit, statim respondeat; quid habebam facere homo saecularis, aut miles, num quid Monachum sum professus, aut Clericum? quasi omnis, qui Clericus non est, aut Monachus, possit ci licere, quod non licet. Cunctis igitur officiis sacris literis praescribitur norma vivendi; Omnis ad benè vivendum provocatur sexus, aetas, et dignitas. Igitur nemo se excuset publicis actibus, nemo de occupatione militiae conqueratur. Apud omnem


image: s013

Christianum prima honestatis debet esse militia. Quamquam verò, suprà laudato Chrysostomo monente, omnia militum delicta recenseri non possint, visum tamen nobis fuit, de praecipuis saltim ac notioribus, militum peccatis in praesenti Tractatu breviter agere, eaque eo fine in lucem ponere, ut, sifortè nonnulli, qui militiae cingulo detenti, haec legerint, in se ipsos descendere, conscientias suas probè examinare, ab impietate desistere, vitia omnia detestari, et pientissimi illius Centurionis Romani, cuius in Apostolorum Actis mentio sit, lauda bilissimo exemplo, Deum verè timere, ac piè colere discant. Horrendissima in nupero sunestissimo Gallo Belgico-Germano bello impietatis, atque imanitatis militantium exempla vidimus, et audivimus, cùm verò aurea, ac millllenis milibus suspiriis, et lacrynmis exoptata Pax adslictissimam, et ferè ad incitas redactam Patriam nostram,


image: s014

ex ineffabili Dei beneficio, iterum affulgere coeperit, eò libentiùs, atque avidiùs hunc laborem suscepimus. Faxit omnipotentissimus Deus Zebaoth, ut lucubrationes hae, quales quales fuerint, in sui Numinis gloriam, Christianae Rei publicae emolumentum, ac militum delinquentium emendationem vergant.


[Gap desc: toc]


image: s021

CONCLUSIO I. Peccat miles, qui praecipuè propter stipendium, aut praedam militat.

BEllum non est inter artisicia, sed res tàm horrenda, ut eam, nisi summa necessitas, aut vera charitas, honestam efficere nequeat. Peccat igitur miles, qui militia, ut modo acquirendi, vel ditescendi utitur. Augustino enim iudice, militare non est delictum, sed ob praedam militare, peccatum est. Augustin. de verbis domini. secundum Matthaeum, allegat. in iur. Can. cau s. XXXIII. quaest. 1. Imò et propter stipendium, si id unicè aut praecipuè spectetur. Grot. de iur. Bell. et Pac. lib. 2. cap. 25. v. 10. Navarrus. in Manual, cap. 15. n. 15.


page 2, image: s022

Peccat, ait, qui proficiscitur, aut vult in bellum proficisci, eò pergit stipendii solius intuitu; nihil attendens, an iustum sit, vel iniustum, sive sit subditus, sive non. add. Pinellus. lib. 4. de poen. praecept. 5. n. 10. et seqq. D. Arnoldus Mengering. scrutin. conscient. cap. 11. q. 104. ubi ait. Kreges-Leute, Eapitains und Soldaten, fragen sich, ob sie um Geldes und Gewinstes willen sich annehmen, bestellen und unterhalten lassen, ungeachtet und unbetrachtet, daß Krieg und Feldzug lauffe wider Recht, Billigkeit und Gervissen, wenn es nurt Geld trägt, und sie gute Beute davon bringen? Ach wer betrachtet daß heute zu Tage in dieser Kriegessüchtigen und Beutgierigen Welt? Da sind hohe und untere Officirer, und Befehlichshaber, Soldaten und Landes-Knechte so gesinnet, wo sie am meisten auf die Faust bekommen, da sie am besten Zahlung zugewarten, Freye-Beute, Brandschatzung und nutzbare


page 3, image: s023

Qvartier haben, und üben mögen, da lauffen sie mit Hauffen zu, und stellen sich unter, nicht bedenckende, oder sragen niemanden, ob der Krieg recht oder unrecht sey, ob es wider die Unschuldigen, wider das Vaterland, wider die Religion gehe oder gelte. Es nehme mancher Geld; (pergit idem Auctor.) und dienete wohl dem Teuffel; Da werden eingebohrne Land- und Stadt-Kinder, die ärgsten Feinde, Verräther, Verhehrer und Bekrieger des Vaterlandes. Militaris ordo auri mancipium est; ait Theophilactus. Et militares viri pro mercede omnia audent. ait Chrysolstomus. Non praetereundum est Lutheri iudicium, de quaestione: Ob Krieges-Leute in einem seligen Stande seyn, tom. 3, Iehnens. fol. 327. wohl ist das wahr (inquit) wenn einer mit solchem Hertzen und Meinung im Kriege dienet, dz er nichts anders suchet, noch dencket, dann Gut zu erwerben, und ist zeitlich Gut seine


page 4, image: s024

einige Ursache, also, daß er nicht gerne siehet, daß Friede ist, und ihm leid ist, daß nicht Krieg ist, der tritt freylich aus der Bahn, und ist des Teusfels, wenn er gleich aus Gehorsam, und des Aufgeboth seines Herrn verrichtet; Denn er machet aus einem guten Wercke ihm selbst ein Böses, mit dem Zusatz, daß er nicht viel achtet, wie er aus Gehorsam und Pflicht diene, sondern allein das seine suchet, darum hat er kein gut Gewissen. Philippus Macedo huic hominum generi, qui belli quasi nundinas instituunt, et suum ac aliorum saepè innocentium hominum necem vendunt, ta\s2 tro fas2/ e)iw sqo/s1in e)/xein en tou) mi/sqoforou=s2, quibus unus ex militiâ quaestus eslet, dicebat, bellum esse pacem, pacem bellum. Diodor. lib. 18. Super omnia est, ait Bernhardus, Sermon. admilites templi c. 2. quod armati conscientiam magis terret, causa illa nimium satis levis ac srivola, quâ videlicet talis


page 5, image: s025

praesumitur et tàm periculosa militia. Non fanè inter vos aliud bella movet, litesque suscitat, nisi irrationabilis iracundiae motus, aut inanis gloriae appetitus, aut terrenae qualiscumque possessionis cupiditas: talibus certe ex causis neque occidere, neque occumbere tutum est.

CONCLUSIO II. Peccat miles, qui praecipuè ob aviditatem vanae gloric ???

VErissimum est, quod suo tempore S. Ioannes Chrylostomus, qui saeculo quarto post Christum natum vixit, de militibus scribit: Milites nihil quod Christo, omnia pro ventre, pro quaestu, pro vanâ gloria faciunt. homil. 62. in Matthaeum. Inanis autem gloria aut studium magni Nominis non est, verus ac genuinus scopus vitae Christiani hominis, adeoque nec


page 6, image: s026

milits, sed Dei Gloria, ac salus proximi; eò omnis generis homines, nullo excepto, tendere debent; Quicumque verò ab hoc scopo aberrant, contra Deum peccant. Legitur equidem in Constitutionibus Imperii, Reces. Spirensi. de anno 1670. §. Demselben: Daß es im heiligen Reich Teutscher Nation von Alters eine löbliche Gestalt Teutscher Freyheit sey, um Ehr und Ruhm mit Ritterlichen Thaten, zu dienen. Indè tamen non sequitur; praecipuè ob inanis gloriae spem in militiam aliquem abire debere. Sienim iuxta Augustinum, priore capite laudatum, ob praedam militare peccatum, certè etiam ob veram gloriam militare, coram Deo erit peccatum, cùm nulla diversitatis ratio dari possit. Dolendum sanè est, omnium perversissimo, ac depravatissimo hoc saeculo, inter centum milites vix unum vel alterum reperiri, qui non militando praecipuè, vel pecuniam, vel gloriam,


page 7, image: s027

quamvis non rarò infelicissimo successu, quaerat.

CONCLUSIO III. Peccat miles, qui sacramentum militare temerè violat.

IUrat miles sollemniter, quòd articulos militares, vulgò den Articuls-Brief, debitè observare, et iuxta eos, velut normam, ac regulam, vitam et actiones suas militares regere velit. Tempore Constantini Imperatoris haec erat iuramenti forma: Propter Deum, et Christum, et Spiritum Sanctum, et Maiestatem Imper atoris, quae secundum Deum generi humano dili genda est, et colenda. Quicumque ergo miles contra religionem Sacramenti militaris ex proaeresiagit, is, in periurii crimen incidit, Deumque periurii vindicem graviter of fendit. Nec sanè variis praetextibus


page 8, image: s028

laesa hîc salvatur conscientia. Deus sinceritatem cordis amat, ubi haec abest; praetextus quidem aliquatenus pro re natâ in foro humano, minimè verò in divino excusant.

CONCLUSIO IV. Peccat miles, qui sub Turcis vel infidelibus contra Christianos militat.

INter Christianos arctissima est cognatio, fraternitas et amicitia, quae naturali longem arctior est. Propterea sunt eiusdem civitatis, una eis Domus est, eadem mensa, eadem via, ianua, radix, vita, idem eis caput est, idem Pastor, idem Rex, unus et idem Magister, Iudex, conditor, pater, quae omnianobis aequali quâdam insunt communitate. Chrysostom. in Matth. homil. 33.

Contra hos Spiritualis cognationis


page 9, image: s029

ius, et contra soedus baptismale gravissimè peccant illi, qui stipendium merent sub Turcis, infidelibus, ac Christiani nominis hostibus, et contra Fratres suos Christianos, in bello utut externè non iniusto, pugnant. Non Deo aut Christo, sed Sathanae contra Deum et Christum serviunt. Longè alia mens erat militum, sub Iuliano Apostatâ militantium, de quibus sic Ambrosius: Iulianus Imperator, quamvis esset Apostata, habuit tamen sub se Christianos mllites, quibus cum dicebat: Producite aciem pro defensione Rei publicae, oboediebant ei, cùm autem diceret eis: Producite arma in Christianos, tunc a. gnoscebant Imperatorem Caeli. Talis et multò antè suerat Thebaea legio, quae Diocletiano et Maximiano imperantibus, contra Christianos fratres in proelium ire recusabat. Illorum verba ad Imperatorem memoratu sunt dignissima, quippe quae


page 10, image: s030

Christiani militis officium, Iudice Grotio, de Iure bell. et pac lib. 1. c. 2. v. ult. solidâ brevitate exprimunt. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dexterae ipsae pugnare ad versus impios et inimicos sciunt, laniare pios et cives nesciunt. Meminimus, nos pro Civibus potiùs, quàm adversus Cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro iustitiâ, pro pietate, pro innocentium salute: haec fuerunt hactenus pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservemus tibi, si hanc Deo nostro non exhibemus? scilicet Deo magis oboediendum, quam hominrbus. Vid. Centur. Magdeb. Cent. 4. p. 1425. Luther. Tom. 4. Ienens. fol. 186. Menger. sorut. consc. cap. 7. 9. 101. ubi scrbit: Wie ein ieder auf sein gen issen schuldig ist, an seinem Orte, und für seine Person zu helffen, und zu


page 11, image: s031

befördern, was zu Dienst und Aufnehmen des wahren Gottes Dienstes, zu Erhalt- und Fortpflantzung des Evangelii guk, heilsam und nützlich ist: Also kan herge gen niemand ohne schreckliche Verletzung des Gewissens, und Verschuldung an GOtt, und seinem heiligen Wort, Abgöttischen Hauffen beypflichten, zu Fehdes-Zeiten aufwarten und bedient seyn, in solchen Sachen, und Krieges Händeln, die zu Schmäler- und Unterdrückung der Christlichen Religion und Evangelischen Wahrheit angesehen seyn.

CONCLUSIO V. Peccat miles, qui in bello iniusto militat.

ATrocissima ac verè belluina res est bellum, ac propterea non nisi ex urgentissima, ac inevitabili causa suscipiendum. Si quis verò militare stipendium mereat, et arma capessat in bello iniusto, v. g. Sicontra


page 12, image: s032

patriam, ac libertatem ab hoste vel rebelle id suscipiatur, ille omninò peccat, ac conscientiâ asalvâ in proelium ire non potest. Damnandae enim omnes hominum actiones, et iam militares, quae sunt contra iustitiam ac pietatem in patriam. Peccat is, ait Navarrus. Manual. cap. 15. n. 15. qui in bellum proficiscitur, sciens illud esse iniustum, saltim ex parte illius, cui vult opem ferre. Add. Grotius. de iu. re bell. et pac. lib. 3. c. 10. §. 4. ubi ait, quòd in bello iniusto Duces bellici teneantur de his, quae suo ductu facta sint, et milites in solidum omnes, qui ad actum aliquem communem, puta, urbis incendium, concurrerunt; in actibus autem dividuis, pro damno quisque, cuius ipse causa unica, aut certè inter causas fuit. Sed proh De. um! Sihoc casu militibus peccatum non remitteretur, nisi ablatum restitueretur, paucissimi salvi fierent. Gravissima sunt verba gravissimi


page 13, image: s033

Theologi Selnecceri, quae habentur in Commentario in Cap. 43. Esaiae. Oliebe Herren, liebe Edelleute, liebe Obristen, liebe Nittmeistere, Lands-Knechte, Reuter, und wie ihr mehr heisset, Gott siehet und kennet eure Hertzen, ihr werdet ihm warlich nicht entlauffen, spottet und lachet, trotzet, schnarchet und murret, wie ihr wollet Denn das ist gewiß, und wird mir den Reim kein Mensch ausleschen. Wer allein um Geldes und Gewinsts willensich im Kriege drauchen lässet, und sihet nicht an die Sache an ihr selbnsten, der handelt wider Gott, wider sein eigen Gewissen, wider aller Gottfürchtiger ehrlicher Leute Urtheil, und ist ein Teuffelskind, und stirbt gemeiniglich in seinen Sünden. Es solte ia ein ieder Christ, er sey ein Fürst, Edel, oder Un-Edel, lieber ein Dieb an Galgen, als einen Mörder uf dem Rade zu seinen leiblichen


page 14, image: s034

Bruder haben, denn daß er in seinem Stam~ und Geschlechte einen haben muß, der ein Verfolger ist des Christlichen Bluts, und ein Helffer der Tyrannen. Ihr Lecker lecket wider den Stachel, der wird euch stacheln, das werdet ihr erfahren. Es wird einer über euch kommen, der wird mit euch den Garaus machen. Darnach wird aller erst Gottes-Nechnung, und Eramen auch angehen, da möget ihr sehen, wie ihr arme Schnarcher und elende Eissenfresser, und Marterhansen, ihr große Höllriesen bestehen möget.

II.

Quid verò iuris, si causa belli fuerit dubia, ac non satis constet, an belligerans Princeps iustam foveat causam, nec ne? Hoc casu sequimur sententiam Bonacinae Theol. mor al. tom. 2. de restit. disp. 2. sect. l. punct. ult. §. 2. n. 10. ubi inquit: Militibus, qui sunt subditi Principi indicenti bellum satis esse, si sciant, causam belli non


page 15, image: s035

iniustam: in dubio enim oboediendum est superiori praecipienti, et in eius favorem praesumendum est. Ioh. de Dicastillo. de I. et I. lib. 2. tract. l. disp. 10. dub. 16. § 6. ubi n. 367. et seq. addit. Si subditi pro utraquve parte habent rationes probabiles, ac per consequens dubium habent positivum, possunt se ionformare rationibus superioris. Et licet subditus miles non sciat rationes de iniustitiâ belli solvere, satius tamen erit, suo Principi parere et bonâ fide arma capessere. Idem est de Vasallo. 2. Feud. 28. Rochl. de servit. feudal. p. 2. n. 50. In extraneo autem secus est; is enim potest ac debet curatiùs in iustitiam causae belli inquirere, cum ei superioris auctoritas non obstet, eiqueve liberrimum sit, an militare velit, an non. Add. Coqueus. comment. in Augustin.. de Civitat. Dei lib. l. c. 26. ubi ait: Quòd Augustinus scribit, militi oboediendum esse potestati, sub qua constitutus est, nec reum


page 16, image: s036

esse homicidii, si iussus occidat hominem, imò nisi fecerit, reum esse Imperii deserti, atque contempti, id planè in bello iusto, vel saltim de cuius iniustitia militi non constat, intelligendum est. Ubi enim constat manifestè, aliquid esse contra Dei praeceptum, cuiusmodi est iniustum bellum, nequaquam superiori praecipienti obtemperandum est.

CONCLUSIO VI. Peccat civis vel subditus, qui non impetr atâ sitperioris veni â in militiam abit.

I.

IMperantium officio convenit, populum suum defendere, et Imperio suo ad salutem, custodiam et sustentationem civium uti. Benè Claudianus ad Honorium.


page 17, image: s037

Tu civem, patremque geras, tu consule cunctis;
Non tibi, nec tua te moveant, sed publica damna.

In arbitrio ergo Imperantium est, an sub ditis suis militiam permittere velint, an non; Exigit scilicet non numquam salus publica prohibitionem istam, scilicet, ne patria in casu necessitatis milite domesticô privetur, damit durch gemelte Werbungen das Land von der Mannschafft nicht allzu sehr entblöset werde. Quando igitur eiusmodi mandata, quibus collectio militum prohibetur, publicantur, eis omninò parendum est; Si verò, spretâ superioris auctoritate, subditus sese clàm subducit, ut leves homines facere solent, die, so bald die Trommel gerühret wird, davon und in Krieg lauffen, und Weib und Kind daheim sitzen lassen. Is graviter contra Deum et Rem publicam, eiusque Regentem peccat. Contra Deum,


page 18, image: s038

cùm teste Apostolo, qui magistratui, eiusque ordinationibus resistit, Deo resistere dicatur. Rom. 13. Contra Rem publicam, quia violat summam istam obligationem, quâ ei, ut civis, ex communi voto gentium, obstrictus est; ex quâ obligatione summum ius Imperantibus accessit, in omnia civium bona, adeò, ut nec vita, nec libertas pretiosissima excepta sint; Nec excusare sese poterit civis, eius operâ civitatem in praesens non opus habere; vel eum paupertate cogi exrra patriam stipendium merere. Primò enim debuisset hoc casu, ab Imperante licentiam petere, eâque negatâ acquiescere: deinde patriae commodis omnia posthabere: Res publica, ait Cicero. lib. 2. de Legib. nomen universae civitatis est, pro quâ mori et cui nos totos dare, et in quâ omnia nostra ponere et quasi consecrare debemus. Meritò igitur eiusmodi cives, quiabsque praesentia, ac consensu


page 19, image: s039

superioris, sub alio principe vel Republicâ militant, licet in bello non iniusto, nec contra patriam, redeuntes, poenâ arbitrariâ plectuntur.

CONCLUSIO VII, Peccat miles, qui mandatis avocatoriis Superioris non paret.

NOn numquam Superior ex causâ ingenti, mandata avocatoria Abforderungs Befehle, contra subditos et Vasallos, qui sub extero Principe militant, decernere solet. Quemadmodum in Imperio Romano Germanico huiusmodi mandata ab Aulâ Caesareâ, vel Camerâ Imperiali, sub poena banni et publicationis bonorum,, emanare solent. Vid. R. I. de anno 1529. §. Und damit an solchen. Ord. Cam. Part. 2. tit. 96. §. und ob sich. Gail. lib. 1. de P. P. c. 4. n. 2. Gylmann. Tom. 3. verb. Mandata avocatoria. Sic


page 20, image: s040

nuperrimè contra milites Germanos, sub Rege Sveciae contra Electorem Brandenburgicum militantes, eiusmodi mandata à Caes. Maiestate decreta fuêre- Eiusmodi Imperantium mandatis milites praecisè parere tenentur; nisi ut impii et refractarii inobedientiae poenam incurrere velint. Omnium societatum, ait Cicero, lib. 1. Offic. nulla gratior, nulla carior, quàm ea, quae cum Republicâ patriâ est, civibus esse debet. Cari sunt liberi, propinqui, familiares, sed omnium charitates patriae una complexa est; Nec magis vituperandus est proditor patriae, quàm communis utlitatis, aut salutis desertor, propter suam utilitatem et salutem. Idem. lib. 3. de finib.

CONCLUSIO IIX. Peccat miles, qui accept â pecuniâ militiam deserit.


page 21, image: s041

TAm conscientiam, quàm famam suam pessimè laedit miles, qui sponte suâ semel operam militarem promisit, eam postea temere deserit. Fides namque data servanda. Et quod ab initio fuit voluntatis, postea factum est necessitatis. Quamvis etiam Princeps cives suos, fortè in vitos, pro defendendâ, aut liberandâ patriâ, in bellum traxerit, non tamen indè ius habent cives, absque consensu sui Superioris domum redire, et militiam deserere. Romanô iure desertores, die Außreisser, capite puniebantur. l. non omnes. 5. §. desertori. l. qui excubias. 10 pr. de re milit. Liv. lib. 24. Sueton. in Augusto. c. 24. Eadem poena contra eos, In der Fußknechts Bestallung, de anne 1570. artic. 11. statuta est. Wo einer oder mehr, nach dem er Geld empfing, wieder darüber entlieeff, oder hernacher ohne Erlaubnüß, und ohne Paßport und Beuhrlaubung vom Hauffen hinweg zöge, wo und


page 22, image: s042

wann derselbigen einer oder mehr, in solchen betreten würden, dieselbige sollen am Leben ohne Urthel und Necht gestrafft werden, und iederman gut Preiß seyn, oder da er nicht betreten würde, so soll er doch öffentlich zu einem Schelm gemacht werden, und keine Freyheit noch Geleit irgend haben.

II.

Quid verò, siquis ab extraneo, per vim ac metum, quicadit in constantissimum Virum, vel per dolum ac frandem invitus trahatur in militiam, quemadmodum non rarò literarum studiosi, artium mechanicarum Professores, Junge Handwercks Pursche, Bauernkerls und dergleichen, nolentes volentes rapiuntur, eisque invitissimis à collectoribus militum denen Werbern, arma imponuntur? Anne et hi ut desertores militiae, si aufugerint, puniendi? Hoc minimè dicendum. Contractus enim voluntatis, non coactionis est. Extranei enim non


page 23, image: s043

habent ius cogendi, sed ius colligendi militem voluntarium. Aliud est, si summa necessitas exigat, Principem sub ditos, ad avertendum praesentissimum periculum, cogere, ut in proelium contra hostem eant. Tunc enim minimè, licet coacti fuerint, salvâ conscientiâ, militiam deserere possunt. Tenentur enim subditi, ob pietatem erga patriam, tàm corpore, quàm bonis, Principi suo servire.

CONCLUSIO IX. Peccat is, qui causâ detrectandi sacramenti militaris, se ad militiam inutilem reddit.

NEmo membrorum suorum dominus, nec civis Rei publicae, qui non sibi, sed patriae natus, cui etiam tàm corpore, quàm bonis servire, obstrictus est. Peccat igitur gra. vissimè, in Deum et Rem publicam,


page 24, image: s044

si detrectandi sacramenti causâ v. g. pollicem, vel digitos sibi praecidit, aut alio modo militiae obeundae inhabilem se reddit, quamvis praesens Rei publicae necessitas fortè operam civis non exigat; Eiusmodi exempla ignavorum ac desidum hominum, qui membra sua ad evitandum militiae onus, truncarunt, vide apud Val. Max. lib. 6. c. 13. Sueton: in August. c. 8. Marcellin: lib. 15. Isti flagitio reprimendo complures leges latae. vid. l. 5. C. Theodos. de Tiron. ubi dicitur: Si quis ad fugienda sacramenta militiae fuerit in ventus, truncatione digitorum, damnum corporis expedisse, et ipse flammis ultricibus concrematur, et dominus eius qui non prohibet, gravi condemnatione feriatur. Exstat quoque Lex Constantini, in l. 1. Cod. Theod. de fili is militar. apparit. Veteranorum liberos aptos militiae, quorum quidam ut desides recusant militarium numerum


page 25, image: s045

functionem, quidam adeò ignavi sunt, ut cum dispendio corporis militarem velint necessitatem evadere, iubemus, si ad militiam inutiles resectis digitis iudicentur, curialibus muneribus et oblequiis adgregari. Add. l. 10. C. Theod. de Tiron. ubi dicitur: Qui spurcâ am putatione digitorum declinat usum armorum, non evadat illa, quae vitat, sed insignitus maculâ ferat impositum militiae laborem, qui declina verit dignitatem. vid Pusend. de Iur. Natur: et Gent. lib. 8. c. 2.

COMCLUSIO X. Peccat miles, qui stipendiô suô non contentus, rapinas exercet, et homines per concussiones spoliat.

CUm milites accederent Ioannem Baptistam, eumque rogarent, ut vivendi regulam eis traderet:


page 26, image: s046

respondit: Aconversione et rapinâ, (in Graeco textu est oukofantei=n) in quosvis abstinete, et stipendiis vestris contenti estote. Luc. 3. 14. Ad quem locum Ambrosius, id circo, inquit, stipendia constituta militiae, ne, dum sumptus quaeritur, praedo grassetur. Nec est, quòd quis putet dici haec quidem pulchrè, sed praestari non posse. Neque enim aut moneret haec vir divinus, aut sapientes legum auctores praeciperent, si crederent impleri non posse, Denique necessè est, concedamus fieri posse, quod factum videmus. Grotius de Iur. bell. et pac. lib. 3. c. 17. §. 2.

Exempla, quae hic adferemus, docebunt, hunc mili8taris disciplinae vigorem impossibilem non esse. De Gothis, Hunnis, Alaris, qui Theodosio merebant, Panegyrista ait: Nullus tumultus, nulla confusio, nulla direptio, ut à barbaris er at; quia, si quando difficilior frumentaria res fuisset, inopiam patienter ferebant, et quam numero


page 27, image: s047

arctarat annonam, comparcendo laxabat. Stiliconi Claudianus idem tribuit:

Tanta quies, tantusque metus servator honesti,
Te moder ante fuit, nullis ut vinea factis,
Aut seges erepta, fraudaret messe colonum.

Apud Ammianum Marcellinum, lib. 18. haec leguntur: Quisque militum suâ annonâ sit contentus, de praedâ hostis, non de lacrimis provincialium habeat: nemo pullum alienum rapiat, ovem nemo contingat, nullus aufferat, segetem nemo deterat, oleum, sal, lignum nemo exigat, annonâ suâ contentus sit. Dieses war zwar ein kurtzer, aber doch ein vollständiger guter Articuls-Brieff, bey dessen observanz die Soldaten eine gute, Gott nicht müßfällige Ritterschafft üben, Glauben und gut Gewissen vor G Ott und einen ehrlichen Namen bey der Welt behalten können; Sunt verba


page 28, image: s048

Reinkingii Polit. Bibl. lib. 2. a xiom. 170. Das ist eine richtige Maxima und ein fester Spruch: Welcher Soldat mit gutem Gewissen in Kriege seyn, und dem höllischen Feuer entrinnen will, der muß den Bescheid S. Johannis des Täuffers folgen, der da spricht; Thut niemanden Gewalt noch Unrecht, und lasset euch begnügen an eurem Solde, Luc. 13. 14. Aber wo sind die Soldaten, die keine Sycophantias, und abgefeimte Schliffe und Griffe gebrauchen? Ich halte, daß man einen gantzen Folianten, der aller Abentheuerligsten Diebsgriffen, und Sycophantiarum, so die Soldaten verüben, zusammen bringen könte, wenn man nurt ein Dorff oder zwey abhören solte. Sunt verba Theologi in unvorgreifflichen Beytrag an die bnekante pia desideria p. 225.

II.

Sed haec vitae militaris regula à S. Ioanne et Sapientibus tradita,


page 29, image: s049

pessimè servatur, de quo iam dudum S. Chrysostomus conquestus est, ut ex illis verbis, quae reperiuntur in homil. 62. in Matthaeum, apparet: Subiectis, inquit, avarissimè utuntur, his, qui alicuius causâ coacti ad eos, quasi ad portum refugiunt, tamquam hostes inferuntur. Quot apud eos rapinae? De avaritia nihil dicendum. Etenim, quemadmodum in eremo educati Monachi, nec quid sit avaritia, sciunt, ita isti avaritiam ig nor ant, quam vis alio quodam, quam illo modo. Nam illi, quia longè à morbo absunt; isti, quia valdè hunius passionis ebrietate occupantur, nec sentire quidem morbum hunc possunt. Sic etiam hoc vitium expulsâ virtute animum ipsorum detinet, ut ne crimen apud insanientes illos esse videatur. Idem de milite Germano, Gallo, Hispano, Sveco, ac ferè omni dicere licet, quod superiore bello tricennali Germaniae, et hodierno


page 30, image: s050

Germano-Gallo. Belgico cum maximo nostro damno et runiâ tot millium hominum, tristissima experientia docuit. De milite Germano in praefat. Der Reuter Bestallung de anno 1570. haec leguntur. Daß vor Zeiten die Teutschen Krieges-Leute sich aller männlichen Tugenden, Redlichkeit, und Erbarkeit beflissen, gute Krieges-Ordnung und disciplin gehalten, daher sie bey allen Nationen gerühmet, nunmehro es aber dahin kommen, daß die alte Teutsche Freyheit in KriegesZügen zu viel müßbraucht, die unschuldige arme Leute allenthalben beschweret, beleidiget, alle erbare disciplin und Ordnung der Reuter und Krie ges-Rechten in Vergessen, oder auch in Unacht gerathen will. Vid. etiam Rec. Imp. de Anno 1640. Add. Tract. nostr. de transitu milit. semper innoxio praestando.

III.

Quid verò, si stipendium velannona, ut non rarò fit, militi non


page 31, image: s051

praestatur, anne excusandus, si rapinis ac praedationibus sese dedat? Minimè gentium. Stipendii tarda solutio, aut annonae denegatio non dat militi ius in rem alienam, quam vis graviter peccent illi, quorum auctoritate bellum geritur, si non exactam curam provisus rerum necessariarum praestent, et debita stipendia militibus praestent. Es müssen die Herren und ihre Generalen (ait Reinkingius laud. tract. axiom. 120.) dem grossen Herrn, der ihnen das Krieges-Schwerdt anvertrauet, und in die Hand gegeben, dovon schwere Rechenschafft thun, und wird sichs mit der nothleidenden Soldatesca, und selbst verursachter necessi-tät nicht also verantworten lassen. Die hohen und andere Officirer, auch gemeine Soldaten, werden solches damit entschuldigen, daß sie kein Geld bekommen, es möchtens ihre Zahlherren, denen sie dienen, verantworten. Aber was können die arme unschuldige Leute


page 32, image: s052

darzu, die haben ihnen nichts zugesagt, sie haben auch keine Action an sie, ein ider muß sich halten an deme, der ihnen etwas versprochen und schuldig ist, nimmets man aber einem anderen ab, so handelt man ja wieder die heiligen Zehen Gebothe Gottes, und wider die Liebe des Nechsten. Es wird darum Gott solche Entschuldigungen nicht annehmen, und auf die Herren sehen, sondern einen jeden straffen nach seinem Verbrechen, wider seine Gebot, und heisset die Apostolische Regula: Nostrum unusquisque de se ipso rationem reddet. Und wird es eben so wenig die Entschuldigung mit der nothleidenden Soldatesca auch machen.

IV.

Quid porrò dicendum, si in maximâ famis necessitate miles panem et annonam rapiat, anne tunc veniam meretur? Ita Grotio et Moralistis nonnullis, quos d. tr. lib. 2. c. 2. affert, videtur. Sed nec hoc esse sine


page 33, image: s053

peccato inforo conscientiae, alii sentiunt, quamvis ab intentione necessitatis et appetitus in foro exteriore veniâ dignus sit, ac mitius cum eo agi debeat. Vid. Ioh. Adam. Osiand. observat. in Grot. lib. 2. c. 2. v. 6.

CONCLUSIO. XI. Peccat Dux bellicus, qui patitur omnia libidine, et licentiâ militum, nihil institutô, ac disciplinâ militari geri.

OFficium boni Ducis et officiarii bellici cuiuscumque dignitatis sit et ordinis, est, militarem disciplinam tueri, Unter seiner Soldatesca gut commando, und Krieges disciplin halten: Non permittere militibus, ut licentiosè omnia agant, provinciales in solo pacato premant, spolient, torqueant, variisque


page 34, image: s054

iniuriis, et damnis adficiant. De Comite Mansfeldio Theod. Reinkingius (quam vis alii aliter sentiant, ut monuimus in tract. de transitu militari.) Polit. Bibl. lib. 2. axiom: 70. ita scribit: Der Mannsfelder fieng in vorigen leidigen Teutschen fast 30. Jährigen kriege erst an, ohne Mittel und Geld, Armeen zu richten, und Krieg zu führen, theilete anderer Herren, so nicht in Verfassung waren und es wehren kunten, ihr Land aus, zu Lauff, Sammel-und Muster-Plätzen, gabe allenthalben, wo er konte, frey Qvartier, und machete an statt Lauff-Geldes und Soldes seinen Soldaten alles Preiß, daß sie rauben, plündern und brennen, brandschätzen, die Leute um Geld peinigen, und nach ihren Belieben handeln mochten. Es war dabey kein Unterscheid, ob einer Freund oder Feind war, sondern hieß es da: Tros, Tyriusque mihi nullo discrimine agetur, und wer am besten plündern, brennen,


page 35, image: s055

und der unschuldigen armen Leute Schweiß und Blut, durch pochen und peinigen auspressen kunte, war der tapfferste Soldat, un ein ieder, der noch etwas hatte, muste der Feind seyn, führeten auch wol diese maxim, d??? der Brand den Krieg ziehrete, wie das Magnificat die Vesper:

Quid bello nostro petitur, nisi praeda, nec hostem,
Sed socium decus est exspoliasse bonis.

Diesen folgeten bald andere höhere Standes Personen nach, habens auch die, so es billig an andern straffen solten, imitiret, an statt gewöhnlichen Soldes alles auf die Qvartier geschlagen, die Soldaten darauf vertröstet, sich selbst auf diese Weise bezahlt zu machen; wann darüber, wie billig, geklaget, assecurationes, Versicherungen und gegebene Parola, Hand und Siegel angezogen, ist alles mit der necessität, und daß die Noth-leidende


page 36, image: s056

Soldatesca ihren Unterhalt haben, und man nehmen müste, da es war, entschuldiget, dadurch ist alle Krieges Disciplin und Respect bey der Soldatesca gefallen, und durch dieselbe bey Freund- und Feinden über Barbarisch und so übel gehauset, und alles verwüstet worden, daß wohl gantze Bücher davon zu schreiben wären, eadem adhuc hodiè agitur fabula. Der Soldat (scribit non nemo) wird auf keinen beständigen Sold nach Kriegs Gebrauch angenommen, noch darauf sein Contract gemacht, sondern sie dienen um Lauff-Geld oder uf Frey-Beuthe, als wie ein ander Sclav um Dienstbarkeit, mit dem einzigen Unterscheid, daß sie dieses thun mit Wissen, (mit ihrer Sprach) durch gehen von sich legen könten. Et porrò

Bekandtist es und ohnleugbar, daß kein Soldat anders angenommen nun viel Iahr hero als nur Summariter auf grosses Versprechen und wenig


page 37, image: s057

Halten und den fremden Namen recruiten, gleichan den Feind Troppen weiße geführt, als wie das Viehe ins Schlachthaus, daher verkaufft mancher sein Leben wissendlich ums Lauff-Geld und zustehende Beute, lässet ihme das Lauffgeld extraordmariè wohl bezahlen, und saget öffentlich heraus, er wisse wohl, daß ihm weiters nicht wird, als was er selber meint.

II.

Sciendum autem est, quòd belligerans, qui, quae debet stipendia militibus non solvit, non tantùm eis teneatur de damnis indè secutis, sed et subditis suis et vicinis, quos inediam coacti milites malè habuerunt. Et hanc Theologorum sententiam verissimam esse, ait Grotius. de Iur. bell. et pac. lib. 3. c. 17. adducens Aegidium Regium. de actib. supernatural. disp. 31. dub. 7. n. 90.


page 38, image: s058

CONCLUSIO XII Peccat miles, qui Officiario suo sese verbis vel factis opponit.

INter praecipuas boni militis virtutes est oboedientia ac promptissimum obsequium. Oboedientia enim omnium Regiminum fundamentum est. Reuter-Bestallung. de Anno 1570. art. 82. ibi. Der Gehorsam, als die rechte Grundfeste aller guter Regimente, erhalten, und dargegen der Ungehorsam, verhütet werde; si haec in bello deficit, nihil quicquam magni, ac publicè utile tentari et expediri potest. Quapropter oboedientia in articulis militaribus à milite, sub comminatione gravis poenae, in refractarios et rebellantes statuendae, exigitur. Vid. Reuter-Bestall. artic. 13. ubi ita cavetur: Wo einer oder mehr sich mit wehrhaffter Hand gegen den Feld-Obristen, oder Feld-Marschallk einlassen, oder


page 39, image: s059

sich sonsten seinen Obersten, Rittmeistern, Wachtmeistern und andern Befehlichhabern, sonderlich, wenn sie ihnen Amts oder Regiments halben etwas befehlen, widersetzen würden, die sollen darum am Leib, Ehr und Gut, nach Erkäntnüß der Reuter-Rechten gestrafft werden; et artic. seq. Welcher sich mit verächtlichen, schmählichen worten gegen seine Obrigkeit setzen würde, der soll vor dem Reuter-Recht gestellt, darum nach zutragender Handlung, gestrafft werden. Laude summ`a depraedicat Centurio ille Romanus oboedientiam militum suorum erga Salvatorem. Habeo, inquit, sub me milites, et dico huic vade, et vadit: et alii: veni, et venit, et servo meo, fac hoc, et facit. Matth. 8. Utinam et nostri milites, qui non Ethnici, sed Christianae Religionis confessores, eandem Iaudem mereri studerent!

CONCLUSIO XIII. Peccat miles,


page 40, image: s060

qui rebellionis auctor est, vel ei adhaeret.

PRaeceptum Dei est, quod et mililites omninò obligat in conscientiâ; Quilibet subiectus sit magistratui, qui imperium in ipsum habet. Rom. 13. Contra hoc praeceptum graviter peccat miles, qui tumultus, seditionis, coniurationis, aut rebellionis in exercitu auctor vel svasor est, quive rebellium partes tuetur. Sub capitali poenâ eiusmodi seditiones prohibentur in Reuter-Bestallung art. 55. ibi. Welche wieder den Feld-Obristen und andere seine vorgestelte Obrigkeiten eine Meuterey würd machen, der soll darum vor das Recht gestellet, an Leib und Leben gestraffet werden. Sic pedites iurare tenentur, daß sie keine Meuterey machen, noch Hand an die Officirer legen wollen. Fußknechts, Bestall. art. 1.

Nec militem rebellem, ac


page 41, image: s061

seditiosum excusat stipendii militaris fortè nimis parca, vel tarda solutio, aut famis necessitas. Potiùs enim extrema omnia ferenda, quàm contraiuratam fidem, bonam famam, ac conscientiam quid faciendum. Grave enim et atrocissimum crimen seditio, quippe, quae publicam rem militarem vel perdere; vel in summum discrimen praecipitare potest. Maximá ergo curâ ac studiô malum hoc pestilentissimum miles cavere debet.

CONCLUSIO XIV. Peccat miles, quiprior in acie fugam facit.

QUisque milos sacramento militari adstringitur, sanguinem ac vitam pro duce suo, sub quo meret, ac pro publicâ causâ profundere. Qui verò ex metu, clypeum vel arma abicit, ac commilitonibus fugiendi ansam praebet, is meritò pro ignavo et ignominioso habetur. De Romano


page 42, image: s062

iure is, qui in acie prior fugam fecit, propter exemplum capite punitur. l. 6. §. qui in acie. de re militari. Vid. Lib. lib. 2. et Val. Maxim. lib. 3. c. 2. Sic apud veteres Germanos scutum reliquiste, praecipuum flagitium erat. Tacit. de morib. German. c. 2. in fin. Apud Lacedaemonios clypeum abicere, pro ignominiosissimo habitum fuit. Vid. Camerar. 2. medit. Histor. 29. Articulus sexagesimus tertius der Reuter-Bestallung. de anno 1570. quoad hanc rem ita sonat: Da einer im Felde von seiner Fahnen schleichen, oder sonsten heimlich, oder öffentlich Flucht machen würde, der soll an Ehre, Leib und Leben gestrafft werden; Da auch andere, die solches sehen, derhalben auf unverwendeten Fuß in Bestellen, Schiessen oder Stechen, die sollen daran nicht gefrevelt, sondern noch grossen Danck darzu verdienet haben. Fußknechts-Bestall. art 22. Ob einer oder mehr wären, die Flucht im Felde,


page 43, image: s063

oder sonsten machen, so soll der erste in den oder denselben Stechen oder Schlagen, und ob einer, der also Flucht machen wolte, darüber zu Tode geschlagen würde, so soll sich niemand an ihm verwürcket, sondern grossen Danck damit verdienet haben.

CONCLUSIO. XV. Peccat militiae Dux, qui fidem hosti datam temerè violat.

HOsti fidem datam sincerè servandam esse, pluribus ostensum in Tract. de peccat. Princip. conclus. 17. Ambros. lib. 1. Offic. 29. Liquet, ait, etiam in bello fidem et iustitiam servari oportere. Et Augustin. epist. 1. ad Bonifac. Fides, inquit, quando promittitur, etiam hosti servanda, contra quem bellum geritur. Et sanè si eiusmodi pactiones cum hoste legitimè initae non servarentur, nulla unquam


page 44, image: s064

pax et securitas inter homines subsistere posset. Hottom. quaest. illust. 7. add. Grot. de Iur. bell. et pac. lib. 3. c. 19. §. 1.

II.

Peccat igitur miles, vel militiae Dux, quando v. g. induciarum pactionem rumpit, der gemachtem Stillstand der Waffen bricht. Qui pactum deditionis conditionatae temerè violat, der den gemachten accord nicht hält, qui captivis securitatem vitae ac bonorum semel promissam non servat, sed, ut quandoque fieri solet, contra datam fidem wider parole, sub falsis praetextibus eos vel occidit, vel spoliat, vel alio modo damnificat. Haec omnia absqueve perfidiae notâ non committuntur. Vid. Ioh. Adam. Osiandr. in Grot. l. 3. c. 4. Th. 12. Damnantur ea, ac iustissimè in Turcis ac Barbaris, daß lauter Betrug, Treülosigkeit, und falsches Gemüth bey ihren Handlungen seyn, Vid. R. I. de anno 1603. §.


page 45, image: s065

daß wir doch. 1. Quanto magis in Christianis, quos religionis pictas à perfidiâ omni specie absterrere debet. Se i Romani, (scribit Cauriana Italus. Comment. in Tacit. lib. 2.) à i quali non fa da i Cieli concesto quellume della Christianâ fede, che noi habbia~o ten~e. ro della fide si gran conto, è la perfidia tanto abborrirono, quanto maggiormente dobbiamo noi lume Christiani tenere? i. e. Si Romani, quibus à caelo non datum fuit lumen Christianae fidei, ut nobis tantam rationem fidei habuêre, et à crimine perfidiae abhorruerunt, quantò magis nos Christiani fidem servare debemus?

CONCLUSIO XVI. Peccat militiae Dux, qui obsides in~ocentes occidit.

OBsides, quibus non est data fides de salute, si comperti sint nocentes, impunè occiduntur. Si verò innocentes fuerint, etiam si illi, qui


page 46, image: s066

miserunt ipsos, non stent promissis, minimè. Itla Moralistae, quos refert Osiand. ad Grot. lib. 3. c. 4. th. 12. et inter eos Molina de I. et I. qui ita censet: Quando obsides dati innocentes sunt, quia vel non sunt doli capaces, vel in causa non fuerunt, ut Principes aut Res publica, quae illos dedit, fidem frangeret, nequeve ullo dolo usi sint, interfici non posse propter peccatum sui Principis aut Reip. tametsi retineri, ac servituti subici possint. Add. Grot. de Iur. Bell. ert Pac. L. 3. c. 11. §. 18. ubi ait: vereor, ne fallantur ipsi, et periculosâ auctoritate fallant alios, qui putant, à peccato immunes esse eos, qui ex conventione solâ vitam alicui v. g. obsidi, adimunt.

CONCLUSIO XVII. Peccat miles vel officiarius bellicus, qui contra ordinationem


page 47, image: s067

militarem; Die Verpflegungs- Ordinanz, vel minimum ab hospitibus extorquet.

SOlet militibus ac officiariis bellicis à Superiore praescribi certa norma, ac forma, quae vulgò, die Verpflegungs-Ordinanz dicitur, iuxta quam in hibernis ac stativis, tàm milites, quàm hospites vivere, ac se dirigere tenentur. Quàm malè autem à parte militum eiusmodi norma communiter servari soleat, testantur tot, ac tam graves hominum querelae. Non rarò enim duplum, si non triplum per varias technas, ac fraudes ab eis extorqueretur. Et quamvis eius modi ordinationes suâ naturâ strictissimae sint interpretationis, militibus tamen solent esse latissimae extensionis. Et sanè vix enumerari possunt omnes extorsionis militaris


page 48, image: s068

modi ac media, ferè enim quottidiè nova ac numquam aliàs audita emergunt. Discretion-Gelder, Portion-Courtesi Servis-Gelder, recruiten, Verpflegung, Hülffs-Qvartier-Brandschatzung-Vivers-Fourage-Commis-Brodt, Licent-Geld, Wachtgeld, Ballisaden-Geld, Schantzen-Geld, Ritt-Geld, Ereqvir-Geld, Tribulir-Geld, Meß-Geld, Salvaqvard-Geld, Post-Gend, Schreib-Geld, Bothen-Geld etc. Equidem saluberrima est in hâc re ordinatio Imperialis, in der Reuter-Bestallung, de anno 1570. artic. 90. et seq. Sed est nola sine pistillo. Non postumus tamen non eam huc adponere: Es sollen die Obristen, Rittmeistere, und andere alle und iede unsere und des Reichs Unterthanen, und Verwandten, wer die seyn, niemand ausgenommen, in An-und Abzuge, und sonsten in den Durchzügen, und Lägerungen nicht beschweren, schätzen, plündern und in keinerley


page 49, image: s069

Wege beschädigen, sondern iederman gebührliche Bezahlung thun; Da entgegen sollen sie von den Wirthen über die Gebühr nicht geschätzt werden, It. da nicht allewege das Geld oder Bezahlung so ordentlich vorhanden, und sie auf den Wirthen oder den armen Mann leben und zehren müsten, so sollen sie doch nichts desto weniger alle Gebühr und Billigkeit zu verhalten, ihrer, so viel müglich, zu verschonen, und um das jenige, so ihnen die Wirthe oder arme Leute geben, erbare gute Rechenschafft zu halten, Zeddel oder Bekentnüß von sich geben, und ihnen solches hernacher an ihrer Besoldung abziehen zu lassen, schuldig seyn. Add. Fußknechts-Bestallung. art. 41. Es soll keiner in der Freunde Landen, und auf unsern, und des Reichs Boden, auf dem Zug, oder in den Lägern, niemanden etwas mit Gewalt und unbezahlt nehmen, noch auf die armen Leute auslauffen und plündern, sondern


page 50, image: s070

ein ieder seinen Wirth, darbey er ieder zeit in Städten oder Flecken liegen wird, gebührlicher Weise zufrieden stelien. Wer solches nicht thut, und Klage köme, der soll durch seinen Hauptmann, und Obristen (sed hi saepè omnium iniquissimi sunt) zu der Erstattung angehalten und noch darzu an Leib und Leben nach Erkenntnüß gestrafft werden.

CONCLUSIO XIIX. Peccat officiarius bellicus, qui militem annonâ ac stipendio defraudat.

DUx et officiarius bellicus militem, quem sub se habet, ut filium ac fratrem diligere, omnemqueve ac verè paternam curam pro ipsius salute adhibere debet. Cumprimis exactam curam rerum necessariarum habeat. Sic Romani Duces primam semper in bellis commerciorum


page 51, image: s071

curam habuére. Plin. H. N. lib. 26. c. 4. Habeat miles, quod emat, ne cogatur cogitare, quod auferat. Cassiodor. lib. 4. c. 13. Gravissimè ergò delinquit Officiarius bellicus, quando annonam ad sustentandum militem destinatam, ad se rapit; vel stipendium, quod pro milite accepit, ei vel planè non, vel non integrum, ac iusto tempore solvit. Wenn der Officirer den Soldaten den empfangenen Sold nicht reicht, ihn in seinen Beütel schiebet, und sie Hunger und Noth leiden lässet. Tales Officiarii maximè peccant contra Deum, qui in Septimo Praecepto prohibuit omne iniustum lucrum; contra Dominum Superiorem, cuius auctoritate bellum geritur; contra militem, ipsius fidei concreditum, quem stipendio suo defraudat! contra publicam rem, quae non potest non indè grave detrimentum pati. Si enim militi stipendium non datur, ei occasio datur, ut ex desperatione,


page 52, image: s072

vel militiam planè deserat, vel seditionem et rebellionem excitet, vel rapinas exerceat, et innocentes provinciales opprimat, vel fame et egestate pereat. Eiusmodi querelas militum contra suos Officiarios in nuperrimo bello multas audivimus. Turpissimum sanè est Officiarium bellicum lautè vivere, et militem esurire. Officiarium auro et argento crumenam suam opplere; et militem in castris mendicare. Non immeritò haec Officiariorum avaritia, pecuniae cupiditas et iniustitia acerbitate poenarum coerceri solet, quemadmodum exempla superius bellum protulit.

CONCLUSIO XIX. Peccat Officiarius bellicus, qui lucri captandi gratia maiorem militis collecti numerum, quam


page 53, image: s073

habet, Principi, vel Rei publ. cuius nomine bellum geritur, falsô persvadet.

VArios ac ferè infinitos acquirendi ac ditescendi modos insatiabilis pecuniarum aviditas in bello adinvenit. Inter eos est, quòd Officiarii plures milites scribant in die Reuter-Rolle, quàm reverâ habent, v. g. cohors dicitur continere centum capita, cum tamen octoginta numerentur. Eos autem, qui deficiunt, vulgò vocant, Vacanten, Blinde. Quantum damni indè Principi, ac Rei publ. bellum gerenti emergat, facilè conicere licet. Wenn 10000. bey der General-Musterung angegeben werden, und seynd kaum 5. oder 6000. vorhanden.

In nupero bello-Gallo-Belgico-Germano multi Principes conquesti


page 54, image: s074

sunt de suorum Ducum fraude, quâ ipsis falsò persvasum fuit, cohortes et legiones tantum militum numerum comprehendere, qui longè minor apparuit. Quis dubitet, officiarium bellicum peccare, qui hoc acquirendi modo cum praesentissimo Rei publ. damno utitur? vid. Reuter-Bestallung de danno 1570. artic. 18.

II.

Non minus peccat miles ille, qui nomen suum duobus dat officiariis, der sich unter zween Haupt-Leuthe schreiben, oder zweymahl mustern läst. vid. Fuß-Knechts Bestall: art. 48. da solche Vorthel, und Betrug bey Leib und Lebens Straffe verboten wird.

CONCLUSIO XX. Peccat militiae Dux, qui milites sibi invisos hostium ferro obicit.

QUamquam miles iustu Ducis teneatur etiam periculosissimam


page 55, image: s075

stationem tueri, nec querelas movere debeat, si valdè difficilia ipsi pro imperio iniungantur: Peccat tamen Dux bellicus, si hanc habet intentionem, ut directè vita militis prodatur. Wenn man den armen Soldaten nurt muthwillig uf die Fleischbanck opffert. Alquando enim hîc à Ducibus peccari, documentum est Rex David. 2. Sam. 11. 15. Qui etiam ideò homicida audit, d. l. c. 12. 9. Nec ea infrequens ars, invisos sibi hostium ferro consumendos obicere. Pufend. de iur. rat. et Sent. lib. 8. c. 2. ubi ex historicis exempla adducit. Hoc spectare debent tàm rigida Ducum iusta, ut, dum veluti citra missionem milites pugnant, à civitate magnum avertant malum, aut insigne eidem bonum concilient, etsi contigerit eos, dum talia conantur, aut patrant, occumbere. Eiusmodi decretoriae pugnae haec lex est, ut vel hostem perdamus, vel simul cum ipso pereamus. Pufend. d. l. vid. Idem


page 56, image: s076

lib. 3. c. 7. l. 5. ubi ait. Ex fine conservandarum civitatum, et usu omnium gentium apparet, siquidem res ita postulat, rectè militi à Duce posse iniungi, ut loco assignato in hostem ad extremum usque spiritum pugnet, etsi contingat investigio esse occumbendum; ac ignaviam stationes deserentium morte expiari. Gravius enim est, à Carnifice per ignominiam iugulari, quàm cum gloriâ ad instar viri fortis ab hoste occumbere.

CONCLUSIO XXI. Peccat miles, vel militiae Dux, qui venenatis mediis contra hostem utitur.

HIstoriae docent, nonnumquam milites arma et spicula sua veneno inficere; aut sontes veneno corrumpere, aut aliis modis clandestino veneficio contra hostes grassari. Sed


page 57, image: s077

hoc tàm iuri divino quàm naturae et gentium minimè conforme est, utut quoad merum ius naturae aliter sentiat Grotius de Iur. bell. et pac. lib. 3. c. 4. §. 15. Quamvis enim permissum sit hostem occidere, modus tamen ille rectae rationi videtur adversus: tùm, quia ius divinum talem modum nescit, cui aliàs ius naturae consonat: tùm quia quod ipsis sanioribus gentilibus visum est, indignum homine, id etiam rectae rationi non censetur esse consonum. Osiand. in Grot. d. l. Fontes veneno inficere, Florus, lib. 2. ait, non tantùm esse contra morem maiorum, sed et contra fas Deûm: Clandestina scelera vocat Livius, lib. 42. de Perse loquens: nefas Claudianus, agens de insidiis in Pyrrhum. apud Valer. Maxim. lib. 3. c. 4. est: armis bella, non venenis geri debere. Est et magna ratio, de non admittendo veneficio contra hostem, quam Grotius cit. loco, adfert: quòd sc. consensus


page 58, image: s078

gentium meliorum multò magis (Christianorum) ortus sit ex respectu communis utilitatis, ne pericula in bellis, quae crebra esse coeperant, ad misso venesicio, nimiùm intenderentur. Difficile enim est, insidias per venenum structas esfugere.

CONCLUSIO XXII. Peccat miles, qui fugatô vel fusô hoste, absque consensu Ducis, adpraedam nimis properat.

VAldè periculosum est, nimiùm fuso vel fugato hoste ad praedam properare, cum saepè hostes praedantes in vadere, eosqueve incautos caedere soleant. Quapropter miles prohibetur excedere ordine, et praedae inhiare, absque permissu ducis. Vid. Reuter-Bestell. art. 83. ubi ita cavetur: Da GOtt Gnade gebe, daß den Feinden obgesieget würde, so soll nichts


page 59, image: s079

desto weniger keiner, ohne Erlaubnüß, sich ausser seiner Ordnung von seiner Fahnen aufs Beuten und Nacheilen begeben, sondern dabey bleiben, und sich seiner Obrigkeit Befehls verhalten, bey seinen Ehren und Pflichten, damit nicht aus Unordnung und Ungehorsam der Feind sich wieder wenden, und der gantze Hauffe Schaden und Nach theil darum nehmen möchte.

II.

Peccat etiam miles, qui captâ urbe vel fortalitiô contra Ducis expressam prohibitionem praedam facit, aut quocunqueve modo in gratiam receptos hostes violat.

CONCLUSIO XXIII. Peccat militiae Dux, qui imminente hoste, ob litem de praecedentiâ in proeliumire detrect at.

NOn rarò accidit, Duces atque


page 60, image: s080

Officiarios bellicos inter se de honere praecedentiae litem habere, et quando contra hostem in proelium est eundum, vel pugnam penitùs detrectare, vel periculo confusionis ansam dare. Id verò ut publicè perniciosum, ita maximè culpandum, litem praecedentiae, vel ob simultates et inimicitias privatas communem causam perdere. Vir salutis patriae amans, minimè officium suum deserit, sed publicam rem privatae rei anteferre studet. Vid. Tract. nostr. de peccat. ministror. Princip. Conclus. 45. Condonandum bono publico, quod patimur innocentes. Cogitandum, nullam esse proportionem inter iniuriam privatam, et damnum Reip. Quod ex eiusmodi lite nasci potest. Duces bellici laudabilissimum Alcibiadis de totâ Graeciâ meritissimi Ducis exemplum sequantur, is à caritate Patriae, per in vidiam magistratu depulsus recedere noluit, sed ad eam hostibus


page 61, image: s081

liberandam omni cogitatione constanter ferebatur. Cornel. Nep. in Alci. biad. c. 8. et 10. Sic Iephta condonabat patriae iniuriam, quam ab Israelitis paslus erat, et eam à periculo liberare non detrectabat. Generosus certê animus est, qui in hâcre affectui suo dominatur, contrà, vilis et abiectus, qui illi cedit.

CONCLUSIO XXIV. Peccat miles, qui Ducis sui mandato militari non paret.

IMperia publica Ducis vel officiarii bellici miles impigrè exsequi debet; id Sacramentum militare, vigorque disciplinae exigit. Si temerè illa negligere impunè eslet, facilè progrediente licentiâ totus exercitus periret. Undè Seneca de ir â. c.9. ait: Inutilis miles dicitur, qui signum receptui datum neg ligit. Alius dixit: Praefectis


page 62, image: s082

parere satius esse, quàm hostem occidere. Der Generalen, Obristen, hoher und anderer Officirer Autorität und Respect, daran die Krieges-Diseiplin, und alle gute Progreß in Kriege haften, kan nicht bestehen, es werde dann scharff über ihre Ordre und Krieges-Commando gehalten. Also geschicht offt in den Kriegen, da man gute Disciplin hält, daß ein Soldat der nurt ein Huhn, oder dergleichen, wider Verboth, genommen, oder aus seiner Ordnung gangen, am Leben gestrafft wird, denn Krieg muß mit scharffer Disciplin, und guter Ordnung geführet werden, soll es sonsten Bestandt haben, Theod. Reinking. Polit. publ. L. 2. axiom. 167. Quamvis etiam miles commodam occasionem nanciscatur hosti suo nocendi, non tamen contra mandatum, wider die gegebene Ordre seiner Officirer, id facere debet. In bello, inquit Salustius, saepiùs vindicatum in eos, qui


page 63, image: s083

contra Imperium, in hostem pugnaverant, quique tardius revocati praelio excesserant. Ins gemein, ait Reinking. d. Tract. axiom. 168. gehet es Übel aus, wennman seiner von GOtt vorgesetzten Ober-Generalen und Befehlichs-Habern Unordnung und Befehl verachtet. Add. Grot. d. Jur. bell. et pac. l. 3. 18. §. 1.

CONCLUSIO XXV. Peccat miles, qui secreta consilia hosti nuntiat, aut castrum vet fortalitium fidei ipsius commissum, auro corruptus, hosti prodit.

MAximè exosum et exsecrabile est proditionis crimen, quod tantum mali humano generi adfert, quantum salutis bona fides. Val. Maxim. lib. 9. c. 6. Et sanè vix ullum


page 64, image: s084

saeculum plura detestandae perfidiae ac proditionis exempla prodidit, quàm praesens nostrum, cum primis in nuperrimo bello-Gallo-Germano-Belgico. Quoties secreta consilia hostibus detecta? quot urbes et fortalitia auro Gallo vendita? Scilicet auri sacra fames sceleratorum hominum corda adeò occupavit et excaecavit, ut ab hoc pernicio sissimo proditionis crimine nec fama ad fidei iactura, nec atrocissimae poenae absterrere possint. Schönborn. lib. 7. Polit. c. 16. Nulla, ait Cicero, Orat. in. Catilin. esse potest in tanti sceleris immanitate puniendâ crudelitas. Caveant igitur Viri militares ab hoc nesandissimo, et infami apud Deum ac homines exoso crimine, ac pietatem et fidem erga patriam, omni auro et argento, allen Güldenen oder Silbernen Louysen, praeserant, firmiter persvasi, iuxta dicterium Au. gusti Caesaris, hostem quidem amare proditionem, proditiones autem


page 65, image: s085

ipsas odisse, quod et Barbarus Turca exemplo suo saepius docuit.

II.

Non minus etiam peccat is miles, qui proditionem et suspecta consilia non iusto tempore detegit. De his In der Fuß-Knechts Bestallung, de anno 1670. art. 27. ita cavetur: Wo einer oder mehr einige Verrätherey, oder andere böse Stücke, so von einem oder mehr dem Krieges Herrn oder gemeinen Hauffen zu Nachtheil getrieben würden, erführe, und innen würde, der soll die Mißhändler zur Stund der Obrigkeit und dem Profosen bey seinem Eyde und Pflichten anzuzeigen schuldig seyn, und da er solches nicht thäte, als ein Meineydiger, und als der Thäter selbst darum gestrafft werden.

CONCLUSIO. XXVI. Peccat miles, qui commendator Castelli vel


page 66, image: s086

fortalitii, qui absque urgentissimâ et inevita bili necessitate fortalitium hosti tradit.

CUm ab uno castro vel loco munito saepè totius regionis salus ac securitas dependeat, maximè militis praesidiarii vel Ducis fidei convenit, locum istum omnibus viribus ac mediis tueri usque ad ultimum halitum, biß ufden letzten Bluts-Tropsfen, uti loquimur: nisi summa et inevitabilis necessitatis ratio eum ad deditionem urgeat. Quid si verò miles vel propter inanem metum ac formidinem, vel propter hostium minas, vel per socordiam et levitatem, vel aliam ob causam non satis probabilem, obsessoribus sese dedat, antequam fortè machinae igniariae explosae, vel in moenia impetus factus; vel media aliqua defensionis adhuc supersunt,


page 67, image: s087

quemadmodum in Hungariâ, et in Belgio multa fortalitia in hostium manus per levitatem praesidiariorum pervenere? tunc gra vissimè talis miles, tàm famam quàm conscientiam suam intempestivâ ac nimis accelerata deditione laedit, sequeve atrocissimae poenae reum facit. Est ferè species aliqua proditionis, non necessitate satis magna adactum portas Hannibali aperire. Vid. Fuß-Knechts-Bestallung. art. 14. ubi cavetur: Ob die Obersten-Haupt- oder Befehligs-Leute, Fähnleins-ocer Reuter-weise in eine Besatzung geschickt würden, es wären Städte, Schlösser, Märckte, oder Flecken, wie es sich zutrüge, so sollen sie sich gutwillig darzu gebrauchen lassen, und ihr Leib und Leben biß aufs euserste treulich und tapsfer zuerhaltung derselben zusetzen, auch von keiner Ubergebung nicht reden, nach rathsch lagen bey ihren Ehren und Pflichten.


page 68, image: s088

CONCLUS. XXVII. Peccat miles, qui alienis negotiis sese implicat, quibus à munere militiaerectè obeundo impeditur.

REip. interest, milites semper inhaerere ere armis, nec alienis saecularibus negotiis distrahi; Ob publicam ergò utilitatem Romano iure cautum est, ne miles agrorum cultui, custodiae animalium, mercimoniorum quaestui vacet. l. 15. C. de re milit. l. un. C. de erogat. milit. annonae. l. officium §. 1. ff. de re milit. l. milites. ac. l. ult. C. locat. Nam, ut Plato in suâ Republicâ constituit, singulas artes exercere convenit. Undè miles etiam non potest comparare agrum in Provinciâ; ne scilicet studio agri culturae militiam negligat. l. milites ff. de re milit. non potest assumere civilem curam l. 16. C.


page 69, image: s089

d. t. nec Procurator, nec turor esse. l. milites. 7. C. de Proc. l. Militiae C. qui dare tutores nec accusare, nisi in Crimine laesae Maiestatis. l. qui accusare. de accus. Paul. Christin. Vol. 5. decis. 137. n. 1. et seq. Huc Pertinet illud Apostoli 2. Tim. 2. Nemo militans implicat se negotiis saecularibus, velvictus ut ei placeat, qui ipsum probavit. Peccat ergò miles contra officii sui rationem, siad militiam conscriptus, eiusmodi negotiis vacare velit, quae vel ad cumulandas opes faciunt, et interim vocationis suae operas negligere, aut eas, quasi aliud agendo, facere velir. Semper in promptus ac paratus esle debet strenuè ad capessenda Capitanei sui iussa militaria, qui ipsi de alimentis ac stipendiis prospiciet.

CONCL. XXIIX. Peccat miles, qui delicate se vestit, et femineo ritu comptus et ornatus incedit.


page 70, image: s090

I.

VEteris disciplinae rigor nesciebat milites, ut soemina comptos. Numquam compti, rarò loti, magis autem neglecto crine hispidi, pulvere soedi, loricâ chaumate fusci erant: imminente bello, intus fide, foris foris, ferro, non auro se muniebant, quatenus armati et non ornati hostibus metum incutiant, non provocent avaritiam. Equos habere cupiebant fortes et veloces, non tamen coloratos, aut phaleratos; pugnam quippe, non pompam, victoriam, sed non gloriam cogitantes, et studentes magis esse formidini, quàm admirationi, ut S. Bernhardus milites templi describit. in sermone ad milites templi, c. 4. Tales etiam erant veteres Germani, ut ex Iul. Caesare et Tacito constat. Hodiè verò disciplina haec militaris planè inversa est. In victu et vestitu nullum superfluum cavetur, nec soli necessitati consulitur. Multi in


page 71, image: s091

militiam proficiscuntur ita compti et ornati, Als wenn sie zu einer Hochzeit oder Kirmeß zögen. In hos in vehitur modò laudatus Ecclesiae Pater, dict. serm. capitul. 2. Geritis, inquit, equos sericis, et pendulos, nexcio quos Panniculos loricis super induitis: depingistis hastas, clypeos et sellas, srena et calcaria auro et argento gemmisque circum ornatis, et cum tantâ pompâ pudendo furore et impudenti stupore ad mortem properatis. Militaria sunt haec insignia an muliebria potius ornamenta? Numquid forte hoftilis mucro reverebitur aurum, gemmis parcet, serica penetrare non poterit? Denique, quod ipsi saepiùs experimini, tria arbitror esse necessaria proelianti, ut scilicet strenuus, industriusque miles et circum spectus sit ad se servandum, et expeditus ad discurrendum, et promptus ad feriendum. Vos per contrarium in oculorum gravamen femineo ritu comam nutritis,


page 72, image: s092

longis ac profusis crinibus (hodiè lange Paruqven) ac camisiis propria vobis vestigia obvolvitis, delicatas et teneras manus amplis et circumfluentibus manicis sepelitis.

CONCL. XXIX. Peccat miles, qui delicatè et luxuriosè vivit.

MIles svetâ annonâ contentus esse, nec delicatos cibos ac potus, pullos gallinaceos, pisces, vinum, ubi nullum est, appetere debet. Agesilaus olim, cum per Thrasionum agrum cum copiis iter faceret, cibos delicatiores, quos illi offerebant, inter mancipia distribuere iussit, dicens, eos, qui probitati, fortitudini studerent, non decere huiusmodi ganeis, gulae irritamentis delectari. Pelcenius Niger, Imperator militibus vinum petentibus festivè respondebat: Nilum habetis, et vinum quaeritis? De militibus Turcis scribit Iovius. lib. 40.


page 73, image: s093

Histor. Das Mahl der Türcken im Läger vor Ofen, welche ihr Geträucke aus der Tonau holeten, haben den Oesterreichischen Gesandten, mit denen sie aßen, nichts anders als Reiß und Hammelfleisch, mit schlechten und so strengen Zeuge, daß man wol sehen kunte, daß sie den unseren Teutschen ihre Schwelgerey fürwurffen, als die ihr Essen, darinnen sie allermeist ihren Adel, und Thorheit sehen lassen, nicht nach der Natur Nothdurfft, sondern nach unmäßiger Lust des Bauchs, zu rüsten. Derohalben es nicht Wunder, daß sie, die Türcken, allezeit mit Anschlag und Kriegesmacht unüberwindlich gewesen, dieweil sie die Wollust in essen, welche bey diesen Völckern die fürnehtnste ist, in Kriege und daheim, als den ärgsten Feind der Kriegs-Leuts, gantz und gar verwerffen.

II.

Audiant hoc nostri milites ac officiales bellici, qui opiparas dapes, et


page 74, image: s094

gulae delitias requirunt, ac mensae liberalioris, stattlicher Tractamenten, appetentissimi: legibus certè sumptuariis ad coercendum eorum luxum hodiè opus esset. Quantum verò damni indè publicae rei emergat, experientia docet.

CONCL. XXX. Peccat miles, qui blasphemias et maledicta contra Deum evomit.

I.

SI ullum crimen est, quô nostri milites, qui Christianae Religionis confessores, Turcas, Tartaros et Ethnicos superant, est certè nefarium, ac detestandum blasphemiae corimen. Illud horrendum delictum adeò frequens est inter milites huius, cumprimis, omnium pessimi saeculi, ut ex centum vel milibus vix unum reperias, qui non vitiô hôc, velut labe


page 75, image: s095

pestiferâ infectus sit. Undè in Proverbium abiit. Er flucht wie ein Landsknecht. Et sanè in sacris Historiis plurima exstant exempla militum, ac Ducum, qui cum devotis precibus ac in vocatione divini Numinis, in proelium ivêre: Hodiè verò precibus ac orationibus successêre maledicta ac blasphemiae. Undè non mirum est, arma nostrorum contra hostes patriae, cumprimis Religionis, Turcas, inquam, ferè semper infausta ac infelicia fuisse et adhuc esse. De pio illo Cornelio, militum Praefecto D. Mörlinus Postill. p. 150. 153. ita scribit: Ey botz Dufft, botz Lufft, Kresam und Oel, Wunden und Marter würde ein ander Kriegsmann (und nicht, Ich birt nicht werth, daß du unter mein Dach gehest) gesagt haben, bistu zu tinen Gecken worden? Was Pfaff? Was Wort? Was Predigt? Was soll das helffen? Aber hör, was vor ein Brüderlein der Landsknecht ist, er


page 76, image: s096

redet nicht schümpfflich von Gottes Wort. Ohne Zwehffel wird er darbey nicht geflucht haben, noch alle dem, davon das Wort redet. Wo nun unsere Hudler, botz Marter, Blut, Kresam, was Pfaff! was Predigt! Sihe, wie sie ienem Landsknecht so ähnlich, als der Teufsel einem Heiligen! Kanstu nicht fluchen, so bistu kein Kerl. Bistu ein Landsknecht, und fürchtest dich für dem Pfaffen, du Memme, du, wer, ich? Ich ließ die Pfaffen etc Wolan sagt Christus, sie sind ia nicht alle also, und was sollen sie seyn, es seynd auch unter Priestern nicht desgleichen. Darüm mögen Kriegs-Leute rühmen, sie haben auch aus ihren Orden einen im Himmel, der nicht bey der Thür, sondern oben ansitzt bey den Ertz-Uätern. Solche Hauptleute solte man wider den Türcken haben, da müste es glücklich zugehen. Aber itzt wäre es eine Schande, wenn ein solcher Mann sich mit Gottes Wort hart


page 77, image: s097

solte bemühen. Fluchen und Martern, doppeln und rasseln ist ihre Weise.

Obviam itum huic detestabili militum mori variorum mandatorum, ac constitutionum severitate, non tamen hactenus satis coerceri potuit, tam altas radices Diabolicus hic mos in militum cordibus egit. Vid. Reuter-Bestall. art. 47. ubi cavetur: Die Krieger, so vorsetzlich Gottes Namen lästern und schänder, soll man an ihren Ehren, Leib und Leben straffen. Et ordin. Polit. Francof. de anno 1577. tit 5. Von der Kriegs-Leute Gottes-Lästerung, auch Schweren und Fluchen. ibi: Wir gebieten hiermit ernstlich allen Churfürsten, Fürsten, Ständen un~ Communen des Heil. Röm. Reichs, desgleichen auch allen Obristen, Rittmeistern, Haupt-und Befehlichs-Leuten, und wollen, so sie hinführo Kriegs-Uölcker zu Roß und Fuß bestellen, und annehmen, daß siein allen dergleichen Articuls-Brieffen setzen, sich nicht


page 78, image: s098

allein mit Straff der Personen, so Gott, unsern Schöpffer, Erlöser und Seligmacher, und Maria seine gebenedey ete Mutter, oder die lieben Gottes Heiligen lästern, sondern auch der Gottes Schwüre und Flüche halben, mit der Straffe, die ihnen an ihren Solden abgezogen werden soll, gehorsamlich zu halten, welche Straffe armen Leuten gegeben werden soll; Es sollen auch die Haupt-Leute und Profosen mit Ernst daran seyn, und verfügen, daß die Gottes-Lästerung, Schwüre und Flüche, wie obstehet, von dem Troß gleicher gestalt vermitten, bey poen der Leibss-Straffe, ö disciplinam militarem, ubi nunc lates!

CONCL. XXXI. Peccat miles, qui ebriositati se dedit.

TUrpe, nefandum, ac publicè privatimque perniciosissimum estebrietatis vitium. Numini namque


page 79, image: s099

dubium est, ebrietatem rixis, seditionibus, homicidiis, caedibus, bladphemiis, maledictis, adulteriis, aliisque malis innumeris causam praebere, ut sanitatis et vitae pernicies, omniumque vitiorum lerna verè dicatur. Ebriosus, ait Augustinus, cùm absorbet vinum, absorbetur à vino, abominatur à Domino, despicitur ab Angelis, deridetur ab hominibus, destituitur â virtutibus, confunditur à Daemonibus, conculcatur ab omnibus, ipse confundit naturam, amittit gratiam, perdit gloriam, incurrit damnationem aeternam. Utut autem Ebrietas gravissimum sit crimen, nihilominus tamen proh dolor! Inter Christianos, comprimis Germanos nostros, frequentissimum est; Infectum enim pessimo hoc vitio, velut lue quâdam pestiferâ, omne hominum genus. Sanè apud Turcas in ebrios non secus ac aliàs in gravis criminis reos animadvertitur. Speidel.


page 80, image: s100

in Specul, var, iurid. v. zutrincken. Tantum vero abest, ut apud nos Christianos ebrii criminis alicuius rei habeantur, quin potius non rarò laudantur illi, qui Heröes sunt in poculis. Vid. D. Hartmanni Sauff-Teuffel.

II.

Quemadmodum autem Ebrietas crimen turpissimum ac perniiosissimum est in aliis, ita etiam in militibus. Cùm enim milites semper praesumantur constituti eslein periculo, pr. Inst. de milit. testam. cumprimis, qui in castris degunt, illique semper prompti ac parati esse debeant ad pugnandum; necessaria sanè eis vigilantia ac sobrietas. Quomodo autem ebrii ac temulenti vigilabunt? quomodo in acie stabunt, si ebrietate corpus, vires enervatae ac debilitatae: Si neque pes neque manus nec lingua, officium suum facere possunt? Saepius compertum est, per ebrietatem totos exercitus ab hoste caesos ac dissipatos:


page 81, image: s101

urbes, castra ac fortalitia munitissima occupata fuisse. Qua propter Constitutionibus Imperii sub gravi poenâ malum Ebrietatis militi prohibitum, quamvis maximè dolendum sit, eas per abusum ferè obliteratas esse. Ita autem In der Reuter-Bestallung de anno 1570. art. 48. cavetur: Dieweil ts leider! dahin kommen, daß unter den Teutschen, sonderlich im Kriege, das lästerliche, viehische Vollsauffen, schier die meiste Ubung ist, daraus der gantzen Nation viel Verkleinerung, Unehr, Nachtheil und Spott entstehet, sonderlich im Kriege, auch desto weniger Sieg, und glückliche Verrichtung erfolget, so soll hiermit den Obristen, Ritmeistern, Befehlichshabem, gleichfalls Herren, Iunckern und Mit-Reutern, in Krafft die ihrer Bestallung, zum ernstlichen eingebunden seyn, sich der steten immerwärenden Uöllerey zu mäßigen, sonderlich aber solches ihren Knechten und Dienern auch


page 82, image: s102

nicht zu gestatten. et art. 49. Item, wo unter den Befehlichs-Leuten einer oder mehr erkundiget würde, welcher der immerwärenden viehlischen lästerlichen Völlerey dermassen ergeben wäre, daß erseinen Befehl, und des Krieges Herren Dienste nicht nothdürfftiglich abwarte, dem oder denselben sollen sein, oderihre Befehl durch den Feld-Marschallck, und seinen Obristen genommen, entzogen und andern Würdigern, so mehr nüchtern, zugestellet und gegeben werden: Fußknecht-Bestall. art. 56. Es soll sich ein ieder des Zutrinckens und Trunckenheit mäßigen, und keiner den andern zu trincken nötigen. Wo einer in der vollen Weise iemand ver geraltigte, und schlüge, oder sonsten etwas ungebührliches verhandelt, derselbige soll nicht allein eben so wohl ernstlich, als ob er nüchtern gewesen wäre, sondern härter und doppelt darum gestrafft werden. art. 57. Item, Es soll sich sonderlich ein ieder


page 83, image: s103

des Volltrinckens mäßigen, wenn er wachen soll, und wenn einer auf der Wacht truncken, oder voll begriffen wird, also, daß er seine Wacht nicht nothdürfftiglich versehen kan, der soll alsbalo mit den Eyssen, und sonsten nach Erkäntniß der Obersten, gestrafft werden. Art. 58. Item, wo auch sonsten einer auf ser Strassen oder Wegen dermassen iruncken oder voll betreten würde, daß er sich weder seiner Vernunfft noch seiner Sinne, und sonderlich nothdürfftiglich Gehens und Stehens nicht gebrauchen kan, den selben soll der Profoß oder seine Diener, wo er ihn betritt, gefänglich einziehen, und in die Eissen schlagen.

CONCLUSIO XXXII. Peccat miles, qui contra ictus gladii vel bombardarum vim amuletis, characteribus,


page 84, image: s104

vel carminibus, cutem indurat.

I.

CArminibus et coniurationibus quibusdam posse inhiberi non vim solum ferreorum, sed et ignitorum armorum, sive bombardarum, experientia quottidiana testatur. Ac constat etiam Gentiles censuisse, carmine aciem gladii rotundi, ut nec levivulnere cutem pertingere potuerit. Franc. Torreblanc. in Daemonologiâ, lib. 2. c. 23. n. 14. In Germaniâ nostrâ ars ista inter milites haut infrequens esse dicitur, die Passauer Kunst, quam D. Ioh. Ludov. Hartmannus, amicus noster singularis, in Tract. Von der Passauer-Kunst und Festmachen. P. 1. c. 2. ita describit. Da durch Verleitung des Satans und höser verführischer Leute ein Mensch sich wil fest und gleichsam gefrohren machen, daß man ihm mit keinem Gewehr und Waffen,


page 85, image: s105

mit Büchsen, noch Degen kan an Leib kommen, und alle Stiche und Kugeln ohne Versehrung der Gliedmassen aufgefangen werden, und vergeblich seyn. Ibidem docet, undè ars dicatur Passa viensis, scilicet, quòd anno, 1611. Carnifex quidam in urbe Passau militibus Bohemiam irruentibus, artem hanc docuerit.

II.

Gravissimè autem militem peccare, qui eiusmodi amuletis ac remediis, contra tela, vulnera, et ictus armorum utitur, communissima, tàm Theologorum, quàm ICtotum est sententia. Sanctissimos viros Ecclesiae, ait Speidelius Specul. var. Iurid. voc. Festmachen, atque in his praecipuè D. Chrysostomum laborasse, plurimùm in hâc amuletorum abominandâ superstitione reprehendendâ, hominibusque eripiendâ. Nec dubitant affirmare, quod longè probabilius sit, mortem appetere, si Deo sic


page 86, image: s106

visum fuerit, quàm huiusmodi impiis remediis salutem ac itam sibi comparare. Eadem ars ut Diabolica damnata est in Concilio Ancyrano, de anno 308. c. 2. in Concilio Agathensi, Galliae Narbonensis, de anno 337. can. 42. in Concilio Toletano IV. can. 28. in Synodo Turonensi, can 42. quae adducit suprà laudatus D. Hartmannus d. Tract. p. 3. c. 3. circa fin. Qui Auctor pluribus rationibus probat. Daß die Passauer-Kunst, Festmachen, die Schieß-und Bächsen-Kunst, Feuerlöschung, Granaten und Kugeldämpffen, Unsichtbarmachen, Nothhemdo, Waffen-Salbe, Aussengnen, neue Teuffels-Stücklein, schwere Sünden und ein Greuel vor GOttseyn. Add. Balduin. in Cas. Conscient. Lib. 3. c. 2. cas. 2. Mengering. scrutin. conscient. cap. 9. q. 5. Ob du dich Hart-und Feste, Stich-Hieb-und Schuß-frey gemacht, oder machen wollen. Testatur sanè experientia,


page 87, image: s107

Sathanam fallere omnes, cum quibus paciscitur, et quibus promittit immunitatem ab ictibus globi, fustibus rusticorum eos obicit, ut ita peiore morte, quàm aliàs, miserè pereant. Velsten. in quaest. Ethic. dec. 5. q. 4. Rectè etiam Besoldus. Thesaur. pract. v. Festmachen, morem hunc improbat, quô avis eo fine vel Psalmum 90. recitat, certumqueve eius versum trina vice iterat, aut Evangelium S. Iohannis, quod non tatò apud Romanae Religioni addictos milites fieri solet, collo suo appendat; cum sit manifestissimus Numinis ac verbi divini abusus. Caveat ergò miles Christianus se ab eius modi illicitis tutandi corporis sui mediis, et in periculo constitutus, cum milite Davide, divino confidere auxillio discat. Doimine Iehova, inquit Rex David, tu es robur salutis meae, obumbrasti super caput meum in die belli. Luth. Du beschirmst mein Haupt zur Zeit des Streits Psal. 140. v. 8. Nec


page 88, image: s108

in bello firmior est gelea, quàm Dei clementia, ait Osiand. in not. ad h. l.

CONCLU. XXXIII. Peccat miles, qui vel vestes, vel stipendium suum ale â per dit.

I.

CAptatum ex aleâ quaestum, furti instar esse, ait Ambrosius lib. de Tobiâ. cap. II. cuius sententiam piorum Theologorum chorus amplectitur. vid. post laudatos Mengering. scrutin. consc. cap. II. quaest. 5. ubi ait. Daß die Spieler nichts anders denn Diebe sehy, denn so si gewinnen, so stehlen sie dem Nechsten das Geld, verspielen sie aber, so entziehen und rauben sie ihr Geld und Güthlein ihren armen Weib und Kindern. Add. D. Hartmann. Spiel-Teuffel. Hoc morbo der Spielsucht hodiè etiam militares viros, tàm summi quàm inferioris


page 89, image: s109

ordinis laborare videmus. Nonnulli ex gregariis adeò Iudo aleae et chartarum dediti ac temerarii sunt, ut non erubescant devestibus vel stipendio suo, quo vitam trahunt, Iudere. Sie seßen alles ufs Spiel, Kleider, Waffen, Sold und was sie haben; Haec autem ludendi ac perdendi libido pessima ac publicè perniciosa, adeoque punienda est. Undè militi victus et amictus, nisi ex rapinis, furtis, fraudibus, violentiis, si aleâ eum perdidit? Quomodo paratus in proelium contra hostem ibit, si arma ludo amisit? Tacemus horrendas blasphemias, exsecrationes et maledicta, quae plerumque aleam infelicem concomitari solent. In der Teutschen Fußknechts-Bestallung. de anno 1570. artic. 70. ita cavetur. Es sollkeiner dem andern auf dem Spiel auffchlagen, noch weiter, denn er baar Geld hat, spielen: Wo aber einer dem andern viel oder wenig auf Borg abgewinne,


page 90, image: s110

soll ihm der ander nichts darum zu zahlen schuldig seyn.

CONCLUS. XXXIV. Peccat miles, qui otiosus huc illus vagatur, et provincialibus oneri est.

Eiusmodi milites, qui otiosi huc illuc vagantur, die uf Garden gehen, validis mendicantibus non ab similes esse, ait Theod. Reinking, de Regim. Saecul. et Eccles. lib. 2. quem laudavimus in Tract. de validis mendicant. capite, qui validorum mendicantium numero contineantur. In Constitutionibus Imperii dicuntur Herren lose, und Gardende Knechte. Contra eos ordinationes plur vice simplici emanarunt, ut patet ex Ordinat. Polit. Francof. de anno 1577. tit. 7. Von denen Herrnlosen, und Gardenden Knechten, so sich unterstehen, und


page 91, image: s111

versamlen, und die armen Leute zu beschweren. Ubi inter alia cavetur: Insonderheit ordnen und befehlen wir, daß alle und iede Obrigkeiten in Ihren Chur-und Fürstenthümern Graffchaftten, Herrschafften, Stäten, Dörffern und Gebieten, durchaus mit allem Fleiß bestellen, und durch ihre Amtleute un~ Befehlichhabere act nehme, wenn, wo einer oder mehr umlauffende Garden-Knecht bey ihnen an der Garden betreten würde, daß derselbige den nach eilen darüber zur Rede gestlelt, und ihme das Garden in selbigen Ereyß zu gebrauchen, gänßlich verbothen, darüber auch vergelübo werden soll, mit der angehenckten Bedrohung, da er weiters an einigen Orte desselben Creßses gardend befunden würde, daß er alsdann gefänglich angenommen, und gegen ihm als einen Meiney digen, mit Schärffe der Rechte gehandelt werden solle. Vid. etiam Ordinat. Electoralis Saxonica de ann. 1590. von Herrnlosen


page 92, image: s112

Knechten. Et Ord. Magdeburgens. eod. tit. Add. Mengering. scrut. Conscient. c. u. quaest. 120. ubi ait. Soldaten und Lands-Knechte srgen sich, ob sie ausser ordentlicher Krieges-Bestallung im Lande hin und wieder Garden gelauffen und stationiret? Solche Lands-Knechte, soim Lnade irre lauffen, und Krieg suchen, so doch wohl arbeiten, und Handwercke treiben möchten, biß sie gefür dert würden, und für Faulheit, oder aus rohen wilden Gemüthe die Zeit also verlieren, mögen nicht wohl dran mit GOtt seyn, denn sie können keine Urschachen noch gut Gewissen ihres Lauffens, von GOtt anzeigen, sondern haben nur eine tollkühne Lust, oder Fürwiß zum Kriege, oder ein frey wild Leben zuführen. Nach solcher Gesellen Art müsten auch eines Theils zu letzt Buben, und Räuber daraus werden, wenn sie sich aber zur Arbeit oder Handwerck begeben, und verdienten ihr Brod, wie Gott allen


page 93, image: s113

Menschen gebothen, und aufgeleget hat, biß daß der Landes Fürste aufgeböte, für sich selbst oder einen andern zu zuziehen erlaubte, und begehrte, so möchten sie mit gutem Gewissen sich erheben, als die denn wüsten, daß sie ihren Oberherrn zu Gefallen darinnen dieneten, welches seine Gewissen sie sonsten nicht haben können.

CONCLU. XXXV. Peccat miles, qui viarum pblicarum securitatem praedando violat.

MIlitis Christiani est officium, stipendio suo contentum esse, in solo pacuto quietè vivere, ab omnibus violentiis ac latrociniis, praedationibus, cum primis in viis, ac itinetibus publicis penitùs abstinere, nist tutpissimis nominibus grastatorum, praedatorm, der Placker, Landbeschädiger, Landeszwinger, Befehder


page 94, image: s114

und Strassenräuber, infamrari, ac suppliciorum gravitatem expetiri velint. Certè nihil magis dedecet bonum, ac fortem militem, nihilque magis eum infamem reddit, quàm si grastatorem, latronem, ac praedatorem agat. Quàm exosi tales graslatores sint, ex sequenti Mandato Electotali Saxonico patescit, quod in gratiam Lectoris subicimus.

Wir acten vor nothwendig, die Vorsehung, so der Plackerey halben in unsern Landen an. im sieben un~ vierzigsten ausgangen, wiederum zu verneurn lassen, imassen wir uns desselben, und deren anhängigen Sachen halben, mit unseren Erbeinigungs, Verwandten, Chur-und Fürsten, neulicher weile auch vereiniget, derohalben befehlen, wollen und ordnen wir hirmit ernstlich, daß alle unsere Unterthanen, wes Würdens, Standtes, oder Wesens die seyn, solcher Vorsehung, Ordnung und Gebot unweigerlichen in


page 95, image: s115

allen ihren Articulen nachkommen, und auf die Strassen und Leute, solche Achtung geben, wie hernach zu befinden, darmit nicht einen ieden Verdächtigen und Leichtfertigen freystehe, unsere Lande seines Gesallens zu durchziehen, oder gefählich Vorhaben darinnen zu üben, und ist der Inhalt obbemeltes Ausschreibens wie folget:

Wie wol unsere Vorfahren viel nothwendige Ausschreiben der Plackerey, verdäctigen Reuter un~ Fußgänger halben haben ausgehen lassen, darauf dann unsere Lande, Fürstenthume, und zugehörige Stiffte solcher Plackerey und Zugriffe, biß anhero eine gute Zeit Vortrag gehabt, so befinden wir doch, daß solchen Ausschreiben und Vorsehungen, eine Zeitlang her, mit dem Fleiß, wie sichs gebühret, nicht nachgegangen worden, daraus dann erfolget, daß sich verdächtige Reuter, Plackerey und andere Friebrüchige Haudlung, eine Zeitlang daher in


page 96, image: s116

unseren Landen und Fürstenthumen auch den zugehörigen Stifften, in viel Wege wiederum ereuget, welches wir nicht mit geringer Beschwerunge vermarckt, uns auch schuldig erkennen, folcher Landfriedbücheigen, rauberischen, unerbaren Handlung mit ganßen Grust zubegegnen, dieselbigen auszurotten, und unsere Lande, Fürstenthume, und zugehörige, Stiffte und Schutzverwandre, förder hiervor gnädiglich zu übrigem. Und demnach ordnen befehlen und gebieten wir hirmit ernstlich, und erstlich, nachdem wir zu mehrer Befriedung unsere Lande mit Obern und andern Hanupt-und Amtleuten, etwas stattlicher, denn herkommen, bestalt, wollen wir, daß sich dieselben selbst persönlich, auch mit ihren Knechten und Pferden, in der Anzahl, darauf sie bestallt, in unsern ihnen anbesochlenen Aemptern, nicht abwesentlich machen, sondern auf die muthwillige Leut zu Roß und Fuß, mit Fleiß Kundschafft legen,


page 97, image: s117

auch samt ihren Knechten, die Strassen in ihrer befohlener Ober-Hauptmannschafft oder Ametern, täglich bereiten, und ihren möglichen Fleiß vorwenden, die verdächtigen Reuter und Fußknechte zu Hafften bringen zu lassen. Und so dann die Wälde, durch die streiffende Reuter nicht wohl füglichen können beritten werden, so sollen unsere auch berührter Stiffte Haupt-und Amtleute, auch die Schrifftsassen, und unsere Schutz-Verwandten, in welcher Gebiete solche Wälder gelegen, etliche bekandte und berüchte Fußgänger verordnen, solche Wälde, und die darinen bewuste Haltstäte, zum weninigsten wöchentlich zweymal, durchzugehen, zu besichtigen, und fleißige Erfundigung zu haben, ob sich etwan verdächtige Neuter oder Fußgänger, darinnen und dardurch geschleifft, oder schleiffen theten, und do sie solche Reisige, oder Fußgänger vermercken, denselben mit Gerüffte, oder


page 98, image: s118

Sturmschlagen, wie hernach folget, nach zu trachten, auch unsern, oder berührte Stiffte Haupt-und Amtmannen, Sehußverwandten, oder Schrifftsassen, in welches Gebiete die Landbeschadiger antroffen, daßelbige in Eyl zuerkennen zu geben, darmit die Freveler oder Verdächtigen zur Hafft bracht werden mögen.

Wir wollen auch, daß in offenen Flecken, Schencken, Kreßschmaren und Dörffern niemands zu Roß und Fuß soll einkehren, füttern, übernächtigen, noch beherbriegen, sondern ein ieder, der in unsern Landen, Fürstenthumen, und zugehörigen Stifften zu wandern hat, soll seine Reise also anstllen, daß er in öffentlichen Herbrigen der Städte Mittagsmhl halt, zur Herber gekommen, und sein Unterhalt oder Nachtlager haben möge, und da er unbekanth auf Befragung der Obrigkeit, der Oerter, wer er sey, guten gegründeten Bescheid gebe.


page 99, image: s119

Es sollen auch die Einwohner der offenen Märckte, Flecken, Kreßschmar und Dörffer, bey schwerer Straffe schuldig seyn, alle unbekante Neuter und Fußgänger, so sich bey ihnen umdrehen, füttern, oder über Nacht bleiben wollen, gefänglichen anzunehmen, oder da fie fliehen, ihuen mit dem Glöckenschlag zufolgen, und also lange nachzueilen, biß die gefänglich eingezogen, und dem Verwalter der Gerichtgeantwort werden, welche, nach Befindung der eingezogenen Schuld oder Unschuld, bey sich zu schliessen haben sollen, ob die wieder ledig zu lassen, oder länger in Verwahrung zu halten, und uns oder unserer Regirung devon Anzeige zu thun sey, und ob iemands, wes Standes der sey, in unsern landen und zugehörigen Stifften die, so Unbekant, oder böser Handelung verdächtig, beherigen, ihnen Vorschub oder Förderung thun, und Schaden darauferfolgen würde, so sollen alsdann


page 100, image: s120

dieselbigen Vorschüber, Förderer, Hausser und Heger, nicht weniger denn die Thäter und Beschädiger, und als ob sie die Thaten selbst geübet, darum gestrafft, und ihnen darwieder keine Entschuldigunge noch Behelff über diese unserer offene Warnunge und Verboth zugelassen werden. Und darmit solche schädliche und Friedbrüchige Leute desto förderlicher zu Hafften bracht werden, sollen unsere, auch berührter Stiffte, Haupt-und Amtleute, auch die Schrifftasassen und Schußverwante, in ihren Aemptern und Gebieten die Ordnunge machen, wann sie solche Friedbrüchiche Handelung, oder, daß verdächtige Reuter oder Fußknechte verhanden seyn sollen, vermercken, daß sich alsdann unsäumlich, und ohn allen Verzug die Einwohner in denenselben Flecken oder Dörffern zum stärckesten versammlen, den Glocken schlag thun, und dann auf Anruffen der Beschädigten, oder der ienigen, so


page 101, image: s121

nacheilen, oder aber auch in Mangelung des, aus eigenen Bewegnß, zu Noß und Fuß mit ihren besten Gewehren solgen, und die Thäter oder Verdächtigen zu Hafften zu bringen, allen möglichsten Fleiß anwenden, und welche Flecken oder Dörffer einen Glockenschlag hören, sollen alle förder den Glockenschlag thun, sich versammlen, und wie oben berührt, verhalten.

Und welcher darinnen säumig würde, soll das erstemahl zwey silberne Schock zur Straffe geben, und da es mehr geschehe, seiner Güter verluftig seyn; Aber da vermarckt, daß er solche Folge, aus sonderlicher gefährlicher Arglistigkeit unterlassen, an seinen Leibe gestraffet werden.

So soll auch ein ieglicher in seinem befohlenen Amte, oder zustehenden Gebiete, die Versehungethun, daß die Furte der Wasser, und die Schläge und Päß der Wälde, in guter Acht gehalten werden, auch in ieglichen Flecken


page 102, image: s122

oder Dorffe, etzliche verordenen, welche in dem nachfolgen und eilen, denen andern Einwohnern, Anleitungen geben.

Echtere.

Und nachdem uns die Plackerey, wie obstehet, zum höchsten entgegen, auch dem gemeinen Landfrieden zu wider, haben wir uns mit unsern Erbeinigungs Chur-und Fürsten über vorige Versehung-und Verordnunge, in den Erbeinigung verleibet, diß Jahrs zu Naumburg verglichen, wann, wie berührt, oder sonst, solche Mißhandler zu Hafften gebracht, und wider sie rechtlich procedirt, und verfahren, dieselben auch in die Achterklärte, daß sie in unsere Erbeinigunges Chur-und Fürsten und unsern Landen, keines Weges gedultet, sondern daß dieselben Echter, auf derjenigen Anzeige, die sie Echtigen haben lassen, eingezogen und angehalten, auch wieder dieselbeigen schleünig und gebührlich Recht gestaatet, und verholffen werden soll.


page 103, image: s123

Demnach wollen wir folches hirmit allen unsern Unterthanen und Verwanden, wes Sandtes die seind, angekündiget, und sich darnach zu richten, ernstlichen aufferlegt und befohlen haben.

CONCL. XXXVI. Peccat miles, qui de suâ praesumit fortitudine, nec gloriam victoriae Deo tribuit.

IN Deum graviter peccat miles, qui magis viribus suis, quàm Dei auxilio ac virtute confidit. Est species quaedam inredulitatis, et atheismi clandeftini, robori ac fortitudini fuae, non Deo Zebaoth, victoriae laudem tribuere. Sed longè aliter bellicosus Israelita, David; Mit GOtt wollen wir Thaten thun: Mit melnem Gott kanich über die Mauern springen. Vicoria enim omnis à Deo. Prov. 21. 1.


page 104, image: s124

Maccab. 3. Psal. 144. Pii ergò milites non norunt suis praesumere viribus, sed de virtute Domini Zebaoth sperare victoriam, cui nimirum facile esse, confidunt, iuxta sententiam Machabaei, concludi multos in manus paucorum, et non este differentiam in conspectu Dei caeli, liberare in multis et paucis, quia non in multitudine exercitus est victotia belli, sed de Caelo fortitudo est, quod frequentissimè experti sunt, ita, ut plerumque quasi persecurus sit unus mille, et duo fugarint decem milia. Bernhard. serm. ad milites templi. c. 1. p. 4. Non glorietur fortis in fortitudine suá, ait Dominus per Prophetam. Ierem. 9. In articulis militaribus Germani militis, articulo secundo cavetur: Daß ein ieder Kriegesmann sich gottloser Worte und Wercken enthalten, und den Sieg wider den Feind, von oben herab von Herßen bitten solle.


page 105, image: s125

CONCLUS. XXXVII. Peccat miles, qui concubinas ac meretrices secum ducit, iisque clàm vel palàm se commiscet.

NImis verum est illud Poetae:

Nulla fides, piet as que viris, qui castra sequuntur:

Quamvis negari nec possit, nec debeat, reperiri quosdam, licet perpaucos, in ordine militum, qui illius Centurionis, cuius apud Evangelistam mentio fit, fide, et illis Romani, in Actis Apostolorui Pietate, ac devotione fulgeant. Raram esse militum pietatenm, ipsorum vita ac morum perversitas docet. Quod enim Sextum Divini Decalogi praeceptum, quod est de castitate servadà, attinet, bodiè nulli militum, concubinas alere, et se meretriciâ


page 106, image: s126

turpitudine commaculare, religio est, utut articulis militaribus id severè prohibitum sit. Vid. Reuter-Bestall. de anno 1570. art 43. ubi dicitur: Daß keiner verdächtige Weiber mit sich führern, oder im Läger haben solle; Doch da andere unverdächtige, so man zur Wartung krancker Personen, zum Waschen und andern unstraffbarlichen Dingen, ohne Schande und Unsucht braucht, vorhanden wären, die sollen gedultet und zugelassen werden, doch mit Vorwissen der Befehlichs-Leute. Sed ubi sunt, qui legis huius prohibitivae rationem habent, et ab illicitis commixtionibus abstinent? Sciant autem milites cuiuscumque ordi. nis fuerint, Sexti Praecepti obligationem etiam ad illos specare, sanè adulteri et malitiosi desertores sunt illi milites mercenarii, qui invitis coniugibus abierunt in militiam, ac interim cum aliis mulieribus nimis suspectè vivunt. Balduin. cas. conscient. p. 1213.


page 107, image: s127

Mengering. scrutin. conscient. cap. 10. quaest. 113. ubi scribit: Soldaten und Krieges-Leute fragen sich; ob sie mit Concubinen und losen Bälgen sich geschleppet, und Dirnen mit sich herum geführet, so ihnen nicht ehrlich beygelegt, und vertrauet worden? So dencken solche Kriegsgurgeln, wenn sie um ein baar Guiden, ihr Leib und Leben verkaufft haben, so mögen sie auch flugs, mit Urlaub eine Hure zu legen, sprengen manch alber und einfaltig Mensch mit auf, (doch sind es gemeiniglich leichtfertige Strutzen und Buben-Säcke, die sich ufbringen lassen, quales superioribus annis cum militibus in bellum contra Turcam abire vidimus) und führens vor eine Concubine mit herum, absque maritali affectu, und wenn sie ihrer genug gehabt, und gebraucht, verspielen oder verschencken sie wohl die selben, Item, lassen daheime ihre Weiber sitzen, mit Kind und Kegel, und schleppen sich die weile


page 108, image: s128

in ihren Qvartiren und Läger stetz mit andern Weibesstücken, halten mit ihnen zu, und offtmals also unverschämt, daß solche Witber und Weibes Personen es noch wohl als recht und wohl gethan, verfechten und betrotzen wollen, gleich als wenn Soldaten und Krieges-Officirern das Sechste Gebot nicht gegeben worden.

CONCLUS. XXXIIX. Peccat miles, qui in Clericos, Ecclesiae ac Scholae ministros, senes, aegrotos, infantes pueros, praegnantes, honestas matronas, et virgines, insontes ac miser abiles personas saevit.

DEus ipse in bellis Hebraeorum, etiam post pacem oblatam et repudiatam, vult parcifeminis et


page 109, image: s129

infantibus. Deut. 20. v. 14. Ratio est, quia in bellis aetas et sexus hoc ipsum svadet, tùm, quia regulariter nullam iniuriam inferunt pueri et feminae. Ioh. Adam. Osiander Observ. in Grot. lib. 3. c. 11. thes. 9. Serarius Comment, in Iosuam. cap. 6. quaest. 36. Generatim, inquit, loquendo, feminarum omnium vitae in bello, maximè, cùm urbs aliqua expugnata, parci debet, (1) quia bellum, siquidem iustum, vel ad nocentes plectendos, vel ad eorum vim ac iniurias arcendas et propulsandas, ab innocentibus suscipitur. At generatim et communiter loquendo, non sunt feminae nocentes, neque vim et iniuriam inferunt. (2) Ipse per ipsum sexus imbellis est, infirmus, et misericordia potiùs, quàm vi et serro dignus. Gentiles et ipsi Barbari agnovêre, feminis ac infantibus parcendum esse. Numquis irascitur pueris, ait Seneca lib. 2. de irâ. cap. 9. quorum aetas nondum novit rerum discrimina?


page 110, image: s130

Puerum aetas excusat, feminam sexus, ait idem lib. 3. c. 24. Arma habemus, (ai apud Livium Camillus) non adversus eam aetatem, cui etiam captis urbibus parcitur, sed adversus armatos. Cum captivis, inquit Alexander Magnus, apud Curtium, lib. 5. et feminis gerere bellum non soleo, armatus sit oportet, quem oderim. Grypus apud Iustin. lib. 38. à nullo, ait, unquam maiorum suorum inter tot domestica et externa bella, post victoriam in feminas saevitum, quas sexus ipse, et pcriculis bellorum, et saevitiae victorum eximat.

II.

Idem est in Senibus, debilibus ac personis miserabilibus, bellantibus resistere non valentibus. Nam et hisce parcendum esse, naturalis ratio dictitat. Undè Romano Germanicobelli iure cavetur: Daß alte und krancke Leute, Schwangere Fraven, Kindbetter in, erbare Fraven und


page 111, image: s131

Jungfrauen und junge Kinder unberaubt, unverwaltiget, und gänzlich unbeschweret bleiben sollen. Ordinat. Polit. Francof. de anno 1577. tit. 6. Renter-Bestallung de anno 1570. aruc. 70. ibi. Es soll keiner alte ehrliche Leute, die auf keiner Gewehr gefunden, des gleichen keine unmündige Kinder zu Todte schlagen, bey Straff Leibes und Lebens. Idem repetitur in der Fußknechts-Bestallung; artic. 54. Sed barbara ferocitas militis minimè huic hominum generi, infelicissimo hoc ac omnium deploratissimo saeculo, parcere solet. Ipsemet ego, superiore Germaniae bello funestissimo, adhuc adolescen. tulus, occupatâ, devastatâ, incensâ ac destructâ patriâ domô, quinquies in militum manus incidi, tremens, minis ac concussione territus, vestibus, non sine lacrimis ad stantium spoliatus, actus, imò et verberatus; in silvas, campos, et loca ab dita ac tenebricosa, plus vice simplici,


page 112, image: s132

fugatus et eiectus fui. Quam dura ac dita senes decapulares, et innocentissimae feminae sustinuerint, doloris acerbitas referre non partitur. Sed undè tanta Christiani militis crudelitas, ferocitas, impietas, à quâ et Turcae, Tartari, ac Barbari ipsi abhorruêre? â Sathanâ, qui horum militum corda occupavit, et ex hominibus bestias et incarnatos diabolos reddidit; Sathanas horrendorum summae crudelitatis facinorum auctor est, milites illius instrumenta.

III.

Quod Clericos ac Sacerdotes attinet, constat, etiam Gentilis Religionis milites ac Duces eis pepercisle. Vid. Grot. de Iur. bell. et pac. L. 3. c. n. §. 10. In Imperio Germanico exstat, Reuter-Bestallung art. 70. Daß man der Priester, Prediger und Kirchen-Diener verschonen, und bey Leibes-Straffe in keinem beleidigen soll. Add. Fußknechts-Bestallung art. 8. Ordin.


page 113, image: s133

Polit. Francof. art. 6. ibi: Priester, Pfarrherrn, Kirchen-Diener und andere Gefreyte Personen. Sub hisce videntur intelligi Monachi, et conversi, item illi, qui studiis literarum honestis, et humano generi utilibus operam navant. Grot. d. l. §. 10. Videant nunc milites, ac militiae ductores, quomodo in terribili illo iudicio magno, Barbarae crudelitatis, quam in innocentes homines exetcuêre, rationem reddere valeant.

CONCLUS. XXXIX. Peccat miles, qui vites arbores frugiferas perdit et exstirpat.

IN lege Mosaicâ, Deut. 20. cautum est, ne arbores frugiferae à milite Iudaico succidantur. Ad quem locum Bonfrerius, quem laudat Osiander. in Observ. Grotian. lib. 3. c. 12 §. 2. haec notat. Non succides arbores, de quihus


page 114, image: s134

vesci potest, hoc est, arbores frugiferas, etiam ad instrumenta et machinas bellicas, ut sequitur, ad has enim construendas infrugiserae arbores à naturâ datae sunt, cum illae ad alimenta, et fructus subministrandos, magnâ curâ, et industriâ nutriri, et excoli soleant. Multò magis barbariem sapit, in bello istiusmodi arbores, vel fruges immaturas nullo fructu et ita succidere et demetere, nisi haec via ad hostium expugnationem et deditionem faciat. Quoniam lignum est, et non homo, nec potest bellantium contra te augere numerum. Hoc est, quia tibi in bello nocere non potest. Prior illa pars, quia lignum est, et non homo, in Hebraeo, Chaldaeo et 70. Interpp. per interrogationem effertur hoc modo: Num quid homo lignum agri? Quid rebus inanimis, inquit Philo. de creat. Magistrat. quae et mites sunt, et mites fructus ferunt, irasceris? An verò in morem hominum, qui hostes sunt,


page 115, image: s135

inimicitiae significatiorem arbores prodant, ut pro his, quae faciunt, aut facere minantur, stirpitus evellendae sint? Quin prosunt victoribus, praebentque copiam rerum, quas necessitas exigit, imò et ad voluptatem. Non soli homines tributa ferunt, sed meliora arbores statis temporibus, ac talia, ut sine iis vivere non detur. Legitur equidem, quandoque contra legem illam generalem, arbores etiam fructiferas, Moabitarum scilicet, esse succisas 2. Reg. 3. 39. Sed hoc ex dispensatione divinâ, in maiorem punitionem factum. Non id odio hostili, ait Grot. de iur. bell. et pac. lib. 2. c. 12. §. 2. sed in iustam detestationem facinorum, quae aut publicè erant cognita, aut Deo iudice tanti aestimata.

II.

Hanc legem Mosaicam de non succidendis arboribus frugiferis communiter etiam militibus Christianis commendant auctores et conditores


page 116, image: s136

iuris bellici. Fruchtbare Bäume soll man im Kriege, auch in der Feinde Landen verschonen, und davon man zur Bestell-Providirung der Armeeoder sonsten Profit und Nutzen haben kan, nicht verwüsten. Reinking. Plit. Biblic. lib. 2. axiom. 172. Vid. etiam Mengering. scrutin. consc. cap. 11. quaest. 119. ubi dictam legem Mosaicam eo applicat, quod suburbiorum aedes à milite dirui non debeant. Sed impietas militis, cui saepè ius et fas fabula est, in nupertimo bello etiam in vites, et arbores fructiferas cum summo Provincialium damno, non rarò grassata est.

CONCLUSIO XL. Peccat miles, qui esculenta et potulenta temerè corrumpit.

I.

CUm corruptissimo hoc saeculo


page 117, image: s137

corruptissimi etiam militum sint mores, et maximè laxa militaris disciplina, saepissimè fit, ab eis, non in hostico, sed in solo pacato, esculenta ac potulenta corrumpi. Vina scilicet effunduntur, frumenta perduntur, segetes conteruntur, carnes avibus aut canibus proiciuntur, et omnia alia, quae ad victum pertinent, ex merâ malitiâ corrumpuntur, non ut hosti noceatur, sed ut innocentium ruricolarium calamitas augeatur. Quod sanè peccatum non leve est, à vindictâ divinâ non ratò graviter punitum, subtrahendo exercitui omnem victum, quo inediâ et fame milites conlumpti. Sanè esculenta et potulenta corrumpere, militi prohibetur in der Fußknechts-Bestallung, de anno 1570. artic. 53. ibi. Es soll keiner den Pflug berauben, noch Mühlen, Backöfen, und was zu gemeiner Nothdurfftdienlich, es sey bey Freunden oder Feinden, ohne Erlaubnüß


page 118, image: s138

beschädigen, noch kein Wein, Korn oder Meel muthwilliger Weise auslauffen lassen, verderben, und zu Schanden bringen, bey Leibes-Straffe. Idem cavetur in der Reuter-Bestall. art. 69.

CONCLUSIO XLI. Peccat miles, quiea perdit, quaenec hosti nocent, nec perdenti prosunt.

PRaeceps in Barbarâ crudelitate militum animus saepè nec iis rebus parcit, quae suâ naturâ ad bellum faciendum vel ducendum nihil momenti habent, quibus tamen rebus parci, etiam manente bello, ratio vult; Wenn der Soldat allen Haußrath und Mobilia, Tisch, Bäncke, Fenster, Oeffen, und Thüren zerschlägt, und die Häuser als Mördergruben zurichtet. Polybius lib. 5. rabiosi esse animi,


page 119, image: s139

ait, ea perdere, quae nec hosti perdita vires adimant, nec perdenti emolumentum adferant, ut sunt statuae, ornamenta et similia. Verba Historici haec sunt: ta\ mh/te toi=s2 pra/gmas1in dpikouri/an me/llonta, mhd), h(ntinou=n paras1keua/cein, mh/ ta e)xsqroi=s2 e)la/ttws2 pro/s2geton enastw=ta po/lemon, pw=s2 ouk a)/n ei)/poi tis2 ei)=nai tro/pou, kai\ squmou= luttw=ntos2 e)/rgon: Quae neque nobis ad bellum futura sunt esui, nec hostibus incommodatura, ea ire perditum, quis neget malae mentis, et prae irâ furibundi esse opera? quae malum ratio est, dicunt Rhodii, ad Demetrium, ut tu imaginem istam velis incendio aedium facto disperdere? nam si nos omnes supera veris, et oppidum hoc totum ceperis, maximè quoque illa integrâ, et incolumi per victoriam potieris: Sin verò nos vincere obsidendo nequieris, petimus, consideres, ne turpe tibi sit, quia non potuetis Rhodios vincere, bellum cum


page 120, image: s140

Protogene mortuo gessisse. Maiores nostri, ait Cicero, reliquebant iis, quae iucunda victis, nobis levia videbantut. Quanto magis militi Christiano convenit, qui maiorem ceteris humanitatem, debet, ac profitetur. Sed sur dis marratur fabula.

II.

Graviter etiam peccat miles vel Dux bellicus, quando incendiis in domos et tecta grastatur, ubi planè nulla satis ingens belli ratio eiusmodi rigorem exigit, cum primis, si id non in hostico, sed in solo pacato fiat. Tristissima et maximè horrenda exempla furibundae, ac plùs quàm barbarae crudelitatis, in nuperrimo Gallo-Belgo-Germanico bello vidimus, quo totae Provinciae, cum primis Alsatia, Palatinato ad Rhenum, etc. incendiis perditae, et amplae ac pulcherrimae urbes excisae fuerunt. Tàm laxa hodiè bellandi licentia, prorlus nullam fidei Religionis ac pietatis


page 121, image: s141

Christianae rationem ahbens. Das Sengen und Brennen ist leider heutiges Tages ein Ordinar-Kriegs-Recht und Kriegs-Manier worden. Sed Summarum Potestatum et Ducum, qui Christianos se, et à Deo et hominibus haberi volunt, officium est, violentis arcium direptionibus, et si quid his simile est, intercedere, ut quae abire non postunt, sine gravissimo multorum innocentium malo, et saepe ad belli summam parum proficiant, ita, ut bonitas Christiana ferè semper, ipsa quoque iustitia plerumque ab ipsis abhorreat. Maius sanè est Christianorum vinculum, quàm olim Graecorum fuit, quorum bellis, ne qua urbs Graeca esscinderetur, cautum erat Amphyctyonum decretô. Et Alexandrum Magnum nattant veteres, nullius rei â se actae magis ductum paenitentiâ, quàm quod Thebas evertisset. Grot. de Iur. ell. as pac. lib. 3. c. 12. §. ult. Sed in nupero


page 122, image: s142

bello apud militem Gallum haec ratio nihil valuit, cuius fere inauditam saevitiam cum primis ruinae Alsaticae, ut alias iam taceamus, loquuntut. Non poslumus non huc adponere Epistolam Bellisarii, Ducis bellici laudatissimiad Totilam, Gothicorum III. ex Graeco in latinum idioma versam. Ante hac, inquit, sic existim atum est, speciosa struere opera, sapientum esse, et civilis vitae scientium; structa demoliri, stultorum et vecordis animi signa ad posteros transmittere non erubescentium. Romam constat urbium, quam Sol adspicit, maximam esse, ac spectatu dignissimam. Ea non minus labore hominis, nec brevi tempore, ad id magnitudinis splendorisque processit, sed plurimi Reges atque Imperatores, virorum eminentium immensa series, multa socula, divitiarum stupenda congeries, tum alia, tum artificum primos huc traxêre, ita illi tantâ urbe paulatim effectâ,


page 123, image: s143

monumenta suae virtutis post futuris reliquêre; Quare in eam saevire, id vero iniuriam sit, facere humano eneri omnes aevi, eripiendo iis, qui olim fuêre, debitae laudis memoriam, venturis verò spectaculi voluptatem. Haec cùm eum in modum se habeant, cogita de duobus alterum necessatiò futurum, ut aut in hoc bello vincaris ab Imperatore, auttua fortuna sit superior. Si tu victor, eversâ urbe, non aliena, sed tua perdideris, eâ dem servatà, poslessione frueris omnia speciosissima; si adversa sors tibi ceciderit, Roma per te incolumi, reposita tibi erit apud victorem gratia; Eâ dem iacente, iacebunt extra omnem spem misericordiae, res tuae. Neque tantùm nullus ad te facti fructus redibit, sed et digna facto fama, te ab hominibus univ ersis sequetur: Ea in utram velis partem tibi parata est. Nam potentum quales sunt actiones, talis existimatio. Quod privatum militem


page 124, image: s144

attinet, à Theologis proditum est, eum teneri ad sarcienda damna, si in bello etiam iusto aedificia hostium incenderit, agros vastaverit, atque id genus dederit damna non iussus. Grotius de Iur. bell. et pac. lib. 3. c. 18. §. 6. Vid. Fußknechts-Bestallung art. 55. ibi: Es soll keiner ohne sondern Befehl des Obersten brondschätzen oder brennen bey Leibes Straffe. Et Reuter-Besiall. art. 81. Es soll keiner brandschätzen noch brennen, es geschehe denn auf des Feld Obersten Befehl.

CONCLUSIO XLII. Peccat miles, qui templa et loca religiosa violat.

I.

SUadet, imò maximè urget rerum divinarum reverentia, Templa, aedes sacras, in bello inviolabiles servari. Ipsi Gentiles agnoverunt,


page 125, image: s145

contra omnem humanitatem esse, non abstinere â locis, ac rebus sacris. Quam plurima exempla allegat Grotius. de Iur. bell. et pac. lib. 3. c. 12. §. 6. et in adnotat. Thucy dides ius, ait, fuisse inter Graecos sui temporis w)/ntas2 dpi\ tw=n a)llh/lwn, i(erw=n tw=n e)nontwn a)pe/xesqai: ut qui in hosticum impetum facerent, à locis sacris abstinerent. Albâ à Romanis dirutâ Deûm templis temperatum, ait Livius. Saguntinae Dianae templo pepercit Religione inductus Hannibal. Cumprimis laudatur Agesilai Sanctimonia, de quô illius vitae scriptor ita: Neque hoc solum in Graeciâ fecit, ne templa Deorum sancta haberet, sed etiam apud Barbaros, summa Religione simulacra, atasquè conservavit. Itaquè praedicabat mirari se, non sacrilegorum numero haberi, qui supplicibus eorum nocuissent, aut non gtavioribus poenis affici, qui religionem minuerent, quàm qui fana spoliarent. Euripidis sententia est:


page 126, image: s146

Homo quisquis urbes vastat, et Dîs manibus
Sedes sacratas, templaque, haut reclè sapit:
Nam similis ipsum pestis excidii manet.

II.

Non tantùm autem templis parci solitum, sed etiam ob templa hominibus, quiad ea, tamquam ssyla confugêre. De Gothis Romam capientibus Augustinus de Civitate Dei lib. 1. ita scribit: Testantur hoc, inquit, Martyrum loca, et basilicae Apostolorum, quae in illa vastatione victos ad se confugientes suos alienosquè receperunt: hucusquè cruentus saeviebat inimicus: ibi accipiebat limitem trucidationis furor, illo ducebantur à miserantibus hostibus, qui etiam extra ipsa loca pepercerant, ne in eos incurrerent, qui similem misericordiam non haberent, qui tamen etiam ipsi alibi truces, atque hostili more


page 127, image: s147

saevientes, posteaquam ad loca illa veniebant, ubi fuerat interdictu, quod alibi iure belli licuislet, tota saeviendi refrenabatur immanitas, et captivandi cupiditas frangebatur. Sic, teste Cassiodoro. lib. 12. 20. Rex Alaricus, Apostoli Petri vasa suis defrentibus cum excepistet, mox, ut rei causa habita interrogatione cognovit, sacris liminibus deportari, diripientium manibus imperavit, ut cupiditas, quae deprae dationis ambitu admiserat scelus, devotione largissimâ deleret excesslum.

III.

Quod Germanicum belli Ius attinet, in Ordinat. Polit. Francof. de anno 1577. tit. Was in den Krieges-Läufften gefreyet. v. 1. optime cautum. Dieweil bey den alten Heerführern und Krleges-Herren löblich Herkommen, wie auch die Historien vielfältig anzeigen, daß die Kirchen und andere geweyhete und gefreyete Städte, in


page 128, image: s148

Krieges-Handlungen unberaubt und unvergewaltiget gelassen worden seyn. So gebieten wir allen Obersten, Rittmeisiern, Haupt-und befehlichs-Leuten hiermit ernstlich, und wollen, daß sie bey allen ihren Krieges-Volcke in den Articuls-Brieffen der massen Fürsehung thun, und treulich halten, daß die Kirchen und andere geweyhete Städte, von allem ihren Krieges-Volcke, und desselben Troß underaubt bleiben, welche aber dar wider thun, daß die an Leib und Leben gestrafft werden sollen. Tristis autem experientia in superiore tricennali, et novissimo Germano-Gallo-Belgico bello docuit, constitutionem hanc laepissimè violatam ese, à milite tàm Germano, quàm externo, tàm socio, quàm hoste. Vidimus et audivimus saepiùs cum summo horrore, templa, et basilicas à furibundis militibus magnâ vi effringi, exspoliari, vastari, igne concremari, campanas ad usum bellicum


page 129, image: s149

aufferri, facris usibus destinata vasa inauditâ barbarie violari, foedari, confringi, ab eis etiam, qui Religionis ritibus aut sententiis inter se non dissiderunt. Adeò minimè illd Polybianum hicin considerationem venit: Cum hominibus irascaris, ob id impiè in Deos agere, summae stultitiae signum est.

IV.

Quod de Templorum et aedium sacrarum in viclabilitate diximus, id etiam de locis religiosis, quae in honorem mortuorum structa, intelligendum venit, nam et haec violari non debent, nisi contemptâ pietate ac humanitate summâ ait Ictus. in l. sunt personae. de religiosis et sumptib. funer. Magna est ratio, quae pro resigione facit. Vid. d. ord. Polit. Francof. tit. 6. ibi: Und andere geweyhete Städte. Philippus Rex, quòd in sepulcra etiam saevierit, ab Historicis, ut nefarius ac furibundus accusatur. Et sanè si iuxta Thummium Theologum


page 130, image: s150

nostratem, im pia et exsecranda res est, coesorum hostium cadavera sepulturâ prohibere, aut in ea saevire, cum defuncti non bella gerant, sed hostes esse desierint, qui homines esse desierunt; multò magis impium et exsecrabile est, saevire in sanctorum hominum cineres, vel principum defunctorum ossla, et cadavera; ea proicere, spoliare, variisquè iniuriis adficere, qualia horrenda exempla miles Gallus superioribus annis in urbe Treviri, et in Alsatiâ dedit, quae posteritas, si quae futura, cum horrore leget. Haec extrema, et plùs quàm Barbara impictas, iusto Deo abominationi esse, extra omne dubium est, ut ut exempla destructorum templorum Gentilium in tertâ Canaan, utpote quae planè singularia, irregularia, ac diversissima eiusmodi saevitiem militum admittere videantur.

CONCLUSIO. XLIII. Peccat miles, qui in


page 131, image: s151

duellum vel Monomachium descendit.

PRorsus exsecrabilis, nec Turcis ac Barbaris gentilibus usitatus mos est, illicò adduellum prorumpere et digladiando illatam iniuriam propullare, privatâ auctoritate honorem suum vindicare, uti pluribus docuimus in Tract. de peccatis Principum. conclus. 28. saepè optimi, ac rerum bellicarum peritissimi milites, in eiusmodi Monomachiis cadunt, non sinè gravi publicae rei detrimento, uti cumprimis Gallia saeculo superiore experta est. Qua propter iure militari Germanicô eiusmodi duella militum prorsus prohibita sunt. Vid. Fußknechts-Bestallung de anno 1570. art. 29 ibi: Es solle in ieder bey Leibes straffe sich gegen den andern muthwilligen Balgens enthalten, und sich aller Freundschafft, Friedens und Einigkeit befleißigen. Add. Reuter-Bestall. art. 66. ibi. Es


page 132, image: s152

soll keiner Aufzüge, Wachten, oder unter fliegender Fahnen, in der Ordnung, oder bey besetzter Wacht, keine gewehrte Hand gegen dem andern gebrauchen, noch mit ihme balgen oder schlagen, welcher das thut, der soll alsobald von Befehlichs-Leuten, so zugegen seyn, in des Feld-Marschalcks Hand versirickt, oder gefänglich eingezogen, vor Recht gestelt, an seinem Leib und Leben nach Käntnüß gestrafft werden.

II.

Cúm verò in hunc usque diem pessima haec duellandi consuetudo nondum ceslaverit, Imperator ac status Im perii novam ac Generalem Constitutionem severissimam, contrà duellantes, tàm milites, quàm alios, promulgare, necessarium, ac publicè utile esse iudicarunt, quam vide in d. Traect. de Peocat. Princip. conclus. 28. ubi inter alia sub poenâ infamiae, consiscationis bonorum, ac mortis


page 133, image: s153

cavetur: Daß alle und iede fürsetzlich angestellete Duellen, und Balgereyen zu Roß und Fuß, im gantzen Rümischen Reiche, ohne Unterscheid der Personen, wes Standes, Würden, oder Wesens die seyn, verboten seyn sollen. Ex Theologis vid. Balduin, in cas. conscient. lib. 4. c. 1. cas. 12. Dedekenn. Consil. Eccles. vol. 1. B. p. 332. Mengering. scrut. consc. c. 9. quaest. 35. et quos in d. conclus. laudavimus.

CONCLU. XLIV. Peccat miles, qui ad evitandum periculum, ne fortè in manus hostium incidat, sibi ipsi mortem consciscit.

I.

*a)utoxeiri/a res est horrenda, impia, sanctissimae legi Dei prorsus adversa, ac publicè perniciosa, quod iam dudum Theologi, Icti atque


page 134, image: s154

Politici pii probatum dedêre. Ipsos Gentiles eam improbasse, in propatulo est. Platonici contra Stoicos sentiunt, retinendum animum in custodiâ corporis, nec iniussu eius, à quo ille nobis est datus, ex hâc vitâ demigrandum. Senec. quaest. 70. Invenies, ait, etiam profeslos sapientiam, qui vim afferendam vitae suae negent, et nefas iudicent, ipsum interemptorem sui fieri. Exspectandum esse exitum, quem natura decrevit. Violentus vitae exitus, scribit Procopius. lib. 4. Gothorum: res inutilis, et plena insipientis impetus, et illa in mortem ferens audacia, consilio cum careat, prudentibus iudicatur immeritò sibi fortitubinis nomen usurpare. Tùm verò et illud cogitandum, ne in Deum sitis ingrati. Vid. egregia Oratio contra a)utoxeiri/an apud Iosephum lib. 3. de bello Iudaic. c. 25. qui in summo vitae discrimine constitutus, commilitonibus suis Iudaeis, ad


page 135, image: s155

a)utoxeiri/an promptissimis, seriò eam dissvasit. Ex Patribus Ecclesiae vid. Origenes lib. 2. in Iobum. ubi ait: Hi, qui semet ipsos interfecerint, qui sibimet ipsis mortem intulerint, numquam requiem habebunt: isti in infinita saecula numquam invenient tefrigerium, sed animae eorum mox, ut corpore exierint, intenebras deducentur. Lactantius. lib. 3. Instit. c. 18. Si homicida nefarius est, qui hominis exstinctor est, eidem sceleri obstrictus est, qui se necat, quia hominem necat, imò verò maius id esse facinus existimandum est, cuius ultio soli Deo subiacet. August. de Civit. Dei, lib. 1. c. 26. et Epist. 61. ad Dulc. Non de iis benè sperare potest, qui cum mente constent, consultò sibi ipsis mortem quoquo modo consciscunt. Add. Gerhard. tr. de Lege Dei §. 155. Balduin. cas. conss L. 3. c. 4. cas. 3. Mengering. scrutin. consc. cap. 9. q. 2. Dedekenn. Consil Eccles. vol. 2. p. 152. Osiand. obs. Grotian. L. 2. c. 19. §. ult.


page 136, image: s156

ADNOTAMENTA. Ad Concl. ult. Iosephus de Bello Iudaico. lib. 3. cap. 14.

QUid tantoperè, ô Socii! propriae caedis avidi sumus? aut cur amicissimas inter se res, corpus et animam in dissensionem vocamus? mutatum me esse quispiam dicet? sed Romani hoc sciunt. Optimum in bello mori: sed lege belli, hoc est, à victoribus trucidari. Proinde siquidem Romanorum ferrum deprecor, verè meo gladio meâque manu sim dignus: Sin illi hosti suo parcendum putant, quanto iustius non ipsi nobis petpercerimus? Quippe stolidum est ea circa non admittere, pro quibus ab illis dissensimus. Pulchrum enim esse pro libertate mori, et ipse fateor, pubuando tamen et illorum manibus. qui eam praripuêre: nunc autem nequve proelia nobis obstant, neque nos interficiunt. Itidem autem timidus


page 137, image: s157

est habendus, qui mori non vult, cùm opus est, et qui vult, cum non oportet. Praeterea quis nos metus prohibet ad Romanos adscendere? nempe mortis. Ergò quae ab hostibus dubiè suspecta formidini est, eam certam ipsi nobis irrogabimus? Verum servitutem dicet aliquis. Valdè quidem nunc liberi sumus. At viri fortis est semet occidere. Imò verò ignavissimi, quantum opinor. Nam et gubernatorem timidissimum puto, qui tempestatem metuens, ante vim turbinis navem spontè submergit. Quin etiam propria manu perire, à communi omnium animalium natura discrpat, eoque modo in Creatorem nostrum Deum summum scelus admittitur. Nullum est animal, quod ex industria vel per se moriatur. Siquidem naturae lex validissima, ut velint vivere, in omnibus sita est: idcirco et qui no bis a dimendum id putant, hostes ducimus, et quos nostros


page 138, image: s158

insidiatores putamus, poena persequimur. Deum verò indignè ferre non arbitramini, cum donum eius homo despiciat? Ab illo enim accepimus, ut essemus: rursumque ut esse desinamus, illi reddendum est. Corpora quidem cunctis mortalia sunt, ex caduca materia fabricata, anima verò semper immortalis est: Deique particula in corporibus collocata. Si quis ergo depositum hominis surripuerit, aut malè tractaverit, pessimus statim ac perfidio sus habetur. Si Dei depositum ex proprio corpore quis eiecerit, eum se latuisse quem laeserat, aestimabit? Et servos quidem fugientes ulcisci, iustum creditur, quamvis nequam Dominos fugerint: ipsi verò Deum fugientes et optimum Deum, impie facere non videbimur? An ignoratis, quod eorum, qui lege naturae vita exeunt, acceptumque Deo debitum solvunt, cùm id, qui dedit, recipere voluerit, perpetua laus domusque


page 139, image: s159

ac familia stabiles sunt? purae autem et quae invocantes exaudiant animae, retinent locum in caelo adeptae sanctissimum atque inde rursum, volventibus saeculis, casts corpora iubentur incolere. Quorum verò manus in se ipsos insanierunt, eorum animas tenebrosior Orcus suscipit. Pater autem illorum Deus auctores iniuriae per nepotes ulciscitur. Hinc et Deo invisum est, et à sapientissimo legis nostrae conditore coercetur. Denique si qui se occiderint, apud nos quidem usque ad solis occasum insepultos abici decretum est, cùm etiam hostes sepeliri fas esse ducamus: apud alios autem et dextrae iubentur abscindi eiusmodi mortuorum, quae in ipsos armatae sunt: quoniam ut corpus ab anima, ita manum esse à corpore alienam existimarent. Pulchrum est igitur, ô socii, iusta sentire, neque humanis cladibus addere, ut creatorem omnium impietate laedamus. Si salvi esse volumus, salvi simus, nec enim salus apud eos ignobilis est, quibus tantis virtutem operibus demonst ravimus, sin mori placet, ob his occidi perpulchrum est, qui nos ceperint.


page 140, image: s160

APPENDIX. Der Christliche Soldat.

IN dem Namen seines GOttes wirfft er Panier auf. Er verlässet sich nicht auf Wagen und Rosse, noch auf seinen Bogen, Schild und Schwert, sondern auf den HErrn. Mit seinen GOtt kan er über die Mauren springen. Sein Symbolum ist: GOtt gibt Sieg. Den Feind greifft er an zu förderst mit dem Gebet, mit der Hand schlägt er ihn, und mit dem Hertzen schreiet er zu GOTT. Wann dem Vaterlande eine Kriegsgefahr angedrohet wird, wan~ die wahre Religion, die Ehre Gottes, oder die liebe Gerechtigkeit Noth leidet, so läst er sich in Kriges-Diensten willig gebrauchen, nicht blößlich, um


page 141, image: s161

schnöder Hoffnung der Beute, oder um grossen Ruhms und Ehre willen, sondern allein GOTT zu Ehren, und der Obrigkeit zu schuldigen Gehorsam. In einem Kriege, dessen Zweck entweder die Verfolgung der wahren Christlichen Religion, oder unseelige betrüb- und Unterdrückung des Vaterlandes Freyheit und Wohlfahrt, und welcher wider Recht, Billigkeit, und Gewissen laufft, lässet er sich nicht gebrauchen, Ingedenck: Daß man GOTT mehr, als den Menschen gehorchen müste. Seinen Obristen und Vefehlich shabern ist er in allen gehorsam, und befl eißiget sich dem beschwornen Articuls-Brieff redlich nach zu leben. In denen ihme vertraueteu Kriegs-Expeditionen ist er getreu, und unverdrossen, und scheuet keine Gefahr, waum es die Noth erfordert. Er hasset alle Verrätherey, Conspirationes, Rebellion, und heimliche Practiken, die vermerckte offenbahret er zeitlich, und


page 142, image: s162

ist bereit, lie ber sein Leben, den~ seinen redlichen Namen und gut Gewissen durch Treüloßigkeit und Eydbruch zu verlieren. Er thut niemand Gewalt und Unrecht, und lässet sich an den verordneten Sold, wie gering auch derselbe seyn möchte, wohl begnügen. Brandschätzen, Plündern, Rauben, Morden und Brennen, an dem Orte da sichs nicht bebüret, hält er bey Gott unverantwortlich und verdamlich. Alles Gotteslästeren, Fluchen, und Schweren hasset er mit Ernst. Meidet die Füllerey, Trunckenheit und alles unzüchtige Wesen, als eine schändliche und unehrliche Verderbung seines tapfferen Gemüths, und Leibes-Stärcke. Da er auch dergleichen Schande anseinen Cammeraden vermerckt, straffet er ihnen deswegen Brüderlich, und lässet nicht ab, ihn treulich darvor zuwarnen. Ruffet ihn Gott zu einer höhern Charge, so suchet er vor allen Dingen in solchen seinen Beruff treu


page 143, image: s163

erfunden zu werden. Er hält sich gegen seine untergebene Soldaten, nach dem Exempel jenes frommen Hauptmanns nicht nur als ein Herr, sondern auch als ein Vater gegen seine Kinder. Er sorget treulich vor sie, und ist nach Mügligkeit bemühet, wie er deren Gehorsam durch nötige Verpflegung und richtige Reichung ihres Soldes bey behalte. Er gestattet ihnen, um derer Gunst oder Gewinst willen, keine gewaltsame oder heimliche Beraub-oder Bedrängu~g armer unschuldiger Leute, noch einigen Muthwill, Boßheit und Leichtfertigkeit, sondern hält iederzeit scharffe Krieges-Disciplin, und strafft die Ungehorsamen ohne Ansehen, und nach Inhalt des Articul-Brieffes. Werden seine tapffere treu-geleistete Dienste nach Würden nicht belohnet, somurret er deswegen nicht wider seine Obern, wenigers lässet er sich hierdurch zu Untreu, Meyneid, und Abfall bewegen. Vor Vergiessung


page 144, image: s164

unschuldigen Bluts hütet er sich, wohlwissen, daß solches um Rache zu Gott schreye, und seinen Waffen allen Unsegen, nebst zeitlicher und ewiger Straffe zufüge. Die Friedens Tractaten hindert er nicht, sondern freuet sich vielmehr, wenn des Blutvergiessens und Brennens ein Ende wird, ob er gleich aus dem Kriege wenig Beute nach Haus bringen solte.


[Gap desc: toc]


page 201, image: s221

MANTISSA I. DE PIEATE MILITARI.

COmplectitur pietas militaris I. Auxilii divini implor ationem, ut DEUS, Dux exercituum, pugnantibus veniat subsidio, et victoria, insigne Dei donum, precibus ex paenitente et fideli corde profectis, obtineatur. Exemplo militibus est Moses, qui supinas manus ad caelum extendit, cùm Iosua cum Amalekitis manum consereret, Exod. c. 17. v. 9. Similiter David, Ceilam Philistaeis oppugnantibus, consuluit Dominum, an in proelium contra eos descendere debeat, 1. Sam. c. 23, 2. Idem fecit 1. Sam. c. 30, 8. 2. Sam. c. 5. 23. et sic per preces os Domini rogare convenit, antequam bellum suscipiatur, 1. Chron. c. 5, 20. Davidis aemulus fuit pugnaturus Iosaphat, 2. Chron. c. 20. 6. 12. 13. Esa. c. 37. 4. 1. Mac. c. 3. 44. Fecerunt id ipsum Romani superstitioni gentilium dediti, quando in hostes eundum esset,


page 202, image: s222

supplicationes publicas ad DEORUM templa indicendo. Stevvech. Comm. in c. 1. Veget. p. 13. Duces ante expeditionem vel egressionem sacra fecere, ut videre est apud Herodianum l. 6. Sic Audaciae et Pavori, Diis fictitiis et factitiis, sacra facta à Scipione, teste Appiano I. de bello Punico. Lacedaemonios Duces proelium inituros sacra musis persolvisse, scribit Plutarch. in Lycurgo. Mysios equum immolâsse, Florus testatus l. 4. c. 12. illi, inquit, statim ante aciem, immolatô equô, concepêre uctum, ut caesorum extis Ducum et litarent et vescerentur. Deos audisse crediderim, nec tubam sustinere potuerunt. II. Fiduciaein solum DEUM collationem. Quam vis enim causa belli sit iusta, atque omnia ad bellum necessaria in parato habeantur, tamen non confidendum est bonitati causae, nec militum copiae, nec humanae prudentiae, aut potentiae, sed solius DEI auxilio et praesidio, quod cum Iud. c. 20, 18.


page 203, image: s223

Israëlitae contra beniaminitas pugnaturi, negligerent, aliquoties vapularunt. De praesentia DEI in legitimis bellis praeclara exstat promissio, Deut. c. 20, 4. quam verâ et firmâ fide in bello necessario et legitimè Dux amplectatur, inque solo DEI praesidio omne perfugium habeat constitutum, Ps. 20, 8. 9. Ps. 27, 1. 3. Ps. 44, 6. 1. Macc. c. 3. 19. ouk en plh/sqei duna/mews2 ni/kh pole/mou )dsti\n, a)ll) h( en tou( ou)ranou= i)xu/s2. Xenopho~ de Agesilao Rege p. 672. Agesilaus i(era\ kai\ ta\ en polemi/ois2 e)s1e/beto, h(/gmenos2, tou\s2 sqeou\s2 ou)x h(=ton en th=| polemi/a| xrh=nai, h)\ en th=| fili/a| s1umma/xous2 poiei=sqai, sacra colebat in hostili soli, quod existimaret, Deorum non minus in hostili, quam patriâ esse quarenda, i(ke/tas2 sqew=n ou)de\ e)xsqrou\s2 e)bia/ceto nomicwn a)/logon ei)=nai tou=s2 bwmw=n i(ke/tas2 u)pos1pw=ntas2, eu)s1ebei=s2 h(gei=sqai, eos, qui diis erant supplices, non violabat, et absurdum esse ducebat, illos, qui supplices ab aris avellant, pro religiosis habere.


page 204, image: s224

III. Atrocium scelerum evit ationem et incastris prohibitionem, Iud. c. 7, 12. non\ poterit stare Israël ante hostes suos, quia pollutus est anathemate; non ero ultra vobiscum, donec exstirpetis eum, qui huius sceleris reus est. Castra ergò, si volunt evadere domicilia omnis felicitatis, sunt tabernacula pietatis; non verò officina impietatis et asyla flagitiosorum, blasphemorum, latronum, furum, libidinosorum etc. Conf. Iudith. c. 5. 24. Xenophon de Agesilao p. 672. a)fiko/menos2 d)pi\ to\ mh/kiston an)sqrwpi/nou ai)w=nos2, an)ama/rthtos2 e)teleu/ths1e, kai\ peri\ tou/tois2, w(=n h(gei=to, kai\ pro\s2 e)kei/nous2, o(is2 e)pole/mei, i. e. cum Iongissimam vitae humanae metam attigisset, sic è vivis excessit, ut nihil committeret dignum reprehensione, vel in eos, quibus praeerat, vel adversus quos bellum gerebat. IV. Post impetratam victoriam gratiarum actionem. Melchisedecus DEO post reportatam ab Abrahamo victoriam laetas


page 205, image: s225

agebat gratias, Gen. c. 14, 20. Exod. c. 17, 14, Iud. c. 5, 4. 2. Chron. c. 21, 26. Xenoph. de Agesilao p. 673. quoties fortunâ utebatur prosperâ, sqeoi=s2 xa/rin h)/dei, Diis habebat gratias, et fiduciae plenus plures mactabat hostias: quàm rebus suis metuens vo veret. De militum piorum precibus videndus quoque est Homerus l. 18. Iliad. vers. 346. a)llh/lois1i/ te keklo/menoi, kai\ pa=s1i sqeoi=oi xei=ras2 ani/xontes2, mega/l) eu)xetw/nto e(/kastos2, invicemque hortantes, et omnibus Diis manus extendentes, valdè supplicabant unusq visque Spondanus Comment. h. l. Poëta proponit nobis Graecos non solùm generosos, dum sese mutuis incitamentis et exhortationibus erigunt et confirmant; sed etiam pios, cum ad DEOS implorandos se convertunt, à quibus auxilium et opem praestari posse intelligunt. Eos autem omnes Deos dicit implorare, non unicum tantùm, vel quasi sit haec calamitas tanta, ut non unius


page 206, image: s226

solùm ope sarciri posset; Sed omnium vires eò concurrant, necesse est; vel quòd tùm sibi fa ventes deos, tùm sibi adversos invocent: Illos, ut favoris signa nunc reipsâ sibi exhibeant: hos verò, ut clementiores et magis propitios sibi eos reddant. Crauser. Phosphor. p. 646.

Constantinus M. Imperator milites suos ad cultum Religionis seriò adhortatus est, ita enim de eo scribit Vedelius lib. 2. De Prudentiâ I. E. c. 8.

QUem in finem idem Constantinus iudica vit faciendum sibi esse, ut ipsos milites suos in vera pietate institueret. Itaque qui ex militibus iam fideles erant, speciali mandatô, praecipuè die Dominica templum frequentare tenebantur, quod, ut sine impedimento facere possent, otium ac commoditatem eis ad pietatis illud exercitium procura vit. Ceteris autem militibus, qui nondum religionem Christianam


page 207, image: s227

degustarant, lege edixit, ut Dominicis diebus in patentes suburbiorum campos exirent, atque ibi sollennem precationis formulam, unô ore, atque altâ voce simul omnes pronuntiarent. Neque enim fiduciam in armis collocandam, sed â Deo supplicibus votis victoriam petendam esse dicebat. Formulam precandi ipse lingvâ latinâ eis hanc praescripsit, quam à tanteo principe profectam operae pretium est apponere. Te solum Deum agnoscimus, te regem profitemur, te adiutorem invocamus, per te victorias consecuti sumus, per te hostes superavimus, abs te et praesentem felicitatem consecutos nos esse fatemur, et suturam adepturos speramus. Tui omnes suplices sumus, abs te petimus, ut Constantinum Imperatorem nostrum unà cum piis eius liberis quam diutissimè salvum et victorem conserves.


page 208, image: s228

Erasmus Roterodamus, tom. V. Operum. p. 1004. Militibus, in proelium ituris hanc precationis formulam praescripsit:

OMnipotens Rex Sabaoth (hoc est exercituum) qui per angelos tuos ac delegatos provinciparum, tum bella, tum pacem administras, quique David Adolescenti et animum, et vires addidisti, ut pusillus, inermis, bellique rudis immanem Goliath fundâ adoriretur, ac deiceret, si iusta de causa, si coacti militiam hanc militamus, primum illud precor, ut hostium animos convertas ad studium pacis, ne quid Christiani sanguinis effundatur in terram, ut terrorem, quem Panicum appellant, inicias, aut quam minimâ sanguinis iacturâ, minimôque incommodô victoria contingat iis, quorum causa tibi probatior est, ut citò, finitô bellô, tibi concordibus animis cantemus triumphales hymnos. Qui regnas in omnibus et super omnia. Amen.


page 209, image: s229

MANTISSA II. Gravissima sunt verba, quibus Anno 1632. gloriosissimus Res Sveciae, Gustavus Adolphus Germanos Principes, ac Officiarios bellicos adlocutus est, quae sequentia fuisse dicuntur.

IHr Fürsten, Grafen und Herren, ihr seyd eben diejenigen, die ihrem Vaterlande Untreue beweisen, und daßelbe ruiniren helffen, ihr Generaln, Obersten, Obersteleutenant und andere Officirer durch einander, ich habe euch vor rechtschaffene Officirer gehalten, und gebe euch Zeugnüß, daß ihr bey vergangener Occasion und Fechten euch also erwiesen, daß ich mit euch zu frieden gewesen: Aber, wenn ich euch itzt ansehe, und bedencke euer Stehlen, Rauben, und Plündern, und daß ihr mit den gemeinen Soldaten unter der Decke liegt und participiret, keine disciplin und Iustitiam haltet, so stehen mir alle meine Haar zu Berge,


page 210, image: s230

ist das nicht Gott zu erbarmen, daß ein Christ und Religions-Verwandter, ein Freund, ein Schwager, ia wohl ein Bruder dem andern nicht mehr Treve und Liebe, als die Christen thun, einander beweisen, das Hertz im Leibe möchte mir zerspringen, wenn ich höre, das Schwedische Volck hauset ärger denn der Feind, da doch nicht das Swedische, sondern das Teutsche Volck es thut, hätte ich gewust, daß dieses ever Humor, und daß ihr eurem Vaterlande nicht besser hättet dienen, und mehr Treve erweisen wollen, ich hätte nicht eurent wegem lassen ein Pferdsatteln, oder euch zum besten meinen Königlichen Leib, und so viel tapffere Helden neben mir in die Gefahr gewaget, sondern ich wolte euch haben, weil ihr ia Lust darzu, in der grösten Sclaverey und Servituten stecken lassen. Ihr wisset, daß ich keinem unter euch leichtlich was versage, so weiß auch mein Gott, daß ich anders nicht


page 211, image: s231

gesinnet bin gewesen, da ich einem ieden mit Gottes Hülffe zu dem seinigen geholffen, das übrige, was ich mir Göttl. Beystand erobert, oder noch erobern werde, sonderlich das Francken- und Beyerland unter euch auszutheilen, und keinen unrecompensiret zu lassen: Aber euer verfluchtes teuffliches Stehlen, Rauben und Plündern hindert mich in allen meinen Christl. Vorhaben und intention, bedencket ihr nicht, was die posterität und Historien euch vor Lob geben werden? Wie dieses gestohlene und geraubte Gut euren Kindern gedeyen? Was vor schwer Gewissen ihr auf euch laden werdet? Wie schwere Straffen Gottes ihr auf euch, und eure Nachkommen, und auf das Land ziehet? Und was vor Rechenschafft am Iüngsten Gerichte ihr davon geben müsset? Ich wolte lieber in meinem Königreiche die Säve hüten, als solchen Unwesen länger zusehen, denn ich Gottes Zorn und Rache auf


page 212, image: s232

mich bringen würde. Ihr möchtet mir vorwerffen, ich gebe euch kein Geld, wenn ich aber die Mittel darzu habe, euch und die Soldatesca zu vergnügen, und ihr mir dieselben hinwegnehmet, plündert und ausraubet, an wem ist die Schuld? Was hab ich davon? Nichts, ich bezeuge mit Gott, und ist die Warheit, daß ich nicht so viel von diesem Kriege habe, daß ich ein baar Hosen machen lassen könte, wolte auch lieber ohne Hosen reuten, als mich mit der armen Leute Schäden bereichern, ich wil einem ieden, der es begehret, vorlegen, daß ich über 40. Tonnengoldes aus meinem Königreiche, meinen Religions-Verwandten, und euch zum besten, an 32. Wechseln heraus machen lassen, und spendiret, was hobt ihr hierzu gewendet? Dieses begehrte ich auch nicht von euch, wenn ihr nur demjenigen das liesset, das euch nicht gehöret, noch gebühret.


page 213, image: s233

Kurze Reguln Die ein Christlicher Soldat soll in acht nemen.

VOr allen Dingen soll ein Soldat in wahrer Reu und Buß, und steter Gottesfurcht wandeln, denn er weiß nicht, (wie auch insgemein alle Menschen) zu welcher Stund er von hinnen muß, und geschicht offt in einem Augenblick, daß man in einem Jahr nicht hoffet, derowegen denn billig ein ieder Christlicher Kriegsmann allezeit ein gut Gewissen haben und bewahren solle, damit ihn nicht finde das Rach-Schwert des HErrn, sondern würdig stehen möge vor Gottes heiligen Angesicht.

2. Solle er in seinem Beruff treu seyn, und gänzlich resolvirt, Leib und Leben für seinen Feld-Obersten, und alle so ihm vorgesetzt zu lassen. so wird er gewißlich dem Segen von HErrn empsahen, denn Gott der HErr ist ein


page 214, image: s234

Herzenkündiger, und wil die Falschheit und Untreue nicht ungestrafft lassen.

3. Soll er allein sein Vertrauen auf Gott fetzen, und dabey ein reines Gewissen behalten, denn die ihr Datum auf den HErrn setzen, die werden ganz wunderlich errettet, und in grossen Gesahren erhalten, wie mir selbsten zum öfftern wiederfahren, und ich mit vielen Exempeln erweisen könte, wo es die Zeit erleiden wolte, und glaube mir, es fället keinem kein Haar vom Haupt ohne dem Willen Gottes, wil geschweigen ein Glied, in Summa der HErr hat doch dem Menschen ein Ziel gesetzt zu leben, welcher es nicht über gehen kan, und wer im Haus sterben soll, der bleibet doch nit im Krieg, sondern wird durch die Hand Gottes des Allmächtigen wimderlich geführet.

4. Soll er alle Stunden bereit sein, und sich Gott dermassen befehlen, als wolte er gleich ietzund sterben.

5. Wann er ietzund an die Schlacht


page 215, image: s235

tritt, solle er den gnädigen GOtt stets in seinem Hertzen haben, und immer gedencken, ach GOtt sey mir armen Sünder gnädig hilff und laß mir gelingen.

6. Vornehmlich solle er sich der Unzucht und Huren enthalten, denn solches von GOtt dem Allmachtigen sehr hoch verbothen, und wil solches Laster hie zeitlich, und dort ewiglich straffen. Und glaube mir darum daß ein solch garstig und vergiefftet Thier um eine Hur ist, dz du, reverentia zu reden, alsobaiden das erste mahl mit Franzosen, Lämdüppel, Schlier, stinckente offene Eyter Schäden, und anders, so ich Graven halben nicht erzehlen mag, von ihr bekommest, und ob solcher Gifft schon nicht alsobalden gleich bey dir ausschlägt, so bistu doch darum noch nicht über den Graben, denn es stecket und verhält sich gar lang in dem Geblüt, und einmal unversehens, wann du schon wieder bey Haus bist, und nim~er


page 216, image: s236

dran denckest, so kommen diese Gäste unversehens herfür, und wirst noch als denn erst an mich dencken, denn die Zeit bringet noch alles an den Tag, was unterm Schnee verborgen lag etc. S. Paulus 1. Epist. Cor. cap. 6. Fliehet die Hurerey, denn alle Sünden, die der Mensch thut, seind ausser seinem Leib, wer aber huret, der sündiget an seinem eigenen Leibe, oder wisset ihr nicht, daß euer Leib ein Tempel des heiligen Geistes ist, der in euch ist.

7. Enthalte dich alles Fluchens und Gotteslästern, und wolte ich mit vielen Exempeln erweisen, das solche Sacramentirer, an ihrem letzten End, das heilige Sacrament (welches sie allezeit vergeblich im Mund geführet) nicht geniesen können, sondern gantz Trostloß mit jämmerlichen Zetter-Geschrey dahin sterben.

8. Enthalte dich auch alles Stehlens, Raubens, und Plünderns, zumal in des Freundes land, dahin du


page 217, image: s237

doch geworben bist, selbiges zu beschützen) und glaube mir sicherlich, das solches unrechte Gut nicht faselt, sondern führts der Scheim in einem andern wieder weg, und frisset auch deine redliche Güter mit, und geschicht gemeiniglich, daß solche Gesellen hinter den Zäunen sterben, und ihre gestohlene Güter nicht geniesen können. Redlichkeit ist doch der beste Reichthum, du wirst darum nichts desto ärmer seyn, denn der HErr hat den Gerechten noch nie verlassen, oder seinen Saamen lassen nach Brodt gehen, Psalm 34. bescheret dir aber GOtt der Allmächtige eine erlaubte Beute von deinen Feinden, so gebrauche solche mit Dancksagung, zur Ehre Gottes, und vergiß auch dabey des Armen nicht, denn dazu hat dirs Gott geben, daß du auch deinen dürfftigen Nechsten damit dienen solt.

9. Enthalte dich vor Füllerey und Vollsauffen, denn daraus


page 218, image: s238

entspringen alle Laster, und kommstu in voller Weiß um, so dencke, wo du hin kömnst.

10. Hüte dich vor Morden und unschuldigen Blutvergiessin, aber vor dem Feind magstu dich ritterlich wehren, denn wie due einem andern gethan, also begegnet dirs unversehens wieder, das ist dann dein verdienter Lohn; ich weß unzehlich viel Exempel solcher Thaten zu erzehlen.

11. Gelobest du deinem Freund oder Feinde etwas, so halte es ihm, denn Aufrichtigkeit und Treu gefället Gott und dem Menschen.

12. Sey barmhertzig deme, der dich um Gottes Willen bittet, und hüte dich, daß du seine Bitt um Gottes Willen gewehrest, selig seynd die Barmhertzigen, den~ sie werden wieder Barmhertzigkeit erlangen.

13. Hüte dich vor allen Mund-Segen, denn es ist ein Teuffels Werck, welcher dir doch zu letzt den Lohn gibt noch unversehens, wann du am


page 219, image: s239

allersichersten bist. Dein Mund-Segen soll seyn folgendes Christliche Gebetlein, JEsus CHristus stehe mir bey, ist mein Segen, denn ich bin auch ein weil dein Mit-Bruder im Kriege gewest, aber JEsus CHristus hat mich behütet, und mir in allen Nöthen beygeftanden.

14. Habe dein Gewehr stetigs bey dir, und wann du und dein Feind am allersichersten bist, so traue am wenigsten, viel seyn aus solcher Unachtsamkeit um Leib und Leben kommen.

15. Enthalte dich des Spielens, denn dieses manchen rechtschaffenen Mann um sein junges leben gebracht.

16. Witwen, Waisen, Kinder, Gefangene, auch deine Qvartier-Hausleut betrübe oder beraube ja nicht, denn die Thränen und das Gebet der Armen durchdringen die Wolcken, und der HERR wird sie rächen.


page 220, image: s240

17. Letzlichen sey in allen Dingen bescheiden, demütig und sanfftmütig, denn dadurch wirst du vor andern promovirt, und herfür gezogen, sey auch sonderlich verschwiegen, und plaudere nicht viel, denn Stillschweigen ist eine Kunst, aber viel reden macht Ungunst.

ENDE.