23 May 2005 Ruediger Niehl
typed text - structural tagging complete - no semantic tagging - no spell-check

I. N. F. OFFICIALIS PECCANS, Sive DE PECCATIS QUAESTORUM ET OFFICIALIUM.

CONCLUSIO I. Peccat Officialis, qui in officio suo negligens est.

NEgligentiam appellari dolum, et peccatum mortale in illis, qui ex officio ad diligentiam obligantur, ait P. Heigius p. 2. quaest. 26. n. 60. allegans Cravettam, consil. 132 col. 2. et Hieron. de Grach. ad Clarum in §. homicidium n. 17. Dubium igitur non est, Officialem


page 14, image: s014

graviter peccare, si ex iuratâ promissione debitam in officio diligentiam non adhibuerit. Socordia sanè, et ignavia quorundam Officialium saepè magna est, illorum cumprimis, qui ventri ac voluptatibus serviunt, qui conversationem amant, comessationibus gaudent, aleâ ac tesserarum ludo delectantur. Hosce post merediem rarius in loco iudicii, frequentius autem domi in utramque aurem dormientes invenias: Pflegen, wenn sie ein halb Räuschgen getruncken, gemeiniglich ein Mittages-Schläfgen zu thun; et non rarò provinciales totum diem cum iacturâ rei familiaris exspectare coguntur, müssen so lange warten, bis der Beamte den Rausch ausgeschlaffen. Si verò illi urgeant expeditionem, vel ab ipso Praefecto, vel eius uxore et domesticis, ut homines importuni ac impudentes reiciuntur Sed vaeilli, quifacit opus Domini negligenter! Vigilantia sanè ac industria magna


page 15, image: s015

requiritur ab omnibus, quibus munera publica, cum primis gubernacula provinciarum commissa sunt. Ettenetur quivis Officialium Deo iudici omnes diei ac horae per negligentiam ac socordiam perditae rationem reddere.

Ceterùm varias negligentiae Officialium species exhibet mandatum Ducis Saxo-Gothani, de A. 1651. quod adicere placuit.

DAß 1. in etlichen Aemtern, und denen meisten Gerichten die Sache mit Ernst und Eifer, als es billich seyn sollen, nicht expediret würden, welches denn aus den vielfältigen Klagen und Querelen der Unterthanen, so bey Sr. Fürstl. Gn. oder dero Regierung fast täglich einkämen, zu ermessen.

2. Insonderheit, daß an vielen Orten die Sachen nicht durch richtigen Spruch erörtert, sondern die Acten der


page 16, image: s016

Regierung zum Verspruch zugeschicket würden.

3. Daß sie die Sache offt nicht recht einnehmen, und auch wenn etwan Berichte zu thum, selbige entweder gar langsam, ob sie wol etliche mal excitiret worden, oder gar unvollkommen, und nicht mit allen Umständen, wenn sie gleich ihnen fast an die Hand gegeben worden, erstatten, auch wol die Acta nicht complet mitschicken, also, daß man offt aufs neue Befehl thun, und dadurch die Sachen mit vergebenen Unkosten aufhalten müste.

4. Daß bisweilen mit Gebung der Bescheide, in Klag-Sachen, nicht der Gebühr nach, auf vorhergehende gnugsame Verhör beeder Partheyen, und in gewöhnlicher Gerichts-Stelle, sondern fast obenhin verfahren werde, also, daß mancher einfaltiger Mann, der zumalen keinen Beystand hat, auch zuvorhero sich auf die Sache nicht recht gefast gemacht, nicht ehe, als wenn auf die Exsecuti on will gedrungen werden,


page 17, image: s017

innen wird, daß es ein endlicher Bescheid gewesen, und demnach erst ein und ander suspensiv Mittel einzuwenden vermeinet, da doch bereits das Fatale an sich verflossen, woraus so dann allerhand Ungelegenheit entstehet.

5. Daß Sr. Fürstl. Gn. Ordnung, die Sportuln und Gerichts-Gebühren betreffend, nicht beobachtet, sondern die Unterthanen mit allzu vielen und hohen Gerichts-Gebühren übernommen, auch öffters viel Unöthiges gethan würde, daß es nur an den Gebühren desto mehr eintragen sollte.

6. Daß sie die Repositur nicht innen hätten.

7. Daß sie keine besondere Zeit in den Uhrkunden zu lesen aufwendeten, wenn sie sonderlich keine Amts- oder Gerichts-Tage hätten.

8. Daß an vielen Orten, in allen Fällen, sie seyn civil oder criminal, einerley Gefängniß gebrauchet, auch wol nicht recht verwahret würden.

9. Daß sie die ihnen angewiesene


page 18, image: s018

Unter-Bediente, wenn sie an denselben eines und anders vermercket, nicht durch gebührliche Vermachn- und Erinnerunge mit Bescheidenheit zu Rede setzten, und sich dahin bearbeit eten, daß dieselbe Person entweder sich deß Verdachts entbrechen, oder den befundenen Fehler bey Zeiten ändern möge.

10. Daß diejenigen, so untersch iedliche Dörffer in ihrer Inspection haben, zu den Unterthanen selten oder wol gar nicht kämen, wenn sie nicht sonderbaren Genieß davon zu hoffen, da sie doch könnten nach den gemeinen Sachen fragen, sonderlich aber wie den Unterthanen wieder aufzuhelffen? Ob unter den Benachbarten ein gemeiner Streit sey? Ob an Wasser-Brunnen, Schlagen oder anderen Verwahrungen etwas eingangen? Oder wegen Fevers-Gefahr, ob der Fever-Ordnung nachtheilig gebavet sey, oder sonst. darwider gehandelt? Iten, wie sich die Schultheissen, Dorffs-Vorsteher, Gerichts-Schöpffen und Heimbürgen bey


page 19, image: s019

ihrem Amt verhielten? Ob die Gemeind- und Kirchen-Rechnungen jährlich richtig abgeleget würden, und dergleichen.

11. Daß sie nicht fragten, was daselbst vorgehe, welches unter andern auch daraus abzunehmen wäre, daß die Fürstl. Kindtauff- Verlöbniß- Hochzeit-Kirchmeß- und andere Ordnungen, sonderlich in den Gerichts-Dorffschafften, bishero fast wenig observiret worden.

12. Machten demnach durch die Besuchung, die sie nur um ihr Gebühr, und nicht aus freundlicher Sorgfalt thun, keine Liebe, noch Respect und Scheu bey den Unterthanen, welche sonsten desto mehr erfolgen würden, wenn dieselben sich solcher Nachfrage unvermerckt zu versehen hätten.

13. Daß sie selten, oder wol gar nicht, in die Schule giengen, auch den Schul- Pfarz- und Kirchen-Gebäuden, ob sie mangelhafft wärem, nicht nachsehen, vielweniger, daß zur Reparation


page 20, image: s020

bey Zeiten Raht geschaffet werde, beobachten hülffen.

14. Daß sie nicht erkundigten, ob in der Schul der aufgesetzten Lehr- Art nach gemäß verfahren, und sonderlich ob die Kinder zur Schulen gehalten würden, auch daß sie auf der Pfarrer oder Schuldiener dißfalls geschehene Imploration nicht aller Orten gebührende Handbiethung erweiseten.

15. Daß sie nicht fleissige Aussicht auf die Unmündige hätten, und darüber gewisse Verzeichnisse hielten, damit jedesmal die Unmündigen bey Zeiten und richtig bevormundet, und die Rechnungen jährlich zu rechter Zeit abgeleget würden.

16. Daß sie nicht alle Jahr die Gräntze bezögen, und nachsehen thäten, ob alles noch in richtigem Stande sey.

17. Daß sie nicht fleissig in den ausgelassenen Fürstl. Ordnungen und anderen zu den Aemtern und Gerichten gehörigen Materien lesen.


page 21, image: s021

CONCLUSIO II. Peccat Officialis, qui dies iuridicos (Amts-Täge) non observat, vel in privatis aedibus eos instituit, coram ipso acta non fideliter adnonotat, Protocolla et Diaria non conficit.

OFficio Quaestoris vel Praefecti incumbit, dies iuridicos audientiae partium et cognitioni causarum destinatos, die Amts-Täge, strictè observare, nec pro lubitu eos cum provincialium incom modo, vel immutare, vel planè negligere. Eidem in cumbit in sollenni loco iudicii, in der ordentlichen Amts-Stube, non verò in domo suâ, nisi in causlâ necessitatis, causarum cognitiones instituere. Praeterea Officialis coram ipso Acta fideliter adnotare,


page 22, image: s022

Protocolla et Diaria conficere, et Acta iudic ialia in Archivo custodire debet. Si verò Officialis, (ut nonnulli solent) haec neglexerit, peccat, poenae arbitrariae mulctae scilicet, suspensionis, vel remotionis ab officio sese subicit. Quod Protocolli vel Diarii confectionem attinet ea Ordinatione Würtembergicâ circa finem. Officialibus seriò iniungitur. Verba ordinationis haec sunt: Damit wir, oder unsere Rähte iederzeit Nachrichtung haben können, daß in dem Lande und ieden Orten im Hertzogthum, ob dieser und aller anderen Ordnung der Schuldigkeit nach steiff gehalten, auch alle Gerichts- und Amts- Täge zu gebührenden Zeiten ihren strengen Fortgang haben, und unsere Amtleute den ihnen anbefohlenen und vertrauten Stab in unserem Namen aufrecht führen, gebührlich und mit Verstand amten, und sonsten allenthalben wol gehauset werde, so wollen und befehlen wir, daß neben den


page 23, image: s023

Gerichts-Protocollen, wie die allbereit durch unser Landrecht eingeführet und zu halten verordnet, alle unsere Beamte (zum Fall es nicht allbereit von ihnen selbsten beschehen) auch in ihren Ams-Stuben ihre besondere Diaria und Amts-Protocolla, darunter alles, was Nothwendiges, Wichtiges und Erhebliches vor ihnen, ihres tragenden Amts halber, täglich fürkommt, und welcher gestalt sie in jeder Sache amtlichen Bescheid geben, summariè und kürtzlich, doch ohne Ubergehung der noth wendigsten Umstände, oder anders daran glegen, zu verzeichnen) anstellen und halten, und solches keinesweges unterlassen sollen, damit wir, wenn wir solche Protocolle zu unsern Händen oder zu unser Cantzeley würden erfordern lassen, sie damit ohnfehlbahr gefast seyn. Idem ordinatione Saxo-Gothanâ constitutum est. Sic superioribus annis in Comitatu nostro Schwarzburgico, Lineae Rudolstadiensis saluberrimè introductum est,


page 24, image: s024

ut singulis septimanis Consiliarii Regiminis et Camerae, Praefecti itidem et Quaestores; singulis verò mensibus Senatus civitatum Diaria transmitrant, ex quibus illustrissimus Regens, quid in toto Comitatu suo publicè actum, vel aliàs gestum fuerit perspicere possit. Et sanè optandum ensset, alios Principes laudabile hoc exemplum se qui, quippè quo ministri et Officiales ad vigilantiam, industriam et fidem excitantur.

CONCLUSIO III. Peccat Officialis, qui in cognoscendo, iudicando vel exsequendo sese praecipitat.

PRaecipitantia iustitiae est noverca. Vitio hoc pernicioso hodiè permultos laborare Officiales, quottidianâ experientiâ docemur; nec facilè verbis exprimi potest, quantum saepè iniquitatis et damni


page 25, image: s025

provinciales ex Officialium suorum praecipitantiâ, improvidentiâ, et caeco impetu patiantur. Eorum nonnulli, vel per imperitiam, vel per negligentiam vel per consuetam malitiam omnia praeposterè, et confusè agunt, substantialia processûs negligunt, et ab exsecutione initium faciunt, partes litigantes, nec legitimè citando, nec sufficienter audiendo, de causis non plenè cognoscendo, testes et testimonia vel superfunctoriè examinando, vel notoriè suspectos admittendo. Cumprimis Officiales in causis criminalibus, in quibus de vitâ vel de famâ, aut fortunis provincialium agitur, inquirentes, valdè se praecipitare solent, minimè attendentes, quae in hac re Criminalistae his observanda praescripsêre. Quis igitur negaverit, hanc Officialis praecipitantiam, utpote publicè perniciosam, minimè excusabilem, sed cum peccato coniunctam, ac punibilem esse? Sanè ad restitutionem


page 26, image: s026

plenariam damni, quod provincialibus praecipitanter et praeposterè agendo dat Officialis, in conscientiâ suâ tenebitur, licet Superior qui saepè eiusmodi mala, malè licet, nesciat, ab eô non exegerit.

CONCLUSIO IV. Peccat Officialis, qui vel per ignaviam, vel ob commodum sportularum, amicabllem partium litigantium compositionem negligit.

REi publicae interest, subditos inter se quietè vivere, nec litibus ac processuum molestiis vexari. Quapropter transactiones in iure summè savorabiles sunt, quas iudices et Officiales semper litigantibus commendare, eas urgere, ac quovis modo promovere debent. Si verò, ut saepè sit, Officialis amicabilem


page 27, image: s027

partium compositionem. per ignaviam tentare neglexerit, aut litigantium arbitrio eam permiserit, daß sie sich selbsten miteinander vergleichen sollen, nec tamen media compositionis aequa eis proposuerit, omninò peccat, non faciens, id, quod officio boni iudicis et Officialis incumbit! Quemadmodum Magistratus ferre non debet, ut partes ad arma veniant, quas iurisdictione suâ coërcere potest: Ita non debet ferre, ut partes ad processum vel bellum iudiciale deveniant, si auctoritate officii interpositâ per transactionem amicabilem, litem sopire poterit. Provin ciales saepè homines sunt simplices, à lite abhorrent, modò Officialis, cognitâ priùs causâ, transactionem seriò suadeat, et aequa compositionis media eis prudenter suggerat.


page 28, image: s028

CONCLUSIO V. Peccat officialis, qui rusticorum, vilium personarum, pauperum, ac viduarum causas superfunctoriè tractat.

NOn aequalem semper Officiales diligentiam omnibus causarum cognitionibus adhibere solent; si digniores vel ditiores fuerint litigantes, diligentiùs in merita causae inquirunt, ac celeriùs ipsorum causas expediunt; sin verò vilioris conditionis, aut paupertinae sortis fuerint, nonnumquam bonus dormitat Homerus, et satis leviter, ac superfunctoriè causas tractant. In hoc autem non leviter peccat Officialis, et contra iuramentum suum agit, quo obstringitur iurare, denen Armen sowol als den Reichen, den Geringen sowol als den Fürnehmen, mit seiner


page 29, image: s029

Nothdurfft, ohne Unterscheid zu hören, un~ ihnen gleiches Recht wiederfahren zu lassen; Nonnumquam Quaestores in impia haec verba prorumpunt. Ich habe jetzt andere Sachen zu thun, den~ mit deinem Lumpen-Handel umzugehen; meynest du, man könne deiner warten? Trolle dich, oder ich will dir Füsse machen, etc. Vid. Selneccer. in Ps. 82. et Mengering. Scrutin. consc. cap. 9. q. 63. ubi inquit: Manche Amtleute sehen lieber einen Wolff vor sich, als eine arme Wittibe, die ihre Sache, Noth und Anliegen anbringen will, darum müssen sie auch auf Rahthäusern und Amtstuben, bis aufs Letzte warten, werden rauh und unfreundlich angefahren, bekommen schlechten und kurtzen Bescheid, werden abgewiesen, sollen wiederkommen, etc. Ist das nicht Sünde und Unrecht? Wer solcher Personen sich nicht erbarmet, und hertzlich annimmet, deer muß ein verzweiffelter harter böser Mensch seyn. Is aliquando in


page 30, image: s030

extremo summi iudicis iudicio huius impietatis rationem redditurus est.

CONCLUSIO VI. Peccat Officialis, qui per impertitiam Iuris vel processûs malè iudicat.

PRaeficiuntur non rarò Officiis iustitiae homines simplices, idiotae et plebeii, praefecti parùm docti, quaesturae tamen artem , quae plerum que, licèt pessimè, sola in aulis Principum in conferendis eiusmodi officiis respicitur, probè callentes: vel alii, opinione quidem eruditionis in flati, sed imperitissimi, immoderato iustitiae zelo ardentes, vel affectibus non moderatae lentiatis, sed levitatis effeminatae, vel aliis sibimetipsis etiam incognitis fluctuantes. Parthen. litig. lib. 2. c. 12. n. 18. et iura vix extremis labris gustata, tamquam regulam Lesbiam, ad


page 31, image: s031

quemvis inscitiae casum applicantes. Oldekop. obs. Crimin. Tit. in obs. 1. Vix dici potest, quantum mali ex hac Officialium imperitiâ, cum primis si cum malitiosâ percinaciâ coniuncta fuerit, in provinciales redundet. Periclitantur saepè caput, et fama, et fortunae subditorum. Ignorantia enim iudicis est calamitas innocentis Augustin de Civit. Dei lib. 19. cap. 6. Non leviter autem peccat officialis, si suas hallucinationes et commissas nullitates, quibus interdum nec peritissimi mederi possunt, iacturam vel vitae, vel famae, vel bonorum patiantur provinciales. Homine enim imperito nihil unquam est iniustius, ait Comicus. Peccat etiam Princeps, eligendo aut constituendo officiales in doctos, ac imoeritos. In Principis enim potestate est, boni sint Ministri iustitiae, nec ne, quid quid ab his peccatur, illi solet, et non sine ratione potest imputari. Arnis. in Polit. lib. 2. c. 5. Undè aut perniciosè et graviter


page 32, image: s032

errant, aut egregiè et turpiter adulantur, qui Principis, qualis qualis etiam sit, probitatem, pietatem, et iustitiae amorem iactiant, si Officiales, etiam ipso ignorante (vincibiliter tamen) sunt iniqui: Princeps est Tyrannus, cuius Officiales et ministri Tyrannidem exercent. Indoctorum et imperitorum iudicum culpam in se recipiunt Principes Rol. à Vall. vol. 3. cons. 12. n. 98. et seq. quem refert Oldek. d. l.

CONCLUSIO VII. Peccat Officialis, qui ex merâ cerebrinâ aequitate, nullâ iuris communis aut statutarii habitâ ratione, iudicat.

QUaelibet Res publica sua habet statuta, suas leges et ordinationes, ut iuxta earum normam et regulam ius dicatur, actionesqueve civium regantur. Boni etiam mores


page 33, image: s033

idem alicubi praestant, quod bonae leges; Officialis igitur ne latum quidem unguem à iure in provinciâ, vel quaesturâ recepto, recedere debet. Sollen nach GOttes Wort und beschriebenen Rechten urtheilen. D. Mengering. Scrut. consc. c. 20. p. 1504. Si verò, ut saepenumero fit, ex merâ cerebrinâ aequitate, quae rationi iuris prorsus adversa, iudicet, non potest non per iniuriam sententiae alteri nocere. Aequitas quidem semper praeferenda iuris rigori, sed ea non ficta ac cerebrina, sed vera, rationabilis ac iuxta legum normam mensurata esse debet. Vix dici potest, quàm saepè ab Officialibus in hac re peccetur, illis cumprimis, qui nullam iuris ac processûs iudiciarii scientiam habent, de quibus idem dicitur, quod de illo Episcopo cuius Pontifex in iure Canonico mentionem facit, qui ipse confessus fuit, se numquam Donatum legisse, nec aliquid de Grammaticà didicisse.


page 34, image: s034

Imperitia culpae adnumeratur: Hanc imperitè iudicando Officialis committit. Nec culpâ caret Magistratus, qui eiusmodi homines indoctos et imperitos, ut hodie nonumquam fit, muneri iudicandi praeficit; Reperiuntur enim Principes, qui parum curoe habent, quomodo iustitia provincialibus administretur, modò officiales in exigendis reditibus fisci periti ac vigilantes fuerint. Sed malè! Hi Deo supremo Regi ac iudici aliquando negligentiae rationem reddere tenebuntur.

CONCLUSIO VIII. Peccat Quaestor vel Praefectus, qui in causis rusticorum sumptuosas ambages absque necessitate admittit.

IN causis rusticorum regulariter de simplici et plano procedendum, absquelitis ambagibus. Iudex


page 35, image: s035

ipse cognitâ caussâ, secundum acta et probata sententiam ferat, Advocatos, qui labyrintho sumptosi processûs involvere student, non audiat. Si verò officialis, vel per ignaviam vel propter sportularum commodum, ipse de causâ, quae tamen non adeò ardua, cognoscere nolit, sed Advocatis eam ventilandam relinquat, ac praeter necessitatem sumptu transmissionis Actorum misellos ac simplices Rusticos oneret, malè agit, nec suo munere dignè fungitur. Praeterea suspectum se red dit Officialis, si cum Actoris vel rei Advocato nimis familiarem se reddat, cum eo potet, et ludat, aut eum instruat, quid pro Cliente proponere debeat, item, si quasi monopolium advocationis huic vel illi, cum aliorum saepè peritiorum, exclusione, concedat. Vae illi litiganti, cuius partes adversae Advocatus, Iudici vel nimis familiaris, Amicus, Cliens, beneficiarius, cognatus vel adfinis est, vix ille


page 36, image: s036

aequam in lite suâ sententiam obtinebit. Homines enim maximè reguntur affectibus, etiam qui in tribunali sedent, utut ab eis liberrimi esse deberent.

CONCLUSIO IX. Peccat Quaestor vel Praefectus, qui in subditos contumeliosis verbis invehitur, aut eos verberibus tractat.

SAlutarem regulam ICtus Callistratus Officialibus praescribit, quomodo sese in adeundo et cognoscendo erga provinciales gerere debeant, in l. 19. ff de Officio Praesid. Observandum est, inquit, ius reddenti, ut in adeundo quidem facilem se praebeat, sed contemni non patiatur. Sed et in cognoscendo nec excandescere adversus eos, quos malos putat, oportet, id enim non est constantis et recti iudicis, cuius animi


page 37, image: s037

motum vultus detegit: et summatim ita iusreddet, ut auctoritatem dignitatis ingenio suo augeat. Optandum esset ab Officialibus omnibus hoc ICti monitum observari, sed experientia docet non rarò illud planè negligi, dum Officialium nonnulli in cognoscendo facilè excandescere animi motus vultu iracundo detegere contumeliosisqueve verbis provinciales afficere solent, pflegen die Leute im Zorn anzuschnautzen, sie Flegel, Schelme, Diebe, Galgenvogel etc. zu schelten, mit Stöcken und Pflocken ihnen zu drohen. Imò nonnulli Officialium adeò incontinentes sunt, ut non dubitent ex nimio iracundiae motu provincialibus manus inferre, illis cumprimis, qui forte uxorem vel domesticos offendêre, die etwan der Frau Amt-Schösserinn oder Amtmanninn mit einem Worte zu nahe kommken, oder sie auf dem Fuß getretten, sed sciant Officiales, hoc modo auctoritatem officii ipsos non tàm


page 38, image: s038

tueri, quam imminuere et se ipsos contemptibiles reddere. Memores sint iuramenti sollenniter praestiti, in quo inter alia continetur, daß sie die Partheyen gütlich verhören, nicht aus Zorn oder Haß richten, sondern ihren Amts-Unterthanen mit Bescheidenheit begegnen sollen. Contumeliis certare, verberibus provinciales tractare, non est recti iudicis, sed adfectibus suis frena laxantis plebeii. Patrem segerat, non vitricum, non inimicum, non Tyrannum. Nec dubium est, Officiales ob contumeliosa verba vel verbera actione iniuriatum cum provinciali conveniri posse, non rarò quod factum meminimus. Amor regat officia, non affectus, tgravis et moderatus.


page 39, image: s039

CONCLUSIO X. Peccat Quaestor, vel Praefectus, qui prohibet, vel aegrè admittit, provinciales à sententiis latis ad Curiam Superioris provocare.

APpellandi usus, quàm sit frequens, quamqueve necessarius, nemo est, qui nesciat, quippe cum iniquitatem iudicantium vel imperitiam corrigat, sunt verba ICti Ulpiani, in l. 1. §. 1. de Appvilat. Ordinationibus igitur provincialibus constitutum, moribusque receptum est, à sententiis Praefectorum ad Cancellariam, vel Curiam Principis provocationes fieri. Reperiuntur autem nonnulli Officiales, qui indignè ferunt, quando litigantes, per sententiam gravati, beneficium provocationis arripiunt, ne scilicet iniquitas vel imperitiâ ipsorum hoc


page 40, image: s040

modo apud Superiorem detegatur ac sententiae, saepè contra omnia iuris principia, et copntra processûs iudiciarii ordinem latae corrigantur. Id verò Officialibus minimè per mittendum, quin potiùs puniendi, si salutari summèqueve necessario provocationis beneficio provinciales privare audeant. Sciant Officiales se in iudicando facilè errare, ac falli posse. Nec causas rusticorum minoris momenti esse iudicent, quàm divitum, aut Nobilium. Deo reddenda ratio, apud quem nulla est personarum acceptio. Si Officialis iniquâ sententiâ latâ provinciali vel minimum damnum dederit, peccat, et conscientiam suam laedit. Iudex inferior, si religiosus fuerit, provocationes admittere minimè recusabit, ut si fortè in sententionando erraverit, à iudice superiore error ille corrigi, ac damnum à parte la sâ averti possit.


page 41, image: s041

CONCLUSIO XI. Peccat Praefectus, vel Quaestor, qui mandata Domini sui superioris, aut Regiminis eius non promptè ac debitè exsequitur.

IUrant Officiales, quòd velint fideliter ac promptè exsequi omnia, quae vel à Principe, vel Regimine eis mandantur. Nonnulli autem Officialium vel per socordiam et ignaviam, velp. malitiam mandata Superiorum vel planè non, vel satis tardè exsequuntur, quod non potest non cum provincialium damno et incommodo fieri, dum illi saepiùs nova mandata extrahere, novosque sumptus impendere coguntur, ad quorum resusionem Officiales negligentes, et immorigeri non immeritò à Superiore adstringi deberent. Audiant Praefecti, quae saepius laudatus


page 42, image: s042

Theologus D. Mengeringus, in Scrutinio conscientiae c. 7. q. 48. eis proponit: Unter-Obrigkeiten, Gerichts-Vögte, Schösser, Amtschreiber, etc. fragen sich, ob sie ihrer Oberherren Befehliche, welche eine oder die andere Part zu Behuff und Hülffe ihres Rechtens ausgebracht, und losgewürcket, treulich und mit Fleiß nachgekommen, oder ob sie denselben unterschlagen, verhohlen, und nichts desto weniger ihres Sinnes und Gefallens fahren, auch wol mit ungleichen Gegen-Bericht solche Befehliche annuliren und aufheben wollen? Solche Procedur laufft wider das ???re Gebot. Denn wenn solche Amtleute und Bedienten ein Gewissen hätten, und ihre hohe Obrigkeit nach dem vierten Gebot recht für Augen haben, fürchten und ehren wollten, würden sie dieselbe mit ihren Edicten und Befehlichen nicht ledig Stroh dreschen, sondern durch dringen und der Sache einen richtigen Fortgang und Ausschlag geben


page 43, image: s043

lassen. Aber daß bey manchen Beamten, Fürstl. Rescripta und Cantzeley-Befehliche nur einm Strohputzen seyn, und für schlechtes Pappier gehalten werden, beweiset genug die Erfahrung, und könnens die armen Leute, so dieser Richter und Amts-Vögte Gunst und guten Willen nicht haben, mit Schaden und Seufftzen bezeugen. Wo bleibet, Herr Schösser, Herz Amtmann, Herr Amtschreiber, hier euer Gewissen?

CONCLUSIO XII. Peccat Officialis, qui ad Rescripta Superioris aut Cancellariae vel non satis plenè respondet, vel falsa relationi immiscet.

OFficialis ad Rescripta Superioris relatio debet esse prompta, plena, non nimis generalis, nec du bia,


page 44, image: s044

et imperfecta, nec contra veritatem rei gestae. Hoc si Officialis, ut non rarò fit; neglexerit, peccat contra fidem, et integritatem. Vid. Fürstl. Würtenberg. Ausschreiben an die Amtleute, de Anno 1609. Ubi inter alia haec leguntur: Esistunser ernster Befehl, ihr, die Amtleute, wollet einen jeden Amts-Unterthanen, in seinem Anliegen gebühren den Bescheid ertheilen, auch auf seine Klage und ziemliches Ersuchen, zu aller Gebühr, vermòge eueres Standes und Pflichten, von Amts wegen behülfflich seyn, auf daß sie nicht Ursach gewinnen, uns oder unsere Cantzeley, zu mercklicher Verhinderung unserer eigenen nothwendigen Geschäfften, um Hülffe zu suchen. Zum Fall aber eine Sache also gestaltet, daß selbige zu unser Cantzeley gelanget werden muß. Sollet ihr (die Amtleute) unsern Unterthanen ihre Supplicationen, auf ihr Ansuchen, unverweigerlich und uneingestellet, vermöge unser Landes-Ordnung unterschreiben, und auf


page 45, image: s045

selbigen satten, wahren, un-affectionirten und solchen Bericht thun, darauf wir, und unsere Rähte in Ertheilung der Bescheide, sicherlich zu fussen haben; denn auf den widrigen unversehenen Fall, gedencken wir gegen euch, den Amtleuten, wegen verweigerter ämtlicher Hülffe, oder versagter unpartheyischer Berichte, auf die Supplicationen gebührliche Straffe unnachläßlich fürzunehmen. Add. mengering. Scrutin. consc. c. 7. q. 69. ubi ait: Inferiorem Iudicem qui per falsa narrata Superiorem circumvenit, contra octavum Decalogi praeceptum graviter peccare. Talis iudex parti laesae ad restitutionem damnitenebitur, et extraordinaria poena plectendus.


page 46, image: s046

CONCLUSIO XIII. Peccat Officialis, qui in exsecutione contra calamitosum nec vitio suo inopem debitorem nimio rigore utitur.

MUltoties in hac re Quaestores et Officiales peccant, dum inter debitores ignavos, delicatos, vitio suo obaeratos et pauperes, et inter calamitosos, qui bello, incendiis, aliisqueve adversis temporum casibus eò inopiae redacti, ut debita sine gravioribus incommodis exsolvere nequeant, planè non distingunt, cum tamen pia iurisprudentia rigorem exactionis, contra debitores, qui sine vitio bonis lapsi sunt, prorsus damnet, et laxamentum aliquod rigorosorum remediorum exsecutionis, arresti scilicet, obstagii, carceris, subhastationis, vel bonorum adiudicationis, suadeat, urgeat, iubeat, de


page 47, image: s047

quibus omninò videndus Davidd Mevius, in discus levam. inop. debit. per tot. cuius tractatus sedulam lectionem omnibus iudicibus et exsecutoribus maximè commendamus. Iudici sanè incumbit, circa decernen dos exsecutionum processus prospicere, ne quod creditori ad adipiscendam solutionem non proficit, v. g. molesta et sumptuosa commoratio in arresto debitorem saltim opprimit, indulgeat. Provideat iudex, ne iniustis et acerbis remediis in effectu inanibus, exsecutio fiat adversus calamitosos et miserandos debitores. l. si servos 25. in fin. de Pignor. act. Cumprimis viduas, orphanos, quorum praecipua et maxima cura Officialibus omnibus incum bit. Vid. Mev. d. tr. c. 4. n. 91. et seqq. Creditoris importunam exactionem temperare, solutionis media, debitori obaerato, non adeò gravia et iniqua proponere, à sumptuosis et acerbis exactionis remediis dehortari, eumque


page 48, image: s048

ut pietatis et charitatis Christianae rationem habeat, monere studeat; Ut enim in omnibus causis, ita etiam in causa debiti exactionis et exsecutionis, charitas Christiana regimen habere debet, de quo latius vid. Tr. nost. de Regimine Charitat. Christianae in var. causs. et negot. civil. Praeterea non rarò peccant Officiales, dum nullo moderamine utuntur in capiendis bonis debitoris v. g. si debitori statim per exsecutionem artis atque operarum instrumenta auserant, cùm tamen alio modo creditori satisfacere potuisset. Sic rustici ab exsecutionibus libera habent animalia et instrumenta queis agri colantur. Menoch. A. I. C. lib. 2. cas. 378. n. 10. Peck. deiure sistend. cc. 5. n. 22. Eadem ratio instrumentorum, quibus utuntur opifices, ad quaerendam mercedem, quae in exsecutionibus eâdem ex caussâ capi non solent, ne modico compendio creditorum illi non praesentibus saltim


page 49, image: s049

bonis, sed etiam in futurum quaerendi occasione priventur. Mev. d. tr. cap. 4. n. 30. Iniquus igitur iudex est, qui hoc modo miserandum debitorem ad mendicitatem redigit. Wenn er stracks zufähret, dem Debitori das Geschire, Kuh und Kalb, oder das Handwercks-Gezeug hinweg nimmt. Iniquus etiam est, si bona debitoris iniusto, et fortè dimidio pretio, aestimata, um halb Geld, creditori adiudicet, nullamque pietatis, atque aequitatis rationem habeat. Vid. omninò Mevius d. l et quae in Tract. de Regim. charit. Christ. pluribus diximus.

CONCLUSIO XIV. Peccat Officialis, qui in causis levioribus, aut ob levem coniectur am, iur amento homines oner at.

IUramentum res gravis est, et tortura conscientiae; cautè igitur in


page 50, image: s050

delatione eius procedendum. Sunt enim nonnulli homines ad iurandum nimis faciles, alii verò simpliciores usque ad superstitionem meticulosi. In causâ sanè delicti vili personae, et rustico, cuius vita non adeò proba, v. g. iuramentum purgatorium iniungere hoc corruptissimo saeculo, quo pietas ferè nulla, valdè periculosum. Ideoqueve Officialis, ut evitentur periuria, non statim ad iuramenti delationem properare debet; sed causae cognitio plenaria p9raecedat, necesse est. Cumprimis in levioribus causis, vel quando urgens praesumptio delicti deficit, ab eo abstinendum. Vid. D. Arnold. mengering. Scrutin. consc. cap. 6. 9. 93. ubi ita scribit: Schösser und Beamten fragen sich, ob sie bey ihren Audientzien, oder Amts-Verhör und gerichtlichen Erkäntniß der Sachen, zwischen dem einfältigen Landvolcke und Vaversmann, liederlich und leichtlich der Mühe abzukommen, die Zeit zu


page 51, image: s051

gewinnen, oder aus anderen Ursachen, die Partheyen auf einen Eyd gedrungen, und selben von ihnen erfordert und genommen, da es doch der Sachen Wichtigkeit und Importantz nicht gewesen, oder auch auf andere und gelindere Manier hätte können entschieden und verglichen werden. Add. D. Selnecc. in expos. Psalm. pag. 57. Es pflegen solche Amts-Personen darinnen offtmals nicht wenig sich zu vergreiffen und zu versündigen. Der Eyd machet ja ein Ende alles Haders, allein daß man darauf sehe, daß man niocht leichtlich einen Eyd thue, noch leichtlich einen Eyd auflege, und begehre, in geringen Dingen, wie offt unverständige sichere Anmtleute einen Eyd den armen haderhafftigen Bauern und Dienern auf legen, wenn der Handel kaum eines Groschens werth ist, welches denn warlich eine grosse Sünde und vermessene. unbedachtsame Kühnheit der sichern Bauersgenossen ist. Haec


page 52, image: s052

Selnecc. Alicubi Officiales et Iudices inferiores ob imperitiam absque praescitu Cancellariae iuramenta partibus imponere prohibentur. Ubi enim gravius periculum (periuriisc) metuendum, ibi cautiùs agendum.

CONCLUSIO XV. Peccat Quaestor, vel Praefectus iustitiae, qui nec qualitatis delicti, nec personae delinquentis, nec carceris rationem habet.

QUoad qualitatem carceris magna discretione opus est; consideranda enim qualitas delicti, personae, et carceris, an sc. delictum sit atrox vel non; persona vilisan nobilis, vel egregia; senex, debilis, an saltim suspecta, aut confessa, aut convicta. Nimis affectatâ severitate Officialis peccat, Carcer enim ad


page 53, image: s053

custodiam, non ad poenam parata esse debet. Constit. Crim. Carol. act. 11. et 258. quod etiam in specie monet Ius Saxonicum lib. 2. art. 3. ingloss. n. 3. his verbis: Man soll ihm aber nicht wehe thun, auch nicht finster oder verdumpffen halten, daß er nicht davon unsichtig oder unsinnig werde. In Ketten und Fesseln soll man ihn also halten, daß ihm die Knochen nicht davon verderben oder verwahrloset werden. Carcer non tàm arctè debet esse conclusus, ut neque aër, neque ventus permeare possit. Cothmann. vol. 3. resp 29. n. 117. Sunt tamen latrunculatores nonnulli, qui prohibitis subterraneis carceribus ntuntur adhuc, imò de illis gloriantur. Oldek. obs. crim. tit. 3. c. 16. Iudices sanè in id operam obstricti sunt impendere, ut carcerati susurpatâ Iuce vegetari et sublevari possint. l. 1. c. de custod. reor. Quod si verò patiantur miseros marcescere, et ob nimis durum, tetrum et immundum


page 54, image: s054

carcerem, vel famem et frigus, ut non rarò fit, exstingui, conscientiam graviter laedentes, negligentiae, vel crudelitatis suae Deo rationem reddere, obstringuntur. Carcer sanè locus est horribilis, tùm propter privationem conversationis hominum, tàm propter immunditiem, et squalorem qui in carceribus plerumque reperitur, l. 2. C. de custod. reor. ibique Dd. imò carcer est vivorum sepultura. Meminit Iustus Oldekop. obs. crim. tit. 3. obs. 16. Se in praeclarâ quadam civitate aliquot ianuis et valvis Curiae inscriptum vidisse maiusculis literis: Gedencket der armen Gesangenen. Quod propterea factum, ait, ne miserorum ulla magistratus imperet oblivio, sed semper prae oculis, curae et corddi essent. idem d. l. rectè monet, humaniter ac piè facere iudices, si saepius curent per commentarienses sibi referri de valetudine carceratorum: ut cibi et potus ratio haberi possit, non enim


page 55, image: s055

iisdem ferculis tractandi sunt et aegri, aut aliàs molles, imbecillioris stomachi atque robusti, non et digniores ac plebeii, senes ac iuvenes, ne eorum custodia in poenam, cum iacturâ sanitatis et vitae pervertatur, quod saepè quàm pessimè neglectum, et à Deo quàm severissimè punitum est. nec minus piè, quam prudenter agit. Officialis, si incarceratos interrogaverit, num etiam à custodibus vel lictoribus duriùs tractentur, cibus, potus, panni aliaqueve necessaria eis praebeantur: Nec ferendi sunt commentarienses, sed severè increpandi, ac puniendi, qui captivis necessaria non subministrant, vel ea illis subtrahunt, qui, ut nonnumquam fit, acerbis et ironicis sarcasmis eos excipiunt; cum pium sit, carceratos sine irrisione molliter et humaniter tractare. Add. Iosuae c. 7. v. 19. Cothmann. vol. 3. Resp. 29. n. 117. et seq.


page 56, image: s056

CONCLUSIO XVI. Peccat Officialis, qui absque sufficientibus indiciis ad captur am hominis procedit.

AD capturam regulariter procedi non debet, sine iudicis informatione, indiciis, et cognitione l. 1. ff. de custod reor. l. 3. C. de Exhib. et transmittit reis Ordin. Provinc. Würtenb. de Anno 1621 pag. 356. ubi ita cavetur: Wenn ein Corpus delicti, und daß eine Mißhandlung begangen, offentlich am Tage, und solche kräfftig beweisliche Anzeigungen, Vermuthungen und mit einschlagende Argwöhne erscheinten, daraus man sich einer solchen Ubelthat zu derselben Person genugsamlich versehen wöchte, ist gegen selbiger mit gefänglicher Beyfahung zu verfahren etc. In hac autem re saepissimè pec ant Officiales, vel per stupiditatem, vel


page 57, image: s057

per malitiam, dum ad capturam hominis properant, antequam de corpore delicti eis constet. Talem Officialem non iudicis, sed canis nomen mereri, ait Cothmann. Vol. 1 Resp. 7. n. 47. Corpus enim delicti est de formâ essentiali inquisitionis, quâ omissâ ipsa inquistio est nulla. Oldekop observ. crim. 8. tit. 2. n. 4. ubi plures laudet. Nec iudici afferenti in inquisitione credendum. famam praecessisse, nisi de eâ aliundè appareat per Testes examin atos, et famâ à fide dignis ortum traxerit. Cothm. vol. 3. cons. 30. n. 128. Proceslus sanè ab exsecutione per capturam non est incipiendus, cùm carcer sit irreparabile praeiudicium, propter incommodum, et aliqualem infamiae notam, non personae tantum capitae, sed etiam toti eius familiae adspersam. Et saepè carcer magnum est tormentum. Gail. 1. obs. 26. n. 10. undè est, quòd mala mansio, et torturae species dicatur. l. 7. depos. Ad


page 58, image: s058

evitandum igitur periculum Syndicatus, et divinae irae, cavebit Officalis, ne mandet quem piam capi et adduci, nisi certus, quod delictum reverà sit commissum, et indicia gravia contra incarcerandum militent. Neque enim iudicem relevat, quod secundum vulgare pro eo praesumatur. cap. in praesentia de renunc. Et quod quis iustè carceratus in dubio debeat praesumi, secundum Hippol. Crim. cons. 135. n. 24. vol. 1. Nam pro iudice quidem praesumi, quoad iustitiam causae, non verò quoad ordinem processus, nisi quatenus ex eo appareat. cap. Quoniam de probat. Oldekop. obs. crimin. Tit. 3. obs. 1. n. 3.

CONCLUSIO XVII. Peccat Officialis, qui inquisitionis processum cum incommodo incarcerati protr ahit.

SAluberrimè Romano iure


page 59, image: s059

cautum est, custoditos diu carcere detineri non debere, sed citò vel absolvi, vel puniri. Synops. Basilic. 60. tit. 35. c. 21. l. de his 5. 6. de custod. reor. ubi dicitur: De his, quos tenet carcer inclusos, id apertâ definitione sancimus, ut aut convictos velox poena subducat, aut liberandos custodia diuturna non maceret. Add. l. 1. C. d. t. ibi: Aliquem ultra debitum tempus inediâ, aut quocumque modo exhauserit. Item: Statim debet quaestio fieri, ut noxius puniatur, innocens absolvatur. Concordat ordinatio provinc. Würtenbergica, an alle Amtleute und Richter, de Anno 1621. ubi dicitur: Daß manch esmal die Inquisitions-Processe, die doch in solchen Fällen schleunig und doch bedächtlich, und den Rechten gemäß fürzugehen, sich lange Zeit verzogen. Et §. 3. Wann die Ubelthaten halber zur hafft gezogene Personen in der Examination oder Confrontation, so ihrer selbst und ihrer Geschäffte halber, aufs


page 60, image: s060

längste innerhalb dreyen Tagen nach gefänglicher Beyfahung, in Beyseyn zweyer deß Gerichts fürzunehmen, und gegen keinen Verhafften länger, zu unserer kostbahren Ungelegenheit, und der Verhafften selbsten Beschwerniß einzustellen, der Verbrechung bekanntlich, sollen unsere Amtleute alsbalden ein solches berichten, und sich weiteren Procesl es halber Bescheides erholen. peccat igitur Quaestor, vel Praefectus, quando vel ex negligentiâ vel ex crudelitate processum inquisitionis protrahit, et miseros homines in luto et squalore carceris detentos marcescere sinit. Vidimus aliquando duos Reos ex carcere ad supplicium educi, qui ob diuturnum carceris squalorem magis mortuis quam vivis similes erant, ita ut sine commiseratione et lacrimis marcida, exsanguia et cadaverosa, illorum corpora adspici non potuerint. Sunt, (monente Oldekopio, observ. crim. tit. 3. obs. 16.) qui recordantur,


page 61, image: s061

tantam alicubi carceratorum irrepsisse negligentiam, ut illi post praeterlapsum annum à tempore capturae, vel ab ipsis Officialibus primùm interrogarentur, quibus de causis in carceres essent coniecti? Verùm haec et similia causam dederunt extremo malo et fermè totali ruinae, quam subditi adhuc magno eiulatu deplorant. Quàm praedicaturus curam et visitationem captivorum extremi iudicii iudex? Mat 25. Quàm terribiliter, imò igne aeterno illam omittentes puniturus? Ferè ingentem pro carcere torturam, et horrendum supplicii genus. Talia hodiè (addit Auctor cit. loc.) feruntur impunè: O stupidas hominum mentes! O pectora caeca! Cùm incensione irae Dei ardentissimae salutares laudatae Constitutiones negliguntur, cùm tamen Reip. intersit, ac divinis Sanctionibus consentaneum sit, celeriter causas criminales expediri. Add. D. Mengering. Scrutin. consc. c. 9. q. 95.


page 62, image: s062

Ubi scribit: Es seynd manche grosse Herren (und dessen Beamte) also geartet, daß wo etwan ein armer mensch und Ubelthäter, der etwan sich in dem oder jenem versehen, zur Hafft kömnt, so muß er ein halb, gantzes Jahr, oder wol länger liegen, ehe ihm der Proceß gemacht wird, darüber werden die Gefängnisse voll. Sie gedencken nicht in was Squalor und erbärmlichen Zustande die armen elenden leute, als wie unreines Gewürme liegen und verderben müssen. Man findet etliche Leute, so weicher und blöder Natur, schreibet Lutherus Tom. 7. fol. 361. die nicht können verschlossen oder gefangen seyn, sterben und vergehen in einer Ohnmacht, sonderlich wo der Satan mit zuschleicht, und tritt den Zaun (wie er pflegt,) da er am niedrigsten ist, wie man den~ wol Leute in dem Kercker todt gefunden hat. Vid. D. Franzius de captivis debitè tractandis. Tract. de SS. p. 94. Solcherley langwierige Gefängnisse lauffen contra omnem


page 63, image: s063

humanitatem et clementiam Principum, und haben sie und ihre Amtleute für GOtt im Gewissen zu verantworten.