HISTORIAE
SOCIETATIS
IESV
PARS QVARTA
Siue
EVERARDVS.
Auctore
R. P. Francisco Sacchino Societatis eiusdem
Sacerdote.
ROMAE,
Typis Dominici Manelphij. Anno MDCLII.
SVPERIORVM PERMISSV.
GOSVVINVS NICKEL SOCIETATIS IESV PRAEPOSITVS GENERALIS.
CVm Quartam Partem Historiarum Societatis Iesu (siue Euerardum) a Patre Francisco Sacchino eiusdem Societatis Sacerdote olim conscriptam aliquot nostri Theologi recognouerint, et in lucem edi posse probauerint, facultatem facimus, vt typis mandetur, si ita ijs, ad quos spectat, videbitur: cuius rei gratia has literas manu nostra subscriptas, sigilloque nostro munitas damus. Romae 8 Sept. 1652.
Gosvvinus Nickel.
REVERENDISSIME PATER.
LEgi, iussu Tuo, Historiarum Societatis Iesu Partem Quartam, ab Anno Domini 1573. ad 1580. reperique graui, et eleganti stylo conscriptam, clarissimisque religiosarum virtutum exemplis, ad posterorum eruditionem, refertissimam. Cumque in ea omnia prorsus, sine vlla Orthodoxae Fidei, sanae doctrinae, atque optimorum morum iniuria decurrant; non solum publica luce, sed et omnium commendatione dignissimam censeo. Romae, ex Aedibus S. Mariae in Campitello die 15. Martij 1650.
Hippolytus Marraccius Congregationis Cleric. Regul. Matris Dei, manu propria.
CVM Sanctissimus D. N. Vrbanus Papa VIII. die 13. Martij anno 1625. in Sacra Congregatione S. R. et Vniuersalis Inquisitionis Decretum ediderit, idemque confirmauerit die 5. Iulij anno 1634. quo inhibuit imprimi libros hominum, qui Sanctitate, seu Martyrij fama celebres e vita migrauerunt, gesta, miracula, vel reuelationes, seu quaecunque beneficia, tanquam eorum intercessionibus a Deo accepta continentes, sine recognitione, atque approbatione Ordinarij, et quae hactenus sine ea impressa sunt, nullo modo vult censeri approbata. Idem autem Sanctissimus die 5. Iunij 1631. ita explicauerit, vt nimirum non admittantur elogia Sancti, vel Beati absolute, et quae cadunt super personam; bene tamen ea, quae cadunt supra mores, et opinionem; cum protestatione in principio, quod ijs nulla adsit auctoritas ab Ecclesia Romana, sed fides tantum sit penes auctorem. Huic Decreto, eiusque confirmationi, et declarationi, obseruantia, et reuerentia, qua par est, insistendo; profiteor me haud alio sensu quicquid in hoc Libro refero, accipere, aut accipi ab vllo velle, quam quo ea solent, quae humana duntaxat auctoritate, non autem diuina Catholicae Romanae Ecclesiae, aut Sanctae Sedis Apostolicae nituntur. Ijs tantummodo exceptis, quos eadem sancta Sedes Sanctorum, Beatorum, aut Martyrum catalogo adscripsit.
Imprimatur si videbitur Reuerendiss. Sacri Apostolici Palatij Magistro.
Ascanius Riualdus Vicesg.
Imprimatur
Fr. Vincentius Fanus Magist. et Socius Reuerendiss. P. Fr. Vincentij Candidi Sac. Pal. Apost. Mag. Ord. Praed.
HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Primus.
ANNVS Millesimus quingentesimus septuagesimus tertius nouo Generali insignis quartam inchoat Historiarum nostrarum partem, annos deinceps septem complexam: quo tempore adulta iam, ac robusta Societas distinctius coepit moribus, reuocandisque ad vsum legibus, multisque explicandis, quasi quodam ciuili iure formari. Nam cum Laynem publicae rei Christianae occupationes, Borgiam super haec inualetudo distinuisset; Euerardus in domesticam administrationem totus incubuit, et multa ab ijs inchoata 1 Generalis Conuentus. prope perfecit. Principio anni curis vbique in Generalem Congregationem collatis, de more habiti Prouinciales Conuentus. Pro Georgio Serrano Lusitaniae, et Ioanne Canna Boeticae Prouincialibus aduersa valetudine impeditis, Leo Henrcius, et Ioannes Plaza suffecti. Pro Hermanno Tyreo Rheni Prouinciali, qui postulatu Antistitis Moguntini ad conciones substitit, missus Lambertus Auerius. Cunctis e Prouincijs Electores ad diem Romae affuere, praeter Edmundum Augerium, atque Castellae Prouinciae Patres. Edmundum primo Rex Carolus tenuit, iussum in castris ad militem, qui Rupellam obsidebat, concionari: deinde etiam morbus. 2 Castellae Prouinciae Patres ab Hugonottis intercepti. Aegidium Consaluium Castellae Prouincialem, comitesque Ioannem Suarium, et Martinum Guterrium, cum Didaco de Rios laico intercepere in Aquitania Hugonotti. Iter, quod recta fere Bayonâ Lugdunum Haeretici habebant infestum eo super inditam ex impietate crudelitatem immanius, quod circumsepti, pressique regijs copijs et commeatibus interclusi sceleratam vitam latrocinijs sustentabant. Praecognito Patres discrimine hominem locorum peritum, qui Burdegalam, inde per Aruerniam duceret, Bayonae assumpserunt. Is temere confisus (namque fraudis mentionem nullam inuenio) consuetam Lugdunum versus viam iniuit. Itaque leucas quinquaginta progressos Hugonotti inuadunt, spoliant, propinquum in castellum, Cardalliacum nomine, decem ab Rhutenorum 3 Consultatio de Patrum capitibus. vrbe leucis abducunt. Hîc statim Haeretici consultare, mactarent ne potius, an redimendi sui facerent potestatem. Nondum norant de Societate esse: verum falso rumore audierant vnum esse Episcopum: quo quaestus luculenti spe ad mitiorem partem trahebantur. Audiebant de suis capitibus turbulentam consultationem Patres. Truces vultus, et minacia ora intuebantur, paratique, si inferretur nex, pro catholica religione obuijs ceruicibus excipere: dubitabant, si libertas redimenda proponeretur; foret ne satius conditionem amplecti, an occasione durae seruitutis, et gloriosarum erumnarum, ad contestandam catholicam fidem, et exercendum erga Deum amorem, vti. Denique, vbi Haereticis pars quaestuosior placuit; etiam ipsi congruentius Societatis voluntati, Sanctorum exemplis, legique diuinae existimarunt de redemptione transigere: ne tentasse Deum viderentur, 4 Religiosae paupertatis studium. ac pecuniae potius, quam religionis causa vexati. Ergo ad pactionem ventum. Vbi cum Haeretici pro spe, quam deuorarant, ad immanem summam conarentur adigere; Patres autem (vt qui paupertatis voto cuncta abdicarant) ne eo quidem articulo vellent professionem pauperum egredi, atque adeo nec suas quidem vitas tanti aestimarent; nihil propius factum est, quam vt facinus teterrimum patraretur, tresque Viri praestantissimi pro vilissimis capitibus necarentur. Inter confusos clamores, conuicia, et contumelias turbae circumfrementis exiliens Hugonottus
5 Aegidius Consaluius sauciatur ab Haereti. cis et Martinus Guterrius mor bo corripitur. in Aegidium, cuius obseruari a socijs nutum videbat, furore ardens, stricto mucrone irruit, ac saepius pulsatum innoxie, grauiter in femore sauciat. Interim etiam Guterrius graui lateris dolore, febrique corripitur. Quae fuit causa maturandae pactionis, cum e tribus Sacerdotibus vnus ex vulnere, alter ex morbo periculose decumberet. In francos nummos bis milie conuenitur. Verum, diuinae bonitati placuit Guterrium eo loco vitam claudere, vbi diuturni sui voti compos factus, palmam Martyribus proximam sortiretur. Perdiu feruens Crucis amator optauerat non in lectulo inter commoda, sed inter maximas aerumnas mori humano omni praesidio spoliatus: ac plane ita euênit. Quinto postquam decubuerat die, qui Sabbati, et (quantum coniectura fert) nonus ante Kalendas 6 Moritur inter aerumnas maxi mas, et omni humana ope destitutus. Martias fuit, in praedonum, eorumque Hereticorum manibus animam exhalauit acerrimos per dolores: adeo ope desticutus omni; vt, cum sacras, religiosasque res omnes eripuissent Haeretici; cruciculam ex minuta candela figurarint Patres, quam deoscularetur moriens, et manibus sustineret. Ceterum summa cum pietate, generalique expiatus confessione excessit, vigesimo tertio ab inita Societate, septimo et quadragesimo ab ortu anno. Patriam habuit Dloecesis Toletanae oppidum Almodouar Campi nomine, Ioannis quoque Auilae, Magistri eius celebris satis nobile. Inter eximias Martini Guterrij virtutes eminebat aduersus 7 Guterrij virtutes. Dei Parentem Caeli Reginam prope inenarrabilis obseruantia inde vsque ab ineunte aetate suscepta. Neque indulgentissima Mater clientis sui vincebatur officijs. Certum est ostendere se illi perbenigne solitam: atque intur alia aliquando 8 Deipara se illi ostendere solita, ac visa Societatem sub pallio contegere. visam sub augustissimo pallio Societatem vniuersam, in singularis patrocinij syrobolum, contegentem. Illud quoque mirum post eius mortem notatum est, quod paucis post diebus scripsit, ac saepe deinde narrauit Ioannes Suarius, Guterrio mortuo, Socijs eo moestioribus, quod eo loci ne procurandi quidem cadaueris 9 Eiusdem iam mortui sepultu. ram curat Deipara. facultas afforet vlla; ingressam ad eos honestam Matronam cum linteo candido: cumque diceret auditum sibi habere eos demortui Socij corpus, rogasse, vt eius ad sepulturam componendi curam sibi permitterent: quod cum impetrasset; pie id, grauiterque composuisse, statimque egressam, nec postea inuentam: vt eorum, qui interfuere, nemo dubitarit, quin id benignissimae Caeli Praesidis erga exuuias clientis sui beneficium fuerit. Hoc igitur modo Guterrij curato cadauere, atque humi condito, vbi ante Haereticos Crux stetisse dicebatur, vnde et multis post annis translasum in Hispaniam est, Ioannes Suarius ad expediendam pecuniam Lugdunum dimittitur. Quae dum lente expeditur; Aegidium plaga, quae deterrima curatione computruit, vehementer exercuit: ex eoque factum, vt neuter Generalis Praepositi creationi interesset. Narrabat tamen deinde Aegidius vnicum sibi in ea solitudine solatium fuisse libellum, in quo percepta in meditatione ante sensa, et illustriora lumina adnotarat: quem saeui praedones, dum alia raperent omnia, reconditum in sinu cum non inuenissent; identidem lectitans regustabat. Ceterum praesto erat, vt solet in rebus asperis, diuina clementia oranti adeo propitia, vt in eo carcere orare se didicisse Pater referret. Aderat iam dies tertius Iduum Aprilis inchoandis Romae Conuentibus praestitutus: nec 10 Polancus, et alij lecti adeunt Pontificem petituri felix Congregationis auspicium. quicquam erat, quod moram afferret. Verum interea contigit, vt Gregorius Tertius decimus Pontifex Maximus, vbi Polancus, Salmeron, et aliquot praeterea lecti petitum de more felix Congregationi auspicium, adiere; multa interrogaret, de ratione Praepositi deligendi, qui numerus suffragiorum legitimus esset, quot Hispani, quot singulae aliarum Nationum haberent suffragia: cumque multis partibus 11 Ex Natione alia, quam Hispana Generalem creandum proponit Pontifex. superare Hispanos cognouisset, quod non e suis modo, sed ex alijs etiam forte lecti Prouincijs aderant, atque inaequalitatem admiraretur; institit quaerere, quot ex Hispania Praepositi Generales fuissent: editoque responso fuisse tres, quotquot ad eam diem Societas habuerat: Nunc ergo aequum est, inquit, vt ex Natione alia creetis. Quae vox perculit Patres. Itaque Polancus modeste, sed libere, Congregationem subijcit Romae potissimum celebrari, vt sub tutela Sedis Apostolicae libertatem suam obtineat. Hoc se Beatissimo Patri supplicare im pensius, ne quando patrocinium Societatis tam proprie ipse suscepisset, sineret
12 Polancus Pontificirespondet. vllo modo libertati eius offici: Et Pontifex: At suffragia paria esse oporteret. Non ne ex alijs Terris idonei suppetunt? et nominatim Euerardum appellauit, quem fama fuit, a Cardinali Lotharingo, cum esset Romae, Pontifici laudatum. Hîc 13 Pontifex Euerardum proponit. quoque Polancus quiddam volebat afferre: sed occupans Gregorius beneaixit, et addidit: Ite, et quae factu recta sunt facite. Horum origo motuum duplex fuit: studia Nationum, et Neophytorum in Regnis Hispaniae odium. Etenim inter excellentia Societatis dona, praecipuum semper fuit, estque hodie, Deo iuuante, cum omnium mortalium admiratione, mutua inter omnes, quantumuis Nationum, 14 Diuersarum Nationum caritas in Societate. ac gentium diuersarum, caritas: id quod maxime eius. professioni congruebat, et nomini. Nam quae Societatis Iesu titulo praecipue gaudet, eam discipu lorum quoque Iesu insigni, ac nota potissimum distingui decebat. Orta principio cum diuino hoc stygmate est, cum, ex hominibus diuersarum Nationum consensione mirifica per Christi gratiam copulatis, coaluit vnum in corpus. Institute vero suscepto sinus caritatis nullis coarctatus limitibus plane erat necessarius: vt qui ad gloriam Dei, quam maximam non in vna alteraue Prouincia, sed in vniuerso Orbe terrarum curandam sese totos addixerant; iis nu la esset Natio, nula gens aliena. Planeque euênic, vt dum viribus, anin isque coniunctis, patria singulis Mundus est; cognatio, et propinquitas Christi sanguis, hîc alibiue habitandi causa, Dei maior laus ex obediontiae nutu, nulloque, nisi diuini obsequij respectu, Hispani, Lufitani, Galli, Germani, Belgae, Itali, alijsque e Prouincijs, ac Regnis permixtim alij alias excolunt gentes; praeclaros toti Ecclesiae Dei parerent vsus, nouique Ordinis inclyto nomine Prouincias, et Regna omnia 15 Caritas difficile diu in multitudine conseruatur. ad extremum vsque Orientem complerent. Ceterum praeclara haec animorum conspiratio, atque ex immortalium beata patria in mortalibus expressa ger manitas quanto est pretiosior, ac spectabilior; tanto difficilius magno tempore, magnoque in numero vi et. Nam sicut in fidibus, quae ex neruorum omnium consensione efficitur harmonia, vel vno discrepante corrumpitur; ita in hominum coetibus, vnus quispiam, aut pauci, siue perturbatione, siue errore, quasi extra chorum abrepti, summam rei perturbant. Quid autem aeque procliue est, quam magno in numero, ac tempore existere homines turbulentos, vel studio inconsiderato transuersum actos, vel Diaboli praestigijs capios, quibus religiosorum quoque hominum labefactetur concordia? Atqui recte considerantibus apparebit immodica Nationum studia pofirema perturbationum a viris bonis exui, primamque Diabolo esse portam ad ingentes ruinas clanculum inuehendas: Nam cum ea propensio non ingenita modo sit, cum eo affectu, quo quisque se, suaque maxime amat, vutque excellere: ac dein opinione, ac sermonibus vulgi, gestisque populorum inuicem bellis roborata: adhaec morum, institutorumque diuersitate, atque adeo varia corporum habitudine enutrita; sed etiam, si modus adsit, laudem, non vi uperationem habeat, et caritas aduersus patriam nominetur; inde fit, vt inter vitia cuncta facillime honesti specie inuoluatur: atque adeo Viros cetera optimos fallat, vel Angelorum certamina ad Nationum suarum curanda comnoda, et ex eo Persarum Principis, qui diu Michaeli obstitit exemplo, suis perturbationil us obtendenies. Patuit pestis huius vis in primo Ecclesiae Sanctae ortu, tum ipsum, cum Dei feruebat sanguis, ac Spiritus Sancti lapsum e 16 Primigeniae Ecclesiae exemplum. Caelo incendium conflabat ex humano genere corpus mysticum Christi, vt multitudin is credentium cor vnum esset, atque anima vna, hanc Satan commodissimam ad irrependum partem reperit: hinc diuina illa aedificatio labem coepit facere. Crescente numero Discipulorum (diuinus inquit Historicus) factum est murmur Graecorum aduersus Hebraeos, eo quod despicerentur in ministerio quotidiano Viduae eorum. Quae vero subinde, et quanta extiterint certamina inter Christianos ex circumcisione, atque ex Gentibus, eamque ob rem interipsos Ecclesiae Principes, non est quod fusius disputem. Haec nimirum fuit causa, cur Sancti Apostoli toties inculcarent, nullum apud Deum Iudaei, et Graeci, Barbari, ac Scythae discrimen esse. Quod posterioribus sensim temporibus inter Fideles Latinos, et Graecos auctum, corroboratumque dissidium Orientalen Ecclesiam
prope omnem, tantum, ac tale membrum (quod sine dolore ingenti cogitari nequit) ab Romano Pontifice, hoc est capite auulsum, in miserrimam non animorum modo, sed etiam corporum tyrannidem rapuit. Vt Viri sanctitatis professores oculis ad haec, aliaque nimium multa eiusmodi exempla intentis, animaduertant quantum exitium praua Nationum importent studia: hominesque Societatis pro se quisque diuinum illum magnanimae, interminataeque caritatis thesaurum, hoc vigilantius tueantur, quo pluribus eum machinis Satan oppugnat: existimantes non vnius, aut alterius agi commodum; sed totius salutem corporis, cum vnum membrorum a ceteris dissidet, plusque ad se, quam aequitas patiatur, trahit. Hac igitur eadem ex parte, quam maxime imbecillem, atque ad tegendos dolos aptam norat, peruiamque in Sancta Ecclesia primum inuenerat, moliri in Societate ruinam aeternus pacis osor instituit, specie, vt cum Viris bonis assolet, boni maioris. In plerisque Societatis Prouincijs praecipua ad hanc diem habuerant munia regendi, docendique fere Hispani homines. Quod ex ijs quamplurimi scientia praestantes, et rebus agendis maturi ad Societatem accesserant: cum ex alijs Nationibus nec ita multi initio, et plerique adolescentes longo tempore formandi sese offerrent. Ergo principio cum manifeste appareret non suppetere indigenas ad ea, quae externi tractabant, paruoque in numero, ac primo in flore caritatis; nemo erat, qui rem non in eam, in quam oportebat, partem acciperet. At vbi Sodalium amplificatus est numerus, ac coepere suis quaeque Prouinciae abundare hominibus, primusque ille caritatis vigor in multis elanguit; tum ortum est murmur. Nec longe accersenda fuit rectae mentis simulata imago. Communis illa erat ad manus vmbra, per quam quod ipsis displicet, turbulenti homines, saepe pueruntur populo, atque Principibus offensioni esse, Iactant pessime audire Societatem, grauique apud Nationes, ac Reges premi inuidia, quod tam multi vbique alienigenarum ad prima adhibeantur munia: indigenarum vero 17 Ignatius, Laynius, et Borgia ex cunctis Nationibus ad gra dus et disciplinas idoneos prouexerunt. in docendis pueris conterantur aetates. Quae sane longissime aberant a vero. Semper enim non solum Ignatius, sed deinceps Laynius, ac Borgia eo incubuerant, quod mihi ex eorum epistolis, vitaque tota compertissimum est, nec cuiquam sine Virorum optimorum summa iniuria suspicari aliter fas est, vt ex cunctis Nationibus ad altiores disciplinas idonei, meritosque ad gradus proueherentur. Sed pauci Hispanorum praefecturam paulo imperiosius exercentes, itemque pauci aliorum humanarum adhuc serui cupiditatum, alienaeque non libenter potestati subiecti, serebant, alebantque eum sermonem; qui aliquot iam annis perstrepebat in Gallijs, nuperque in Burdegalensis Collegij fundatione, vt demonstraui, coepit foras erumpere. Neque eo vacua erat Italia non sine nonnulla Benedicti Palmij nota, qui studio commissarum sibi Prouinciarum interdum longius prouehebatur. Hoc ergo sermone Pontifex nescio vnde imbutus, persuasusque, ad conseruandam in Societate Nationum inter se consensionem, aliam nullam superesse viam, existimabat in praesentia Generalem ex alia, quam superiores suissent, gente creandum. Ceterum super hoc ex Nationibus dissidium, grauiûs in Lusitania, totaque Hispania origmis causa gliscebat. Horrenda enim dictu deprehensa in multis Neophytorum sacrilegia, vniuersum illud genus in ijs Regnis poene execrandum fecere. Haud iure id quidem: nam sua debuit salua esse bonis gratia, cum constet permultos inter eos quoque floruisse sanctitate, ac literis. Ex quo genere haud paucis in Societatem receptis, et quibusdam vitio 18 Sebastianus, et Philippus Secundus Reges Pontificem orant, ne sinat Generalatum Societatis ad Neo phytorum quem. piam peruenire. prope Gentis communi, turbulentioribus, quidam domesticorum, externorumque cunctum Ordinem contaminatum clamare. Omnium Societati Studentium grauissime id ferre in Lusitania Henricus Cardinalis insigni in eius nominis homines ex quaestionibus fidei, quibus praeerat, concepto odio. Itaque is, eiusque opera Rex Sepastianus, atque Philippus Secundus Rex Lusitanis Patribus Romam euntibus ad quosdam Cardinales literas, atque ad Pontificem dedere, orantes, ne sineret Generalatum Societatis ad Neophytorum quempiam peruenire. Has literas statim Leo Henricius Cardinalibus dedit, Pontifici autem non nisi pridie eius diei, quo eundum in suffragia erat, quemadmodum mox enarrabo:
sed aliunde admonitus Pontifex, vt dixi, non solum Neophytorum, sed nullius Hispani rationem haberi volebat. Ceterum cum nihil imperasset, tametsi graui cura 19 Laurentius Magius eligitur ad acta Congrega. tionisexcipienda. anxij, tamen cum aliqua spe liberorum Comitiorum, ex eo Patres reuerterant. Coetus inde prosecuti, Laurentio Magio Austriae Prouinciali, qui Acta Congregationis ante creatum Generalem exciperet, lecto, designant, qui ex decreto Congregationis secundae inspicerent, num qua in re passa detrimentum, vel passura Societas timeretur. 20 Designantur qui inspiciant num qua in re detrimentum Societas passa sit. Omnium primum visum est id munus praeter Vicarium, et Asistentes, Salmeroni, et Bobadillae e primis Decem committendum. Hisque communibus susfragijs quinque additi, Oliuerius Manaraeus, Paulus Hoffaeus, Franciscus Adurnius, Michael Turrianus, Ioannes Plaza, pro sua quisque Natione, exqua venerat. Facta potestas ex Electoribus omnibus, ac Procuratoribus, qui duo tantum aderant, Ricardus Tectorius Poloniae, et Ignatius Martinius Indiae Orientalis, cognoscendi, cum eo tamen, vt de statu rerum Societatis, non autem de personis, neque ijs rebus, quae ad certos homines pertinerent inquirerent. Ab ceteris prohibiti quaerere: si tamen vltro quis cordatus praesertim, atque probatus vir quidpiam deferret; nequaquam repudiarent, sed non nisi scriptum, delatorisque subscriptum 21 Antonio Posseuino Concio mandatur. nomine exciperent. Notitiae capiendae biduum praestitutum. Post haec latina concio Comitiorum die habenda Antonio Posseuino mandatur: Petro vero Canisio, quem ad varios Germaniae Principes pro rebus Religionis publicis missum 22 Canisio, et alijs Comitij delega. tur custodia. Romam Pontifex aduocarat, itemque Procuratoribus Prouin ciarum, et Christophoro Madridio Romanae Domus Ministro Comitij delegatur custodia. Tum collecta ab designatis Paribus, in Praepositi delectu spectanda capita singugulis Electorum scripto traduntur. Inter prima erat, vt optaretur is, qui caritatis illius, quam tantopere Instituta Societatis commendant, atque homines semper in ea suspexere, studiosus fore speraretur: vt causis. dissensionum summotis, 23 Salmeron ad electionem Assistens creatur. serio ad pristinam coniunctionem redintegrandam incumberet. Rite omnibus praeparatis, ac Salmerone creato Assistente ad Electionis negotium, dies vndecimus ante Kalendas Maias instabat, Comitijs habendis ed libentius destinatus; quod eo die Fundator Societatis Sanctus Ignatius, post susceptum triduo ante Generalis onus, solennem professionem, cum reliquis Romae e primis decem, emiserat. Pridie eius diei ad Pontificem in Tusculano degentem Leo Henricius, quas tulerat ab Sebastiano, ac Philippo Regibus, et ab Cardinali Henricio literas misit: quibus creditur factum, vt quod dudum agitabat animo Pontifex, omnino perficeret. Postridie igitur, vbi illuxit, Sacrificio rite peracto, sacrosanctaque sumpta Eucharistia, Patres includuntur. lamque Posseuinus dicebat, cum trepide nunciatur adesse Ptholomaeum Gallium Cardinalem Comensem Pontificis missu. 24 Iubet Pontifex per Cardinalem Comensem ex alia Natione, quam Hispana creari Genera. lem. Introductus, perque officiose, quam Gregorio curae Societas foret, exequutus; tandem significat, iubere eius Sanctitatem, quoniam adhuc Generales Praepositi ex Hispanis cuncti fuerint, in hisce duntaxat Comitijs ex alia creari Natione, quod e sanctae Ecclesiae, et Societatis communi bono persuasum habebat esse. Perturbatis ad eam denunciationem Patribus, respondit Polancus Vicarius, Perspectam Societati Beatissimi Patris rectam vbique mentem, atque benignitatem erga ipsam singularem. In eo tamen iusso plurimum inesse difficultatis, de quo eius Beatitudinem admoneri oporteret. Vbi inter se aliquantum consultarint, 25 Intermittitur Generalis creatio. eique paucaretulerint; totos in potestate Christi Vicarij, atque obedientia humillime fore. His auditis Cardinalis egreditur. Patres intermissa creatione Praepositi, magno cum doloris sensu agitare occipiunt, quemadmodum tam graui plagae posset occurri. Atque vt cuncti intelligant, quanto pietatis studio ageretur res, quamque religiosorum hominum dissidia, quae zelus, tametsi interdum 26 Leonis Henricij consessio. sine scientia mouet, ab ijs differant, quae humanae cient perturbationes; ad exemplum quod sequitur, animum aduertant. Leo Henricius vltra opinionem suam progressam videns rem, Patres omnes grauissime commotos, ereptam plane in tam graui deliberatione libertatem; prosiliens in medium, profitetur palam tantae tempestatis auctorem sese fuisse, minime id tamen agentem: ac velle anathema pro Societate esse. Aditurum se repente Pontificem, adnisurumque vt suum
27 Ipse et alij noonnulli Pontificem adeunt. Societati ius integrum redderet. Placuit consilium Patribus: additisque ei Socijs Paulo Hoffaeo, Laurentio Magio, Oliuerio Manaraeo, ac Petro Canisio (nam ex natione Hispana modestia prohibuit mitti) eodem die in Tusculanum contendit: et admissus ad Pontificem in hunc ferme modum loquitur: Pater Beatissime, Congregatio nostra, cognita per Illustrissimum Comensem Sanctitatis Vestrae de Generali legendo voluntate, ac satis gnara id tantum Sanctitati Vestrae propositum esse, quod Dei gloriae aptissimum sit; existimauit pergratum ei fore cognosecre, quid super ea re ipsi succurrat. Ac Primum hoc ego priuatim spondeo, qui Regum Philippi, et Sebastiani noui mentem, vtrumque in bonam partem accepturum, si sua relinquatur Congregationi libertas. Nec diffici e est id intelligere. Nam cum idcirco tantum vterque nostro Ordini studeat, quod suis Regnis opportunum experiatur, ac speret; profecto si quid priuatim obseruari in 28 Rationes pro suffragiorum li bertatetuenda. nostris, Comitijs cupiunt, inde est, quod eum conseruari, et quam maxime florere volunt. Verum enimuero Congregationis vniuersae hic sensus est, vt sublata Comitiorum libertate, penitus euerti putet. Nouit Sanctitas Vestra quouis in coetu recte instituto quantopere status rerum e summo pendeat Magistratu, ex quo, tanquam ex capite, vigor ad membra descendit: quamque necesse sit in eo auctoritatem inesse quam maximam, quae obsequia, et studia, et animos conciliet subiectorum. Nihil enim ita conciliat hominum voluntates erga Superiores, vt opinio de eorum praestanti virtute, ac persuasio, quod rite, diuinoque potius, quam humano suffragio praelati sint. Quod si non libera Comitia sint; qui creabitur Generalis, non electus, sed obtrusus videbitur: si non ex omnibus potestas sit eligendi, sed ex certo genere personarum, iam non praestantissimus censebitur electus, sed quem necessitas reliquerit. Quanta autem hinc macula ipsi Praeposito? quanta obsequij, reuerentiae, amoris remissio in inferioribus? quanta tum pernicies, ac difficultas administrationis? quanta etiam porta ad inuehenda in hunc Ordinem plus nimio se insinuantia Nationum immodica studia, et dissidia inter sese membrorum? quanta demum exempli pestis? Quid enim pro. cliuius est, Pater Beatissime, quam vt, quemadmodum nunc vna excluditur, sic alio tempore alia excludatur natio? Quid tum si non ita propensi Reges, non ita Patronus, ac paterni anim erga nos Pontifex existat? Nostrorum Comitiorum, Pater Beatissime, ratio haec est, vt quisque demissurus in vrnam suffragium est, sancte iuret, eum ab se deligi, quem ex omnibus maxime idoneum arbitratur. Hanc formulam reliquit nobis noster Fundator: nec dubitamus quin, quemadmodum diuina prouidentia in creanda hac familia, eum voluit administrum; ita in describenda formula, qua supremum caput cooptaretur (qua in re tantum momenti est) praecipue docuerit, rexeritque: atque adeo quanto fidelius eam nos formulam conseruauerimus; tanto liberalius Dpiritus Sancti gratia affutura actis 29 Ob secrationes ad Pontificem. nostris sit. Rogamus itaque Sanctitatem Vestram, et obtestamur sinat nos grauissi. mo in negotio satisfacere conscientiae nostrae, vt consueta iurisiurandi verba salua religione liceat pronunciare. Conuenere totius Societatis prudentissim, ac sanctissimi Viri: nihil temere, nihil per studia partium fiet: nihil non summo consilio a cognoscentibus, quarum quisque sit virium, quid ferant tempora, quid sanctae Ecclesiae, ac Societatis requirat status. Vniuersi hoc Patres ad Sanctitatis Vestrae pedes prostrati, ex quibus nos lecti sumus, postulant: vniuersi, inquam, praeter eos, qui ob commune damnum exempli dolentes nouitatem, gaudent potius priuatim extra sortem periculi se, atque honorum, quales quales sint, poni. Annue, Pater Beatissime, tam iustis postulatis, vt digressi per vniuersum terrarum orbem in suas quisque Prouincias, inter singularia benignitatis vestrae pignora, hoc maximum praedicantes, laetius, et enixius in Vineae diuinae cultura labores subeant, perferantque. Haec aliaque non Leone modo, sed et alijs quoque Patribus memorantibus, 30 Pontifex libertatem eddit Congregationi. precesque rationibus cum graui animi sensu miscentibus, aliquantum obluctatus; eo demum descendit Pontifex, vt libera Congregatio esset: cum eo tamen, vt si forte Hispano homini munus imponeretur, ante promulgationem sibi significarent. Quod plerique, coniectura haud dubia, repellendo Polanco accepere:
siue is Neophytus, ac fauere Neophytis putaretur, siue etiam a quopiam timeretur, ac praesertim ab Edmundo Augerio, qui ad eum ex Hispania redeuntem cum Borgia, de nimio inter cetera Nationum studio delatus fuerat. Cum eo responso Patres nocte intempesta in Vrbem reuersi, postridie mane Pontificis voluntatem in Conuentu renuntiant: qua cognita, Decretum illico summo consensu fit, vt libera plane, ac simpliciter pro vniuscuiusque conscientia, quando id Pontifex permittebat, atque seruata solenni iurisiurandi formula, suffragatio 31 Euerardus renum ciatur Praepositus Genealis. esset. Ac protinus Comitijs repetitis, cum septem, et quadraginta Electores adessent, prima suffragiorum latione, suffragijs septem ac viginti Euerardus Mercurianus renuntiatur Praepositus, qui diu in Germania Inferiore Prouincialis, et nuper Assistens apud Borgiam fuerat, Vir spectatae prudentiae, summaeque moderationis. Inde cetera tractari coepta, Polanco, qui Vicariatu abierat, inter Prouinciales recepto, decretoque addito, vt id iuris esset in posterum. Cum de creandis 32 Assistentes, et Admonitor creantur. Assistentibus ageretur, institere Aquitani Patres, vt quintus cooptaretur, qui Prouincias Galliae, et Flandriae procuraret: quod diligenter tractatum, cum causa appareret nulla, quicquam in praesens nouandi, nemine propemodum discrepante, reiectum est. Ita septimo Idus Maias quatuor electi, Galliae, atque Germaniae Prouinciarum Oliuerius Manaraeus: Lusitaniae, Indiae Orientalis, et Brasiliae Petrus Ponseca: Hispaniae, Peruuiae, Mexici Aegidius Consaluus: Italiae, ac Sicliae Benedictus Palmius, eodem sub Borgia functus munere. Oliuerius simul Admonitor declaratus. His rite gestis, vt saepe turba turbam, quemadmodum vnda vndam conciet, coepit quibusdam videri, neque Generalis, neque Assistentium creatio plane vitio caruisse. Mouit illic suspicionem, quod nominatim 33 Creationi Generalis, et Assistentium aliqua opponuntur, et diluuntur. Euerardum Pontifex laudasset ex commendatione Cardinalis Lotharingij, vt fama erat, quem Cardinalem Euerardus, dum Romae fuit, interdum inuiserat. Hic autem quod Lusitani Patres cum pensionis cuiusdam annuae aroma tum, quam vltro Sebastianus Rex Collegijs aliquot Societatis Borgia viuo, cum, is fuit postremo in Lusitania, attribuerat, tabulas legitime confectas attulissent, quidam rei ignari, nimiumque cauti, obscura donorum fama commoti, eblanditis suffragijs exprimere e sua Natione Assistentem putabant voluisse. Itaque Decretum concipiunt, quo censuris contra ambientes Generalatum ab Ignatio statutis, eos quoque, qui Assistentium munus sibi, alijsue ambirent: itemque eos, qui vllo modo posthac darent operam, vt in generalibus Comitijs quaeuis persona vel sigillatim, vel communiter reijceretur, volebant obstringi. Qua postrema particula Neophytis cauebatur. Contra quae non acriter modo Lusitani tendebant, sed illuc connitebantur, vt immutabili lege vniuersis ex eo genere hominibus in perpetuum Societas clauderetur. Dum igitur hinc atque hinc pugnatur, auctorum prioris Decreti impulsu, Pontifex Salmeronem renunciare conuentui iubet, videri Pontifici ad conseruandam animorum coniunctionem leges condendas, ne posthac ageretur de excludendis ab iure Comitiorum Nationibus, vel generibus hominum, neu Principum literae curarentur: quod addebat, ne forte voluntatem Pontificis ab hac re alienam interpretati, sinerent ostium patere dissidijs. Deinde obstruendum ambitioni aditum, quae vt cognorat, in Generalis, et Assistentium creationem irrepserat. Postremo ambitiosos, et qui dona quaedam attulerant, conquirendos, ac puniendos. Commouit vehementissime Patres ea denuntiatio. Acclamant rite, syncere, sancte gesta omnia. Tamen Euerardus, quo certiora possent referri Pontifici, institit, vt quin que ex diuersis Nationibus legerentur, quibus cognitio rei committeretur. Cumque Congregatio, quamuis perinuita, sineret bene composita tentari; tandem lectionem Iudicum ipsi Generali permisisset; is Salmeronem, Franciscum Adurnium, Paulum Hoffaeum, Claudium Matthaeum, Michaelem Turrianum viros sine exceptione grauissimos nominauit. Ab his cognitio octo dierum spatio habita seuere, ac superstitiose est. Omniumque ad vnum summo consensu lata sententia, omnem prorsus ab Comitijs vtriusque tum Generalis, tum Assistentium vel leuissimam suspicionis causam ab fuisse: nihil non libere, et ordine, consilioque optimo gestum. Tum adiens
Pontificem Euerardus, statu rerum luculenter, ac plane exposito, neque id, quod Hispani, neque quod Lusitani conabantur, opportunum se paci existimare dicens, persuasit, vt sineret cuncta silentio sepeliri. Ita ceteris deinceps consultationibus 34 Congregationi finis imponitur. pacate, ac diligenter habitis, ingenti cum omnium gaudio decimo sexto Kalendas Iulias Conuentui finis impositus. Apparuit toto hoc tempore indulgentia Pontificis erga Societatem, sed praecipue Comitiorum diebus: priore enim die inter eundum ad sacrum, clara voce, vt omnes circumstantes exaudirent. Sacrificaturum 35 Pontificis bene uolentia erga Societatem. sacerdotem appellans: fac de Sancto Spiritu, inquit, pro Generali Societatis legendo: idemque ob interrupta eo die Comitia, iussit postero fieri. Tota in Societare, et in Hispania maxime, si perpaucos demas, de Euerardi electione singularis gratulatio extitit: nam quanquam Borgia in sanctitatis opinione praeclara, vt sane merebatur, fuerat; tamen quod religiosae vitae rudimenta prima non ab Ignatio, sed aliunde acceperat; non vsquequaque opinionibus hominum, tametsi plerumque inanibus, faciebat satis. Euerardum itaque totum ab Ignatij disciplina profectum, sperabant in cuncta Societate, quam ipse formam 36 Exortus rumor a Polanco repri mitur. ab eo acceperat, expressurum. Ad nonnullos tamen externorum manauit rumor, tanquam facta Nationi Hispanae esset iniuria: quem, egregiae moderationis documento, ipsemet Polancus, datis literis, et rerum serie gestarum exposita, repressit. Lusitani aiebant Euerardum ab Ignatio Azebedio oIim nominatim expetitum, et quasi testamento commendatum fuisse. Itaque Mauritius Serperius vir domi, forisque clarus: quem elegit, inquit, Sanctus Ignatius, quem elegit Sanctus 37 Lamberti Aueri mors, mores, et laudes. Lambertus, hunc elegit Dominus. Certe iam licet omnia de Societate bene sperare. Porro Sanctum Lambertum appellat Lambertum Auerum, qui e Patribus Electoribus, quasi decumam Caelo exigente, quarto Nonas Maias Domi Professorum occidit. Quadragesimum circiter aetatis annum agebat, Rutemburgi in Comitatus Tyrolensis Oppido natus: Ingolstadij adolescentem operam nauantem literis Canisius, et Gaudanus anno millesimo quingentesimo quinquagesimo primo in Sociorum recepere numerum. Vir fuit modestia, submissione, innocentia, et candore morum eminens: quibus virtutibus vbicumque egit, omnium ad se mirifice amores traxit: Religiosae tenuitatis, ac simplicitatis amantissimus, deliciarum maximus osor aulicarum, vt ne tum quidem, si quando apud viros princi, pes diuersari cogeretur, ab simplicitate sua quicquam, modestiaque recederet: eoque erat Principibus carior. Collegio Moguntino inde ab exordio praefuit, quanquam perinuitus: inter cetera affirmans, vereri se ne suas ob noxas minus bene Collegio eueniret. Narratis virtutibus praestans doctrina, eloquentia, et in proximos, praecipue pauperes, Caritas accedebat. Ex quo factum, vt eius occasum, simul Moguntiae cognitus est; Antistes aegerrime tulerit, et Ciuitas, tanquam orbata deplorarit. In eadem Professiorum Romana Domo, vt simul vrbana 38 Madridius moritur. reliqua digna cognitu contexam funera, Idibus Augusti Chistophorus Madridius in pace Sanctorum requieuit, professos eo loco Praepositi vice, Ministri nomine perdiu moderatus: tantae apud primos Patres auctoritatis, vt Ignatius prope tyronem 39 Ante solennem Professionem creatus Assistens toti Societati regendae postremo tempore, quo valetudo ipsum praegrauabat, Ioanni Polanco collegam adderet: ac subinde in primo generali conuentu, antequam solennem Professionem emitteret, crearetur Assistens. Eius est libellus 40 Iacobi Cerruti laudes. e Sanctorum Patrum testimonijs concinnatus de frequenti vsu Eucharistiae. Virtutes distincte proditas non reperi: ex auctoritare, gestisque muneribus aestimare licet. Plura, neque indigna posteritatis memoria, de Iacobo Cerruto extant, pleraque ab ipsomet adnotata, quae possunt vsui esse immodice sibi placentibus: vt habeant e nostro quoque seculo, vnde se cum pudore forsitan metiantur. Mulazzani in Subalpinis mediocri loco natus, bonam sortitus animam, adolescentiamque innocenter ingressus, interiore quodam motu vitam sibi capiebat coelibem, in tenui re, ac Philosophorum ritu. Verum paulo post in Montem Regalem ad studia Medicinae profectum, iuuentae calor, amoenior forma, sodalium (vt plerique sunt in Academijs) licentia transuersum egêre. Annum iam tertium in letisera diuinarum rerum, suique obliuione per seculi tenebras, et praecipitia aberranti
41 Eiusdem mira vocatio. ex lectione vitae Sancti Alexij, in quam forte incidit, prima ab Caelo lux affulsit. Post paulo vesperi, antequam se collocaret in lectulo, dulci praeter morem sensu pietatis tactus, sublata ad Deum mente, rogauit, vt Medicinae sibi studia, quae tractabat, fortunaret: vel certe si non id ab se, at aliud vitae genus adamaret; quod nam id esset ostenderet. Post eam venerationem expeditis curis sese quieti permisit. Ecce autem, sopito, an vigili, non satis potuit explicare, adstitit Vir clericali habitu, cum pileo quadrato, supremaque tunica omnino in morem Societatis: totamque noctem cum eius voluptate inenarrabili perstitit visio. Nullus ei per id tempus intercedebat cum hominibus Societatis vsus. Itaque mane inter induendum reuoluens animo visum, diu quaenam illa esset vestitus forma inuestigauit. Tandem secum, profecto Iesuitarum hic habitus est. Age Iacobe, te Deus huc vocat. Vixque ea locutus, recta ad Collegium tendit. Rectore aduocato (is erat Ioannes Baptista Velatus) noua sibi ex vita Sancti Alexij nata consilia: oblatam proxima noctespeciem, quam haud dubitaret vitae ab se ineundae diuinum indicium fuisse exponit, rogatque, vt ad Numen sequendum se iuuet. Rector, dum Iuuenis pertentat animum, arduaque et vilia, ad quae oportebat paratum accedere ministeria ingerit; expeditionis quoque Indicae mentionem fecit: quamque multum ibi ad Dei gloriam, et miserarum gentium salutem Societas efficeret. Nouum Iacobo accidit Indiarum nomen, sed non leuiter praeteruolauit. 42 Expeditionis In dicae desiderium. Ex eo tempore nihil ardentius, quam eam expeditionem, fundendi pro Christo sanguinis studio, exoptauit. Cumque assidua flagitatione tandem vt liceret in Brasiliam Ignatium Azebedium sequi impetrasset; forte a profectione impeditus, aegerrime tum quidem tulit: sed mox cum Ignatium, ac Socios martyrio donatos 43 Remissioprimum deinde feruor in ingressu Religionis. cognouit; ereptam sibi, et prope fractam in manibus palmam nunquam cessauit cum gemitu, et lacrimis lamentari. Sed varia sunt diuina charismata. Ro mam igitur ad Tyrocinium missus frigide initio, interdum cum taedio habebat, desertis seculi oblectamentis blande animum remordentibus: cum aliquando oculos per cubiculum curiosius voluens ad lecti caput in parua scheda reperit scriptum: Ad quid venisti? ad seruiendum non ad regnandum. Haec vox miro modo totum hominem commutauie. Illico quasi noua in luce circumspiciens sese: quo veni, ad quid veni, vbi sum? inquit, nempe in Religione sum. Quid autem Religio est, nisi Domus Dei? At Domo Dei tu miser, tu sceleste dignus? inde falutari ira concitus: Procul igitur ex hoc tempore, procul Mundus, procul Caro, Patria, Propinqui, Sodales, Iucunditates, Honores, cuncta mortalia. Quae flagrantissimo animo dicenti, ac sancienti, superna vis tanta cum vbertate adfuit; vt ex eo die nulla vllius rei caducae mosesta titillatione tactus sit: quaeque antea perdite amarat; vix postea, quasi per tenuem somnij vmbram, recordaretur. Eodem in aestu, postquam abdicauerat humana, diuina assumpsit. Ex hoc tempore, inquit, pro Patre mihi Iesus erit, pro Matre Caeli Regina Maria, sancti Bartholomaeus, Petrus, Antonius, in locum Patris, ex quo genitus sum, et fratrum meorum: quia ijsdem nominibus vocantur, succedent. Quin Sancti Angeli mihi pro fratribus, Beatae Virgines pro sororibus erunt, pro Patria caelum, pro patrimonio bona sempiterna, pro oblectamentis Angelorum carmina, ad extremum pro Terra Paradisus. Sub haec cubiculi fenestram, ex qua in viam publicam leuius ante prospectabat, ita obstruxit; vt recludi aegre posset: primamque cogitationem prosequens, quoniam in Dei Domo versabatur, ac Deus totus est spititus, atque in spiritu, et veritate vult coli; totum se spiritui dedere constituit: vsque eo, vt ne qua mortalium rerum imagine foedaret in oratione mentem, testificatus cunctos se propinquos, ciues, amicos, quo debebat ordine caritatis, semper commendatos Diuinae Maiestati velle; ab commendandis nominatim singulis statuerit in posterum abstinere: quod fecit, valdeque sibi opportunum accidisse testatur. Ceterum suorum peccatorum ad lumen diuinum clarius foeditate cognita, ita est pudore suffusus; vt non auderet sub diuinum conspectum venire: eoque clementissimam Dei Parentem patronam sibi, qua internuntia, atque admittente introduceretur, assumpsit: semperque postea salubrem morem tenuit, vt non nisi per salutationem Angelicam ea sibi duce propitiata ad Sanctissimae Trinitatis personas precaturus
44 Eiusdem pietas. accederet. Inde rerum aeternarum degustata dulcedine, quo se aretius Deo coniungeret, tria de more vota emittendi veniam breui ab Confessario elicuit. Crescenteque in dies magis, ac magis summo bono inhaerendi voluntate; miris in suorum oblatione Votorum vsus est progressibus. Nam cum incaepisset initio semel in die offerre, inde bis, postea ter, paulo post quater, mox decies, tum vicies; postremo vsque ter millies processit. Quod mihi vti certum est vere narrari vtique ipso prodente; ita incertum quemadmodum ceteras inter occupationes fieri potuerit. Crediderim formulam breuem ad Rosariorum maxime modum 45 Afflictationes corporis. iterasse pernumerantem. Nec sane moderatius alios frequentabat virtutis actus. Ter in die totus humi prouolutus trecenties pauimentum lambebat: bisque cum acris doloris sensu cuncta sibi membra vellicabat digitis, super alias consuetas asperitates. Religiosae amore paupertatis eo, quae necessitas non exigeret, detrahendo peruenit; vt pro serto orbiculorum in enumerandis Coronae Beatae Virginis precibus, digitis vteretur: fortasse ne ab Ethnico vinceretur Philosopho, 46 Orationis studium. quem ligneum proiecisse poculum ferunt, vbi cauam ad eum vsum sufficere manum animaduertit. Totus erat in Dei excelsitate, suique vilitate peruest iganda: decemque ad id varias exercendae mentis vias excogitarat. Cuius radium cognitionis cum quinquennium perseuerasset exposcens, tandem ad breuissimam vsuram impetrauit: sic aliquando inter orandum Diuino radio collustratus, nouaque rerum socena aperta, ac si velum ab tabula statim subductum, protinusque reductum foret. Quo tamen momento eam de Diuinae Maiestatis excellentia, deque sua inanitate opinionem hausit; vt videretur sibi contumeliam praestantissimae illi naturae facere, si auderet coram adstare, vel quicquam petere, quod in su um commodum cederet: se ob sua commissa dignum vitae huius poenis omnibus, Purgatorij, Tartari, atque etiam grauioribus sentiens. Itaque nouo inde patiendi, moriendique pro Domino, quem ita laeserat, igni flagrans, incommodis, aerumnis, atque infirmitatibus suis iucundissime oblectabatur. Neque postea quicquam petijt a Deo, nisi vt cognoscere ipsum, timere, ac diligere super omnia: itemque nosse, abijcere, exinanire se ipsum concederet. Beatissimae quoque Caeli Reginae obsequio multo se impensius dedidit postquam Lauretum venit. Mira enim, cum primum sanctissimam iniuit cellam, sibi concessa refert. Saepe interdiu litanias in eius laudem pronuntiare solitus, cupiebat interrupta quiete id noctu quoque efficere, 47 Beatae Virginis ope Hostis inlidias detegit. ac rogata Virgine, veluti cupiebat, ter ad eas pronuntiandas statis horis excitabatur. Certius illud fuit Patronae indulgentissimae pignus. Hostis bonorum aeternus vafre obseruato hominis ingenio, quod vidit ad studia eius Theologiae, quam mysticam appellant, vergere; ad Carthusienses, plus in ea solitudine sancti otij habiturum, coepit impellere. Qua permolesta animum vrente cura, totum se Iacobus Beatae Virgini gubernandum tradidit: eiusque beneficio, dum consuetis exercetur precibus, clare cognouit, id acceptum Deo, prima vt in vocatione persistat: momentoque laetitia vberrima perfusus est, angore omni in sempiternum deterso. Et sane nil opus illi solitudine. Nec enim sublimes subtilesque persequebatur 48 Cum Deo vnio. orando formas, sed cuncta ad vsum actionemque referens, studebat rebus in omnibus, actionibusque frui Diuinitatis commercio: quod ita in negotio, atque frequentia assequebatur; vt in Lauretano itinere prolapso equo, cui insidebat, eiusque mole crure oppresso, haeserit immotus, planeque nil senserit, donec comitis ad periculum territi clamoribus excitatus est. Quam vero Deum ardenter amabat; tantum eius laudi in salute mortalium iuuanda inseruiebat. Cantiunculas pias componebat, dabatque pueris, quo ab cantitandis profanis auerteret. 49 Dies, nostesque continuat confessiones excipiens. Libentissime in edocendis adolescentibus occupabatur: dies noctesque, si licuisset, continuasset consessiones excipiens, et aliquando ipsas decem horas perpetuo excepit. Inter alia incitamenta ad sedulo agendum, libenterque quicquid offerretur patiendum assidua se mortis cogitatione extimulabat: quae mature 50 Tertium, et trigesimum annum agens moritur. adfuit. Decennio circiter in laboriosa, obscuraque Diuinitatis contemplatione exercitus, sub tertium ac trigesimum annum ad clarum beatumque eius conspectum e Romano Collegio Aprili extremo migrauit. Inter domestica Vrbana funera
51 Othonis Trusches Cardinalis Augustani erga Societatemstudium. merito Othonis Trusches Cardinalis Augustani reponatur excessus. Haud enim se aliter vnquam tulit, atque vnum e numero Sociorum. Non Dilinganam solum Academiam Societati tradidit, plurimumque de Collegio Augustae statuendo certauit, atque vbicumque vsus fuit, singularia officia praestitit: sed plane cura, solicitudine, laetitia, moerore, nihilo secius, atque sua in re in prospero, aduersoue statu nostro commouebatur. Exemplum in re non magna licet capere. 52 Tyronem profugum ad Societatem reducit. Anno millesimo quingentesimo quinquagesimo nono vnus Tyronum taedio victus Ingolstadio fugerat. Dum Augusta iter facit, ex vestium genere agnitus, ad Cardinalem perducitur. Is hominem emollire, et reuocare ad sanitatem aggressus, monita sancta primo, et adhortationes ingeminat: quae vbi non proficiunt; tanquam suae personae oblitus, ad obsecrandum, et obtestandum vertitur: blande fugitiuum, atque humiliter amplexatur: nullum praetermittit precum, ac blanditiarum genus: nec tamen cor durum cedebat. Tum dexterâ apprehensum in sacellum deducit: ibi ante Altare genibus flexis ad gratiam Dei implorandam inuitat, psa mos aliquot alternatim pronuntiant, quibus pias, et accommodatas orationes adiungit. His demum an clementia Numinis conciliata? an Tyronis veternum excussum? totum se arbitrio Cardinalis permittit, atque Ingolstadium reuersus, desertam militiam constantia maiore, animoque repetijt. Quae curario si periclitanti corpoti effectu pari suissiet adhibita; miraculum, et quidem merito, diceretur. Ceterum Cardinali optimo non vna Societas, sed Christiana tota Respublica, atque in primis Germania quamplurimum debet. Inter haec Euerardus continuo administrationem aggressus, prorogato ceteris Prouincialibus magistratu, Longobardiae Franciscum Adurnium praeposuit, Boeticae Petrum Bernardum, Castellae Ioannem Suarium, Toleto Antonium Cordesium, Aragoniae Petrum Villalbam. Hi praecipue lecti, quod cum interfuissent Congregationi, simul quid in Societatis administratione desideraretur, simul Euerardi coram sensum, mentemque cognorant: qui, cum alicubi in Hispania durius irrepsisset gubernationis genus, quae dabat Madoratoribus 53 Euerardi monita Moderatoribus data. monita, hoc breui concludebat verbo. Vt curae haberent eorum, quibus praeessent caritatem, et beneuolentiam: eorum, ad quos Societatis labores deriuantur, salutem. Nondum absoluto Conuentu Iacobus Bracamontius Peruuiae statum relaturus in Vrbem venerat: Indiae quoque Orientalis necessitatem Ignatius Martinius Procutator exposuit: conquestus hominum praefecturis idoneorum inopia laborare grauissime. Inde vniuersi Conuentus hortatu Euerardus seriorem complexus, in Peruuiam Ioannem Plazam Visitatorem destinauit: cui, praeter ceteros, ex ijs, qui Congregationi generali interfuerant, Ioannem Montoiam, qui Siciliae Prouincialis fueat, et Iacobum Suarium, qui diu Rector Collegij 54 Alexandri Valignani in Socie tatem ingressus. Mamertini, et Balthasarem Pinnam, qui Collegiorum Sardiniae Prouincialis, socios addidit. In Indiam vero Alexandrum Valignanum designauit Visitatorem. Is patriaTheatinus Iuris ciuilis egregie peritus, multaeque prudentiae, ac virtutis vir, anno millesimo quingentesimo sexagesimo sexto, septimo et vigesimo aetatis suae ad insigne, vt euentus docuit, Orientis bonum in Societatem venit: praeter cetera dona ei expeditioni accommoda, ad conciliandam inter Barbaros auctoritatem apta conformatione membrorum, et quasi regia proceri corporis dignitate spectandus. Cui item, vt in loco reddam, praeclara lectarum 55 Collegium Ger manicum a Gregorio dotatur. operarum manus adiuncta. Inter haec Romae Collegium Germanicum a Pontifice Gregorio certis firmari vectigalibus coeptum. Alte in animum Pontificis Seminariorum vel ad sustinendam, vel ad propagandam Religionem catholicam momentum descendit. Itaque cum per totum Christianum Orbem, quam posset multa inftituere agitaret; in Vrbe peramplum, Pontisiciaque dignum Maiestate, ac sui excelsitate animi moliebatur. Namque ad hanc diem perpaucos 56 Conuictorescum Seminario Clericorum conium guntur. aluamnos, emendicatis hinc, atque hinc subsidijs, maiori, quam cogitari facile queat, molestia, constantiaque Societas aluerat, docueratque admissis pariter virorum. Nobilium, ac Principum flagitatione numero peramplo Conuictorum. Quibus cum Seminario Clericorum hoc anno coniunctis; separatim domicilium
57 Sancti Ignatij de Collegio Germanico vaticinium impletur. Alumnis duntaxat Germanis attributum est. Misit etiam Pontifex per Germaniam Nuntios, qui indolis bonae, ac spei Iuuenes conquisitos in Vrbem mitterent. Ita breui plus centum in Collegio numerati. Tum id euenit, quod saepe Sanctus Ignatius fore praedixerat, vt Collegio olim Germanico ex certo vectigali 58 Collegiola in Samnio Interannae, et in Sancti Angeli Vrbe soluuntur. abunde rerum omnium suppeteret vsus: eaque fiducia, ac spe emolumenti ad Septentrionem venturi, tum ipse Ignatius, tum Successores deinceps sancto illo opere sustinendo, tantum laborum tandiu hausere. Extremo Autumno Collegiola in Samnio Interamnae, atque in Sancti Angeli Vrbe soluta sunt. In Vrbe Sancti Angeli sine certo periculo domus (adeo erat ruinosa) non poterat incoli. Census annuus ex collatione populi, cum omnium querelis, vt inopi in Oppido, consiciebatur, nec tamen ad vitae suppetebat necessitates. Eaedem Interamnae angustiae, et querimoniae. Eas ob res ab Congregatione generali semestri praefinito tollendis incommodis, cum ea non tollerentur; Dionysius Vasquius, rebus suo quibusque Domino, si quidem extaret, redditis, vel distributis 59 Collegium Rhe ginum Prouin ciae Siculae redditur. in pauperes, salua, quantum licuit, pace, ac beneuolentia, Socios, vti habebat in mandatis, vtrinque abduxit. Collegium Rheginum Siculae rursus Prouinciae, quod Messana perangusto tantum freto dirimitur, commodioris administrationis causa, redditum. Neapoli Petrus Antonius Spinellus Ducis Seminariae 60 Petrus Antonius Spinellus in Societatem venit. germanus Societatem auxit, adolescens pietate, atque doctrina multum promittens. Messanae Probationis Domus seiuncta ab Collegio extrui coepta in regione Vrbis, quam vocant Tironem, loco apprime salubri, atque amoeno, liberalitate Antonianae Rocchae honestissimae feminae: quae cum certam pecuniam 61 Messanae probationis domus extruitur ab An tonina Roccha. statuisset in pia opera conferre; cognita forma Domorum Probationis Societatis, nullam capere, vt aiebat, quietem animo potuit, quoad in choatam Messanae eam Domum videret. Aedificationi initium factum die Sancti Thomae Cantuariensis, cum die Sancti Thomae Apostoli ad noui quoque Templi Mamertinorum 62 Quinque Sacerdotes proficieuntur in Africam. dignitati, ac frequentiae paris extructionem Ioannes Rethana Archiepiscopus cum clero solenni agmine progressus primum lapidem statuisset. Quinque ex hoc Collegio cum Hispana classe in Africam profecti Sacerdotes: in quam et Roma missi tres cum Christophoro Rodericio: qui illum proprie insignem cepere 63 Franciscus Luca cum Socio magno cum emolumento la borant in classe Veneta. animo fructum sui laboris; quod capto Ioanne Austriaco Tuneto (tametsi anno insequenti amissum est) inter vetusta barbarae superstionis monumenta, Diuinum vero Numini Holocaustum saepe fecerunt. Neque magno sine emolumento in classe Veneta Franciscus Luca, sociusque versati. In suba pinis Collegium Montis Regalis prope desertum est, ambitu Arcis, quam Dux hac aestate aedificauit, 64 Collegium Montis Regalis deseritur. situ incluso. Plerique Sociorum Taurinum translati: nec multo post omnino ex Monte Regali discessum: cum nec prompta esset annona certa: et quamuis Dux multa polliceretur; visum tamen esset confirmando potius Taurinensi 65 Collegium Bre tanum augetur. Collegio insistendum, nullamque, quam pusillam, et aegre stantem in Monte Regali Familiam habendam. Interim Collegium Breranum Mediolani, in quo tertio Idus Ianuarij Sancto Antistite Borromaeo cohonestante, cum etiam diuinam Eucharistiam eodem die Magistris praebuisset, Academia fuerat aperta, Auditorum numero, et claritate nominis augebatur: et nouum Sancti Fidelis Templum ad fastigium peruenerat, vbi insigne documentum diuinae tutelae perspectum est. Nam contignatione tota, dum tectum imponitur, sub meridiem collapsa: eaque ruina quatuor opificibus, binis e Societate, externis totidem implicitis, 66 Sanctissima Eucharistia inter templi Sancti Fidelis ruinas seruatur intacta. quamuis e quadraginta duorum cubitorum altitudine inter immensam materiae stragem praecipites concidissent; omnes vita superstite euaserunt. Tignum e maximis fornice veterisTempli illapsu deiecta, sacrum tabernaculum perfregit, fragminaque, et rudera Pixidem, in qua Sanctissima Eucharistia asseruabatur, circumstetere intactam, ne vitrea quidem laesa pyxide, in qua claudebatur 67 Aronae Tyrociuium inchoatur. Hostia sacrosancta, quae eo die proposita populo adoranda fuerat. Aronae, quod vetus est Oppidum Borromeae familiae, triginta quinque passuum millibus Mediolano adlacum Verbanum, quatuor Socij praeparandae Tyronibus sedi versati, addito concionatore, insignem peperere accolis vtilitatem. Posnania in Polonia
68 Posnaniae scholae aperiuntur. ineunte Iulio scholae inductae celebritate, fructuque non poenitendo, sub administratione Iacobi Vuieci Vangrouicij. Vilnae Stanissai Varseuicij Rectoris, ceterorumque Collegarum laboribus, sedulitate, et facundia Petri Scargae praeclarissime 69 Vilnae diuinissimi Sacramenti Sodalitas instituitur. gestares. Complures ab haeresi, vel schismate praeclari generis Viri, ac seminae abducti: praeterque cetera diuinissimi Sacramenti instituta Sodalitas, quam Legatus Pontificius Cardinalis Commendonus confirmatam Indulgentijs exornauit. Praetor Vrbanus, multique Ciuium dedere in eum nomina magno 70 Sacrosanctae Eu charistiae cultus inducitur. feruore, praemeditati vitam inde castigariorem orditi. Horum exemplo excita ta multitudo Sacrosanctam Eucharistiam, cum deferretur ad aegrotos, frequens deducebat, vt interdum plateae complerentur (rem ab omni memoria Vilnae inauditam) dumque aeger communicaret, quos excludebant domus angustiae, in 71 Haereticorum irri. tus conatus ad Augustissimae Eucharistiae venerationem tol lendam. area genuflexi orabant, Haereticis iam prope desperantibus. Quibus ita dolebat venerationem augustissimi Corporis Domini inualescere; vt inclytum Tabernaculum, quod ad illud in Collegij Templo decore habendum per id tempus aedificatum est; bis conati sint, vna cum domo, in qua conficiebatur, exurere. Publicae Regni res quietius habuere, postquam in Comitijs suffectus Rex est Caroli 72 Graecij Colleigium constituitur. Noni Galliarum Regis frater Henricus Valesius. In Stiria Collegium, quod diu Archidux Carolus exoptabat Graecij constitutum. Duodecim initio incoluere. Aliquot praegressis, ceteri Magio Prouinciali duce ad septimum Idus Octobris 73 Archiducis Caroli benignitas in Socijs excipiendis. peruenerunt. Aedificium regia magnificentia extruebatur, eaque celeritate, vt Haereticis non raptim extrui, sed repentino videretur existere. Princeps, postridie quam aduenerant, ad se Socios aduocauit, porrectaque gentis more dextera, atque omni benignitatis genere excipiens, ac laetitia gestiens, initium in haec verba loquendi fecit. Potestis mihi merito credere, me desiderio desi derasse hunc aduentum vestrum. Postque multa, quibus de ea re sibi ipse gratulatus est; addidit: Principio quidem non deerunt vobis difficultates, siquidem eritis veluti oues inter lupos: sed persuadeatis vobis, me fore vobis Patronum, et Patrem, et omnia. Quae neque simulate, neque iactanter dicta constans in eo augendo Collegio, vniuersaeque Societatis procurandis commodis 74 Georgius Paste lius primus Grae cij Rector. posterorum annorum pietas fidem fecit. Georgius Pastelius, quoad Rectorem Euerardus nominaret, nouae coloniae moderari iussus. Scholae tres, et duntaxat Grammaticae initio institutae, coeptusque concionum, et catechesis cursus cum 75 Olomutij philosophicum curriculum inchoatur. ingenti Catholicorum frequentia, parique Haereticorum dolore, ac Principis voluptate. Olomutij, Ioanne Grodesio Episcopo plurimum flagitante, philosophicum curriculum inchoatum. Brunam in Probationis Domum ab eodem coeptam Nouitij Ioanne Paulo Campano institutore Octobri mense Praga migrarunt. 76 Domus probationis Brunae. Iam coeperat mansuefieri Brunensis populus, et diuina frequentare, et quaedam festa ante ignota Patrum admonitu religiose colere. Quotannis sere frugiferum 77 Pragense, et Viem nense Collegisi complures Hae. reticos ad Catholicam Religionem traducunt. est Pragense Collegium. Hoc anno inter ceteras fruges alijs tempestatibus, alioque in genere partas, quadraginta in Paschalibus ferijs, triginta in Natalitijs ab haeresum infelicibus senticetis ad opimos Ecclesiae sanctae hortos transtulit. Haud minor Viennensis foecunditas, sed nec leui tempestate iactatum est: vt multae hoc anno Septentrione toto contra Societatem procellae desaeuierunt. Studiosi errorum homines ferre non poterant illam quasi Arcem inuictam 78 Exortae contra Societatem procellae in Septen trione. stare ad praesidium veritatis, atque erroris excidium. Dissicillima erant tempora: tamen, quia immensa Dei bonitas nullum sinit carere malum remedio; insignis apud Caesarem Laurentij Magij auctoritas turbulentorum retardabat furorem. Eo ad Comitia Romam profecto, quidam ex Academia vsi tempore, exitium Collegij Gymnasio moliuntur, eo consilio, si procedat res, vt funditus Collegium totum euertant. Coaceruant mendaciorum syluam: quaedam haud falsa, sed sinistra interpretatione detorta, ad auctoritatem calumniae interserunt: exaggerant publicae Academiae perniciem, communis otij perturbationem: instant, vrgent, denique non absistunt, quoad triplex decretum extorquent. Primum, ne quempiam ad gradus literarios promouere in Collegio fas sit: deinde, ne eosdem, quos Academia libros exponere: postremo, ne eâdem
hora docere. Quorum capitum primum beneficijs et a Ferdinando, et a Romanis Pontificibus aduersabatur Societati concessis: duo reliqua publicam Disciplinarum tractationem paene tollebant. Quae cum reuersus ab Vrbe Magius Caesari exposuisset; is censuit, veterum morum nihil mutandum: pollicitus daturum 79 Magius opem a Ferdinando im petrat. se insuper operam, vt cum Academia concordia firmaretur: superque haec, bona Monasterij Sanctae Annae, quae Collegio in biennium ante tribuerat, nullo in posterum, nisi (vt est communis Aulae formula) quoad Caesari videretur, 80 Pedagogium Ingolstadio Mo nachium transsertur, temporis fine proposito, benigne concessit. In Superioris Germaniae Prouincia Paedagogium, vt vocant, et curriculum Artium triennio ante experiundi causa ab Societate susceptum in Academia Ingolstadiana, cum institutio quidem procederet e sententia, sed Academiae offensio haud multum leniretur; Monachium 81 De statuendo Au gustae Collegio agitur. de voluntate Alberti Principis translatum est. De statuendo Augustae Collegio idem Princeps, nouusque Augustanus Episcopus Knoingerus, atque adeo Pontifex Gregorius missis literis, et Gaspari Groppero Nuntio commendata re, enixe certarunt. Fuggeri, qui Fundationem moliebantur, id agebant, vt Monasterium Sanctae Crucis Collegio traderetur. Sed Canonicis, ad quos pertinebat transactio, minime consentientibus, nihil ex dimicatione Societati nisi inuidia 82 Ioannes Nasus Societatem vexat. quaerebatur. Huius Prouinciae Socios, et maxime Oenipmanos hoc anno, et insequentis parte vexatio haud leuis exercuit. Ioannes Nasus habitu religiosus, paupertatisque ac simplicitatis professor, non magnae doctrinae, sed ingenio ferox, lingua promptus, dicacitate in primis, et scommatibus potens, iam diu Societatem priuatim, ac publice perstringebat. Sed nuper commendatione quorumdam ab Archiduce Ferdinando in gratiam, atque ad conciones receptus, multo apertius, acerbiusque nomen Iesuitarum, ministeria, Collegia coepit incessere: eo nocentius, quo per ludibrium, et scurrilem loquacitatem dicta in audientium mentibus altius infigebat: qua eleuandae auctoritatis nullavis efficacior. Igitur breui, et Archiducem, et magnam Oenipontanorum partem ab Societatis vsu auertit. Manabatque in dies latius malum, laetis Haereticis, dissidiumque inter Papistarum Monachos magno ore celebrantibus, cum interim nutarent Catholici, incerti vtram in partem irent. Hunc ab Vrbe reuersus Prouincialis Hoffaeus grauissime saeuientem turbinem reperit: et quoniam diuturno silentio, perpetuaque modestia Nostrorum, videbatur Naso procacitas, Haereticis audacia, populo catholico ambiguitas crescere; nec iam Ordinis fama, sed religionis causa agebatur, cupiebat vel cum periculo capitis descendere in arenam, et pestiferam dicacitatem veritatis vi, et grauitare retundere: sed nequaquam permissus est: verum iussus Deo, modestiae, tempori permittere innocentiae defensionem. 83 Modestia procacitas vincenda. Vendelinus Volchius Oenipontani Collegij Rector mollissima, et Euangelio conuenientissima tentaturus remedia, multa hominem submissione inuisit, rogat, et obtestatur, si quid contra Societatem habeat, libere, ac fraterne communicet secum: vel purgari, vel emendari salua caritate, ac sine populi offensione posse. Cui Nasus dicta non inofficiosa reddidit, sed facta deteriora: quoad eo processit, vt ipso offenso dicterijs Principe, gratiaque apud populum scurrilitatis 84 Georgij Schori tij felices labores. in suggestu, vt nimis alieno loco euilescente, turbo cum auctore vniuersus euanuerit. Insigne damnum factum est Georgij Schoritij immaturo occasu. Quartum iam annum in restituenda fide in Marchionatu Badensi felicissime desudabat: Oppida sex, Pagos quadraginta ad rectam fidem reuocauerat, vt nulla Prouincia eo succesu, profectuque restituta Ecclesiae ex Lutheri temporibus diceretur. Quarto Nonas Augusti prope Vrbem Badam defunctus, in Vrbe magnifico sunere tumulatus: quod maxime cobonestarunt populi voces, immensos eius labores, indefessam caritatem, et virtutes ceteras praedicantes. In eius locum Hoffaeus, qui coepta prosequerentur submisit, ne tanto sudore sata exarescerent. In 85 Exortae tempestates in Spirense, ac Fuldense Collegium. Rhenana Prouincia Spirense, et in primis Fuldense Collegia immanibus concussa sunt motibus. Comitis Palatini instinctu Senatus Spirensis Antistiti, et Canonicis supplicauit, vt Iesuitas expellerent: quod cum superiore quoque anto tentasset; vehementius hoc arsit. In libello supplici aiebant Societatem esse perniciosam
86 Societati falsò opposita. hominum sectam, paci, libertati, religioni aduersam. Per eam, irritato vicino Principe, penuriam rerum induci, qui propterea e sua ditione ligna, et 87 Canonicorum benigna respon sio. commeatum exportari non pateretur: Iesuitis eiectis omnia pollicens: ipsamque perse Societatem, vt in Vrbe tanto conuenarum numero pressa, grauem esse. Ad quae Canonici respondere: Ordinem a cunctis Christianis receptum Principibus, non sine graui contumelia perniciosam appellari sectam: nec posse dictum, aut factum Iesuitarum aduersarium paci proferri. In eosdem per inuidiam, ac sane leuiter apud gnaros rerum annonae grauitatem conferri, vicinorumque Principum offensionem: cum ante eorum aduentum nihilo suerint vicini clementiores, nec annona laxior: licere Clero suum Ordinem absque Senatus iniuria augere: nec posse Clericos prohiberi, quin suam habeant familiam. Quod si vel ad docendum, vel ad alia munia pro Iesuitis Clericos seculares inftituant; hos, vbi suam quisque conflarit familiam, quamuis paucos, Iesuitis multis fore Ciuitati grauiores. Postremo iurisiurandi, quo Clero cum Senatu facta erat concordia, serio admonuere. Haec Ecclesiasticorum constantia effecit, vt cum iterum Senatus deferret querelas, contumeliosis vocibus abstinens, imo, et laudibus ornans Societatem, pacis tamen causa mitti postularet. Sed Canonicis, atque Andrea ab Obersteino in primis Decano grauissime propugnantibus: et, si quid haberent, ad legitimam iudicij formam prouocantibus, quieuere: addito Senatus 88 Fuldensis Collegij fructus Patre Osualdo Rectore. consulto, ne quis Ecclesiasticum hominem, aut Papistam, aut Religiosum inquietaret. Grauior, nec longo sedanda aeuo excitata Fuldae tempestas. Collegium hoc anno tandem ibi absolutum, annuoque redditu, quem Abbas parsimonia maxime sua confecerat, stabilitum, Patre Osualdo Rectore fructus incipiebat optatos progignere. Tribus in Vrbelocis habebantur conciones: in vicinos 89 Fuldensis Abbas Sancti Ignatij exercitijs instructus Catholicam Religionem promouet. subinde Pagos excurrebatur: praecipue e puerili institutione extabant flosculi, praecocesque religionis fruges, cum Satan in longum prospiciens, sique Regno Christi praesidium id accederet, suae timens tyrannidi; occursurus principijs, omnia tumultibus miscuit. Praecipue Abbatem pertimescebat, qui aetate iuuenis, exercitijs Sancti Ignatij eruditus, catholicae studio pietatis ardens, ad perpurgandam suam ditionem erroribus vitijsque, curam serio verterat. Quippe cum magna ex parte haereticis Principibus ambiretur Fulda, in ipsam quoque Vrbem, ne dum in agrum sensim ea corruptela irrepserat, vt plerique vel Haeretici, vel Haereticis quam Catholicis propiores essent. Fuldensis Abbas idem est Princeps Imperij, et opum magnarum. Quatuor ei subiacent Monachi Ordinem Sancti Benedicti professi: qui et Pontifici Romano, et Abbati obsequium iurant. Ex his Capitulum, vt vocant, constat, et Capistulares ipsi vocantur. E nobilibus cooptantur familijs, et redditus sui cuique opimi sunt. Hi quoque multum ab Prosessione degenerauerant. Cum res hunc in modum haberet, qui hac tempestate Abbas erat Balthasar ex nobili familia Dermbach, sub ferias Paschales vetuit in Sacramentorum administratione ritum nisi Catholicum adhiberi. Quod iussum scilicet grauiter vulnerauit Haereticos. Itaque tumultuantes Ciuitatem commouent, vt Abbati supplicet secundum Confessionem Augustanam Sacramenta administrari, itemque Concionatorem eiusdem doctrinae permittat, quem suo conducturam aere Ciuitas spondebat. Capitulares ad id impetrandum Internuntios, et Procuratores adhibent: qui seu nimium studiosi concordiae, seu sanctitate in publicum restituta, vitam sibi quoque mutandam praesagientes, conspiratione cum Fuldensi Nobilitate facta, communi consilio instant, Ciuiumque postulata Romani Imperij decretis deberi contendunt. Hactenus de Collegio 90 Matthias Flaccus Illyricus ad concertandum de religione vo catur. silebatur. Quin probari sibi in formandis teneriorum aetatibus Iesuitarum industriam, Capitulares profitebantur. Quamuis Haeretici praeclarum de doctrina eorum nomen circumferri grauius morte ducerent: eoque Matthias Flaccus Illyricus adulterandae veritatis famosus artifex, Nobilium, vt putabatur, quorumdam vocatu Fuldam venit, vt Iesuitas disputando compesceret, teneroque Collegio auctoritate imminuta, neruos incideret. Patres, quo propiora turbis cernebant omnia, hoc mollius, circumspectiusque cuncta administrantes, ac disputatione
publica tumultus quaeri causas rati, abstinendum congressu putauerunt: Tamen super Abbatis mensam quiddam de religione est actum: atque Illyricus ita reuinctus, vt a suarum quoque partium partibus Nobilibus, qui intererant, palam reprehenderetur. Sed nihil intolerantius, atque impudentuis homine vndeunde famam quaerente. Codicillos mittit ad Principem, in quibus Fuldensis 91 Fuldensis Abbas accerrime Nostros tuetur. Ecclesiae reformatorem se pollicetur: nec cessat priuatim, ac publice scriptis, et dictis nobiles iuxta, ac plebeios ad seditionem concire. Quo vehementius Ciues instabant, vt Abbas ad postulata responderet. Is cum praecise negasset contra Iusiurandum ire sibi licere (nam de more Fidei professionem emiserat) addidissetque, haud ipsos intelligere quid peterent: rogans, vt sibi perm itterent sese, de ipsorum salute nullo non tempore cogitanti, quanquam nouo solicitatus libello fuerat, tamen res paulatim consenescere videbatur. Cum ad extremum Octobrem Augustus, Elector Saxoniae, Georgius Fridericus, Marchio Brandeburgensis, Vuilhelmus, et Ludouicus Hassiae, et Turingiae Principes Legatos Fuldam viros nobiles mittunt minaci flagitatu Abbatem adurgentes, vt liberam Augustanae doctrinae prosessionem concedat: ac Iesuitas Fulda, omnique territorio primo quoque tempore eijciat: id si faciat; omnibus ex Augustana secta Principibus gratum fore: sin minus; inituros viam ipsos, qua postulata exprimerent. Tametsi Saxonius Legatus moderatius verba fecit, aperte professus, Augustum Abbati ex animo fauere, et cupere gratum facere: ac proinde nec velle impedire, quo minus Iesuitas, si libeat, multo etiam plures in suam ditionem aduocet: ceterum, quod peteret, quorumdam precibus dare. Responsum Legatis: Agi res magnas: Abbatem deliberaturum, et Principibus responsurum: scripto ederent postulata: quod quanquam cunctanter fecere; interim tamen. Capitulares, et aliquot ex nobilitate clanculum Abbatem adorti, grauia comminantes, per seditionem Nobilium, expugnare constantiam eius conantur. Tertio igitur Nonas Nouembris, Nobiles supplicem libellum offerunt, quo precantur, vt Iesuitas, homines sectae nouae, blasphemae, seditiosae, seductricis (ita enim loquebantur) quam primum dimittat, et communionem vtriusque speciei restituat: sin minus, sciat, se non esse merum Dominum, sed habere Collegas (Conregentes ipsi appellant) Capitulares, seque Nobiles velle auxilio esse Capitularibus Conregentibus, vt id concedatur, quod Principes petunt: ne ijs repulsa irritatis cuncta bello vastentur. Postero die libellum porrigunt suum Capitulares: dolere se vehementer, quod adhuc Ciuium Fuldensium petitioni satisfactum non sit: timere, ne, si Principum legatio, in eorum gratiam instituta, irrita cadat; Ecclesia Fuldensis extremum periculum adeat: itaque fontem huius mali Iesuitas quam celerrime submoueat: aliter se Sacramento obstrictos non solum Abbati, sed Ecclesiae quoque Fuldensi: se esse collegas, ac velle patrocinari Nobilitati ad Principum postulata impetranda, ne ditionem perdant. Vae, vae Mundo ab ista religionis peste, animarum carnificina, praui rectique perturbatrice, Dei interfectrice. Imperij, ac ditionis per ius et iniuriam, retinendi libidine. Nonis Nouembris in Fuldensi Curia Nobiles, et Capitulares ad commune congregati Concilium Iesuitas citant. Quibus cum respondisset Princeps, nihil esse, quod irent in Curiam Iesuitae: scripto proferrent si quid ab ipsis vellent; postridie per ignotum hominem Decani, et Capituli nomine schedulam ad Collegium mittunt, vt intra quartumdecimum diem Fulda facessant: si cunctentur, se auxilio Nobilitatis id acturos, vt, quo pacto minime velint, 92 Caesaris mandatum pro Nostrorum tutela. excedant. Quo cum progressam rem Abbas vidit; ad opem Caesaris consugit, miraque facilitate, ac celeritate praeter opinionem omnium mandatum impetrauit, ne quis vel Abbatem, vel Catholicos, ac nominatim, ne quempiam e Societate laederet. Quo promulgato quies non nulla redijt: atque Abbas eo curas intendit, vt Principibus, qui ad se legationes miserant, per literas satisfaceret: Capitularium sibi animos adiungeret: denique suam, et religionis causam Caesaris, ac Pontificis ope muniret. Ita, veluti quasdam per inducias aliquot exactis mensibus, quanto grauius plaga recruduerit in loco reddam. Timor
non nullus Collegio quoque Herbipolitano fuit Antistite Fundatore vita functo. Haereticos Dynastas haud erat dubium conaturos, vt ad sacras eius Ecclesiae infulas profanarum quispiam nouitatum Magister obtruderetur. Sed Iulius Echester vir doctus in primis, ac pius, et Societatis amantissimus, qui Decanus fuerat, rite suffectus omnem timorem dispulit. Interim hîc, et Coloniae, alijsque in Collegijs res catholica pacate, et prospere administrata, missis quoque in periclitantia Oppida duo praesertim, alterum Veill, alterum Forchemium nomine, opportunis auxilijs. Est Veill Oppidum exiguum in VVirtembergensi Ducatu binis 93 Missiones Veil, lana, et Forchemiana. milliaribus Tubinga, et Studgardo dissitum, in Antistitis Spirensis cura. Senatus magna constantia religionem Catholicam conseruarat in populo: sed Parocho ad incaestas nuptias, et sacra haeretica repente transgresso, catholicum desiderabat Pastorem, quem primum a Spirensi Praesule, cui Oppidum subest, per Legatos: dein eo negante copiam sibi adesse, atque ad Iesuitas mittente, ab Hermanno Thyrheo Prouinciali petiere. Is, ne inter Luporum fauces destitutus Christi Grex fida custodia, aeternum subiret exitium; Antonium Monrealem cum comite tribuit: qui interim, dum integer, ordinariusque sufficitur Pastor, quod breui est factum; strenua vigilantia sanctas oues defendit, et pauit. Forclemium prope Norimbergam est, in Bambergensi Episcopatu: vt pleraque Septentrionis, Doctorum penuria catholicorum misere laborabat. Eo Viti Bambergensis Antistitis et Canonicorum rogatu Christianus Haluerius, et Matthias Suchtulensis, cum adiutore socio profecti, in Oppido, vicinoque Pago contentione ingenti, et pari successu diuinam rem procurarunt. Effecere, vt Catechismus Lutheri ex omnibus Ciuitatis Scholis Senatus consulto eijceretur. In cuius locum editus a Canisio inductus: cuius exempla, quotquot venalia Bambergae prostabant, Episcopus ad Patres misit distribuenda. Vtilem quoque Nouiomagi, quae Metropolis Geldriae 94 Inannes Zante. nus Nouiomagi nauat Religioni operam. est, huius, et superioris anni parte, Ioannes Zantenus nauauit Religioni operam; dum in se rerum terrenarum possessione, cuius causa iuerat, expediendo immoratur, animis popularium suorum, et a vitijs, et ab erroribus expediendis mirifice salutaris. Inde Episcopo Ruremondensi VVillhelmo Lindano, cuius in Dioecesi Nouiomagum est, cupiditas incensa habendi Collegij. Nec minor exarsit in Ciuibus, vt prope certatim, alij Bibliothecam, alij certam pecuniam, alij annuos reditus sponderent: si quomodo stabilem apud se hominum Societatis impetrare Sedem possent: quae tamen res difficultate temporum, quae consecuta sunt, dilata, nondum maturuit. Moguntinus Antistes cursum pristinae suae benignitatis tenens, cum summae Aedi concionandi munus vni e Socijs demandasset; siuit tandem 95 Concionatoris consuetum stipendium, ne elemosynae qui dem nomine Collegium Moguntinum recipit persuaderi sibi, vt consuetum Concionatoris stipendium, ne eleemosynae quidem nomine (cum id quoque aduersari Societatis legibus videatur) Collegium reciperet: addens tandem sibi compertum hoc institutum magna laude dignum. Idem conscientiae, professionique Sociorum, et paci cum Academicis consulturus, ab Academiae legibus exemptos Societatis Magistros, tantum in Praesidum suorum obsequio reliquit. Duaci Sodalitas B. Virginis instituta, quam Atrebatensis Antistes Franciscus Richardotus confirmauit, eademque statim Romanae Sodalitati 96 Ab Academiae legibus Nostri eximuntor. concessis paulo ante a Pontifice Indulgentijs donata est, omnium quantum comperio prima: coepitque fructus edere, quos sperare aequum est e patrocinio clementissimae Dei Matris, Abbate Aquisitensi Fundatore Collegij, alijsque primarijs 97 Duacensis Sodalitas omnium prima Romanae Sodalitetis indulgentijs gaudet. in eam conscriptis. Ad hanc diem Duaci Philosophicas disciplinas, magno domesticae tranquillitatis incommodo, grauiore in posterum imminente, tradiderant Magistri externi. Cuius auertendi incommodi, in Prouinciali Conuentu, qui habitus Tornaci fuerat, communi Patres consensu, vias omnes inuestigandas decreuerant. Ecce autem, quod tantopere expetebatur, vltro Deus obtulit. Collegij, quod Regium vocant, Regens in Doctorum Academiae concilio proposuit agendum cum Patribus, vt domesticos Collegij sui, et Conuictores Collegij Marcenensis, itemque, si qui adirent pauperes, per Magistros suos docerent. Quod cum Franciscus Costerus Collegij Rector non abnuisset; Abbas Fundator, semel dato aditu, ab Acedemia impetrat, vt non domesticos modo, sed etiam externos
diuites, ac plane omnes liceat docere, idque gratîs. Atque die S. Remigij 98 Duaci Philosophicas diseiplinas tradere incipiunt Nostri. initium fit. Inde Doctores Artium irritati, nec potuisse illud ab Academia concedi, sed pertinuisse ad Artium facultatem dumtaxat contendere. Orta ergo lis. Aditum initio est ad Bruxellensem Aulam, ex eaque reaponsum, vt Episcopus Atrebarensis componeret, vel Academia planiusrem, ac facultatis Artium iura cognosceret, ac doceret Aulam. Denique multorum commodorum priuatim, ac 99 Hinc orta lis, atque discordiae. publice noua haec disciplina, simulque discordiarum cum Philosophis Magistris multos in annos iacta semina. Adeo nihil humanis in rebus omnino vacat incommodo. Parisijs quoque tempestas ferox extitit, ex Francisci Iannelli ad Societatem accessu orta, cumque insigni constantiae eius documento breui collapsa. Is duodeuiginti 100 Frencisci Iannelli ad Religion ein vocatio. annorum adolescens, Auxoniae, quae Burgundionum est Ciuitas, Patre haeretico, Matre catholica, et admodum honesta natus, diu multisque lacrimis Societatem efflagitabat, singulari quadam, et admirabili penitus ratione vocatum sese affirmans. Elucebat in eo excellens omnium virtutum indoles, atque egregia in primis obedientia, modestia, et animi, corporisque virginitas: cuius tuendae 101 Eiusdem Indeles. potissimum causa aiebat se ad Religionem fugere, quasi tutam in arcem. Maldonatus, qui tum Prouinciam pro Edmundo Haio ad comitia Romam profecto moderabatur, iussit cum Praeceptore suo, homine Societatis minime amico, cumque necessarijs Patris, qui multi, magnarumque opum Lutetiae agebant, communicare consiljum: ne quis subornatum, pellectumque illecebris postmodum dictitaret. Quod cum fecisset, neque potuisset ab eis, siue bonam impetrare veniam, siue vllis absterreri suasionibus, aut vinculis retineri; permissus est mense Maio subsistere in Collegio. Postdiem quartumdecimum prima probatione exacta 102 In vocatione constantia. cum maximo fructu, editisque virtutis firmissimae documentis, nescio quid tumere turbarum Maldonatus praesentiscens, nondum Societatis cultu vestitum repetere Patriam, salutare Parentes, ac veniam ab eis reportare sequendae Societatis iubet. Ille contra, totus persusus lacrimis, impense rogare, ne se in salum conijceret: nunquam id ab suo Parente impetratum iri: praestare id statim facere inuito illo, quod aliquando tandem, nihilo magis volente facturus esset: ei, si forte Parisios veniret, facturum satis, ita vt sua causa nihil detrimenti Societas pateretur. Permouit ea oratione Patres, nec vrgere in praesentia grauius voluerunt, ne animum eius maestissimum nimio angore conficerent At postero die Praeceptori, qui iam turbolentos ciebat fluctus, ad Collegium accersito tradunt, ad Parentes, aut quo vellet ducendum. Verum Franciscus negat se cum Praeceptore iturum, aut omnino elaturum e Collegio pedem: conuersusque in Praeceptorem, aspere castigatum verbis dimisit, quod conaietur se ab eo instituto vitae auellere, quod et Christi consilio, et caelesti, ac diuina quadam vi compulsus elegisset. Biduo post Mater iam literis Praeceptoris admonita, Parisios venit. Mittitur ad eam Franciscus incomitatus, atque praemonitus, plane in eam libertatem restitui, quam, antequam Domum reciperetur, habebat: licere per Patres 103 Cum Matre concertatio. de se arbitratu suo consulere: eos tamen eo vergere, vt ad Matrem iret. Mater vero, tamersi furore ardebat, simulato tamen vultu, verbisque ad fallendum compositis, excepit benignissime. Id tantum auere se ex eo scire dictitans, quo consilio Religiosa Instituta capessiuisset, ne quid leuiter per aetatem, et imprudentiam faceret. Ille, vt erat inflammatus ardentissima in Deum caritate; ita de rebus diuinis, deque aeterna salute quaerenda disseruit; vt Matri, multisque magnae auctoritatis Viris, qui aderant, lacrimas, vel inuitis excusserit. Intellexit ex ea oratione Mater, si verbis agendum foret, operam se haud dubie perdituram. Itaque dolos meditans, laudare Adolescentis animum coepit: beatum praedicare, cui Deus tam sancta, tamque salutaria consilia iniecisset in mentem: nolle se studium eius, quod agnosceret honestissimum, impedire: quin se illum potius Deo, Societatique penitus deuouere, in qua ipsa quoque, si muliebris, coniugalisque conditio pateretur, aetatem agere praeoptaret: fidem suam dare, effecturam, vt vellet, nollet Pater, ad optata rediret claustra. Illud vnum pro materno, paternoque iure petere, vt Patrem inuisat, quem aiebat propterea accurrere Lutetiam
nequiuisse, quod eo audito nuncio in periculosum incidisset morbum, exquo non posset aliter, quam viso filio conualescere. Addebat filium alterum, quem habebat, ante paucos dies extinctum: se Parisijs potius immorituram, quam vt sine eo Domum rediret. Franciscus quanquam ex animi sui simplicitate alios metiens, fraudem minime sentiebat; tamen magna virtute resistebat: contestans nolle se quippiam, eorum iniussu spondere, in quorum potestatem se, suamque voluntatem dediderat. Redijt itaque ad Collegium toto antemeridiano tempore exacto cum Matre, cumque ea pransus. Hora post meridiem tertia remittitur, vt coena quoque eam consoletur: quod cum fecisset, velletque Mater apud se ea nocte versari, nullo modo prohibere potuit, quin raptim ad Collegium reuersus, Maldonati voluntatem cognosceret: a quo confirmatus, vt Parentem consolaretur; ad eam protinus redit. Ceterum dum tanquam in hostico trepidus, et anxius peruigilat, precandoque Deo insistit; tum dolos, quos parabat Mater, vt per vim carpento impositum auserret, persentit. Nec mora: proripit se multa iam nocte: ad Collegium euolat, prae gaudio, quod effugium patuisset, exultans, et mirabiliter exclamans: O Pater quam callidus, et malignus est mundus: sentio velle mihi meam Matrem imponere: sed citius discerpetme, quam ad Patrem ducat. Tamen luce prima, audito sacro, et sanctissimo Christi corpore suscepto, quia Maldonatus omnino volebat Matronae satisfactum; rursus ad eam mittit. At ille nouas insidias veritus abdit se, datque e sua latebra ad Matrem literas. Certum sibi in patriam non reuerti: se e Collegio dimissum visendae eius causa, sed noluisse ire, ne abriperetur in Patriam. Decreuisse ad aliud Societatis Collegium se conserre, quo longius ab importunis eius querelis abesset. Hae literae in furorem scilicet aegram egêre feminam. It praeceps ad Collegium, post completa clamoribus, et conuicijs omnia: spargere, quibus deflagrabat, ignes aggressa: Senatores non modo Societati ante insensos, sed amicos quoque, ac pene omnem 104 Sentus instantia de remittendo ad parentes lannello. Ciuitatem contra eam commouit. Dies confestim dicitur Patribus, quo die Iannellum in Senatum adducant. Dicta die Senatus conuênit frequentissimus, et apparebat mire nostris esse infensus. Patres permodeste adfuerunt, ac rogante primo Praeside, vt Iannellum Matri redderent. Responderunt Patres, neque se habere Iannellum, neque scire vbi terrarum foret, neque videre qua id ratione possent cognoscere: dum fuit in eorum potestate ter ad Matrem misisse. Quid autem Mater ab ipsis reposceret, quem neque ipsa, neque quisquam alius tradidisset? Ipsum sese, cum sui esset arbitrij, ac iuris, eaque aetate, qua statuere de vitae posset genere, vltro in potestatem Pataum dedisse. Ab eis in eam plane iterum libertatem assertum, quam ante aditum Collegium habebat: reique gestae seriem audiente Matre narrarunt, petentes vehemeriter ab Senatu, vt conquiri adolescentem, atque interrogari iuberet: eius testimonio stare ipsos velle. Hinc aliquantum sedati Senatorum animi sunt. Tamen quia plerique habebant liberos, atque ex humanis legibus, et paternis affectibus, de rebus etiam diuinis, prout mortalium plurimi, iudicabant; Senatusconsultum fecere, vt Patres omnem darent operam, vt tertio die Iannellum Senatui sisterent. Qua formula declarare videbantur, non tam iure adigi eos exhibere Iannellum, quam aliquid concedendum dolori Matris. Octauum iam diem Adolescens non apparebat, et 105 Ipse Senarores adit, suamque causam perorat. tempestas inhorrescebat. Quare ab ijs, apud quos latebat, quanto in discrimine ipsius causa Societatis Collegium versaretur admonitus; prodit e latebris: Primum Praesidem adit: profitetur se esse Iannellum, de quo tanta lis glisceret: auditum sibi quantum innocentibus Patribus exhiberetur molestiae: se auctorem eius vnicum fuisse, velle et vindicem esse. Nunquam se, vt Mater fingebat, pellectum a quopiam e Societate fuisse: nunquam retentum vi: nunquam abditum: nunquam persuasum, vt fugeret. Quin potius multis expressisse lacrimis, vt Collegio reciperetur: saepe impulsum, vt ad Patrem iret: ter ad Matrem missum. Postremo vero fugisse, ne ab ea dolo, quem persenserat, circumueniretur. Patres, vbi ille delitesceret, ignorare, neque vnquam sciuisse: rogare, vt coram Senatu sistatur, quo causam per se ipse suam defendat. Admiratus Praeses animum
adolescentis, atque virtutem, respondit: Patres non ita multum a Senatu premi: tamen postridie hora septima matutina cum ijs in Senatum accederet, eaque loqueretur, quae Spiritus Sanctus suppeditaret. Ergo postridie in Regiam, vbi Senatus habebatur, inductus, cum vndique nunc in homines Societatis, nunc in illum inaudita contumeliarum genera causidici, qui ante fores Regiae consistebant, magno tumultu iactarent; Franciscus de proposito suo, deque sectanda arcta Consiliorum Domini via, dicere exorsus; tanta animi magnitudine, tantoque pietatis sensu perorauit; vt obstupefacti Iudices, et Mater ipsa, quae prope aderat et Aduocatus, ac Procurator regius, qui aduersabantur acerrime, penitus 106 Matrem modeste obiurgat, atque conuineit. obmutescerent. Nec postremo abstinuit acri obiurgatione in Matrem. Atque inter cetera. Quid inquit, Non ne tu ipsa ante paucos dies mihi dixisti, te non consentire modo consilijs meis, sed vehementer etiam gratulari? Non ne tu ipsa memet Deo, et Societati deuouisti? Quid a Deo repetis, quod Deo dedicasti? Si id, quod tuum est, quodque aliquando mihi dedisti, quaeris; ecce meum corpus: et exporrecto collo, caput, inquit, meum auelle. Vbi cum Iudices interfati, seruandum Dei mandatum dicerent, quo iubet Parentibus obedire: Idem, inquit, iubet sibi magis, quam Parentibus obediri. At Iudicibus, inquiunt, qui a Deo constituti sunt, parêre debes. Iudices, respondet, a Deo constituti sunt, vt quae consentanea sunt diuinae voluntati iudicent: quod si feceritis, nihil repugno. Vobis parendo, parebo Deo. Denique cum vijs tentatis omnibus, nec rationes, nec minae, nec preces procederent; censet Senatus eat ad Patrem, vt morigeretur Matri. Hoc persunctus officio, sibi, vt libitum fuerit, consulat. Ad quae Franciscus, iturum 107 Patrem ex obedien ia adit, a quo varie tantatur. se, ne contra Senatus auctoritatem peccare videatur. Ceterum neque paterna, autmaterna vincula, neque rerum quicquam impeditura se, quominus genus vitae, quod instituerat, sequeretur. In Patriam vbi peruenit, Pater in haereticis perdite obfirmatus erroribus, omnes admouet machinas, non solum vt ab religiosa disciplina, sed omnino ab catholica fide remoueat. Eius orae nobilissimos quosque Haereticos cum adolescente committit solo, et quodammodo inermi: sed diuina manus Luporum in faucibus ouiculam suam protexit. Ad haec verberibus, plagisque ipsemet contudit, in carcere habuit, etiam voluit inuitum matrimonio implicare. Ad extremum cum aspera in irritum cadere cuncta animaduertit; equo generoso impositum, cum fida custodia in loca varia circummisit, vt terrena dulcedo gustum caelestis extingueret. Ille autem ita sanctae paupertati, et Cruci cogitatione, atque animo inter omnes mortalium rerum illecebras inhaerebat; vt 108 Fedes aufugit. quanquam facile posset cum equo, et pecunia; tamen noluerit, nifi pauper, ac pedes fugam capessere. Itaque cum aliquando per Vrbem inambularet, nihil e domo paterna ferens; custodes, quos ad omnes portas disposuerat Pater, furtim elapsus, per occulta, et auia cursum intendit. Non diu latuit solicitos Parentes fuga: insectatorum illico manum in equis mittunt, qui Diuione eum consecuti, Carthusiani Monasterij, quo se receperat, praecipuas portas obsident: sed a Monachis viatico instructus, et postico per tenebras noctis emissus, Parisios, et recta ad Collegium venit. Ingens ad eius conspectum ex ingenti solicitudine obortum gaudium Patribus: tamen noluit Maldonatus continuo domum admittere: sed iussit adire Senatum, vt ab eo restitueretur. Ne vero Procurator regius per vim comprehensum ad Parentes remitteret; placuit Cardinali Lotharingo commendari. Diligenter, ac seuere Cardinalis explorauit adolescentis animum, solus solum diu versans: tum professus certo credere se vocationem eius a Deo esse; Patrisque in ea re non modo non teneri potestate; sed potius debere nullo modo sequi voluntatem; patrocinium suum pollicitus, Viro nobili tradidit, per quem ad primum Praesidem, et Procuratorem regium duceretur. Illi cum impense, quod fecerant, excusarent; placereque sibi affirmarent Collegio reddi; eodem 109 Edmundi Augerij ad Rupellam labores, et fructus. die reductus est. Deoque iuuante primo rudimenta posuit, tum ad extremum vsque diem militiam militauit, quae omni ex parte exordijs adeo praestantibus consentiret. Inter haec Edmundus Augerius in Castris ad Rupellam (Santonum Portum latine vocant) summos apud et infimos praeclaram posuit
operam. Concionabatur srequenter: confessiones excipiebat indefessus: inuisebat aegros: sepeliebat mortuos: pauperum necessitatibus consulebat: multorum quoque, qui clanculum fouebant errores, sanabat mentes. Dein vbi Henrico dedita vrbs est, et pax quaedam cumseditiosis inita; eius iussu Augerius Romam Gregorio Pontifici gestarum rerum rationem redditurus, et ad limina Apostolorum, ac Lauretanam Virginem ex itinere, vota quae initio belli Princeps conceperat, exsoluturus perrexit. Qua peregrinatione perfunctus ad Biturges 110 Biturges excolit. Euangelica praedicatione excolendos profectus, magno in Ciuitate pietatis ardore excitato, Collegij quoque, quod pridem expetebatur, studia mirum in modum inflammauit. Non omittam Collegij recens Niuerni inftituti praeclaram 111 Niuerni de sociorum sanctitate praeclara opinio. samam. Praetor, et ludices profitebantur publicos mores ita mutatos, vt multo esset administratio expeditior. At in populo ea de Sociorum sanctitate increbuerat opinio; depositos vt a Medicis aegros, si quis vellet sanare, dicerent Patrum precibus commendandos. Praeter morem aspera fuit hyems in Hispania: ex eo aliquot Sociorum ex praecipuis properata funera. Madriti pridie Idus Ianuarij 112 Hispaniae res. Petrus Azebedius, postridie Antonius Araozius extincti: ibidemque paucis post diebus conditus Marcus Valdesius septimo Kalendas Februarij in Oppido Toriasone mortuus, dum ad Orepesanum Collegium, quod regebat, e prouinciali conuentu, regreditur vir pius, atque in Italia quoque cum fructu versatus. Azebedius 113 Petri Azeb dij summissio animi. Toleto oriundus anno millesimo quingentesimo quinquagesimoquarto Hispali Societati adiunctus est, Collegij eius primitiae, ceteris disciplinis, atque in primis Humanitate, latinaque et graeca lingua insignis: sed clarior summissione animi, atque modestia: per quas virtutes, licet honoratiorum capax functionum, nunquam nisi Humanitatem, et Eloquentiam doceret: gaudens orationes, et carmina, quae ipse elaborasset, tradere alijs vtenda, vt plausum a se auerteret, labore contentus. Ac sane constat non potuisse accidere illi tristius quicquam, atque intolerabilius, quam si forte suarumquid laudum audiret. Quin socium impetrasse ab Moderatoribus ferunt, a quo de noxis identidem suis increparetur. Ac ne quando is materiae inopiam praetenderet; tradebat ei legendas obiurgationes, quas ipsemet culpis singillatim notatis sua manu scripserat: interimque dum ille legeret, ipse nixus genibus, retecto capite, magna cum pietate, iucunditateque audiebat. Tantum ab hominum seculi gustu discipulorum Christi discrepant voluntates, tamque diuersis acroamatibus delectantur. Ex hoc sui contemptu iucunda cum diuinitate consortio, et ad eius praesentiam assidue intenta 114 Ceterae ciusdem virtutes. mens: tum ceterae virtutes, promptissima obedientia, immensa diuinae gloriae propagandae cupido efflorescebat: quibus factum est, vt Madritum ad docendum, atque ad ordinanda studia aduocatus, quanquam praesensisse ex mutatione caeli, vt in aetate iam graui, periculum vitae dicitur; tamen nihil morae obiecerit. Quo in itinere cum Toleto transiret, vnde multos annos abfuerat; neque visere sororem, neque amicorum quempiam voluit: superuacaneum ratus eos salutare, quibus iamdiu obierat. Demum Madriti cum paucis diebus literarias classes sapientissime 115 Araozij prudentia, et in concionando vis. ordinasset, antequam destinatam sibi Magistri sellam inscenderet; Beatitatis aeternae sedem iniuit. Araozius omnium post Decem, Prosessorum primus, et S. Ignatio cognatione iunctus, in praecipuis fuit statuendae in Hispania Societatis auctoribus. Vis Apostolica in concionando, et prudentia in eo praestantissima, eluxit. Quarum praecipue merito virtutum, auctoritate in vniuersa Hispania, et apud Principes gratia, quam potest optari maxima, floruit. Permagnae in Societate quoque existimationis, nisi quod eam aulica infuscarunt negotia, et studium suum erga Nationem paulo ardentius. Apud Ioannam Lusitaniae Principem, et Rodericum Gomem a Sylua praecipue valuit: qui cum eius desiderium peraegre tulissent; paucis post mensibus pariter necessitati cesserunt. Ioanna cum praeclarum 116 Ioanna Lusitaniae Princeps, certum vectigal Madritano Collegio legat. de Societate iudicium expressisset verbis in testamento, certum vectigal Madritano legauit Collegio: quo tamen nonnisi trigesimo fere post anno licuit frui. Placido iam gymnasium Madriti, dissipata superioris anni nube, fruebatur sereno: iamque additis Theologiae duobus Magistris, et aliquot auditoripus, domestica
familia ad numerum quinquagenarium peruenerat, re familiari admodum angusta. Auxit et Collegij celebritatem, et publicam pietatem Iosephus Ayala, 117 Ios phus Ayala magna frequen ia diuina tractat. qui ab Hernando Toletano Aragoniae Prorege grauibus de rebus ad Philippum Regem Barcinone missus, nunquam intermisit varijs in Templis, tanta frequentia, quantam longo tempore non recordabantur, diuina tractare: Deoque propitio etiam prospere, cumque Aulae approbatione, mandata perfecit. Hoc anno Toletanae Domus diuturna, et permolesta lis, quam e Praedicatorum Ordine 118 Toletanae Domus lis cum Fratribus ex Ordine Praedicatorum absoluitur. Fratres Coenobij S. Petri Martyris intenderant, tandem absoluta. Ac ne odiosa, et nihil profutura in exemplum refricem; illud satis sit adnotasse, vnde visa est diuina suffragatio intelligi. Cum Pius Quintus iussisset omnino earum aedium possessione excedi, renouato Praedicatorum Priuilegio de finium iure; planeque Natalis tum Romae Vicarius Generalis, et Borgia in Hispania iussissent Socios voluntati Sanctissimi Patris obedienter, et modeste obtemperare, idque illi facere parati essent; Pio ex humanis ablato, Gregorius Tertius decimus successit: qui cum retractari causam iussisset, tandem rite possessio confirmata est Societati. Hoc item anno effigies Pueri Iesu, quam magna dein religione, ac studio 119 Effigies Pueri Iesu magna populi religione in Templo collocatur, et donatur. populus, nec sine multis diuinae praesentiae documentis coluit, collocata in Templo. Hanc Maria Elisabeta, et Agnes Ortiziae honestissimae feminae donarunt. Cuiusdam suasu ex Sancti Francisci Paulani Religiosis, Melchior Pierrius inclytus Hispali Sculptor duas eiusmodi effigies elaborauerat: quarum alteram, quas dixi, Matronae Toletano Templo, alteram Complutensi Petrus Manricius Toletanus Canonicus donauit: qui magnae Vir auctoritatis, iamque natu grandis, hoc eodem anno se Societati adiunxit. Abulense Collegium duos egregie de se meritos amisit, P. Ludouicum a Medina, qui cum Bellimarensi Domicilio praeesset, 120 Ludouici a Medina obitus. Burgis, quo ad Prouincialem Congregationem iuerat, Nono Kalendas Februarij curriculum vitae confecit. At in ipso Abulensi Collegio, postridie Iduum Septembris Franciscus Gusmanus excessit, homo nobilis, et Canonicus eius Ciuitatis. 121 Franciscus Gusmanus in Abu lensi Coll gio moriens Nostros haeredes instituit. In Collegium aeger delatus, vt postulauerat, quo apud eos vltimum exhalaret spiritum, quos dum viueret singulari pietate, obseruantia, et liberalitate coluerat, et moriens scripsit haeredes: ibidem honorifice est conditus, magno Ciuium omnium, ac Pauperum maxime luctu. Nam quanquam non amplius mille nummûm aureorum annuo explebat censu; tamen eam in cultu sui corporis, in victu, in domesticis administris parsimoniam adhibebat; atque eius ita rem tuebatur, cumulabatque 122 Eius amor in pauperes. Deus; vt vnicum esset pauperum omnium perfugium. Testati sunt Medici, vno duntaxat anno, cum feruerent in Vrbe graues morbi; trecentas triginta octo Pauperum familias, in quarum plerisque seni, septeniue iacebant, eius impensa curatas. Et quamuis pestiferum esset malum; neminem tamen ex ijs, quos curandos ipse susceperat, praeter anum, quem moribundum repererat, excessisse. Cognita eius pietas magis est, vbi coepit desiderari: tum et laus percrebuit: 123 Raphaelis Pel. legrini, Ioannis Cussolae, et Ioannis Lopez Missiones. et aliquot viri nobiles excitati, qui sancta eius coepta prosequerentur, maxime P. Balthasaris Aluarij studio, sub cuius disciplina Canonicus tantum profecerat. Caesaraugusta missus in Insulam Inizam (olim Ebissum) Raphael Pellegrinus, cum duobus Socijs, egregias Insulanis tradenda in primis catechesi commoditates attulit. Pari euentu per maioris Balearis Pagos, et Villas P. Ioannes Cussola, qui et sancta Grux, et P. Ioannes Lopez peregrinati.
124 Bracarensis Collegij fru ctus, et eorum causa Archiepiscopi beneuolentia. In Lusitania, tametsi res recte vbique procedebant, Bracarensis tamen Collegij in Vrbe, Agroque eminere videbatur culturae felicitas. Haud modica eius causa Archiepiscopi beneuolentia, et praeclara existimatio Sociorum: quorum opera vetus inter ipsummet, atque Clerum dissidium cum vniuersae gratulatione Ciuitatis componi permisit. Ea passim per Dioecesim fama vagabatur, sicubi non vulgari remedio afflicta pietas opus haberet, eo mitterentur Patres. Et plane, diuina 125 In Vrbe Portus Collegium aedificatur. aspirante gratia, affirmabant experimenta famam. In Vrbe Portus coepta noui Collegij aedificatio tertiodecimo Kalendas Septembris, celeberrima supplicatione vltro ducta ab Ciuitate, Clero, et Religiosis Familijs. Nec solum gratulatione, publicaque hilaritate; sed etiam liberali ad impensam pecuniae collatione, gratam
sibi accidere Societatis operam Ciues declararunt. Suus ex Collegijs Funchale, et 126 Petri Gomij in Insula Gratiosa labores. Angrae positis, in Insula Materia, et Tertia extitit fructus: multo tamen maximum retulit ex Angrensi Collegio profectus vicinas in Insulas Petrus Gomius cum Socio Catechista. Ad Insulam, quam Gratiosam vocant, sat honestis frequentem accolis primo cursu delati, plane desormatam atque horridam multiplici vitiorum genere inuenerunt. Cuncta habebant inimicitiae: rara Domus, cui non cum alia quapiam inueteratum et graue dissidium. Super qua re instituta oratione Gomius ita propitium habuit Numen; vt media in dictione commoti Auditores primo in gemitus, communemque complorationem erumperent: 127 Conciliata dissidia mutuis amplexibus. tum suos quisque agressi in turba quaerere inimicos, mutuos ruerent in amplexus, ac positis humi genibus veniam vicissim precarentur. Strepebat pulcherrimo tumultu Templum: idem ardor viros, idem faeminas habebat. Nec primo impetu sancta flamma euanuit: sed egressi mox Templo, tanquam diuino perciti oestro, quaerebant sibi offensos, palamque in compitis ad pedes eorum abiecti pacem poscebant. Inter quos vnus excelluit, Vir admodum honesti generis: qui etsi iniuriam non fecerat, sed acceperat; tamen vltro conuênit aduersarium, ac veniam suppliciter rogans, solum, quodille calcarat, palam osculari 128 Honesti generis vir solum, quod calcarat aduenarius palam osculatur. sustinuit. Haud interim minus prospere aduerus cetera vitia Christi Athleta depugnauit. Negociationes iniustas, et iniqua lucra dissoluit, magna vi pecuniae ad iustos Dominos reuoluta: vt fuerit, qui cum longe, ac late aequitatem violasset, diuino tactus spiritu copiosum argentum circumferens, Insulam circumiret, suum cuique vltro restituens, non minore cura, quam ad lucra discurritur. 129 Iniqua lucra difsoluuntur. Et quia cum vitijs foecunda eorum parens recti, prauique dominabatur inscitia; praeter conciones, inftituit Pater quotidie disputationem super Diuinis Praeceptis: 130 Disputationes super Diuinis praeceptis instituuntur. eo profectu, vt tum primum videretur sibi gens aliquid praeter nomen Christiani habere. Iam facile intelligitur, quae sacrum Confessionis tribunal ambiret frequentia: vbi Pater distributis temporibus, diurna expiandis faeminis, nocturna viris tribuebat. Postremo, quo quasi solum perpurgatum sentibus conseruaret, 131 Rosarij consuetudo inducitur. foecundaretque; praeter alia, Sancti Rosarij, cuius nulla erat ibi memoria, explicata ratione eius cum fructu vsurpandi, consuetudinem induxit. Quae breui totam impleuit Insulam: vt summi, infimi, viri, faeminae, pastores etiam per agros suis incederent ornati Rosarijs. Rebus hoc pacto in Gratiosa compositis, ad Insulam, quam Fayalem vocant, transgreditur. Percurrere ipse Pagos: e Pagis haud minore motu cateruatim multarum spatio leucarum concurrere Insulani ad eum. Odia, iniusta negotia, vitia alia non absimili euentu, atque in Gratiosa, sublata. Verum Confessiones cum excipere vnus cunctas nequiret; plerisque a prima aetate reordientibus, eam rationem iniuit; vt nobiliores, et quibus facultas adesset, Angram mitteret in Collegio audiendos: tenuioribus aures ipse praeberet. Multum quoque Clericis attulit adiumenti explicatione Conscientiae, 132 Conscientiae casus explicantur. Casuum, cui et Coenobij Sancti Francisci Custos vniuersis cum suis Fratribus semper interfuit. Inde ad Insulam Picum, et Sancti Georgij breuiter excurrit: anno insequenti eas, quod iam peregrinationis huiusce tempus exibat, accuratius reuisurus. Nulli hoc anno in Indiam nauigarunt e Societate: sed iam insignem manum, cum qua anno insequenti discessit, destinatus, vt supra retuli, Visitator Alexander Valignanus cogebat. Ceterum eam Prouinciam grauiores in dies premebant angustiae. Sublato superiore anno Antonio Quadrio Prouinciali, 133 Franciscus Rodericius Goae Prouincialis moritur. suffectum ei memorauimus Franciscum Rodericium, quem post anni fere morbum mors etiam abftulit decimo quinto Kalendas Octobris. Tum perspecta Prouinciae difficultas. Nam cum Prouincialem quamprimum substitui res postularent, quatuor tantum ad id munus per Societatis leges idonei, vt quatuor professi Vota, putabantur superesse, Emmanuel Texeira Rector Cocinensis, Consaluus Aluarius Visitator, eiusque socius Emmanuel Lopius, et Franciscus Capralius: sed is in Iaponia aberat amplius anni distans itinere. Ibidem credebantur esse Visitator et Socius, non cognito naufragio, per quod in Caelum, vt infra dicam, abierant. Ita factum est, vt vnus in India restaret Emmanuel Texeira
necessario legendus, par ille quidem muneri, iamque tertium ac vigesimum annum cum laude agens in eo tractu. Sed praeterquam quod necessitas illa erat ingrata; facile potuit euenire, vt ceteris religiosi Viri ornamentis abundans, rerum gerendarum, et prudentiae dono careret. Quas qui consideret angustias, animaduertet admiranda diuinae prouidentiae consilia. Deus enim (haud dubie Deus) cuius oculis cuncta terrarum sub iacent spatia, impellebat Euerardum. tantae calamitatis ignarum, vt tam copiosum in Europa, tamque eximiorum hominum compararet auxilium, delecto Visitatore Valignano: qui deinde amplius triginta annorum spatio, vsque eo res Societatis, et fidei Oriente toto promouit. Optimus ille Pater, qui aduersa in medicamentum attemperat, dum plagam illic inferebat, hîc praeparabat remedia, nostram erigens in Caelum fiduciam, quamque curae sibi sit, acceptumque conuertendarum ad fidem illarum Gentium opus ostendens. Interim Indiae Patres trium Votorum professi ex toto Tractu ab Vrbe Dio ad Commorini Promontorium de orbitate Prouinciae ab Ioanne Brauo Goani Collegij Rectore admoniti, vel Goam profecti, vel si legitime 134 Rodericius Tex eira Goae Prouincialis renunciatus eximi animi demissionis documenta exhibet. distinerentur, suffragio misso, pridie Nonas Decembris, eodem prorsus die, quo superiore anno Rodericium suffecerant, Texeiram Prouincialem renunciant. Sic enim ex facultateijs oris a Paulo tertio concessa Praepositum deligendi, nominandum potius, quam Proprouincialem putarunt. Emmanuel praeter lacrimas, quas multas cum renunciatus est fudit, memor Christi vocis: Qui maior est vestrum erit Minister vester: cum se prius in publico acri flagello verberasset; veniam culparum, et auxilium orationum ad sarcinam nouam ferendam precatus, accumbentibus ad mensam Socijs pedes exosculatur: tum in Coenaculo, et Culina ministrat: eo efficaciore exemplo; quod verum erat, et cum cetera eius vita congruens. 135 Francisci Rodericij commendatio. Sed reddenda est sua Francisco Rodericio, quem sublatum dixi, iustacommendatio ad Posteros. Duodeuiginti annos sic res promouit Christianas in India, praesertim in Vrbe, et Insula Goa; vt inter primos fidei eius orae Auctores merito numeretur. Fauit semper constanter nouellae Christi soboli, et patrocinium commodauit aduersus omnes veterum Christianorum in iurias. Praefuit, et cum laude, Goano Collegio, nisi quod valetudo aduersa non permittebat documentis praeire seuerioribus. Didacus quoque Magallianes multis rebus in Molucarum 136 Dida cus Magallians moritur. Insulis late gestis, contracto ex aerumnis morbo, cum ad curationem Goam venisset, non caducam, sed aeternam a Deo salutem consecutus est. Accessit Balthasar Arausius frater Coadiutor, specimen nobile humilitatis, obedientiae, caritatis erga omnes, qui negotiorum Collegij causa in Lusitaniam venerat: tum Aluarus Phiallus, qui octauum iam annum spectabili lenitate, exemplo, animique sui tranquillitate prima literarum elementa pueros docebat: praeterea Petrus 137 Petri Dinis in Idololatris ad Christum traducendis egregia opera. Dinis, qui relicto tum seculo, cum maxime habebat secundum, inter Salsettanae Ecclesiae primos fundatores, in euertendis Idoli opera egregie posita, tandem Pagum, quem curabat, totum ad Christum adduxerat, plus quingentis baptismo recens lustratis. Cognito eius obitu, tanta vis lacrimarum, et comploratio consecuta est in filijs, quos Christo pepererat; vt tribus continenter diebus, ac noctibus, gemitu, eiulatuque Pagus totus strepuerit. Inter haec funera quanquam annus valetudini fuit infestus, tamen intermissa ante, propter calamitates publicas obsessae Vrbis, et pestilentiae, fidei propagatio repetita est. Maximeque in Salsertis profectum. Nam super ducentos quinquaginta in Collegio Goano caelesti vnda perfusos; in Sanctorum Philippi, et lacobi Ecclesia, quae in Pago Curtali prima occurrit Goa in Salsettas euntibus trecenti viginti: In Ecclesia 138 Ethnici complures ad Chri. stum traducti Sancti Andreae ad Pagum Murmuganum quingenti septuaginta septem: In Ecclesia Sancti Spiritus ad Marganum plus septingenti: in quibus et Salsettarum omnium Ganzares Maximus (nomen id potestatis) In Sanctae Crucis ad Pagum Bernam quadringenti abluti magna vbique ceremonia: quam interdum Prorex Antonius Noronia, et Inquisitor, aliaeque illustres personae cohonestarunt, multis residuis Cathecumenis, quos vestium inopia remorabatur, nolentes, pro iecepto iam more, in Ethnico vestitu, sed tantum Lusitanico habitu ad sacrum fontem
accedere. His circa Goam consignatis accessere mille sexcenti in Bazainensi 139 Gasperis Pais ardor iniuuandis proximis. Collegio: totidem fere partim Conlani, partim Cocini. Hic Gaspar Pais non Sacerdos, sed caritate, labore, industria eminens, amplificandae Ecclesiae insistebat. Ille nouum Christi populum ab Ethnicorum vexatione protegebat, instituebat in fide, subleuabat in egestate, curabat in morbis. Ac nuper diffusis pestiferis in Pago Palurtensi pustulis, quaetum ob foeditatem mali horrendam, tum ob contagij periculum ab morbidis, quamuis carissimos, et coniunctissimos 140 Aegrotis mlnistrat. auertebant; aderat Gaspar omnibus, non minore Ethnicorum, quam Christianorum admiratione, medicamenta praebens, sanguinem minuens, praeparans cibos, consolans, et erigens ad spem, fiduciamque diuinam: cuncta Patris, Pastoris, Medici, famuli munera obiens: hoc alacrius, quod non raro in Tyronibus illis veteranae virtutis facta spectabat: vt cum aliquando ad Porcaënse Regnum tendens ad Arelum christianum, (Arelosappellant homines dignitate eminentiores, Comitibus fere nostratibus similes) quem aegrotum cognouit, flexo itinere, animam prope agentem reperit, ac recusantem carnes attingere, quod Sabbatum esset. Sed cum ipse explicasset Sanctae Matris Ecclesiae in ea necessitate indulgentiam, et praeparasset escas, et alia addidisset praesidia; extra periculum reliquit. Haec Gasparis officia quo aequum erat amore excipiebant Indi: eoque 141 Zamorinus Malabarum Rex Sanctilacobi patrocinio vincitur. factum est, vt multum ad victoriam quoque contra Zamorinum contulerit. Ingenti cum exercitu Cocinensium fines ingressus Zamorinus Malabarum Rex, Castra ad Cranganorem posuerat, Arcem Lusitanorum, vt fama erat, occupaturus. Cui obuiam facti Rex Cocinensis, et Ioannes Fonseca Lusitanus Praefectus, in terris Marganati constitere: vbi saepe inter se Reges ante conflixerant. Vtrinque supra Regum tentoria elatis in hasta galeris, signo militibus, ne tela eo conijcerent, cum veteri more sancta vicissim Tabernacula Imperatorum habeantur. Committitur pugna: inque multos dies pro mollitie gentis continuatur, quoad fuga tandem Zamorinus secessit. Aderat cum Lusitano milite Sacerdos e Societate. Suos Indos non deseruerat Gaspar: in quo tantum illi reponebant momentum; vt dimidium virium, si forte abiret, decessurum dicerent. Iam Sancti Iacobi nomen, quam et ipsis esset religiosum Ethnicis illud in Vrbe ostendit. Arma tractandi Magistrum (Guripos Indi appellant id professos magisterium inclytum inter eos, et a Parentibus permanans ad Posteros) alter magnae in armis famae ad singulare certamen coram Rege cum prouocasset, Rexque eis praesens ipse cum nobilitate spectaturus arenam destinasset, Guripus ad Sancti Iacobi patrocinium confûgit, vicinum se ei habitasse contestans: et pueros adduxit, qui quoties aduersarius irrueret, Sanctum Iacobum inclamarent. Ita factum est, vt quamuis Prouocator non arte solum ac vi, sed etim veneficijs multis armatus in arenam descendisset; victoria a Guripo staret, aucto inter Ethnicos, Christianosque Sancti Iacobi cultu. Magnum ad rem christianam factum momentum est Procaensi in Regno Arelo restituto totius maritimae plagae Domino: qui tertio ab hinc anno, quod fidem suscepisset, ditione spoliatus ab Rege, exilium, et paupertatem cum vxore, et filijs pro Christo constantissime tolerabat. Ioannes Fonseca in eo restituendo fideliter laborauit: cuius, ac ceterorum recte factorum mox praemium recepturus e vita sublatus est. Ora Piscaria tertium iam annum 142 Ora Piscaria bellieis motibusturbatur. coortis in piscatione gemmarum inter Christianos Parauas, et Careas motibus turbabatur. Sed multo fuit maius periculum ex coorto cum Ethnicis bello, ob iniurias vltro citroque religiosis rebus oblatas: quibus cum venissentin auxilium Mauri, et Christiani grauissime premerentur; praesto fuit diuina clementia, sparso 143 In Molucis Religio perlclitatur. rumore Mauris tendi insidias ab Ethnicis, quorum in auxilium venerant. Quo metu ad suas Mauri regressi terras, Nostros periculo liberarunt. At in Molucis res tum Lusitana, tum, quod iis locis proximum est, Christiana, in discrimen supremum 144 Hieronymus Olmedus sagittis confixus interit. venerat, perseuerantibus bellis, inualescentibus hostibus, christianosque propugnatores aerumnis, fame, vi in dies carpentibus. Inter quos etiam Pater Hieronymus Olmedus hostium manu sagittis confixus interiit. Nec vllum interim idoneum ex India submittebatur auxilium, quod quidem vt curaret, tandem
Pater quoque Marcus Prancudus Goam aduenerat. Sed Goae item res arctae erant, cum expeditio in Insulam Somatram compararetur: quam quia Prorex adhuc distulerat; eum Sebastianus ab administratione summouit. His fuccessibus, tanquam corroborasset audaciam Daemon, nusquam quiescebat, nusquam desistebat religionis sanctae progressui sese opponere. Atque, vt sunt iudicia Dei abissus multa; ingens ab Iaponia auxilium interuertit. Octo, non plures Sacerdotes tota habebat Iaponia, cum latissime sparsi Christiani, cultoribus animarum, 145 Operarum ino pia Euangelij cursus in Iaponia retardatur. et Sacramentorum administris carerent: praeterquamquod retardabatur operarum inopia Euangelij cursus. Consa uus Alnarius Visitator, postquam res in India composuerat, et in Macaensi Sede ad Sinarum fines primarum literarum scholam inftituerat, cursu in Iaponiam intento, tres egregios Sacerdotes Ioannem Vel ium, Didacum Ferdinandum, Antonium Nunnium, opportunum supplementum ducens, in conspectu Portus cum ijs, et Emmanuele Lopio suo 146 Missi supplementi naufragium. Socio tempestate perijt. Duodecimo Kalendas Augusti sereno Caelo, violentissimus turbo coortus; qui in terra magnas edidit strages, Nauim, in qua vehebatur, duabus ferme horis demersit, iactura maxima. Nam ad hominum capita septingenta: merces pretio sexcentorum millium anreorum nummum amissae. Vnus dumtaxat Nauta Maurus euasit, qui altero die in Malacense Nauigium natatu incidit: ex quo, simulque ex electis ac littus natifragij reliquijs, et cadaueribus 147 Consalui Aluarij in expeditionislaponicae periculis obedientia. cognita est calamitas. Ibant Patres quemcumque In casum parati, ac praesertim Consaluus, vt haec ostendunt sub profectionem Macao ad Patrem Generalem scripta. Omnes, inquit, mihi denunciant, prosectionem Iaponicam ob Caelum frigidius mihi periculosam, praesertim ob inualetudinem, qua super ceteras aliquot iam mensibus ex continuo lateris dolore conflictor, adeoque infirmarum sum virium, vix vt pedibus ad sacrificandum insistam: tamen Obedientiae vi confirmatus pergo, ac praeparatus ad id, quod Domino placitum fuerit, praecipuum ex ijs verbis, quae ad me tua Paternitas scripsit solatium capiens: si eueniret, vt in incoepto morerer, non fore male positam vitam. Sane iam ob perpetuos illos dolores, tam parum praesentibus bonis commoueor; vt ipsa, quae tantum contra 148 Eiusdem patria, ac munera in societate. interitum pugnat natura, multam iam vitam nequaquam requirat. Hinc apparet, quam suauiter Dominus Deus famulos suos ad migrationem paret. Erat Consaluus Lusitanus ex Villa vitiosa, anno millesimo quingentesimo quadragesimo nono ineunte in Societatem admissus. Diu in religiosis officijs, praesertim in Tyronibus in stituendis cum pietatis, et prudentiae laude exercitus. In Indiam Visitator missus, ita rem suscepit, vt quadragenario maior disceret cantum, quo maiore cum ceremonia ad nouae Ecclesiae malestatem sacris operaretur. Socius eius Emmanuel eodem seculi anno quadragesimo nono in Societatem se dedit spe Indicae profectionis: cum alioqui interno instinctu ad religiosam vitam inuitatus, 149 Emmanuelis Lopij virtutes. ad alias magis omnes, quam ad hanc, propenderet familias. Vir erat et ipse spectatae virtutis, et prudentiae, et animarum salutis appetentissimus. Quem Euerardus arcanis literis Valignano Visitatori, si quid humanitus ei eueniret, primo loco suffecerat. Tanto auxilio interuerso: simulque amissa totius anni annona, ad alimenta Sociorum, et Ecclesiarum instrumenta, quae aduehebantur ex India, cum Rex Bungensis vltro obtulisset quicquid pecuniae ad id opus soret, Patres contendendo acrius vires, conati sunt aliqua ex parte numerum supplere. Pater 150 Francisci Capralis laboriosa itinera. Franciscus Capralis, conscripto Iaponice catechismo, in quo non modo christiana explicabat dogmata; sed etiam Ioannis Facatensis doctissimi antea Bonzij adiutus opera cunctas Iaponicas euertebat secta; ex Regno Figeni peregrinationem rursus Meacum vsque suscepit. Cocinoco vna cum Ioanne Iaponio de Societate, septimo Idus Septembris profectus, Ximabaram venit: vbi iam triennio ante coeperant christiana sacra restitui: inde Tacaxim mari, post terreno itinere in Bungum, non sine periculo ob infesta latrocinijs itinera: cum Finguensis orae accolae saeuissimi inter Iaponicos haberentur, qui, vel vt sola detrahant vestimenta, homines necent. Cutamensibus ex itinere salutatis Funaium attigit: Vbi Pater Ioannes Baptista Ferrariensis sedem habebat. Hic transactis e sententia cum
Praetore Facatensi, quae cupiebat; ipse, et Ioannes Iaponius Euangelium vbique promulgantes, recreatis ex itinere Christianis, quos passim reperere multos 151 Facatae Cosmus nobilis Christianus sacram aedem, ac domicilium Patribus excipiendis extruit. annos Magistro destitutos, et aliquot praeterea baptizatis, Facatam venêre. Iam noua Vrbs stabat admodum frequens: et Cosmus nobilis Christianus sacram aedem, ac domicilium Patribus excipiendis extruxerat. Facatae mensem subsistunt repurgandis Christianis, Idololatris ad religionem inuitandis: ex quibus triginta participes diuinae lucis effecti, non sine aliquo patientiae lucro. Bonziorum, vt ferebatur inductu, per speciem diuini verbi audiendi, ad octoginta Ethnici conspiratione 152 Ethnicorum in Christianos conspiratio. inita, ad sacram aedem venerunt. Post concionem ex condicto, tanquam minime sibi foret satisfactum, strepere, et vociferari, et inuocare Amydam, nempe ea arte, vt Christianis aliquid mouentibus, per occasionem cuncta vastarent. Sed admoniti Christiani a Patribus, vt patienter contumeliam ferrent; coniurati nil vltra clamores, et tumultum in praesens ausi, tantum insequenti nocte obiectum domui murum, ac portam deiecere. Capralis, et Ioannes Facata 153 Capralis, et Ioannes Amangucium veniunt, et excolunt. Amangucium pergunt, vbi ex Iaponicae Ecclesiae primitijs aliquot Christiani degebant a Sancto Xauerio initiati; annum iam prope vigesimum nullo de Societate conspecto, quo auidius, latiusque excepti. Ad Vrbem appropinquantes, cum fama praecucurrisset, obuios ad quatuor leucas aliquot habuere, ac subinde alios laetitiae plenos, ac lacrimarum. Supererant partim in Vrbe, partim in vicinis circa Villis Fideles numero ferme trecenti, qui tandiu cultore destituti, nil poene praeter voluntatem integram conseruarant. At ea auiditate diuinum 154 Catharinae a Miano pietas. verbum excipiebant, tanquam collectam ex longo famem saturaturi. Catharinae a Miano Ethnicis iuxta et Christianis in sanctitatis opinione eminebat ardor. Haec erat anus octogenaria in Pago Miano degens, tribus ab Vrbe passuum millibus: vbi ad centum alumnos Ecclesiae Sanctae pijs monitis, et exemplis ipsa genuerat. Tempestas erat hiberna, et frigora ingentia, cum inter Iaponias Amanguciana plaga perfrigida sit. Cumque Pater Capralis non nihil ab se praestitum putaret, quod ea Caeli inclementia noctu surrexisset ad preces, vt ipsemet scribit; ecce Catharina trium millium passuum itinere confecto, gelido flumine bis tranato, solo niue operto, et multa saepe tum ipsum labente, ante lucem apparebat, vt Sacro, quod diluculo fiebat, non festis modo diebus, sed et operosis quotidiê interesset. Noti, quod ante lucem properaret, deterrebant metu luporum: sed ipsa, nil timendum aiebat ad Sacrificium Sacrosanctum eunti. Eadem, ante restitutam Amangucij sacram aedem, Dominicis diebus ad orationem pergebat in eum locum, vbi olim ea steterat: atque vt intelligas, qua in diuino obsequio animi liberalitate, nobilitateque vteretur, quaesiuit ex P. Caprali, num peccatum soret nocte somnum repetere post orationem. Nam cum ipsa lassitudo interdum ad modicam quietem adigeret; verebatur ne parum humanum esset, ac pium, 155 Ethnici ad Christum conuersi, et sacra aedes excitata. posteaquam ad orationem quamlibet multa nocte surrexisset, a congressu diuino rursus somnum admittere. In Vrbe centum septuaginta duo ad Christianos additi: duo et quadraginta in Pago Catharinae Miano, sacra aedicula hîc quoque ex palea, et canna palustri excitata. Quidam duorum dierum itinere baptismi causa 156 Quidam duorum dierum itinere Baptismi causa aduenit. aduênit: cuius amorem nouem ante annis ex Matthaei sermone conceperat. Matthaeus Vir bonus erat, ac simplex e Xauerij Christianis, qui per Pagos venalia circumferens vtensilia quaedam minuta, acus, pectines, et similia his, religionem pariter Christi disseminabat: admonens homines, vt Patres conuenirent: 157 Matthaei Viri simplicis in Ethnicis edocendis industria interim nonnisi vnum Deum colerent: quodque rectum suaderet conscientia, facerent: quod secus, vitarent. Nam se nihil amplius scire: et is diligentius edoctus multo exinde vsui fuit. Doctior erat, et acer bonus caecus Tobias, qui circumiens emendicans, aclyra gentis more non inuenuste canens: aditumque inde 158 Insignis de Veneficis victoria a coeco Tobia relata. ad Proceres quoque habens; Bonzios ipsos animose lacessebat. Et ferunt Bonzios, cum certamen sustinere ipsi nequirent, Nationem Veneficorum, Iamabuxos nominant, Daemonum assuetos congressibus, incitasse, vt certamine cum coeco suscepto, si aliter non succedat, Daemonibus in eum immissis victoriam extorqueant. Nec abnuêre Iamabuxi: victique facile disserendo, palam magicas
artes aggrediuntur, audiente, ac ridente coeco: necquicquam posse ea monstra aduersus Christianos praedicante: cum repente ipsosmet Iamabuxos tremor horrificus occupat. Et iam haud dubie Daemones inuadebant, nisi ad Tobiae pedes prostrati veniam facti postulassent, nil in posterum tale commissuros polliciti. 159 Meacensis Imperij motus bellici. Ex hac hominum indole renascens Amanguciana Ecclesia ad exitum vsque anni Capralium tenuit, acceptis a Nobunanga literis, in quibus de misso ad se Clypeo grates agebat. Sed nulli vspiam tot, tamque varijs agitantur fluctibus Euripi, quot per id tempus iactabatur motibus Meacense Imperium. Organtino apud Sangam degente, praesertim ad solennia maioris Hebdomadae, et Paschae cum ex finitimis eo locis Christiani conuenirent, Meaci Aloysius Froes diuinam rem procurabat. Huc inter ceteros sancta Hebdomada e Regno Voari aduenere quatuor Christianicum Constantino, qui statin Templum ingressi, prostratique, ac soluti in gemitus, ac lacrimas, cunctos vehementer commouerunt. Constantinus instruxerat comites, et baptizarat. Nam in Oppido Fanamasa, cum alij deessent Magistri, praedicabat sanctam Fidem, disputabat cum Bonzijs, et humilitate, fideique praestantia cunctos superabat, baptizabat quos erudierat, sepeliebat mortuos. Oratorio etiam Domi suae excitato conuocabat fideles ad preces: cuncta demum Viri optimi, multa seduli Pastoris ita obibat munia, vt ibi Christianos Constantini discipulos appel arent. Commodum Paschalibus solennibus aduersus quemcumque casum Christiani se se munierant, cum omnia coepta turbari. Nobunanga, post restitutum Cubosamam, identidem suis e Regnis vel per se, vel per Legatos reuisebat Meacenses res: tanquam ius, aut certe patrocinium obtineret. Tandem siue occasionem quaerens, siue studio superuacuo boni publici, perperam administrari Imperium iactans, certa mittit capita ad Cubosamam, in quibus administrationem corrigeret. Non deerant Nobunangae osores, vel qui aegre ferrent adeo illi obnoxium Cubosamam, quod ipsis quoque eo minus loci relinqueretur, quo ille plus occuparet. Horum vocibus priuatarum rationum studio, quid in commune expediat, vt saepe vsu venit, minus aduertentium, instinctus Cubosama, iussa, Nobunangae detrectans, bellum praeoptat. Diditur continuo rumor in Vrbe, adesse Nobunangam, et miserabilis ex vano metu oritur tumultus: vt aliquando etiam totam noctem clamore edito a latronibus, adesse hostem, quo impunius ipsi praedarentur, omnia inanis terror permiscuerit. Ceterum Cubosama inito foederecum fratris sui interfectoribus, cum Sotaio Sannixu, Mioxindono, Bonzio Vocazensi, et alijs potentibus, hos inter populi terrores agebat prope securus: eo praesertim quod Bonzius Vocazensis Xinguen Cainocuni Rex, Regnis aliquot ex ora Bandoensi, ac postremo Totomi, et Micauae occupatis, in Nobunangam tendebat. Hic cum suum Parentem deiecisset e Regno, ac filium maximum squallore carceris enecasset, abraso vertice se Bonzium fecerat: postea Parricidia profitens Iaponicarum legum custodia Xacam ipsum velle supergredi, rer in die Idolis sacrificans, ac sexcentos ad eam rem Bonzios in exercitu ducens. Hanc vitae viam, ac sectam sequens Nobunangae eo nomine erat infestus; quod is plane contrariam sequebatur. Figenoiamae Monasteria, et Sacomoti Fana euerterat: Bonzijs vbique spoliatis vectigalia eorum transferebat ad milites: irridebat Iaponios Deos, sese serens Fotoquium viuum multo potiorem lapideis: ad quem cumi Bonzius Xinguen literas quoque dedisset, cum hac inscriptione: Summus in stirpe Regum Tendaxiorum, ac religiosissimus Xinguen. Ille respondit: Regnator Daemonum, Sectarum impugnator Nobunanga. Hos tam diuersis ingenijs committebat inter se Numen verum: vt inter ea certamina lux veritatis emicaret: coecique mortales ab inani superstitione animos ad religionem veram conuerterent: praesertim dum Nobunanga tantus Deorum contemptor, tantum crescit. Igitur Cubosama sciens Nobunangae Regnis imminere Xinguem; de sua socordia aduersarium promptissimum metiens, nunquam putasset fore, vt ille in Meacum eorerum articulo veniret: 160 loannis Naitodoni religio. cum repente praegressus celeritate famam, cum exercitu non magno, sed robusto conspicitur. Summa in Vrbe trepidatio, haud paulo maior ex re, quam nuper
fuerat ex rumore. Ioannes Naitodonus ex Regno Tambae in auxilium Cubosamae venerat cum quadringentis equitibus, peditibus mille sexcentis, Cruces in insignibus, Iesu nomen late emicans in clypeo gestans: inque iuranda fide, se vnum venerari Deum Caeli, terraeque Procreatorem professus, non nisi christiano ritu iusiurandum conceperat. Venerat dehinc ad Ecclesiam, acceptoque libello noxarum monitore Confessionem peregerat. Is, cum adfuit Nobunanga, in primis curarum habuit res Ecclesiae tutari, missis, qui asportarent in Tambam. P. Aloysius trepide compositis rebus, partim etiam in horto defossis, quia si direptioni Vrbs traderetur, in odio Bonziorum, in auaritia, et licentia militari summe periclitabatur; ipso die Ascensus in Caelum Christi, pauculis Christianis, Cosmo in primis, et Antonio comitantibus, Vrbe excessit. Quo die Nobunanga ad Meaci progressus moenia, edicto proposito capitali, si quis militum suorum in Vrbem irrumperet, octo, qui id ausi erant, obtruncat. Cubosama cum Ioanne Naitodono, ac militari multitudine in Arcem se receperat. Ciues in circumiecta oppida, ac Villas, impuberes, filios, mulieres, pretiosissima quaeque rerum summouerant, rati hostem haud dubie ferro, igni, rapina in Vrbem desaeuiturum. Foederatorum Cubosamae nemo ausus in conspectum Nobunangae venire: tantus in nomine eius Viri terror inerat. Qui, quo honestius saeuitiam exerceret; primum allegasse homines ad Cubum de pace: et cum pertinax allatum esset responsum; illacrimasse dicitur, quod cogeretur asperiora tentare: ac protinus in omnem circa agrum, ad ternas, quaternasue leucas septem cum singulis agminibus Duces dimittit, vt populentur, incendant, peruastent omnia, Villas, Coenobia, Oppida. Strages maxima, praeda immensa fit, cum res, pueri, faeminae, quae ex Vrbe summotadixi, vel igni perirent, vel venirent in hostium manus: inuento ibi exitio, vbi persugium quaesierant. Nonaginta numero Oppida, quadringentarum, 161 Nonaginta Op pida vno die co mburuntur. quingentarumue familiarum, praeter minora innumera, vno die igni consumpta: nonnulla calamitatem pretio redemerunt. Hîc Ciuitas haud dolore magis rerum, carorumque in agro pereuntium perculsa, quam impendentis in horas sibi tempestatis concussa metu, coepit Nobunangae animum tentare pecunia. Duae veluti Vrbes Meacum conflant: quarum alteri inferior Meacus: alteri superior nomen est: et haec duplo maior inferiore, nobilitate, et opulentia pollet. Vtraque separatim Internuncios, mittit, cum sponsione pecuniae. Nobunanga superiori Meaco siue, vt iactabat, iratus, quod aedes ab se ibi coeptas disturbauerant, siue quod amplior esset praeda; pretio nullo placari potuit. Qua in desperatione quidam e Ciuibus, vltro igni subiecto, noctu tertiam tectorum partem absumpsere: postridie reliquum consecit hostis Ad septem tectorum millia, et magnificentiae memorandae Bonziorum Coenobia viginti conflagrarunt. Meaco inferiori pretio quoque, vt pauperibus, remisso pepercit: Deo sic permittente, quod ibi plerique versabantur Christianorum, aedesque sacra, et Patrum domicilium stabat. Quod si contra euenisset, vt in partem hanc, salua 162 P. Aloyfius Froes caelesti tutela seruatur. altera, incidisset calamitas; iam Diabolo, ac Bonzijs paratae erant calumniae, quasi ab Iaponicis Dijs immissa, christianae religionis odio, strages foret. Inter haec Aloysium sic Agro, sic Vrbe infesta per ingentia discrimina caelestis tutela seruauit. Simul Vrbe exijt, ad Pagum suburbanum Cungium nomine ducitur ad Benedictum Antonij fratrem: inde in aliam nepotis Antonij, quae videbatur tutior, domum transfertur: cum repente trecenti irrumpunt milites. Tum Christiani fluctuare, nec satis videre quemadmodum Aloysium conseruarent; alijs alio trahentibus, de eo, non de sese solicitis; tandem ad Virum inter Paganos Principem ducunt: qui, quod parentem christianum habebat; non illibenter excepit, occuluitque in pusillo paleario a tergo domus. Hîc et a plumbeis globulis periclitatus est, dum milites altilia sclopetis omnia interimunt: et multo magis a fraude Paganorum, qui, ad conciliandam sibi gratiam militum, indicant adesse 163 Christiani impauidus animus in tuendo P. Aloysio. Christianorum Sacerdotem, ac posse occidi, vel si magis placeat spoliari, ac magno vendi. Quam, ad vocem globus militum citato ad eum, qui Patrem absconderat, accurrunt gradu. Is negare apud se esse, sique sit, citius susurum sanguinem,
quam proditurum: suum enim Patrem christianum esse. Quin cauerent ipsi hominem attingere, quod notus Nobunangae, et in gratia esset. Ita in praesens periculum excussum. Vbi nox terris incubuit, Christiani metuentes, quod euenit (Nam mox totus Pagus redactus in cineres est) in Oppidum quadringentis samilijs frequens ad celebre Tosi Monasterium transferre constituunt: in quo vnus e Christianis Alexander nomine, tres consobrinos habebat. Inclinata iam nocte perueniunt: ingressique arte propinquorum Alexandri; dum fossam Oppido interiectam in humeris sublatus Aloysius traijcitur; adsunt mulieres duae christianae, monentque serio ne Patrem vltra inferant certam in mortem. Indicio Ethnici Cungiani Bonzios de Patris aduentu praemonitos, iussisse occidi, cum primum adueniret, et domum in quam reciperetur euerti. Itaque cum nec regredi, nec progreditutum esset, et vector laboraret sub onere; incertus quo se verteret; vnus ex Alexandri propinquis, in se periculo recepto, domum suam audenter adduxit, vbi dies octo delituit: neque id Oppidum euersum in deuastatione est, salute pretio ingenti redempta. Inter haec miseranda species agri, et Vrbis, cum auxilium nusquam affulgeret, Cubosamam ad pacem, et ad obsequium inflexit. Protinusque in Regnum Vomi Nobunanga copias reduxit. Ex itinere florentissima nobilitate, et opibus longissima pace collectis Academia Bonziorum 164 Mille Bonziorum domicilia igni consumpta. Facusansi nomine, vbi multa coenobia, ac mille inter se singulis Bonzijs domicilia discreta, cum omni deliciarum apparatu direpta primum, tum funditus igni consumpta: vt haec quidam Ethnicorum cernentes in eam venirent opinionem, Nobunangam christianum esse: non enim alioqui tantum in Bonzios, ac Deos 165 Aloysius Meacum reuertitur Patrios odium posse gerere. Aloysius octauo postquam Tosi latebat die, inuentus a Christianis, quos Darius Tacaiamadonus Arcis Tacaccuqui praefectus ad eum conquirendum dimiserat, ac Meacum statim vt ab tempestate tetra diluxit, reuersus, consolandis Christianis instititit magno vtrinque sensu, sua quibusque damna, 166 Ioannes Naitodonus, eiusque srater Baprismo expiantur et Dei erga se pignora memorantibus. Ioannes Naitodonus paulo post in Tam. bam recessit optime de Cubosama opera, et consilio meritus, quem etiam migrare Meaco turpiter cogitantem repressit. Tosa Naitodonus, qui domum Ioannis omnem administrabat, die sacro Corpori Christi baptismo expiatus, ac Thomas dictus est. Tum septimo Idus Iunij Guembadonus frater ipsius Ioannis maior baptizatus vna cum filio: illi Iuliani, huic Benedicti nomine imposito. Dumque 167 Brasiliae res. in Tamba copiolae Christi augescunt patrocinio Ioannis; opportune Iulianus apud Cubosamam potens successit, qui Meacensem Ecclesiam tueretur. Respirabat interim Brasilia cura in primis, et virtute Ignatij Tolosae: qui superiore anno aduectus e Lusitania Prouincialis, rebusque in Vrbe Sancti Saluatoris, et in Colonia Pernambucensi compositis; ad visendas austrinas Prouinciae sedes egressus, quarto idus Ianuarij ad Vrbem Sancti Sebastiani aduênit, comites ducens, quorum accessu id domicilium absolutiorem Collegij formam indueret. Diuinae fuit clementiae, quod in manus Anthropophagorum non deuenere. Qui cum ostium fluminis, quo ad Vrbem subitur, cum lintribus quinquaginta obsiderent; ad Nauigij, quod Patres vehebat conspectum, tanquam iniecto diuinitus terrore, subsequi Classem suspicati, relictis impedimentis, lintribus confractis, in fugam 168 Ignatius Tolosa Prouincialis in Vrbe S. Se basti ni Collegium format. praecipitem euanuere. Statim Ignatius ad Collegium formandum adiecta cura studia virtutis inflammauit, et ad domesticam disciplinam, et ad proximorum commoditates. Ante omnia diuinissimum Christi corpus perpetuo asseruandum in Templo collocauit, ornatissima supplicatione praegressa. Quod nunc primum in ea Ciuitate asseruari perpetuo coeptum: et inter Ciues Sodalitatem Sanctissimi Sacramenti inftituit. Dumque priuatim Domi repetuntur Exercitia Sancti Ignatij; seruet studium corpus afflictandi, et humilia tractandi munia: simul in 169 Catechesim docet. Templo coepta exuscitari Ciuium pietas, praesertim P. Ludouici Granae concionibus, eo gratioribus, quod ab excessu Nobregae Euangelico Oratore caruerant. Ipse Prouincialis catechesim ad pueros habebat, cum grandiorum quoque natu profectu. Blasius Laurentius primo Prorector, mox Rector Collegio praepositus 170 Schola instituitur. est. Schola vnica in praesens instituta prima elementa literarum discentium,
171 Fundum ab Hege attribuitur Collegio. ex quibus praeparati, qui latinam quoque Grammaticam anno insequenti docerentur. Inter cetera Fundum quoque ab Rege Collegio attributum, cuius magnam partem alij, atque alij occuparant, Prouincialis non sine aliquo certamine recuperauit. In eo Fundo Pagus erat Brasiliorum, Sancti Laurentij appellatione: quos Patres ab se eruditos in fide curabant. Ex hisNeophytis primarius lateris dolore graui correptus, sic vt animam nequiret trahere; egit se in sacram aedem, bacillo innixus: postque peccatorum confessionem, dum se solum credit (audiente Fratre Consaluo Oliueria) ante Altare genibus flexis, clara voce hunc in modum orauit, Domine, tu nosti, posteaquam Christianus sum, nunquam me vixisse improbe, nec ad meorum maiorum mores redijsse, meaeque coniugi fidem, seruasse. Omnino tibi, Domine, sanandus sum. Credo enim ita fore; quia tu Pater 172 Lustralis aquae contactu aeger sanatur. meus es. Quo dicto ad Lustralis aquae vas progressus, latus dolens abluit, ac statim liberatus dolore, relicto bacilio, domum valens reuertit: ex eoque tempore beneficij memor, multo studiosius Sacellum, resque frequentauit diuinas. Sed paulo post non leuiter in eo Pago Patres periclitati sunt. Nam cum coepissent quibusdam potentiorum abstrahere pellices; quidam Europaeorum prae compendio mortali, nec conscientiam suam, nec bona, seu mala aeterna quicquam pensi habentes; vt eos sibi obnoxios redderent, solicitare instituunt: quid nam sinerent sibi eripiamicas, et vitae omnem dulcedinem verbis Patrum? Eis neque sagittas, nec telum esse vllum: vterentur igitur sua libertate securi, et defenderent. 173 In Pago S. Laurentij periclitantur Patres. Diabolica persuasio ita rudes animos concitauit; vt tutum non fuerit, feruente illo motu, Pagum adire. Quin etiam qui in Collegij aedificatione laborabant, abstulere furtim se fuga. Sed tandem, Deo iuuante, patienter, ac molliter tractando, seroces animi ad pristinam modestiam reuocati. Rebus noui Collegij constitutis ad Praefecturam Sancti Vincentij Tolosa progreditur. Ibi reperit P. Iosephum Ancietam, quem destinauerat Collegio Sancti Sebastiani Rectorem, merito apud omnes in opinione sanctitatis, eoque auctoritatis maximae. Itaque tum propter felicem ibi rerum administrationem, tum quia vt in valetudine claudicante, eam regionem maxime salubrem experiebatur; abstinuit loco mouere. Diuisa eautem Prouincia in partes duas, ceteras sedes Collegijs subiecit. Collegio Fluminis Ianuarij sedem Sancti Vincentij, Piratiningae, et Spiritus Sancti: 174 Piratiningani Populi pietas. Collegio Sancti Saluatoris Illaeos, Portum securum, Pernambucum. Piratiningae quoque iussit perpetuo asseruari Sacrosanctum Christi corpus: vbi valde delectatus est populi pietate. Nam cum Parochum nullum haberent, nisi duos de Societate Sacerdotes cum Laico; sic erant instituti cognitione rerum fidei, et moribus; vt Religiosorum familia Pagus omnis videretur. Non hic diu moratus, quia festinabat ad Vrbem Sancti Saluatoris regredi Congregationem Prouincialem habiturus, Procuratori Prouinciae, qui Romam mitteretur, legendo: quam ob causam vt nunquam nauigij inopia retardaretur; nauigio coempto vtebatur. Salutatis in reditu Socijs Fluminis Ianuarij, Nono Kalendas Maias Sancti Spiritus Partum ingreditur, quartoque post die repetit cursum, Eo die sub vesperam oborta tempestas dum magis, ac magis inhorrescit, adultaque iam nocte Nautae per tenebras non agnoscunt loca, sed existimant se vento, qui incumbebat a puppi, per altum agi compelluntur ad littus. Nauigio vadis infixo, desaeuiente mari, ac procella, Nautarum quidam ausi natatu tentare, et explorare loca, fecere animum alijs ad fortunam eandem experiundam. Actum de se se Patres rati consuetis animos munimentis curarunt. Aderant Sacerdotes Ludouicus Grana, Antonius Rocca, Vincentius Rodericius, Ferdinandus Ludouicus: duoque non Sacerdotes Ioannes Sosa, et Benedictus Lima Monebat Ignatium Nauclerus, vt positis vestibus maturaret desilire in mare, dato negotio Nautis aliquot, qui illi praesto essent. At ille peritum se nandi negans, perseuerabat genu flexo in puppi, auxilium implorans diuinum. Cum ecce tibi vasto abreptus fluctu, qui totum nauigium cooperuit, in mare prouoluitur. Rem conspicati Antonius Rocca, et Ioannes Sosa nonnihil nandi periti, et ipsi opem Patri laturi se se deijciunt. Locus erat maxime periculosus, omnibus infra ipsum
175 Polosa Prouincialis ab vndis exeptus incolu. mis ad littus eijcitur. lapsis nauigium. Sed Deo opportune suam porrigente dexteram, Prouincialis, vbi aliquandiu fuit in profundo, et aquae aliquantum hausit, iterum abreptus ab vnda eiectus in littus est, plane incolumis, vt erat vestitus, cumque Rosario in manu, et reliquiaria theca ab collo pendente. Plus periclitati, qui periculum eius propulsaturi desilierant. Tandem, cum aqua non esset alta, omnes cum vectoribus numero quinque et triginta, impetus fluctuum eluctati, in littus euaserunt. Vnicus restabat in Nauigio Aloysius Grana: quem nonnihil cunctatum, continuo vndarum illisu interiora Nauis disiecta interclusere. Tabulata soluta, ac dissultantia, capsaeque, et lignum Brasilicum, quo erat oneratum Nauigium, non solum moueri loco prohibebant; sed grauiter tundebant, ac vulnerabant, 176 Aloysius Grana B. Virginis ope ex vndis euadit. nec ferri auxilium poterat. Tum Prouincialis tam praesentem sibi diuinam expertus clementiam, abiectis in littore genibus, precatur caelestem Patrem, vt velit sibi, in Beatae Virginis gratiam, vitam illius sui famuli condonare. Et ecce Nauigij alueus, qui solus iam supererat, dissilit duas in partes, et Aloysius in vado relinquitur. Ea re sumpto animo, vt in suprema necessitate connitens, vbi paululum promouit; tandem auxilio Nautarum ipse quoque euasit. Ita rerum duntaxat damnum est factum. Transacta in littore tota nocte, plerisque nudis, alijs male tectis, et vuidis; cum diluxit, vbi locorum essent circumspectantes; noua deprehendunt Dei cum misericordia irascentis argumenta. Si paululum ante naufragium progrediebantur; in fluuium dulcem incidebant, qui tanto cum impetu in mare effunditur, vt ex eo nouem ab ostio millibus passuum aquam in mari dulcem nauigantes hauriant. Ergo illuc vsque progressis, haud dubie inter vortices, et colluctantes maris, ac fluminis gurgites omnibus fuerat pereundum. Si naufragium paulo citius faciebant; loca erant vadosa, coecisque saxis, et cautibus ita obsepta, et ita procul ab littore; vt nulla relinqueretur salutis spes. Patres, ac ceteri naufragi ad Oppidum Sancti Spiritus, vnde sexdecim leucis aberant, grauissime cum fame, sitique, et viarum asperitate conflictati rediere: 177 Petrus e Franciscana Familia aedem B. Virginis a Rupe aedificauit. salutata prius, vti in discrimine promiserant, aede Beatae Virginis, quam vocant a Rupe: sita enim est praecelsa in rupe secundum mare late conspicua, magnumque solamen praeter nauigantibus, a quibus religiose aditur ad exoluenda vota. Fertur aedificasse eam Religiosus e Franciscana Familia Petrus nomine, rudis literarum, nec Sacerdos: qui Moderatorum suorum permissu in Brasiliam animas 178 omo rudis in side multos eru dij. Deo lucrandi studio transgressus; in nostrorum Patrum comitatu Pagos Brasiliorum circa Vrbem Sancti Saluatoris aliquandiu iuuit. Deinde ad Praefecturam profectus Sancti Spiritus, in Pago, qui dicitur Villa vetus, pietate accolarum iuuante, aedem quam dixi, extruxit, addita domuncula in Sancti Francisci honorem, in qua cum sanctitatis argumentis decessit, semper Sacerdotum Societatis opera in Sacramentis suscipiendis, et tota sua vita temperanda obedienter vsus: cum ea tempestate nulli praeterea essent in Brasilia Franciscani. Hîc ergo Patres Sacrosancta Eucharistia Deo rite oblata, ac prope omnibus impertita vectoribus, magnis a domesticis, et vniuersa Colonia Sancti Spiritus excipiuntur officijs. Cuncti initio ex erumnis tentati morbis: mox recreati, coactique quinque menses subsistere Nauigij inopia intellexere quid in ea calamitate indulgentissimus Deus spectasset. Nam cum primo ad pias meditationes menstruo alij spatio, alij 179 Tolosa cam Socijs Lusitanos, et Brasilos excolit. quod ferebat valetudo, secessissent; nunquam dies sibi affulsisse meliores postea referebant. Deinde conuersa opera ad iuuandos proximos, vt ipsi calebant, et ad manum diuinam se aptius accommodarant; magno et conatu, et successu tum Lusitanos, tum Brasilios, et mancipia Aethiopica excoluere. Lusitanorum quamplurimi vitam Confessione generali retractatam ita mutarunt; vt bene exempta naufragio tanta conuersio videretur. Inter cetera, quod ante persuaderi nequibant, adducti, vt mancipiorum, quae habebant plane neglecta, sinebantque vel sine baptismo, vel post baptismum in pellicatu degere; curam Christianis Dominis necessariam susciperent. Ita vel abstractis, vel rite copulatis concubinis, flagitiorum immensa seges remota: et multi post catechesim caelestis aquae iniectu facti Christi liberti. Ad hae cum vetus perangustum, ac ruinosum esset
180 Templum aedificat dicatque S. Iacobo. Templum, exaedificatum est nouum admodum capax, et firmum, lapideis fundamentis, parietibus, ob fabrûm lapidariorum inopiam, terreis, sed ligno ita duro solidatis, vt ex lapide, coementoque confectis non multum cederent. Sancti Iacobi insignitum est nomine. Arcta erat in populo annona ac prope fames: et tamen e collata vltro stipe, non tantum ad aedificij expensam, duodecimque e Societate alendos, ac praeterea operas ferme quinquaginta; sed etiam ad multorum pauperum leuandam inopiam facultas praesto fuit. Quam Dei, populique benignitatem in alijs quoque sedibus eodem tempore Patres experti sunt. Nam cum 181 Dei prouidentia in rerum penuria. statuisset Prouincialis, vt vbique, praeterquam in Collegijs, emendicato victitarent; ostendit Deus quam ipse melior sit aeconomus, quam mortales: cum quos ante magnis curis ex agro maligne legebant fructus, affluenter, ac sine cura ex piorum liberalitate ipse domum mitteret. Inter haec ad Vrbem Sancti 182 Nouus Brasiliae Praefectus literario apparatu excipitur. Saluatoris nouus Brasiliae Praefectus Ludouicus Brittius e Lusitania appulit: quem apparatu magno, elegantique dramate, ac cetero Musarum ornatu Collegium excepit. Ille autem primo quoque tempore in colloquium venire cum Prouinciali cupiens, ratus quod erat, eum Nauigij inopia intercludi; ad conquirendum mittit, ac deducendum: et id Numinis haud obscuro impulsu. Nam cum Pater inclinato tandem Septembri vela fecisset, dieque Sancto Michaeli sacro, ter caecis saxis Nauigio illiso sic, vt videretur diuinitus ab exitio defensum, praesertim cum vetustate laboraret, nec crederetur vllo modo illisus nouos toleraturum, et tamen multum vadosi freti superesset; in tempore missos a Praetore cum leuiore Nauigio obuios habuit, in quod transgressus ad portum securum applicuit. Est in eo tractu aedes Beatissimae Mariae Adiutricis, prima ibi Sociorum sedes, nobilis fonte diuinitus concesso, et salubritate aquae, propter quam aditur e longinquo, vel eadem asportatur. Hîc Prouincialis iussit domum aedificari, eoque singulis Sabbatis Sacerdotem ad solatium accolarum, tametsi pauci sunt, sacrificatum accedere. Nocte proxima in priore Nauigio relicti homines, dum recta ad Sancti Saluatoris pertendunt, grauiter a tempestate periclitabantur: et plerique animum desponderant, cum vir inter eos primarius ad bonam spem omnes erexit, clamitans: Confidite Socij, ac bene sperate: Patres pro nobis Beatam Virginem Adiutricem precantur. Et ita profecto erat: nam ad strepitum procellae Prouincialis, eorum recordatus, magno studio clementissimae Reginae institit 183 Petri Leytonis Episcopi virtutes, et obitus. commendare: nec ij postea dubitabant salutem suam precibus Patrum acceptam referre. Sospes tandem etiam Prouincialis septimo Idus Septembris ad Vrbem venit, laetus noui Praetoris aduentu, sed multo magis moerens Episcopi Petri Leytonis desiderio: quem paucis ante diebus vita perfunctum reperit: erat enim plane, qualem Brasilia requirebat, Pastor laboriosus, vigil, amans sui gregis, ad pascendum indulgens, ad defendendum fortis. Totum Brasiliae tractum a Pernambuco Piratiningam vsque, amplius quadragintarum leucarum spatio, per aestus, pluuiasque inuisit, comitantibus semper aliquot de Societate: quam benigne vbique adiuuans, cunctis in rebus adiutricem volebat. Patri Quirito de erratis confitebatur, quamdiu agebat in Vrbe: idque pietatis, et exempli causa publice faciebat in Templo. Cuncta vita generali confessione repurgata, summaque cum religione lacrimis totus madens, diuinissimo Sacramento munitus, non vt optabatin Collegio, sed in suis aedibus, Sociorum tamen corona precibus iuuante, tanquam seruus fidelis, ac bonus in Domini sui gloriam intrauit, bibliotheca sua Collegio, supremo paterni animi monumento legata. Populus non secus ac Parenti communi lacrimas dedit. Ex multis, quos olim conflarant Patres Brasiliorum Pagos, quatuor circa Bayam supererant hac tempestate Sancti Spiritus, Sancti Iacobi, Sancti Ioannis, et Sancti Antonij. In his hoc anno ad 184 Sanctisima Eucharistia hominum moresimmutat. pietatem gentis promouendam duo momenti summi inducta. Primum Sacro sancta Eucharistia coepta idoneis praeberi. Spectabatur autem idonea praeparatio non solum ex mysterij captu, et cognitione; sed etiam ex vitae genere. Non facile explicatu est quantopere diuinus ille cibus mores hominum immutarit: vt sane iam Angelicae vitae elucerent vestigia in ijs, qui pane Angelorum vescebantur:
et sancta aemulatio coorta, dum certat pro se quisque, quam se maxime idoneum 185 Misericordiae Sodalitas ad hu mandos mortu os instituitur. reddere. Ita pietas multis modis augebatur, dum hi ad tanti mysterij susceptionem se comparant: illi iam suscepto praestare se dignos conantur. Deinde instituta Sodalitas misericordiae praecipue est ad mortuos humandos, eorumque animas precibus adiuuandas. Hisque Sodalibus id datum quoque honoris, vt 186 Vir ferox accesam in Sacrificio candelam sustinens immutatur. accensos sustinerent cereos, dum corpus Domini in Sacrificio eleuatur. Fuitque vir ante ferox, et inquies, qui totus in virum alterum conuersus est ex eo, quod iam, vt ipse aiebat, candelam Dei soleret manibus sustinere. Impetrarunt alicubi boni Neophyti, vt singulis mensibus Sanctorum nomina ipsis quoque distribuerentur: 187 Neophytis singulis mensibus Sanctorum nomina distribuuntur. polliciti eo die se diuina mysteria vsurpaturos. Iucundumque erat accedentes ad capiendam schedulam spectare, quam pie prouoluti in genua aliquantum precarentur. Verum, quia Sacrosanctam Communionem vulgari non oportebat; eius loco, vel ieiunium, vel flagellatio, vel quid simile concessum in diem Patroni. Omnino Azebedij, et Sociorum precibus tribuebatur, vt quibus in regionibus 188 Azebedij pre ci bus tribuitur. Neophytorum pietas. paulo ante dira, et flagitiosa barbaries dominabatur, atque adeo execrandae ex humanis corporibus epulae in delitijs erant; tam floreret pietas, tantoque caelestis gustu dulcedinis diuina mensa frequentaretur. Sancti Antonij accolis etiam christianae pietatis exercendae materiam nobile naufragium attulit. Procurabat eum Pagum P. Gaspar Laurentius, vir pusillus corpore, sed animo, et virtute par maximis: qui Iulio Mense cum ad Pagum Sancti Ioannis transisset celebri baptismo multorum Brasiliorum interfuturus; en trepidus nuncius, Nauem Lusitanam immanis molis, ex ijs, quae per Oceani vastitatem ad Indiam aguntur, ad Sancti Antonij littus fractam, cum rerum, et hominum summo damno. Quod serius nauigationem instituerat, tempestate compulsa ad Brasiliam oram, supra Vrbem Sancti Saluatoris ad triginta passuum millia, post tres amissas ancoras, latenti sub vndis scopulo illisa perierat, e victoribus quadringentis, 189 P. Gasparis Lau rentij, et Stepha ni Fernandij labores et praesidium in naufra gos. paulo plus centum viginti elapsis. Ad calamitatis nuncium Gaspar, et frater Stephanus Ferdinandius, quanquam praecipiti in occasum die, iter raptim corripiunt. Tetra nocte incertam, asperam, et salebrosam vim, incitante, ac duce caritate emensi; aliquot tranatis lacunis, cruribus ad vepreta laceratis, hora vna antequam Caelum exalbesceret, ad littus funestum venêre. Luce subinde orta miserandum spectaculum aperitur: constrata arena cadaueribus: haec tumida haustu aquarum, illa cautibus lacerata, alia lignis ac tabulis Onerariae oppressa, et quaedam eiusdem clauis transfixa: inter quae non pauci pueri cernebantur, et adolescentes. Non minus miseranda erat superstitum species, nudi, frigore confecti, tristitia, et desperatione obruti, aliqui etiam saeuis vulneribus saucij iacebant, omnes mortuis, quam spirantibus propiores. Ergo, quod res postulabat, Gaspar, et Stephanus represso dolore, et cohibitis lacrimis, iniecta humo raptim defunctis; superstites in Pagum deducunt, saucios Brasilijs gestantibus: certatumque in Pago Antoniani digna primo feruore caritate adesse omni officio miseris, pedes calida abluere, cibos proferre et quicquid e sua paupertate suppetebat. Inde naufragi ad Vrbem deducti. Qui si quos in itinere intuebantur de Societate; ruebant vltro in amplexus, cum lacrimis beatos se praedicantes, quod eo loco naufragium fecissent, vbi eorum inuenissent solamen: ac Regem Lusitanum multo plus huic Ordini debere praedicantes, quam in Lusitania notum esset. Quae in Vrbe confirmata, et aucta est admiratio, dum Collegij Patres, Fratresque, siue in curandis in Noscomio saucijs, siue in leuandis ceterorum calamitatibus, vestitu conquisito, cibatuque, et recuperandis naufragij reliquijs constanter 190 Emmanuel Ca strius, et Pantaleon Consaluus Religionis, et obedientiae causa extrema sustinent. insudant. Non abhorret ab hac narratione, quae extremo anno fratres duo Emmanuel Castrius, et Pantaleon Consaluus obedientiae causa, et religionis tulere. Pernambucum missi diebus quadraginta cum aduersis luctati ventis, cum soleat quinque dierum nauigatio esse, eo redacti inopiae sunt; vt aquae, et quidem ita vitiatae, vt necessitas modo tolerabilem faceret, vix tantum singulis in diem diuideretur ad potum; quantum oui gallinacei crusta caperet. Cibos marina praeparabant: sed et hi tandem consumpti coegerunt descendere. Quadraginta
leucis procul a Pernambuco in littus egressi adigente fame, cum quicquid se offerebat vorarent, agrestium quorundam fructuum fabis similium esu perniciabili grauissime vexati, ac prope extincti sunt. Dum deinde terrestri pergunt itinere, ad sexaginta traiecere flumina, et multa natatu, sarcinula ceruicibus imposita, cum in traiectu et Cocodrillos prope se cernerent, et pisces, quos Lusitani Tubarones vocant, ita feros, vt vnico morsu coxam homini, aut tibiam auferant. Non minus a Panteris, Tygribusque periclitati, et a fera Barbarorum ingluuie: cuius passim cernebant vestigia, solo offbus, et caluarijs sparso eorum, quos Barbari deuorarant. Cum per aestus immanes iter facerent, et tam crebro siue tranandis fluminibus, siue rore matutino madescerent; non solum pars inferior pedum, sed etiam superior vnica erat plaga. Quin et ab vmbilico ad verticem, deformem, et acerbum in modum vstulatis membris, exciderat cutis. Hae sunt vere viuentes Hostiae per obedientiam, et studium diuinae laudis, et proximorum salutis mactatae. Interim famulis Christi ita per ipsum abundabat caelestis consolatio; vt possent comitibus, qui ad tres et triginta simul ibant, solatio esse. Quorum non pauci se se desperantes exanimati substitissent in via, nisi ipsi alloquio, et opera sustentassent. In Regnis Philippo Regi nouo in Orbe subiectis Societas duas hac tempestate inchoatas habebat Prouincias: alteram in Peruuia, quae adultior anno millesimo quingentesimo sexagesimooctauo coepta: alteram in Hispania noua coeptam superiore anno: nec dum nisi Mexici, quae prima Regni Ciuitas est, ac Regno nomen dedit, certo domicilio constitutam. Supererant e Socijs in Floridam missis, quae fuit prima nouum in Orbem, praeter Brasiliam, Societatis 191 Peruuiae, Nouae que Hispaniae res. expeditio anno millesimo quingentesimo sexagesimosexto suscepta, bini Patres, Fratresque, quos, cognita Florida desperata spe, Petrus Sancius Prouincialis Mexicanus, tantisper iussit Habanae subsistere, dum Regis, Patrisque 192 Mexicana expeditio. Generalis voluntas exploraretur. Degebant Mexici in aedibus ab opulento viro, pioque Alphonso Villasecca donatis: prope quam cum sacram aedem ex tempore aedificassent, in eam octauo die Paschae ceremonia maxima, ac supplicatione, qua solet die suo solenni, diuinissimum Sacramentum ab Templo principe illa tum est. Porro dum Prouincialis, quid maxime pro rerum statu promouere pietatem posset, circumspicit; nihil reperit magis necessarium, quam idoneos Ecclesiae ministros, ac bonam educationem iuniorum. Iam enim cunctus indigenarum populus baptismum susceperat: Sed primis Magistris morte absumptjs, paulatimque sequentium laxatis moribus, apparebat horum incuria, et interdum non rectis exemplis, pietatem non altas in gente radices immittere: potius partem magnam non nisi externam Christiani professionem habere. Nec vero deerat ijs indoles, aut voluntas, si recte instituerentur, ad virtutem. Ad haec Hispana iuuentus nullo cultu educata primam naturae facilitatem ad virtutis disciplinam a Deo concessam, vitijs imbuebat. Ergo vtrique huic incommodo eadem opera posse obuiam iri Sancius intelligens, recte formanda literis, ac moribus tenera aetate; de Scholasticorum Collegijs Complutensium, ac Salmanticensium instar excitandis pro concione disseruit: ratione proposita, qua certa collata pecunia ad perpetuum parandum vectigal, qui aut liberos, aut cognatos, aut quosuis ex pietate vellent alere, ius perpetuum ad heredes transiturum Patroni 193 Collegium Apostolorum Petri, et Pauli inchoatur. acquirerent. Volentibus excepta animis cohortatio. Inchoatur Collegium Apostolorum Petri, et Pauli nomine, apposito Rectore prudenti, ac pio: et additi aliquot Collegis Conuictores: et alia subinde Collegia eiusdem Sancij hortatu, et magno labore extructa: quod primum ornamentum, et adiumentum ab Societate Ciuitas, et vniuersitas Mexicana accepere. Cum vero tantum inter Hispanos celebraretur Societatis nomen, eorumque tanta esset ad Patrum domicilium, Templumque frequentia; Mexicani indigenae vltro se se obtulere: quasi expostulantes, quod ipsis operae suae nihil impertirent. Quibus Sancius cum per Interpretem respondisset id fieri, quod non dum quispiam Sociorum linguam eorum maternam nosset: illique nullo verbo addito, sed tamen non contenti abijssent; Deus ad eos quoque consolandos, iuuandosque opportune Socios misit.
Aggregati ad Societatem nouem sunt, in quibus nonnulli linguae gentis periti, vnus in primis Sacerdos iam notus Mexicanis, ac venerandus. Quo auxilio, post 194 Supplicationes et Conciones vberi cum fructu instituuntur. breuem Tyrocinij secessum, visum est Prouinciali nouellae eius Vineae culturam aggredi. Primo igitur sacri Aduentus die, cum pro concione Sacerdos Nouitius denunciasset, Vt vesperi supplicationi per vias Vrbis ducendae interessent; vbi tempestiuum fuit, Crucem praeferente ipso Prouinciali; quibusdam e Nouitijs Mexicana lingua catechismum canentibus, aggregati sunt ad quinque millia Neophytorum. Itum est ad eorum Paraeciam, et appropinquantibus Parochus obuiam processitcum sua multitudine praelato Crucifixo. Pater Nouitius verba iterum fecit in Paraecia, pro plausu vberem audientium fletum reportans. Inde ad Collegium per plateam per platem maiorem cum agmine vniuerso reditum: statutumque, vt in posterum ad Patrum Domicilium conuenirent Dominicis diebus erudiendi: vt saltem ea ratione duobus Vicis praecipuis Indigenerarum, qui Mexici sunt, pro 195 Catechismi exercitationes. virili consuleretur. Ea res inde perpetuo continuata, ac per hebdomadam paruuli catechismum doceri coepti, assuetique inter se interrogatiunculis concertare sane magna spe maximi commodi. Illud maximam faciebat spem, quod insigni quadam, ac notabili propensione amabant Societatem, eique se totos formandos, docendosque praebebant: quod non ex nouitate modo, ac fama secunda, sed inde reor maxime ortum, quod cum humili admodum ingenio, ac seruili sint; nec solum, vt ea postulat indoles, sed etiam saepe durius tractarentur; vbi Patrum benignitatem, ac mansuetudinem degustabant; ad eos tanquam pueri in Matris 196 Variae per Prouinciam excur siones. sinum confugiebant. Coepit hoc anno Societas breues per excursiones late per Prouinciam conspici. Nam in Mechuacanam Prouinciam per occasionem suscipiendi sacros Ordines aliquot profecti; alij in nouam Galleciam, alij ad Iasquenses argenti fodinas, Missionum Societatis specimen praeclarum dedêre. In Peruuia duo erant Collegia, Limae vnum, alterum Cusqui, quae sunt principes Regni totius Vrbes. In Vrbe Pacis, vbi Collegium Ioannes Ribius meditabatur, cum 197 P. Ioanni Zuniga falsò imposira. duobus socijs, tanquam in statione, agebat P. Ioannes Zuniga, singulari profectu, praecipue continendis in pace, ac Regis obsequio Ciuibus. Quae dum maxime vrget, Satan moram, vnde minus consentaneum erat, obiecit. Praecesserat quaedam seditio: cuius in auctores, et conscios dum Proregis iussu acris exercetur quaestio; inuentus est, vt non raro euenit, iniquus delator, qui quoscunque libitum esset, in discrimen summum vocaret. Quem cum Pater pro caritate Christiana monuisset, vt conscientiae suae, innoxiorumque vitae rationem haberet; neue creare animae suae multo perniciabilius, quam aliorum rebus, et capitibus exitium vellet; homo perditus ipsum Patrem arripuit, detulitque, tanquam conatum prohibere quaestiones, et noxios tegere. Prorex Cuquisaquae tum versabatur: audita calumnia, vt nimis importuno versabatur incrimine; iubet Patrem comprehendi, cumque fida custodia primo quoque tempore in Hispaniam asportari. Quam sententiam tametsi, rebus breui illustratis, recusauit; tamen exire illa e Prouincia Zunigam iussit: qui cum singularem modestiam, et humilitatem tota in ea re praesetulisset; Cusquum secessit. Subinde Cusquum venit Iosephus 198 P. Barzanae vtiles labores. Acosta Portilli Prouincialis loco id Collegium inspecturus. Ea prima fuit inspectio. Inuênit apud Hispanos, et Indigenas laborantes vtiliter Barzanam in primis, qui communem linguam ita callebat; vt alter in eo idiomate Demosthenes haberetur. Scripseratque magno labore opus Hispanoperuuicum, non adiuuandos modo populos, sed etiam Pastores complexus: Catechismi vniuersi expositionem in sermones, seu homilias digestam. Domestica non nihil disciplina claudicabat. Nam Iacobus Lopius, qui praeerat, alijs fortasse plus aequo rebus intentus; 199 P. Ioannes Zuniga in Templo, et in foro ad Concionem frequentissimam verba facit. ad continendam in officio rem minor erat. Eius loco Zunigam Acosta praefecit: domique ac foris studia pietatis hortatibus, et exemplis incendit. Non sacris modo diebus in Templo, sed etiam die Iouis in foro verba faciebat ad concionem frequentissimam, approbationem conuersione morum prodente. Multi etiam commoti ad Societatem capessendam: ex quibus cum septem legisset, experientia affirmauit, quod iam ante quoque coeperat apparere: natis in ea regione
200 Mexicani inbonis incoeptis, inconstantes. bonis in incoeptis deesse constantiam: quatuor eorum spatio semestri dilapsis. Rebus Collegij compositis, secum Aloysium Lopium ducens, et Consaluum Ruitium Peruuice doctum, Arequipam septuaginta circiter ab Cusquo leucis discessit. Ea est colonia non magna: sed loco sita peramoeno, ac salubri, non procul a mari, ad montis radices, tantum tremoribus terrae interdum obnoxia. Foecundus est ager, vitibus abundans, et arboribus pomiferis, laetissimisque prospectibus patens. Inuênit magnam de Societate expectationem, quae fuit ad bene 201 Missio Arequipana. gerendam rem praeparatio vtilis. Continuo solennia Missionum munia aggrediuntur. Acosta ter, quaterque per hebdomadam in Templis ac foro verba facere: tertio quoque die post Sacrum in Xenodochij Templo, vbi diuersabantur, Christianae doctrinae capita explicare. Consaluus Peruuos edocere, singulis Dominicis in primaria Aede: iuuare Lopius vtrumque, et Ioannes Casasola ab Vrbe Pacis accitus. Pulchrum erat cernere agmina Peruuorum, mancipiorum, Aethiopum, ac puerorum, qui per Vrbem ad Xenodochium canentes fidei summam deducebantur. Itaque facile cuncta commota est Ciuitas, ac renouata, praesertim 202 Animarum fructus. confessionibus, quas plerique opulentiorum Ciuium ab multis retro annis replicauere. Ex his vehementi oborta Collegij habendi cupiditate, rei conficiendae Vrbis Praefectus, Patre prorsus ignaro, hanc viam iniuit. Iussit post eius concionem fores Templi occludi. Tum ipse, ac Primores, quae visum est, praefati, hortari vniuersam multitudinem coepere, vt ad Domicilium Arequipae Societati ponendum pro se quisque conferret: eoque die, ac proximo ad septendecim 203 Collegij fundatio. castellanorum nummûm confecta: cuius summae oblationem, cum Senatus literis Prouinciali misêre, vehementer instantes, vt Domus quamprimum statueretur, Extremo haec anno gesta. Ex quo in nouum trangressi annum, sermonem Romam ad Societatis caput referamus.
HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Secundus.
PROSPERE Euerardus in omnes vigilans commissae sibi familiae 1 P. Io. Nicolaus de Notarijs Pro uiaciae Romanae praeficitur. partes, recognoscendisque singulorum officiorum, ac ministeriorum regulis interim elaborans, in illud praecipue dabat operam, vt regiminis formam vbique simplicem, atque suauem statueret. Romanae Prouinciae Ioannem Nicolaum de Notarijs Collegij Perusini Rectorem praefecit: et quia quantum momenti 2 Euerardi cura in recta Roma ni Collegij institutione. in recta Collegij Romani institutione, pro Alumnorum numero, ac ceterorum exemplo Collegiorum foret, intelligebat; quadraginta dierum spatio in eius cognoscendo, componendoque statu posuit. Quo tempore cum singulos humaniter, ac patienter audisset; priuatimque ad virtutem perfectam, ac nominatim ad caritatem fraternam incitasset; ad extremum discessurus vniuersos publice inflamauit, Gratulatus initio quod multae in eo interiore cum Socijs vsu praeclara reperisset: quinque capitibus, quae ad incedendum recte 3 Euerardi adhortatio. per Instituti Societatis viam necessaria duceret, explicauit, allegoria a re bellica ducta. Nam, cogitate, inquit, eximium virtute, ac robore exercitum, quia ad excellentem expeditionem, nempe ad asserendam in libertatem pressam tyrannide, iustoque reddendam Domino nobilem Prouinciam ducatur. His egregijs bellatoribus, si forte grandaeuus vir, idemque perbeneuolus, ac militiae non imperitus obuius fieret; in hanc opinor sententiam eos alloqueretur: Quam suscepistis, expeditio, digna est vestra virtute, Milites: quam ingredimini viam, commoda, et plana est. Sed quia in itinere longo euenire multa possunt, accipite monita, quae vobis vsui in tempore sint. Ante omnia vnicuique vestrum necesse est deliberatum sit, ac fixum persequi, atque exequi coepta. Qui non ita obfirmato ante pectore hanc viam capessit; is non durabit inter aerumnas: et leuia quoque omnia intoleranda ducet. Deinde necesse est constituatis vestra omnia, rem, vires, vitam, et quicquid opus poscet, huc impendere. Sic decet Viros tantae generositatis. Itaque si ad haec quispiam, cum domo profisciceretur, minus animum confirmarat; nunc plane hoc loco confirmet. Sed necesse praeterea est, illud serio in animum inducatis, nutum, ac ductum vestri Imperatoris cura intenta sequi. Inde vestrae spes victoriae pendet Nam, quae Ducis ad nutum multitudo non paret, non exercitus, sed turba est. Contumax miles non refert ex victoria palmam, sed vitam relinquit in pugna. Ac nostis capitalem contumaciam esse. Quod sane merito sit: nam obsequium tanti est, quanti victoria, et vita: quia vbi obsequium labat; neque victoria acquiritur, nec vita seruatur. Non igitur solum iussis contraria committere non debetis; sed insuper cauere, ne iussa praetermittatis. Vt autem ad vestri Ducis imperium, ac nutum prompti, expeditique sitis; impedimenta, et sarcinas necesse est deponatis: quo vestris duntaxat fortibus armis, et pectorum ac propositi firmitudine instructi; cetera, contubernium, commeatus, stipendia Ducis arbitrio permittatis. Postremo illud iterum, atque iterum monendi estis, vt coniuncti, consentientesque non modo cum Duce, sed etiam inter vos sitis. Nihil conspiratione hac vtilius, quae infirma fortibus, vnum caetui aequat vniuerso: cum vnusquisque omnium viribus, tanquam suis, vtens, suas ea re in immensum multiplicet. Hunc reor in modum
milites ille senex alloqueretur. Sed credite, Fratres, haec quinque monita: Propositum 4 Quinque salutaria monita. certum ad extremum vsque perseuerandi: Voluntatem deliberatam ardua, quae se cunque obijciant, peruincendi, eamque in rem se, suaque cuncta impendendi: Obedientiam insignem: perfectam abiectionem externarum, internarumque sarcinarum: Consensionem denique inter vos, atque concordiam; multo magis necessaria vobis in hac spirituali, atque caelesti, quam in terrena, mortalique militia esse. Hinc singula per se capita enucleatius pertractare exorsus; 5 De obedientia senteatia. cum obedientiae necessitatem exponeret; vocationis Religiosae gratiam bipartitam sibi dixit videri: et alteram quidem partem, idest lumen ad vitae religiosae genus cognoscendum, ac deligendum impertire Deum statim homini, quem vocat: alteram partem reseruare, ac deinde per Moderatores, vt sese offert vitae vsus quotidianae, conferre. De concordia vero extrema oratione agens, cum in primis Societatis, sanctisque Parentibus inenarrabilem viguisse dixisset; addit in praecipua Vrbe Germaniae, in qua vehementer Societas vexabatur; aduersarios, concordia Sociorum animaduersa, animum despondisse: atque publicum 6 Concordiae exemplum. Doctorem palam professum, prae tanta coniunctione animorum huic hominum generi obsisti non posse. Hisce monitis edoctos, inflammatosque cunctos relinquens, ac Ludouico Massellio, quem ex Lauretani Collegij administratione 7 Io. Baptista Archintus candenti ferro Iesu, et Mariae nomina sibi in pectore in urit. acciuit, Rectore imposito, recessit. Duorum ibi, alterius prope tyronis, alterius plane emeriti memoranda obtigere funera. Ioannes Baptista Archintus Mediolanensis genere, quatuor et viginti annorum iuuenis, obedientia in primis, odio sui, orandi vsu quadriennium in Societate, raro omnibus exemplo, ac potius miraculo vixerat: qui etiam in secuso degens, Sanctissima Iesu, et Mariae nomina, quo se mancipium eorum stigmaticum profiteretur, et assidue cogitaret, sibi in pectore candenti ferro inusserat: ea sine vlla intermissione iterans diuina nomina, et quadam diuini amoris ardentissima colliquescens flamma, ad amplissimum, vt omnes augurabantur, Caelestis gloriae fastigium in Natalis Deiparae 8 Sebastiani Romaei virtutes. peruigilio euolauit. Subinde tertio Idus Octobris Sebastianus Romaeus, Patria Aretinus, eum sequutus est. Is opinione omnium excellentis vir sanctimoniae habebatur, omnibus ex eo carus, et venerationi: quem et Sanctus Ignatius magnifaciebat: etiam postquam Romano Collegio praefecerat, grauibus interdum, et in speciem absurdis exercens laboribus, ac poenis ad eius lucrum, et ceterorum exemplum. Modicus erat sermone, consideratus, sincerus, in consuetudine mixta comitate grauis. Si quem obiurgare opus foret; id ita exequebatur; vt qui deliquerat, simul foeditatem noxae, simul emendationis viam disceret: ac postea nullam animo offensionem, nullam commissi memoriam, prae se ferebat. Perdiu graui vlcere quod Medici sistulam vocant, sub laeua axilla, tanquam occulto martyrio cruciatus est: ex quo identidem punctionibus torquebatur acerrimis: tanta animi constantia; vt nullum paene ederet vultu doloris indicium, neque idcirco de laborum assiduitate quicquam detraheret. Ad vltimum cum annos complures in Collegij Romani, deinde Germanici administratione insigni cum laude posuisset; lenta febri correptus, menses aliquot spectanda cum animi demissione, patientiaque decubuit: quoque propius ad extremum vitae accedebat; hoc laetitiae clariora promebat signa: nullum vel faciens verbum, vel sustinens audire; nisi de caelesti Beatorum Domicilio, quo se propediem euolaturum sperabat. 9 Nobiles e Sodalitate B. Virginis adolescentes rudes catechesim edocent. Iam Beatae Virginis Sodalitates, lectique ex ijs Academici pietate florebant, ac literis. Certam vltro pecuniae summam in ferijs Maioris Hebdomadae contulerunt, qua Rosaria pauperibus, et rusticis distribuenda magno numero compararunt. Atque ipsimet nobiles adolescentes per fora, et compita conquisitos rudes, atque agrestes homines fidei summam saluti necessariam edocebant, pellectosque ad Confessionem partim ad Professorum Domum, partim ad Collegium 10 Cardinalem Alciatum Academici Patronum asciscant. ducebant expiandos. Post Cardinalem Augustanum Academici Cardinalem Alciatum sibi cooptarunt Patronum. Hunc, et Cardinalem Paleottum, qui cum ad Romanae Sodalitatis, et Academiae exemplum, ijsdem plane legibus coetum Bononiae instituisset, in Vrbem Profectus, Academicos salutare coram voluit,
11 Is, et Cardinalis Paleottus magnifico apparatu ab Academicis excipiuntur. apparatu magnifico ex ingeniosis Musarum operibus ijdem Academici excepere. In Collegio Germanico iam centum triginta quinque Germani luuenes educabantur. Tres ibi quoque institutae Beatae Virginis Sodalitates ex disciplinarum gradibus distinctae: plurimique Alumnorum vel in Collegio ipso Germanico, aut Romano, ac in Domo Sancti Andreae magno cum fructu spiritualibus exercitis 12 Sodalitates in Collegio Germanico instituuntur. exculti. In Seminario Tragaedia, Christus Iudex, Stephani Tuccij opus, apparatu, frequentia spectatorum, et pietatis bono memorabili data. Adeo cunctos supremi illius Iudicij, quanquam simulate, prope admotus terror impleuerat. Per Italiae Prouincias, atque adeo alias omnes, plurimae hoc anno in agros, 13 Tragaedia in Romano Seminario data. et oppida, vbi Societas domicilia non habet, susceptae conatu magno, fructuque expeditiones: eoque libentius in oras Maritimas, quod imminente Italiae Turca, vti alij firmandis Arcibus; ita Patres expiandis populorum animis, ad propitiandum 14 Fructuosae per Italiam expedi tiones. Numen erant intenti. Aletinos in Primis P. Marius Fabritius concionator, et vir egregius, annua opera inflammauit. Vrbs est Aletium in Salentinis, vbi vetus Calabria describitur, Brundusium inter atque Hydruntum, octauo a mari lapide, opulenta, et nobilis, ciuibus ad omnem humanitatem, atque virtutem factis. Sed non carebat factionibus, in quas facillime ingenia excelsa degenerant. Inde cum partium altera paulo ante mentionem Societatis aduocandae intulisset; altera, quae tum gubernacula tractabat Vrbis, per studium aduersandi, Decretum edidit, ne quando Iesuitis Domicilium praeberetur. Quod tristissimum 15 Aletini Collegij primordia. accidit vulgo. Simul vero sancto Marij ardore, assiduisque laboribus incensi sunt; commune Concilium cogunt, Decretumque illud Diabolicum, et hominum peruersitate inuentum appellantes, antiquandum, abolendum, penitus obruendum decernunt consensu maximo. Contraque Patri Generali publice supplicandum (quod item humanissimis fecere literis) vt errato paucorum Christiana caritate condonato, publicis omnium precibus Collegium, aut certe Professorum Domum concederet. Nec mora: bona animo praecepta spe, ipsi inter se auctores, et hortatores, triduo plus tria nummûm aureorum millia ad coemendam sedem conferunt. Qua permotus humanitate Euerardus, Patrem 16 P. Bernardinus Realinus ad fum. dandum mifsus honorifice excipitur. Bernardinum Realinum insignem virtute, et rebus agendis Virum, exeunte anno, qui rem spectaret, interimque velut in statione operam Ciuitati nauaret, misit. Cui decimoquarto Kalendas Ianuarij, quo die peruênit; extra Vrbem ad mille passus obuiam prodiere Gubernator Vrbis, Sindicus, Electi, Auditor, cum Primoribus e Nobilitate vniuersis: atque exceptum, licet tergiuersantem, perhonorifice deduxerunt in praeparatum domicilium publico aere: ac coena, quam adornarant, tanquam faustissimum Vrbi diem agentes, se praebuere conuiuas. Nec sane facile explicarim, quae inter omnes gratulatio extiterit, quae passim Bernardino, et Iacobo Abbati, qui paucis post diebus accessit, priuatim, ac publice exhibita officia. Vt tandem constabilitum Collegium sit, longamque ibi aetatem cum singularis opinione sanctitatis egerit Bernardinus, memorabitur in tempore. Nascente Collegio Aletino, Neapolitanum iam aeuo, frugibusque maturum, senio propulsando, et conseruandae aeternae viriditati praeclaram adhibuit religiosae disciplinae culturam. Coeperant ex loci delicijs, et liberali beneuolentia Ciuium quaedam a priuatis haberi paulo curiosiora. Oberat in commune Antonij Soldouillae exemplum, vetusti in Societate, et magnae foris auctoritatis: qui cum ad annos viginti Neapoli vixisset, eiusmodi rerum paulatim non 17 In Neapolitano Collegio Euerardus detrimento paupertis occurrit. nullam copiam contraxerat: vnde in hospites offensio, in domesticos, praesertim iuniores licentia oriebatur. Ea re cognita, Euerardus grauiter Salmeronem admonuit, mature vt nascenti malo consuleret; nec sineret paupertatis muro labem afferri. Salmeron eas publice literas recitat. Ceteris vehementer commotis, Soldouilla, qui se designari intellexerat, palam profitetur ducem cunctis in praeclaro opere praeiturum: iret suum ad conclaue Praeses, et quicquid libêret auferret. Inde orta pulchra aemulatio graphiarias thecas, libellos inauratos, icunculas paulo lepidiores, idque genus alia ad Rectorem deferentium: vt Salmeron illud tempus renouatum diceret sibi videri, cum Fideles sua omnia ad
pedes Apostolorum abijciebant. Com Classe ad Tuneti defensionem aliquot 18 Cum Classe ad Tuneti defensionem Nostri mittuntur. hinc, alij e Sicilia missi: qui quanquam irrito Classis conatu; suae obedientiae, impensaeque Classiarijs operae mercedem non amisere. E Prouincia Longobardia Catarum orae Illyricae Vrbem, Ascriuium ipsi latine appellant, Episcopo flagitante, 19 Catarum orae Illyricae vrbem Thomas Radius, et Saluator Armiusexcolunt. duo Sacerdotes Thomas Radius, et Saluator Armius cum Iacobo Belardo Laico missi: qui per bella inter Christianos, et Turcas iam diu saeuientia afflictum populum, atque idoneis plane orbatum Magistris consolarentur, et recrearent. Die Sancto Ioanni Baptistae Natali Vrbem ingressi, plus anno, cum omnium priuatim ac publice laetitia, atque vtilitate in consuetis Societatis laboribus perstitere. Iacobus Gusmanus, qui iam diu prima doctrinae Christianae spargens 20 Iacobus Gusmanus, et Gaspar Loartes in Corsicamtran. seunt. semina, Italiae in cultiora lustrabat loca; Socijs venerationi, populis quos adiret saluti, omnibus mire gratus, pro solidarum vsu virtutum, in Corsicam, cum Gaspare Loarte subsidio Socijs tertium ibi anntim saluberrime versantibus transijt. Quos, itemque Sardiniae Collegia Iulius Fatius, qui Genuense Collegium 21 Iulius Fatius Corsicam, et Sardiniam visitat. iamdiu regebat, iussus est inuisere: vt quanto a Barbaris pericula impendebant maiora; tanto Domi, forisque solertius diuina munimenta excitarentur. Per id tempus Mediolani in Vrbe, totaque Dicecesi Sanctissimi Antistitis Borromaei sedula custodia, saluberrimis institutis, atque efficacibus exemplis florebat 22 S. Carolus Borromaeus Medio lani laborum, ac messis copiam Societati praebet. pulcherrime religio, frugesque fundebat vberrimas. Ex eo multa Societati laborum, ac messis copia: cum amplum ijs campum simul ad exercendam industriam Sanctus Praesul praeberet: et impetum, ac vires ardore suo, studio, ac patrocinio adderet. Itaque praeter operam multiplicem multis locis Vrbi impensam, in suburbanos Vicos, et Oppida amplius vigintiquatuor subinde ad catecheses, adhortationes, expiationesque populorum egressi. Nobilium quoque 23 Colleglum No bilium instituitur. Conuictorum per haec tempora institutum Collelum enixe contendit Antistes, vt Societas regendum susciperet: cumque tandem persuaderi sibi passus esset, quod iam bonus Sociorum numerus in regendo Seminario occuparetur: pertinere ad rem publicam haud plures eiuscemodi curis illigari; satis habuit, si primis quatuor mensibus duo saltem Sacerdotes, ad formam deinceps praesuturorum, 24 Tyronum fructus in Nouellar ienses. moderarentur: deinde interdum viserent, et consilia Administratoribus darent, et Conuictorum confessiones exciperent, ijdemque in Brerano Collegio literas docerentur. Nouellariae Tyrones amplius quam pro numero, vix enim viginti numerabantur, Nouellariensibus, circumiacentibusque populis consuetis militiae suae rudimentis proderant. Eorum opera in Oppida Rhegio, et Conrhegio doctrinae Christianae Scholae apertae: quarum inter Procuratores, Rectoresque Rhegij, Antistes ipse, et Vrbis Praefectus: Conrhegij vero ipsi Illustrissimi 25 Rhegij Illustris simiviri doctri nae Christianae Scholas frequentant. Comites adscribi voluêre. Itaque iucundissima erat species cernere Illustrissimos viros inter puerorum, ac rudium coetus inuitare munusculis, addere hortatibus animos, praesertim idiotis, quos vel propter aetatem, vel professionem pudebat ediscere. Ac breui sancto operi ex honestissimarum personarum praesentia dignatio addita, vt iam cuncti promiscue non modo sine verecundia, sed 26 Nicolai Coccij Tyronis innocentia. potius cum quadam ostentatione, ordine ceu pueri procedentes, passim Oppida solenni catecheseos carmine personarent. E numero Tyronum Nicolaus Coccius Nouocomensis ad emeritos beato compendio transcendit: adolescens, in quo nec Sociorum quisquam, nec Antonius Valentinus eorum Magister, quod reprehenderent, poterant reperire. Vt profiteretur Antonius, si quando vellet eum ad patientiam, atque humilitatem exercere; noxarum, quas exprobraret, inopia, quae laudabilia erant, fuisse sibi per calumniam, et simulationem carpenda. Qui ad Euerardum de eo scribens: Crediderim, inquit, semestri spatio (nam tandiu in Societate vixit) id consequutum, quod alius vix consequi longo vitae cursu poterit. Adeo erat simplex, humilis, caritate feruens, obediens, atque in omni virtutum forma insignis. Nobis sane omnibus miraculi instar erat. Vita, et conuersatio eius irreprehensa: norma non Tyronum modo, sed etiam Veteranorum. Paulo ante exitum vitae, adhortante Prouinciali, vt agnosceret beneficium ad se vocantis Dei: Quin adeo duplex est beneficium, inquit, quod ab vna
domo Des in alteram vocor. Vndecimo Kalendas Octobris placide expirauit Neque fas est tacitos praeterire Andream Lypomanum, atque Aleramum Becutum magnarum viros laudum. Illum Patauini Collegij, ac Venetae domus, hunc Taurinensis Collegij fuudatorem sub huius anni exordium vita functos. Sed Lypomanus 27 Andreae Lypomani Patauini, et Alerami Becuti Taurinensis Collegij fun datorum laudes. proprio dignus Elogio est: qui primam Societatis orientis infantiam suscepit, omniumque primus reditus ei certos ad Collegia obtulit. Vir planae misericordiae, concessis sibi facultatibus in omnibus cuiusuis generis indigentium leuandis necessitatibus liberalius, quam in suis vsus. Namque eius mensa, cultus corporis, familia, supellex domestica erant mendicorum simillima: quo cuncta solidius, in peregrinorum, praesertim Religiosorum, ac Sacerdotum hospitia, in periclitantium Virginum matrimonia, in aegrotantibus cibos, ac medicamenta, in adolescentium ad Religionem idoneorum disciplinam conferret. Quod quam occultissime faciebat: vt alienas calamitares, suamque pietatem obtegens; neque illis erubescendi, neque sibi gloriandi causa offerretur: studiosissimus quippe erat humilitatis: cuius parentem dicebat paupertatem, quo magis nil sibi reliquum facere gaudebat. Prae humilitatis studio abstinuisse Sacerdotio dicunt: sed ter in hebdomada diuino Sacramento communicabat, orando Deo plurimum deditus: eamque ob rem plurimos annos haud egressus domo, cum ad Templum Societatis proximum diuinae rei causa aditu occulto transiret. Ad haec insignis eius prudentia, ac prope diuina in pernoscendis hominum ingenijs proditur. Posnaniense quoque Collegium in Poloniae Regno suum Fundatorem amisit Andream Conarscium Praesulem, ac virum praestantem. Magna gratulatione a, Posnaniensibus Ianuario extremo exceptus Henricus Rex, et ab Collegij Discipulis oratione, ac varijs carminibus salutatus. Ea fuit Collegia Polonica maturius 28 Henricus Rex a Posnaniensi Collegio excipitur abiungendi ab Austriacis, et constituendae Prouinciae causa nouissima, praeter opportunitatem inuisendi; ne literarum commercijs eo rerum Polonicarum publico statu struendarum causa calumniarum auldis sermonum daretur. Tametsi 29 Franciscus Sunyerus primus Poloniae, Prouincialis. breui euanuit ea causa, Henrico ob Caroli Fratris Gallorum Regis obitum reuerso in Gallias. Nouae ergo Prouinciae Franciscus Sunyerus, qui adhuc fuerat Vicarius, cum ordinaria potestate, praepositus. Is cum Iaroslauiam per aestatem venisset; extruendum ibi Collegium, quod Sophia Voinicensis Castellana, pietate haud minus, quam stirpe eminens femina, dudum offerebat, receptumque testabatur 30 Iaroslauiense Collegium admittitur. a Borgia, Euerardi consensu rite admisit. Oppidum est Iaroslauia non admodum amplum, sed in Russia ingeniorum praestantium, et ad pietatem pronorum feraci Prouincia, in quam vniuersam e Collegio, quod primum in ea ponebatur, manaturam vtilitatem spes erat. Simon Fridelius ibi relictus cum quatuor Socijs, qui quod feliciter inchoarat, dum familiae pleniori sedes comparatur, vineam nouellam excoleret. Iam Vilnae noua plane videbatur rerum facies. 31 Lithuaniae Marescalcus fratres ad Catholicos vertit, et hiapud Nostros errores eiurant. Qua in Vrbe nuper vix apparebat species Religionis catholicae; iam rara, vidisses errorum vestigia. Nicolaus Christophorus Radiuillius Lithuaniae Marescalcus, post euersam pestilentiae cathedram, quam pater in suis aedibus statuerat, dedit operam, vt fratres batu minores haeresi innutritos ad Catholicos verteret conatu secundo. Namque anni insequentis initio apud P. Stanislaum Varseuicium et Petrum Scargam eiurarunt errores magna cum voluptate Catholicorum gratulantium, ita cecidisse irritos conatus impios Palatini demortui eorum Parentis; vt qui totum Orbem terrarum, si potuisset, voluisset peruertere; eius tota domus breui spatio ad verum Religionis cultum redijsset. Praecipua rerum bene gerendarum pars erant Pater Stanislaus Varseuicius Rector, et Petrus Scarga. Ille per aetatem in Sueciam nauigauit: Petrus, qui pro Rectore mansit, insigne dedit religiosae modestiae documentum. Nam forte ab pio officio redeuntem domum, non multo ante tenebras, homo haereticus, et insuper ebrius Albertus Slepouronscius 32 Petri Scargae in signis modestia vocabulo, coepit maledictis incessere, atque equo, cui insidebat, proxime admoto ad parietem premere, sore diem iactans, quo capita Iesuitarum omnia cum pileis quadratis ab ceruicibus velleret. Dein Patre nil nisi quam modestissime precante, vt suum prosequeretur iter cum pace; illudens, et faciem ei
manu mulcens, non cessabat nunc contumelias, nunc ludibria ingerere, quasi iam iam caput secturus. Tandem inflicto graui colapho, atque equo concitato discessit. Pauci interfuere e plebe, sed pro celebritate in ea Vrbe, atque adeo toto Regno Petri Scargae, continuo diuulgatur indignitas rei: vt quamuis ipse laetissimus hoc sibi e Iesuitae, et Catholici nomine prouenisse, noxam impunitam vellet; haud plane potuerit prohibere. Exarsit in primis Episcopus. Ipsi Haereticorum duces sese purgarunt, veriti ne consilio suo editum facinus crederetur. Serio et Palatinus Vilnensis, ex cuius familia Albertus erat, vindicem se pollicebatur: adeo vt sacrilegus percussor, cum tota Palatina Aula, et aliquot Catholici veniam supplex rogatum ad Collegium venerit, ebrietatem accusans. Cui Petrus cum ostendisset facinoris grauitatem, subiecit: quantum ad se pertineret; dolere peccato eius, et populi offensione: cetero gratias potius agere ei, quod coram Deo summo se honore affecisset, quam condonare quicquam debere. Duplex inde captum emolumentum. Primum cautius ex eo tempore sub vesperam domo Socij, nisi graui causa, egressi. Dein editum in tam insigni persona facinus, dum tanto tumultu perstrepit, ceterorum incolumitati seruiuit. Vardeuicium in Sueciam Gregorius Pontifex misit, tentaturus num posset ad catholica reuocari sacra Ioannes Rex, quem haud pessime affectum cognorat. Ergo Varseuicius septimo Idus Iunias Vilna profectus per Liuoniam, Reualiam versus iter fecit, atque inde 33 Varseuicius a Gregorio Pontifice ad Ioannem Sueciae Regem mittitur. post sinum maris transmissum, impedito inter scopulos errore, quibus veluti canalibus ora Sueciae maritima abrumpitur; quadragesimo die Stocolmiam regiam sedem tenuit magnis perfunctus periculis, primum Moschorum, qui sub ipsos Reualiae muros cuncta ferro, et igui vastabant, deinde Pyratarum: in quorum conspectum cum venisset; repente ventus quasi diuinitus conquieuit, vt spatium ipsi in scopulos remigio elabendi fuerit, dum sine ventorum praesidio Pyraticum nauigium agi nequit. Quanquam expeditius comperit fuisse iter futurum, si quod in reditu fecit, Vilna Gedanum profectus in Prussiam, inde Stocolmiam soluisset. Catholica erat Regina, nempe Sigismundi Poloniae Regis filia. Eius opera in Arce 34 A Regina in Arcem admittitur. diuersorium assignatum Patri est, quo faciliorem aditum ad ipsam, atque ad Regem haberet. Visus initio Rex aegrius ferre hominem Iesuitam ad se venisse, ne Regnum eo nomiue turbaretur. Magnis quippe in periculis versabatur, viuo adhuc in vinculis eius Fratre Erico, qui ante ipsum regnauerat, et desiderabatur a multis. Multa de Societate, secundum consuetas salutationes, quaesiuit, ex qua hunc se primum vidisse hominem aiebat: quem mirabatur, quod cum audisset in Aula ante versatum, gratiaque florentem; id vitae genus amplexus esset. Cumque respondisset Varseuicius, haud nouum, rarumue id in Societate esse; multo admirabatur magis, ac super coenam Aulicorum quosdam per iocum interrogauit, an ipsi quoque vellent esse Iesuitae. Varseuicius duo habebat in mandatis a Summo Pontifice: alterum ad Hispaniarum Regem: ad Religionem alterum pertinebat. De illo nil comperi. De hoc agere aggressus exposuit, se a Pontifice 35 Cum Rege de Religione agit. missum, cui spes foret Regem ad Sanctae Ecclesiae gremium cum suis popularibus rediturum. Nihil Deo gratius, nihil sibi, ac Regno magis salutare, ac honorificum facere poste: nec alia ratione Regnum sibi, ac posteris stabilire. Permulta vocantis Numinis habere documenta per prospera, per aduersa: nam de veritate Religionis nihil esse quod ambigeret. Deque ea deinceps multis diebus sine arbitris, ternis fere, aut quaternis horis est actum. Quippe cum ingenio, ac eloquentia multa esset Rex; volebat docere magis, quam doceri. Non negabat vnius in Ecclesia primatum, eumque a Sanctis Patribus Romano Episcopo deferri confitebatur: eius tamen volebat certis limitibus potestatem indudi. Auctoritatem Sanctorum Patrum permagni faciebat: perabsurdum asserens, vt 36 Suecorum difficultates ad Romanam Ecclesiam redeundi Haeretici horum temporum cum illis conferantur. Eo etiam venit, vt Sanctorum, eorumque Reliquiarum diceret cultum posse concedi. Ad vltimum recepit, se lente ac secreto conaturum, vt ritus priscos instauraret. Nulla tamen ratione apparere spem ad Romanam Ecclesiam reditus Suecorum, nisi Pontifex Communionem sub vtraque specie, et Sacerdotum daret coniugia. Ab hoc responso
Varseuicius animaduertens moram suam non vsquequaque gratam Regi esse; ne quid populo suboleret; Reginam, aliosque Catholicos consolatus, et quibusdam 37 Reliquiae ex Suecia ad Vilnense Collegium translatae. Aulicorum ad meliora praeparatis, discessit, insignes Reliquias ex Templo Sanctae Birgittae Vvastenensi ab Reginae Sacerdote dono datas ad Vilnense Collegium ferens: Deo transferente amicorum suorum ossa in ea loca, vbi merita cum veneratione haberentur. Exeunte Augusto Gedanum, inde Bransbergam sub Natalitia Beatae Virginis venit: eo prorsus tempore, quo octo ante annis in eodem Collegio per exercitia spiritualia a seculi fluctibus emerserat. Quae Dei dona magno cum sensu animi reputans, quasi de integro repetito ad religiosum curriculum impetu, Varsauiam ad Reginulam (sic appellabant Sigismundi Regis Filiam Suecae Reginae Sororem) postremo ad suum Vilnense Collegium reuertit. Initio anni Viennae Semina rium Pontificium inchoatum est Conuictorum, 38 Viennense Se. minarium inchoatur. domicilio partim Pontificis, partim Caesaris impensa ad eam rem amplificato, insigni cura Ioannis Delphini Apostolici Nuncij. Quatuordecim initio numerati Alumni: quibus accessit et vetus quidam zizaniorum sator, cum multis filijs ab insania euolutus, omnibus Pontificis liberalitatem celebrantibus. Ingens erat Collegij Scholas frequentantium numerus: inde auctus, quod Vitembergae, ob enascentes quotidie Religionis causa perturbationes, Magistrorum plerisque Lutheranorum Caluinizantibus, gymnasium clauserant. Nimirum pessima erant 39 Viennense Col legium exagita tur. tempora, atque Viennensi Collegio, post inflicta ante vnlnera, additum ne dramata ederet, aut publicas de Theologia disputationes: quae coram Vicecancellarius vetuit, dramata inuidiosa praetendens, disputationes vero superuacaneas, post sancita in Concilio Tridentino fidei dogmata. Quasi vero id loci, ac temporis Tridentino Concilio multum tribueretur. Ceterum summa, ac praepotens est Dei dementia. Quo plus fouebatur impietas a potentibus paucis; eo procliuius vulgo deserebatur. Nec ad cetera leue factum est lucrum in vicino Vrbi Nosocomio: in quo Socij, per caritatis officia, multos variarum nationum varijs exemerunt erroribus. Olomuiciense Collegium, ac Probationis domus inchoata 40 Olomuiciense Collegium, ac Probationis do mus inchoatur Brunae. Brunae proxime ab interitu abfuere, Ioanne Grodecio Episcopo Olomuciensi, neque Collegij, neque domus sat firmatis rebus, immature defuncto. Sed Collegium nouus Antistes Thomas Albinus, et Vratislai Pernestani supremi Boemiae Cancellarij fauor breui constabiliuit. Diutius, grauiusque nutauit Brunensis domus. Quaedam ei fundandae tradita bona Canonici inuaserant, negantes in Episcopi potestate fuisse ea abalienare. Super alijs intentauere litem: neque Albini, cui Nuncius Apostolicus causae cognitionem permiserat, stare voluerunt arbitrio: sed perfugerunt ad Caesarem. Vnde relatione haud sincera plusquam vellent retulere, vt Iesuitae Bruna eijcerentur. Quod mandatum Morauiae Subcamerarius 41 Morauiae Sub. camerarius Bru nae Societatem conseruat. Ioannes Haugbitius, tanquam iniquitate plenum, et furtim ereptum Caesari, remisit ad Curiam, indignans locum Iesuitis, qui Iudaeis, omnibusque promiscue Sectarijs in Imperio permitteretur, negari: citiusque concessurum se in alias terras affirmans; quam vt iniuriae esset administer: potius de suo Domui 42 Venceslaus Gro decius Societa tis caussam suscipit. Brunensi, si opus foret, alimenta praebiturum. Ad vltimum biennij induciae concessae: Canonicis interim, quae occupauerant, obtinentibus. Domus autem causam, tanquam suam, demortui Episcopi frater Venceslaus Grodecius, cum egregio erga Societatem studio, suscepit. Inter haec ab Stephano BatorioTransyluaniae 43 A Stephano Batorio Transiluaniae Principe Societas expetitur. Principe tres ad P. Magium Legati venêre, deducturi aliquot in Vngariam e Societate, qui egregios Vaiuodae conatus, in Religione ab haeresi vindicanda iuuarent. Sed, vt mansurum institueretur opus; nondum maturum visum est Prouinciali mittere. At e Superiore Germania, mandato Summi Pontificis, et postulatu Lucernensis Senatus, duo Sacerdotes Martinus Leubensteinus, ac Vitus 44 Martinus Leubensteinus et vi tus Linerus Lucernam missi. Linerus cum adiutore laico Lucernam missi. Heluetiorum id Oppidum est, non amplum moenibus, sed frequens Incolis, trium fere dierum innere ab Vrbe Constantia, ad lacum maximum, loco prope palustri. Populus minus multo, quam in cetera Germania deprauatus, religioni natus; et militiae; duos Patres vbi audiuit, ac tractare familiariter coepit, perspecta eorum virtute, et doctrinam admirans,
Sanctos apeellabat. Illi ad cetera religiosa munera, etiam aliquot puerorum suscepere disciplinam, quae potissima fuerat Lucernensibus causa eos aduocandi, spe Collegij, cuius instituendi nondum ratio apparebat. Hac aestate 45 Pater Natalis Roma Halam petit. P. Natalis Roma Halam venit. Quippe aetate iam, et saluberrimis peregrinationibus pro Societate, et communi bono susceptis, fessus ab rerum administratione publicarum, requietem spectans; Germaniam, quam semper praecipua quadam propensione animi adamarat, delêgit. Rem serio illic agi dicebat, ac desudari pro pretio. Gratissimus Reginae Magdalena (nam Helena paulo ante vitam exuerat) cunctisque e Societate peruênit. Ibi perficiendo, quod pridem meditabatur, operi, in quo Euangelij historiam imaginibus, et pijs commentationibus explicatam illigauit, praecipuas curas impendit. Aliquot iam aunos Patres agitabant inter alias catholicae Religionis defendendae vias, vt certi homines e Societate libris conscribendis addicerentur. Et quidem Natalis censebat multos eiusmodi idoneos homines in vnam congregandos domum, vt consilio sibi, atque 46 Scriptorum Academiam instituendam censet Natalis. opera vicissim praesto essent. Quanquam Hoffaeus eo potius ibat, vt exemplo vitae innocentis, ac voce viua, et tanquam conferendis in acie manibus certaretur. Vtrumque erat Optimum factu, si hominum affuisset copia. Verum quia non suppetebant, qui transferendis ad stylum succederent in cathedra, praeclara illa, quae mente figurabatur, Scriptorum Academia, data in conspectum non est. Cum tamen ex eadem Prouincia, qui tum florebant Viri, Petrus Canisius, 47 Scripta a Nostris prae clare in Germania. Hieronymus Turrianus, Theodorus Peltanus, Alphonsus Pisa praeclara ediderint monumenta. Iamque Gregorius Valentia superiore anno ex Hispania accitus Romam, inde in Germaniam missus, Dilingaeque Theologiam auspicatus, Ingolstadium mox translatus, virtutis, ac scientiae clarissimum specimen dabat. 48 Gerardus Peschius furiosus tres occidit. Rhenana Prouincia nihil hoc anno memorabilius habuit, quam funestam plane, ac miserandam stragem Coloniae editam a furioso. Gerardus Peschius ex oppido Kempi Dioeceseos Coloniensis, ante quatuordecim annos in Societatem admissus, multiplici pollens doctrina, tandem intempestiuis, vt aiunt, lucubrationibus, stuoiorumque contra Moderatorum iussa tractatione immodica, offenso cerebro, quarto ante hinc anno mentis impos effectus, ipso Simonis et Iudae Apostolis sacro die, ne quid per insaniam committeret, in cubiculum ad id idoneum inclusus fuerat. Post aliquot menses, quod mitior, et constantior videretur; in adornando Triclinio occupatur, quo maior ex labore corporis quies menti esset. Tribus annis in eo ministerio exactis, forte hoc anno sub idem tempus, quo olim fuerat inclusus, cubiculum idem instaurabatur. Ergo siue inde vinculorum renouato metu, tanquam ad se coercendum pararetur carcer; siue alia dira specie ab Daemone menti hominis iniecta; tria non Collegij modo, sed totius Ciuitatis praestantissima lumina momento extinsit. Leonardus Kesselius Collegij Rector, et Ioannes Rhetius simul inambulabant in horto, et literas quasdam legebant. Ad hos Gerardus ab opificibus, qui instaurabant cubiculum, recta accedens, cum quiddam quaesisset, ac pauca respondisset Kesselius (quod quid fuerit rescitum non est) cultrum escarium, quem secum tulerat, magna vi in latus eius infigit, vt intestina diffluerent: nec plane sensit Rhetius, nisi cum vnum, aut alterum gradum progressus Pater, sublatis in Caelum oculis, collapsis e manibus literis, in terram exanimis concidit. Nicolaus Faber domus Minister, rem e proximo speculatus, morienti Patri, si quam posset opem laturus, accurrit: in quem subito furiosus cum impetu versus; cultrum per costas in cor adegit, atque e vestigio mortuum humi prostrauit. Vix spiritum prae stupore trahens Rhetius, quoque se verteret ignorans; delinire hominem, et mulcere comiter nitebatur: cui repente pari euentu, regente nimirum dexteram Diabolo, pectus confôdit: ita tamen, vt aliquid spiritus, et confessionis spatium superesset, quanquam omnes eodem die sacrificarant. At furiosus etiam Dominicum Leodiensem domesticum coquum, a quo comprehensus est, graui plaga perculit. Haec septimo Kalendas Nouembris sub horam pomeridianam quartam gesta. Funditur ex templo per Vrbem tristis fama: concursus ingens
omnium Ordinum fit ad Collegium: qui cum tria illa congesta talium Virorum ita miserabiliter sublatorum spectarent cadauera: nec lacrimis, nec gemitibus 49 Leonardi Kesse lij sanctimonia. abstinentes, dirum prodigium, atque irati Coloniensibus Numinis ostentum interpretabantur. Nempe erat Kesselius vir longe, ac late sanctimonia inclytus, assiduus vsu orandi, excellenti erga Deum, ac proximos caritate, singulari modestia, ac summissione: ad haec etiam occulta, vel futura praenoscendi dono ornatus. Accurrebant sanctitatis opinione commoti iuuenes quamplurimi ex omnibus Gymnasijs, totaque Ciuitate, vt apud eum peccata deponerent: ac semel illi confessi; vix ab eo vnquam diuellebantur. Adeo Sancti Spiritus flamma a Sacerdotis ore, ac pectore int imo emanans ad illum accedentium incendebat mentes. 50 Inconfessionibus audiendis assiduus. Aliquando intra semestre supra ducentas generales totius virae confessiones audiuit, easque potissimum dissolutorum, atque in fide vacillantium, qui antea nunquam recte erant confessi. At nuper, cum inter Collegij nostri Auditores periculosa irrepsisset licentia; illud remedio fuit, omnium confessiones (erant plus 51 Confessionum fructus. sexcenti) vt Kesselius audiret. Mira inde in omnibus morum consecuta mutatio, mira modestia. Neque tam insigni Magistro vsi consistebant in medijs virtutibus; sed permulti iter arripiebant ad summa. Certe ad Societatem ex eius disciplina tam multi, insignesque Viri accessere, vt Patres Romani ferrent, Romano excepto Collegio, nullum aeque, atque Coloniense de alienis Proumcijs benemeritum, ob collata eximiarum auxilia operarum. Quibus nimirum Kesselius non suam modo Prouinciam, sed et alias quoque complebat. Et Coloniense Collegium a primis exordijs sua ipse pietate, industriaque sustinuit. Cuius in diuino patrocinio fiduciam dicebat Rhetius longe se pluris aestimare, quam pecuniae magnae certum vectigal. Illa vtebatur singulari diligentia, quo absolutius tota Instituti ratio, ac vitae forma conseruaretur. Alternis diebus ipsemet, aduocato Ministro, vni cum eo officiotum monita (nam tum absolutae leges non 52 Singularis diligentia vt suas quisque Regulas seruaret. erant) legebat, plurimum ei commendans, vt obseruanda curaret: ac sicuti oporteret, propria tradebat monita. Denique anno quinquagesimosexto aetatis, trigesimo ab Societatis ingressu, vigesimo ab quatuor Votorum Professione, vitam, quo diximus, ipsi optando, ceteris miserando fine, conclusit. Ioannes Rhetius Consulari ortus familia Coloniae, et cui regimen Collegij demandauerat Senatus, in ordinanda Historia temporum, contra Haereticos concionibus, ad haec etiam 53 Ioannis Rhetij praestantia. exhortandis per literas viris insignibus, et aduersus Haereticos incitandis occupabatur. Praestantis et ipse virtutis, ac suam apud domesticos pariter, atque externos industriam, cum religiosa simplicitate, modestiaque coniunctam satis probabat Nicolaus, duodetriginta annorum iuuenis, Leodiensis natione, in Ministri, ac Procuratoris munere, quod iamdudum obibat. Collegij orbitas etiam parum ante beneuolos ad commiserationem inflexit, suamque prolixe opem pollicebantur. Quanquam non defuere, vt in magnis Vrbibus vsu venit, qui id factum pessime interpretati, ad Societatis infamiam vertere conarentur. Verum Senatus sapienter, ac pie, cum Typographos accersisset omnes, vetuit suo iniussu rei gestae historiam euulgare: se enim daturum operam, vt cum fide narratio in manus hominum perueniret: quod fecit euulgans, vti res erat, ab homine furioso, qui longam inde vitam inclusus egit, facinus adeo atrox admissum. Die Simoni, ac Iudae Apostolis sacro ingenti hominum multitudine, qui vias, domos, ac tecta camplebant, humati sunt. Kesselius et Faber in Diui Maximini, cum ea tempestate non dum Coloniae proprium Templum Societas, sed tantum Sacellum 54 Nicolaus Elgar dus in Nostrorum funere concionatur. haberet: Rhetius in Diui Pauli maiorum suorum sepulchro: atque in exequijs concionem funebrem apte, et sapienter habuit eximius Doctor Nicolaus Elgardus. Patres quoque Carthusiani, qui Coloniae in primis florent, pro singulari suo erga Societatem amore, solenni sacro iusta ijsdem sulennia celebrarunt. Porro ad Collegij administrationem Franciscus Costerus, quod is et sustinere rem auctoritate poterat, atque e tribus erat, quibus initio Collegium Senatus attribuerat, in sequenti anno reuocatus est. Atque obseruatum demceps Collegium, quod penitus; Kesselio ac Rhetio subductis euersum videbatur; ijsdem
haud dubie e caelo patrocinantibus, maiora accepisse incrementa. Illud postremo adijciam, totam hanc stragem nocte, quae eam praecessit, Petro Michaeli 55 Petro Michaëli peracta a furioso strages per somnium obijcitur. Rectori Collegij Spirensis per somnium obiectam: quam cum per iocum mane domesticis exposuisset; paulo post nuncius Spiram allatus, fidem somnio acquisiuit. Statio Eisfeldiensis hoc anno coepta. Regio est Eisfeldia Moguntini Archiepiscopatus prope Erfordiam, inter Saxoniam, et Hassiam iacens: quam 56 Statio Eisfeldiensis hoc an no caepta. cum Antistitum nullus diu coram inspexisset, inuisurus hoc anno Daniel, tum vt haberet in rebus ad Religionem spectantibus monitorem, adiutoremque, tum vt per eam occasionem notior Societas Principibus haereticis fieret; Hermannum Thyraeum Prouincialem secum duxit, praeter Ludouicum Berchelium, cuius iam diu Princeps opera assidue vtebatur: expertus in grauissima valetudine adeo sedulum; vt ei secundum Deum conseruatam salutem se debere profiteretur. 57 Haeretici Concionatores amòuentur. Fructus ex peregrinatione vberrimus extitit. Eilingelstadio, quod est e praecipuis Oppidum, duos Concionatores haereticos Princeps amouit, octauum iam annum cathedram nequitiae insidentes, catholicis substitutis. Eidem Oppido nobilem Virum praefecit genere Saxonem, quembonus Pater Lambertus in itinere cum Cardinali Commendono olim obito ad catholicam fidem conuerterat, et familiarem Moguntino fecerat. In rebus quoque Ecclesiasticis admodum acrem, ac strenuum Virum praeposuit: aliquot inde adolescentibus Fuldam, quae minime distat, missis, sumptu suo in Sacerdotum idoneorum sobolem instituendis. Exarsit multo magis commissum sibi gregem iuuandi studio, vbi oculis hausit miserum gentis statum, Pastorumque inopiam summam. Quare et Collegij, quod dein paulatim fecit, Heilingenstadij erigendi, curam suscepit. Auxit in Eisfeldia Societatis famam res non valde nostris hominibus quaesita. Rustici vxor 58 Energumena miro modo li. beratur. duodevigesimum annum ab Daemone obsessa, diuque circumducta haereticos Ministros in diuersis Saxoniae, Hassiae, Turingiae, Franciae Orientalis, Bohemiae, atque Eisfeldiae locis curatiouem aggressos fatigauerat. Hanc per ludibrium irrisores ad Archiepiscopi aulam mittunt, iactantes habere secum Principem Sanctos Iesuitas, per quos liberaretur. Serio mulier Principibus Apostolorum festo die ad Templum venit, exeuntemque Archiepiscopum conspicata furens, et clamans accessum quaerebat. Pater Ludouicus, vt erat Archiepiscopo proximus, coepit abigere (solebat enim in Sacerdotes maxime suribunda irruere, si posset, illatura perniciem) Tum illa, omisso Archiepiscopo, Ludouicum, a quo abigebatur, ignem, ac rabiem spirans inuadit. Sed valentes viri, obluctantem licet, comprehendêre. Ac Ludouicus ira in Daemonem, miseratione in mulierem tactus, iubet vexatorem iniquum ab eo corpore facessere: qui protinus, misera violenter ad terram afflicta, cum furore abscessit. Ita plane liberata post biduum de omnibus anteactae vitae peccatis cum Patre Prouinciali, qui haec scripsit, confessa est. Rei fama eo celebrior fuit, quo temporis spatio longiore, pluribusque peregrinationibus cognita vulgo Energumena erat: resque cuncta aula spectante 59 Io. Michael, et Euerardus Co. loniensis Dudmestadium fructuose lustrant. Principis, et conferto multitudine Templo, gesta est. In Eisfeldia item est Dudmestadium Oppidum: vbi post haereticos Concionatores eiectos, Princeps, quia non reperit quos catholicos sufficeret Sacerdotes; duos e Societate postulauit: concessique sunt Ioannes Michael, atque Euerardus Coloniensis, qui hoc et insequenti anno, suffectis iam Pastoribus, fructuose lustrationem cum Stephano Episcopo Misiensi prosecuti. Neque solum optimus Praesul pietatis, sed armorum quoque, vbi fuit vsus, vires adhibuit: magnumque cuncto populo terrorem intulit, Bertoldo quodam Dynasta Lutherano praeferoci caedibus, ac latrocinijs insami, et obsequium Principis abnuente per vim capto. Vtrumque Lantgrauium in hac excursione conuênit: Guilielmum, qui morabatur in Cassel, et Ludouicum, qui sedem habebat Marpurgi: Ducem praeterea Saxoniae, cui Societatem, et maxime Collegium Fuldense commendauit. Is multa conquestus est de suorum Concionatorum, ab Augustana confessione ad Caluinismum transitu: nunquam enim sibi constat impietas. Iamque videbantur illuc cuncta tendere in Hassia: ac metus erat, nc eodem, quo in Gallia Vgonotti, in Belgio
Geusij, vt est sanguinaria secta, debacchari furore inciperent. Interim Fuldae, Spiraeque Collegia pacatius haud sine fructu procedebant. Herbipoli, quod demortuus 60 Prouincia Bel gica tribus Collegijs locu pletatur. Antistes flagitare coeperat, Successore vrgente, vna Philosophiae schola instituta. At Prouincia Belgica tribus locupletata Collegijs, vnum Brugis, alterum Traiecti, tertium Antuerpiae inchoatum. Brugae Vrbs est post Gandauum comitatus Flandriae princeps, inter alia Emporio nobilis. Francisci Costeri sedulitate perspecta Remigius Diuitius Praesul, et cuncta Ciuitas iamdiu Collegium expetebant, praesertim quod et olim Cassander quidam Ludimagister, atque in praesens alij, simulatione humanitatis, puerorum mentes impietatis inficiebant veneno. Empta domus est prope Episcopi Templum loco sita optimo. Vicinum domui Sacellum Clerus Sancti Donatiani ad vsum concessit. Fundatio ex varia Ciuium liberalitate expedita, magnoque studio, vbi spes affulsit Collegij, ne quid mox interpellaret, omnia properarunt. Iacobus Pamelius vir pereruditus, ac nobilis, qui in Tertullianum scripsit, studio ac sedulitate in primis enituit. Interim prima Collegij exordia Franciscus Costerus ordinabat. Traiectenses, ex quo tempore Henrici Dionysij opera supremum prope exitium euaserant, ad Collegium flagrantibus studijs inhiabant. Denique iam prompto nonnullo censu, ac domicilio, Ioannes Astensis, et Arnoldus Hessius cum Socio primi incolaedati. Antuerpiae cum adhuc in conducto ad Hispanorum maxime culturam mercatorum, aliquot e Societate vixissent; domus hoc anno perampla in medio Nationum sita, Aquisgranensis nomen, vbi Carolus Caesar fertur solitus diuersari, ex piorum liberalitate coempta, Ludouicoque Requesensi Commendatore maiore, qui Belgio praeerat, apud Senatum iuuante, ad manum, vt aiunt, emortuam transijt. Inde cum ambigeretur, Domum Professam, an Collegium institui oporteret; respondit Euerardus, vt ad Collegij initia tres liceret primarum literarum 61 Antuerpiae tres primarum literarum a pertae classes. aperire Classes. In hanc domum sub Petri, et Pauli solennia migratum est. Grauissima per id tempus inferior Germania iactabatur procella bellorum. Ac Principi Auriaco multa nimium secunda veniebant. Itaque multiplex religiosis quoque erat labor, non in Haereticis modo refutandis, sed in continendis etiam in officio populis, iu incitandis, inter seque pacandis militibus, in propitiando denique Numine. Atque Antuerpiae seditionem coeptantibus militibus, Patrum 62 Christophori Rodericij labores. opera praesentissima fuit. Inter quos praecipuo momento pollens apud Deum et homines gratia Christophorus Rodericius ex Italia missus in Vrbibus, ac regijs Castris Sacerdotalia, et Societatis propria obibat munia. Nec pacate agebant in Gallia Hugonotti, a quibus capto in Aruernia Mauriaco; eius Oppidi Collegium circa medium ver dissipatum est: ac mox reddito Regi Oppido restitutum, contentione Mauriacensium: cum Claramontani ad sese conarentur traducere. Ad Prouinciam Franciae Claudius Matthaeus translatus ab Aquitania Prouincialis, et Aquitaniae Annibal Codrettus, qui Collegium Tolosanum olim regebat, impositus: cui tanquam Vicarius, qui ad Rhodanum Collegia curaret, Guilielmus Creytton subiunctus. Iam tum de ea diuidenda Prouincia agebatur, praesertim quod inter ciuilium tumultus bellorum itinera, visendorum Collegiorum causa, summis intersepta essent periculis. Augerio Burdegalensis Collegij, et aliquot aliorum delegata cognitio. Verum nouae turbae Parisijs ortae inde eum recedere vetuerunt. Patefacta enim primo est coniuratio in Regem grauissima: deinde ipse Rex Carolus pridie Kalendas Iunij, magno omnium bonorum dolore, 63 Caroli Galliarum Regis in Societatem merita. et rei Christianae publicae incommodo, cessit e vita: cum ad cetera in Societatem merita, nuper ei potestatem fecisset sua quaeuis obeundi ministeria, Domosque etiam professas toto Regno statuendi. Rebus adeo turbulentis, dum Henricus e Polonia expectatur, versis ad placandum caeleste Numen bonorum animis, auctor 64 Augerlus auctor est, vt Parisijs perpetua oratio instituatur Christi Domini prolato corpore. fuit Parisiensi Episcopo Augerius, vt perpetua oratio institueretur, Sanctissimo Christi Domini prolato corpore. Quod cum ceteris in Templis, Religiosorum primum hominum, dein Paraeciarum octonis diebus fieret, magno Ciuitatis vniuersae profectu (vt nunquam de est, qui recte fluentia qua per errorem, qua per prauas animi affectiones incurset) extitit vnus e Parochis, sacris codicibus
vernacula lingua vulgatis notus, Renatus Benedictus nomine, qui multa coepit in priuatis sermonibus, in circulis, e suggestu pietati noxia spargere, quae referre nil attinet. Inter cetera superstitiosum affirmabat ad orationem habendam Diuinum Christi corpus in populi conspectum proferre. Quod pestiferum semen cum serperet in dies magis, nec obuiam iretur; Augerius palam pro concione redarguit. Tum demum excitatus Antistes Theologorum Concilium conuocat, 65 Parochus obno xia de huiusmo di ritu spargit. cui Augerium et Maldonatum voluit interesse citato Benedicto. Is pro sui purgatione, vituperationem in Augerium texit, tanquam ab eo iniuria notatus. Facile suam Augerius causam egit. Sed eo mox, et Benedicto summotis e conuentu, Pellettarius insignis cetera Theologus reum facere Augerium aggreditur. Maldonatus respondere iussus; tam luculenter, tamque apposite Societatem, 66 Maldonatus huiusmodi ritum, et Augerium defendit. atque Edmundum defendit, ac Parochi demonstrauit errata; vt cunctae eius propositiones damnatae a Concilio sint, atque ipse prohibitus alibi, quam suo in Templo verba ad populum facere. Augerio quoque, ad turbas euitandas, ac leniendum Benedicti dolorem, interdicta concio jjs in Templis, in quibus publica haberetur oratio, vagandi per alia, vt liberet, potestate relicta. Haud paulo grauior, nec simplex Burdegalense Collegium turbo concussit. Perinique ferebant Hugonotti Burdegalae, totoque eo tractu Iesuitarum humeris, vt passim 67 Burdegalensis Collegij turbines. aiebant, Religionem catholicam potissimum sustineri. Inde cuncta mouere, vt machinis, siue cuniculis praesidium illud, atque arcem euerterent. Fame primum aggrediuntur, acerba Francisci Bartolonij fundatoris morte, qui pridie Nonas Ianuarij testamento haud condito decessit, in occasionem accepta. Ergo fratrem eius heredem per se non admodum pietati fauentem vrgere, vt cuncta Funda toris acta dirimat: simul Magistratum, Iuratosque Ciuitatis solicitare, ne Prioratum 68 Societas defenditur. Sancti Iacobi Regia, et Pontificia voluntate superiore anno adiunctum Collegio sinerent capi. Sed frustra fuere. Egregio tum Archiepiscopi, tum Regij Aduocati (Dominum a saltu vocabant) studio, Prioratus inita possessio est. Aduocatus adeo grauiter in Senatu pro Societate, prolatis diplomatibus Pontificijs, Concilio Tridentino, atque testimonio e Surij Historia dixit; vt multi Senatorum mutata mente palam faterentur, ad eam diem ignoratione factum, vt eam insectarentur. Maius inde discrimen excepit e vana suspicione. Carolo Rege demortuo in eius labem ab Collegio, quod vocant Aquitanicum, multarum linguarum carmina (Apotheosis inscripta) prodiere non sine mendis: quae incertus auctor acutis epigrammatibus irrisit. Eam censuram aduersarij Societatis, atque Apotheoseos auctores nostro Collegio tribuunt: affixisque per Vrbem famosis libellis 69 Iterum oppugnatur. seditionem tentant. Et quanquam calumnia prae manifesta vanitate paulatim per se se innoxia obsoleuit; tamen infixus aduersariorum animis resedit aculeus. Quare, exacto iam in Gymnasio nostro Philosophiae curriculo, instant apud Academiae Rectorem, ne sinat Auditores ad solennes euehi gradus. Societatem ab Academia Parisiensi reiectam, nec vspiam ab vlla receptam mentientes. Quae vertêre omnia in contrariam ac volebant partem. Quippe cum re cognita Senatus decreuisset, vt aliquot e Praesidibus et Consiliarijs regiae Curiae interessent celebritati creandorum Magistrorum, tumultibus sua praesentia prohibendis; nunquam post Burdegalensem Academiam conditam pari nobilitate consessus dicitur spectatus ad sapientiae honestamentum. Archiepiscopus, duo Praesides, quinque et viginti Consiliarij, Aduocati, et Procuratores Generales Regij, Locumtenens generalis, Iudices Praesidiarij in Viennae Prouincia, maximus ad haec Iurisperitorum, ac Medicorum numerus, aliaeque praestantissimae personae interfuere. Die Mariae Magdalenae cultu solenni acta celebritas. Aderat et Collegij Aquitanici Rector, qui cum coeptae disputationes belle procederent; interstrepens, inuectiuam domo allatam ex improuiso orsus effudit. Sed nihil fecit lucri, nisi vt respondendi necessitate Patri Carolo Sagerio imposita, plus extemporaria huius dictio gratiae, et plausus, quam meditata eius oratio haberet. Igitur magno omnium consensu repetitae disputationes, atque ad finem vsque perductae. Tum Vicecancellarius Academiae publicae interueniens, quanquam
Rectoris Aquitanici criminationem non audierat; tamen laudationem 70 Defenditur iterum. Societatis vltro exorsus, non poterat accommodatius dicta ab eo confutare, si de industria orationem contra adornasset. Ita demum ingenti plausu discipulis Bacchalaureatus, ac licentiae honores rite collati. Ioannes Pugetus a Sancto Marco vndecimum circiter annum in Societate agens primum hoc Bur degalae Philosophiae curriculum peregit: e quo proxima, nec dum composita, odiosior cohorta tempestas. Is, cum diuina nunquam animo penitus hausisset, post absolutas Philosophiae Scholas, coepit, quod iamdiu meditabatur, palam exequi, vt ab Societate deficeret. Doctrina non admodum excellebat: tamen communi Societatis nomine suffragante, deinde iactatione quadam, cunctisque moribus ad nuncupandam auditorum gratiam factus, vulgo habebatur in precio. Ea sibi vmbra tanquam re placens, existimabat vno se stare Burdegalae Societatem: si ad Collegium Aquitanicum transiret; eo secum opinionem scientiae, et auditorum frequentiam translaturum. Eadem spe dicuntur etiam aduersarij impulisse. Quae cum cognouisset Sagerius, ne pateret fuga desertori, quoad responsum a Parochiali referretur; Collegij fores iubet diligenter asseruari, nec frustra. Impatiens 71 Io. P ugetus Phi losophiae magister Societatem turbat. morae Pugetus duodecimo Kalendas Sextiles conatur erumpere, renitentemque Richardum Flaminium Theologiae Praeceptorem etiam vulnerat. Verum per discipulos Pugeti, qui eum ex composito ad fores Collegij opperiebantur, ad Magistratum defertur indicium, interfectum ab Iesuitis Philosophum. Ecce tibi accurrit cum armata manu Gubernator, ac lurati Ciues, qui nisi exhiberetur, renuentes credere Pugetum viuere, tandem perpulere Sagerium, multa de vi, contumeliaque quod eo pacto in Collegium irrupissent conquestum; vt eum illis traderet apud Archiepiscopum asseruandum, quoad Praesidum Societatis voluntas cognosceretur. Incredibilis interdum est hominum an inscitia, an peruersitas? Cum passim probra, et conuicia in Societatem Pugetus spargeret, Collegij Aquitanici procuratores litem instituerunt, vt eum haberent Magistrum. amque tota Burdegala Societas ea opprimebatur inuidid, tanquam Pugetum, et Collegium Aquitanicum per summam iniquitatem, ac foedum liuorem insectaretur, Haereticis vlcus exacerbantibus, vt de ea exturbanda serio agitaretur. Bis acta causa in Senatu est. Nec puduit pro se Pugetum fari: pro Societate Sagerius dixit: cui ita bonitas causae, solida et vera sapientia, Deus denique 72 Sagerius pro Societate dicit et euincit. adfuit; vt ostentator, ac vanus Philosophaster, qui cunctos mortales, ne dum Burdegalenses Socios prae se stipites, atque vmbras rebatur, plane infans, elinguis, atque id quod erat turbulentus, et Apostata apparuerit. Accessêre ad Societatis causam Patronus Archiepiscopi, et Aduocatus regius: quorum auctoritate in auram secundam versa tempestas. Rector ipse Academiae, qui in Senatu causam Apostatae aliquando egerat, errore agnito, ad nos patrocinium vertit. Denique frequentia discipulorum, quanta nunquam antea, vt millenarium numerum superarent, instaurata sunt studia: quanquam Sagerio indulgendum Academicis fuit, vt insignia Doctoris acciperet: negantibus se Disputationibus Collegij affuturos, nisi Doctor Praeses esset. Pugeti opinio sensim euanuit: praesertim cum ad colligendam eximij Oratoris famam e Perpiniani Orationibus vnam tanquam suam pronunciaturus, cum is forte rumor emanasset, ac multi in auditorio cum exemplaribus eius orationis constitissent, in furto manifesto deprehensus, risum pro plausu tulit. Tandem e Societate penitus segregatus vi. tam non malam inglorius egit. Hos inter Burdegalensis Collegij fluctus, aliquot ante an nis accepta Mussiponti Academia coepit institui. Mussipontum iam 73 Mussiponti Academia instituitur. frequens vsus nominat Oppidum in Lotharingia (quod Pontem Amasonium alij, vel Mutionis vocabant) Mosella interfluente amoenitate, ac feracitate soli aptissimam multis sedem, atque conuenarum frequentiae vndique opportunam. Carolus Lotharingus Cardinalis, vt in loco memoraui, suae ditioni, vicinisque praesidium moliens, ibi sub disciplina Societatis generale doctrinarum Gymnasium statuit. Ergo rebus iam prope maturitatem, ac festinante Cardinali; ineunte Nouembri latinae linguae palaestra tribus distincta classibus, et quaestionum
conscientiae explicatio coepta: duobus et viginti Collegium incolentibus, quibus Edmundus Hayus, Francis Prouincialatu defunctus, praepositus est, Franciaeque nouum Collegium subditum. Ceterum optimus Cardinalis de tota re catholica, deque Societate, cuius in Gallia patrocinium vltro assumpserat, plurimum 74 Henricus Tertius Galliarum Rex ad Lug du nense Collegium venit. meritus, vix primos Academiae huius degustauit flores, ingenti damno publico, ereptus exeunte hoc anno mortalibus. Collegium Lugdunense Henricus Tertius Rex, vbi primum in eam Vrbem e Polonia venit, Regina eius Mater, alijque viri nobiles praesentia sua cohonestarunt. Prolata in scenam a 75 Camberij pauperum necessitates leuantur. discipulis Iuditha Tragicomoedia, quatuori Cardinalibus Borbonio, Estensi, Guisio, et Lotharingo adhuc superstite, cum Episcopis, ingentique Virorum Principum corona spectantibus. Turnone quartodecimo Kalendas Iulias noui Sacelli aedificatio inchoata. Camberij multum valuit, et ad leuandas pauperum necessitates, et ad beneuolentiam Collegio publicam demerendam, quod in caritate 76 Hispaniae res. annonae multis vulgo prae inopia pereuntibus, Socij vltro per Vrbem ostiatim stipem emendicarunt. Pacate, atque ordine cunctis in Hispaniae Prouincijs fluebant res. Eoque minor annalibus noua amantibus materies. Cuncta vbique 77 Antonius Cordefius nonum orandi modum introducere vetitus. calebant nouorum ardore Prouincialium. Sed Antonius Cordesius rationem quandam orandi a se inuentam spargens, vetitus alium docere modum, quam a Sancto Ignatio in Exercitiorum libello descriptum. Vnicuique enim Religioso Ordini, vti proprium est destinatum, et vltimum quod spectat, ita eo perueniendi propria est via. Oratio in Societate non finis, sed adminiculum est ad perfectam cupiditatum victoriam, atque ad agendas res in proximorum auxilium, et maiorem gloriam Dei. Libello Exercitiorum, quae ei oratio, meditatio, contemplatio apta sit, sat plane explicatur: neque capranda ex vna, alteraue 78 Franciscus Tur rius, et Franciscus Simonius ad redimendos captiuos Alge. rium missi. vocula in eo forte inserta occasio alienae rationis ingerendae: sed regia, atque vsitata incedendum via, vt diuinus ad nos fauor per ea, quae nobis propria voluit esse, praesidia delebatur. Plurimae in agros, et Oppida, singulari cum accolarum bono, habitae excursiones. Duo quoque ad redimendos captiuos pecunia, quam Magdalena Vlloa suppeditabat, Algerium missi, Pater Franciscus Turrius, et Franciscus Simonius. Nouem postulatu Regis, cum copijs in Belgium transportandis ituri ad Sancti Andreae Portum, quo exercitus erat edictus, venêre. Praeerat Classi Petrus Menendes, is, qui Floridae praefuerat, quo sparsis morbis consumpto, multisque militum alijs infirmis, dilata expeditio est. Verum Socij, cum expiandis militum animis, prohibendis criminibus, inserendis virtutibus, conatu maximo desudassent, multo tamen collegere maiorem ex opera aegris corporibus praestita caritatis famam: se se enim obliti, suasque vitas pro aliena salute deuouentes; nullum vel sordidum, vel arduum preatermisere ministerium, quod posset solatio miseris, ac leuamento ess. Alijque deinceps submissi, 79 Aegris inseruietes Socij moriuntur. vbi nonnullos eorum commune malum, vel laborum magnitudo afflixerat. Et quidem sancto sub fasce Pater Andreas Martinus, cuius laboriosa eminebat industria, animam posuit. Mortuus et Didacus Canizares Gandiae multae virtutis, atque doctrinae. Trigueri Ferdinandus Guillenus quarto et sexagesimo aetatis anno, cum iam magnus natu ad Societatem se recepisset: vir potius supra, quam infra modum asperitati, paupertati, despectui sui, precibus, ac meditationi deditus: cum tamen libentissime Moderatorum se nutui subijceret, atque in proximorum procurandam salutem, pauperum ante omnes, agrestiumque effuse impenderet, 80 Ferdinandi Guil leni laboriosae missiones. Vicos ac Villas pedes peragrans, sarcinula sua onustus, durissimo victu, humi cubans in tugurio aliquo, vel templo. Quas res ea, quae par erat, auctoritas, et sanctitatis existimatio, et gentium ad meliora conuersio sequebatur. Ipsis Ianuarij Kalendis decessit. In Lusitania dudum multi ab recta administrationis via in seueritatem nimiam aberrari conquerebantur. Paucorum arbitratu 81 Lusitanorum nimia seueritas. longo iam tempore vniuersa geri, Ludouicum Consaluium, Michaelem Turrium, ac Leonem Henricium in primis notantes: qui, quanquam non praeessent, tamen ipsos Prouinciales, atque Rectores regerent. Fontem autem erroris Ludouicum. Quippe is nascente Societate sub disciplina Sancti Ignatij aliquandiu eruditus,
vt erat excelso animo, et perfectae studiosus virtutis, quicquid seuerius viderat, audieratque; dicebatur pro rectae administrationis vnica lege depraedicare. Noxas nullas ferendas in Societate, sed omnes, et quidem poena, sensuque corporis vindicandas. Aliud homines bonos, aliud bonos Religiofos esse. Qui ad profectum non corrigerentur; amandandos: nec lenitate, sed seueritate vtendum. Sanctum Ignatium, cum audisset quendam leni tractatione ad officium redactum; pro pessimo id in religioso viro accepisse ingenio: nec multo post eum ab Societate defecisse. Superioribus cauendum; ne familiariter cum inferioribus agerent: et hos de industria exercendos poenis, et mortificationibus. Hunc esse spiritum Sancti Ignatij: atque adeo Superiores nullo modo contentos debere esse poenis, quas subiecti vltro sibi assumant, sed ipsos iniungere inopinatas. Hunc autem administrationis modum necessarium, praesertim in Lusitania, proprer ingenitam hominibus animi excelsitatem: neque lenitatem Italicam ibi trahendam in exemplum. Et quanquam multi conquererentur Lusitanorum de duritie nimia, tamen re vera potius indulgentia peccari: quod vel adolescere noxae 82 Ludouicus Consaluius eius rigoris praecipuus auctor. permitterentur impunitae, vel non statim eijcerentur, qui corrigi nollent. Haec, et his similia, vt multum dicendo valebat Consaluius, et per se ipsa speciem pulchram perfectionis mentibus religiosis offerebant; facile Prouincialibus, alijsque Peaefectis persuadebat. Quae eo iniquius accipiebantur a subiectis, quod cum adhuc tantum in Aula vsum habuisset Consaluius; non solum aegre ferebant in alienam se prouinciam obtrudere; sed etiam aiebant aulicum hominem aulicam, 83 A Iacobo Miro ne Visitatore remedium pro curatur. et quasi regiam gubernandi formam in religioiam simplicitatem inuehere, ac timoris leges in imperium caritatis. Tentauerat huius remedium mali Borgia, cum proxime in Lusitaniam venit, Iacobo Mirone visere Prouinciam iusso: quem cum ad meliorem vsum multa flexisset, acriter, quasi disciplinam religiosam plane soluisset, plerique ex illa austeriore disciplina accusauerant. Igitur cum inualesceret morbus, ac praeter quandam quasi discessionem multi ab Societate desciscerent: neque defectionis causa appareret vehementior, quam quod beneuolentia mutua, quae Superiorem inter, atque inferiores, tanquam inter Patrem ac filios necessaria est, mox fiducia, et communicatione simplici imminuta, ostium alendis animo amaritudinibus, prauisque consilijs coquendis patefactum erat, ac remedio obseptum; Euerardus florentissimam Prouin ciam foeeundum Brasiliae, atque Orienris Seminarium, tantum auiditate immodica summi officij, et naturali animi altitudine, si forte peccantem, moderari, 84 Emmanuel Rodericius Prouincialis constituitur. ac perficere studens; Proujucialen Emmanuelen Rodericium, ex eo hominum genere, qui remissiores habebantur, delêgit, propter existimationis suffragium. Nam cum aduersa opinio inualuit, aegre vnquam conuellas, quamlibet ipse facta commutes, praeoccupatis animis cuncta in deterius interpretantibus. Et addidit monita Euerardus, quae adscribam, vt quales ipse optaret Praesides 85 Euerardi moni ta ad perfectam administrationem. documento sint. Statuebat in primis ad perfectam administrationem, neque caritatem, aut alias virtutes (quanquam in cupiditatum, suique victoria plurimum sit) satis esse, nisi diuinitus donum, quod Sanctus Paulus inter gratis data enumerat, accedat: ac proinde ei dono impetrando insistendum. Et quoniam id nusquam imminuta viri boni laude, possit abesse, non inde virtutem aestimandam: atque adeo, etiam si quid in administratione cuiuspiam desideretur; neque idcirco opinionem de eius virtute, aut reuerentiam minui oportere. Deinde statuebat Superiores, atque inferiores ita inuicem animatos debere esse; vt in Superioribus ad ferendas, curandasque inferiorum imbecillitates animus cerneretur plane paternus: postulare enim caritatem, et quodammodo iustitiam, vt qui ex amore se, tanque insigni liberalitare vltro subiecerunt; item amanter, liberaliterque tractentur. Inferiores vero nihil de obsequij perfectione remittant, si quid humanum in Superioribus videant: quia sicut causa homini obtemperandi non virtutes eius sunt, sed Christus, cuius refert personam; ita nec vitia, si quae habeat, modo scelesta non imperet, retardare obedientiam debent. His positis, docebat in Superioribus ad regimen religiosum, atque
profectum necessariam in primis auctoritatem esse ex duplici capite, altero virtutis, altero scientiae, atque vtriusque ad regimen accommodatae conflatam. Et quod quidem ad virtutis opinionem pertinet, eam tibi conciliabis, inquit, si cures, vt subiecti plane intelligant, quicquid statuas, ac praecipias; eo duntaxat te consilio facere, vt Christo Domino, Societatisque instituto seruias, quodque ipsemet ita conducere arbitreris. Siamorem aeque dispertias, ac praeteferas in omnes, sine discrimine personarum. Quibus ex rebus fiet, vt cum vsus monita, increpationes, aut poenas exiget; ea sentiant abs te ex caritate, ac mente rectissima adhiberi. Deinde cauebis diligenter, ne subiectorum quispiam suspicetur, te de se minus recte sentire, suaeque virtuti diffidere. Haec enim opinio beneuolentiam eius, qui subest, erga eum, qui praeest, necessariam tollit, et spem infringit in eius gratiam aliquando redeundi. Quare animum despondet, atque incuratus, et insanabilis perseuerat in culpis. Atque adeo prudens Moderator, etiam admodum imperfectis, praeteritorum obliuionem, spemque eorom emendationis ostendat necesse est. Super haec longissime fugies humanas artes, ne locus suspicionibus aperiatur, quasi non aperte, nec bona fide agas; sed aliud foris ostentes, aliud intus recondas. Haec enim suspicio fiduciam eneruat, qua se Religiosus totum paterno sui Rectoris animo debet credere. Neque calliditatis artibus potest mutuae nexus beneuolentiae contineri, nec reuerentia, quae ad absolutam propriae voluntatis abdicationem, perfectionemque Religiosi obsequij requiruntur. Nec vero contineas in officio, et ad solidam virtutem instituas astutiae magisterio homines Societatis ingenio, alijsque donis naturae tantum pollentes: vt si agendum artificiose sit; non facile quisquam alteri concedat. Itaque veritas, ac solida virtus conciliet, alatque necesse est imperantem inter, atque obtemperantem animorum, voluntatumque concordiam. Atque haec quidem ad auctoritatem ex virtute colligendam pertinent. Quod autemu ad scientiam spectat, illud est, vt persuadeant sibi, qui reguntur, scire eum, qui regit, suo per se fungi officio: neque aliunde pendêle eum, aut quae sui muneris sunt, alio ex fonte petere, quam ex obedientia eorum, quibus legitime subiacet. At neque haec opinio satis vnquam in subiectis excitabitur, nisi ex vero: tuque plane noris, quae te nosse oportet. Quae binis capitibus continentur. Vt cognitum habeas qualis esse debeat, et vniuscuiusque familtae, et singulorum membrorum Societatis cum exterior disciplina, tum interior, quam Religio praecipue spectat. De vtraque extant certa monita, ac leges explicatae in Ministeriorum Regulis, et Communibus, in Examine, in Constitutionibus, in libello denique Exercitiorum Sancti Patris. Quae omnia debet Moderator notissima, atque ad manum semper habere: et curare, vt etiam inferiores, quae ad quemque pertinent, non solum norint, sed etiam sciant ipsi Moderatori optime nota esse: quae item ipse, vbi vsus requiret, modo priuatim modo publice explicabit. Hisce praesidijs instructus administrationem animo ingenti capessat, doceat, moneat, excitet singulos, subleuet, et crebro rationem reposcat, et quo se modo gerant recognoscat. Et quidem, quod exterioris disciplinae est, ministeria cuique attribuat, quae norit, ac possit exequi, adiumenta suppeditans diligenter, difficultates, quae suboriuntur, cognoscens, cumque Deo, ac suis Consiliarijs de remedio deliberans, vt suaue Domini iugum suauiter feratur: atque constet, si remedium non adhibetur, nequaquam id per Moderatoris inscitiam, et negligentiam seu modicam caritatem stare. Quod vero ad disciplinam spectat intentiorem; quia haec praecipue consistit in exeundo amore earum rerum, quas relinquendas Religiosa perfectio docet, in exercitatione, et conatu ad virtutes adipiscendas Societatis muneribus necessarias, in nutriendis, promouendisque bonis voluntatibus, ac desiderijs, quae Deus Dominus noster famulorum suorum cordibus immittit; hisce inuigilet procurandis, obseruans cuiusque statum, quantum ei desit, vnde lapsus, qua curari, ac prouehi ratione possit, adhibens idonea medicamenta modo cum vino, modo cum oleo: simul enitens, vt quisque sese exploret, atque pernoscat, et inferiorem hanc disciplinam magnifaciat, cupiatque
progressum in ea facere, et suscipere suis infirmitatibus medicinam, fine qua praeparatione animi nihil promoueas. Atque haec exercitatio, veluti perpetuum quoddam tyrocinium, perpetua esse debet tota vita, sicut perpetuae sunt infirmitates, ad quas cognoscendas praecepta ex libello Exercitiorum de spiritibus discernendis, atque curandis animabus habere ad manum oportet. Denique quemadmodum alijs in rebus, ita in pastorali hac cura, atque industria, vbi quod in te est feceris; spei, ac fiduciae summam repones in Deo: qui pro sua bonitate sui Spiritus vnctionem subministrabit, vt omnia dirigantur ad eximiam vtilitatem animarum, et ad praeparanda haec eius instrumenta ad insigne ipsius diuinae Maiestatis obsequium. Haec in praesentia mihi se obtulerunt scribenda, quibus spero et te diligenter vsurum, ac ceteris, qui praesunt, impertiturum. Romae Octauo Idus Oetobris. Haec Emmanuelis Rodericij electio inopina, vt dixi, mire omnibus grata accidit, etiam Patrum primis, qui videbantur seueritatis auctores, sperantibus vel meliorem administrationem Prouinciae, vel clariorem eius apte regendae prudentiam orituram. Itaque adeo non timuerunt ex altera, quasi factione delectum hominem, vel commodis, vel nomini suo obfuturum; 86 Ludouicus Consaluius ab aula fecedit. vt vltro subiecta Patris Generalis voluntati sua sententia, totos ei sese dediderint, elaborarintque, vt auctoritatem ei conciliarent apud illos, apud quos plus pollebant. Praeiuit egregio exemplo Ludouicus Consaluius, humillime scriptis ad Prouincialem litteris, eique sese, perinde atque olim Sancto Ignatio, pariturum professus, et reuera praestitit. Neque ea re minus obsequentis Religiosi specimen edidit, quod cum iamdiu ab aulicis expediri negotijs percupisset; vbi hoc intellexit 87 Euerardus ab aulis suos abesse volebat. Eucrardo gratum fore, qui diligenter aduigilabat, vt Socios omnes ad religiosa claustra, et negotia ab aulis reuocaret; ita Sebastiani animum pertractauit, ac suauiter inflexit; vt missionem bonam concederet. Itaque Mauritio suo loco relicto, iam bonus senex, tanquam vnus e numero, in Eborensi Collegio audiendis discipulorum piaecipue confessionibus sedulus insudabat. Ceterum cum Rex profectionem in Africam cogitaret, ad suas, vt aiebat, Arces recognoscendas; teneri Ludouicus non potuit, quin grauiter ab eo consilio deterreret: et quia parum profecit, incerta humanorum casuum reformidans nullo reliquo Regni subsidio, prae aegritudine in morbum lapsus, trahentem moras Regem in Africa rursus institit obsecrare, et obtestari per literas, tanquam supremis verbis, ac votis, vt primo quoque tempore se Lusiraniae suae moestissimae ob eius desiderium redderet. Tum Rex commotus animo est. Continuo in Lusitaniam reuersus, Ludonicum iam Olyssiponem deportatum cum ijs literis inuisit. En, inquit, literae tuae: Ecce me: Vide quo apud me loco sis. Sed Pater ex eo morbo nunquam plane conualuit. Hoc anno Garzia Simonius, et Balthasar Alphonsus Sacerdotes, 88 Angolana expe ditio. itemque Constantinus Rodericius, et Cosmus Gomius laici ad Angolanam expeditionem missi. Id Regnum in secunda harum Historiarum Parte descriptum est: atque expositum ab Rege Angolano Patrem Franciscum Goueam, veluti in custodia retentum, eius opera multum vtente. Iamque tradiderat ei e suis nobilibus duos, quos Christianos efficeret, spem suae quoque conuersionis haud modicam praebens. Ergo Rege Sebastiano, ac Praefecto Classis eodem Paulo Diaz, qui primum anno millesimo quingentesimo sexagesimo illuc te tenaderat, instantibus, atque, si nihil aliud, certe vt Patris Goueae Barbaro eripiendi 89 Didacus Mendes, et Franciseus Lopius ab Haereticis capti. via tentaretur, concessi, quos dixi. Praefectus pridie quam conscenderet, Classiarios omnes ad Sancti Rocchi domum adduxit, vt Sacrosancti panis robore vna praemunirentur. Duos in Brasiliam profectos Sacerdotes, Didacum Mendem, et Franciscum Lopium Haeretici Galli cepere, ac spoliarunt, salute pro insigni beneficio donata, Interrogati num Papistae essent, affirmarunt, atque adeo e Societate Iesu Sacerdotes. Aliquot dies sub nauis tecto prope ieiuni, nec sine vexationibus habiti, expectabant in horas, quid de se Haeretici statuerent. Trierarchus, in cuius erant potestate, vita donabat: Rostratae alterius Dux deposcebat ad necem: incaluitque vsque eo eius perseuerantia, huius pertinacia; vt iam se ad decernendum armis accingerent. Tandem noluit Deus seruorum
suorum causa quemquam damnum facere. Haeretici inter se pacantur. Illi edito 90 In Indiam egregia operarum transmittitur manus. fidei praeclaro testimonio Olysipponem incolumes redeunt. Tres alij eodem submissi cursum prosperum tenuere. Sed in Indiam cum Valignano Visitatore egregia operarum manus transmisit. Cui expeditioni Deo, qui earum regionum summam necessitatem norat, ita res temperante, cuncta fauerunt, Nam cum lectum ex Italia manipulum ducens, in Hispaniam P. Alexander venisset; hîc, tanquam coelitus demissio igni, plurimorum corda eiusdem profectionis studio flagrantia reperit: et parem in Prouincialibus alacritatem, vel cum suae Prouinciae incommodo, lectissimum quemque tradendi. Ergo cum ad quadraginta Olyssipponem conuocasset, eos, dum expectatur conscensio, in Domus Professae parte propria mensa, ac reliqua vita ab vsu ceterorum secretos instituit. E Prouincijs, Nationibusque diuersis congregatos gratia Christi, et secundus in Religione sancta natalis, veteri abolito nomine, maiorem in consensionem, ac germanitatem copulerat, quam inter fratres dulcissimos natura conciliet. Toti ad comparandam profectionem intenti, spatio precationum longiore, exercitiorum spiritualium reperitione, crebris flagellis, alijsque asperitatibus, adeundis Nosocomijs, et Custodijs, ita omnia obliti erant mortalia; vt cum tantae celebritatis Olysippo sit, nemo vnus ex tanto fuerit numero, qui eius Vrbis videndae voluntatem Valignano significarit. Quod non sine causa ille admiratur: imo ne ad captandam quidem auram, ac liberiore in Caelo respirandum volebant egredi: nempe superuacuum existimantes, qui iam animo omnes noui terrarum Orbis erumnas praeceperant, haec quaerere laxamenta: sed potius studentes 91 P. Valignanus indifferentiam coommendat Indias petentibus. Europa commoda vsu prius, quam migratioue relinquere. Valignanus, qui bis in hebdomada vniuersos publice cohortabatur, eo praecipue insistebat; vt in singulis animarum Christi Domini emptarum sanguine sitim alens, magnam ad ministeria, et loca quaeuis indifferentiam enutriret. Nescio enim quomodo magis blanditur Iaponiae nomen, et illuc vota plurimorum feruntur. Itaque ille docens in animo sibi esse totam constituere Prouinciam, familias paulo numerosiores interponere, vnde et peterentur disponendi in stationibus, et, quo subinde ad renouandam religiosae disciplinae seueritatem, et spiritualis militiae, quasi exacuenda arma, receptum haberent, omnes admonebat, vti plane persuaderent sibi, quam necessaria ad id esset summa cuiusque obedientia, eademque 92 P. Michaelis Turrij monita ad P. Valignanum. quam Deo grata sit, quam proprie, et publice salutaris. Cum ita suos Valignanus institueret; ipsimet salutaria monita Pater Michael Turrius dedit. Nam cum eadem, quae alicubi in Europa, item in India inualuisse austerior gubernatio ferretur, ad eamque rem mitigandam egregie animatus Valignanus iret; monuit eum sapienter Michael: Primum, vt quam conceperat mente lenitatis viam re potius teneret, quam praedicatione vulgaret. Ne si tanquam Iobelaeum annum denuncians adueniret (vt est procliuis lapsus ad mollia) subiret pro moderatione remissio: atque inferiores, praeterita cum praesentibus comparantes, notare, atque damnare gesta Praesidum, cum simplicis obsequij detrimento, edocerentur: quod minus caute id in Lusitaniae ipspectione seruasset Miron; plus incommodi peperisse, quam commodi. Deinde consilijs plurimum vteretur: neque ad id adhiberet homines ad suum ingenium factos; sed publica virtutis, et prudentiae fama commendatissimos: atque in consultationibus ita rem proponeret, suo occultato sensu; vt libera cuique relinqueretur in omnes partes sententia. 93 Sebastiani Lusitaniae Regis li beralitas pro mittendis ad Indos. Nam qui secus, inquit, facit, nequaquam lumen diuinum per Consiliarios quaerit, sed priuati sui iudicij comprobationem, et auctoritatem aucupatur, Rex quoque Sebastianus benigne concessit non modo tanto numero viaticum, sed etiam assignauit, vnde possent in India noua domicilia excitari. Ergo rebus e sententia gestis. relictoque in Lusitania Patre Alexandro Villaregio, qui res Prouinciarum Indiae, et Brasiliae in eam vnam intentus rem, prouocaret; duodecimo Kalendas Martij duo et quadraginta de Societate in quinque distributi Naues, octodecim cum Valignano in principe euntibus vela fecere. In altum inde prouecti tam facile Guineae transmisere oram, plagamque torridam, ac bonae
spei promontorium; vt Valignanus hoc eam nauigationem habuisse mirum diceret, 94 Felix Nostrorum nauigatio. quod nihil experta esset rerum, quae alijs admirandae contingunt. Mozambicum appulsi, hîc primum ex Ioanne Baptista Ribera, qui nauigabat in Italiam, cognito Prouinciae afflictissimo statu, tot ereptis columinibus, adrairati sunt diuinam prouidentiam, quae tantum adeo opportune auxilium summitteret: incitatique ad sequendum, qui tam euidenter ducebat, omni conatu Deum. Reperere ibidem Franciscum Monclarum, ac Stephanum Lopium, sedulos, piosque Sacerdotes, aliquot ante annis cum Francisco Barretto in expeditionem Monomotapicam missos. Quae expeditio, quia funditus prope conciderat; ipso, cum plerisque militum, et Sacerdotum etiam Nostrorum comitibus Barretto morbis extincto, vtrumque Valignanus, morae prerium Mozambici praesertim tam laborante India nequaquam fore existimans, secum Goam peruexit. Ita quatuor et quadraginta e Societate, et eorum sex et viginti Sacerdotes, tanquam e Caelo missi, cum res prope deploratae habebantur, Goam appellunt. Valignanus 95 Valignanus cum Socijs Goam appellit. quam facile, atque e sententia in Italia primum, tum in Hispaniae Prouincijs, ac praesertim in Lusitania, postremo in longissimo ad Indiam cursu quicquid se obiecerat difficultatis cessisset, ac denique perpetuum quendam, praeter morem humanarum rerum, aurae secundae afflatum reputans, quanquam Deo gratias submissione animi maxima agebar; tamen tantam prosperitatem vix amabat. Apostoli Pauli verba formidans: Quis enim filius, quem non corripit Pater? Quod si extra disciplinam estis, cuius partieipes facti sunt 96 Multa ad religiosam formam decernit. omnes; ergo adulteri, et non filij estis. Aggreditur statim administrationem: distributionem diurni, nocturnique temporis in statas, ac certas actione ad Europae formam reuocauit, ex voluntate tum veterum tum maxime recens aduectorum Sociorum: quae res in posterum optime cessit. Tyrones a Veteranis etiam mensa secreuit. Salsectanarum Ecclesiarum regimen, quod nuper Roma admonitus Emmanuel Texeira Archiepiscopi curae permiserat, tum rogatu Antistitis, cui Pastores idonei non suppetebant, tum Christianorum, quasi communi comploratione recepit: ita tamen, vt haberet Racioli Archiepiscopus Vicarium, ad quem iurisdictio pertineret: et Nostros constaret 97 Collegij Marga nensis initium. non ex iustitia eo munere, sed ex caritate fungi. Collegio ibi Marganensi initium factum, vectigalibus a Sebastiano Rege atrributis: vbi ludus literarius ad primam indigenarum puerorum eruditionem: nec multo post etiam moralium quaestionum, et Canarinae linguae in Sociorum vsum schola inducta. Ibidem corpus Patrum habebatur, vnde per Paraecias distribuebantur. Ei Collegio Antonium Acostam perstudiosum Salsettanorum praefecit, Baziano reuocatum: quo Franciscum Monclarum Rectorem eius loco misit. Ad haec Roderico Vincentio ex his, quos secum ab Lusitania duxerat, Prouinciali declarato, missoque. Cocinum, ipse destinabat in Borealem partem proficisci, visitationem auspicaturus: cum Deus consolari famulum suum voluit, et ostendere ca issimi filij loco se illum, 98 Graues morbi Goanum Collegium inuadunt. nequaquam extra disciplinam habere. Namque Octobri mense graues morbi iam reflorescens Collegium inuadunt, ipso in primis Valignano afflicto. Species erat miseranda, cum ad quinquaginta pariter fere decumberent, et malum contagio serperet, et alij super alios quotidie inficerentur, eque semel prostratis aegre recreari quisquam posset. Quartum iam annum Goanum Collegium hisce morbis conflict batur: et quanquam cuncta Vrbs post obsidionem admodum insalubris fuerat, tamen cum salubritas alibi redijsset, perstabat in Collegio mali vis. Franciscus Riera magnae vir virtutis, ac prudentiae e Prouincia Aragonia nuper aduectus, quem iam Collegio Valignanus praefecerat, ingenti omnium dolore extinguitur. Nec post multo Emmanuel Leyttonus iampridem ipsa in India Societati additus eloquentia, auctoritate, ac ceteris ornamentis praeltans: mox alij duo fratres. Ex vicinis quibusdam lacunis oriri vitium putabatur. 99 Valignani ad Socios adhorta tio. Itaque consilio Dymae Medici, qui et paruam ad id insulam suam commodauit. Valignanus iam non nihil releuatus, distribuit in varia loca male valentes: tum animo ad remedia simul diuina conuerso, reliquos in Collegio Socios
hunc in modum alloquitur. Plaga, quae annum iam quartum hanc Prouinciam, et hoc praecipue Collegium vexat, sane grauis est, Patres, Fratresque. Quid enim grauius, quam hoc breui spatio, in tanta operarum penuria, cum tot vnd que gentes auxilio destitutae pereant, amplius octo et quinquaginta nobis, et in ijs praestantissimum quemque ereptos? Respirare videbamur subsidio nuper tam copiodo, ac lecto ex Europa summisso: sed iam quo loco sit res videtis; paucis diebus magnarum partium, atque virtutum par Sacerdotum, ac Fratrum amisimus: de ceteris, quid futurum sit, Deus nouit. Gratiae infinitae sint summae bonitati, quae cum tanto bono eorum, quos ad se euocat, nos erudit, quos relinquit. Nam mihi quidem pro euidenti hoc pignore est Dei Societatem, et praecipue hoc Collegium, ob res insignes ab eo, ex quo conditum est, in Religionis propagationem gestas amantis. Corripit enim Deus, quos diligit. Verum aequum est, nos filiorum inslar obsequiosorum ita haec monita excipere; vt quid ex nobis postuletur inuestigemus: ne forte Patris correctio in animaduersionem Iudicis euadat. Quid ergo est? Ad placandum succensentem Patrem, ad preces, ad ieiunia, ad sacrificia confugiamus. Expiemus confessione generali susceptas maculas, vota, vitamque totam instauremus: hoc petit Deus flagellis hisce: hoc est paternae eius seueritatis effica cissimum placamentum, et idem salu berrimum nobis. Quod vt ordine, coniunctisque vniuersi aninns, ac viribus exequamur; praeter macerationem corporis, precesque, et sacrificia (quae certo numero visum est indicere) id, in quo emendando, ex horum Patrum sententia, quos consului, vnumquemque summum adhibere conatum velim, quatuor capitibus complectar. Nam tametsi, Deo gratia, nec inesse multis, nec admodum grauiter confido; tamen vitia sunt per sese grauissima, diuinae beneficentiae summe aduersa, et quae caelestium donorum ad nos fluentium, vt Sancti Viri docent, non solum quasi canales interrumpunt, sed etiam fontem exsiccant. 100 Quatuor corrigenda in No stris, vt Deus placetur. Primum igitur in se quisque inquirat, erga alias Religiosorum familias quomodo se habeat, quemadmodum de ijs loquatur: ne forte videamur nobis interdum, quam debemus Deo, explere iustitiam: et, si quae alibi incidunt infortunia, sic intueamur, narremusque, tanquam dicentes: Non sumus nos sicut ceteri hominum: assumentes nobis quodammodo in sanctitate, in literis, in auctoritate primum locum: qui nos omnium minimos profiteri, et existimare legibus nostris, atque adeo euangelicis institutis iubemur. Nemo sibi imponat. Vera sanctitas grata est Deo, misericors, et pia erga proximos, denique in vera, Solidaque humilitate fundata. Connexum huic vitio est nimia, quam forte sibi assumunt quidam, auctoritas in proximorum animis siue Lusitanorum, siue Indigenarum tractandis, tanquam dominari velint in populo. Nilcontra. suam voluntatem pati possunt, nullum austerius verbum, nihil quo perstringi, notariue videantur, fallaci quodam nomine decepti, quasi Societatis agatur dignitas. Latet saepe sub hoc communis commodi inuolucro priuatum studium, quo quisque se, ac sua non salua modo vult, sed etiam excellere. Mementote quid professionis nostrae sit. Nonne studia nostra contraria studijs seculi debent esse? Nonne dummodo per nos causa nulla praebeatur, iniurias, et contumelias optare debemus, et Christi Domini insignibus indui? Tertio loco id velim quisque scrutetur sedulo caritatem adeo Societatis propriam quemadmodum adueisus tum aequales, tum superiores conseruet. Num querimoniae nimium liberae, num altercationes, num suspiciones, num delationes irrepant: in quo praeire velim qui praesunt, cohortatione, et exemplis paterna erga omnes praeseserentes viscera: multum cauentes, quantum saluo officio fieri potest, ne cui graues, aut vllius amaritiei causa sint. Postremo, quae potissima hisce Patribus cause videbatur huius plagae, animaduertite, per Deum Patres, Fratresque, quam vigeat, ferueatque amor, ac studium misellos hosce populos Indigenarum siue adhuc iacentes in tenebris, et potestate Satanae, siue iam baptizatos iuuandi. Num quis sit, qui detrectet linguam addiscere, ne illorum commodis, tanquam viliori ministerio addictus, consuetudine Lusitanorum, et gloriola suggesti careat.
Absit longissime ab Societatis Alumnis sensus hic, et spiritus non Dei, sed Satahae. An lucem Europae reliquimus, vt in hoc Mundi angulo superbiae seruiremus? Id vocatio Dei, id Regis voluntas, qui nos alit, id opinio de nobis concepta in Europa, et expectatio excitata postulat? Agnoscite in pusillis istis Christum Dominum: et quidem quo humiliores sunt, magisque destituti, et contempti; hoc in ijs magis eminentem. Singulae illorum animae pari pretio, atque maximorum Regum, et hominum sapientissimorum emptae sunt. Spero diuinam Maiestatem, quae nobis benigne admonitis hanc voluntatem noui de integro cursus ad omnem virtutem capessendi iniecit, et modum supplicio posituram, et daturam vires, vt penitus renouemur: quo sanctacum humilitate, modestia, patientia, caritate, Apostolicum hoc, et diuinissimum animorum negotium cum fructu vberrimo nostro, et proximorum ad gloriam Dei tractemus. Haec Goae cum dixisset, in eandem sententiam ad vniuersos Prouinciae Socios literas dedit. Respexitque filiorum pia corda caelestis Pater, tanta in melius conuersione facta valetudinis; vt initio anni Collegium restitutum, studia, ac cetera munia 101 Rodericus Vin centius Prouincialis Cocinense Colle gium ordinat. repetita sint. Interim Rodericus Vincentius Prouincialis Cocinense Collegium ordinauit, loco Ioannis Capralis pessime valentis, Rectore praeposito Patre Francisco Perio. Bonus hic senex, dignusque Xauerij sanctitate, cui fuit carus, in Sancti Thomae Colonia quartum annum agebat, magna in veneratione nostris, et externis, multa pro Christo faciens praeclare, ac perfereus. Nec multo ante cum rediret ex Pago Christianorum inter Coloniam Sancti Thomae, et Nagapatanum sito, in manus Ethnicorum praedonum inciderat: qui, cum mitissimnm Dei famulum 102 Franciscus Perius ab Ethnicis praedonibus male tractatur. nudum expoliassent, dein pugnis, calcibusque, et hastis, ac sustibus cecidissent, saucio capite semianimem reliquere. Quibus digressis ille tum pudore, tum noui metu periculi in dumeto delituit, quoad postero die ab Christiano adolescente totus cruentus, et latronum plagis, et laceratione spinarum repertus, eiusque vestium parte aliquantum tectus, reductus est domum. Interim in Amboino, ac Molucis, vt res Lusitana, ita et Christiana pessimo erat loco, ob diuturnam obsidionem, qua Lusitani, cumque ijs Patres iam diu grauissime premebantur. 103 Consaluus Car dosus similem Martyrio vitae finem inuenit Haud melius habebant res inter Abissinos: apud quos P. Consaluus Cardosus similem martyrio vitae finem inuênit. Ob Turcarum, et Galassorum incursus dissipati, vt anno millesimo quingentesimo septuagesimosecundo memini, Lusitani, reliquique Catholici, cum alij ad regiam cum Francisco Iacobo Lusitanorum Praefecto, alij Dambaeam secessissent; ne praesidijs carerent Sacramentorum, Patrem Cardosum, et Franciscum Lopium ad eos Patriarcha, et Emmanuel Ferdinandus misêre. Multi postea testati sunt, ingredientem iter Cardosum, plane denunciasse, se quidem ire, quoniam sic mandaret obedientia; ceterum nequaquam peruenturum: erant enim cuncta obsepta periculis. Deinde in via iterum affirmasse, se diem posterum nequaquam egressurum: quod plane euênit. Nam postridie irruentibus latronibus occisus est in obedientiae, et caricatis sacrificium. Vir erat eximiae virtutis, et labentis Abassinae Ecclesiae columen: strenue in adiuuaudis non solum Lusitanorum reliquijs, sed etiam Abassinis laborans, quorum linguam recte iamdiu perceperat. Franciscus Lopius leuiter vulneratus euasit. Et quidem, vt testatur vnus comitum Abbassinus nomine Emmanuel, ideo non est confectus, quod cum peruenisset ad vruum ferri mucro retortus est. Cardoso sublato; in solatium, et auxilium Patris Lopij Pater Emmanuel Dambaeam migrauit: Patriarcha, et Antonius Ferdinandius Fremone substitere: tum vt reliquias in eo Pago Catholicorum curarent, tum vti coeptam agriculturam ad aliorum quoque Patrum, et pauperum Catholicorum leuamentum, ne intermitterent, cum aliunde speranda subsidia non et sent: tum maxime, vt si forte auxilium Lusitanorum ex India, quod summe exoprabant, 104 Iaponiae res. et flagitabant, appareret; praesto essent rebus ordinandis. In Iaponia Pater Franciscus Capralis, vbi hyemis inclementia se infregit, Amanguciamae Ecclesiae rebus compositis, susceptam superiore anno peregrinationem cum Ioanne Iaponio comite Meacum versus repetit. Iter primum ad Regnum Aqui
conuertit salutaturus Moridonum, omnium circa eum tractum Regnorum potentem. Omnia erant terra, marique infesta praedonibus. Nec temere alij ea maria attingebant, quam Pyratae: vt vni ex ijs permittere se Capralis cogeretur: quem non fidelem modo, sed officlosum adeo expertus est, vt latronem bonum appellaret. Nam et humaniter vexit, et accurate ab iniurijs aliorum texit praedonum, et graui implicitum morbo domi suae dies octo hospitaliter habuit, dum Ioannes ad Moridonum Regem excurrit: postremo similem sibi nautam reperit, a quo Sacaium vsqueperueherentur. Reliquere eum meliorem Patres, pollicitum ministerio infami renunciaturum. et tamen miserum, quod inuentum Regnum Caelorum occupare nesciuit. Capralis, et Ioannes statim Sacaio in Sangam profecti, quod instabat sanctior Hebdomada, quae in ea Insula confluentibus vndique Christianis ceremonia magna celebratur: iamque ad eam rem Organtinus, et Laurentius aderant. Exanguis, et longa valetudine, qua nondum explicari potuerat, Capralis misere confectus peruênit: sed breui tum Christianorum 105 Publica in Templo nobi lium Iaponum verberatio. humanitas, tum ex eorum feruore laetitia recrearunt. Ipsa Palmarum Dominica Nobiles quinquaginta sese in Templo publice verberarunt: in quibus Sancius Sangandonus, et Simeon Iquenda Tangodonus, vnus e Praefectis Arcis Vacai, fuere. Die Paschae quatuor et viginti baptismo consecrati, et septem in 106 Plures Ethnici die Paschae Baptismo consecrantur. Castello vicino. Tum Patres ambo, Fratresque Meacum concessere gratulatione maxima Christianorum. Salutato Nobunanga, qui forte in Vrbe aderat, rebusque cum Dynastis e sententia gestis, Capralis domesticis componendis institit. Pusilla erat familia: tamen alij post alios ad spirituales commentationes singuli octiduum secesserunt, inque vilibus ministerijs, asperioribusque corporis afflictationibus 107 P. Capralis do mesticam No strorum disciplinam curat. exerciti, postremo repurgatis generali confessione animis, instaurarunt magno feruore vota, recenti ad se totos, aliosque diuino cultui summittendos impetu capto. Dum Nobunanga Meaci fuit, multi ex Principibus audiuerecatechismum: quanquam nonnisi primarius e Fosocauadoni domo veritatem complexus est. Postea apud Sangamgener Sangadoni Praefectus Arcis baptizatus est. In Arce Vacai, quae Mioxidoni fuerat, postulatu aliquot ibi degentium 108 Catechismi fructus. Christianorum, Laurentius missus, cum inciperet catechismum explicare; irridebant Ethnici Christianos, quod tam magnificis renunciarent Numinibus Xacae, atque Amidae, vt sese homini virgis caeso, et laponiorum instar latronum cruci suffixo prosternerent. Sed placuit Deo, vt mox diuitias Crucis Christi sentirent. Nam vbi Laurentius ad eam venit catechismi partem, in qua immensum explicabat amorem, quo Iesus Christus Dominus Noster, non coactus, sed volens, libensque salutis humanae causa, tot aerumnas, adeoque acerbam mortem pertulit; illi ipsi modo vituperatores myfteriorum Crucis, vt est gens elatiore animo, sed liberali, et nobili; caritatis magnitudine capri, dedêre manus: incensisque superstitionis patriae symbolis, serio applicauere aures ad voces 109 Ethnici quadraginta Crucis infignibus decorantur. veritatis, recteque instituti numero quadraginta, Crucis sacrosanctae, quam iam supra modum amabant augustissimis insignibus decorati sunt. In Regnum Tambae Ioannis Naitodoni accitu, cupientis nouum catechismi volumen a Caprali editum cognoscere; Aloysius, idemque Laurentius missi, cum ad quindecim leucas viginti Christianos equites habuissent obuios: dein ad radices Montis, cui imposita est Arx, ipsum Naitodonum, octidui spatio ad septuaginta militum confessione expiatis, et aliquot eorum, et ipsi Naitodono nunc primum 110 Alijmulti Bap tismo abluti. sacrosancto Christi corpore, quod magna cum lacrimarum copia suscepit, impertitis, quatuordecim practerea ad Ecclesiam adscripsere: dum Ioannes ad Christianos Arcis Vacai Catechistam iterum postulantes profectus, corroboratis veteribus Christianis, tres insuper et viginti baptizat, non sine summo. discrimine. Nam obsessa interim ab hostibus Arce, non nisi inde post multos dies nobilis Christiani insigni cura, et quidem prope miraculo, ereptus est. Inter haec admonitus literis Patrum ex oris Ximi nunciantium aduenisse Nauim ex India, et inde, atque ex Europa literas: vnaque Patrem Ioannem Franciscum Stephanonium, modicum, sed peropportunum subsidium, dum reditum parat Capralis,
cum Patre Aloysio, et Laurentio ad arcem Tacaccuqui, quae fuerat Vatandoni, 111 Variae per Iaponiam excurfiones. septem a Meaco leucis, Darium, et eius filium Iustum Arcis eius Dominum confirmaturus excurrit. Postquam omnes e familia Christiani haud amplius viginti, confessiones peregêre; Darius, vt ardebat studio fidei propagandae, et quodammodo pudori sibi ducebat Euangelium tam alibi frugiferum, tam apud se sterile esse, certum ante, ac post meridiem tempus dicit, quo Primores edito signo ad catechismum conueniant. Laurentius Euangelistae opus aggreditur, Capralis, et Aloysius precibus, et sacrificijs, et vitae exemplis adiuuant, Quippe maior, quam pro audientium numero agebatur causa: cum arx in praecipuis totius Coquinai illa esset: et auditores plerique omnes e flore nobilitatis. Sub quintum catechismi diem, iam fere sexdecim ad salutis partes vergebant. At 112 Patientis Christi caritas, valde Iaponesafficit. vbi ventum ad amabile mysterium sanguinis Crucis Christi; quatuor et quadraginta veritatem amplexi, die memoria Sancti Apostoli Bartholomaei venerando, in nouam vitam e foecundatarum caelesti spiritu aquarum sinu prodiere Tacaccuqui Sacaium Patres reuersi, et hîc septem recens Domino genitis; alij Meacum, ad oras Iaponiae extimas Capralis octauo idus Septembris iter intendit. Iam 113 In Bartholomaei Regis ditione Euange lium propagatur. porta ingens Euangelio pandebatur in Bartholomaei Regis ditione, victoria, quam is ex hostibus plane admirandam retulerat. Vndique Ethnicis claudebatur Regulis Bartholomaeus, qui iam diu Christians in primis religionis odio bellum aduersus eum gerebant. Importunissimus omnium erat Isaphaens Vxoris eius germanus. Is acerbissime oderat Christianam religionem: inter cetera vilest imbellesque per eam fieri animos iactans. Quare Bartholomaeo faepe verbis frustra concusso, saepe insidijs ad necem appetito, tandem ad bellum apertum 114 Rex bellum pro Religione patitur. descendit. Sabbato secund hebdomadae magni ieiunij, ex improuiso per noctis tenebras, Bonziorum praecipue proditione, Omuram Vrbem ingreditur. Agebat in Arce Bartholomaeus, nec satis munitione, multo minus militari praesidio firma. Viri non plus septem aderant, ac foeminae in Vxoris obsequio ad quadraginta. Ita deprehensus, Fratrem de Societate Iaponium in proximo habitantem accersit, si non vitae praesidium, certe solatium mortis. Quem cum duobus praeterea viris, vt ad se venientem conspexit; obuijs occurrens vlnis, et arete complexus; bono sum animo, inquit, quod scio ea potissimum causa, quod Christranus sim, dominatum mihi, ac vitam eripi. Sub haec pro more Iaponiorum, qui instante morte dant, et accipiunt quidpiam ab amicis; in monumentum 115 Nostrorum pietati confidit. beneuolentiae piacularem globulum, gemmas in Ecclesiae Iaponiae primordijs preciosissimas, cum Fratre permutauit. Frater tantam pietatem perspiciens, non ad foreiter modo obeundam necem, si opus sit, incipit confirmare; sed ad eximiam quoque spem de De ope, ac virtute coneipiendam: eo verborum pondere; vt profiteretur postea Bartholomaeus, inde se, 116 Sacrilegia pie tatem vindicant. quamuis adeo humano nudum auxilio, victoriae spem ingressum. Auxit eam spem sacrilega hostium impietas. Nam simul vidit subiectas Christiano Templo faces; Ecclesia, inquit, conflagrat, ergo victoria nostra est. Nec Bonzium incendiarium diu poena remorata est. Nam cum inter praedam templi repertum candidum amiculum, quod superpelliceum vocant, sibi induisset; eoque habitu exultans, et insultans incederet; ab Ethnico milite, rato Christianorum Magistrum eum esse, mactatur. Isaphaens, quo Cines ad sese pelliceret, reuocato a rapinis milite, promulgari iubet, se non aduersus Ciuitatem, sed contra Bartholomaeum adesse: concederent igitur ad sua tecta Ciues, et munia. Quo praeconio cum populus se ei dedisset; tamen ferme viginti fide nobiles, ac virtute penetrarunt in Arcem. Post meridiem admouente ad Arcem copias Isaphaem, Bartholomaeus diuina plenus fiducia, dispositis per propugnacula mulieribus, quae speciem bellatorum praeberent, viros omnes, quotquot aderant, nec aderant 117 Insignis Christianorum victoria. nisi circiter triginta, in hostes emittit. Tollit clamorem muliebris ex Arce acies, Iesu et Marias sanctissima nomina inuocans: cum eâdem inuocatione repente gloriosus globus erumpit, maius quiddam humana virtute spirans: isque terror hostes inuadit; vt in fugam praecipites actos, Christiani amplius mille passus
insecuti, cum vno, alteroue quisque hostilium capitum in manu victores reuerterint. Hac tam insigni victoria Ciuitate ad officium reuersa, quadringenti praeterea cum armis Bartholomaeo se aggregant. Quo ille numero instandum territo hosti ratus, ad Isaphaën profectus, turpissimum proditorem, cum male mulctato exercitu, ex omni Omurana ditione abegit. Haec conspicati populi, ac Dynastae, qui a Bartholomaeo desciuerant, ad eum sese paulatim retulere. Post haec cum terra Isaphaens, Firadensis Fixus mari repararent bellum; noctu tam saeua extitit tempestas, vt tam Classiarij, quam terrestres milites, quodam coeco impetu, quasi lymphati, fuga sparsim capta, impedimenta, armaque in medio relinquerent. Contra quos Christiani egressi, multis interemptis, onusti spolijs rediere. Tum Bartholomaeus quicquid ditionis amiserat recepit: quaedam etiam coepit ex hostibus, qui paulo post de pace cupide conuenerunt. Non praetermisit occasionem commonendi Principis Pater Gaspar Coëllius in proximo agens. Iubet diuinam manum agnoscere ad ipsius defensionem extentam: gratum de beneficio esse: et quoniam tam praesens experiatur Numen; ingenti animo contra impietatem tendat: quaeque a Deo accipit, Deo reddat. Valuere 118 Bartholomaeus Rex gratum se Deo ostem dit. hortatus. Bartholomaeus ipso Sanctorum omnium festo die, praecipuo Fano Omurae in Templum Dei donato, iussit subinde Ciues omnium ordinum, interesse catechismo: quem cum Gaspar, et Michael Vasaeus e Xiquio aduocatus, exponerent, tum qui ante defecerant reuersi ad Christum, tum alij amplius mille reliquo huius anni tempore conuersi: inter quos Dynasta Nangaiae, cui 119 Nangaiae Dynasta Christia nam fidem in suis domesticis exigit. Ioannes nomen impositum. Is magna pro Christo meditans, statim erecta suis in terris Cruce, paulo post baptismum morbo captus, cum seuere testamento man. dasset, vt sui vniuersi domestici, ac populares vel Idola, vel patrium solum desererent; per eos dies, quibus inter nos Natalis Christi recolitur, caelestem patriam natalem habuit, breui spatio ab impietate ad fidem, a fide renatus ad gloriam. In Brasilia ex Collegio Sancti Saluatoris ad beatam Societatem duo migrarunt, 120 Brasiliae res. Ambrosius Regus adhuc tyro post longum morbum: non modo sine conquestione, et morositate; sed etiam hilaritate mira toleratum. Ceterarum 121 Ambrosij Regi in morbo constantia. quoque virtutum specimen praeclarum ante valens ediderat, praesertim humilitatis, vehementer rogato Patre Prouinciali, vt liceret ei in Coadiutoris simplicitate vitam omnem ministerio culinae addicere. Et Ludouicus Mesquita, qui ex Lusitania cum duobus Fratribus Emmanuele Dia, et Ioanne Solonia aduectus, ex nauigatiorris aerumnis causam mortis traxit. Visum est diuino factum consilio ad hominis declarandam virtutem, vt relictus per obliuionem in Naui, qua aduenerat, libellus nequaquam periret. Bis ea Nauis in Insulam Diui Thomae intento cursu e Brasilia soluerat, bis vela tempestate interclusa retorserat, cum ad manus venit cuiusdam Nautae libellus incomptus, et obsoletus, eoque ad Collegium delato pridie quam Pater Mesquita ex piraret; Nauis deinde prospere 122 Ludouici Mes quitae virtutes. tenuit cursum. In eo libello reperta est cuncta eius expressa vita, multaeque, et insignes perfectae virtutis exercitationes. Inter cetera Dialogus legebatur, in quo Angelos custos docet religiosum de Societate, in quo sita sit Societatis perfectio, et qua ratione possit verum de eius filium praestare. Multa etiam legebantur vota, quae consuetis addiderat, et illud maxime: si quando eueniret, vt potestas sibi fieret a Summo Pontifice ad alium quemuis religiosum Ordinem transeundi; se ei beneficio penitus renunciaturum: sique Societas vellet expellere; tamen in ea vitam, saltem tanquam vnum ex famulis, finiturum. Anno ineunte longa in mediterranea suscepta peregrinatio est. Fama dudum ferebat esse in Brasilia interiore venas auri. Id exploraturus Ludouicus Brittius Praetor inftitit a Prouinciali, vt ituris in expeditionem militibus duo adderentur de Societate: quia ex Brasilijs Christianis nemo erat iturus, nisi eorum patrocinio tegerentur. Prouincialis, quanquam rem non probabat; tamen tum vt militum prohiberent iniurias ab innocentibus, et ipsis militibus auxilio essent diuinarum rerum administratione, ac praecipue, vt suas ipsi multo pretiosiores auri venas, hoc est animus caelo inferendas interim indagarent; Sacerdotem
123 Ioannis Pereriae, et Georgij Vellij labo rtosa, et fructuosa Missio. Ioannem Pereriam, et Fratrem Georgium Vellium ei laborum generi idoneos, et linguae Brasilicae peritos misit. Pereria eo tempore in Philosophiae studijs versabatur, post annos multos in Brasiliorum conuersione transactos: sed humanae Philosophiae Caelestem, et Aristotelicae Christianam praeposuit, quae homines docet non tam alia, quam se nosse: neque animos inanitate inflat, sed caritate implet. Perrexere igitur ambo, vel vitam, si res posceret, pro Dei gloria, et adiumento proximorum parati fundere. In conseruanda inter comites pace, in Litanijs quotidie decantandis, in tradenda mancipijs Christiana doctrina, in facienda diuina re, sed maxime in coërcenda militum intemperantia: et iniqua vi occupati mille terrarum leucas pedibus ferme nudis ob crebro intercurrentia flumina processere, assidua fere per bella: et quamuis aurum non reperere suum milites; suo ipsi voto penitus fraudati non sunt. Nam spatio quatuordecim mensium, qui in ea peregrinatione consumpti, super cetera ex pietate gesta, pueros ad quingentos grauiter animam agentes salutari aqua ablutos thesauris caelestibus addidere. Multa dictu admiranda de gentium forma, ac moribus: multa de solo, arboribus, lapidibusque narrarunt: quae piget prodere, ne supra fidem sint: praesertim cum multa eorum ne ipsi quidem, nisi auditu cognorint. Minoris operae, sed srugis vberioris fuit excursio circa Vrbem Sancti 124 Excursio circa Vrbem Sancti Saluatoris. Saluatoris. Habet ille sinus recessus varios, atque multiplices, per quos sparsitis Lusitani opulenti familias habent magnas, partim e Brasilijs, partim ex aduectis Aethiopibus in confinciendo saccaro, quo Brasilica negotia praecipue continentur, occupatas. Ceterum diuinis subsidijs eae familiae prorsus carebant: multi ne baptizabantur quidem: plerique in pellicatu consenescere sinebantur. Per has igitur bini Sacerdotes, Laicique vagati Villas laborum, et aerumnarum, quas suscepere maximas, praeclarum tulere pretium. Et quidem alter Sacerdotum, qui ad remotiores villas tetenderat, nullum faciebat finem deflendi tot animarum calamitatem, peroptans totam vitam ita peregrinando conficere. Adeo vsurpata oculis necessitas, et operae vtilitas commouebat. Sparsit Satan institutam hanc peregrinationem a Prouinciali, vt exploraret, quo quisque iure et quae possideret mancipia, num quae ex Pagis Patrum curae subiectis: quae causa fuit, cur ad ergastula nonnulla accessus non patuerit: plerique tamen excepere et habuere hospitaliter: nec suo sine lucro, non animi modo, leuato conscientiae ipsorum onere, sed etiam rei familiaris. Manicipia enim, quae frequenter fuga se auferebant in syluas, vel deuorata prae desperatione terra se se vltro perdebant; multo commodiora sunt reddita. Iam in quatuor Brasiliae Pagis ita adolescebat humanitas, et quaedam Europaea etiam vrbanitas; vt mirum videretur 125 Barbarorum in Brasilia mores immutati. ex tam barbaris ante hominibus tam cultos euadere potuisse. Sed nimirum christianae pietatis hoc est mansuefacere feros, et ex lapidibus Abrahae filios excitare. Iam pudebat sine vestibus conspici, iam tractare incipiebant negotia, salutare inuicem in occursu, seruare ciborum tempora, primores deducere, suam quisque etiam euntem, ac redeuntem ab Templo coniugem comitari: maxime autem frequentare diuina officia, ieiunia, et flagellationes. Inuisentem Patrem Prouincialem gratulatione, et celebritate maxima excepere: nec minori humanitate abeuntem: sed alio vultu, ac tanta quasi pertinacia prosequuti, vt aegre post longum spatium remitti domum possent; Instituit Pronincialis, vt per Quadragesimam singulis hebdomadis, reliquo anni tempore singulis mensibus feria sexta pro conuersione gentium agmine procederent se flagris caedentes: quod eo animi ardore praestabant, et copia tanta sanguinis, vt sine lacrimis spectari nequiret. In Pago Sancti Antonij, vbi pietas in primis florebat visum est sanctae hebdomadae solennia celebrare. Ex Vrbe, ceterisque Pagis Patribus multis congregatis, confluxere item aliorum Pagorum Christiani, non pluuia, non fluuijs retardati. Hos cum appropinquabant supplicantium ritu compositos, egressi obuiam item agmine Antoniani excipiebant summa laetitia, ac recta deducebant in Templum. Hîc vtrosque accommodata tempori oratione Gaspar Laurentius alloquebatur, laudans peregrinorum pietatem, atque
hospitalitatem erga eos suis commendans. Valuere hîc, et in alijs Pagis pia spectacula ad rudes animos sensu religionis pellendps. Nihil tamen ita efficax comperiebatur, atque vsur patio mysteriorum diuinorum. Itaque hoc anno, cum priore tantum semel concederetur; quater permissum est diuinam Eucharistiam 126 Eucharistiae in Christianis fames. sumere: tantam diuini cibi praeseferebant famem, tantus apparebat ex vsu fructus. Ipse tamen Prouincialis seuere ante pertentabat petitores, num caelestibus mysterijs idonei essent: laetissimis, qui probabantur: e contrario moestissimis, quibus spes vltra protrahebatur, Foeminarum duarum, vt in gente ea notabilis fuit vox, dum contendunt, vt saepius anno communicare liceat; Altera si Deus, inquit, tanta erga me vsus est liberalitate; cur tu Pater adeo eris parcus? Altera, si corpus toties suo reficitur cibo, cur animus reficiatur suo tam raro? His 127 Sodalitia, atque Valetudinaria instituuntur. laetus processibus Prouincialis Sodalitium Sanctissimi Sacramenri, et Valetudinaria pauperibus curandis in singulis Pagis instituit. Coemeterijs quoque so enni cerimonia lustratis, et addito institutae superiori anno Sodalitati Misericordiae, vt lecti singulis diebus Pagum circumirent, inquirentes aegrotos, egenosque, ac renunciarent Patri. Vniuersis quoque hoc praescriptum, ne quem diem abire sinerent, quo die non a iquod ex misericordiae operibus exercerent: iucundumque erat de egis huius custodia interrogatos audire respondentes hos, aquam se eo die aegroto deportasse: hos dedisse cibos, quos praeparauerant sibi: alips colloquio piarum rerum consolatos, et id genus. Multa etiam, tum ad catechesim spectantia, tum adanimum rite Poenitentiae, et Eucharistiae praeparandum Prouincialis composuit. Quae Pater Leonardus a Valle Brasilice omnium peritissimus, mana ex parte in eam linguam conuertit. Aliquot etiam Fratres ediscendae Brasilicae linguae in Sancto Antonio collocati. Ipsa in Vrbe instituta est propria catechesis ad mancipia Aethiopica. Aperiebatur multis locis ianua Euangelio: sed maxime obstabat Brasiliorum formido, non audentium ad maritima descendere, ne ab externis redigerentur in seruitutem. Vt huic occurreretur incommodo, cum Sebastianus Rex e Lusitania Antonium Salemium misisset, diuisa inter eum, et Ludouicum Brittium totius Prouinciae administratione, eique Australiore attributa, iussissetque vtrumque Praetorem cum Patre Prouinciali de iure mancipatorum ab Lusitanis Brasiliorum cognoscere, eorumque in posterum libertatem munire; praeclara in eam rem decreta condita sunt. Interim magnam Prouinciae partem calamitates duae vexabant, vna homines, altera belluas. Inter has desaeuijt pestifera lues, vt strata passim occurrerent in syluis, agrisque Ceruorum, Aprorum, Panterarum, Tygrium, et Antarum cadauera tetro odore late oram foedantia, et mortifera vescentibus non solum homimbus, sed etiam feris. At homines saeuissime fames exercuit. Est cibus vulgo Brasilijs radix, quam 128 Brasiliorum cibus. Mandiocam vocant. Namque tritici solum prae tenuitate potens non est. Inuectitio primi duntaxat Lusitanorum vtuntur. Pleraeque terrarum syluae habent. Vbi sylua succisa est, ibi Mandioca seritur: neque rursus in eodem loco, tanta est soli ignauia, nisi postquam se iterum sylua induerit. Seritur autem surculis vtrinque praecisis. Hi multos in stolones fruticant longitudine ferme tricubitales, crassitudine pollicis: qui rursus recisi pro semine sunt. Ac radicem sub terram agunt bulbosam, arundinum modo, quae annuo spatio eruitur: si differas; putrescit. Ea radix macerata aqua, tum ad ferreas laminas crebris foraminibus asperas, perinde atque apud nos Caseus, affrictu in farinam distrita, sine alia praeparatione locum panis supplet: non iniucunda dum recens est: si paulum inueterauit; seu palato, seu stomacho arenae, quam escae similior. Itaque in 129 Ciborum inopia pietatem excitat. bellorum, et Iongarum modo peregrinationum vsum reseruant, Cuius tanta hoc anno fuit inopia, vt nulla prope mercede parabilis inueniretur. Quae fuit Collegio exercendae tum caritatis occasio, consuetis eleemosynis longe auctis: tum vero etiam tolerantiae, cum ne militari quidem mandioca vescentibus affatim 130 Institutae supplicationes. suppeteret. Itaque cum fames praesenti malo populum vexaret, et ante oculos grassans in feris lues metu terreret; ad propitiandum Deum ipsi adolescentes Collegij auditores pio exemplo, multisque hominum, et mulierum nudo pede
comitantibus, quater supplicationem instituêre, in sua acriter saeuientes terga, et sanguinis innocentis multum fundentes. Pernambuci hoc anno ad classem elementariorum, altera grammatices addita. Apud Illaeos ad famis incommodum accessit bellum ab Aymoribus natione omnium maxime inculta, et fera, et humanis vesci corporibus sueta: eoque inexpugnabili; quod nunquam in eodem loco consistat, repentinis incursionibus hominibus, et annonae infesta. Minime optanda, sed tamen opportuna erat haec materia Patri Pinnae, domicilio illic Sociorum praefecto: cuius diligentiam, et caritatem ita populus amabat, ac verebatur; vt cum alio transferre eum Prouincialis vellet; alijs, atque alijs institutis publice legationibus institerint, ne tam difficili tempore vnico se illo remedio spoliaret, Quippe valebat multum dicendi vi Pater, efficacissime hortabatur ad labores, mira autem dexteritate afflictos animos erigebat. Deinde inuisens ostiatim pauperes, et sacculos humero gestans, quod ab opulentioribus exorarat, ijs distribuebat. Ex ijs vero, quae habebat domi, sine vllo diei crastini respectu, 131 P. Pinnae caritas in pauperes. largiebatur, semper habens in ore, quod et res confirmabat: Date, et dabitur vobis. Itaque cum ad ostium domus magnae confluerent pauperum cateruae; tamen ex piorum liberalitate suppetebat nihil habentibus vnde multos locupletarent. In Praefectura Portus Securi descendentibus e mediterraneis syluis ad maritima indigenis aperiepatur porta non modica Ecclesiae propagandae. Sed licet gentis ferociam aestimare. In vno populorum, qui recens aduenerant, 132 Inferni paenas spernens expe ritur. cum Pater sermone de rebus diuinis instituto ad poenas Infernas disputando venisset, easque vehementer cauendas contenderet; quidam e turba in medium prosiliens: Sine, inquit, me illuc descendere. Quid? Non ne is sum ego, qui cum ipsis Daemonibus possim congredi? Si me cremare ipsi conentur; et ego illos comburam. Visus est autem infelicissimus exitij sui vates. Nam paucos post dies repentino occidit; quo reliqui in stuporem acti, aliquid obseruantiae erga 133 In Prouincia Mexicana Scholae litera riae inducuntur Patrem, et aduersus diuinas res hausere. In Prouincia Mexicana inductae hoc anno literariae scholae Non solum Moya Contreras electus Archiepiscopus Mexici a Patre Generali, sed etiam Rex Philippus datis ob eam rem literis, vt Magistros mitteret, contenderant. Obeam causam sex non Sacerdotes, cum Patre Vincentio Lenocio Siculo missi. Tempestate, vt fama fuit, post eam nauigationem apertam, iactati sunt maxima. Die Visitationis Deiparae in altum euecti prospere, vsque ad nonas Augusti tenuerunt cursum. Eo die ad Insulam Dominicam, ventis ex aduerso flantibus, in periculum adducti sese ad omnem euentum confessione comparant, Fratribus Nautas, vectoresque praedocentibus, Vincentio, qui vnus aderat in ea Naui Sacerdos, noctem, diemque audiente. Sed id praeludium potius calamitatis fuit, quae ad Insulam Iamaicam Cubae ad australe 134 Ingens tempo stas. latus oppositam excepit. Feriebant carchesium fluctus: cumque aduersi inter se magno strepitu venti concurrerent, immensaeque nuncaperirentur voragines, nunc aquarum montes exsurgerent; item Nauis nunc abripiebatur in ardua, nunc deijciebatur in praeceps: laceratis interim, abreptisque velis, malis cunctis infractis, tota nauis corpore quassato, a puppi, vbi ingens hiatus tanquam fenestra patuerat, rapido veluti flumine decurrente, iam non tam in mari Nauis, quam mare in ea natabat: arcas, Nautasque nunc rapientibus vndis, nunc ex mari in Nauim reiectantibus: praecipuum e septem, qui ad clauum laborabant, illisa vasta vnda occaecauit. Nec melior ceterae Classis erat conditio. Duas videre naues pereuntes, alteram haustam fluctibus, alteram vadis infixam, tertia quoque mox perijt. Totidem in diuersa raptae incerto diu euentu. Sedata post biduum tempestate, cum vnum e tabulatis Nauis deiecissent ad aliquid mali componendum, et in vexillum vestem, quae ferebatur in mercibus consuissent; aliud minus euitabile malum prope consumpsit, Cibaria vel abstulerant vndae, vel salso infecta tabo corruperant. Aqua tam tetrum odorem conceperat; vt cum admoueretur ad os, oporteret manu praestruere nares: neque ex ea nisi ex dimenso, parceque dabatur. Ita grauissimas inter incommoditates, longo diuinae clementiae experimento, cum vel secunda aura violentior, ita labefactatum,
immunitumque nauigium potuisset demergere, menstruo cursu in nouam Hispaniam peruenere. Horum aduentu, aliorumque ibidem admissorum accessu ad septem et quadraginta Mexicani Socij peruenere, aduocatis quoque, qui Habanae e Floridana expeditione supererant. Nam cum ea expeditio non procederet, praesertim postquam Petrus Menendes, qui constantissime ad hanc diem sustentarat, ab Rege Catholico primum classi, quam apparabat in Belgium impositus, ac deinde mortuus est; neque Habanae in praesentia idonea labori materies offerretur, Sancius Prouincialis Mexicanus Patrem Antonium Sedennium, et Ioannem Rogerium, duosque Fratres Ioannem Carreram, et Salsedum expeditionis eius reliquias ad paratiorem messem vocauit. Postridie diei Sancto 135 Studia instaurantur. Lucae sacri praegressa solenni Musarum pompa, quam Prorex, Magistratusque Vrbis cohonestarunt, Scholae apertae quatuor. Eas etiam scholastici frequentare coeperunt Collegiorum, quae Prouincialis instituerat: qui prosperum videns eorum successum; in eo erat, vt proprium Mexicanis quoque indigenis, qui summe id optabant, moliretur. Interim coepta superiore anuo eam gentem ad pietatem excolendi studia, non solum retenta, sed aucta sunt. Destinatus Sacerdos est, qui sanctioribus diebus verba illis faceret: alter, qui confitentibus aures praeberet: aliquot etiam Fratres, qui per Vrbem incedentes, ac magna 136 Catechesis in compitis explicatur. ducentes agmina, fixo identidem gradu sanctae fidei capita in compitis explicarent, magno audientium iuxta ac spectantium bono. In Peruuiam nullum penetrare hoc anno subsidium potuit. Ioannes Plaza destinatus superiore anno eius Prouinciae Visitator Madritum cum venisset, Indici consilij Praesidem reperit, acceptis ex Peruuia literis, nonnihil querimonijs, quae ibi feruebant, imbutum: praesertim quod Peruuorum cura abnueretur. Sed cum Pater exposuisset causas, quae Societatem remorabantur, ac praesertim eam ob rem se a Generali mitti, vt iniretur via quamsaluberrime in eius gentis institutionem incumbendi; 137 Nauigationes in Peruuiam. tandem Praeses benigne subiecit: ite, ac degite vbi vultis, et quomodo vultis: nam vos, vbicumque sitis, fructus feretis. Deinde Rex non solum in viaticum; sed etiam ad parandos libros large suppeditauit. Rebus ita comparatis, sextodecimo Kalendas Februarij Classis vela fecit. Vnam, eandemque Nauim e Praedicatorum Ordine Fratres achquadraginta, decemque e Societate cum Plaza conscenderant. Patres Balthasar Pinna, et Iacobus Suarius in magno Almirarchi Mioparone vehebantur. Nam cum successurus in Plazae vicem, si quid ei humanitus eueniret, Pinna proficisceretur; iussit Generalis diuersis ire nauigijs. Ceterum Diabolus illam quasi sacram Nauim tot Religiosis, contraque ipsum tendentibus refertam praecipue notasse visus est. Postridie quadraginta leucas 138 Tempestates inuadunt. prouectis, inclinato in noctem die, gubernaculum frangitur. Continuo Nautae edunt bombardae signum, quo de more laborautia nauigia ab Classis Praefecto auxilium petunt. Ausus quin etiam est, quanquam turgido mari, Gubernator in Scapha pergere coram casum nunciaturus. Interim vehemens stridebat ventus, et oneraria clauo destituta aquae multum recipiebat: sic vt non Religiosi modo; sed ceteri quoque vectores, ac Nautae non de conseruanda magis vita cogitarent, quam de morte in Dei amicitia oppetenda. Nec post multo Praefecti missu Mioparo Almirarchi, in quo Pinna, et Sancius vehebantur, aduênit solamen, ac spes magna periclitantibus. Sed erat difficile remedium, praesertim iam se intendentibus tenebris, ac pelago saeuiente. Illud in praesens consilium visum est commodissimum; vt oneraria Mioparoni alligata traheretur. Magno igitur labore alligatur. Verum iam ob vim venti, et aquam, quam oneraria plurimum hauriebat, Nauigium vtrumque periclitabatur. Itaque explosis bombardis ad auxilium iterum ab Classe petendum, retinacula mature soluunt. Tum vero plane de se actum rati, qui clauum amiserant, etiam destitutos suspicantes, totam noctem egêre insomnem, in leuanda sentina occupati. Vbi rarescere coeperunt tenebrae, reuixere, conspecto iuxta Mioparone, quod Nauarchus vir bonus suaptesponte, et rogantibus Suario, et Pinna optima fide substiterat.
Is vbi aliam restare nullam salutis viam vidit; vectores onerariae omnes in suam Rostratam scapha traiecit. Ita ilia cum rebus vniuersis, ac mercibus ad centum millia aureorum nummûm aestimatione, fluctibus hauritur. Iam Classis longe praecesserat: quam consequi frustra conati, quia aduersus retardabat ventus, tantumque hominum accesserat, nullo addito commeatu, velis retro conuersis, postridie Gaditanum in portum inuehuntur. Tandiu deinceps aduersa tenuit tempestas; vt amisla spe assequendae Classis, cum iam etiam timor a Pyratis increbresceret, dilata sit in Septembrem nauigatio. Religiosis, vt ait Plaza, eo periculo non voluntas imminuta est pretiosis animarum merces quaerendi ex altero Orbe, sed aucta conscientiae custodiendae cura. Et Rex vbi rem cognouit, multum delectatus Seruorum Dei alacritate, atque constantia; iussis iterum, et benignius praeberi viae subsidijs, alijsque adiumentis; dixit non se dubitare, quiu ea calamitas cessura esset in maiorem Dei gloriam. Apparuit etiam 139 Comitissae Ni eblae, et Ducum Methymnae Si doniae caritas in Nostros. Comitissae Nieblae, et Ducum Methymnae Sidoniae caritas in alendis magna ex parte Patribus, dum nauigationem expectant. Petrus Guerrerius Archiepiscopus Granatensis, vt qui ante multum rogarat Euerardum, ne abs se Plazam, cui plurimum tribuebat, abiungeret; voluntatem Numinis ex illo euentu interpretans, nequaquam occasionem praetermisit rursus instandi: sed ea optimus Antistes praeparatione animi, et aequitate ad partem vtramuis ex nutu Generalis pendebat; vt non grauate repulsam nunc quoque tulerit. Tertiodecimo Kalendas Nouembris repetita nauigatione, tribus ad priorem numerum additis Socijs, quindecim discessere. Tum etiam nonnulla Visitatori obiecta mora. Sic enim, quod ille conscenderat nauigium, ipso in portu vado inhaesit; vt non nisi postero, quam Classis abierat, die potuerit vela facere: ad Insulas tamen Fortunatas Classem assequuti sunt. Inde digressi in noua Carthagine Natalitia Domini celebrarunt. Interim in Peruuia magna erat Visitatoris expectatio, non tam turbarum domesticarum causa, quae die consenescebant, quam vt de 140 Collegij Limen sis recens Tem plum. Collegijs, quae multa petebantur, transigeretur. Primo anni die Circumcisione, ac Sanctissimo nomine Iesu insigni, nouum in Templum Collegij Limensis Sanctissimum Sacramentum translatum est Templum nulli erat eorum Regnorum inferius. Ad dexteram Arae maximae ornato in fornice collocatum est Lignum Sanctae Crucis, Roma cum idoneo testimonio olim missum. Ad laeuam 141 Coenobium Sacrarum Vir ginum extruitur. Beatae Virginis effigies Roma item deportata. Prouincialis Portilli opera etiam Coenobium Sacrarum Virginum, sub Diuinissimae Trinitatis appellatione, extructum est. Mortuo enim opulento iuuene nulla relicta sobole, auctor fuit Matri eius, et Coniugi eo suas facultates conferendi: quod fecere, seque ipsas in primis dicarunt: certa insuper decreta pecunia ad octodecim inopes puellas alendas. Iosephus Acosta susceptam superiore anno peregrinationem prosequens, Arequipam Alphonso Barzana aduocato, qui populi studia conseruaret, atque ipsius leuaret desiderium; ad Vrbem Pacis cum Patre Ludouico Lopio, et Fratribus Consaluo Ruitio interprete, et Ioanne Casasola iter intendit. Ex itinere ingressus Prouinciam Ciucuiti, quae colonis Peruuiae totius frequentissima 142 Variae per Per uuiam excurfiones. est; lacum in eo Regno celeberrimum Titicacam, octoginta leucarum circuitu, vidit: ex cuius fossa emissaria alter lacus efficitur, quem Pariam vocant. Is ibi intermoritur, vel subterraneis aqua meatibus delabente, vel sensim euanescente in exhalationes. Accolunt hunc populi, quos Vros vocant, omnium mortalium simplicissimi, qui in Totora pene habent omnia. Totoram autem vocant genus Iunci in lacu proueniens. Eius radicibus, tametsi minime laudato cibo, victitant. Ipsis vero Iuncis non solum storeas conficiunt; sed et domos aedificant, et contexunt scaphas, earumque vexilla: denique eosdem vrunt pro lignis: tamen et ex his habet Deus, quos destinauerit Caelo. Vnum grauiter aegrotantem, tanquam minus myfterij capacem, nondum expiatum baptismo, cum vehementer expeteret, Pater Ludouicus Lopius Iustrauit: alteroque post die expirauit; ea tantum iterans verba: Domine quando me fecisti
143 Tinguamaci veterum aedifi ciorum vestigia reperiuntur Christianum; etiam voca in Caelum. Reperere post haec ad oppidum Tinguamacum, quod indigenae habent, vestigia veterum aedificiorum sane mira. Nam visebantur lapides egregie perpoliti duorum et triginta pedum longitudine, lati vndeuiginti, alti decem. Vbi ferunt initio, spe ingentis cuiuspiam thesauri, explorantes Hispanos inuenisse caput inane aureum, cum persona item aurea, notis inscripta, quas nemo vnquam potuit explicare. Ad Vrbem Pacis Ianuario abeunte venêre. Hîc dum iam tertium mensem eodem, quo nuper Arequipae, modo pietatis vrgent negotia; accersitur a Prorege Acosta Ciuquisacam, 144 Acosta Ciuquisacam venit. octoginta leucarum itinere, quam pridie Kalendas Maias intrauit. Est Ciuquisaca caput Prouinciae Ciarcarum, alio nomine, Vrbs argenti dicitur. Ibi forum regium est, Cathedralis Ecclesia, ac Caeli temperatio commoda, tametsi in montanis. Circa sunt opulentissimae eorum Regnorum argenti fodinae. Inde est transitus in Prouincijs Tucumani, et Sanctae Crucis, ac plana, quae im menso tractu ad mare protenduntur: perque flumen magnum Paraguai, quod amplius quin gentis nauiatur leucis, potest habere commercia cum Prouincia Fluminis argentei, cumque Brasilijs. Quibus in locis hominum adhuc Deum ignorantium innumerabilis multitudo degebant: et alicubi Christiani, sed solum tincti: cum trecentarum leucarum spatio, nonnisi vnus inueniretur Sacerdos. 145 Ciuquisaca magnis tonitribus obnoxia. Ad eas Nationes commeandi porta est Ciuquisaca: sed eadem supra modum tonitruis, ac fulminibus obnoxia. Hoc enim habent Peruuiae montana, imbribus, fulgoribus, tonitribus subiacent: plana potius rore, quam pluuia madescunt: tonitru ac fulgur portenti simile est. Exceptus est Acosta perhonorifice: spatioque bimestri, quo substitit in platea, Teniploque; ipse hispanice, Consaluus autem comes peruuice disserentes, ceteraque exercentes munia Euangelicarum operarum, praeclarum fecere morae pretium: ac Senatus statim ad Prouincialem de Collegio inftituendo scripsit. Causam, cur a Prorege accersitus esset, eam reperit, quod expeditionem aduersus Ciriguanos ferocem, ac barbaram gentem meditans, vellet secum abducere. Sed Acosta milite ad Pilcomaium 146 Potosij situs et argenti fer tilitas. amnem expiato, quia alia habebat Prouincialis mandata, iter Potosium vertit. Potosium viginti ab aequatore in austrum gradibus iacet, in adeo in felici tractu, frigidoque, et procelloso; vt prorsus esset inhospitale, nisi frequentaret argentum; quod ibi maxima copia effoditur. Quid enim cupiditati asperum, aut formidolosum in viscera terrae, et proximas Tartaro latebras penetranti? Ergo et Indigenarum ad quinquaginta millia ferebantur incolae, et externorum negotiantium magna vis. Sed vt eam frequentiam cupiditas maxime, quae omnium malorum radix est, conflabat; ita fama serebat vitiorum illic tanquam colluuiem esse: praesertim cum ea esset ratio maximi quaestus, si externus vir Peruuam foeminam assumeret concubinam. Tum illa multo impensius ei, quam quodlibet mancipium laborans; magnas breui parabat diuitias, Coca in 147 Coca herba maximam eru uiae mercaturam continet. primis legenda, quae maximam Peruuiae mercaturam continet. Ea est herbapusilla, Saligno solio similis, tam perdite Indigenis in amoribus; vt nonnisi in ore ferant, ac sese, si opus sit, venditis parent. In facili igitur est cogitare vbi intem perantiam extimulabat auaritia, infamique commercio iungebantur, quis locus virtuti relinqueretur, quae monstra existerent. Tamen ea, Deo miserante, consecuta mutatio est; vt fieret, quod Sanctus Paulus ait: Vbi superabundauit delictum superabundauit et gratia: adeo vt non solum abigerent pellices; sed etiam rationum tabulas ad Patrem certatim ferrent recognoscendas. Illud tanquam miraculum vulgo spectatum est, quod cum neque Quadragesima esset, neque Iobelaeum; tamen homines circiter centum diuinae mensae eodem die accubuere. Diuersabantur in aedibus Parochi, qui populum Carangam curabat, 148 In Perunia operatiorum penuria plures non proficiunt. per cuius absentiam etiam Parochi munia exequuti componere, quod tota in ea peregrinatione obseruarant, Peruuorum exiguos in religione profectus maxime ab penuria Magistrorum esse. luuit vehementer apud hos Christianum opus, accitus ad auxilium Barzana: postquam per Cincuiti Prouincias, et Omasui
vtilem peregrinationem habuerat: qui statim coepit habere conciones lingua Aimarica, quae ab communi multum discrepans totum per Collaum, spatio ducentarum leucarum funditur. Eam Barzana nullo magistro tribus mensibus didicit. Sane donum linguarum videbatur diuinitus consecutus: adeo confidebat quamcumque linguam breui se percepturum, et redacturum in artem. Exemplo eius incitatus Acosta, et ipse comnumem linguam breui perdidicit. Summa enim profectus cum indigenis in linguae scientia vertitur. Barzana, et Lopio, et Consaluo Potosij operi vrgendo relictis, Limam extremo Octobri accitu Prouincialis Acosta redijt. Dum haec in australi Peruuia hi gerunt, in borealem 149 P. Gomius in Americam transit cum insigni fructu. excurrit cum Socio Pater Ioannes Gomius. Mari primum Quaiaquilum tetendit ducentis quinquaginta leucis Lima: inde Concham, Loxam, Piuram, et alia Oppida interiora fructu insigni: septem mensium spatio, plurimis vitae totius exceptis confessionibus, materia ingenti peccatorum summota, excitato Sacramentorum vsu, percurrit.
HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Tertius.
ANNVS iam Iobelaeus, et Sanctus adest, qui Romanae 1 Iobelaeum incipit. Societati, vti ceterae Vrbi, ex confluentium vndique Peregrinorum vi, copiosam late explicandae caritatis materiam obtulit. Opportune Pater Generalis prouiderat, vt ex varijs Nationibus lecta idoneorum Sacerdotum adesset manus. Hi Professorum in Templo, et ad Sancti Petri Poenitentiariorum auxiliares, diuersarum linguarum peritia, et tractandarum scientia anima rum pro virili contenderunt: vt peregrinantes suscepti laboris, atque impendij pretium quam vberrimum ferrent: non sibi modo, sed et suis, et Patriae. Immensus confessionum magnam partem a prima recti, prauique notitia, exceptus est numerus, labore sane inaestimabili: cum assidue ingens praestolantium corona sellam confessionalem obsideret: nullo, quam longus fuit annus, laxamento, nec discrimine festi, profestiue diei. Multi aduenarum ad Sancti Andreae per Exercitia spiritualia reformati, qui totos se nouos homines, et sanctitate plenos ab sancta Vrbe domum referient: graues plerique viri, ac transmontani, quorum inter populares multum habitura vsum religio speraretur. 2 Scholares Collegij Romani in Sanctissimae Trin tatis Xenodochio peregrinis inser. uiunt. Ex Romano Collegio supra vsitata vulgaribus annis in publicum studia, longo tempore terni, quaterniue in Sanctissimae Trinitatis Xenodochio Peregrinis inseruiere, vbi srequentia hospitum prima. Num cum semper prompta sit aduersus aduenas Romana benignitas; tum sancto illo tempore large se prodit: probatque se Roma cunctarum gentium, si non satu patriam, pletate certe parentem. Itaque super id, quod Cardinales, Dinastaeque Romani, et passim priuati Ciues ad se perquam liberaliter suos populares, aut quapiam necessitudine obstrictos, ad haec multos omnino alienos recipiunt; Sodalitia multa sunt, quae hospitalitatem publice exercent, praesertim in aggregatos sibi per Italiae Vrbes, et Oppida eiusdem instituti coetus. Verum quae ab Sanctissima Trinitate nomen habet Sodalitas, hanc proprie assumpsit prouincam, nemine vt reiecto, cuiusuis aetatis, atque ordinis seorsim viros, ac foeminas gratuito excipiat: quod non tam profitetur magnifice, quam exequitur pulcherrimo spectaculo 3 Sanctiss-Trinitatis Sodalitas quae soleat ex ercere. caritatis. Etenim dena interdum hominum millia, eoque amplius (nam oppidatim ex vicino concurritur) eodem die confluunt, ordineque miro, prouidentia summa, caritate splendida, constantia indefessa omnibus satisfaciunt; lauant singulis pedes, et osculantur: nec solum lauant; sed purgant resectis vnguibus, et callos ex via contractos, et pustulas curant, ad mensam ministrant, sternunt lectos, lacrimantibus plurimum prae pietate, qubus talia exhibentur officia, 4 Ipse Sum. Ponti fex peregrinis in seruit. vel pudore confusis. Etenim viri honestissimi e Sodalitate sunt, ceterique auxilio sponte accurrunt e prima nobilitate, ipsique Cardinales, et non raro Sanctissimus Pater: qui, quae dixi, ministeria suis tractare manibus non exhorrent erga vel infimae sortis homulos, et turbam agrestem. Tanta vis est gratiae 5 Collegij Romani Alumni peregrinos instruunt. Saluatoris, tantumque in generosis pectoribus habent pondus verba, quibus quae in minimos e suis conferuntur, collata in se ducturum recepit. Horum igitur praestantium operum Collegij Romani alumni, vt venirent in partem; non solum praedicta obsequia adhibebant corporibus: sed etiam in edocendis
per circulos rudioribus necessaria scitu Religionis dogmata, in explicanda Iobelaei rite suscipiendi sorma, in praeparandis ad confessionem recte instituendam, 6 Catholicorum, et Haereticorum conuersiones. in exhortandis ad nouum vitae cursum ineundum occupabantur. Quam per occasionem non modo Catholici multi ab inueteratis, atque enormibus vitijs; sed etiam ab errorum profundo Haeretici non pauci abstracti: et eorum quidam magisterium, praeconiumque fallacis doctrinae diu professi. Quippe horum etiam hominum turba ingens asfluxerat, seu visendi studio, seu mores mox Romanorum grauius ex oculato testimonio apud inscium vulgus infamandi. Sed vicit consilij peruersitatem vsurpatum oculis catholicae specimen sanctitatis. Dum vident maiestatem, ornatumque Templorum, continentia supplicantium agmina, perennia quaedam varijs portis Vrbem ineuntium Peregrinorum flumina, 7 Boni exempli efficacitas. ac subinde longo ordine Sodalitates indutas saccis nudo pede acriter sibi terga flagris proscindentes: dum consertas multitudine Basilicas, gemitusque, et lacrimas, et tunsiones pectorum, et inuocationes ad Sacrarum Reliquiarum conspectum: super omnia dum Romanorum in excipiendis honorifice, hospitaliterque habendis aduenis liberalia pectora: et alia de genere hoc, tanquam gestientis, ac triumphantis pietatis pompam intuentur: pulcherrima ea species (vt est virtutis facies supra modum amabilis) laetiferum deceptarum mentium gelu disiecit, et pertinacia corda molliuit, vt cupide ad tam sanctae, ac benignae parentis gremium recurrerent. Quod eo etiam pronius fecere; quo magis, quae ipsi spectabant, ijs quae nebulones Ministri deblaterare de Romanis ad inuidiam 8 Laurentius Gambara sua inho nesta carmipa Posseuino suadente com burit. solent, aduersabantur. Sed non omiserim, ad specimen vtilitatis Catholicis viris allatae, dignum aeterna memoria exemplum. Laurentius Gambara Brixiensis, poeta non ignobilis multorum lucubrationibus annorum elaboratum opus amatorijs refertum fabulis iam praelo destinabat. Posseuino rem indicauit. Is luculenter exposuit, quam certum sibi crearent exitium, qui ea scandalorum genera Christi pusillis offerrent. Quae cum Laurentius diuino intus illustrante Spiritu intellexisset; die Veneris sancto dena carminum millia ignibus dedit: praeoptans male insumptos labores perituro expiari igne, quam aeterno puniri. Studium inde ad canenda Christianis digna Vatibus transtulit. Dignus profecto non solum meliore fama, quod improbum partum abolere sustinuit; sed etiam 9 Librorum lectio quantum prosit, vel obsit. maiore, quam si seruasset. Et sane nec quam noceant mali, nec quam prosint boni codices facile est cogitatione assequi. Sunt enim socij, sodalesque assidui, qui sine rubore, ac metu concinne et acriter monent, mouentque: quales ipsi sunt, tales breui lectores efficiunt. Quamobrem tantopere Societas semper siue 10 Gregorij Tertijdecimi in Societatem benificentia. componendis, siue edendis, vulgandisque, quae alij perscripsissent, institit. Enituit hoc sancto tempore, tanquam in amplissimo christiani Orbis Theatro Gregorij summi Antistitis pia beneficentia, quam late in omnes fundens, nihilo quam superioribus annis in Societatem deriuauit augustius, larga stipe Collegij Romani penuria, ac Poenitentiariorum leuatis incommodis. Collegium quoque Germanicum, 11 S. Apollinaris Templum, adiunctasque aedes Collegio Germanico donat qua coepit munificentia piosequens, Templo Sancti Apollinaris admodum Romae celebri, adiunctisque aedibus donauit. Ita demum per conducta domicilia id Collegium vagari desijt. Templum vetustate deformatum, dum Pontificia item benignitate restituitur, ipsique e nobilitate Germana Alumni, egerenda humo, et ruderibus, comportanda materia, et coementis, alijsque vsibus opus iuuant summa alacritate, ea species Ciuem Romanum, vt non modicam conferret pecuniae summam, commouit. Voluit quoque Pontifex, vt plane Societas in Clericorum Seminarij, et Conuictorum administratione, rei familiaris procurationem susciperet. Vtramque initio hanc, et instituendorum 12 Societas in Seminarijs rei familiaris cura se exonerat. Adolescentium, atque alendorum procurationem Societas gesserat. Verum cum Congregationis secundae Patribus visum esset ab re familiari administranda, vbicumque Seminaria, et familias discentium iuuenum necesse esset regere, abstinendum; Congregationis postremae Patres eo decreto confirmato impetrauerant a Gregorio, cum vniuersi supplices accessissent, vt illa cura Societatem, exoneraret: ne praeter propria incommoda, externas per Prouincias Vrbanum
exemplum noceret. Quod cum Pontifex perbenigne concessisset; Cardinalis 13 Card Sabellus a Pontifice impetrat, vt eam curam Societas rursusassumat Sabellus, in quem recidit onus, procuratoribus appositis, spinosum negotium, ac tricis innumerabilibus implicatum expertus est. Itaque tum ad sese expediendum, tum rem quoque animorum multo geri constantius posse persuasum habens, si cura vtraque coniungeretur, impulit Pontificem, vt eam rursus Societati sarcinam imponeret: quamuis verbo, et scriptis Euerardus modeste, sed acriter repugnaret. Ceterum quantum huius quieti Ordinis, auctoritatiquo faueret Gregorius; praeclare ostendit, datis ad suos Internuncios, praesertim in Hispaniam, literis: quibus vetabat Sociorum operam ad inuidiosa munera, neque Instituti propria adhibere: cuius rei causam planius infra reddemus. Nunquam alias Roma plures e Societate amisit. Nam et morbidus late fuit annus, et laborum moles immensa nonnullorum vitas praecipitauit. Octodecim excessere, 14 Io. Tristani, et Hieronymi Azaillae mors et laudes. in quibus praecipue memoria digni Ioannes Tristanus, ac Hieronymus Azailia Domi Professorum defuncti. Hic natione Hispanus vndecim in Societate versatus annis, sexennto Tyronibus instituendis praefectus, religiosae sapientiae haud magis praeceptor, quam forma. Ille inter Ferrarienses aedificiorum Magistros facile primus, anno millesimo quinquagesimo quingentesimo sexto ad Societatem accessit, ita dulci sensu iam tum in seculo ad verbi Dei auditum solitus colliquescere; vt inter concionem perenni lacrimarum fluuio totus cooperiretur. Inita Societate, vt Architectura quoque egregie pollebat, huc, atque illuc assidue per Italiam, ac Siciliam discurrens ad habitandum, et tracianda Diuina aedes, vt eorum ferebant temporum angustiae, in religiosum vsum concinnans; quocunque pergeret multo praeclarioa humilitatis suae, mansuetudinis, obedientiae, orationis, ac ceterarum virtutum exemplis, quam fabricandi, architectandique scientia aedificia excitabat. In Romano Collegio Ioannes Maiorius, Laurentius Amodaeus, Curtij, et Fabij item e Societate Frater, et Iacobus Ledesma supremum diem expleuere, morbo in Poenitentiariae laboribus 15 P. Ledesinae morientis, ac viuentis virtutes. hausto, rarae omnes virtutis. Sed praecipuum in Ledesma factum est damnum, tertiodecimo Kalendas Decembris erepto. Apud Poenitentiarios agebat, ab Romano Collegio, vbi iam diu studia temperabat, translatus; vt in Conscientiae causis, quae plurimae, et implicatissimae per sanctum illud tempus vndique afferuntur, domesticis, externisque perfugium esset. Ibi laborum, vt creditum est, mole superatus, decubuit, haud obscura sui exitus praesensione, quem statim aduocato Rectori, abnuentique credere, tertio constanter praedixit. Cumque demum Rector contenderet, etiamsi eiusmodi reuelationes verae essent, oportere ipsum a Deo breuem vsuram lucis exorare Peregrinorum causa, Nihil opus esse, respondit, quod Iobelaei iam finis appeteret. At tua, inquit, scripta tam varia, tamque vtilia, quae magna ex parte sunt imperfecta? Ne id quidem quicquam refert, inquit: fuerunt etiam imperfecta Patris Laynis, fuerunt Diui Thomae, et aliorum. Hac securitate curam bonus Pater ab hac vita ad immortalem traduxerat: tamque tranquillo animo se, et sua ab diuino nutu penitus suspensa habebat. Malo inualescente ad Collegium Romanum defertur: ac vegetus adhuc sensibus consueta Sacramenta impetrat. Vbi vero sacrosanctum Christi Corpus pro Viatico allatum est; manibus, atque oculis in Caelum sublatis, clara voce longam habuit orationem, qua diuinissimam Trinitatem, omnesque cum Regina Caeli Sanctos, ac Beatos inuocans, etiam Societatis Parenti Ignatio, quem cum summa veneratione sanctum appellare semper consueuerat, suam animam commendauit, multum lacrimans, et collacrimantibus, qui circumstabant, quorum viscera, ad conspectum, et verba tantae pietatis, insolitis ignibus aestuabant. Paulo post Confessario impense interroganti diu tergiuersatus, quae de vocatione eius anno millesimo quingentesimo quinquagesimo septimo, cum euenere memorauimus, enarrauit. Nec ambigitur, quin addere multa potuerit. Quorum illud vulgatum est, praeuisum ab eo Toleti Cardinalatum. Nam cum is aliquando sub Scholarum porticum inambularet, viso eo procul Ledesma, vicinos inclamans, inambulare domi Cardinalem admonet. Qui cum prospectassent,
ac neminem apparere, nisi Toletum dixissent; admirabundus Pater: Deus bone, exclamat, Toletus Cardinalis. Sed non haec tam mira sunt, quam eius virtutes. Adnotabant Patres in eo quatuor eminentia laudum quasi paria: eo illustriora; quo difficilius copulantur: Scientiam singularem cum summa, humilitate: Ingenium natura acutum, et perspicax cum pietatis cultu simplicissimo: Sedulitatem in rebus gerendis exactam, cum summa patientia, et tolerantia molestiarum: postremo Zelum eximium, eoque censorium cum sui submissione iudicij: Scientiae opinionem raro alius parem consequatur. Doctissimus eum 16 Permagni sit a Patre Laynes quisque suscipiebat maxime, et Laynes in primis, qui scripta eius ad se Tridentum de controuersis rebus, quae in Concilio agitabantur, iubebat perferri In Romano Collegio cum aliquando e proponendis ad dispurandum thesibus vnam iuberet induci, et Magister, qui proponebat, probabilem affirmaret, quod Auctores multi, grauesqae tenerent; ostendisse dicitur sextodecimo syllogismo tandem ex ea propositione perueniri ad aliam in vno Conciliorum damnatam. E tanta vero scientia nil assumebat sibi, nisi laborem, nulla ambitione premens eam, ac promens. Nam si caritas requireret; absque personarum discrimine nulli parcens labori, communicabat large, candideque cum omnibus: de cetero 17 Simplicium, et in doctorum nullum respuebat pietatisgenus. agebat quasi vnus e numero. Porro cum ingenia acria, experrecta, late capacia haud fere ad simplicem quandam pietatis formam descendant; Ledesma piacularibus calculis, aquae sanctae, paruis imaginibus, pijs precatiunculis, atque horum similibus, perinde ac rusticanus quispiam, aut anicula addictus erat. Scilicet non partiebatur pietatem, sed totam amplectebatur: alteque in animum demiserat, nihil habendum vile in Religione, vbi culius refertur ad summum, ac 18 Haec quae minuta vocantur ad maiora disponunt. praepotens Numen: hoc excellentior, quo maiori cum mentis humanae subiectione. Atque haec, quae segnis, ac fastidiosa quorundam religio vocare minuta solet; illud inter cetera habere momentum, quod assidue vigorem pietatis, et gustum virtutis iucundum alunt, praeparantque ad maxima. Certe, qui in rebus hisce occupatur animus, vt frequentissime occurrunt, eum non dubites assidue habitare in caelo: quod aperte erat videre in Patre Ledesma: qui etiamsi quid scriberet 19 In suis scriptis semper Iesu, et Mariae nomina praeponebat. multum, parumue, singularum pagellarum in fronte Sanctissima Iesu, et Mariae nomina, et quidem maiusculis literis figurabat. Super haec, cum is, qui admodum natura sedulus, et acer est, feruidior idem plerumque sit, ac stomachosior; Ledesma in exequendo suo munere mirae sedulitatis, in perferendis, si quae obstabant, mirae erat patientiae: vt qui non commotione efferuescentis circa, praecordia humoris ad opus incitabatur; sed rationis imperio, et prudentis caritatis: quae vti docet adhibendam curam, ita remouendam acerbitatem. Atque adeo, si quid pro suo munere existimaret quempiam admonendum; parcebat 20 In admonendo pro suo mune re nemini par cebat. nemini: sed legum more, sine ira; sine odio, ceterisque perturbationibus, quantumuis quis obluctaretur proteruius, quod postulabat vsus exequebatur. Ex eadem cupiditatum victoria, et rationis perfecto dominatu oriebatur studium, perfectae disciplinae vigil, atque solicitum, cum placidissima obedientia, et verecundia aduersus Moderatores, quasi Nouitij. Ita vt cum ijs, quod opportunum in publicum duceret, diligenter exponeret, si non persuaderet, aperto 21 Erga Superio res reuerentis simus. stans capite, demissisque oculis, nec verbum quidem contra adderet: ab nutu obedientiae non solum facto, sed nec mente audens discrepare. Neque alias virtutes, quamuis aegre sociabiles, minus prudentia, et caritate coniunxerat. Parcus verborum, ac suo tempore copiosus, noscens tempora, et linguae potens: subridens idem semper, atque subtristis: vt pacem beatam animi intelligeres, sed nequaquam solutam, atque incustoditam: ac Socios neque fugaret tristitia, neque leuitate dissolueret: sibi austerus, alijs indulgenti propior. In erigendis, consolandisque 22 In Scholismul tam, in domesticis adhorta tionibus modicam praesefert doctrinam. moestis, et pusilli animi, aut quos scrupuli angerent; pro auctoritate, ac dexteritate efficaciae maximae: eamque ob rem adibatur a multis. In Gymna sio, praesertim in refellendis erroribus Haereticorum, altissimae, foecundissimaeque doctrinae: in domesticis exhortationibus modicus doctrinae: in explicando vsu virtutum multus: non tam eas acutis, abstrusisque referciens sententijs; quam
pijs, et ad vsum spectantibus: eoque praesertim, quod nil dicebat ab sua discrepans 23 Otiosus nunquam fuit, nec a legum obser uantia immunis. vita, magno erat vox eius cunctis emolumento. Nemo vnquam cessantem, aut ab opere vacuum vidit, nec nisi perraro concessis laxamentis vtebatur. Hactenus ab communi vsu Praesidum concessu nonnihil deflectens: de cetero, ne extremo quidem tempore, cum iam senecta et languor vrgerent; adduci potuit, vt exors communis seueritatis vlla re fieret. Magnifaciebat Societatem, atque amabat dulcissime. Et multa in ea obseruabat miracula, vt verbis ipsius 24 Societatem magnifaciebat. vtar, stupenda, non particularia, sed vniuersalia, non singulorum, sed omnium, neque alicuius temporis tantum, sed continua: quae Dominus, inquit, Iesus augere dignetur, et magnitudine, et numero, Virgoque gloriosa Sanctissima Maria. Amen. In his miraculis reponebat coniunctionem caritatis inter omnes: vt longe plus Societatis filij se inuicem diligant, quam si ex eodem vtero prodijssent: 25 Quaedam praedicabat Societatis miracula tum pacem ex hac coniunctione. Donum Castitatis in iuuenibus, et olim praue assuetis; vt nec odor fumi in eis sit. Zelum tantum in omnibus conuertendarum animarum. Quod plerique spirituales sint aeque iuuenes, idiotae, ac docti: cum tamen spiritualem re vera hominem vel vnum fieri tam ardui operis sit. Tantam per Orbem terrae Societatis propagationem tam breui tempore, idque cum mutatione morum in Regionibus, ac Ciuitatibus, apud quas agit. Eximium profectum in pietate simulatque quis ingreditur, cum tanta tanta firmitate, atque constantia, vt statim peregrinationes a Tyronibus obeantur, et virtus in occasionibus quoque persistat. Humilitatem adeo insignem nobilium, doctorum, atque eorum omnium, qui alioqui in pretio habentur. Indiae miracula, et conuersionem. Diuinam vim mouendi corda, non verbis modo, sed et solo aspectu, et incessu. Quae omnia aiebat aduersus proteruos demonstrari posse plane in Societate esse, et esse admiranda, atque a Deo. Quibus adijciebat mirabiles conuersiones e spiritualibus Exercitijs: cum tamen ea Sanctus Pater Ignatius ante literarum studia composuerit. Et vt intelligas quam sedulus esset obseruator diuinae clementiae; admirabatur domesticas quoque conciones hominum adolescentium, et rudium prope ex improuiso habitas, tamque feruentes, ac rerum 26 Collegium Romanum virtute praestare peroptabat. diuinarum plenas. Quia vero intelligebat quanta in vnico Romano Collegio totius corporis agatur vtilitas; peroptabat id Collegium virtute cum primis florere. Atque idcirco qui virtutibus abundatent; eos haberi in pretio: contemni vero, et parui fieri, si cui cassa pietate inesset scientia: quo, vti par est, dominaretur religio, scientia seruiret. Multum reponebat in eo, vt praeter consuetas remissiones, nulia inter collegas essent commercia: colloquia autem remissionum nonnisi ex praescriptis a Patre Natali capitibus ducerentur. Summi item existimabat momenti ne liceret cuiuis cum quouis agere: eoque necessarium arbitrabatur; vt recens ab Tyrocinio producti curae veterani hominis sanctitate praestantis committerentur, qui eos ab Tyronum, ac ceterorum Collegarum vsu segregatos, 27 Quales cupiebat Collegiorum Rectores. in oratione, ac deuotione proueheret. Nec Collegiorum Rectores rei familiaris cura quicquam implicari; sed tantum inspiciundo assidue, lustrandoque Collegio, et conseruandis, promouendisque in virtutum studio singulis, apta cuique suggerendo praesidia, intentos voluisset. Praeceptores autem diuinarum rerum 28 Quales Praece ptores diuinarum facultatum eam cupiebat docendi viam tenêre vt in huiusmodi quaestionibus adhiberent Christians fidei, ac veritatis probationem, non fusam, sed firmam: atque aduersaria argumenta contra veritatem, neque cum amplificatione proponerent, neque simul vniuersa si multa essent: sed vel singillatim, vel per partes proferrent, ac refutarent. Huc volebat intendi vires, vt in tota disputatione eluceret vigor fidei, quemadmodum ipse loquitur, et affectus pietatis: adeo vt etiam, qui scriptam 29 Quam erga S. Thomam reuerentiam. disputationem legerent; piea afficerentur. Laudandum in primis Diuum Thoroam, eiusque doctrinam: ac sicubi ab eius discedendum sententia, quod nonnisi perraro (si quando communis Doctorum opinio contraria est) excusationem, 30 Quam in docendo grauita tem. seu interpretationem, vel distinctionem adhibendam, vt semper Doctori sancto auctoritas illibata perstaret. Nec vero Auctorum Scholasticorum quemquam irridendum, quamis opinio eius oppugnaretur: abstinendum a facetijs
in gymnasio: nec risum data opera excitandum: sed inter docendum subinde pios ad pietatem locos inserendos, vt semper oratio bene morata sit, et auditorum 31 Quam caute stouas opinio nes proponen das. non magis scientiam quam pietatem educet. Denique nouas opiniones, etiam si magna cum probabilitate sese offerant, non nisi de Studiorum Praefecti consensu, maturaque consultatione inducendas. Quae ego praecepta eo libentius ex eius autographo excerpsi; quod et percommoda sectantes experientur, et quam ipse docendi formam sequutus sit, plane demonstrant. Is vero tantus rerum altissimarum 32 Carinina cum iuntoribus affigere solitus. Magister, cum vsus poscebat, vt in Romano Collegio celebritatis cuiuspiam causa carmina et id genus hilariores scriptiones indicerentur; tum vt exemplo suo ceteros incitaret, tum vt ostenderet quanti faceret communium laborum participem fieri, ac denique quanto animi studio domesticas res amaret, atque complecteretur; etiam ipse aliquid acute, aciucunde pangebat. Quin etiam tenerae aetatis iuuandae causa non modo catechismum concinnauit breuem 33 Catechisinum, atque grammaticam ad puerorum vtilitatem seriput. ediscendum pueri, et alterum paulo fusiorem ad Magistrorum institutionem, sed etiam artem grammaticam scripsit, vtens vocabulis, et phrasibus christianis, quo facilius vna cum doctrina pueri christianos spiritus haurirent. Quibus, alijsque labonbus si non in terris, cerre in Caelo gloria pari fruitur, tantoque cumulatiore, quanto terrenam plenius spreuit. Dum vero anni sanctitate cuncta Romae feruent, Euerardus ad vniuersam Societatem conseruandam, perficiendamque 34 Euerardus Congregationis ge neralis decreta per Prouincias mittit. producens curas, quae in Congregatione generali decidenda Patres ei permiserant, magno labore cum Assistentibus mature transacta, in Prouincias misit, vt in Congregationibus Prouincialibus, quae sub anni exitum ad legendos Procuratores coactae sunt, vsui forent, pro gentium varietate iudicanda. Illud proprie paupertati sanctae prospiciens ad Hispaniae Prouincias scripsit, ne sinerent Praesides quemquam Sociorum quicquam capere ab propinquis, vel in conducendorum. 35 In Hispania paupertati pro spicit. Scriptorum pretium, vel quosuis priuatim vsus. Quippe exitiosa est multis modis ea licentia: aequalitati officit, ignauiam, arrogantiam, contumaciam capientibus ingenerat, ceteris offensionem, atque aemulandi libidinem, praeter ostium, quod sensim ad maiora panditur. Anno extremo Antonium Vinchium, 36 Antonium Vinchium Visitatorem in Longobaediam mittit. qui ex Rheni Prouincia lectus Procurator Romam iussus praefestinarat; ad Longobardiam Prouinciam inspectandam misit: et Claudium Aquauiuam ad regendum. Neapolitanum Collegium, Dionysio Vasquio, cui non admodum cum Salmerone conueniebat reuocato, moxque remisso in Hispaniam. Sane Hispanica domicilia, ob multos, egregiosque ad nouum Orbem transmissos, operarijs indigebant: neque admodum in Italia carus habebatur Dionysius. At 37 Claudium Aquauiuam Collegij Neapolitani Rectorem. Claudius ab tyrocinio inter Philosophiae, Theologiaeque studia partim ijs e Societate, qui alterum Probationis annum cum literarum studijs coniungebant, partim sodalitati Beatae Virginis egregia cum laude praefectus, inde iussus docere Philosophiam, excreato post semestrem sanguine, quae fuit causa praefecturas 38 Benedictus Palmius Cardinalem Moronum Genuam com itatur. illi approperandi, Seminarium Romanum regebat, cum ire Neapolim iussus est. Vere ineunte cum Genuam periculosis factionibus scissam Gregorius Pontifex Ioannem Moronum Cardinalem pacificatum mitteret, adiutorem ei Benedictum Palmium addidit: cuius loco cum in longum abiret mora, ad consultationes inter Assistentes Pater Generalis Lucium Crucium aduocauit. Multae praeterea 39 Lucius Crucius pro Palmio P. Genera li assistit. per Italiam excursiones habitae, et Lauteti permultis Peregrinis summo labore nauata opera, Sanctam Deiparae Cellam ex itinere Romano visentibus, et quibusdam Sodalitatibus Maceratensium, ac Perusinorum, qui praesto essent in via, Socij attributi egregio cum fructu. Extra Italiam in Cretam Insulam, atque 40 Missiones variae per Italiam, et extra. in Illyricum operarij missi, Catarensis Episcopus cum diceret, sat quidem Sacerdotum superiore anno missorum opera excultum populum, sed quo permanens vtilitas foret, Clerum restare instituendum, flagitatu prope extorsit, vt 41 Thomas Radius et Balthasar Sfondratus Catarum missi. rursus auxilia sibi in eam rem darentur. Itaque Thomas Radius, et Balthasar Sfondratus natione Illyricus concessi. Pari studio Epidauriensis Respublica auxilia postulauit: instititque Vincentius Porticus recens ad eum Archiepiscopatum euectus, vir et pro sua dignitate omni dignus obsequio, et pro eximio studio,
quo Nuncius Pontificius Societatem in Polonia fouerat, omnia meritus. 42 Emerius de Bonis, et Iulius Mancinellus Epidaurum. Ergo Sacerdotum egregium par Emerius de Bonis, et Iulius Mancinellus, cum comite in eam lecti prouinciam. Hi cum Archiepiscopo, et Legato ab Republica ad Pontificem misso, naui conscensa quotidiano Litaniarum vsu inuecto, Nautisque, ac Vectoribus piaculari grano donatis, perque eam opportunitatem ad venerationem diuinae Matris, ac frequentem precandi vsum excitatis, felicem cursum tenuerunt. Magna voluntate a summis, medijs, infimis accepti, illud 43 Horum fructus. primum tempore admonente pietatis incitamentum admouere. Pridie Kalendas Septembris, cum paulo ante peruenissent, inter Canonicos, et Clerum numero amplius sexaginta, post sacrum maximum, menstruam distributionem Sanctorum fecere, adhibita explicatione accommoda vtilitatis, quam ex eo religionis genere par esset decerpere. Atque Archiepiscopus vt in sibi subiectis 44 Menstruam San ctorum distri butionem instituunt. Monasterijs, quae numero quinque sunt, ea consuetudo induceretur, imperatuit. Quin etiam vbi emanauit in vulgus, adeo est libenter excepta, vt vltro Franciscanus Pater in suum quoque Coenobium ab ditione Archiepiscopi liberum, ac priuati Ciues permulti, magno cum animi sui fructu, et gaudio in suas domos induxerint. Piacularia grana Monasterijs ex ditione Archiepiscopi eius nomine distributa, atque accepta perlibenter, addita cohortatione loco apta. Duo sunt extra moenia pauperum vtriusque sexus aetate fessorum receptacula, vbi gratuito attinentur, collata etiam alimentum stipe. Hos item saepius inuisendo, 45 Sanctissimae Communionis frequentiam. ad hortandoque ad cultum pietatis Patres plurimum recrearunt. Primo Septembris Dominico die, cuncti magno cum sensu pietatis, atque vberi, fletu ad sacrosanctum Eucharistiae epulum accessere, permultis etiam e nobilitate ad spectandum affusis, vt quorum oculis ea rerum species noua accidebat. Id fuit sanctioris exordium instituti: nam decreuere in posterum idem Diuinum Conuiuium mensibus singulis frequentare, singulisque diebus aliquantum spatium matutinae precationi in Templo pariter impendere: atque Litanias sub vesperam exequi. Interim conciones ad populum sacris quibusque diebus perpetuatae, solido, foecundoque pietatis plausu: a quibus nunquam Illustrissimus 46 In concionibus conscientiae quaestionem pro ponunt. Rector, et Senatus, quantumuis grauis causa interueniret, abduci se passi, egregio tum suae Religionis documento, tum publicae studio. Illud non mediocriter proderat, quod media in concione aliqua, ex populo opportunioribus, conscientiae quaestio tractabatur: quanquam id munus bis inter hebdomadam etiam Iulius Mancinellus ex instituto obibat. Ad haec semel quaque hebdomada, omnes, cum suis quisque auditoribus, Ludimagistri in Templum primarium, multis 47 Adcatechesim concursus, et ardor. praeterea e nobilitate, ac populo, ad catechesim conueniebant. Ibi mirus puerorum animis ardor iniectus (gestientibus ad spectaculum parentibus) neque ab ea schola voluit Archiepiscopus praesentiam vnquam suam abesse: cum et pias imagines, et cereos Agnos, aliaque munuscula distribuens stimulos currentibus 48 Iuuenesad pie tatem inducum tur. adderet. Illud etiam nouum, etiam norum accidit vulgo. Iuuenum nobilium insignem manum ad frequentem Diuinorum mysteriorum vsum pellexere. Bis singulis hebdomadis ad Emerium conueniebant, qui eos fit in Sodalitatibus Beatissimae Virginis) piorum lectione librorum, opportunis adhortationibus, collocutionibus, ceterisque de more pijs exercitijs ad omnem pietatem informabat. 49 Sodalitas nominis Iesu instituitur ad abolendum teme re iurandi abusum. Tribus in Templis, quo latius pateret, Sodalitas Sanctissimi Dei Nominis instituta, ad temere iurandi vsum abolendum: nam dicta impia, atque execrationes necesse non erat arcere: quod ne nomina quidem in gentis lingua dicantur inesse talium scelerum, inuidenda felicitate. Neque intra Vrbem stetit labor, et fructus: sed cum Archiepiscopo ad vicinas profecti Insulas; noua lux ijs quoque allata: vbi tantum piacularia profuere grana; vt postea per Insulanos sparsa, 50 Franciscus Lucas, et Angelus Latinius in Cretam Insu. lam mittuntur. paucos cerneres, quorum e manibus precatoria serta non pendêrent. Haud minore pietatis renouatione, et auctu in Creta Insula par alterum Sacerdotum, Franciscus Lucas, et Angelus Latinius desudarunt. Venetijs medio vere profecti, percommoda vsi nauigatione, quam secundiorem religiosis exemplis, ac mi, nisterijs, adhortationibus, catechesibus, confessionibus audiendis, pijs collocutionibus
51 In Insula Ce phalenia Tem plum restaurant, et animos renouant. reddidere. Insulae primum Cephaleniae portum inuecti sunt: vbi Templum Turcarum scelere incensum, Vectorum, atque Insulanorum collatitiapecunia reconcinnatum, opportunum fuit solennibus Paschalibus peragendis. Omnes ad vnum expiati vectores: atque vnus prae ceteris, quem grauia propter scelera multos annos a confessione desperatio absterruerat. Ad Insulam inde Zacynthum progressi, dum nauis colligendis mercibus moram trahit, suis et ipsi coaceruandis animarum mercibus institere, tanquam diuinitus ad Iudaei iuuenis salutem appulsi: qui intersuos Doctor, et multarum peritus linguarum, cum christianae veritatis amplexandae causa Thessalonica Zacynthum venisset, in 52 In Insula Zacyntho insignem Hebraeum baptizant. Graecorum schismaticorum manus inciderat: iamque dies instabat baptismi, cum Patres re cognira Leonardum Hemum Insulae Praefectum, qui olim Alexandriae Patrem Ioannem Baptistam Romanum protexit, admonent. Is Catechumenum corruptoribus ereptum instituendum Patribus in Catholica fide volentem tradidit: quem diligenter excultum celeberrimo apparatu, praesente, cum Principibus, Leonardo, Kalendis Maij sacro fonte lustrarunt. Ac Neophytus ardentissimae fidei statim redarguere in Synagogis Iudaeos exorsus, ab ijs patienter etiam verbera pro Christo pertulit; moxque perfectae vitae studio Venetias nauigauit. Patres multis quoque inter se, cumque Deo reconciliatis, nec paucis mulierculis, 53 Creta in misero inuenta statu. quas e flagitiorum coeno extraxerant, nuptui traditis; perrexere in Cretam. Insulae faciem superstitionibus, ac vitijs misere deformatam inuenere. Tria praecipue habebant hominum genera, Graeci schismatici, quorum amplus numerus: Graeci orthodoxi: et ritus Latini cultores. Per absentiam Pastorum late regnabat inscitia, praesertim inter Catholicos. Nam Graeci Sacerdotes inopia pressi, et numerosa plerique filiorum sobole, ab domo Dei ad suas domos auerterant curam: Latini vero Pastores, locatis plerique reditibus, in Italia agebant. Ita syluescentibus moribus, et schismaticis haud omnino dormientibus, innocentia, 54 Foscarinus Cretae Praetor Nostris fauet. verusque Dei cultus in dies magis deterebatur. Haec inter mala illud erat optimum, quod Insulae praeerat Clarissimus Foscarinus, vir virtutis egregiae et adiuuandi populi perstudiosus. Cuius auctoritate nixi Patres cuncta proniora habebant. Vrbes hac tempestate solum tres habet Creta, quam prisci Vrbibus centum inclytam cecinere; Candiam, vnde toti Insulae nomen, Rhetimum, et Canaeam. 55 Creta tribus constat Ciuita tibus. Has Nostri praecipue sibi instituendas, renouandasque suscepere. Post duas lustratas; Candiae, vt in Vrbe omnium principe, fixa sede, visendis valetudinarij, concionibus frequentibus, pijsque sermonibus, vsu Diuinorum mysteriorum, explicandis ponscientiae difficultatibus, vinctis ad triremes edocendis, 56 Nostrorum Can diae labores. solandisque, et cetera turba nautica instituenda, multum profectum. Sed praecipua vtilitas extitit e catechismo, quem in literarijs ludis discentibus pariter, et Magistris explicabant. Multos secum deportarant libellos, et rosaria. Multo maiorem dein numerum religiosa Sodalitas, quae Venetijs est pauperum erubescentium 57 Christianae do ctrinae propagatio. procuratrix, Augustino Barbarico impellente, summisit. Horum distributione factum, vt latissime sacra doctrina propagaretur a filijs, in Parentes quoque, ac domesticos omnes permanans. Per Aegaei quoque maris Insulas plurimos eorum sparsere libellorum opportuna aduersus inscitiam leuamenta. Eundem graece transferendum curarunt: et quidem eo sensim incumbebat Franciscus, vt Sacerdotes Graecos comitate pellectos ab errore diuelleret. Iamque 58 Collegium Grae eorum a Gregorio Tertiodecimo Romaeinstituitur multa allexerat capita, quorum auctoritate sperabat fieri posse, vt in cuncta Insula cathosicae fidei vnitas redintegraretur: praesertim, si quod etiam moliebatur, vti Germanorum iam stabat, ira Graecorum adolescentium statueretur in Vrbe Seminarium: quod Gregorius Pontifex statim magnanima sua caritate complexus, hoc ipso anno de eo instituendo in Purpuratorum Patrum Senatu 59 Duo grauiter aegroti confessione animam corpusque curant. retulit, Duo ex confessione peccatorum etiam corpori remedium adepti. Alter nobisitate conspicuus in graui morbo, deque eius salute pene omnibus desperantibus, cum offierrentur ad expiandum animum Sacerdotes; negauit se cum quopiam confessurum, nisi cum Patribus Societatis: affirmans id si faceret; sperare sibi valetudinem redituram. Neque aliter euênit: protinus a confessione releuatus
breui penitus valuit. Alter, neglecta per annos viginti poenitentia, iamque depositus iacens, clariorem expertus est indulgentiam Diuini Parentis. Vt enim ex animo peccatorum virus eiecit; prorsus, tanquam omnem malae valetudinis causam vomuisset, qui pridie moribundus iacuerat, postridie sanus per Vrbem inambulauit. Quo ex genere exempla, licet multa passim praeteream, interdum quaedam aspergere, ad perennem Diuinae clementiae memoriam, pertinebit. Interim 60 Venetijs tribus ante Quadragesimam diebus Sacramen tum splendide exponitur. rerum, quae in Creta gerebantur praeclara fama, etiam Venetijs celebrabatur, et cariorem viris Clarissimis Societatem reddebat: cum tamen et ipsa in Vrbe Socij egregie vires contenderent. Die Iouis, Lunae, ac Martis Quadragesimae exordio proximis, proposito publice Diuinissimo Sacramento in splendide ornato altari, precatione assidua antemeridianis, pomeridianisque concionibus, secundo Ciuitatis murmure, et magno concursu, fecêre ne tam late debaccharetur temporis eius licentia: vtque dum passim exitiabilis dominatur hilaritas; alicubi sanctae hebdomadae salutaris moestitia repraesentaretur. Mario Beringuccio 61 Ludouicus Ga gliardus Vene tijs strenue operatur. Domum regente, Pater Ludouicus Gagliardus modo Venetijs, modo Patauij rerum pars maxima gerendarum erat. Ea virtutis, doctrinae, facundiae vi, atque opinione pollebat, sed in primis exercenda spiritualibus meditationibus nobilitate proficiebat. Quo adminiculo Augustinus Triuisanus, vir nobilis quadragenario maior, cuncta in Republica gestis praeclare muneribus publicis, 62 Augustinus Triuisanus in Societatemingre di deliberat. prudentiaque, et rerum multarum scientia clarus, nuncium remittere mortalibus curis animum induxit. Ad Clericos Regulares Theatinos studio ante propendebat: eorum vitam sibi, vt negotia fugienti, ratus aptiorem: nam in Socie tate in literis, agendisque rebus tota versante, se id aetatis inutilem fore. Inuitabat et illuc eius perfamiliaris, virque magnae famae Surianus ingressus. Sed dum Augustinus considerat nouissimum mortis momentum, atque vtram in eo articulo mallet egisse vitam; diuino quodam collustratus radio, intelligens, quae ab Societate auerterent causae, ab existimatione sui, et proprij commodi studio proficisci; eam sibi omnino statuit suscipiendam, in qua lateret, in qua, quemadmodum ipse ratiocinabatur, vt in tanta Doctorum hommum multitudine, postremus haberetur. Eoque magnifico animo Nouellariam profactus ad Tyrocinium, 63 Nouellariae Tyrocinium aggreditur magna sui demissione. ad Patris Antonij Valentini pedes prostratus, dixit, adesse se prope iam senem, sed vt Christi causa repuerasceret, paratum quidquid iniungeretur exequi. Sed exoptare, vt se Patres infimis laicorum Fratrum obeundis ministerijs, quod vitae superesset, adijcerent, Neque deinceps minorem auimi submissionem, simplicitatem, ardorem praestitit: vt vel adolescentes praeiret aetatis mollitudine ad cuncta flexibiles. Leuauit clarissimi viri ad Societatem accessus desiderium Fuluij Androtij, qui in Ferrariensi Collegio, quod iam pridem regebat, sexto 64 P. Fuluij Androsij mors, et dotes. Kalendas Septembris decessit, optime de ea Ciuitate meritus. Plurimum apud nobilissimum quemque poterat, quorum animos pertractabat. Magni et a Duce fiebat, qua ille gratia duntaxat in commoda animi eius vtens, malebat, si quando interrogaretur, consilijs, quam audiendis confessionibus praesto esse, seueri tati propior: vt dicerent quidam Aulicorum aureum Collegium posse per eum effici, si paulum indulgere nosset. Ciuitatis animos tum rectae vitae exemplis sibi 65 Nauando moribundis operam Ciuitate sibi summe conciliat. adiunxerat, tum praecipue nauanda moribundis opera quoties a quouis accerseretur. Complures sexus vtriusque ad vitam seueriorem traduxit, in quibus etiam nobilem foeminam, in aetatis flore, et forma praestanti viduam: ob cuius rei dolorem iuuenes quidam dissoluti, si forte loco minus frequenti Patrem deprehenderent, exhibilare coeperunt quoad tandem et ipsi Christiana famuli Dei patientia fracti, eundem sibi conscientiarum suarum magistrum assumpsere. Nec minus ille pollebat in Socijs sue curae commissis, et ad perfectionem promouendis. Quin et mira dexteritate, si cuius labaret constantia; in propositi sanctitate 66 Paupertatis, et humilitatisstu dium. firmabat. In sui corporis cultu nullum adhibebat, nisi sanctae paupertatis, et humilitatis ornatum, vilissimas sibi, et maxime detritas vestium legens, auctoritatemque vnica sanctitate sustentans. Ex vsu quem habebat cum Deo, resque diuinas meditandi, libellos meditationum scripsit, qui extant; admodum
pios, et legentibus salutares. Taurinensi Collegio ineunte anno insigne additum decus quinque sacris corporibus. Tria erant Martyrum ex illustrissima Thebaeorum legione Solutoris, Aduentoris, atque Octauij: Quartum Iulianae Virginis, quae magna per miracula, cum fortissimi Heroes pro Christo cecidere, reperit, 67 Quinque Sanctorum corpora ad Taurinense Collegium translata. seruauitque eorum reliquias. Quintum Gussolini, qui Abbatiae Sancti Solutoris olim Abbas sanctitatis famam virtutis excellentia meruerat. Diuina haec pignora ab annis fere quadraginta, cum Templum Diui Solutoris, et Abbatiam inter belli impotentiam Galli excidêre, deposita asseruabantur in Sacello Beatae Virginis quam vulgo Consolatam vocant, in Prioratu Sancti Andreae. Iam Abbatia Sancti Solutoris ad Vincentium Parpaliam virum antiquae religionis deuenerat. Is aegre ferens beatos illos Patronos, tanquam inquilinos, et prope ignotos in commodato hospitio degere; dum quam maxime illustrandae eorum memoriae viam vestigat; statuit certam redituum Abbatiae partem ad Collegium Societatis transferre: cum eo, vt sub nomine Solutoris, et Sociorum Templum extrueretur, vbi meritis afficerentur honoribus. Cuius rei ab Pio Quinto Pontifice (apud quem pro Sabaudiae Principe Orator agebat) porestatem facile impetrauit. Iamque Templi aedificatio adornabatur. Sed incerta casuum praeuenturus Abbas translationem Sanctorum pignorum maturauit. Sancti huius anni exordio cum Hieronymi Roborei Archiepiscopi Taurinensis mox Cardinalis iussu tota 68 Supplicatio in stituitur solenni pompa Ciuitate praecessisset ieiunlum, quartodecimo Kalendas Februarij cerimonia, maxima supplicatio instituitur, praecuntibus ordine Ciuium Sodalitatibus, quae circiter viginti sunt. Sequebantur Religiosae familiae cum apto tempori cantu, et carmine. Post eas tres a quaternis Sacerdotibus in Diaconorum habitu gestabantur arcae intertextis auro stragulis tectae sub vmbellis, quas primi Ciuium sustinebant. Prima Gussolini, secunda Iulianae corpora, tertia cineres, ac minutiora lipsana trium Martyrum Thebaeorum habebat. Et hanc Collegij Sacerdotes, Seminarij illas gestabant. Quibus redintegrato ordine supplicantium succedebat Seminarium, Clerus, Canonsci, cum Symphoniacorum choro praestantissimorum, claudente hunc Ordinem Archiepiscopo in Pontificali ornatu. Nouum inde, nec ante spectatum Taurini excipiebat agmen. Recens ab Duce instituti 69 Equites Sancti Mauritij, et Sancti Lazari comitantur. Equites Sancti Mauritij, ijsque Sancti Lazari adiuncti procedebant bini in purpureis togis gemina Cruce viridi, candidaque distinctis. Hisce cingentibus, plurimas inter faces, late maiestatem spargens, quatuor Sacerdotum ex Equitibus ijsdem humeris gestabatur Arca, ad vrnarum priscarum formam, artificio, et precio nobili fabresacta Romae Parpaliae impensa: in qua senis e senestellis eleganter sita spectabiliora Sancti Solutoris, et Sociorum ossa per christallum visebantur, 70 Adsunt et Serenissimi Principes, sacrique Proceres proxime sequentibus Duce Emmanuele, Carolo Principe, et Amedaeo eius liberis. Sua cuique purpurea toga longo cum syrmate crucibus magnis fulgens: spectaculum plane Taurinensibus nouum. Tum Apostolicus Nuncius, Ferrariensis, Venetusque Legatus, Archiepiscopi duo, totidem Episcopi, Magnus Cancellarius Ducis, Senatus, ac ceteri Proceres ibant postremi, inter vias populi multitudine, qui plurimus ex vicinis quoque Pagis, et Vrbibus affluxerat, impeditas. Fauit, praeter opinionem, tempestas ex horrida, et ninguida, tanquam 71 Nostri supplicationi cum facibus occur runt. applaudente caelo, repente ad supplicationis incessum in mite serenum explicata. Rector Collegij Achilles Gagliardus, cum ceteris Patribus, area, Temploque textilibus, et multa vi carminum decôre exornatis ad Sacelli fores in amiculis candidis, lucente quisque cum face diuinos hospites multa cum religione excepere. 72 Taurinensis E piscopus laudatione festum cumulauit. Postridie quae praecipua Sanctis Martyribus Taurini festa lux agitur, pridianae par acta celebritas: quam Archiepiscopus inter diuina, quae Pontificali peregit cerimonia, praeclaro Martyrum panegyrico cumulauit. Trium phantibus inter sacras gratulationes Taurinensibus. Genuae cuncta ciuilibus dissidijs 73 Card. Moronus Genuam dissidiis turba tam inuenit. miscebantur. Quo vbi venit Cardinalis Moronus, quem praedixi a Pontifice legatum, nullam reconciliandae concordiae viam praetermisit. Benedictum Palmium, cuius opera et ad confessiones, et ad capienda consilia plurimum vtebatur; iussit apud se principio diuersari: sed ille pro veteri suo more, et religiosarum
74 Benedictus Palmius a Car dinali ductus in Collegium demigrare mauult. amore latebrarum, breui expressit bonam veniam in Collegium demigrandi: vbi laborem adeundi quotidie Cardinalis necessitate geminatum religiosa consuetudinis condiebat iucunditas, et abunde pensabat. Inssit quoque eum Cardinalis in Matrice Ecclesia populum alloqui. Ter ad id se Benedictus comparauerat, ter prohibitus est varijs tumultibus: ita rerum statum perturbauerat, Satan: ac nationem in primis deditam: pietati a se ipsa diuersam fecerat. Nihil enim perinde publicam pietatem labefactat, quam de dominatu certamina, vel 75 Concionatur cum prudentia, ac fructu maximo. mentes alioqui religiosas occaecantia. Tandem perseuerantia Legati vicit: coeptasque prospere Benedictus conciones cum approbatione communi Ciuium prosecutus est, ita dictionem attemperans, quaeque vtriusque partis maxime interessent in medium afferens; vt vtraque pars ab se stare eum arbitraretur. Disserebat de Rerum publicarum nostratium, externarumque discrimine: quae leges, instituta, mores christianas decerent: quae pacis commoda: quae damna, et causae dissensionum: quae inimicitiarum intestinarum remedia: quae ratio, ac via otij hanesti, et pacis innoxiae conseruandae. Haec, et id genus alia vt vera, et vulgo grata, propensis auribus accipiebantur, et animis. Cum fructuro reformidans 76 Collegrum turbatur prae ina ni suspicione latentium seditiosorum. Satan internertere und boni causam tentat. Coorto inter populum tumultu, et quadam coniurationis suspicione; post captos sex, qui capita putabantur, dum alijs quaerendis insistitur; serpit rumor inter Iesuitas latêre. Cingitur vndique Collegium. Certi homines conquirendis Coniuratis destinati: praeterque eos vis magna irrumpunt. Inter quos et designatos ipsum intra Collegium iurgio exor to, dum strictis se telis petunt, parum abfuit, quin ira diuina permitteret religiosarum domorum importunam solicitationem foeda caede nobilitari. Vbi interpositu Nostrorum, aliorumque compressus furor; ad conquisitionem versi, angulos, recessusque scrutati omnes, etiam sepulchra explorarunt. Ac ne frustra tantum edidisse strepitum viderentur; postquam alij super alios iterum, ac tertio cuncta peruestigando fatigarant; cum indignatione abeuntes, alij dicebant penitus abstrusos, et subiectis Collegio facibus exciendos, alij clanculum aliquo postico dimissos, alij alia, per quae erroris ab se pudorem 77 Inconsulto Senatu id factum dolent Frimores. in innocentes auerterent. Ea res Senatum, electosque a populo grauiter offendit. Misere qui ipsos purgarent, denunciarentque suo iniussu euenisse: plurimum se deferre Collegio: velle omnin saluum, ac paratos tueri. Suspiciones fuere variae, neque illa in leuibus, ad intercidendas conciones Palmij, ab ijs, quorum intererat perseuerare dissidia, callide structam calumniam. Nam literae quoque vulgatae sunt, quibus nunciabatur, si indigerent pecunia, ad Benedictum irent: quanquam eo nomine se ipsum notari Legatus Pontificius interpretabatur. Quidquid sit; tantum semel ab concione Palmius abstinuit: adeoque non est deterritus; vt cum partim, quaecumque tentarentur viae, procederent, paucorum peruicacia, vel cum exitio publico ad priuata emolumenta grassantium, 78 Palmij vis ac libertas in dicendo. in hos Euangelici pectoris expromendam libertatem ratus, non dubitarit acerrime palam inuehi. Affirmans omnium, qui clarissimae ei Reipublicae perniciem, atque interitum molirentur, nota sibi plane esse nomina: ac ne quispiam coniectura erraret; protracturum eos in publicum, ac sudarij iactu designaturum e suggestu. Quorum quidem perditam audaciam, et arrogantiam, citius quam religiosissima Ciuitas corrueret compressum haud dubie iri diuinitus. Quae ardenti animo dicta, ac libero, quanquam turbulentos acriter pupugere, vt admurmurantes, obstrepentesque, etiam deiecturos eum de suggestu minitarentur, tamen ab seditionum ducibus, magnum ad cetera momentum trecentos ad pacis consilia, ad auctoritatem Senatus, ac Principum traduxere. Pridie Idus Septembris pro concione alloquens populum, sperare se dixit Beatam Virginem, quae eo ipso die quadrage simoseptimo ante anno pacem impetrarat, intra diem 79 Vrbem sedandam praedicit, atque diuinat octauum Natalis sui, qui mit mundo pacis exordium, item nunc impetraturam: atque adeo pro sua benignitate facturam, ne dies octauus, ac ne vigesima quidem quarta hora exiret, priusquam optatis annueret. Omnes hanc domum cogitationem, hanc spem referrent. Et quidem quod ad Vrbem pertinet, diuinauit.
Eodem die sub horam ante noctem secundam duo Reipublicae Collegia Cardinalem adeunt: suam ei causam vtraque permittunt: Acclamatur pax: spargitur per Vrbem acclamatio, ac laetis vbique vocibus frequentatur. Festis cuncta sub noctem collucent ignibus, et campanarum tinnitibus pesobnant. Pro compositis res habebantur et erant, modo qui ab Vrbe exierant consensissent: 80 Turbatur iterum Ciuitas. ad suos missus a Legato Palmius; nihil retulit praeter verba. Recruduere mox turbae et, mota arma, aegre expressae quadraginta dierum induciae, per quas Pontificius, Caesaris, et Catholici Regis Legati conditiones pacis componerent. Eam ob rem ad Casale Montisferrati egressi, ab ijs ad partes vltro citroque commeante 81 Palmius pro pace allaborat. saepe Benedicto: qui inter tot aerumnas, animique dolores multis a Deo solatijs roboratus, non exiguum habuit leuamen ex Hispani Legati pietate. Is erat Carolus Gandiae Dux Francisci Borgiae postea Societatis Iesu Praepositi Generalis dignus Sancto Parente filius. Interim pestilentia, quae magnam Italiae 82 In Sicilia pestis excitatur. partem anno insequenti deuastauit, saeuire in Sicilia coepit: mercibus, vt opinio fuit, ex Turcarum terris inuecta. Panormum, Montem Regalem, Bibonem infecit. Vbi primum Panormi suspicio dira inualuit; extra moenia receptaculum Ciuitas statuit, in quod ab integrorum commercio quotquot malum contingeret, summouerentur: et procurandis aegrorum animis ab Rectore Collegij Paulo 83 P. Paulus Man tuanus peste contactis inseruiens moritur. Achille auxilio implorato; Paulum Mantuanum Sacerdotem, cum Socio Nouitio impetrauit. Qui dum sedulo in languentium vtilitates inuigilant, Nouitius periculose decubuit, Panlum pestis absumpsit. Eorum loco Pater Didacus vir strenuus, et Tempil Panormitani veluti columen successit, quem item paucis diebus melior vita excepit. Nec tamen conterrita est Sociorum caritas: et missa 84 P. Didacus in eodem munere, ac morte succedit. denuo eo subsidia sunt: ac malo per Vrbem increbescente, cum ad alias contagij periculo vacuas infirmitates alij Sacerdores assidue accurrerent; duo insuper a ceterorum vsu secreti, Franciscus Constantinus, et Gabriel Puteus, quorum operatantum in pestilentibus poneretur. Et Francisco Constantino summa bonitas 85 Item P. Franci scus Constanti nus, Gabriel Puteus, et Io. Ant. Oliuerius statim aeternae vitae praemia repraesentauit. Gabriel, postquam rarescere per Vrbem malum coepit, in suburbanum cum tribus Socijs non Sacerdotibus, qui ipsum, et Constantinum iuuerant, diu expiandis, solandisque ceteris, quos Ciuitas segregarat, perseuerauit incolumis, donec et ipsum cumulatum generosis laboribus mors percelleret: cuius cum ceteras virtutes, tum in primis obedientiam 86 P. Constantinus in obedientia excelluit. eius aetatis Patres commendant. E tribus, quos dixi, Socijs Ioannem Antonium Oliuerium saeua febris, incertum an pestilens, intra quadraginta horas extinxit, probati virum exempli domi forisque: reliqui duo, quanquam calamitate 87 Messanae eadem lues cras. satur. communi tacti, super fuere. Haud multo melior Messanae sors. Sed quia Ioanne Baptista Carminata Rectore cautitus res administrata; Deo pariter auxilia superstitibus populis conseruante, minus damnum acceptum. In suburbanum 88 P. Io. Baptistae Carminatae in ea re sedulitas secessum, cui nomen Sanctus Rainerius, segregabantur lue contacti. Prima ibi palma caritatis Patrum Capuccinorum fuit, et mortui aliquot. Additi mox e Societate, qui partem laborum, et periculi ferrent, duo Sacerdotes, cum Laico: quibus intactis, vnus tantum Laicus Aloysius Calligares cui subsidia morbidis 89 Fr. Aloysius Calligarismor bidis occurrens obit. procurandis Ciuitas negotium dederat, infectus occubuit. Per occasionem contagij translata Catanam grauiorum studia doctrinarum: et Politium (Pentiam quidam latine vocant) aliquot Sociorum iuuenum summoti primarum literarum aperto ludo: namque iam diu tres ibi e Societate tanquam in statione morabantur, 90 In Monte Regali, et Bibone pestis non obfuit Nostris. praebente Ciuitate impensas, et certam coloniam postulante. In Monte Regali, ac Bibone, quanquam nihil e caritate in publicum detractum est; nihil tamen domi pestilentia imminuit. Siracusas calamitas communis in praesens non attigit: hîc tamen Michael Ochoia Nauarrus, quem saepe memorauimus fanandarum 91 Siracusis P. Mi chael Ochoia ex lapsu mori tur. dono infirmitatum fuisse diuinitus praeditum, Kalendis Octobris, dum ex frugifera excursione per Siciliam habita redit, morbo ex lapsu contracto decessit. Amplius anno in postrema hac excursione posuerat, montana, et asperrima, 92 Eius feruor, et fructus. et maxime auxilio egena obiens loca: concionabatur frequenter, pueros, ac rudes collectos tintinnabulo diebus singulis ad christianam sapientiam informabat.
93 In sanandis in firmitatibus potens. Expiabat inueteratas in scelere conscientias, excidebat Satanicas superstitiones, quarum adeo immanem syluam reperit, vt diceret nulla in Indiarum solitudine aeque necessariam validorum Sacerdotum securim. Interdum etiam depellebat morbos ab aegris corporibus, testante Ioanne Antonio Blondo Iosephi, et Dominici Sacerdotum in Societate germano fratre, qui ei comes ibat, etiam foedum cancrum sanatum, qui misero homini inferius labrum, mentumque depascebatur. Gen us autem vitae eius erat eius modi, vt nihil indigeret ad 94 Ad conciliandam sibi auctoritatem virtutes. auctoritatem miraculis, summa comitas, indefessus labor, suauissima caritas. Vbicumque publica hospitalis domus adesset, nunquam alio diuersorio vtebatur: si ea non adesset; casa contentus, quam Oppidani commodarent, vitam tenuem, et asperam oblata, vel emendicata stipe sustentabat. Hisce recentibus, ac veteribus multorum annorum auctus laboribus; consentaneo religiosae vitae exitu 95 P. Io. Polancus Inspector in Siciliam opportune venit. aegram, et collacrimantem vniuersam Ciuitatem reliquit. Moestae solandae Prouinciae opportune Ioannes Polancus aderat, quem Inspectorem ante mis sum commemoraui. In beneficio singulari reposuere Socij eius hominis se prae omnibus Prouincijs diguatos esse praesentia, gratulationeque, et obseruantia, quanta par erat, excepere. Ille publice, ac priuatim agens comiter ac paterne, alios monitis opportunis, plerosque exercitijs spiritualibns, alios aliter correxit: 96 Eius industriae, ac moni ta, vt in Prouincia spiritum renouaret. omnes nouo religiosae perfectionis amore succendit. Ducentos septuaginta reperit in Prouincia, quos singillatim omnes allocutus est. Plurimum commendabat, vt dederent se orationi, et subigendis cupiditatibus, maxime existimationis: atque in consuetudine familiari modum religiosum tenerent: nequaquam naturali tantum quodam vsu, humanoque contenti: quam praecipue rem vt inculcarent, Prouincialem, Rectores, Praefectos rerum spiritualium, et Confessarios, tum in hebdomadarijs cohortat tonibus, tum quoties se opportunitas daret, admonuit. Prouinciae Professorum Domus deerat, cui procurandae vehementer institit: 97 Correctorum Scholarium nomen odiosum lepide mutat in Adiutorem Magistrorum. sed nihil transegit. Illud prudenter excogitauit cum ad discipulorum animaduersionem non inuenirentur qui vellent e secularibus nomen Correctorum subire, tanquam subinfame; homines reperit, qui idem munus honestiore titulo exe querentur, Adiutores Magistrorum cognominatos. Haud minus curam Franciscus Sunyerus nouus Poloniae Prouincialis in circumeunda, ordinandaque sua 98 P. Franciscus sunyerus Polo niae Prouincia lis. Prouincia intendebat. Hoc anno Iaroslauiense Collegium formari coeptum. Tres latinitatis institutae palaestrae. Georgius Phrysius praepositus Rector. Profectum et in religione restituenda permultum: atque praenobilis semina post diuturnam disceptationem, vt publice vana dogmata execraretur, adducta. Sed 99 Georg. Phrysius Iaroslauiem sis Collgij Rector. nusquam laetius, quam Vilnae, vt annis quoque proximis, regerminabat catholica seges. Memorandum spectaculum edidere quatuor germani fratres Radiuilij, cum in Collegij Templo die Iouis sancto ad sacrum epulum pariter accessêre Nicolaus Christophorus natu maximus, idemque Lituaniae Marescalcus: Georgius 100 Vilnae Radiui lij fratres res catholicas suo exemplo promouent. aetate ei proximus Vilnensis Episcopi Coadiutor: Albertus, et Stanislaus nouellae stirpes sub anni exordia in diuinos Saluatoris translati hortos, eosdem paulo post magna cum familiae parte gestiens Catholicorum grex vidit publice Antistiti sacro chrismate consignandam frontem praebentes. Vnde aucta ad vulgus Diuinis mysterijs veneratio: quem si saperent mortales, pulcherrimum nobilitatis, 101 Haeretici, atque Schismati ci in Paschate Ecclesiaereddi ti. opumque vsum ducerent, posse diuinis rebus commen dationem afferre. Hinc Vilnae magna in vulgus ad ortodoxa inclinatio, quod nobilissimus quisque pelliciebat praecedens. Atque adeo sub Paschales ferias in Vilnensi Collegio septem et quadraginta Haeretici, viginti Schismatici Ecclesiae redditi: quibus mox incredibili Haereticorum dolore Minister accessit, duodecim Satanae annos ad circumueniendos mortales strenua im pietate famulatus. Per Henrici in Galliam prosectionem, iterum Polonia ad interregnum redijt, et longa certamina. Post 102 Stephanus Ba thorus Poloniae Rex denum ciatur. quae ad Stephanum Bathorum Transiluaniae Principem insequenti anno sceptrum delatum. Is, quam dudum expectabat, Sociorum in Transyluaniam expeditionem, dum maxime vrget, tumultibus bellicis nequiuit exequi. Primum, Bechesio quodam Vngaro e Trinitariorum haeresi coacta turbulentorum manu,
nouas res moliente: tum eo compresso prementibus Turcis, qui se per in testinorum motuum occasionem ad Transyluaniae fines effuderant. Viennae quoque 103 Austriacorum pietas erga Sanctissimam Eucharistiam. pestilentia laboratum saluo Collegio: vbi cum Caesar Maximilianus Pragam venisset, Carolus Archidux pro eo suffectus veterem domus Austriacae pietatem affirmauit: praesertim cum die solenni Christi corporis, vna cum coniuge, in Collegio et rei diuinae religiosissime interfuit, atque in supplicatione in cessit, quasi refundens aquas fonti, et quam ab im mortali Sole lucem accepit in obsequium eius latent is im pendens. Quae lux vt noua, quam Haereticorum momordit, tam Catholicorum oculos exhilarauir. Et multi hîc quoque ad exeundos opinionum im piarum laqueos adiuti: duo prae ceteris illaqueandorum aliorum 104 Duo insignes Haeretici resipiscunt. artem tempore longo professi. Alter ab orci faucibus plane extractus, septuagenario maior, veneno ex ipsius tartareo Lutheri ore, quasi ex fonte hausto, adeo iam annis eneruatus, vt sedens im pia dogmata recantarit. Magister Vitembergicus alter, grandis et ipse natu, prudens, ac doctus, et, si haeresim demas, minime malus. Is perdiu ministerium verbi Lutheranici exequutus Viennam venit in Styriam profecturus, pertaesus, quemadmodum dicebat, Ministrorum, apud quos agebat, im probam vitam. Sed Viennae thesaurum, quem non quaerebat, inuenit. Pellectus a Patribus, reuinctus, dedoctus errores, vna cum coniuge veritatis lucem respexit. Et sane si qui sunt non plane plumbei, nec flagitijs corrupti; non magno negotio (adeo absurda est haeresis, et auxilium Dei promptum) 105 Pragae Nostro rum labores. orthodoxae veritati se reddunt. Nec a Pragensibus cessatum Socijs. Sodalitia duo in stituta sub clientela diuinae Parentis: coepti quoque hoc anno admitti Pontificij Conuictores: sic enim appellant, quod Gregorius Summus Pontisex, vti coeperat alibi, etiam Pragae ad certum numerum alendum paternae benignitatis 106 Gregorianum Seminarium. partem deriuauit. Sed cura maxima laboratum in exposcendo Numinis patrocinio. Nam in comitijs Bohemicis, quae hîc habebantur, quatuor menses vna 107 De re catholi. ca dimicatio. religiouis causa exagitata. Lutherani contra Regni decreta Catholicos duntaxat, et Hussiticos ritus permittentia sese conabantur intrudere, tanquam ab Hussitis non discrepantes. Sed Hussitae non e suo ipsos grege; sed Lupos rapaces vocabant. Quare adiuncti Catholicis strenue dimicarunt. Egregium patrabatur facinus, si potuisset ferri sententia, decernique, vti fas postulabat, pellendos. Sed quia multitudine superabat ea pestis, turbarum metu, in proximum conuentum 108 Rodulphus Maximiliani filius Pragae Bohemiae Rex coronatur, Ra tisbonae Rex Romanorum, creatur. controuersia reseruata. Pragae Rodulphus Maximiliani filius Bohemiae Rex coronatus, mox Ratisbonae Romanorum etiam rite Rex creatus est. Vbi Franciscus Antonius Auellaneda, Hoffaeus, et Theodorus Peltanus, quos ad Comitia Viri principes duxerant, obeundis Societatis muneribus, multos priuatim, ac publice peperere vsus. Habitus est et Graecij Prouincialis Styriae conuentus: in quo cum recens Collegium, contendentibus industriam Socijs, prompto ad 109 Graecij Nostro rum laboresin reducendis Hae reticis. omnia Principis studio corroboraretur, et vbertatem messis primitiarum laetitia praemonstraret; vehementer ab Haereticis certatum, vt mature malum Luthero im pendens auerteretur. Prope miraculo suerat, quod Paschalibus ferijs quingenti sub vna specie communicarant: cum ante circiter viginti numerarentur. 110 Lutherani quasi ex mira culo deficiunt Collegium quoque ibidem Lutheranum ruebat, non solum Archiducalis incremento, sed etiam ira, vt apparebat, caelesti: nam Rectorem, ac tres Magistros, aliosque multos extinxerat: ac nullum fere Auditorum praeterierat intactum lues, quae extra id Collegium non emanauit. Cuius etiam calamitatis, vt solenne est Haereticis cuncta mala in Iesuitas referre, non dubitarunt eosdem facere 111 Ridicula in Nostros calumnia. auctores, quasi putei illorum aquas vitiassent: quod nemo, nec ex Haereticis quidem non risit. Neque in conuentu, quem dicebam, dum Prouinciales Domini, ne Iesuitae pellantur, negant in bellum Turcicum se pecuniam collaturos, quicquam attulere, quod criminis speciem haberet; sed id duntaxat vniuerse. Nullam se bonam sortunam, post eorum aduentum expertos. Imo, ob receptos eos, apparere et Deum, et Turcas iratos. Quae cum dicerentur; non defuit, qui inepto ioco, seu per secordiam diceret id factu optimum sore, si Iesuitae ipsi mitterentur ad Turcas. Quo loco Seccouiensis Episcopus stultum dictum irridens:
112 Seccouiensis Episcopus Haereticos argute redarguit. Profecto, inquit, Domini Prouinciales non bene sibi consulunt hoc modo. Nam si Iesuitae, qui sunt viri mirabiles, et plurimum valent ad homines conuerendos mittantur ad Turcam; nihil habebitis certius, quam fore, vt conuertaut eum ad fidem Papisticam. Quod si fiat; malum capitibus vestris. Idcirco magis expedit vobis, vt vestros Verbi Ministros ad eum mittatis, qui persuadeant illi Lutheranismum vestrum: atque tum vobis Turca erit clementior, et 113 Brunae Haereti ci mitius se ge runt cum Nostris, et ad pietatem trahuntur. vobiscum contra Iesuitas pugnabit. Quae in tempore dicta, cumque multorum risu excepta, aduersarijs pudore suffusis, quauis seuera oratione grauius calumnias diluere: vt iam ipsosmet pigeret, puderetque incepti. Sed multo tamen grauius, diplomate edito eos coercuit religiosissimus Archidux. Non ita, quanquam paulo ante prorsus intractabiles, Haeretici se Brunae gerebaut: sed ad sustinendam 114 P. Alexander Hollerus Con. cionator abusum Brunae tol lit. eam Domum ipsi quoque stipem, ac subsidia conferebant. Persimilis hîc, atque Graeci Paschalia inter solennia notata rerum mutatio in frequentia. Diuinae mensae. Sed quantum iam esset prosectum alter Paschae dies ostendit. Mos erat Brunae (hodieque non anguste per Septentrionem viget) fortassis olim ab religione ortus, sed in intem perantiam magna ex parte degenerauit. vt secunda 115 P. Bernardinus Coccius rusticos catechesi, et concionibus iuuat. Paschalium feriarum egressi ex Vrbe dicerent se in Emaus proficisci: cum ad Popinas suburbanas, et com potationes irent. Quam in dignitatem cum Pater Alexander Hollerus Concionator die Sancto Paschae grauiter exagitasset; postridie populus, nec inuitatus, nec vllo edito campanae signo, pro ebrioso illo egressu, in 116 Augustae vsura rius contractus inoleuerat. Sacellum Domus Nostrae conuênit magna frequentia: quibus ne deesset sua hilaritas sobria et salubris; Concionator quanquam extem porariam, lautam verbi Diuini coenam e suggestu dedit. Atque Hollerus quidem Vrbanos maxime tractabat: 117 Concubinae tre centae a Sacerdotibus abstra ctae. at Pater Bernardus Coccius in suburbanum Templum desertum, olim Benedictinorum, cui loco vulgo nomen Cumarof, singulis diebus festis excurrens ad rem diuinam, atque Euangelij explicationem, magno fructu, quatuor Pagorum rusticos conuocabat. Dilingani interim, atque Augustani Socij in maximis versabantur angustijs. Augustae iam pridem vulgo, ac sine scrupulo da 118 Contractusvsu rarius prohibe tur ab Episcopo. bant foenori pecuniam, quinos e centenis vsurae nomine exigentes, cum ea duntaxat condictione, vt qui recuperare sortem vellet, debitorem sex ante mensibus appellaret. Quod negotium Romae diligenter expensum Theologi multi pro iniquo damnarant. Hinc Antistes cum ab huius initio anni Societate interius vtens, reformandae suae Ecclesiae manum serio admouisset, et publica in primis 119 Nostri propterea male audiunt. scandala amoliri exorsus; amplius trecentas Concubinas ab Sacerdotum sinu abstraxisset, illum quoque publicae iniuriae mercatum euersurus, edito diplomate, eo quaestu implicitos vetuit ab Confessarijs absolui. Commouit vniuersam Augustam id edictum, et pars inuidiae maxima in Dilinganos Socios vertit: quod se 120 Episcopus edictum reuocat, et mox moritut. ei negotio Pater Gaspar Eiuodus Anglus im miscuerat: eoque populi tumultus processit, vt coactus sit Episcopus reuocare edictum: qui pauld post etiam e vita concedens omni liberatus est cura, quae geminata est Confessarijs. Nam de qualitate contractus consultus Romae Pontifex, plane iniquum respondit. Neque absoluendos, qui non abstinerent. Sed neque in suggestu, neque in cathedra 121 Episcopus successorvsurarios absolui iubet. eam rem tractandam, ne daretur turbis occasio: Quae cum respondisset Pontifex; Episcopus, qui demortuo successit, iussit absolui: ex quo et in Collegium, quod consuetis etiam subsidijs ex Episcopali mensa spoliauit: atque in multos Parochos posthabentes conscientiae suae vexationes quaslibet, grauis insectatio 122 Abnuentes No stri vexantur. coorta. Et hoc anno Spirense Collegium exagitarunt Haeretici, Senatus expoliare ope conati. Itaque Natali Sancti Ioannis Baptistae die, dum concordiam cum 123 Spirense Colle gium ab Haere ticisexagitatur. Clero initam Senatus in principe Templo instaurat; publice professus est, se eius foederis vi nullam debere Societati defensionem. Addidere causas ex adeo frigidis, atque im prudentibus calumnijs mendicatas, vt pro seditione, odioque 124 Defenditur a Canonicis, et ab Episcopo. lesuitarum, quod spectabatur, rei indignitas commiserationem pepererit aduersus innocentes, odium que retorserit in auctores iniuriae. Commouit ea res grauissime Ecclesiasticos. Canonici publice in Senatu conquesti sunt, sibi, ac Societati illatam temere iniuriam, miro Decani studio se prius, quam Societatem Spira
eijciendum dictitantis. Episcopus accito statim Rectore Collegij, suoque patrocinio large delato, insuper a Caesare literas exorauit, pet quas Senatui Societatis 125 Collegium pestifera lues cor ripit. defensionem mandabat. Ita Senatus paulatim emollitus, capitale statuit, si qui Iesuitas dicto factoue violaret. Hac exagitatum procella Collegium pestifera lues arripuit: tres extincti: ceteros suga seruauit, qui extremo Nouembri, 126 Treuirense Collegium a Senatu perturbatur. malo iam emortuo, regressi munia intermissa repetiere. Nec Treuiris sat quietae res, tentante Senatu nouam inducere scholam, repugnante cum Academia Antistite, plerisque ex im probissimis dissidij causam in Societatem conuertentibus: coniectura tametsi falsa, non tamen absurda. Nem pe e sua ipsorum conscientia: 127 Coloniae res prosperae. quia non ludum literarium, sed magisterium im pietatis moliebantur. At Coloniae, post luctuosum anni superioris casum, supra opinionem, ac vota fluebant omnia placidissime, cum fructu, et gratia Ciuitatis. Hoc anno primum ad domesticum Sacellum iam non nihil auctum, aditus externis datus est, et germanica ibi concio iustituta. Duae quoque conflatae Sodalitates: altera Sanctissimi Sacramenti, altera integerrimae Dei Matris, quae in eximiam breui molem creuere. 128 Heilingestadij Collegium. Stationes in Eisfeldia, et Badensi Ducatu etiam num continuatae. Heilingestadij in Eisfeldia, iussu Principis Collegium praeparantis, sub annum extremum 129 Dissoluitur Resi dentia Forche miensis fructu collecto. gymnasium apertum. Sed Forchemio discessum, fructibus, qui ex eo genere temporariarum Stationum expetuntur abunde lectis, amplius biennij cultura. Nam Pater Christianus, et Matthias, cum domestico adiutore, aetates omnes, ordinesque complexi, laudabili artificio, et constanti labore cuncta ad Religionis florentissimae faciem renouarant. Pueri, puellae, ac rudior populus catechismum Canisij, adiunctasque preculas, et rosarij tractandi viam recte perceperant. Ambigui religionis, nutantesque dubitationem, plurimi haeresim exuerant. Vniuerse omnes Diuinorum eloquiorum, et sacramentorum pabulo saginati: Sacerdotibus ad ea sub ministran da inflammatis, edoctisque, ac directorio Polanci do natis. Ad haec publicas Misericordiae domos, siue in quibus aegroti, siue in quibus peregrini alerentur, celeberrimis quibusque diebus diuinorum vsurpatione curauerant: quanquam fuit cum leprosis aliquandiu altercandum: quorum peior foedabat animum lepra, quam corpus. Haeretica femina Nosocomij procuratrix serebat, nutriebatque diram pestem: adeo facile deterrima propagantur. Qua Senatus iussu amandata, perpurgato animo elephantiaci calamitate 130 Ad mendicos iuuandos indu stria. corporis pro segete ad aeternam totius hominis felicitatem vti coepere. Inopes quoque, ac mendicos huius, aeternaeque vitae subleuauerunt bonis: quibus quod festis diebus, ad mendicandum, et suam colligendam annonam dispersi, catechesi non interessent, diem Veneris proprie destinarunt: addita post solennem ibstitutionem, et cantum, quae ad conueniendum pelliceret, commoda stipe: praeclaro inuento, vt idem et leuamentum egestati esset corporis, et succurrendi animo inuitamentum: quaeque nimium stimulat mortalium rerum inopia, rerum diuinarum, quae languide mouet, fami quodammodo obsonaret. Iam libellorum catholicorum ingens vulgatus erat numerus, ingens haereticorum incensus: et ad sanctam aemulationem vicini vndique Pastores allapsa boni odoris suauitate erecti. His ergo, et id genus Forchemij perpetratis, quanquam tanquam peracta messe maturus erat Euangelicis Colonis ad sua regressus tecta, quo vires ad nouos labores in domestico religiosae disciplinae otio repararent; tamen populus 131 Male fundatum Dionantinum Collegium dis soluitur. Forchemiensis, aeque ac Bambergensis, tanquam in sementis opportunitate deserti, condoluere. Haud minor Dionanti gemitus Collegij discessu: quin eo etiam acerbior; quo bono diutius, pleniusque possesso priuabantur. Id Praeposito Generali inscio, olim Socij in excursionem missi, aperto ludo, in choarant, nullis fundamentis innixum: deincepsque precarium steterat populi rogatu. Sed 132 Traiectensis Collegij exordia. cum iam Collegium Traiecti adolesceret in propinquo, breuique surrecturum Leodij speraretur; Dionantinis ea spe recreatis, supellectili vel in pauperes, vel domos pias distributa, et quae maioris momenti priuati donauerant, suis cuique fideliter redditis; ad Collegia, quae magis capacia incrementi essent, firmanda, ex Congregationis pstremae generalis mandato, operarij traducti: plerique
Traiectum: vbi ineunte Iulio tres latinitatis apertae Scholae. Anni iam initio secundissimo euentu totidem patuerant Antuerpiae: et nouum ibi Templum dedicatum, 133 Antuerpiae no uum Templum dicatur. Ludouico Requesensi Belgij Praefecto, Senatuque, ac populo Antuerpiensi spectantibus, addita concione ab Episcopo. Dictae etiam sunt inter Clerum, et Collegium ad semina elidenda discordiarum, certae conditiones. Ibidem Pater Christophorus Rodericius praeclaro erga Ciues functus est officio caritatis, 134 P. Christopho rus Rodericius Belgio relicto Lauretano Collegio praeficitur. dum Requesensem mitigat, proditionis consilijs detectis acerrime animaduertentem in conscios. Sed mox infestum valetudini caelum expertus, simul cupiens a familiaritatibus Principum quam longissime abesse, et confessionum eorum tricis expediri, reuocatus in Italiam est, atque Lauretano Collegio praepositus: quam sibi ipse aerumnis, atque aetate iam grauior, eoque magis operae sedentariae, quam peregrinationibus aptus, praecipue sedem optarat. Iam Co le gium Mussipontanum in Lotharingia maiore fama tollebat caput. Conuictores 135 Collegij Mussi pontani progrefsus. admissi externo eis Oeconomo probatae virtutis praefecto. Accurrebant e vicinis quoque Germaniae Ciuitatibus auditores ab Haereticorum disciplina elapsi. Cardinalis Guisius inchoatam a Carolo fundationem expleuit. Rerum Collegij componendarum 136 Salmaei Virdunensis Episcopi virtutes, et mors. praecipuus administer fuit Salmaeus Virdunensis Episcopus: qui dum supplicationibus instat, adeundis nudo pede Templis, distribuenda populis inter sacra quotidie dape caelesti, alijsque pijs laboribus ad auertendos diuina ope Rhetos, qui Condêo Principe magno numero Lotharingiae imminebant, morbo correptus, quinto die sanctissime obijt, ingenti pecuniae vi pios in vsus 137 Biturigensi re centi Collegio Bernardinus Castorius prae est. legata, nec leui summa Collegio, quod Virduni ipse instituerat aedificando. Autumno nouum in Biturigibus Collegium inchoatum est, institutis Scholis Bernardino Castorio Rectore. Id egregie vir pietatis Abbas Niquetrus iam diu moliebatur, qui quo res certius exitum sortiretur, et facilius confirmationem a Senatu 138 Abbas Niquetus eius Colle gij fundator. Regio exoraret; effecit vt Archiepiscopi, ac Senatorum rogatu. Henricus ipse Rex noui se Collegij fundatorem diceret. Et quidem bonus Abbas non sua modo, sed multo magis sese tradere Societati optabat: cuius voti ne compos fieret aetas ipsius, et valetudo, diuinique maioris obsequij respectus obstitit. Bellici 139 Galliae Bellici tumultus. interim tumultus maiori mole hoc anno resurrexere: transgresso ad rebelles ipso Regis fratre Alenconio Duce, mox et Rege Nauarrae secuto. Initio anni Annonenses Hugonotti Andausam vicinum Turnoni Oppidum per proditionem nocturnam occuparunt. Ibi Turnonij Collegij Prioratus est: quem procurantium externorum Sacerdotum vnum Haeretici interfecere. Forte euênit, vt nullus in teresset e Societate, sed in eius turri Religiosi duo ex Monachis Casae Dei, 140 Sacerdos Monacus ab Hugonottis pro fide interimitur. quorum ante Prioratus fuerat, hospitabantur. Horum alter Sacerdos vitae innocentissimae, Stephanus nomine, flexis ad carnificum conspectum genibus, spatium deprecatus, dum for mulam suae Fidei pronunciaret, in eiusdem fidei odium interimitur. Comitem quanquam brachio mutilatum, redimendum non leui summa proposuere. Non multo post recepta ab Regijs Andausa est. Quos inter tumultus, Henrico enixe patrocinante, Socijs per Galliam sat fuit quietis. Vni 141 Maldonati de Conceptione B V. ac Purga torio iudicium Sorbonici Parisijs calumni antur. Maldonato Parisijs nimia, vt opinio fuit, fama obfuit: quae cum iam aemulorum officere rationibus videretur; procellam ei molestam potius, quam periculosam exciuit. Biennio ante inter disserendum de peccato originis; de integerrimae Dei Mitris Conceptione id tradiderat, quod Ecclesia Romana docet: non constare fidei Catholicae dogmate ab communi eam lege fuisse exemptam. Hanc placuit aemulis, tanquem Sorbonae decretis aduersariam sententiam, pro haeretica notare: vt itelligas, quam deesset auidis calumniarum opportuna materia, qui adeo ab suis rationibus alienam arriperent. Quod ne ipsos quidem omnino latuit: eoque mox alteram de Purgatorio Maldonati opinionem ad ecere. Denisetus 142 Denifetus eun dem Maldona tum taxat. quidam vnius Collegiorum Rector multis dubiae fidei notis insignis siue vltro, siue aliorum inductu publice contra sententiam de Conceptione inuehi coepit: ac Maldonatum ad Academiae Praesidem accersere. Qui cum respondisset in corpus Academiae Collegium Societatis cooptare nondum Academicis placuisse; res ad Antistitem defertur. Is pronunciat, quae de ea re Maldonatus do
cuerit, cum Romanae, Catholicaeque Ecclesiae sensu congruere, et mandatur 143 Item Claudius Ebroicensis Episcopus Pellettarius Academiae Prode canus, et Faber. typis sententia. Tum potentiores aduersarij exorti Claudius Sainctes Ebroicensis Episcopus, Pellettarius Academiae Prodecanus, ac Faber Doctor et ipse insignis. Claudius cum ante Maldonati doctrinam admiraretur, eiusque Scholas per amanuensem exciperet, atque multa ex ijs in editos a se libros transtulisse profiteretur, quod anno superiore delatus ad Pontificem fuerat, quasi contra eum concionaretur; timens ne id confirmationi Episcopatus incommodaret, falsoque ab Iesuitis delationem suspicatus profectam; mutata continuo voluntate, perscrutari Maldonati scripta coepit, naeuosque notare, demum ducem se aemulorum efficere. Non necesse est referre quemadmodum suam contra communem Romanae Ecclesiae sententiam confirmarent, ne pijs, ac doctis viris videar obtrectasse. Sed mala cause, quoquomodo tuearis, male defenditur. Tridentinum Concilium obijcientibus; respondebant id non esse receptum in Gallia. Gregorius Pontifex controuersia cognita auctor fuit Episcopo Diplomatis Pij Quinti promulgandi. Sed obstitit Maldonatus ne nimis acerbum Doctoribus vulnus imponeretur. Quae cum Pontifici moderatio temporis causa placuisset; dedit ad Nuncium suum, ad Cardinales Borbonium, et Guisium: itemque Episcopos Altisiodorensem, et Andegauensem Apostolicas literas, per quas potestatem faciebat controuersiae componendae: quod et Rex nonnullis Praesidibus, atque Senatorijs viris demandauit. Annum prope ipsum molesta causa tenuit: dum hinc ipsa pro se res, inde multorum auctoritate pollentium pugnat existimatio. Tandem sensim mitigatis animis, neque Maldonato, qui sane hoc in certamine egregia dedit modestiae, atque obedientiae documenta instante, rem consenescere passi sunt. In eo Maldonatus non satisfecit, quod gliscente tempestate, scholas intermisit, vt quidem se ipse purgabat, ne postquam pro se Episcopus pronunciarat, 144 Tumultus sopiuntur. si docere pergeret, canere triumphum videretur. Romani tamen Patres ne id commoti animi, ac minus patientis speciem haberet veriti, repetere labores iussere: quod anno insequenti miro omnium plausu, atque approbatione fecit, honorariorum auditorum, insigniumque personarum puleherrima Corona, in quibus ipse Pelletarius bono cunctis exemplo spectabatur. Vt vero discordiarum semina penitus, si fieri posset, exciderentur; Rex, ac viri Principes multi vehementer vrgebant, vt in Academiae corpus Societatis Collegium cooptaretur: cuius rei exitum in tempore memorabo. Adnectantur turbae turbis, Hispanicae 145 Hispaniae res. Gallicis. Administrabat Valentiae Regnum Ignicus Lopius Mendoza Mondoxaris Marchio, inter quem et Ioannem Riberam Patriarcham, et Archiepiscopum Valentinum iam diu praecellendi aemulatio gliscebat: quo nullum habet Satan acrius discordiarum telum. Nuper Prorex, quodam sacrificante Episcopo, Sacerdotem, qui ab Euangelio recitato sacrum volumen sibi deosculandum attulerat; quod stans porrigeret, coegerat spectante populo manu iniecta porrigere flexo genu, haud sine aduerso murmure, periculoque diffidij grauissimi. 146 Petrus Villalba Prouincialis nascentem tumultum sedat Sed Petrus Villalba Prouincialis, quo Prorex Confessario vtebatur, cum eum perpulisset, vt in Metropolitanae Ecclesiae Sacrario coram multis rite satisfaceret; scintillam incendij fumantis extinxerat. Haud multo post inter Sancti Nicolai solennia in Templo eius nomini dicato superioris anni exitu Michael 147 P. Michaele Gubernio concionante Prorex offenditur Gubernius concionari iubetur. Siue meditatus, siue repentino instinctu de Sacerdotalis fastigij Diuina praestantia orationem grauissimam texit. Vera, sancta, vsitata Sanctis Patribus cuncta erant, quae dicebantur, et plausum habitura, si mortales vera, quam placentia mallent audire. Intererat Prorex, qui designari se suspicans supramodum excanduit. Accersit extemplo Villalbam: iubet protinus 148 Prorex P. Gubernium Valentia discedere iubet. Gubernium Valentia amandare: cumque ille respondisset rem esse deliberatione dignam, quod iussu Generalis non suo illic versaretur Gubernius; postridie certius daturum responsum; in praesens visus acquieuisse: sed mox, vt res docuit, irae impotens, per publicum administrum Prouinciali, Rectorique denunciat, 149 Minis impellit intratres dies Valentino territorio, intra decem toto Valentiae Regno Cubernium amoueant: si reluctentur Collegij bona se inuasurum. Ad hanc denunciationem,
vt res publice gerebatur, vniuersa Ciuitas oculos arrexit, spectatura quid consilij Patres caperent. Apparebat iussum iniquum, extraque secularem 150 Archiepiscopi Confiliarij Societatis causam defendi curant. potestatem. Qui Patriarchae a consilijs aderant, libertatem agi Ecclesiasticam clamabant. Venisse tempus, quo verum de Societate mundus experimentum caperet: rectum necne, ac sincerum honestum, et catholici iuris propagationem, an possessiones, quod vulgus loquitur, et agros, et priuata commoda 151 Alphonsus Romanus mittitur ad monendum Regem. consectetur. Hîc si vacillaret; nil amplius dubij futurum, quin quam profitetur religionem, et Sanctae Romanae Ecclesiae defensionem, verba inania sint, et vilia, vbi cum latifundijs proprijs, opimisque reditibus in contentionem veniant. Hisce sermonibus non solum inter Ecclesiasticos, sed cuncto in populo feruentibus, statuit Villalua, misso ad Regem edocendum Alphonso Romano, 152 Prorex Collegij bona inuadit. Gubernium extra Valentiam, dum quid certius ab Rege cognosceret, haud quoquam mittere. Interim dicta a Prorege dies exit, ac protinus bona Collegij occupantur. Archiepiscopus anathemate Iudices obstringit, cessationem a diuinis 153 Archiepiscopus Iudices anathemate, Ci uitatem inter. dicto obstringit. indicit: tota Ciuitas scinditur in factiones. His ab Rege interuenerunt literae. Nil iubens, significabat optare se Gubernium tantisper Valentia abduci: Proregem ab occupatis bonis facessere: Patriarcham diuinarum rerum restituere libertatem. Quae ad effectum deducta reddidere pacem: ac Proregem tum alij, tum praecipue Franciscus Mendoza eius filius, iuuenis omnibns virtutibus ornatissimus, toti Societati placauit: ita vt cum eodem anno Neapolim Prorex venerit; 154 Regis responso omnia sedantur. Salmeronem suae, cum tota domo, conscientiae arbitrum legerit. Aegerrime hunc casum tulit Eucrardus Generalis, dolens, inconsulto vnius hominis studio, Familiae vniuersae conciri odium, et affirmari maleuolorum voces tumultuum causam in Societatem auide conijcientium. Itaque cum ipsum Gubernium, vti 155 Prorex Societati reconciliatur. erat meritus, accepisset; vehementer Prouinciales admonuit, vt in zelo suorum scientia temperando inuigilarent. Non desuere, quibus a Diuino spiritu fuisse ille impetus videretur. Necessariam enim libertatem, et constantiam esse, quae 156 Euerardus Prouincialibus mandat vt inuigilent in suorum concionibus. praue palam facta magnarum quoque personarum corripiat: quod omnibus aetatibus Sanctissimi Viri fecere: ne Euangelicis canibus obmutescentibus per impunitatem roborentur, et serpant. Ea animi firmitudine si Concionatores ceteri vtantur; nec tam crebra fore ab laicis Magistratibus certamina, nec tot populorum scandala, nec sacras dignitates ita passim proculcatum iri. Id genus multa multi iactabant. Ceterum hominum sub obedientia viuentium haud dubium peccatum est, vbi in rebus adeo grauibus, non interrogatis Moderatoribus, suo velificantur arbitrio: praesertim cum vnius hominis conatus, vt nunc sese habent humanae res, multum habeat strepitus, momenti parum: atque instar eorum 157 Non est Socie tatis, quae Prin cipes offendunt tangere. medicamentorum, quae vitiatos corporum humores excitant, non egerunt; longe magis obsint, quam prosint. Eam ob rem Societas, quae in turbulento rerum mortalium quasi Oceano, opem si possit, naufragantibus allatura versatur; summopere abstineat necesse est ab ijs attrectandis, a quibus plus vlceris faciat, quam medicinae. Quod Deo aspirante, excubantibusque Moderatoribus diligentissime totum corpus custodit. Quanquam vt ne quis vnquam e tanto numero quicquam siue prudens, siue imprudens committat, dum hac infirmitate circundamur, 158 Neque in inuidiosts mune ribus se ingerere. optandum magis, quam sperandum est: et potius quod non crebro eueniant scandala, quam quod aliquando eueniant, admirandum. Quam vero Societas ad inuidiosa munia, quamuis specie blandientia, se non solum non inserat, sed oblata repellat; idem sub tempus in eadem perspectum Hispania est. Rex, et Apostolicus Nuncius Religiosorum quorundam, et Cleri emendationem toto 159 P. Generalis Pontificem rogat ne ad Clerum per Hispaniam reformam dum Societatis Patres adhibeantur. Regno moliebantur. In eam rem Societatis operam destinabant: atque ad res tacite cognoscendas Consaluum Menendem Madritani Collegij Rectorem, licet multum reluctantem, coegerunt pergere. Quod vbi Patri Generali innotuit, Gregorium Pontificem diligenter admonuit, quantum ea res cetera Instituti Societatis perturbaret munera: quam parum ad emendationem, quae intendebatur conferret: rogat bono Societatis nomini, concordiae, pacique cum sacris Ordinibus, vtilitati omnium consulat. Inde permotus, quod supra significaui,
160 Obtinet a Pontifice. ad suum in Hispania Internuncium literas dedit, quibus iubebat omnino abstinere ab Societatis nominibus tum in ea, tum in eiusdem modi causis ab instituto 161 Subsellia Con fessariorum in Hispania reformata. ipsius alienis occupandis. Quod in alias quoque scriptum est partes: et multa eius generis negotia inuidiosae pompae excisa. Nec tamen, quod saluis institutis priuatim conferri ad correctionem publicam potuit, praetermissum est. Nam cum ad excidenda nefanda sacrilegia, quae alicubi per occasionem sacrae confessionis 162 Feminarum confessiones ad octiduum No stros redigere iubet P. Gene ralis. existebant, id crimen fidei Quaesitores sibi excepissent: et Pontifex simul ac Rex noua forma, Italicorum instar, Confessariorum subsellia aedificari iussissent; ceterorum plerisque cunctantibus, Societas obedientiae praeiuit exemplo: addiditque monitum Pater Generalis, vt cuncti Societatis Sacerdotes studerent eo feminarum pietatem redigere, vt singulis Dominicis satis haberent de peccatis 163 Sine obedien tiae ductu facile turbae suc cedunt. confiteri. Extitit et Naualcarneri turba non leuis super committendo aedibus Collegij eius Oppidi templo: vbi illud tantum notarim, et hunc inde ortum turbinem, quod Alphonsus Sancius Collegij Rector, non explorata suorum Praesidum voluntate, transitum a Collegio ad Templum aperuerat. Tanti momenti est obedientia. Nec immerito sinit eos errare Dens, qui se ab eius ordinaria prouidentiae 164 Petrus Guerrerus Episcopus Granatae Collegij fundator. ratione subtrahentes, suaeque innixi prudentiae a regia deerrant via. Granatae hoc anno aedificatio noui Templi inchoata. Petrus Guerrerus Antistes initium secit: qui bene magna ad aedificij, alimentorumque Collegij impensam, pecuniae collata summa, suo magno gaudio Collegij fundator declaratus est. Collegij 165 Consaluus Consal uius, et Paulus Hernandus Collegij Com postellani seinina iaciunt. quoque Compostellani semina iaciebantur. Cum enim annum iam Consaluus Consaluius fructu vberrimo versatus in ea Ciuitate esset: eique aegrotanti Paulus Hernandus successisset, qui et Archiepiscopo Francisco Blanco Dioecesim lustranti, pari cum laude, et populi commodis ad fuit; bonus Antistes nihil ardentius, quam stabilem Societatis familiam apud se habere optabat. Collegium Interim Numantinum longo ante satum tempore maturitatem accepit. Soriam 166 Collegium Numantinum fundatur. hodie vulgus appellat, quae Latinis fuit Numantia. Vrbs priscis quoque seculis clara in veteri Castella. Caelum faluberrimum agrum peramplum habet, magnam partem montanum: vbi vix quicquam praeter sacrum lauacrum Christianae rei 167 P. Ioannes Baptista Martiniusin concio ne auditus Collegij desiderium excitat habebant accolae. Primus Numantiae Societatis notitiam praebuit Pater Ioannes Baptista Martinius indidem oriundus domesticorum causa negotiorum missus: qui semel auditus e suggestu, probatusque, retentante Ciuitate, Moderatorum consensu ad sex perstitit menses apud Bernardum Molinam doctrinae Christianae Praefectum, eximiae bonitatis virum, qui institutionem Collegij cum pro virili 168 Bernardinus Molina Colle gium promouet. iuuisset, eiusdem in Templo demum mortuus requiescit. Ex probato Martinij experimento multis Numantinorum Collegij voluntas exarsit: in primis nobili Virgini Ioannae Mendozae. Haec Ioannis Turrij Mendozae viri inter suos prima, rij, et Ioannae Toletanae filia, Matris consilium sequuta, quae post viri obitum 169 Ioanna Mendo za suis faculta tibus iuuat. in Berlangense Coenobium secesserat, cum perpetuam Deo integritatem consecrasset, suam quoque rem domesticam religioni statuerat dedicare: eoque Collegij Societatis institutionem auide arripuit. Verum quia voluntatem eius minime 170 Maria Mendo za fundationem explet. adaequabat facultas; his anno millesimo quingentesimo sexagesimosexto gestis, quod deinceps intercessit temporis, renouatis per interualla missionibus transmissum est, donec Ioannam Mariam Sororem suam viro, susceptaque ex ea 171 P. Ioannes O. sorius primus Rector. filiola orbatam impulit, vt fundationem expkret. Itaque admissum hoc anno Collegium est: atque initio aliquot Patres in aedibus ad Sanctae Mariae de Spino diuersati, mox in conductam domum ad Sancti Sebastiani migrarunt. Ibi primum ordinatum Collegium duodecim incolarum, et literaria in stitutio coepta, Ioanne 172 Multa incoommo da euicit patie ntia. Osorio primo Rectore. Fuere et hinc, vt alibi solent, ardua initia, multaque ab aemulatione non bona, multa ab rerum egestate, domicilijque difficulate tolerata: quae, Deo tandem propitio, constans patientia, efficacisque virtutis 173 Tarraconae Domus proba tionis a Card. Ceruante instituitur. nunquam interruptus, aut hebetatus fulgor euicit. Tarraconae Domum probationis Cardinalis Ceruantes instituebat. Iamque ad captandum situm, atque interim Tarraconenses iuuandos ineunte aestate cum Sacerdotibus binis, ac laicis Alphonsus Romanus eo contenderat. Qui omnes in Vrbe, agroque praeclaras fecere
174 P. Alphonsus Romanus cum Socijs proximos iuuant. operas. Sed extitit pretium maxime e moribundis. Nam cum tria essent Tarraconae Coenobia Religiosorum, sed extra Vrbis moenia, quae eo tempore amplificabantur, et muniebantur; si necessitas noctu ingrueret, quod alij clausis Vrbis portis excludebantur, ad nouos Religiosos perfugium omnes habebant. Hi commodatis in Vrbe aedibus ab honesto Sacerdote, vicinoque ijs Sancti Laurentij Templo vtebantur: Cardinalisque, ac Prioris Neboti viri virtutis amantissimi alebantur impendijs: ea cura, vt Cardinalis paternam prouidentiam, Prior maternam indulgentiam exhiberet: cum repente quindecim spatio dierum orbati vtroque sunt. Sed Deus, qui famulos suos ad immortales voluit spes erigere, 175 Cardinalismo riens Collegium suo aere subleuat. ac docere sibi nequaquam necessaria ea praesidia, quibus nos maxime nitimur, opus prouexit. Nam et Cardinalis testamento commodum addixit censum: et Ciuitas multa voluntate situm, quem Cardinalis Templo, domuique extruendis destinauerat, dedit, et multa insuper perstudiosi animi pignora. Xerensis quoque Domus (Assidonam olim dictum Oppidum purant) inchoata habendis 176 Domus Professa Xerensis inchoatur per P. Io Frias, et Laurentium Alphonsum. Professis: non magno aliquo inuitamento Ciuium priuatim, aut publice, sed cuicumque opportunam manum inijciendam Boeticis Patribus existimantibus propter eximium vsum, quem illic domus, vt Sancti Lucae Portui vicina, habere poterat, praesertim ad nauigationes Indiarum Occidentis. Itaque Nouembri mense, conducto in domicilio Ioannes Frias, et Laurentius Alphonsus docti, experientesque Sacerdotes, cum domesticae operae administro, eam sedem in 177 P. Consalui Esquinelij Indiarum procu ra oris mors, et laudes. choauere. Magno Indiarum Occidentis incommodo Pater Consaluus Esquinelius Procuratur earum primus, dum in ordinando illo officio sedulus elaborat, Hispali pridie Idus Augusti decessit. In Madritana Curia aliquot annos cum laude Prouinciarum Hispanicarum causas procurarat. Quippe ad Societatem iuris scientia clarus, natuque iam grandior accesserat. Quo etiam incitatiore cursu, atque aequabiliore constantia, vt fere fit, ad perfectam virtutem, praeci pue ad existimationem sui proculcandam capessiuit, supremumque ad vsque spiritum 178 Iacobus de Luna illi suffi citur. tenuit cursum. Procuratoris munus post eum Iacobus de Luna excepit. Obijt et Pinthiae prid e Idus Iunij Domi Professorum Ioannes Castaneda post quinque et viginti annos in diuino famulatu exactos: ad religiosae olim vitae voluntatem 179 P. Io. Castanedae mois, voca tio, et virtutes incensus pij lectione libelli, in quem forte in libraria taberna incidit: Tanti refert copiam in Ciuitatibus esse piorum voluminum, quae vel non quaerentium in manus incurrant. Valebat in suggestu. Cunctas virtutes, sed studiosius pudicitiam, obedientiamque coluerat: sed proximo anno cum inconsiderato abreptus zelo instituendi Guadalaxarae, vnde erat oriundus, Collegij Praesidibus inconsultis negotium mouisset; idque Ciuitas, et multi Principes acriter suscepissent; neque in eo refutando, quod ita oportebat, molestiae parum Superiores hausissent; iam moribundus, cum sincerius iudicium est, ea re grauissime doluit, rogauitque Ioannem Emmanuelem Domus Praepositum, vt nomine suo 180 Raphael Peregrinus occum bit ex morbo. a Patre Generali veniam precaretur. Raphael Peregrinus dum Caesaraugusta, vbi Collegium regebat, Valentiam pergit; vitae cursum peregit sexto Nonas Maij, vir magnae modestiae, et iuuandi proximos auidus, vel supra vires: in Maiore 181 P. Christo phorus Colladus ex fulmine Baleari natus, annum circiter vigesimum in religioso conuictu agens. Hos per consueta morborum rela mors rapuit. At Christophorum Colladum magnae virtutis, atque expectationis Sacerdotem in ipso iuuentae flore collapsum fulmen Barcinonae pridie Idus Septembris extinxit. Paulo ante diuinam rem fecerat, 182 Religiosos mo rs non inuenit imparatos. tuncque lances in culina tergebat. Itaque quanquam ex improuiso aggressu, tamen optime praeparatum, inque sanctae humilitatis, atque obedientiae ministerio mors deprehendit: quae inter ceteras religiosae vitae commoditas est amplissima: 183 Lusitaniae res. vt nisi plane perire vltro velis; supremo illo articulo, quo de beata, vel misera aeternitate deciditur, nequeas imparatus offendi. Lusitania Ludouicum Consaluum 184 Ludouicus Consaluius ex Ministro Domus Professae Assistens electus. de Camera amisit e prima nobilitate virum, sed haud dubie virtutibus clariorem. Percarus olim vixit Sancto Parenti Societatis Ignatio: et sub eo aliquandiu Romanae Professorum Domui Minister paesuit, diligens eius virtutum obseruator idem et imitator: ex cuius etiam ore multa de eius vita excepta in
commentarios retulit. Electus inde in prima Congregatione Assistens, perinuitus, 185 Ante mortem Iongam moles tamque mortum exoptat, et impetrat. vt in loco memoraui, translatus est in Lusitaniam ad bebastiani Regis institutionem: cuius et confessiones audijt vsque ad proximum ante hunc annum, cum se ab aulicis expediuit tricis: quod reliquum erat vitae sibi victurus. Frequentibus tota vita exercitus morbis, et oculis prope orbatus; non solum patiendi captus taedio non est; sed cum mortales consueuerint facilem e vita ex tum inter votorum prima expetere; ipse Deum rogauit, vt diutino se ante mortem, ac molesto languore cruciaret, vnde proficeret, inque suae vilitatis cognitionem 186 Ante extremam vnctionem cir cumstantes hor tatur. penitus descenderet: quod consequutus, longa quartana, quae tandem in ethicam euasit, consumptus est. Dum sacra vnctione praemuniretur, Fratres magno numero circumfusos ad perseuerantiam, vtque veri, ac germani essent Ignatij filij, et sui ipsorum victoriae studiosi: ante omnia, vt sibi condonarent, quae minus recta praebuisset exempla cohortatus est. Interiogatus quoniam tantum habuerat cum Rege vsum, nunquid apud eum ad animi sui leuamen curandum 187 Ex duorum Regum gratia nihil in suum, aut consanguineorum commodum deriuauit. censeret; nil plane esse respondit: alioque in sermone adiecit, grates se Deo maximas agere, ob multa in se collata beneficia: sed praecipue quod cum duorum Regum Ioannis Tertij, ac Sebastiani confessiones audisset, multoque apud eos in honore, multaque fuisset in gratia; nunquam tamen hinc solicitatus esset, vt vel suis priuatim commodis, vel consanguin eorum seruiret. Cum hac tranquillitate conscientiae, tandem vti semper vixerat, pie vltimum spiritum in Sancti Antonij Collegio Idibus Martij magno Regis dolore, magno pauperum, quorum 188 Pauperum amantissimus. semper amantissimus Pater fuerat, exhalauit: non leui etiam Indiarum detrimento, quarum commoda habuerat semper carissima. Ipsemet inde ab Societatis ingressu Brasilicam expeditionem, nondum quoquam illuc Sociorum transgresso, optauerat: ac saepe Institit postea, praesertim supremis annis Aulae taedio, vt 189 Brasili am Missionem ante Nostrorum illuc accessum opta uit. eo secedendi potestas fieret. Dicebat insignia beneficia in Lusitanam Prouinciam a Deo conferri tum maxime; cum maxime in mittendis ad Indos subsidijs: eamque ob rem magnae spei hominibus vltro se spolians liberalitatem expromeret. Tum enim in sufficienda sobole excellenti, ceterisque Prouinciae commodis augendis, 190 Ad nuos mittendo non minuuntur Prouinciae, sed augentut a Deo. quod Pater Diuinorum operum sedulus obseruator notatis probabat exemplis, nesciam vinci beneficentiam summi boni quam largissime respondere. Tertio idus Februarij in Angolam missi superiore anno Patres, cum Paulo Dia Praefecto Classis, in Loandae Iusulae portum inuecti sunt: quem portum ferunt omni opportunitatum genere ornatum, interque primos terrarum. Exscensione 191 Anglae Missio. facta cum vniuerso milite, supplicantium ritu, praeeunte tubarum concentu, ad 192 Supplicatio a Nostris institu ta ad Deiparae Templum. sacram aedem Conceptionis Deiparae progrediuntur: Patre Garzia cum Sacris Reliquijs e Sanctae Vrsulae comitatu, sequente sub vmbella. In ea Socij aedo, quam et ab Lauretana Domo nuncuparunt, postea diuersati. Oppido Sanctus Paulus est nomen impositum, haud dubie a Praefecti Classis obseruantia suum 193 Abusus inuentus vescendi carnibus in Quadragesima erga cognominem. Iam initum erat ieiunium magnum: quo impensius statim Patres, tum maritimos Insulae, ac Mediterraneos, tum confluentes ex Insula Sancti Thomae, docere, adhortari, expiare. Ceterum inter vetires Insulae accolas Quadragesimae tempus nonnisi fostorum indicio noscitabatur, inolito more, 194 Non veicentes scabie inficien dos putabant Caeli inclementioris obtentu, nunquam ab carnibus abstinendi. Ipsos Patres, quia abstinebant, paulo mox, dicebant, scabie, atque elephantiasi coopertum iri. Sed illi nulla re territi, tum seueritate in neganda contumacibus absolutione, tum hortatibus, et exempli sui constantia, non cum detrimento, sed potius commodo 195 Nostriabusum tollunt valetudinis, absurdam consuetudinem sustulere. Triplex hominum genus illic degebant, Lusitani, indigenaeque Ethnici, et aduect ex Regno Congi Christiani: quos tamen ex nominibus potius, quam ex vita suspicarere Christianos. 196 P. Franciscus Goueanusqua tuordecim an nis in Custodia ab Regis Ango lano detentus. Omnibus hisce dispertiri suam coepere operam. Certo tempore Aethiopibus proprie excolendis, quod postea semper factitatum est, diebus Dominicis attributis. Annum iam quartumdecimum apud Dambem Angolanum Regem Pater Franciscus Goueanus habebatur in Custodia: qui admonitus, vt significaret, qua posset via vindicari in libertatem; respondit omnia potius, quam arma experirentur:
ne se, et Lusitanos reliquos in discrimen conijcerent. Hoc edito responso neutiquam tamen discrimen effûgit. Legati ab vicino Regulo superueniunt: 197 Lusitant de proditionecul pantur. monentque plurimum Dambem, caueat sibi ab Lusitanis, quos circa se habet: moliri eos proditionem, et conspirare cum Paulo Dia, vt Regnum eius, et argenti fodinas inuadant. Rex vehementer ea oratione commotus, quid consilij 198 Dei opem implorant. capiendum sit, in alterum diem differt: quod spatium fuit Lusitanis ad opem diuinam confugiendi. Conueniunt in sacram aedem, quam Cabazae Pater Franciscus extruxerat, et super alias preces magno sensu solenni formula Dei, et Beatorum 199 Rex suspicionem deponit, et impostores punit. tutelam implorant. Tum ad Regem profecti innocentiam ita suam probarunt; vt Rex, quo sibi satisfactum ostenderet; ipsosmet legatos falsi indicij auctores vinctos tradiderit. At Patrem ex cura (vt fuit opinio) pacandi Regis, grauis inuasit morbus. Et quamuis Rex omni cura habuerit, et circumire assidue domum 200 Mortem arceri posse cantilenis putat. noctes, et dies iussisset Cantores suos, qui voce, et pulsatis organis, pro vana opinione gentis, mortem deterrerent, ne accederet; tamen quarto Kalendas Sextiles mors adfuit, magno ipsius Regis dolore, et Lusitanorum, qui et rerum, et vitae 201 P. Goueanus moritur, ac se. pelitur. in eo tutelam habebant. In Sacello, quod nuper dixi, ab ipso extructum, datus est sepulturae: ad quam bonorandam Rex boues permultos Lusitanis donauit. In Indiam quatuor e Lusitania discessere egregiae operae Bernardinus Ferrarius, 202 P. Bernardinus Ferrarius et P. Georgius Castrius in Indiam veniunt. Georgius Castrius, Emmanuel Claues Sacerdotio praediti, et Thomas Anglus nondum Sacerdos. Sed et hoc, et Emmanuele sublato in itinere, Bernardinus tantum, ac Georgius peruenere. Ea Prouincia iam Valignani Visitatoris, ac Roderici Vincentij Prouincialis sedula cura sensim excitabatur. Valignanus rebus Goae compositis, multisque circa in supplementum dimissis, ac praecipue Alphonso 203 P Valignanus Visitator P. Ro dericus Vincentius Prouin cialis Indiarum. Consaluio, Antonio Lopio, et Christophoro Leone Sacerdotibus; in Iaponiam ad visendas orae meridianae Domos Aprili mense egreditur. Interim dum ille abest, Archiepiscopus Prouincialem synodum Goae habuit: cui Pater Prouincialis cum tribusTheologis e Societate interfuit: quibus et perscribendi decreta negotium datum. Sed praecipue in eo, coniunctis cum Bartholomaeo Fonsca Inquisitore 204 Prouincialis cum tribus alijs Theologis e Societate Goanae Synodo intersunt. viribus, admisi sunt, vt primi consilij acta, quae quidam labefactare in Ethnicorum fauorem conabantur, immota conseruarentur, ingenti bono christianae rei. Franciscanis quoque Patribus theologo praeceptore carentibus toto hoc anno Pater in eorum coenobio, illuc quotidie ab Collegio tendens, sacram doctrinam explicauit, magno non solum Ecclesiae Indicae, tantum penuria Magistrorum laborantis, adiumento; sed etiam caritatis religosae documento, ac nexu. 205 Franciscanos Theologiam Magister ex Nostris docet. Valignanus vbi Cocinum venit ei Ciuitati, quia ab Sancta Cruce inditum a Lusitanis cognomen habet; particulam e ligno Sanctissimae Crucis a Patre Generali missam, ac certis a Pontifice indulgentijs ornatam, donauit. Quae summa voluntate accepta, magno omnium Ordinum concursu, et celeberrima supplicatione 206 Sanctissimae Crucis particula Cocinum donat P. Valignanus. in Templum maximum perlata est. Hîc duos inter Malabarum christianorum maxime potentes inimicitias graues sedauit. Tum domesticis rebus ordina tis Conlanum venit. Vniuersam Trauancoridis oram, inde viginti quinque spatio leucarum vsque ad Promontorium Commorinum secus mare porrectam, plus 207 P. Valignani excursiones, at que labores. quindecies mille Christianorum complexam grauiter laborantem reperit. Bienium fere ob bella Christianos inter et Ethnicos orta, et Christianorum Ecclesias ab hostibus vna cum Pagis exutas, cultura prope omni caruerant. Itaque non Socijs modo consolandis, sed et Neophytis instituendis operam dedit, Templis, eorumque ornamentis magnam partem restitutis, e corrrogata aliunde stipe. 208 Excipiebatur vbique cum gaudio. (Nam gens ipsa summe inops est) et aucto numero Sacerdotum. Vbique summis obseruantiae argumentis, occursu festo canentium, ac tripudiantium more gentis, excipiebatur. Ille vbique sacra faciebat, perque interpretem habebat adhortationem: tum conciliabat dissidia: quae cum reperisset supra centum; nullum 209 Centum, et plus dissidia sedauit. plane reliquit. Summi autem momenti fuit id, quod Conlani inter Sodalitatem Sancti Antonij, sub cura Franciscanorum Patrum, et Rosarij sub cura Nostrorum sustulit. Nam cum ex veteri lite mutua offensio coorta, cum malo exemplo populi, ad ipsos Religiosos sensim quasi contagio permanaret; Episcopo Cocinensi,
et Conlanensi Lusitanorum Praefecto frustra sedare conatis; Valignanus non solum 210 Obiurgatus ab eo populus veniam petit. lite dirempta Sodalitatum inter se gratiam redintegrauit; sed etiam, confectis rite tabulis, fraternitatis iure constabiliuit. In Pago Mampoli, cum conuocatos in Ecclesiam Christianos grauiter obiurgasset, quod more Ethpicorum viuerent; illi positis humi genibus, clamoreque sublato veniam coeperunt poscere, Cui re cum interfuisset Arelus Ethnicus, publice interfatus dixit: Vera Patrem 211 Ethnicus christianas leges approbat, et amplexatur. Christianis obijcere, praesertim quod festis diebus piscatione non abstinerent: ac se curaturum vt Ethnici quoque post hac eos dies feriatos haberent, ne aemula lucelli cupido Christianos solicitaret. Intellexit Pater hominem a regno Dei non procui abesse: ac subinde seuocatum, facileque pellectum, tertio post die cum 212 Inter diuersso religione homines pacem consistere non posse ostendit. snis ad viginti baptizauit. In Pago Puducurucae eodem modo reperit Christianos permixtos Ethnicis vsu vitae communi, et moribus: quos cum in Templum vt rosque congregasset; ostendit quam in ea diuersitate religionum pax coalescere, conseruarique non posset. Proinde quoniam Ethnicorum, et Mahometanorum falsi, et impij cultus erant; animum serio cuncti ad vnam christianam religionem conuerterent. Ita pacem cum Deo, interseque habituros. Quae cum diceret, 213 Ethniciex hoc Christiani fiunt. statim Ethnici clara voce omnes paratos sese professi ipsistunt rogare baptismum. Tum Pater, quia moram trahere ipsum, dum cuncti rite instituerentur, non erat operae; quatuor ex honestionibus Arelis, qui tanquam sponsores ceterorum loco essent, crine, quem superstitionis ergo in vertice ferunt, secto, catechesi fieri ipitium iussit. Progressus ad ipsam Commorini frontem, eamque 214 In ora piscaria honorifice excipitur. partem, quae Piscariae ora nominatur, multo meliores Christianos inuûnit, ac numero amplius quinquaginta millia, tanto populorum gregatim concurrentium, ac certantium ei pedes exosculari studio; vt necesse esset Patagantinos circum stare, ac summouere turbam, ne pene opprimerent Punicali, vbi praecipua sedes erat 215 Punicali Nostrorum numerum auget, qui Christianorum eleemosinis aluntur. Sociorum, amplificauit numerum vsque ad viginti: vt seni mimmum ediscendae linguae nauarent operam, senescentibus, et morientibus successuri. Quipus omnipus magna alacritate se Christiani suppeditaturos rece pere. Hîc enim, et quidem ex tota India nonnisi hîc ex indigenarum Christianorum eleemosynis Patres victitabant, Resque, vt ijs locis, habebant pulcherrime, cura praecipue Patris Henrici Henrjcij, qui iam inde ab Xauerij temporibus ei regioni praeerat. Punicale 216 P. Henrici Henricij opera omnia hic bene habent. ad Insulam Manariam, inde ad Sancti Thomae coloniam Visitator progressus, inter cetera Hieronymum Concham, et Franciscum Pinnam ibi degentes in Coadiutorum spiritualium numerum adseripsit, iucundo cunctis spectaculo: cum viri ob multorum annorum labores emeriti, quasi vegeti animi tyrones de integro militiam Christi capesserent. Praefecti, ac Ciuium flagitatu, qui se domum 217 P. Valignanus in Visitatione progreditur. amplificaturos, et scholam exaedificaturos receperant Magistrum ibi collocare elementariorum, ac numerum Sacerdotum amplificare constituit: quod ea peropportuna sedes erat expeditionibus in Pegu, Bengalam, ac Nagaparanum 218 In S. Thomae colonia Magi strum collocat, et Sacerdotes auget. suscipiendis. Ad Christianorum indigenarum institutionem, quae proprij ad eam rem templi, et hominis lingua periti inopia claudicabat; Templum stipe ab Coeinensi Episcopo concessa inchoauit: vnum Sacerdotum Neophytis proprie instituendis imposuit, accito ex Manaria Insula interprete peridoneo. Demum veneratus 219 Templum stipe ab Episcopo concessa exaedificat. Templa Thomae Apostoli memoria, et martyrio inclita, inque regressu vehementer periclitatus a latronibus, Goam reuertit, quo Patres conuocauerat praecipuos aetate, prudentiaque, multa consultaturus: quae pro experimento, quod iam locorum ceperat, habebat in animo nunquam in posterum conuellenda 220 Goam reuertit. sancire. Octauo Idus Decembris in Ciorani secessu consultatio coepta. Intererant, praeter ipsum Visitatorem, Rodericus Vincentius Prouincialis, et Collegiorum 221 Frouincialem Conuentum hic cogit. Rectores, Nunnius Rodericus Goani: Franciscus Monclarus Bazainij: Antonius Acosta Salsettani: tum Emmanuel Texeira, Bernardinus Ferrarius, Henricus Henricius, Franciscus Dionysius, Marcellus Vazius, Ioannes Mesquita, Ba thasar Gugus, Petrus Vazius, Martinus Syluius, Petrus Ramon Tyronum Magister, Gomez Vazius Horum decreta, adscriptis, vbi variatum est, pro vnaquaque sententia rationibus, et auctoribus: praeter Valignanum, qui separata
222 Eius Conuen tusdecreta Ro mam mittit. epistola suam de singulis sententiam explicauit, missa Romam sunt. Primum omnium Prouincia nequaquam visa est diuidenda induas: quarum altera citra, altera vltra Gangem Domicilia contineret. Sed constituendus Prouincialis Vicarius 223 Frouincias non diuidendassta tutum. vltra Gangem, vt eo inuisente ea loca, occurreretur domesticorum necessitatibus, et ab vno, eodemque capite pendentibus vniuersis Domicilijs vtriusque orae melius commercium, conuinctio animarum, mutuum auxilium conseruaretur. Neque Malacae magnum Collegium instituendum, in Molucarum, Sinarum, 224 Malacae non instituendum magnum Collegium. et Iaponiae Seminarium: quod Malaca ad modum exiguum oppidum sit, et annona omni longe importata vtens, et crebris exposita oppugnationibus hostium, maxime Acenorum, a quibus et hoc ipso tempore obsidebatur. Quanquam eius Collegij ea quoque causa fundatio concidit; quod cum Rex Lusitanus ei alendo Delubrorum Ethnicorum reditus attribuisset; reditus eiusmodi inuenti 225 Superintendem, tes destinandos Trauancoridis atque Piscariae orae. nulli sunt. Visum quoque est Trauancoridis orae suum, itemque suum Piscariae attribuendum Praesidem, qui dispositos per Ecclesias Patres regerent: neque eos Cocipensi Rectori debere subjjci: sed omnibus hisce vnum Superintendentis nomine praeficiendum, ad quem paratum esset perfugium in subitis casibus. Item Marganense Collegium in Salsettis suo commendandum Rectori, qui 226 Marganensi Collegio in Salset tis Rectorem dandum. nequaquam Goano Rectori, sed tantum Prouinciali parêeret. Praeterea curandum diligenter, vt Sociorum Seminaria ad discendas linguas instituerentur, quandoquidem sine linguarum praesidio fructus nec vllus referri, nec solidus posset: cum per interpretem languerent adhortationes, et confessiouibus locus vix esset. 227 Seminaria ad discendam lin guam instituem da. Certatum nonnibil est, vtrum Ecclesiarum cura retinenda esset, quemadmodum ad id temporis, cum cognoscendi etiam causas iure, et animaduertendi: an curandum, vt Antistites certos procuratores praeponerent, ad quos iurisdictio, et animarum cura ex iustitia pertineret. Eo tamen dicessere plurimi, quo necessitas impellebat, nihil mutandum esse, quod Episcopis nulli essent idonei administri. Quippe cum perpaucis indigenarum indoles, eius negotij capax esset: nec 228 Ecclesiarum curam cum potestate iudi candi non esse deserendam. fere, si qui adueherentur ex Europa, eos animarum magis studium, quam pecuniae duceret. Itaque in tanta necessitate nefas declinare id onus, quod non ex iustitia, nullo cum quopiam intercedente pacto, sed ex caritate susciperetur: et iurisdictio in noxis Neophytorum vindicandis animaduersionem magis paternam ob leuitatem culparum, gentisque simplicitatem, quam Iudicum exemapla requireret. Porro in sedibus retinenda puerorum indigenarum contubernia, et habenda 229 Retinenda gymnasia elementaria. gymnasia, vbi prima literarum, atque etiam arithmeticae rudimenta traderentur, quod nulli praeterea essent Magistri, apud quos haec possent adeo vitae commercijs necessaria edisci: et fructus e tenerae aetatis conformatione vnicus extaret. Illud quoque visum est in deliberationem vocandum, an alios praeter Lusitanos 230 In Indiam operarios ex Europa mitti curandum, et flagitandum. expediret in Indiam ex Europa Socios mitti: vbi summo omnium acclamatum consensu, non modo ex alijs quibusuis Prouincijs, cum gratiarum actione excipiendos libentissime; sed etiam inuitandos, rogandosque, et supplicandum Patri Generali, vt quando vna Prouincia Lusitania nequaquam sibi ipsi, Brasiliaeque, et Indiarum tot, tamque amplis regionibus posset sufficere; nullo modo Spiritui Sancto, Dominoque messis Operarios in messem suam mittenti, praecludi aditum sineret. Absoluta Visitatoris consultatione, ex qua vsus extitit sane maximus, non in Indiam modo, sed etiam Romae, ad cognoscendum, et ranquam praeuidendum oculis rerum statum; habuit subinde Prouincialis Congregationem Prouinciae ad legendum qui Romam Procurator mitteretur. Delectus est Pater 231 P. Martinus Syluius Romam procurator mittendus eligitur. Martinus Syluius, cum quo Melchior quoque Diaz missus est, qui res Indicas in Lusitania procuraret. Quam procurationem, quia secerni a reliquae Prouinciae negotijs necesse erat; Euerardus Patre Alexandro Vallaregio tradiderat. Addidit autem alteram subtilissimam curam Valignanus permagni momenti, ad penitus rerum statum Patri Generali significandum, Capita praecipua literarum, 232 P. Valignani exacta sui mu neris cura. quas Praepositi Generales, indeusque a Sancto Ignatio, miserant, excerpta misit, adnotatis ad marginem quid vsus haberet, ferretue. Ad haec cum protixe de Prouincia in vniuersum, singulisque domicilijs scripsisset; addidit etiam epistolam,
in qua singillatim persequebatur capita traditorum sibi mandatorum: omniatam subtiliter, ete clare; vt non solum promptissimam obsequendi Voluntatem, sed mentem quoque cuiuis parem moli ostenderet. Quanquam autem annus totus salubris admodum fuit; tamen vt nunquam certae sunt cum morte induciae, 233 Petrus Touar moritur. Petrus Touar post sacrae militiae annum vigesimum Ormutij Malacae, in ora Trauancoride, praeterea in extraordinarijs Missionibus, singulari innocentiae documentis exactum, iamque Procurator Prouinciae a Valignano destinatus, sublatus est. At Ioannes Capralis, et Ioanoes Brauus ex vetusto languore consumpti. 234 Item Io. Capralis. Ille annos sexdecim in Societate, et aliquandiu Magister Nouitiorum Goae versatus, tum missus in Iaponiam, ac postea sanguine excreato reuocatus ad curandum, Cocinoque prae positus, tandem Goae religiose decessit. Brauus iam inde 235 Tum Ioannes Brauus S. Xauerij Socius. a Beatae memoriae Francisco Xauerio receptus Malacae, quem et comitem peregrinationis in Sinas sibi delegerat, sex annos Goae Magistrum Nouitiorum, totidem Collegij Rectorem egit, magna cum prudentiae, ac ceterarum virtutum laude, visus post obitum Quadrij ad res Goani Collegij difficillimo tempore sustinendas reseruatus, quoad Valignanus cum tam bono comitatu succederet: adeo statim vt ille adsuit, valetudo, qua semper vsus erat tenuissima, in aquam intercutem euadens, penitus pessum ijt. Ceterum anni sanctitas, dum in Europa Religio 236 Meaci multi baptizantur Da rij militis ope ra. ardentius pertractatur, visa est etiam Barbaris gentibus caelestem clementiam conciliasse: Iaponiae praesertim, in qua multum hoc anno promotum. In Ora Meacensi, Ecclesia praecipue Tacuccuqui adoleuit insigni pietate Darij. Ipsis Ianuarij Kalendis sub felici Nominis Iesu auspicio septuaginta illic nobiles consignati. Rursus quinque et triginta, post alij, atque alij. Nam Darius iam aetate, et acceptis in bello vulneribus minus sufficiens ad bellica opera, et Reipublicae 237 Ab eodem Templum, et Domus Nostris aedificatur. munia, Arcis administratione in Iustum Vcondonum filium translata, totum se quaerendis Christo animis addixerat. Delegit opportunissimum in Arce locum, vbi nuper Fanum Idolo Iaponico steterat: ibique Templum e materia, vti cuncta sunt Iaponiae aedificia, satis amplum, et Patribus recipiendis diuersorium condidit, mira vtrumque munditie, ac nitore. Addidit hortulum iucundissimum, vt mos est in praecipuis Bonziorum Coenobijs (Niuas illi nominant) multa amoenitate arborum, florum, stirpium longe aduectarum artificio, et elegantia vel Europae inuidenda dispositarum. Circa Templum patentem aream aperuit, consitis vndique ad marginem arboribus ad ornatum, et opacitaten cum supplicatio 238 Et Viridarium ad Templi or natum. duceretur. In areae loco maxime spetabili Crux stabat, consitis circum multorum generum floribus, et fonte manu addito, aqua perducta canalibus, vt blanda haec leuamenta fessos aduenas primum omnium ad adorandam Crucem alliceret. His omnibus in primo nitore conseruandis tres Christianos aetate graues, ad id ipsum vna cum vxoribus, ac liberis alens, custodes apposuit: tametsi sua ipse manu gestiebat pleraque concinnare. Quicumque baptizarentur ipse ab 239 Darij in bapti zatos pietas, et liberalitas. sacro fonte suscipiebat, erudiebatque, Cruciculis, ac pijs Icunculis donans, vt quisque in orationibus ediscendis operam approbabat, quorum et conseruabat omnium in Codice ad id confecto nomina, et suum cuique gaudebat initio sua scriptum manu tradere. Quin et Torni peritum, qui precatorios conficeret globulos, quos gratuito diuideret, victu, ac mercede de suo attributis acciuit: qui illud supra mercedem incomparabile donum adiecit assiduitate hortationum, et 240 Sacrae Templi supellectilis studium. comitate; vt fieret ipse quoque Regni heres caelestis. Ad Templi aedificium nil siuit adhiberi, quod alius deflorasset vsus: cum diceret non corda solum, sed et cetera noua esse oportere, quae diuino cultui dicarentur. Quo tempore nullus in Arce Patrum aderat; Pastoris ipse locum implebat. Quotidie mane edito signo, itemque sub vesperam conuocans in Templum Christianos, vbi praeter ea, quae 241 In pastorum defectu assiduitas, et zelus pro sua quisque addebat pietate, pariter vniuersi positis genibus elata voce orationem Dominicam, et Salutationem Angelicam quinquies pronunciabant. Diebus vero sanctioribus addebat adhortationem, vel de suo ingenio, vel de volumine pio. Quatuor singulis annis legebat tanquam Procuratores, qui propagationem fidei vrgerent: pauperes, et aegrotos inuiserent: mortuos humi darent:
242 Christianos aduenas benigne excipit. necessaria compararent ad festos dies: exciperent hospires, et id genus obirent munia: prima sibi in his quoque et laborum, et curarum assumens. Quicunque Christianorum aduenirent, quamuis antea ignoti, obuijs excipiebat vlnis, ore, vultu, verbis laetissimis: plane tanquam indulgentissimus Pater suauissimos liberos 243 Quid de operi bus misericor diae sentiret. diu desideratos reuiseret: nec modo cunctis benigne hospitium; sed et tenuioribus vestes praebebat. Hoc suae vxori non multum ipsi dissimili assidue occinens, vt pietatis, ac deuotionis suae studia in operibus misericordiae, vel proprias largiendo vestes, fundaret, si vellet se, et liberos curae esse Deo. Suorum militum in 244 Suorum militum in bello extinctorum vxores, ac libe ros tanquam parenssuscipit pugna caesorum vxores, ac liberos plane tanquam parens protexit, et aluit. Et Sancium Ixibaxidonum olim potentem in Regno Voari, iam pro opum volubilitare Iaponicarum, omnium rerum egenum excepit in suas terras, attributo reditu ad totam alendam Domum: aduocans in Arcem cum sociorum quis adueniret: et ita quasi dominum suum tractans. Senibus Bonzijs adhortationem efficacissimam 245 Bonzios ad si dem inuitat. admouebat, vitae alimenta spondens, ne terrena stipendia amittendi metus ab caelestibus absterreret. Et quoniam vilissimum inter Iaponios habebatur 246 Ad humandos mortuos multa splendide comparat, eosque comitatur humilium hominum mortua curare corpora; vt sanctum hoc opus inter Christianos suam dignitatem obtineret; ipse non solum feretrum cum Damasceno stragulo comparauit; sed et vexilla serica octo candida, depictis in quoque sacrae Passionis argumentis, et nomine IESV aureis literis. Quae cum omnia Christianis cum sua quoque candela comitantibus in exequijs, vel tenuissimorum praeferrentur; et ipse in agmine spectaretur Darius; clare apparebat in mortis honore Christianae viuacitas caritatis, quamque esset erga pauperes vita praeditos munifica, quae adeo erat magnifica erga defunctos. Hac igitur viri virtute, et industia, non Tacaccuqi modo, sed et alibi circa Meacum fide adolescente quo tamen maiores erant in Ximo Bartholomaei opes; hoc amplior accessio Ecclesiae facta est. Nam cum victoria ex hostibus, tam praeter opinionem, ac supra humanas vires parta, de qua supra scripsimus, diuinum adesse sibi fauorem clarius perspexisset: suisque Proceribus, ac Bonzijs apte denunciasset, certum sibi esse in suis terris non ferre diutius impios cultus; Patres Gaspar Coellius, 247 In Nostrorum excursionibus viginti hominum millia baptizantur. et Ioannes Franciscus Stephanonius, ac Frater Michael Vasaeus circum ire terras, euertere vbique Idola, statuere Sacrosanctae Crucis insignia, populos baptismo initiare, vt modico interuallo ad viginti millia hominum adiuncta Eccle siae sint: eorumque ferme dimidium in Oppido Cori, hoc laetius, quo magis praeter opinionem. Quippe multa hîc erant, et praecipua Bonziorum Coenobia: quorum hortatibus ita adhaerescebat superstitioni populus, vt Bartholomaeus attentare in praesentia eam rem minus auderet. Sed vbi Patre Gaspare instante incoeptum 248 Bonzij ad fidem conuertuntur probauit; inter alia praesidia famulum e suis egregiae fidei misit, qui ad excludenda Bonziorum venena Patri cibos sua manu praepararet. Audax et pium coeptum Deus adiuuit. Propinquorum nobilium suasu Bonzij audito Euangelio plerique fidem amplexi: coenobijs triginta exinanitis, multis delubris, vel incensis, vel ad pium cultum translatis. His Cori magnum inter ieiunium gestis; ad celebranda patientis Domini, ac resurgentis solennia, Omuram Gaspar Bartholomaei 249 Paschalia cum fructu aguntur. vocatu concessit. Ad vbertatem messis Capralis quoque ex Bungo accurrit, Patrem Balthasarem Lopium, et aliquot Iaponios iuuenes, qui praedicando adiuuarent, adducens. Ergo post Pascha sub triumphantis Christi felicibus auspicijs diffusi omnes per Pagos, et Oppida ingenti vbique superstitiosi instrumenti strage edita, cuncta pietati, cuncta Christo subijciunt. Bartholomaeo animus interim augebatur et pietas. Itaque diem Diuo Bartholomaeo Apostolo sacrum magna Omurae cerimonia honorauit: quamuis nullus interesset Patrum, habita 250 Idola a pueris conteruntur. cohortatione ad suos nobiles, vt pietatem colerent, ac potissimam omnium rationem ducerent animarum suarum: sibi quoque certum esse progressiones post 251 Blasphema anus in S. Cru cem diuinitus punitur. hac in christiana virtute continenter habere. Haud minus ardebant Christiani recentes. At pueros in primis gestientes, exultantesque vidisses in Idolis frangendis, comportandis, conculcandisque occupatos. Aderat manifestis indicijs sancto operi e Caelo Deus. Euênit, vt anus Ethnica, dum Crux magna celebritate
excitatur, impio ore diceret: Quid, rogo, plus habet lignum illud, quam alia? Atque illa ipsa nocte, praesenti Dei vindicta domus eius igne fortuito comprehenso tota conflagraret: et pariter anus in ea. Vnus diuinae benignitati Pagus obstinatius obsistebat: in quem dum Pater Gaspar e proximo, quem iam expurgarat, 252 Diabolus fidei praedicatione fugatur. transgredi cogitat; Diabolus in puellam ingressus coepit clamare iam sibi ex alio eiecto populo, non nisi receptaculum illud, ac perfugium restare. Hae voces Paganorum duritiem molliuere, vt mallent Christo Victori sedem apud se, quam eiecto Diabolo esse. Ita ea quoque statio erepta Diabolo est. Cetera de genere hoc mitto: non enim colligere omnia consilium est, sed subinde aspergere hoc in opere diuinae indulgentiae exempla, quibus caelestes in Iaponia segetes, si non vt olim, cum vbique terrarum conserebantur, signorum admirabilium, quasi imbre largissimo; tamen quasi rore saluberrimo educauit. Inter 253 P. Capralis Vsuquin Regis accitu redit. haec Capralis misso in Indiam Balthasare Lopio; qui quam posset maxima operarum auxilia tam paratum in nouale adduceret; Vsuquin Regis Bungensis accitu repetijt. Rex Tosae, qui Bungensis Regis filiam habebat in matrimonio e suo Reguo extorris Funai in Regnum Christi haud paulo melius, ac certius a Patre Ioanne Baptista sacro lauacro conscriptus, in Tosam redierat, pacatis iam Dynastis: et ille quidem ingentes ferebat animos in suas omnes Prouincias Euangelium inuehendi. Sed fides Tonis haud constitit. Statim rursus eiectus, desiderium 254 Rex Bungi filium, aliosque nobiles Christo consecrari desiderat. terreni Regnis spe caelestis leuauit. Laetis tamen initijs cognitis, libenter in Bungum properabat Capralis, si quae daretur occasio arrepturus. Sed Rex Bungensis ideo acciuerat, vt filium ipsius loco secundo genitum, et aliquot nobiles Christianos consecraret. Eum filium vbi primum venit in Iucem Rex, et Regina dedicarant Pagodis. Inde tanquam Bonzium educarant, et Coenobiorum reditus addicebat Rex, et Vsuquianum Coenobium destinabat regia extructum magnificentia, et amplis instructum vectigalibus. Neque haec tam superstitionis agebat studio, quam laponum more Dynastarum: qui quo pacatiora heredi filio relinquant patrimonia, ceteros fere in Bonzicam ignauiam summouent. Sed puer mirifice abhorrebat ab ea vita, multo propensior ad christianam. Quam Rex propensionem sequens, persuasum habens pro Christianorum praeceptorum notitia, Regno nihilominus, si is Christianus, quam si Bonzius fieret, cautum fore; ad Patrem Capralem adductum, eum se penitus dedicare Ecclesiae ait, ac sperare eo facto magnam aliorum quoque, praesertim Nobilium, accessionem futuram. Quaruordecim erat annorum puer, indolis optimae, et nonnihil Christianae fidei rudimentis imbutus: quae vbi perdidicit, sacro fonte vna cum aliquot 255 Regis filius Se bastiani susce pto nomine cum aliis nobilibus baptizatur. Nobilibus lustratus, Sebastiani nomen accepit. Interfuit celebritati Rex genibus assidue flexis, et nudo vertice, quanquam in asperrimo frigore: et mox nouellae Christi soboli conuiuium dedit. Iam instabant Natalitia Domini solennia, et Funaium Capralis, vbi praecipua vis Christianorum, aduocabatur. Voluit Rex vna Sebastianum pergere, quamuis impeditissimo itinere, ac perincommoda tempestate. Magna gratulatione, ac festiuissimo apparatu celebrata Natalitia sunt. Eodemque die Sebastianus sub vesperam, accersitis Christianis 256 Sebastiani feruor. nobilibus, nullo Ethnicorum admisso, iussit id facere, quod ipse faceret: ac statim suspendit sibi Rosarium ab ceruice: cumque itidem Nobiles fecissent; in eorum comitatu praecipuas Vrbis vias inambulauit: iubens, si quod Idolum inuenirent, euerti. Hac ratione testatum velle omnibus dicens Christianum se esse. 257 Burgensis Ecclesia subleua tur. Hinc primum Burgensis Ecclesia coepit caput attollere. Namque, vt maxime per Nosocomij occasionem erat exorta, ad quod se debilium, vlcerosorum, aliorumque id genus tenuissimi quique conferebant; ita ad hanc diem fere in infima tantum plebe constiterat. Iam vero cum filium Regis, et opibus, et sapientia inclyti, totque insuper Nobiles cum eo Christianos videbant; non solum Fideles 258 Bonziorum offensio. erigebantur; sed et Ethnici, qui modo Christi pauperes ne sermone quidem dignabantur, adijciebant animum ad baptismum. At Bonzij non poterant concoquere a filio Regis non modo repudiatam ipsorum sectam; sedita, vt mallet esse Christianus. Id enimuero summae loco iniuriae, et infamiae duxere. Melchior
259 P. Melchior Fi geredius Insu larum Goti Christianam fidem promouet Figeredius Insularum Goti Christianos reuisens et ipsos erudijt, expiauit, confirmauit, et duobus in Pagis quadrimestri spatio facile ad Ecclesiam quingentos addidit. Praeclara eodem hoc anno se spes in Brasilia ostendit religionis propagandae: quanquam admodum impar initio exitus fuit, non sine culpa Europaeorum. Supra Vrbem Sancti Saluatoris ad leucas quinquaginta in Septentrionem 260 Brasiliae res. Flumen Regale est. Huius accolas post gesta multis annis cum Lusitano bella; tandem pacis, et Euangelij amor coepit. Eius rei causa Oratores, qui Patres ad se mitti rogarent, in Vrbem venerunt. Hos Prouincialis in Neophytorum 261 P Gaspar Lau rentius cum fratre Io. Salonio, alijsque Christianis in Brasiliam tram seunt. Pagis aliquandiu habuit explorandae fidei, atque constantiae: atque vbi experimenta respondent, expeditionem Patri Gaspari Laurentio, nomine inter Brasilios claro, delêgat. Vniuersus Sancti Antonij Pagus, quem ille percurrebat, se tanquam parentem orbari conquerens, cum Gaspare proficisci volebat: nec potuit prohibere, quin clanculum quatuor cum vxoribus Viri praeirent. Rebus praeparatis anni exordio cum Ioanne Salonio Fratre solum viginti e Christianis Sancti Antonij, qui adiuuarent sanctum opus delectis, iter ingreditur. Vna contendit Lusitanorum manus, exploratura num apta esset coloniae sedes: vnde factum est maxime, vt spem exitus frustraretur. Iter pacate pactum, ac pie. 262 Iter cum pietate coninnctum. Summo manc antequam se darent in viam, Litanias pariter orantes, et precationes aliquot pronunciabant, vt Deus ad suam gloriam amplissimam cuncta gubernaret. Idem factitabant vesperi. Interdiu Pater nunc bos, nunc illos vel catechesi erudiebat, vel inflammabat studio pietatis, vel consolabatur, et confirmabat: praecipue curans, ne cui pauperiorum necessaria vitae deessent. Incedebant omnes pedibus, ac fere nudis, ob aquas frequenter intercursantes. Quinto Kalendas Februarij ventum ad flumen est, relictisque Lusitanis in propiore mari loco, quem condendo Oppido delegêre; Gaspar, et Salonius cum Antonianis Neophytis sex inde leucis dissitum Brasiliorum Pagum contendunt petere. Pagus ad mille capitum conficiebat: quorum dimidium erat eorum, qui 263 Ad Brasiliae pagum perueniunt fugitiuorum Lusitano rum perfugium anno millesimo quingentesimo sexagesimo octauo ab Lusitanis fugerant. Ipso in ingressu Gaspar mulieres conspicatus, quas e Sancti Antonij Oppido praeiuisse dixi cum Viris: cum optime eas nosset, quippe quas baptizarat, et matrimonio iunxerat: deque Viris interrogans, respondent ab ijs hom inibus mactatos, ac deuoratos. Hanc nimirum paci, religionique moram Satan quaesiuerat. Quod intelligens Pater, mulieribus ab seruitute iniqua liberatis, iniuriam dissimulauit. Spargebant tamen ij, qui olim ab Lusitanis fugerant, morem esse Patrum Brasilios in coetus cogere, vt captiuos exteris tradant: et hunc rumorem augebat 264 P. Gaspar apud Paganorum primos suspicione se purgat. cognitus Lusitanorum, qui sex inde leucis substiterant, aduentus. Quamobrem Pater conuocatos Paganorum primos iubet metum omnem ponere. Adesse se non seruitutem ijs impositurum, sed libertatem communiturum: vtque ab caecitate, qua praemebantur, abductos legem sanctam edoceat, viamque salutis 265 Sacellum, ac domum impe trat. aeternae, et filios faciat Dei. Quae cum laetis animis accepissent; protinus extruendo Sacello, iuxtaque tugurio ad diuersandum Patri, manus admouent. Postero die absolutum est opus, diuina peracta, et catechesis inchoata: nomine Oratorio, et inde Pago Sancti Apostoli Thomae indito. Ingens subinde Crux 266 Catechesis tra ditur. octoginta procera palmos erigitur. Tum velut in Pagis circa Baijam matutinae catecheseos, ac pomeridianae inducta forma: ac Salonius instituere pueros proprie aggressus, in schola breui numerauit centum auditores, christianasque preces 267 Baptismus dif fertur. edocuit. Baptismis, quoad res stabilitatem adipisceretur, visum est abstinendum: tantum nonnullis agentibus animam dininum donum impertitum est: et 268 Circumiecti Vici Patrem inuitant. primumomnium infantulae, quae Maria vocata, protinus, tanquam Caeli tessera accepta, reliquit terras. Interim excircumiectis vicis, etiam accolarum Fluminis Sancti Francisci, quod est flumen in Brasilia longe princeps, multi accurrebant 269 Etiam et ferox Barbarus. ad Patrem, vt ipsos quoque inuisere, et Templa suis in Pagis excitare vellet. Horum praecipuus fuit inclytus in eo tractu Surubis nomine, late formidatus, ob multas Europaeorum caedes nunquam ad pacem inflexus. Is prius
germanum suum fratrem salutandi causa ad Patrem misit, tum adfuit ipsemet cum magno comitatu, perterritis omnibus, qui Patri bene cupiebant: rati ad eius necem Surubim venisse. At Gaspar, cui viuere Christus erat, et mori lucrum; coram eo et cetera multitudine, antequam venirent in congressum, orationem 270 P. Gaspar oratione Barbarum mulcet. de rebus Diuinis instituit. Cumque ij, qui Surubis aduentum, pro cognita eius ferocia, interpretabantur, nihil expectarent aliud, quam vt iamiam sermone in medio Oratori Diuino caput abscinderet; ab concione nihil plane loquutus, nisi, Gaudeote venisse; suum in Pagum reuertit: quo quanquam suspicionem suam affirmabant, qui aduentum eius in partem deteriorem trahebant; 271 Accedit ad Pa gum Surubis, et fundat Ecclesiam. tamen est postea cognitum eloquentia Patris, et praesertim vi, et magnitudine vocis obstupesactum Barbarum, plura fari non potuisse. Ad eius mox Pagum leucis ab Sancto Thoma duodecim Euangelicus praeco vadit, et ipso Surubi conferente laborem, aedificat sacram aedem, sub Ignatij Martyris nomine. Misit ad firmandam magis pacem vnum e suis fratribus ad Praetorem Surubis: 272 Inde ad Pagos Sirigij fluminis pergit. quem benigne acceptum Praetor, Lusitanice ipsum, et comites vestitos remisit. Rebus eo loco constitutis, Gaspar ad Pagos Sirigio flumini adiacentes processit, quos cum primum ingrederetur, ante omnia interrogabat, num quis grauiter aegrotaret. Horum enim fortunatissima conditio erat: qui salutari baptismo, 273 Itineris pericula euadit. dum valentibus differtur, aeternae saluti praeparabantur. Multa in eo excursu pericula subijt: interdum ab non amicis populis, saepe ab rerum inopia, nonnunquam in difficultate viarum per lacunosa loca, aut lutosa, eademque hirsutis graminibus obsita, vt neque gressus promoueri, aut explicari per aquam ac lutum tectis cruribus posset, ac nuda spinae conscinderent. Multis pacatis Vicis, trium incolas ad mare deduxit frequentem populum conflaturus, qui tutelae Sancti Pauli commissus est: quod pridie Anniuersarij Principum Apostolorum destinato in loco consedêre. Tam laeta spe cognita Prouincialis Patrem Ludouicum Granam, et Franciscum Pintum auxilio mittit: quanquam aetate iam inclinata Ludouicus, recusato etiam equo, quem Lusitanus offerebat, totum pedes confecit iter. Pagani Sancti Thomae magna gratulatione, festoque apparatu ornatis vijs virentium arborum ramalibus, extructisque rusticano ritu fornicibus, excepere. Ex vicinioribus Pagis statim multi conueniunt, etiam se velle 274 PP. Ludouicus Grana, et Franciscus Pintus in auxilium mittuntur a Prouinciali ad S. Thomae Pagum congregari, et sacras habere domos testantes. In vno iam aediculam Diuinis rebus aedificarant: quo cum Patres accessissent, maiorem, locoque opportuniore conditam Beatae Mariae a Spe dedicarunt: vbi sacrificium sacrosanctum primum Ludouicus fecit, concionante Gaspare, Brasilijs clamantibus pro se quoque, Fiam ego filius Dei: qua formula baptismum petunt. Iam duodetriginta Pagi libenter in pacem, catechismumque consenserant; cum Mamaluchus (ita 275 Laetissime ex cipiuntur. appellant ex Europaeo, et Brasila natos) coepit veterem cantilenam, nimis suopte ingenio mobilibus populis, et seruitutem pauentibus occinere: Patres ea 276 Ab alijs Pagis desiderantur causa coetus Brasiliorum cogeret; vt mancipent Lusitanis. Quid enim aliud expectare milites, qui ad mare constiterant? Affirmabat haec vehementer belli fama, quo Praetor sane non opportune contra nobilem Brasilium interiora solitudinis 277 Templum B. Mariae a Spe dedicatur. habentem, vocabulo Apiripem, adornabat. Itaque Incolae Sancti Pauli, pauculis omnino residuis, fugam capessunt: alij deinde, atque alij Pagi dissipantur, et ad Apiripem fugiunt, tribus tantum reliquis Sancti Thomae, Sancti Ignatij, 278 Mamaluchi su spiciones de Patribus ingerunt. et Virginis a Spe, quanquam fugae et ipsi imminerent. Gaspar blande mulcere trepidos, et solari, ostendere inania timoris: perituros aerumnis, et fame in syluis: in coetu, et Societate, atque adeo in eodem loco, vbi iam domos suas, ac Dei habebant, pacem, ac libertatem habituros: illi miserabiliter soluti in lacrimas, 279 Recentes in fi de turbantur. ter, quaterque testari se, neque Ecclesiam, nec Diuina fugere: rogare Patrem vt secum proficisceretur, perspecturum quam cuperent filij Dei esse. Cererum Lusitanorum praestolari copias non audere: En iam, inquiunt, hi pauculi 280 a P. Gaspare confirmantur praegressi infesti sunt, sororesque nostras captiuas abducunt: quid patiemur cum exercitus venerit? Multi Nostrorum satis experti sunt quid sit seruitus.
281 Iterum a Mama luchis terrentur. Quae cum dicerent, qui captiui fuerant, cicatrices, quas feruens oleum, ac verbera fecerant, ostendebant: aegre retenti in praesentia. Rursus Mamaluchi iniuria irritati, qui viro inter eos nobili vxorem eripuit, deserta petum loca: multis tamen manentibus, qui dicebaut velle se sub ipsum Templum occidi. Gaspar post profugos egressus, ad fluminis ripam considentes, opperientesque comites assequitur. Cuius illi admirati caritatem; Quando, inquiunt, causa nostra tantum laboras, redibimus. Tu tamen etiam atque etiam vide, ne causa nobis exitij isto studio sis. Pater Prouiucialis vbi res adeo turbulentas vidit, loco Patris 282 P. Io. Pereria a Prouinciali sufficitur, vt cum P. Gaspa re tumultus sedent. Granae, nec loquentis Brasilice, nec tantis sufficientis laboribus, Patrem Ioannem Pereriam magnae apud Brasilios auctoritatis, Brasiliceque loquentem mittit, vt omni conatu cum Gaspare sedandis concitatorum animis insisteret: cuius rei exitum annus proximus demonstrabit. Ceterum eo praeclara illa coepta conabatur Ioannes sustentare impensius; quo clariora indolis ad pietatem aptae documenta cernebantur in Neophytis Pagorum quatuor circa Bayam. Nam 283 Eucharistiae fructus. iucunda in his aemulatio pietatis gliscebat, praesertim inter eos, qui mensa dignabantur caelesti. Hi iam sibi plane existimabant ab omni peccatilabe purum animum conseruandum: itaque vitam instituebant cetero populo recti exempli luce omni ex parte conspicuam: et ita existimabat populus ijs viuendum: ad eamque formam suos quisque componebant mores, vt ipsi quoque fierent tandem 284 Nostri in Pagis quaterni distribuuntur. mensae Diuinae participes. In singulis horum Pagorum iussu Patris Euerardi quaternos de Societate Prouincialis collocauit, quo commodius populum excolere, disciplinaeque tueri leges Religiosae possent. Et aduecti hoc anno sex 285 Ex Europasex operarij cum Sanctorum re liquijs adueniunt. partim Itali, partim Lusitani virtute, studioque salutis proximorum, et voluntate multa pro Christo tolerandi bene instructi, opportunum fuere supplementum. Ea tamen re toti Ciuitati Sancti Saluatoris optatissimi aduenere, quod multas attulere Sanctorum reliquias: in ijsque ex vndecim millibus Virginibus Capita quatuor, et Beatae Virginis effigiem Romae ex Exquilina Sancti Lucae expressam: quae ornatissima supplicatione Lusitanis deducentibus, non modo ex Vrbe, sed etiam ab Villis ad eam rem congregatis, illata in Collegij Templum sunt, die Sanctissimo Christi Corpori sacro post meridiem. Deiparae effigies in Collegio Bayensi tantum in sanctioribus per annum diebus coepta populo magna 286 P. Serranus in Italiam Prouineiae Procu rator venit. pietate confluenti ostendi: Virginum capita, ac cetera sacra pignora per cetera Societatis domicilia sparsa. Huius anni exitu Pater Gregorius Serranus Collegij Bayensis Rector Prouinciae Procurator in Italiam venit. Prosperrime in Hispania noua Societatis labores procedebant, et inchoata superiore anno literarum studia Mexici vehementer incitarant primis in Vrbibus Collegiorum sitim. 287 Mexici res. Mechuacani, et Ciues Sancti Angeli, et Zacatecani, et Guatimalenses, et Guaxaeani vehementer instabant: datis non ad Prouincialem modo, sed etiam Romam 288 Nostra Colle gia expetuntur literis ad Patrem Generalem, et in Hispaniam ad Regem Philippum. Quae fuit causa quamobrem Rex nouas ab Patre Generali Religiosorum copias postularet, landaus Societatis vitam, doctrinam, et exemplum, et nominatim quantum nouae Hispaniae Patres proficerent. Sed vt nunquam ab sanctis progressibus Satanae abest inuidia; conatus est improbus non magno in spem motu maximum facere compendium. Guaxaca e primis est eius Regni Ciuitas, Hispanorum 289 Guaxacae Col legium instituitur. frequentia nobilium, ac locupletum, octoginta leucis ab Mexico. Huc multum, diuque rogatus Sancius, ipsum Mexicani Collegij Rectorem Didacum Lopium, et Ioannem Rogerium misit, qui per quadragenarium ieiunium praesto essent. Horum vsu expertaque industria inflammati Ciues certam pecuniam ad stabilem sedem ponendam decernunt. Quidam Canonicus aedes donat admodum 290 Propinqui Re ligiosi aduersantur. opportuno situ: quarum possessio Ciuitate tribuente inita pacate est. Sed ecce lis ex vic initate Patrum Praedicatorum, qui priuilegijs rati suis fraudem fieri; Episcopum ex eadem familia permouere, vt etiam, interposito anathemate, ea Sede Patres interdiceret. Lopius, et Rogerius Societatis tueri iura aggressi, quae nouo etiam Gregorij Pontificis diplomate Societate confirmata cognorant.
291 P. Euerardus Domum cum litibus recusat Idque Diploma subinde misit Roma Euerardus, iubens proferri, vt constaret aequitas causae. Cererum Domum donatam remitti, ne ex litibus nouae sedis auspicsa caperentur. Sed cum hae peruerterunt in Prouinciam literae; iam optimo cum populi exemplo, non modo cognita melius causa, Antistes, ac Religiosi 292 Tandem omnia pacantur. Societati satisfecerant, sed etiam ille Domum Societati opportuniore loco donat, eximijs cum paternae caritatis documentis. Ita concordibus animis, viribusque coniunctis commune Religionis bonum promoueri coeptum. 293 Missio in Mechuacana Prouincia. In Mechuacana Prouincia pascuarum adhuc sedes fuit Episcopi: nec magna ibi Hispanorum frequentia, sed permagna indigenarum. Accersiti a Clero Societatis homines per interregnum Episcopale. Templum ab eo, et reditus certos vltro delatos accepere. Ita tanquam in statione Sacerdotes duos, cum tribus Laicis, Prouincialis ibi collocauit, quoad Visitator Plaza, cui rem Generalis commiserat, perpetua ne sedes ponenda esset, statueret. Vnusque Patrum Scholasticorum Collegium a Clero aedificatum, tantisper dum rite disciplinae vsu formaret, procurare, et pueros docere Grammaticam permissus est. Plaza cum Socijs quatuordecim in Peruuiam, quo rerum instantium aduocabat grauitas, pergens, Panamam tertio Idus Februarij venit. Nouem eorum statim, et ipsum Visitatorem graues morbi inuasere, et tanquam solenne tributum 294 Iacobi Suarij mors. Iacobum Suarium ibidem mors abstulit, quinto Nonas Martij, virum prudentem, ac pium, qui multos annos Mamertinum Collegium in Sicilia rexerat. Ceteri quanquam dubia valetudine repetita nauigatione, duodecimo Kalendas Iulij Limam attigere: Plaza terreno itinere, quo salubrius vtebatur, praegresso, 295 Nostrorum status Limae. rerum statum domesticarum multo reperit meliore loco, quam fuerat proximis annis. Tamen religiosa disciplina multa habebat laxiora: ad quae seuerius formanda, et Societatis legum custodiam inducendam sedulo institit. Sed nihil aeque iuuit ad incitandam domi, forisque pietatem, atque Sociorum recens aduectorum vegeta, ac robusta exempla. Eminebat inter omnes Balthasaris Pinnae, 296 P. Pinnae, et Montoyae in Peruuia labores. et Ioannis Montoyae: quorum ille Societatem in Sardinia fundarat: hic Siculae Prouinciae praefuerat, ardor in aetate fessa integer. Statim aggressi linguam ediscere, breui perdidicere. Ceteros inter labores bis in hebdomada verba facere Pinna in foro instituit: Dominico die ad Seruos Aethiopes: feria autem sexta puerorum elementariorum agmine praeeunte, cum capitum fidei concentu, deducebatur in locum fori srequentissimum: vbi superiore quopiam loco conscenso contentione magna, de peccati fuga, de complectenda virtute, de nouissimis declamabat sic; vt non multitudo solum ad audiendum plurima conflueret; sed, 297 Peruui Christianis Sacramentis non inepti inueniuntur. et ipse posita sella Prorex publice interesset. Pater Montoya praecipue se excipiendis confessionibus indigenarum dedidit: valde admirans vnde olim increbuisset opinio tam ineptos esse Christianis Sacramentis Peruuos: cum perbonae ipse indolis reperiret. Quod in Vico Sancti Iacobi magis apparuit: vbi etiam diuinissimum Christi corpus, quanquam magno delectu, coepit praeberi, maximo 298 Alphonsus Bar zana, et Ludo uicus Lopius excolunt Po tosinos. emolumento suscipientium. Nimirum permagni interest, ad Discipulorum profectum, et nomen praestantia Magistrorum. Interim Alphonsus Barzana, et Ludoicus Lopius cum Consaluo Ruitio Fratre Potosinos excolebant: quorum consilio, et industria, tum Magistratus Ciuilis, tum Ecclesiastici iussu aleatores, 299 Eijciuntur aleatores, et meretrices. et quaestus insamis mulierculae solum iussae mutare: ceterorum vero siue Peruuorum, siue Hispanorum nemo prope reliquus fuit, qui generali consessione rationes conscientiae suae non composuerit. Bartholomaeus Hernandus in 300 Bartholomaei Hernandi labores. Oppido Guanuco, mox etiam Guamangae Christianam Doctrinam in compitis interpretans, saepe perorans in Templis, et alia obiens solennia sanctitatis nomen virtutis constantia adeptus, in ceteris fructibus Virorum nobilium graues inimicitias diremit. Michael Fontius, et Christophorus Sancius ad 301 P. Zunigae ex. cursiones ad montes. Oppida Bracamori, et Ciaciaporae pari euentu profecti. Ioannes Zuniga Collegij Cusquensis Rector ad montes excurrit, qui Andes vocantur, et ad mare Articum spectant. Sunt ea iuga propter asperitatem inhospitalia, et conualles
proximae propter aeris inclementiam, et incubantis caloris vim valetudini perniciosae. Tamen quia nihil imperuium, nihil formidososum auro est, cum Coca ibi proueniat: cuius vt supra memini quaestuosissimum commercium in Peruuia est; valde ab externis, et indigenis celebrantur. Ceterum, quia non tam multos Diuina, quam humana inuitant lucra; inopia Sacerdotum, nunquam fere Diuinis de rebus ibi sermo auditur: quo maiore opportunitate duos menses in earum solitudinum cultura Zuniga desudauit, Portillo interim, quem Lima Visitator 302 Ambaris, et Caxatambi Vi cos duo ex No stris excolunt misit Cusqui salubriter laborante. In Ambaris, et Caxatarabi Vicos aliquot iam annos Catechista, et Sacerdote destitutos, duo profecti, exceptique apparatu festo, ornatis flore vijs, et arcubus virenti fronde extructis: Hîc non solum baptisinum impertiere permultis, alios matrimonio Ecclesiastico copularunt, catechismo omnes erudiere, sed etiam ne per eorum absentiam Christiana doctrina in obliuionem veniret; trecentos fere pueros diligentissime edoctos, tanquam Praeceptores futuros inter populos salubri inuento distribuêre.
HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Quartus.
1 Post Annum Sanctum multi per Europam morbi. ANNVM Sanctum annus excepit, sparso ab Vrbe per christianum Orbem Iobelaeo, prope par sanctitate; sed Italiae, atque adeo Europae partibus multis funestus, tanquam praeparatos caelo animos properaret Deus in tutasubducere. Societas vniuersa, tum occasione Iobelaei, quod Pontifex ei proprie, eiusque gymnasia frequentantibus impertijt, per exercitia spiritualia, intentioremque religiosae vitae custodiam, nouum vigorem hausit: tum vero in populis ad eandem caelestem indulgentiam excolendis segetem vberrimam habuit diuinae gloriae. Aestate 2 Primus Procu ratorum Con uentus sub Euerardo. ineunte primus sub Euerardo Procuratorum conuentus est habitus: decretumque nemine discrepante nullam apparere causam Congregationis generalis cogendae. Procuratorum, praeterquam Siciliae, quem pestilentia interclusit, nullus desideratus. Quin ex India quoque, ac Brasilia intersuere. In Vrbe multa in communem vtitilatem curata de nouo: inter cetera, vt magna vis Catechismorum graecorum per totum Orientem spargenda typis excuderetur. Iudaei, per absentiam Patris Baptistae Romani aliquot iam annos Laureti fructuose laborantis, 3 Posseuinus cu rat Iudaeis sin gulis Sabbatis concionem fieri. prope derelicti iacebant. Et his, Posseuini maxime industria, allatum est adiuumentum: curatumque, vt singulis Sabbatis lex, et Prophetae ab Christiano homine eorum gentili probo, ac docto explicarentur. Qui dum inanes caecae gentis superstitiones redarguit; Bellarminus ad id reuocatus e Belgio, controuersa cum Haereticis fidei dogmata tractare in Romano Collegio coepit: atque 4 Bellarminus ex Belgio reuocatus ad Iu daeos iuuandos. haec, ac pariter quaestionum conscientiae schola, quae ad hanc diem, solum bis in hebdomada habebantur, in quotidianas versa. Pater Ioannes Tellerius in custodijs publicis catenula ferrea suspensos pios codices collocauit multiplici cum fructu: non enim ex ijs vincti multa solum praeclara discebant, ab inanibus 5 P. Io. Tellerius pios librosin Carceribus in ducit. colloquijs, ac ludis ad salutarem traducti disciplinam, carcereque in scholam conuerso; sed etiam vexatione, quae dat intellectum, praemolliti, diuini verbi semen facile excipiebant: nactique labertatem eosdem libros prophanorum loco 6 Oscoenos libros Bibliopo Ias remouere curatur. inducebant suas in domos, et amicorum. Et sane inaestimabilis librorum in vtramque partem vis est: ideoque curatum est cum Bibliopolis, et impetratum a multis, suas vt tabernas obscoenis voluminibus perpurgarent: neque amarent lucra, vendendis animarum venenis collecta. Non omittam specimen fructus e spiritualibus Sancti Ignatij Exercitijs in multis praestantibus viris: qui siue Laici, 7 Per Exercitia spiritu alia S. P. Ignatij fructus collectus. siue Ecclesiastici per ea excoli voluêre. Vnus ex vna Fundamenti meditatione, totum se commutatum in virum alterum fatebatur. Alius tantam in se efficaciam eorum senserat; vt miraretur cur Societas concionando, aut alijs ministerijs daret operam: cum hoc vno armorum genere, si serio vteretur; breui, quemadmodum loquebatur, totum posset mundum virtuti subijcere. Atque ille quidem statim suam familiam trium ac triginta capitum numero, per generalem Confessionem expiatam, inducto Litaniarum, nonnullo etiam meditationis, atque examinis conscientiae vsu quotidiano, in religiosae familiae speciem ordinauit. Memorandum inter Tyrones constantiae documentum dedit Ioannes Baptista Cauanagus. Duo fuere in Societate germani fratres Cauanagi, quae f milia est
Mediolani nobilis, Ambrosius, et Ioannes Baptista Pomponij Cauanagi, et Aureliae 8 Io. Baptistae Cauanagi in vocatione constantia. Mediolani nobilis, Ambrosius, et Ioannes Baptista Pomponij Cauanagi, et Aureliae Spetianae filij. Ambrosius biennio ante receptus, superatis domesticorum tentamentis, inter ipsa Tyrocinij rudimenta ad triumphum euocatus excessit e vita. Quae mors iamdiu religiosae militiae cupidum, nihil terruit Ioannem Baptistam, sed plurimum incitauit. Itaque vbi primum septimumdecimum annum atrigit, longa flagitatione tandem expugnauit potius quam impetrauit ingressum. Pupugit id acriter propinquos, post amissum Ambrosium, non hominis solum, sed etiam pecuniae causa: cum opima hereditas Ioannis Baptistae capiti inhaereret. Ergo aduolat Mediolano Pomponius doloris, ac minarum plenus. Vbi nihil profecit: cum Ioannes Baptista ad Sancti Andreae, ratus extra religiosa castra victoriam magis in prono fore; vt ad aedes Alciati Cardinalis ducatur, per ipsummet Cardinalem a Patre Generali impetrat. Ibi amplius quatuor horas 9 Pia, ac sapida eius responsa. solus inter suos relictus adolescens versatus varie, et exagitatus, admirabili plane firmitate, et sapientia, blanditias, minas, rationes falsas refutauit. Cum obijcerent imbecillitatem corporis perpetuoque in religiosa vita valetudinarium fore; respondit supremi Iudicij die, non id quaerendum ex se, qua valetudine vsus esset, sed quam voluntati diuinae paruisset. Caesari Spatiano Praesuli ornatissimo, cuius erat sororibus filius, amorem eius Matris obiecianti; Id ipsum, quod olim Albertum pernobilem adolescentulum Ordinis Praedicatorum candidatum respondisse legimus, respondit: Tabula picta, in qua Christus Dominus cruci affixus, ex vna parte cum fuauissima Parente, et Sancto Ioanne ex altera cernebatur, quae forte ex pariete pendebat, ostensa: Quemadmodum neque caritas Matris, neque Consobrini fecerat, vt ad eos, quos acerrimo confossos dolore cernebat, consolandos Christus Dominus e Cruce descenderet; ita nec sibi siue Matris, siue cuiuspiam necessariorum causa religiosam ponendam Crucem. Cumque illi iterum religionis austeritatem, mentione etiam lecti facta, obiectarent; Aspicite, inquit, lectum, vbi Christus quiescit, Crucem demonstrans. Et ad Patrem conuersus: Crede, inquit, Domine, si tantulum eius dulcedinis degustares, qua ego redundo; aliter loquerere: quamuis non haec mihi dulcedo sit causa, cur velim Deo seruire: sed quod id meretur ille, et postulat ex me. Demum frustra exacta die, ad Sancti Andreae sub vesperam reduxere, praelio, non bello se victos existimantes: si modo iterum nancisci solum, adoririque et quatere per ocium detur. Eo consilio Pontifici supplicant, leuitatem pueri praeten dentes, et a Patribus circumuentum. Quare sineret apud Alciatum triduo, sine Patrum subsidijs haberi, ad constantiae, et vocationis experimentum. Cum Pontifex annuisset, tanquam ad carnificinam moestissimus adolescens solus ducitur. Res erat tota Romana Curia celebris: nomenque Societatis iniuria passim lacerabatur, tanquam ad se non tam iuuenem, quam eius herecitatem 10 Vocationis de fectum perpe ram interpretari solent mor. tales. attraherent. Et haud dubie immensa im pendebat moles insamiae, si vocationis gratiam Tyrunculus, vt poterat abiecisset: inter pretaturis perperam mortalibus, cui constantia defuit ei humana potius inuita menta, quam diuinam vocationem adfuisse. Itaque cum tanta res in vnius tenera adolescentuli virtute sita esset; dum alle in acie confligit, Patres ad Sancti Andreae in Quirinali monte, quasicum Mose sublatis manibus, diuinum auxilium sacrificijs, ac precibus assidue implorabant. Nec sane frustra. Acriter ac multifariam nouus, et fortis bellorum Dei bellator, modo agmine, modo singulari certamine appetitus incruentam retulit palmam. Omninm acerrime agens solus cum solo oppugnauit Pater, ostendens iam liberum posse de se statuere: quodque nondnm vestes religiosas induerat, nullam impendêce notam isquidquid concipere votis posset, effuse promittens. Cum ctardinali mirificos habuit sermones. Interrogatus quamdiu eum habuisset instinctum; num ne cuiuspiam Sociorum hortatu in eam mentem venisset; respondit, Quartum iam annum se in petenda Societate fatigari, neque a quoquam 11 Io. Baptistae Vocationis causa. inductum: sed ad hanc diem repulsum. Causam vero eius consilij nonnisi eam fuisse, quod existimaret perarduum in seculo salutis aeternae negotium. At hae, subijcit Cardinalis, tuorum propinquorum impugnationes, nihil ne te commouent?
Plane nihil, respondit. Quin potius magis confirmor. Quibus, alijsque permultis prudentiam senilem, et robustam virtutem spirantibus vocibus, Cardinalis, vt erat conscientiae optimae, christianaeque doctus sapientiae, vocationem diuinitus immissam intelligens, adhortari ad perseuerantiam coepit, benigneque complectens, ac benedicens, addens ei sese quodam modo inuidere; ad Tyrocinium remisit laetissimum: nisi quod Pater rogauerat ne ita subito mutaret vestes: se enim ad Sancti Andreae, vt cum eo ageret, venturum. Venit, eoque die ibi diuersatus; postridie vbi reuertit domum, decubuit: sorte vt id, quod saepe Ioannes Baptista praedixerat, eueniret: aliquam ei poenam diuinitus impendêre. 12 Oppugnans parens grauiter aegrotat. Aegrotum valde rogatus Ioannes Baptista inuisit, modestia, et grauitate mire omnes afficiens: quoque id saepius, ac liberius factitaret; permisit Pater optatas Societatis vestes assumere. Qui non multo post conualescens filij constantia, et innocentia Societatis clare perspecta, Mediolanum laetus reuertit. Ac Ioannes Baptista consentaneo talibus initijs progressu, post multos praeclarae militiae annos, haud minus dedit specimen pietatis, cum emeritus euocatus in Caelum est 13 Antonius, et Hieronymus Barisonii ad Societetem veniunt. ad quietem, quam dedisset in primo ad pugnantium labores. Et quidem diuina sapientia, et gratia in vocandis maxime ad religiosa castra hom inibus iucund issime admirabilis cernitur. Idem sub tempus eodem die admissi ad Tyrocinium sunt Antonius, et Camillus, qui deinde Hieronymus dictus est, Barisonij germani fratres: hoc iucundius, quod alter de altero vsque ad vltimam prope diem ignorabat. Lucius vero Bencius, qui vnicum Patri solatium supererat in saeculo, 14 In Societate crebro fratres ac parentes in gressi. cum Franciscus, Andreas, et Hieronymus praec essissent, ad eos quartus accessit: nec inuito parente, quin laeto potius cunctos a se liberos Deo, a quo acceperat, redditos. Quanquam haec exempla fratrum, qui terni, quaterni, etiam quini secuti Societatem sunt, et quidam vna cum ipso parente, adeo sunt frequentia; vt in ceteris familiae huius singularibus ornamentis, id quoque iure possit reponi. Ceterum dum laeta haec soboles adolescit in terris, vetusti quidam, diuque spectati duces missione bona decorati sunt. In his fuit extremoanno Ioannes Polancus, 15 P. Polanci mors, et virtu tes. vir nunquam abunde laudandus: qui cum Romam, Prouincia Sicula perlustrata, nondum plane confirmatus e longo morbo redijsset; tertiodecimo Kalendas Ianuarias in Sancti Thomae Apostoli peruigilio, altera noctis hora decessit, quatriduo ante nonum et quinquagesimum annum aetatis egressus: quiuque et triginta in Societate traductis, maiore communi bono quam aestimari possit. Sanctus 16 Quanti illum faceret S. Ignatius. Ignatius capacem omnis laudis indolem nactus ad cor hominem sibi formauerat. Cuius opera sic vtebatur; vt sub extremum suae vitae tempus summam ei, adiuncto Madridio, potestatem omnium rerum permiserit. Nec Laynis, ac Borgiae 17 Quanti Laynius, et B. Bor gia. temporibus minus valuit: qui vel impediti publicis totius rei christianae curis, vel aduersa valetudine, pleraque eius prudentiae committebant: gnari sub disciplina Ignatij enutritum, peritia dometticarum rerum, et consentaneis Instituto virtutibus abundare. Ille autem totum se ad Praepositorum fingebat sensum, 18 Eius obedientia, modestia, et indefessus labor. permissam sibi potestatem delibans parcissime: nihil scire, nihil posse videbatur, nisi subesse, omniumque voluntatibus inseruire: laboriosus, indefessus: cui pro otio negotium. Quae, quamque grauia eodem tempore diu tractarit munera, suo loco memoraui. Cuius rei cum ad fratrem perlatae essent quaerimoniae, isque scripsisset cuperese, vt aliquantum laboribus leuaretur, quo studijs literarum, 19 Sapiens ad fra trem responsum. quaerendoque nomini vacaret; in hunc modum respondit. Video hanc tuam voluntatem ab amore proficisci: sed plane ab amore non admodum spirituali. Susceptus pro Deo labor nullus magnus est: quod si supra labores occasio offerretur vitae quoque impendendae Dei, ac boni publici causa; id vero eiusmodi est, vt non amoliri, sed valde expetere nobis, alijsque debeamus, quos ex norma omnis boni amoris, quae diuina voluntas est, diligimus. Haud negarim admodum me occupatum: verum Dei gratia onus leuante, nihil inde molesti sentio: aequum potius esset, vt cuperem tandem aliquando aliquid pro Christi Domini seruitio, et auxilio animarum illi vsque adeo dilectarum, laboris assumere, quam cogitare de quiete. Nam delicatus plus nimis forem, si aliam vellem
20 Domi, forisque perutilis opera, atque consilio. quietem, quoad peregrinatio haec perseuerat, quam quae in medijs aerumnis pro Christi Domini gloria susceptis mihi conceditur. Hoc immenso animo labores pro Christo complectens, non solum abunde domesticis sufficiebat muneribus; verum etiam ad multos e Romana Curia praecipuos Viros, quorum excipiebat confessiones, instituendos, ocium, viresque reperiebat: modestia, 21 Libellos conscripsit. sacundia, dexteritate: sed vera in primis virtute, quam oris quoque dignitas decorabat, mire in animos influens, et capiens Deo. Super haec ad libellos pios, quorum nonnulli exierunt in lucem, scribendos curarum partem deriuabat. 22 Societatis Historiam scribem dam meditabatur. Nam foecundissimo erat ingenio, iudicioque peracri, praesertim in rebus agendis, ac vita instituenda. Historiam Societatis moliebatur, atque in praeparanda ab eius exordio ad obitum vsque Sancti Ignatij copiosissima sylua, vnde Historia texeretur, quod habuit spatium ab creato Generali Euerardo ad Siculam prosectionem, incomparabili totius Societatis beneficio posuit: tribus magnis volusminibus adeo diligenter confectis; vt nihil fere magnum, aut paruum, ad solatium posterorum e primis illis temporibus desiderari queat. Aliorum quoque deinceps ab Ignatio temporum breue Chronicon ante scripserat, adnotatu digna in dies, vt eueniebant, perscribens: vnde et statas ipse ad totam Societatem literas excerpebat: quas literas oa prudentia, pietateque conficiebat, vt tenera Societas ex ijs haud modicam ad adolescendum, tanquam ex iucundissimo, ac saluberrimo rore, vim hauserit. Tam multa, vt vnus posset efficere; praeter diuinum, 23 Quibus iuuabatur auxilijs ad tam mira operanda. quo roborabatur auxilium, haec praecipue adiumento erant. Perturbationes, tanquam obsequentissimas administras habebat in potestate, perpetuamque animiae quabilitatem possidebat: idem semper grauis, serius, accuratus, nullam transmittens ab opere vacuam partem temporis. Ad haec cuncta habebat in ordine digesta, eumque ordinem tenebat constantissime: eo fiebat, vt nihil eum ex rebus agendis praeteriret, neque vnquam perturbaret multitudo, aut 24 Christi vitam ter in die meditabatur. distraheret varietas, aut grauitas opprimeret: neque postremo ad vacandum sibi, Deoque otium deficeret. Inter cetera priuatae pietatis studia Pater Ledesma tradidit, eum cum vitae Christi Domini, ac necis mysteria in totius hebdomadae dies distribuisset; solitum quotidie cuiusque diei mysteria, in tres partes iterum 25 Orabat pro multis. distributa tribus temporibus meditari, et quotidie singulorum Societatis Collegiorum, ac praeterea regionum, vbi aliqui Sociorum ad euangelizandum versarentur, in precibus recordari: insuperque plurimorum nominatim, quos nosset: vt plane mirum sit in tanta, veluti solitarij, ad res diuinas attentione; potuisse coniungi tam distractas rerum agendarum curas: vel cum tanto negotiorum strepitu adeo tranquillam mentis quietem. Nam certum est, statim vt ad Deum 26 Rebus agendis non distrahebatur, sed sacil lime Deo vnie batur. accedebat, siue Sacerdotales exequuturus preces, siue diuinis operaturus, siue conscientiae suae excutiendae, aut meditationi rerum caelestium daturus operam; curas omnes, quasi iussas, obsequioque obtem perantes, facessere ab eius cogi tatione solitas: nec perstrepere vnquam, vel commoueri, donec vltro ipse diuino persoluto penso rursus accerseret. Adeo Marthae cum Maria in eius ordinatae mentis domicilio bene conueniebat. Agnoscebat in se haec Dei beneficia, et amicos, 27 Erga Deum gra tissimus. vt ad grates agendas iuuarent, interdum inuitabat. Iam vero tanta cum 28 Erga Superiores promptissimus. animi tranquillitate euidens est priuati cuiuspiam emolumenti respectum nequa quam potuisse consistere: sed solum absolutam nutui Superiorum submissionem, quidquid statuere de ipso, et quocumque versare modo vellent. Nec ipse dissimulauit: nam rogatus aliquando per literas, vt reuisere Hispaniam vellet; istud respondit, in eius potestate est, qui me regit: nam ex quo semel addixi me Deo, sub hominumobedientia; vere affirmo non recordari me, aut petijsse, vt ducerent, aut mitterent huc potius, quam illuc, ac ne optasse quidem. Quippe Deus 29 Ab Patriae, ac propinquorum amore remotus. vbique est, et vbique praesto est sese quaerentibus. Propensionem adeo cuique suam erga nationem natura insitam, ita ad rectum perduxerat; vt fateretur, ad alienas porius, si quopiam, se studio propendêre. Quod tum educationi solebat tribuere: quod tertiodecimo aetatis anno egressus e Patria, adolescentiae partem in Gallia, reliquam vitam in Italia egisset: tum multo magis Societati, cuius propriam
hanc disciplinam dicebat. Eodem modo plane animum a propinquorum amore seiunxerat: vt si quid horum causa agendum esset; ita non excitaretur sensu, impetuque naturae; vt esset animi inductio, ac deliberatio adhibenda. Testimonio sunt, quas interdum ab ijs interpellatus, literas rescribebat. Conquesto per litteras fratri, quod eius filio patrocinari ad Sacerdotium impetrandum abnuerat; post alia, hunc in modum respondit: Verum id quidem est, cum tam increbuerit absurda consuetudo in personis Ecclesiasticis, vt consanguineis studeant, eorumque causam agant: non tanquam pauperum, neque tanquam meritorum; sed plane, tanquam consanguineorum: volo dicere non spirituali affectu, sed carnali, minime decôrum videri mihi, me, qui prauitatem, hanc reprehendo, 30 Societatis hominibus propinquorum ani mae non bona curanda. id committere, quod in alijs condemno: ac meae Religionis hominibus offerre exempla, vt propinquis suis non spiritualia curent bona, quae sunt nostro consentanea instituto; sed terrena, quae incertum est vtrum adiumentum, an secus allatura sint ad summi boni adeptionem. Neque vero satis est, si opiner nepoti meo inesse dotes, quare dignus Ecclesiasticis facultatibus videatur: exemplum enim valeret ad aliorum patrocinia, in quibus facultates illae nequaquam bene collocarentur. Ad vltimum neque ex me, neque ex hominibus professionis meae, siue peti, siue expeti terrenae sacultates debent: cum omnino ea causa, quod potiorem paupertatem, quam diuitias (vt est Christi consilium) arbitrarer, amimum induxerim cuncta mortalia abdicare. Quod si eiusmodi forent mihi consanguinei, qui crederent sin minus ad huius vitae bona consequenda adiuuarem, cetera adiumenta parum referre; hi plane significarent, se parum intelligere, quid maxime referat: atque his, ac mundo fateor ego me plane 31 Salutaria Fratri monita ad liberos bene instituendos. mortuum. Ad eundem de instituendorum filiorum ratione scribens: ante omnia monet id primum, ac summum ante oculos habeat, vt ad consequendum vltimum, ac beatum finem, ad quem Deus jllos creauit, gloriamque, et obsequium Diuinae Maiestati praestanda regat, iuuetque. Et quia ad hunc finem multo plus pollent pietatis, et animi bona, quam corporis, atque externa; propterea Patrem ita dispensare curas debere, vt primo quidem Ioco, et conatu virtutes; tum literas, deinde bonam valetudinem, postremo externa vitae praesidia liberis quaerat. Nam filios, inquit, relinquere diuitijs affluentes, atque adeo desides, ac circumuallatos occasionibus superbiae, flagitiorum, et id genus vitiorum; non est magnum Parentis de prole meritum, respectu finis, quem semper prae oculis, veluti cynosuram, babendum praedixi. Ac subdit vtile monitum, vt quamdiu per aetatem perfecte non sapiunt, instituendos in timore Dei, ac literis curet. Sed nullam eo tempore vim naturali propensioni ad hoc, vel illud vitae genus capessendum afferat: neque sinat vlli ad haerescere, antequam per aetatem, 32 Quod Fratri consilium dederit de muta tione status. lumenque diuinitus impertitum perpendere rem satis norint. Porro ipsi fratri consulenti de vitae statu mutando, hoc dedit consilij. Commendaui, inquit, rem Domino, et commendabo: sed certi nihil pronunciari potest, nisi cum omnibus adiunctis statum causae cognoscam. Hoc vniuerse dixerim, mutationem oportere in melius fieri, vel nihil mutandum. Melius autem intelligo, non bonorum, atque humanae praestantiae incrementum; sed maius adiumentum ad finem vltimum felicitatis nostrae: et ad quem vera prudentia vias inuestigat maxime opportunas. Si sperarem te, vitae genere mutato, rationem initurum tuae perfectioni, et communi bono magis accommodatam; auctor essem protinus mutandi: sin autem nil praeterea sperandum esset, quam accessus dignitatis, et pecuniae; id tibi nequaquam conducere censerem. Nam si excipias maius auxilium ad salutem propriam, atque opem proximorum, in Dei gloriam vberiorem; melior communiter, ac tutior est mediocritas, quam excellentia, quae solet homines vehementius mundi huius amore implicare, et obliuionem afferre bonorum permanentium, curasque mortalium effundere frustra, atque abijcere multas in res, quibus solidi boni nihil inest Christus Dominus, qui sanctam humilitatem nobis vsque eo factis, dictisque commendauit, virtutis eius amore cortuum incendat. Testimonio haec sunt, quam naturalem amorem erga propinquos
in christianum, atque caelestem commutasset: quanquam christianae paupertatis, humditatisque studiosus vere, atque ex animo esset: qui non sibi eam modo adamasset; sed optaret quoque propinquis: experimentum enim verae, constantisque virtutis id est. Quippe amor naturae ingenitus homini, vel in virtutis schola praestantium mentibus imponit: vt quanquam humanarum rerum ipsi nil velint; eas tamen optent, ac saepe curent necessarijs suis. Ac Polancus in omnium, ac praecipue propinquorum animis, hactenus existimans plus debere se illis, quos coniunctiores natura fecisset, inseri penitus cupiebat efficacem christianae veritatis disciplinam, atque eam aestimationem caducarum rerum, 33 Monita ad Ma trem. quam Christus Dominus edidisset. Itaque hoc in primis Matrem suam per literas adhortatur, vt in recto vsu rei familiaris, ceteraque vita tum sua, tum filiorum, ac domus vniuersae elucerent virtutes: non solum morales, et humanae, sed christianae: vt appareret vitam institui secundum lumen sanctae fidei, et spem aeternorum bonorum: atque adeo discerent a perituris bonis abstrahere animurn: nequaquam ijs, nisi tanquam adminiculis ad caelestia consequenda vtentes. Sanctissimis ex hoc genere monitis, quas ille Vir totus Deo plenus siue ad suos, siue ad alienos dabat, literae plenae erant. Qui sane adeo recto caritatis ordine temperauerat erga consanguineos affectum; vt ne bona quidem spiritualia ijs, nisi 34 Nepotem in Societatem admitti non vult, si idoneus non sit. secundum summae prudentiae legem optaret. Nam cum aliquanto post, vnus ex eius fratris liberis Alphonsus Polancus nomine Salmanticae literis studens in Societatem optaret admitti; ac Prouincialis ambigeret, vtrum plane idoneus ad id vitae genus esset; fuit e Patribus Salmanticensibus, qui recipi adolescentem cupiens ad Polancum scripsit, rogans vti rem ipse Romae cum Patre Generali transigeret. Cui Polancus id dedit responsi, non debere ad admittendum in Religionem, suffragium esse carni, et sanguini: si iudicarent idoneum, qui coram aderant Patres, illi reciperent: si illi reijcerent; non esse cur ipse commendaret Patri Generali id, quod Societati non expediret. Ceterum fidei erga Societatem, solidaeque humilitatis promendae egregiam materiam proxima Comitia praebuere. Vbi cum haud deessent, qui grauem ei factam iniuriam quererentur, atque is ad externos quoque rumor euasisset; literis ad eos datis, ipse omnem aduersam opinionem abstersit, vt suo loco demonstraui: grauiter contestatus cuncta ordine, quiete, ac rite gesta. Domi autem iam plane priuatus, tanquam infimus e numero, is qui semper ab ortu Societatis maximam eius partem administrarat, spectanda modestia, atque obedientia coepit agere. Nec vitae supremus actus quicquam a praegressis degenerauit. Vbi sensit momentum instare nouissimum; 35 Se ad vitae exitum praeparat christianis praeparatus mysterijs et libello, quem ad iuuandos morientes paulo ante in lucem ediderat, iussit sibi aliquid recitari: ac lectore quaerente, quid potissimum mallet audire; recense inquit, capita: cumque is singulorum titulos percurrens ad illud venisset, in quo de erigenda in Deum spe agitur, istud, inquit, lege. Moxque intersistentem, ne longinquo sonitu moribundo crearet molestiam; iussit pergere: ac subinde IESV nomen inuocans, ad mansura excessit 36 Moritur. gaudia: de quibus solito frequentius animaduerterant Patres proximis antequam decumberet diebus habuisse sermones: cum inclytus ille animus e corpore eminens, quo mox erat subiturus, cogitatione praecurreret. His de Vrbe memoratis; inter ea, quae per Italiam sese offerunt relatu digna, non omiserim de Lauretano Collegio, quod Societati quo diutius exoptatum, eo iucundius accidit. 37 Laureti Nostri cum Canonicis conciliantur. Cum ad hanc diem Canonici, et Clerus non admodum cum Socijs ex animo coniuncti agerente: siue quod obstare eos commodis opinarentur suis, siue qua alia Daemonis fraude; hoc anno mirum in modum conciliati sunt, vt inuicem 38 P. Christopho rus Rodericius ad id iuuat. vera obstricti beneuolentia, eque Sancti Pauli praecepto, honore praeue nientes, in diuinum obsequium operam fructuosius, iucundiusque conferrent. Hanc animorum inclinationem Christophori Rodericij e spectata virtute collecta auctoritas, modestia, et comitas maximam partem fecit: et Iulius Feltrius Cardinalis de Ruuere Vrbinatis Pucis filius peramanter Collegij commoda auxit. Porro ad Sanctam Deiparae Domum, plerisque Italiae locis
pestilentiae vel malo, vel metu interseptis, populorum modicus fuit concursus: 39 Ioannes Au striacus Lau retum venit. sed instar multorum fuit siue ob dignitatem personse, siue ob religionis eximiae documenta, Ioannis Austriaci accessus. Inter huius, ac superioris anni confinia venit, voti exoluendi causa, quod in Nauali bello, cum memoranda illa de Turcis reportata victoria est, quinquennio ante susceperat. Cum Rodericio veteri suo Confessario totum animi sui statum communicauit. Sed is ne ex veteri vsu, necessitatem illi videretur imponere apud se confitendi; cum adhortatus esset, vt rationes vitae totius generali confessione ad liquidum perduceret, 40 P. Rodericius Ioannis confessarius ad alterum eum di rigit, vt liberius se aperiat idoneumque Confessarium obtulisset, quo maior libertas Principi esset; cauit in conspectum eius deinceps venire: cumque iam confessionis ad esset tempus; sumniouit se secretiorem in locum familiae eius expiandae intentus. Quo Ioannes cognito, misit hominem, qui nunciaret, vt quando ipse tam salutariter occupatus. erat; suo loco, quem mallet sibi Confessarium mieteret. Ita quod optabat suauiter Pater assequutus est. Eius tamen e manu voluit Princeps sacrosanctam Hostiam in Diuinae Matris cella suscipere: in qua, praeter alias salutationes, longasque 41 Ioannesad tres horas in S. Vir ginis aede per stat genuflexus. moras, eo die continenter ad tres horas perstitit flexis humi genibus. Eoque completus est rerum caelestium gustu, ac loci veneratione; vt diceret, si (quod Deus auerteret) Italiae periculum a Turca immineret, eius se loci propugnationem ex omnibus electurum. Abeunti Maceratam vsque comes iuit Rodericius: non ambitiosa assectatione, nec inanibus prosequutus officijs; sed plane 42 P. Rodericius Ioannem Maceratam comitatur. digna Sacerdote, ac religioso viro obseruantia. Totum iter in pijs colloquijs exegere, sane salubriter, ac iucunde, vt sunt itinera aperiendis colloquentium pectoribus, ac pietatis negotijs opportuna. Maceratam vbi ventum, ijdem continuati sermones. Cumque Pater exponeret, quod sit Christianorum bellatorum officium: quam oporteat eos nominis diuini studiosos esse; statuit Princeps, vna cum suis Nobilibus, praescribere sibi eas leges, quibus Iuramenti, vt vocant, Sodalitas continetur: vt quoties quis iuraret, tot argenteos nummos in eleemosynam 43 Ioannem, et Comites ad pie viuendum instruit. largiretur. Delegata statim cura certis e familiaribus, qui obseruarent sontes, et mulctam exigerent. Quae recte aestimanti eo sunt materia Historiae nobilior; quam iniectae Barbaris catenae: quo pronius est homini alios, quam se vincere: Deoque gloriosius vitia expugnari, quam corpora. Nobilicum ex hoc genere expeditionum e Collegio Perusino maxime salutares susceptae, duobus 44 Missio ex Perusino Collegio. Sacerdotibus per Dioecesim digressis. Quorum alter, cum in Oppido inter concionem pauperis hominis summam commendaret inopiam; allapso in populum diuino quodam benignitatis aestu, initium fecit stipem conferend. Oppidi Curio, paucis pecuniolis, qua shabebat ad manum in medium effusis: ac ceteris inde 45 Ingens erogata eleemosyna secutis (rem plane miram) tantum constatum est; vt sexcentorum, et octo pauperum, non ad vnius diel leuandam famem, sed ad multorum mensium alimenta suffecerit. Perusinus Antistes Vincentius Herculanus iussus a Pontifice orae 46 P. Curtius Amodaeus inuisentem Episco pum iuuat. maritimae Senensis loca visere; Curtium Amodaeum Gollegij Rectorem, cui Ioannes Baptista Alexander successit, secum duxit. Et Curtius ita se attemperauit, vt simul Societatis institutis, simul Episcopo, atque Ecclesijs, quas recongnouere, plurimum satis fecerit. Ipso vero in Collegio iam bina florebant Sodalitia, praesertim 47 Senis Congregatio B. V. instituitur. iuniorum: in quo Ciuium, et iuris seu Caesarij, seu Pontificij publicorum interpretum praecipui censebantur, non minus pietate, quam ceteris ornamentis insignes. Senis quoque hoc anno Academia, et Sodalitas in clientela magnae Matris Virginis ad instar Romanae instituta. Ex hoc Collegio Ioannes Gurrea Fulginij per Quadragesimam concionatus: et quia praeter modum publice prosuerat; 48 P. Gurrea Fulginii concio. natur cum in signi fructu. iussus aliquot menses subsistere. Tres ac triginta concubinas ad pudicitiam reuocatas collocauit in tuto: ipsis quoque viris, vel ad iustas nuptias, vel ad castitatem pellectis, pessimoque exemplo ab oculis Vrbis sublato. Paces duas ac viginti conciliauit: Et quidem sex inter pertinacissime dissidentes, cum carissimorum caedes intercessissent. Rei male partae summam ingentem ad dominos reuocauit: multosque foenebres contractus distraxit. Sed precium operae pene maximum extitit mercatus tempore, qui percelebris Fulginij ab die septimo ante
49 Arcentur Meretrices. Kalendas Maias ad Iunij Kalendas habetur. Nam praeter expositas Diuini verbi pretiosas merces, terrenaque sectantes lucra, de caelestibus monitos; dedit cum Magistratibus, atque Antistite operam, ne Meretrices, quae solebant confluere, publiceque infamem suam, ac Satanicam mercaturam exercere, vspiam 50 Mimi coërcentur. reciperentur. Ac ne circum foranei quidem Mimi scurrilibus, atque impudicis dictis, ac motibus popelli animos corrumperent. Re bene gesta Fulginij, Ameriam 51 Pater Gurrea Ameriam tendit, vbi de restituendo Col legio instatur Gurrea tetendit diu expetitus. Longe ibi diuersam faciem rerum ab ea reperit, quam Societas olim induxerat. Cuncta subortis inhorruerant dumis: et fatebantur cum gemitu Amerint: eoque tum Ciuitas, tum Ioannes Antonius Lazarus Episcopus precari enixe coeperunt, vt vellet Societas pristinae partem curae populo sui amantissimo reddere, rursus aedem Sancti Angeli offerentes: a qua 52 Residentiae Gur re praeficitur statim Episcopus, quae olim fuerat in causis abeundi, curam animarum ad Sanctum Proculum transtulit. Itaque Gurrea Moderatore, aliquot concessi, qui tanquam 53 P. Christopho rus Truxillus Vicetiae cum fructu concio natur. in statione versarentur, quorum praecipue opera grauissima dissidia, quibus Ciuitas in factiones distracta, consumebatur, restincta. Florentinum quoque Collegium suam memorandi euentus expeditionem habuit, Christophoro Truxillo Vicetiam ad ieiunij magni conciones profecto. Saepe euênit, vt cum e suggestu descenderet, multi circumsisterent, qui annos multos ab salutari Poenitentiae Sacramento, vel ob pellicatum, vel ob inimicitias, vel obiniqua negotia, aut alias eiusmodi causas abstinuerant. Sed ardor sub Hebdomadam Sanctam, cum promulgatum lobelaeum est, in immensum efferbuit: tam celebri vicinas 54 Supplicatio poenitentiae in stituta Niniui tarum more. per Vrbes didita nonae rei fama; vt Veneti certos legarent homines, qui cognoscerent rem, atque idoneis testibus confirmarent. Plena pietatis inter cetera fuit supplicatio seria tertia Sanctae Hebdomadae per Vrbem ducta, in qua Niniuitarum 55 PP Bobadillae et Victoriae per Regnum Neapolit, num labores. poenitentia repraesentabatur. Praecedebat Ionas habitu prisco, vultu seuero, horribili voce intonans, Agite poenitentiam: sequebatur Rex posita corona, ac regio cultu, cilicio amictus, et sacco: post eum amplius mille homines nudo pede, nudis lacertis, nudo capite, cetera sacco tecti, oculis in terram fixis, viridem oleae ramum laeua sustinentes: dextra acre flagellum, quo se valide verberabant. 56 P. Salmeron a gubernatione recedit. Post eos puerorum innumerabilis multitudo, concinno habitu, varijsque cum argumemis incessit. His affinia reliquam per Italiam gesta: multis praesertim in Regni Neapolitani Vrbibus a Bobadilla, et Ioanne Victoria. Atque ipsa 57 P. Claudius Aquauiua Prouincialis Neapolitanus desi guatur. Neapolitana Prouincia nouam quasi formam accepit. Praefuerat illi inde vsque ab ortu, ad hanc diem Salmeron, vir ad scribenda volumina genio, ingenioque totus intentus, ac factus. Quare ipsemet intelligens, ad clauum rectum tenendum requiri gubernatorem, qui in id totus incumberet; simul quietis, et coeptum opus perficiendi cupidus; successorem ab Euerardo vehementer, ac diu 58 P. Bartholomaeus Riccius Magister Nouitiorum. perijt. Euerardus quod in Collegij Neapolitani administratione experimentum optimum Claudius Aquauiua praebuerat, extremo Martio ei Prouinciam demandauit: quam Kalendis Aprilis, protinus vt solennem quatuor Votorum Professionem emisit, suscepit. Claudius, et vegeta iuuenta, et disciplina Romae hausta, 59 Congregatio B. V. inftituta in Collegio Ne apolitano. et pietatis egregiae viribus pollens, rem placide, sed efficaciter capessiuit, domi pariter, ac foris carus, ac venerandus. Et quoniam Hieronymus Surianus Nouitiorum Nolae Institutor, graui, ac periculoso tenebatur morbo; missus item Roma est Bartholomaeus Riccius: vt coniunctis cum Prouinciali viribus; dum 60 Iulius Fatius Prouincialis datus Siciliae. ille prouehendis instat veteranis; is erudiendis insudat tyronibus; tota Prouincia, quod feliciter euênit, sese alteram gauderet. In Collegio Beatae Virginis Congregatio instituta est: ac de domo quoque Professa Neapolim inducenda, 61 Hieronymus Domenechus in Hispaniam missus. serio agitari coeptum. Idem sub tempus Prouinciae Siculae Iulius Fatius praefectus est: ac Hieronymus Domenechus Hispaniae multum petenti, ac Valentino Collegio Rector concessus, aegra prae tam benemeriti viri desiderio cuncta Si. cilia. Pestilentia interim pertinaciter saeuiens, lateque Insulam peruagans, Politij 62 Pestein Sicilia crassante mor tui e Societate Patrem Blasium Sancium, dum perculsis diuina subministrat, occidit. Messanae Pater Ludouicus Nunnius dum circiter mille suspicione pestiferi afflatus segregatis operam Confessarius nauat; non contagione, sed laborum susceptorum
63 Ignatius Mulettus tyro sanctitatis odorem reliquit. mole occubuit. Ibidem Ignatius Mulettus quarto tyrocinij mense febri extinctus: eo tamen hîc nominandus, quod, vt Rector Ioannes Baptista Carminata scripsit, odorem rarissimae sanctitatis reliquit. Atque hoc anno Tyrones in proprijs, longeque a Collegio dissitis aedibus collocati. Adijciatur Sociorum numero Praeses 64 Augustinus Ghisulphus Praeses tanquam e Societate sepultus. Augustinus Ghisulphus, qui viuens, ac moriens optime de Societate meritus, supremo in morbo summe optauit in ea mori: et promisit Vxor, quo liberius se Vir Deo manciparet, statim in coenobium recessuram. Itaque cum in eo voto expirasset; habitum est id honoris cadaueri, vt cum pileo quadrato, et tunica, in morem 65 P. Carminata Melitam concionatum vadit. Societatis, in Collegij Templo humaretur. At Carminata summo Equitum Melitensium Magistro postulante, cum Iacobo Basso, ad sacri Aduentus conciones Melitam profectus, eam Societatis opinionem excitauit, vt aemula Equitum Ciuitas subsidium et ipsa flagitarit. Itaque Leonardus Capanus, et Iulius Vitus 66 Melitenses Collegium postulant. Sacerdotes cum adiutore missi. Quorum in profectione diuinae documentum tutelae apparuit. Nam cum eos paruo nauigio conscenso tempestas orta Siracusas repulisset; ac Siracusani Patres traiectionem opportuniorem opperiri iussissent; 67 P. Leonardus Capanus, et Iulius Vitusad eos vadunt. nauigiolum, ex quo descenderant, repetito statim cursu in Pyratarum potestatem venit. Sed iam stylo citra fretum reducto, Longobardiam Prouinciam pestilentia aegram ab laera commemoratione, et veneratione caelestium ineamus. Mediolani tertio Idus Februarij nouum in Templum Professae domus sacra corpora 68 Longobardiae Prouinciae res Fidelis, et Carpophori Martyrum illata sunt. Colebantur antea Aronae, vna cum Gratiniani, et Felini corporibus: vnde visum est Borromaeo Cardinali, ac Visitatori Apostolico augendae venerationi ad Mediolanensem lucem transferri debere in Templum, quod in Sancti Fidelis nomine magnifice exurgebat. Ergo cum in Collegium Breranum pridie clanculum deportata, totam noctem perpetuis vigilijs, orationibus, ac flagellationibus, non solum Socij honorassent; sed etiam Cardinalis, qui cum Familia, et Canonicorum parte ad decimam vsque 69 S. Carolus cor pora SS. Fidelis, et Carpophori ad Professorum domum transfert. horam perstitit; sub auroram ad Sancti Simpliciani tulere, vt mox cum publica gratulatione reciperentur. Vbi lux clara emicuit, e principe Templo, cum Clero, ac Religiosorum ordinibus, populique immensa vi, Cardinalis eo processit, nec quem piam passus est sanctae Sarcinae famulatum priorem delibare. Ipsemet, ac Visitator Apostolicus sublatam ex Altari aliquantum viae gestarunt: iterumque sub vestibulum Sancti Fidelis susceptam inuexere in Templum, cum intermedio spatio Sacerdotes e Societate gestassent. Idem sub tempus Foroliuij 70 P. Melchior Brocha Foroli uij multa prae clare gerit. Pater Melchior Brocha septenas doctrinae Christianae scholas puerorum seorsim, ac puellarum instituit laetissima Vrbe, ac longe quam antea quietiore: cum puerorum greges, qui diebus feriatis modo clamoribus, lusibus, lapidationibus cuncta miscebant; iam conregati in Templis, et modestiam discerent, et laudes Deo concinerent. Binae institutae ad perpetuandas scholas virorum, ac mulierum Sodalitates, quas ab humilitate appellauit. Et quidem egregio exemplo mulieres, quae iam in Sodalitatem dederant nomina, ipso postremo ante cineres die, vniuersae ad diuinum epulum Christi corporis accessere: caelestes animorum delicias tum maxime appetentes; cum seculum intem perantissime in corporis effunditur voluptates. Quinquaginta tum erant numero: sed breui plus alterum tantum sancti exempli illecebrae pellexere. Nec minus virorum Sodalitas 71 Inde Bononiam transit. ereuit: vtramque Collegij Patribus in diuersis Templi Sacellis stato tempore hortatibus, ac monitis opportune iuuantibus. Melchior, vbi res Foroliuij per sese iam stabat; Bononiam, aliasque ad Vrbes excurrit, eius generis magna 72 P Troilus Ro sanoua Vercel lium excolit. dexteritate, ac felicitate scholas vbique instituens. Nam videbatur proprio quodam ad id diuinitus praeditus dono: iamque latissime florebant, quas triennio fere ante Ferrariae inchoarat. Laetissimas quoque laborum Societatis primitias 73 P. Michael Bo tellius aruisij a concionibus ad Caelites transit. posuit Vercellis Trollus Rosanoua cum Socio: vbi et Episcopus, et Sabaudus Dux, quod fuerat Humiliatorum Coenobium offerentes, vrgebant, vt in Collegium exciperetur. Taruisij per Quadragesimam Michael Botellius magno successu diuinum verbum promulgabat: cum occupatus morbo aegram relinquens Ciuitatem, ac suarum virtutum odore perfusam, tanquam in acie cadens, ad laborum
praemia euolauit. Vir laudatae vitae, facundiae, prudentiaeque, quam in regendis haud semel Collegijs prompsit. Natione Lusitanus: vnum et quinquagesimum aetatis, tertium circiter ac trigesimum Religiosae vitae annum decurrens: Olysippone ingressus, sel in Italiam statim vocatus. At Venetijs cum 74 PP. Hector Le onellus, et Gui dus Toscus Ve netijs pestiferis ministrando occidunt. primum coepit apparere lues Hector Leonellus, et Guidus Toscus in aegrorum curationem suis deuotis capitibus, gloriosam paucis diebus mortem oppetiuere: quibus contagio infectis Franciscus Bonus Mediolanensis Coadiutor multa caritatem inistrauit illaesus. Hector Fanensis erat patria, vnius, et quadra ginta annorum aetatis, duobus et viginti in Societate exactis. Diu humaniores literas docuerat: dein Mutinense Collegium rexit, ac Brerani Collegij res domesticas procurauit: quaecumque gereret multum probatus. Guidus ex Oppido Romagnano Dioeceseos Nouariensis, aetate septem et triginta annorum, circiter quin decim in Societate versatus: quorum partem maximam in docendis grammaticam pueris impenderat: iamque dabat operam confessionibus: ingenij probi, ac disciplinae religiosae ingens amator. Hosce Iunio raptos, pridie Kalendas Augusti 75 P. Caesar Helmius ibidem moritur. Caesar Helmius Fulginas sequutus est, qui sex ac viginti annos in laboribus summis prima Societatis exordia Venetijs Rector prouexerat, iamque quinquagenario maiorpro Mario Beringuccio, qui Romam ad Congregationem Procuratorum concesserat, Domui moderabatur cum popularis morbus extinxit. Cadauerin Lazaretum, vt vocant, ad sepulturam Magistratuum iussu delatum. Reliqui Socij (tametsi plerique salubriora in loca exierant) domo inclusi: quibus interim alendis diuina bonitas, vt inter tot, angustias, atque impedita commercia, 76 P. Antonius Vinchius Bononiae. et beneuolorum absentiam, abunde suppeditauit. Bononiae Antonius Vin chius post Longobardiam Prouinciam inspectam, suaeque Rhenanae mandata Romae procurata, morbo interceptus interijt, septimo Idus Septembris, magno rum vir meritorum: quae triginta annorum, quos fere in Societate vixit, interuallo 77 Eius virtutes, ac munia in Societate. varijs in Prouincijs, grauissimisque muneribus, illibata semper fama, et communi approbatione collegerat. In Pago Butersonio Brabantiae natus, Louanij animo ad Societatem adiecto, Romamque missus aliquandiu Ministri munus obijt. Inde in Siciliam transgressus, ac praeesse Cathanensi Gollegio: mox etiam cum regia Classe ad Iusulam Lotophagorum aegris curandis ire iussus, cum diuino miraculo, vt in loco memoratum est, Barbarorum manus, cum Socijs euasisset; in Germaniam inferiorem translatus est. Primus Treuirense Collegium, mox Rhenanam Prouinciam rexit. Denique in rerum agendarum maturitate, anno circiter septimo supra quinquagesimum viuendi cursum expleuit. Ibat tum superioris Germaniae, atque Poloniae Prouincias inuisurus, multum optatus a Polonis praesertim, quos nullus vnquam ex Vrbe Moderator adierat: et erant res eius Prouinciae bono loco. Nam cum Stephanus Transyluaniae Princeps Polonici 78 Stephanus Tram syluaniae Prin ceps in Poloniae Regem eligitur. Regni suscepisset insignia; vti rei Catholicae, Regnoque vniuerso, ita Societati spem optimam dabat. Suffragia hominum, quibus ille Vir creatus est Rex, haud dubie Numen diuinum probauit: vti non solum quae postea consecuta sunt, sed statim exordia fecerunt fidem. Nam cum periculoso dissidio Polona Nobilitas distracta, pars ad Maximilianum Caesarem, pars ad Stephanum detulisset Imperium, 79 Eius in Societatem amor, et muni ficentia. et vterque suscepisset; cuncti paulatim sine bello, et sanguine, ad vnius Stephani obsequium conuenere. Et Caesar paucis post mensibus vita perfunctus. Stephanus inter prima perbenigni erga Societatem animi pignora, Collegiorum possessiones, quoties tributum Pagis imponeretur, iussit immunes esse: ac summam, quae exigenda ex illis foret, ex Fisco regio compensari. Multos e Societate varijs locis perlibenter audiuit Concionatores: ex quibus longe maximam non approbationem modo, sed et admirationem tulit Martinus Laterna. Is ad 80 P. Martinus Laterna Culmae concionatur. Petrum KostKam Culmensem Antistitem sacro initiandus Diaconatu missus, cum Alberto, vtrumque Episcopus ad serendum Dei verbum, quamuis inuitos, quod Praesidum suorum iussa non haberent, aliquandiu retentauit. Mox et Culmam, quo conuentum Prussiae generalem indixerat, secum duxit: iussos in ea Nobilium multitudine cum Deo laxare retia. Qui cum paruissent, in sagenam Ecclesiae
sanctae felicissime conclusere spiritualium piscium multitudinem copiosam, 81 Item Mariem burgi. rei fama longe dispersa. Ea commotus Palatinus Sendomiriae, cum sub Autumnum Rex Mariemburgum venisset; a Patre Brouinciali institit, vt Laternam eo mitteret, insignem sperans, si ab Aulicis audiretur, rei catholicae vtilitatem. Nec inanis euasit spes. Auditus est Laterna saepe latine, multo frequentius Polonice disserens, cum plurimorum emendatione morum, omnium miraculo: cum egregias animi dotes multo spectabiliores faceret pusilli statura corporis, genae inuestes, 82 P. Laurentius Nicolai ad Sue ciae Reginam missus. gradus nondum supra Diaconum. Eodem tempore Pater Laurentius Nicolai Noruegus in Sueciam missus est: qui, dissimulata professione Societatis, Reginae consolandae, aperiendaeque catholicae fidei sensim ostio operam prudenter daret. Pridie idus Octobris obijt Ratisbonae Maximilianus Caesar, vbi Comitia habebantur. 83 Maximiliani Caesaris mors. Ad ea Pontifex, cum Moronum Cardinalem legasset; adesse illi Canisium iussit. Is Auellanedae quoque, qui cum Oratore Hispano venerat, ad confessiones 84 Canisius, Auel lanedam, Franci scus Antonius Ratisbonam veniunt. vsus est opera. Duxerant et Franciscum Antonium Caesarei. Qui simul omnes non in aulis, sed priuatis in aedibus honesti Sacerdotis vna cum comitibus diuersantes, et domi consuetam disciplinam tuebantur, nec foris quicquam, quod ab Societatis abhorreret instituto, tractabant. Summa enim cura etiam, atque etiam Euerardus admonebat, ne se vltra professionis limites porrigerent: denuncians diuinum auxilium in ijs non affuturum, quae Deus minime a nobis deposceret. Gaesare mortuo finis Comitijs impositus est: atque Imperium filio 85 Rodulphus in Caesarem eligitur. eius Rodulpho delatum. Is a Francisco Antonio salutatus, oratusque vt patrocinium Societatis vellet suscipere, neque aures praebere obtrectatoribus; multa cum familiaritate respondit, Societatem sibi vnice caram: et quamuis nullus intercederet 86 Societatem se amare prositetur. deprecator; acrem se eius propugnatorem, ac perpetuum fore. Quod non verbi causa dictum suadebat inter cetera Rodulphi de Laurentio Magio excellens opinio: apud quem paulo ante, licet subterfugientem, sed Pontificis 87 Viennae septem ex Nostris pesteinterempti voluntate adactum, confessione peccata expiarat Pragae: eiusdemque de manu sacrosanctam Eucharistiam susceperat. Interim Viennam pestifer morbus exercuit, haud immuni Collegio, ex quo septem interemit. Olomutij diutinus 88 P Nicolai Be cani mors, et virtutes. languor Nicolaum Becanum Seminarij Praefectum absumpsit, virum omnibus virtutibus, sed ante omnes obedientia inclytum: patientia quoque insignem, cum in sesquianni quartana nulio nec gestu, nec verbo significationem vnquam defatigationis, aut patiendi sati tatis ediderit. Ac longinquam morbi molestiam 89 Beatos Spiritus moriturus videt. mortis iucunditas adaequauit. Nam cum mente rectissima constaret, aliquoties exclamans properandum esse, quod pulchros puellos, atque Angelos cerneret; inter eas voces expirauit: vnius et triginta annorum aetatis, e Dioecesi Buscoducensi, 90 Io Telosensis Olomutij Epi scopusprimus ex Collegij Germ. alumnis. Louanij in Societatem octauo ante anno receptus. Olomutianam: Ecclesiam trium Antistitum, alio super alium rapto, suneribus moestam, noui Episcopi Ioannis Telosensis creatio exhilarauit, multa Gregorij quoque Pontificis voluptate: quod primus is Praesul e Collegij Germanici tam Gregorio cari institutione 91 Domus Prob. Brunensis sua per Episcopum recuperat. prodierat. Domus quoque Probationis Brunensis hoc Pastore firmitatem accepit: recuperatis, quae duobus ante annis intercepta fuerant, bonis. Iuuat, vt incrementa animaduertantur poenitentium, et Romano ritu communicantium sub Paschales ferias, numerum adnotare. Circiter ottingenti censi hoc anno 92 Christianae re ligionis per So cietatem progressus. sunt: cum vt alias retuli, ante Societatis aduentum circiter viginti numerarentur. In reuocatis ad catholica sacra suit Ioannes SloKemius, qui religiosam insuper, atque humilem in Societate vitam adamauit. Is Traiecti loco nobili ortus, parente Senatore, in Morauiam transgressus, Anabaptistarum se gregi miscuerat. Sunt magno in Morauia numero Anabaptistae: genus hominum Stoici 93 Io. Slo Kemius ex Anabaptista Catholi cus. sastus, ac supercilij: gregatim viuunt, ac liberos communiter educant, quanquam non promiscue gignunt. Nemo inter eos vacuus ab opere est: sua quisque ediscunt artificia, quae discreti per classes in amplis atrijs, et porticibus longis 94 Anabaptistarum mores. exercent: barbalonga, talari veste, mira in incessu, ac toto corporis habitu contumacia. Atque vt innumerabilia error diuerticula habet; sunt ipsi quoque Sectarum inter sese multarum. Horum e numero Ioannes, insigni Dei beneficio
95 Slo Kemius So cietatem ingre ditur. (nam sunt omnes vti superbiae, ita pertinaciae extremae) catholica luce perspecta, statim animum ad perfectam virtutem adiecit: sed vxoriae prohibebant comped es. Tamen quo Patrum vsu quamplurimo frueretur; gratuitam illis praestare operam conuehenda domum aqua coepit. Nec multo post vxoris obitu solutus, 96 P. Alexandri Holleri Snoyniae in Mora uia labores inque Sociorum num rum adscitus, opificium, quod in impietatis disciplina didicerat, pietatis obsequio mancipauit. E quatuor praecipuis Morauiae Vrbibus Snoynia est, ac propter eam percelebre Monasterium Praemonstratensium. Huc Alexander Hollerus Brunensis Domus Rector ab Abbate ductus, et populo, et Parochis, quos Abbas sub se habet fere sexdecim, operam salutarem nauauit: ac Religiosos non solum per exhortationes iuuit; sed et vitae quotidianae ordine in horas singulas, Abbatis iussu, ipsis, ac Seminario, quod triginta iuuenum Abbas 97 Graecij Rheto ricae classis, et Seminarium in stituitur. ali, praescripto. Graecij hoc anno Rhetorum classis inducta, et Conuictorum contubernium instirutum: in quod ex prima nobilitate amplius triginta paucis mensibus recepti, sremerent licet Haeretici. Arch dux suam ditionem recognoscens, duos e Viennensi Collegio Sacerdotes comites duxit, sibi et populis ad pietatem peropportunos. Iam Domini Prouinciales Stiriae duas Societati candide 98 In Stiria Socie tatis fructus. laudes attribuebant: nam et in Archiducis, quam in ipsorum gymnasio, iuuentutem institui diligentius, et exuscitari in populo religionem, deterso per conciones, et catecheses inscitiae puluere, satebantur. Haud obscurius Ingolstadij 99 Item Ingolsta dij. apparebat quid Societatis disciplina praestaret: nam cum ob frequentes cum Academicis contentiones aliquot ante annis, Monachium simul Philosophiae, simul Rhetoricae, et Humaniorum literarum studia, quod Paedagogium appellant, translatum fuisset; ea quidem Monachij belle procedebant: sed Ingolstadij paulatim fiebat solitudo, labebanturque cuncta in deterius. Eam ob rem diu princeps institit, vt Ingolstadium rursus ea studia reuocarentur. Et quoniam optime merito Principi nefas erat diutius aduersari; certis ad pacem cum Academia conditionibus editis, reditum est: eiusdemque rogatu Conuictores Ingolstadij excepti, et Monachij retenti. Erant, qui hanc Ingolstadio disciplinarum restitutionem in tempore factam, Societatis etiam causa existim abant, vt Dilingani 100 Dilingae Nostri ab Episcopo vexantur. eo scholastici transferrentur, si opus foret. Quippe Episcopus quod foenebris ille contractus improbaretur; in asperitatem intolerandam euaserat: et quanquam interdum expellendos Iesuitas esse dictitabat; tamen subtrahendis alimen tis, 101 P. Balduinus ab Angelo Rhe nanam Prouinciam visitat. et vexatione acerbissima, haud obscure eo rendebat, vt fuaam per se ipsi molestijs victi capesserent. Rhenanam Prouinciam Balduinus ab Angelo Belgicae Prouincialis inuisit. Spirenses, Fuldensesque turbulentas res praecipue, si fieri posset, compositurus. Ac Spirae quidem quietiora fuere omnia. Canonici communi 102 Spirae Canoni ci aedes Colle gio, Episcopus scholas aedificant. consensu opportunas Collegio aedes decreuerunt extruere, quibus inaedificaturum etiam scholas recepit Episcopus, cum in praesentia remotis ab domicilio vterentur. Ceterum Fuldae, quae iam diu aduersus Abbatem tumebat tempestas, foedum in modum erupit. Nam cum aegre ferrent Capitulares adigi se ad pudi citiam, et dignam professione vitam; ac Nobiles bona Abbatiae, quae oppignorata possidebant, repraesentato pretio repeti: atque ab exhaurienda plebe iniquis 103 Fuldae tumultuus contra Abbatem excitantur. foenoribus arceri: ad haec Haeretici furerent, quod reuiuisceret catholica pietas: atque institutas Heilingestadij ab Moguntino scholas: ac reliqua in Eisfeld a gesta Abbatis exemplo tribuerent: quasi iam nimium catholici Principes auderent; consensu omnes noua moliri coepere, obtendentes imminuta ab Abbate Capitularium priuilegia: Nobiles indignis modis vexatos: plebem iniquis operis obtritam. Forte euênit, vt eodem tempore Iulius Herbipolitanus Episcopus tentaret suum, ac Fuldensem Principatum coniungere, ea ratione, vt in praesens ipse, atque Abbas vicissim alter alterum decerneret successorem: cum eo vt post alterius obitum, alter superstes vtrumque Principatum obtineret, coniunctimque in posterum habendum successoribus traderet. Quod consilium cum Balthasar magna semper constantia repudiasset; inde Capitulares, ac Nobiles in spem venêre posse Herbipolitanum ad suas partes traduci. Exaggerant apud eum concitatos populi animos, finitimos Principes exacerbatos, atque in occasionem intentos:
impendêre haud dubie catholicis reliquijs extremum naufragium, nisi ipse ad Principatus quoque Fuldensis gubernacula manu porrecta, sua pietate, ac prudentia cursum male cohaerentis nauiculae tot inter procellas temperet: atque insanis e fluctibus, ac vorticibus euolutam in tranquillum deducat. Haec dum coquuntur, Balthasar Hamelburgum in ditione Fuldensi Oppidum, sed Herbipoli, quam Fuldae propinquius, concessit: conaturus illuc quoque iam diu eiectam catholicam pietatem reuocare: atque ipsum Herbipolitanum Antistitem cum eo communicaturus consilia, ad se inuitauit: quae fuit seditio orum consilijs optanda commoditas. Nam cum per absentiam Principis liberius Fuldae coiuissent, ac demum deijciendum a Principatu Abbatem, consilio habito, statuissent; cum armatis ducentis Equitibus Hamelburgum properarunt: quo postridie Herbipolitanus venit, qui erat dies decimus ante Kalendas Iulias. Abbas Antistitem mira alacritate excepit: cumque multi id quod agebatur insusurrarent; citius se extrema passurum, quam de tanto Praesule secus quicquam suspicaturum asseuerabat. Aduentu Episcopi palam seditio patefacta, iussusque Balthasar Principatum abdicare. Aderat Hamelburgi Petrus Loppercius Phriso e Societate Sacerdos: 104 P. Petri Loppercij confilia ad Abbatem. cuius dudum opera Abbas in literarijs studijs vtebatur, tumque concionatorem ad populum adhibebat, idem Herbipolitano familiaris, cuius fratris filios erudierat. Hic egregium constantis animi experimentum dedit. Nam cum Cancellarius Herbipolitani Abbatem vrgeret, vt Principatu cederet, suam iussus explicare sententiam, audacter respondit, se qmdem haudquaquam tant. u esse prudentia, vtin re tam graui quicquam pronunciare possit: hoc breuiter dicere, mori se malle, quam id suadere, quod Cancellarius suasisset. Quae cum e Cancellario Episcopus cognouisset; hominem accersit, suum erga Abbatem, ac religionem catholicam, nisi mature prospiceretur per Saxonem, atque Hessum breui Fuldae delendam, studium praefatur: tum interrogat quid consilij ancipiti in causa ipse ferat: censeret ne e republica fore, si Abbatiae Fuldensis administrationem, quam omnes obtrudebant, assumeret: adijciens de studio, quo Societatem 105 Et ad Episcopum Herbipo litanum libera responsio. Herbipoli, ac Fuldae prouehere cogitabat. Lappercius modesta libertate, Quanquam supra ingenium meum, inquit, deliberatio est; tamen quando Celsitudo tua iubet, proloquar quod sentio. Nam et id forte tempus est gratum animum pro paterno erga Nostrum Ordinem studio significandi. Nullo prorsus modo Celsitudinem tuam censeo hisce immisceri turbis debere, nisi sedandis. Nam etsi alia praetendant turbulenti; certum est tamen id solum eos aegre ferre in Abbate, quod Catholici omnes, ac boni viri admirantur. Non est tuae conscientiae videri subitis, ac repentinis fauere tumultibus. Pessimum exemplum est per subiectos Principem prodi, abijci, pro libidine assumi. Hos motus, qui coerceri debuerant, si videaris exequutus; quae ad alios Principes, non solum veteris, sed nouae quoque religionis de te fama ibit? Nam quisque vel in rebus alienis odit exempla, quae aliquando in suam perniciem possent assumi. Grauior mouetur res, quam vt vel Pontifex, vel Caesar se inscijs transactam probaturi sint. Fac demum cetera absint incommoda: id sane euidens est: quamuis Abbas Principatum abdicet; tamen id ratum non fore. Nunquam conueniunt ius, ac vis. Quidquid hîc transigatur tanto in armorum strepitu, tot inter minas; vi extortum, ac metu, qui in constantem virum cadat, putabitur. En tibi mox inimicitiae, controuersiae, turbae, non in aliena ditione compressae, sed accersitae in tuam. Hoc igitur, quantum ego video, res christiana publica a te: hoc, quam adhuc commeritus es virtutum, gloria postulat, vt ad compescendam hanc seditionem, et conseruandum iusto Principi obsequium, curam, auctoritatem, vires conuertas. Hoc sermone videbatur Episcopus commoueri: sed tum alia afferebat contra, tum quod multitudinis sedandae viam non inueniret. At Petrus: Sia liae, inquit, consilij viae minus placent; hoc superest vnum mea sententia, vt coniunctis cum Abbate viribus, vterque ex Oppido, vel Nobilitate inuita, erumpatis. Tum Abbas necessaria corporis instructus custodia Ratisbonam ad Caesarem pergat. Sed cum Episcopus ne id quidem probaret; in eo perseuerans,
non esse tantum sibi virrum, vt Nobilibus, ac Ciuibus inuitis tentare eam rem auderet; gliscebat interim seditio, et Abbas deposcebatur ad necem: ad incutiendum potius, vt vero simile est, terrorem, quam ad sacinus perpetrandum. 106 P. Petrus a Ful densi plebe ad necem quaeri tur. Emanauit ille queque rumor in vulgus Petrum esse, qui Abbatis constantiam roborans concordiae moram offerret. Quare et ipse ab armatis tanquam ad necem insanis clamoribus conquiri coepit: quorum primos impetus cum diuino prope miraculo ex alijs in alia fugitiuus conclauia euasisset; tandem quod diu 107 Comprehenditur ac ludibrijs af ficitur. nequiret fallere, post susas ad Deum preces, vltro se obtulit. Continuo comprehensum per compita toti Ciuitati spectandum ad ludibrium trahunt. Erat Pater, vt ab oratione surrexerat, sine pileo, et pallio, tunica tantum breuicula, nimirum viatoria, in qua Fulda Hamelburgum pedes itabat, amictus: stipabant circa, praeque, et pone Nobiles: alijsque alia in contumeliam proclamantibus, tertio quoque passu insistebant: atque vnus admodum vocalis intonabat, Ducere se eum, qui ipsos ad extremam inopiam redigere, vitamque, et animas eorum perdere impura doctrina voluisset. Cumque Pater se purgare pro tempore conaretur; vnus e turba ingenti cum spatha ambabus sublata manibus, veluti medium scissurus irruit: quem coercuere proxime stipantes, poena capitis denunciata, 108 In carcerem truditur. si quis hominem violaret. Ergo Dei praeco, cum in singulos gradus necem opperiens iret, ea diuinitus fiducia roboratus, vt iucunde, ne dum grauate esset occubiturus, in custodiam ducitur. Petro subtracto, Abbas, vt dein ipse retulit, vehementer animo concidit, cessitque minis. Conficiuntur abdicationis 109 Abbas abdicat se Abbatia. tabulae. Hamelburgenses obsequium nouo Principi iurant: cuncta, quantum in tali causa potuit, confirmantur. Tum Petro libertas redditur: quem Herbipolitanus perhonorifice habuit, ad iniuriam, vt aiebat, se inuito irrogatam 110 P. Petrus a vin culis liberatu a Fuldensibus compensandam. Mox potestate abeundi facta, Treuiros ad Prouincialem, ac Visitatorem abijt: inde stat im Fuldam, vt Collegio Osualdi Rectoris decumbentis loco praeesset, remittitur. Porro tot inter tumultus pax Collegio constare non potuit. Nam etsi Herbipolitanus, vt fidem faceret rei catholicae studio sese duci, patrocinium impense pollicebatur; tamen cum administris non admodum fidelibus vteretur, et populo ex noua licentia creuisset audacia, multa Dei famulis toleranda, atque exorbenda fuere. Erat Fuldae homo Hispanus, Petrus nomine non indoctus, sed siue parum sanus, siue a malo 111 Collegium Ful dense vexatur ab insano, seu daemoniaco. Daemone obsessus absurdissimas palam contra Romanum Pontificem, veram Ecclesiam, et Christum Dominum opiniones fundabat: adijciens apparere sibi Christum Dominum, et mortem minitari, nisi interficeret Idololatras. Is ab aduersarijs tanquam idoneus lectus est ad Patres vexandos. Accingebant ferro, et ad Scholas, ac Templum mittebant, vbi vesano tumultu, horrendisque clamoribus cuncta turbabat. Idem quodam die, vbi diluculo potuit Templum ingressus, abdidit se, et cum iam Sacerdos ad altare Sacrosanctum Christi corpus populo ostenderet; horrendum inclamans, magnis et crebris lapidibus coepit Sacerdotem appetere. Tantum paucae intererant mulieres, quae se fuga proripuêre. Sacerdos post altare, cum diuinissima Hostia, raptim fugit. Ex Patribus, dum incautius accurrunt, duos sacrilegus lapidator prope interemit: sed aliorum accursu eiectus tandem, ac sacrificium peractum est. Apparuit et ibi diuina prouidentia, quod cum quidam desperati plane ingenij homo se furijs deuouisset, ni die Sancti Stephani Protomartyris Iesuitarum aliquem interficeret; cum ira, et 112 Nostri a disci. pulis alijsque defenduntur. vino plenus in Templum ad perpetrandum faciuus inter vespertinam psalmodiam irrupisset, sclopis egregie praeparatis; tamen nemini detrimentum afferre potuit. Multorum quoque constantissima erga seruos Dei beneuolentia palam facta est, praesertim discipulorum, qui vel cum periculo capitis, palam se tot inter turbas Societati dare nomen velle profitebantur. Interim re cognita prius Maximilianus Caesar, mox eius successor Rodulphus Herbipolitano die dicta, 113 In Belgio tumultus in populo exurgit. dum res paulatim componeretur, maximo Teutonicorum Equitum Magistro Fuldensem administrationem delegauit. Inde omnibus meliorum temporum spes oborta. Sed dum Fulda tumultuatur; totum Belgium rapinae, caedesque barbara
foeditate vastabant. Nam cum Ludouico Requesensi mortuo, nec dum quopiam 114 Antuerpiae in Nostros deriuantur. a Rege suffecto, administrationem Ciuium ordines suscepissent; Hispanus miles, quod stipendia non repraesentarentur, Antuerpiam, ac Traiectum diripuit. Inde coortis atrocibus inter indigenas, atque externos factionibus, vbi vbi hi illos, hos illi deprehendissent; plurimum fundebatur sanguinis, nec nisi internecione rabies explebatur. Omnia itaque formidine, suspicione, sanguine plena erant. Socij quanquam exposcendae duntaxat a Deo paci intenti sedulo operam dabant, vt in neutram partem vergerent, ac neminem e direptoribus in sacro Poenitentiae Tribunali absoluerent; tamen suspiciones populi tumultuantis, grauiterque exasperati euitare non potuere: praesertim Antuerpiae, vbi Hispani multum consuetudine Patrum vtebantur, duoque e Natione Sacerdotes Petrus Trigosus et Michael Ferdinandus in Collegio degebant. Itaque septimo Kalendas Octobris cum quosdam Anglos inani proditionis metu, et tanquam Vrbis incendium molientes 115 Ex leuissima causa: comprehendissent; rumor in vulgus diditur, inter Iesuitas Anglos plurimos proditionis Socios delitescere, cum vi magna tormentarij pulueris. Ortum inde rumorem postea narrabant, quod paulo ante quam Angli caperentur, vnus eorum iussit aliquantum pulueris (nam erant regij milites) domum suam deferri, quam baiulo vt indicaret, dixit prope Iesuitas esse: isque inter eundum interrogatus, quo puluerem ferret; ad Iesuitas respondit: vnde orta suspicione, auctaque illico a maleuolis; populus satis ante concitatus, tanquam lymphatus 116 Collegium ob sidetur, et lapi dibus impetitur. ad hominum duo millia maximo tumultu ad Collegium concurrit. Forte omnia clausa erant, etiam Templi ostia, quod Dei famuli in Templo, gymnasioque matutinis perfuncti laboribus, ad prandium secesserant. Turbae non inuento aditu, domum cingunt, parant vim, ac faces, fenestras lapidibus verberant. Exciti 117 PP. tanquam morituri ad Templum confugiunt. ad tumultum Patres nil sibi conscij, nec causam tumultus scientes, coguntur in Templum, Christo Domino sua offerunt capita, seque inuicem complexi in singula momenta necem opperiuntur: tandem emisso per tectum, qui forte domi erat, scholastico correctore, rogatuque per eum tres Proceres affuere. Otho 118 A Proceribus tumultus seda tur. Comes de Herbestein praefectus sexdecim vexillis Germanorum militum: Federicus Perenottus Marchionatus Antuerpiensis Gubernator Cardinalis Granuelani frater, et Gossuinus Antuerpiae Maresgrauius. Hi cum iam ad fores Collegij faces admouerentur, interuenere: cohibitoque tantisper populo, ac rem se cognituros restati, in Collegium admittuntur. Noluerunt pro sua humanitate quicquam serutari: sed paulum immorati egrediuntur, ac fidem faciunt Societatis innocentiam a sese compertam, quod et confectis mox literis testatum rite voluerunt. Ita quieuit tumultus: non tamen dira suspicio prorsus occidit. Quare Comes praesidium militum, qui iniuriam arcerent in Collegio apposuit, ac Trigosus 119 Leodiense Col legium populus insimulat, atque infestat. Lyram leuandae inuidiae secessit. Nondum mensis exierat, cum gemina Leodij tem pestas exorta laetiore compressa est exitu. Nam cum Leodienses, ob direptionem Traiecti, omnia suspecta haberent, et ad motum quemuis proditionem timerent; quibusdam armatis Oppidum ingressis, populus commotus, sensimque temere gliscente suspicione, ad arma concurrit, proditionem clamans: latêre in Iesuitarum aedibus proditores. Magistratus mitigando, vt verisimile est, populo, cum honestorum Ciuium manu milites viginti mittit, qui domum scrutentur: ingressi dum latebras quamuis repostas excutiunt; deprehendunt in Sacello 120 Satellites ad Sacrificij aspe ctum mulcentur Rectorem Patrem Nicotaum Minutium sacrificantem, eo ipso temporis articulo in Hostiae Sacrosanctae consecratione occupatum: quam, cum de more sublatam adorassent; mitiores facti, optimeque ex ijs, quae viderant affecti, domo egrediuntur, et falsa, quae de Collegio serebantur, renunciant. Hîc putatur ea maleuolis occasio spargendi rumoris suisse, quod fama ferebat, Hispanos Traiecti Collegio pepercisse, siue religione id fecerint, nam et Sancti Francisci 121 Traiecti scholae intermissae. Coenobio abstinuere: siue quod vtrobique nihil sperarent praedae. Porro Traiecti Collegio iam florente, quanquam vt dictum est, praedatores ei pepercerant; tamen cum omnia luctu, ac moerore ob trucidatos Ciues squallerent, multique superstitum solum murassent; scholae tantisper intermissae sunt. Eadem ceterum
122 Duaceni m quoque Colle gium turbo peruadit. Belgium peruagata proditionis suspicio est: ac Duaci maxime aduersus Societatem, et Collegium Anglorum increbuit: ex qua tamen non tantus dolor extitit, quantum gaudium ex composita cum facultate artium controuersia. Quam ad rem maxime profuit Iacobus Scipmanus. Is enim vbi ad Collegij eius gubernacula 123 Iacobus Scipmanus Collegij Rector tur bine mitigat. admotus est, cum plerosque viros doctos e facultate prauis contra Societatem opinionibus imbutos offendisset, tanquam Socij cuncta ad se pertrahere vellent, gratis docendo; comiter, atque officiose tractans, paulatim ita mitigauit, edocuitque opinionibus falsis abstersis; vt vehementer omnes viam concordiae ineundae cuperent. Fauebat plurimum Vniuersitas Collegio: cui datis literis 124 Thomas Stapletonius de Collegio Dua censi bene testatur. egregium testimonium praebuit Thomas Stapletonus Vniuersitatis per id tempus Rector. Praeter alia in haec verba: Fidem sacimus, et testamur sub certa scientia, et longa iam aliquot annorum experientia, Patres, et Professores Societatis Nominis Iesu hîc in Collegio Aquicintensi Philosophiam, et bonas literas docentes maximo hactenus cum fructu, ad incredibile Vniuersitatis huius incrementum, et ad summum Dei Optimi Maximi honorem, hanc docendi Prouinciam exercuisse. Sic enim a quo tempore hîc primum docere coeperunt, domi in ipso Collegio non minus veram, ac sanctam pietatem adolescentum animis instillarunt frequentissime concionando, confessiones excipiendo, et ad sacram synaxim adolescentes suos creberrime perducendo; quam bonas literas accurate, et diligentissime docuerunt: vt et numerosissimam habeant intra ipsos Collegi parietes iuuentutem, et extraneorum praeterea multitudinem ingentem: non minus pietate, et bonis moribus insignem; quam literaria eruditione praestantem. Sane reliqua Collegia sic sua ingulari industria ad aemulationem excitarunt; vt alterum quidem iacens, peneque vacuum sub Regente nouo horum Patrum aemulo, et imitatore sedulo, egregie iam reflorescat: alterum de nouo institutum non aliter sibi florere posse videatur; nisi ad horum industriam quam proxime accedat. Plurimos ex hoc Patrum Collegio Artesia, et Hannonia Pastores, multos schola nostra Theologos optime institutos, et comparatos accepit. Plane sine horum Patrum industria artium studia iam olim in hac Vniuersitate, aut concidissent, aut obscuro sane, ac duro loco fuissent. Foris praeterea ita populum Duacensem frequentissimis concionibus, et confessionum exceptionibus ad pietatem, et verum Dei cultum inflammarunt; vt nemo pius horum Patrum studio se meliorem factum non agnoscat. Multi aut impij ad frugem reuocati, aut tepidi ac segnes accensi, et incitati horum industria fuerunt. Quae quidem omnia ita se habere publica vox, et fama loquitur, frequentissima populi synaxis diebus festis, ac Dominicis in Ecclesia ipsorum parochiali oculo demonstrat. Denique boni hîc omnes, atque prudentes viri salutem propemodum huius Vniuersitatis, certe artium, et disciplinarum studia ab vno Patrum hîc docentium Collegio pendêre profitentur. Quorum omnium suffragijs ad maiorem, et publicam attestationem, vt noster quoque calculus adderetur; haec ita se habere hoc instrumento mea propria manu scripto, et sigillo officij Nostri Rectoralis munito, omnibus, et vniuersis fidem facere volui. Rebus hoc cursu fluentibus, ijs, quibus commissa erat controuersia, peroptabant tam salutari docendi officio Societatem sine suarum legum detrimento fungi: ac demum varijs pertentatis vijs, ea in praesens visa expeditissima est; vt certo stipendio reliquis duobus Collegijs Regio, et Marcenensi attributo, ea quoque gratis docerent: opportuno sane tollendis querelis, incitandaeque aemulationi, remedio. Nam vbi cetera paria erant, ad auditoria frequentanda tantum certamen relinquebatur industriae. Hoc igitur pacto in Duacensi Collegio, et paci publicae, et priuatis legibus consultum est. Ceterum Iacobus Scipmanus, cum propter valetudinem 125 P. Iacobi Scip mani mors. Ioanni de Haya Seruio administratione relicta, Antuerpiam fuisset translatus; ibi sexto nonas Maias, non morbi vi, quod et Medici adiudicarunt; sed ob toleratos labores, succo vitali prorsus absumpto, extinctus est. Vir fuit optime de Prouin cia Belgica, ac praecipue de Collegio Louaniensi, ac Duacensi, quae rexit, meritus: patria Iprensis, sexto et quinquagesimo anno Seculi Societati additus.
126 Ab Galliae tu multibus So cietas immunis. Haud minores per Galliam motus bellici strepuere: sed diuini Numinis, ac Regis patrocinio sterit Societas vbique incolumis, nusquam sua aduersus vitia, atque errorum monstra remittens bella. In Parisiensi Collegio scholastici ad menstruas confessiones, et quotidianum sacrum sensim adduci coepti. Rex decem 127 Parisijs Scholastici diriguntur. adolescentibus pauperibus sub disciplina Sociorum alendis, nobilium quorumdam impulsu feminarum, impensam addixit. Maldonatus prae inuidiosi auditorij magnitudine a theologica cathedra ad stylum curam traduxit, commentarios in sacras literas condens, partem operae simul adhortationibus in Sacello Collegij 128 Maldonatus Lutetia Tolosam secedit, in de Mussipontum. gallice habendis impertiens. Neque id diu fas fuit: nam Pontifex controuersiam de Conceptione, cum mira prudentia ad id temporis per sese siuisset consenescere; tandem iussurus non aliter de ea, quam congruenter Tridentino Concilio, et Sixti Quarti diplomati disputari, atque sentiri; Maldonatum tantisper Lutetia iussit facessere, ac Tolosam nominatim secedere, peropportunam in ea Ciuitate tanti viri operam ratus. Sed cum ob impedita armis itinera penetrare 129 Hugonotti per Monachos Mussiponta nam Academiam ve xant. eo nequiuisset; ad Bituriges abijt. Mussipontanam Academiam mirificis adolescentem auctibus, nec accurrentium modo auditorum frequentiae, sed Lotharingiae toti dimissis a Collegio operis fructuosam, ferre Hugonotti nequibant. Itaque Monachos Monasterij Gozziensis, quod fuerat ad Academiae subsidia destinatum, ad intendendam litem incitarunt, gratulantes inter se, cuniculos repertos, per quos aliena opera occulti ipsi, atque inuisi, exurgens illud catholicae 130 Dei vltio in laedentes cadit. fidei propugnaculum inter ipsa fundamenta euerterent. Sed facillime deprehensi, elusique cun culi sunt: bonosque Monachos non solum ius in officio continuit; sed etiam (documentum quoddam diuinae dexterae) cum Prior Monasterij, qui litis vrgendae causa Roman vsque contenderat, statim vt re infecta ad suos redijt, misere interemptus sit ab homine spurio. Ceterum etiam Argentorati Soc ietatis, et Collegij Mussipontani nomen cum dignitate, catholicaeque 131 Io. Hayus in seculari habitu de transubstam tiatione in Eu charistia Argem torati cum Haereticis disputat. religionis commodo auditum est. Ioannes Hayus natione Scotus, iuuenis et virtutis, et doctrinae praestantis ex Polonia valetudinis causa translatus Mussipontum, ex itniere in catholicum Medicum incidit, qui redditurum se ei valetudinem recepit. Mussiponti Philosophiam docere exorsus, dum Caeli salubritas nihil: iuuat, ad eum Medicum mittitur, qui tum Argentorati agebat. Hîc dum valetudini operam dat, publice contra transubstantiationem in diuinissima Eucharitia disputabatur, nemine Catholicorum causam agente: cum ea tempestate nouae duntaxat religionis ritus publice Argentorati permitterentur. Opportun um itaque visum est Hayo causam veritatis suscipere: eo magis, quod alieno taptisper vtens vestitu pro Iesuita non habebatur: et facillimum erat catholicis rebus multum existimationis acquirere. Ergo pridie Idus Iulias in schola publica apparet. Rector erat Academiae Ioannes Sturmius: praecrat disputationi Ioannes Pappus: a quibus impetrata disputandi copia, incipit Hayus mirari se Pappum, qui Theologiae Doctorem profiteatur, assertiones cum sacris literis, Conciliorum decretis, communi Patrum sententia, ac perpetua Ecclesiae consensione pugnantes in publicam disputationem vocare. Addit in ipsis thesibus proponendis desiderari modestiam, cum Concilij Tridentini decretum appellet commentum. Tum explicata argumentatione, responsum modeste expectat. Obmutuit plane, qui responsurus sedebat: nec Pappus, in quem totus recidebat labor, satis belle se explicauit. Haerebat, ac titubabat, nodi vim subterfugiebat: cumque interim vrgeret Hayus; in abstergendo sudore gelido, qui repente hominem inuaserat, totus occupabatur. Eo acrius Hayus instare, ac praemere, orationem ad auditores vertere, ipsos facere Iudices: ex ipsis quaerere, num Dominus Doctor Praeses argumentum soluisset. Nec propius quippiam factum est, quam vt omnes pro peregrino iuuene acclamarent. Tantum quidam Ministrorum, scilicet ne cum dignitate Praesidis doctrinae quoque fides periclitaretur, coepit 132 Euincit cum Ministrorum dedecore. Hayum incessere, et obturbare dicentem. Omnium tamen iudicio, quae causae, ac Diuinae clementiae bonitas suit, victoria penes hospitem stetit. Atque is disputatione extrema, quod initio quoque significauerat, Catholicum se palam professus:
ac non propterea disputasse, quod fidei catholicae dogmata vocaret in dubium; sed vt ostenderet quam vanis, et infirmis nitantur rationibus, qui noua sectantur. Adhortatur Auditores, vt diligenter secum ipsi perpendant quam de necessaria ageretur re. Nam si ego, inquit, non magnae aetatis, nec multum 133 Ad veram religionem capes. sendam horta tur. in Theologicis versatus studijs, nonnihil praestiti; quid, rogo vos, facerent Praeceptores mei, alijque Doctores, qui in studijs hisce consenuere? Mementote maiores vestros hac regia ingressos via, qua christianus Orbis ingreditur, omnesque fuisse catholicos. Nec nisi ante paucos annos deerrare hanc Vrbem 134 Iesuita esse de praehenditur. coepisse. Quibus dictis agit de more gratias, quod sibi modeste audientiam prae buissent, seque e scholis proripit. Non potuit latêre in obscuro ea disputatio, et fuere ex Catholicis pars leuitate quadam, alij zelo minus considerato, qui prodidere 135 Ad Consulem defertur. palam Scotum illum iuuenem Iesuitam esse. Tum vero nec dolorem, nec ignominiam ferre Pappus. Consulem adit, victum se a Iesuita fatetur: sed non 136 Cogitur iterum ina renam descendere. sinendum cum palma discedere. Omnes Academiae Praefecti eodem die conueniunt statuuntque rem Senatui exponendam. Senatus vetat Hayum discedere, nisi rursus congrediatur. Is intelligebat tantum strepitum non illustrandae veritatis causa fieri, sed falsorum dogmatum resarciendae auctoritatis. Inde multum diuque tergiuersatus, tandem postulata ab Senatu per literas audientium modestia, obsequuturum sese respondet. Septimo Kalendas Augusti iterum ventum est in certamen summo hominum concursu, et Praedicantium in primis, qui de sua religione plane actum putabant. Sed nihil actum est. Pappus, qui spoponderat Senatui, si rursus vinceretur, aequo animo passurum se Canonicatu Diui Thomae, quo fruebatur, spoliari; per ambages varias, ac diuerticula abusus est tempore, nec passus ad quaestionis arcem vnquam Hayum accedere. Ad haec Magistratus ipse pro libidine designabat ex Thesibus, quas impugnari placeret: 137 Etiterum palmam honori fice reportat. praeclarum tamen eo quoque die sapientia nomen catholicus disputator reportauit. Nec potuit prohibere quin plurimi studiosorum ab disputatione digressum non solum sine iniuria, verum etiam honorifice prosequerentur. Probarunt Patres eius disputationis exitum magis, quam consilium. Non enim placebat iuuenem in medio haereticae Ciuitatis solum, nec modo sine auxilio, sed etiam propemodum sine testibus, stimulare Haereticos, vt contra Societatis famam fabulam quampiam progignerent. Nam quibus nihil pensi est religionis dogmata adulterare; quid scrupuli sit aduersus Catholicos, ac praesertim contra Iesuitas comminisci, ac spargere fabulas? Sed pro Deiclementia nihil nisi honorificum 138 In Hispania Societas insamiam patitur. de ea disputatione a quoquam vulgatum est. Ceterum Diabolus, et pro communi omnium bonorum odio: eoque, quo proprie contra Societatem, iusto bello iniquos eius conatus assidue coërcentem ardet; grauem per Hispaniae prouincias in eam excitauit infamiam. Sacerdotes, quos captos in Boetica, turpissimorumque sacrilegiorum damnatos sacri Quae sitores Hispali merita poena mulctarant, 139 Alphonsus a Fonte in concionibus Socie tati detrahit. e Societate fuisse. Id cum multi e populo celebrarent, religiosus vir Alphonsus a Fonte vocabulo Lerenae Estremadurae Oppido in dignos sermones populi vbi primum extiterant, etiam pro suggestu fouebat. Eo cum Iacobus a Sancta Cruce venisset, vir e vetustis Societatis, et virtutis antiquae, gliscentem 140 P. Iacobus a S. Cruce in eum inuehitur. nactus rumorem, obuiam eundum duxit: et reddendam populo veritatem, suae familiae dignitatem. Itaque Alphonsum propalam calumniantem propalam re futauit. Ea re magis homo irritatus, multas Boeticae oras contra noui ordinis 141 Irritatus Alphonsus libellos infames di spergit. homines declamando peruagatus, inde transgressus in Lusitaniam contra Societatem, et Ludouicum Granatensem, notissimum virtute, ac sapientia virum, Henrico Cardinali, et consilio Sacrae Inquisitionis libellos turpissimos obtulit, ac protinus in Castellam suffûgit: vbi alios eiusdem notae libellos sacro Magistratui a se oblatos dicebat. Cardinalis calumnia cognita, reique indignitate commotus, 142 Calumniator Apostolici Num cij iussu punitur. vltro Emmanuelem Autunium e suis vnum Secretarijs, cum literis, mandatisque ad Philippum Regem, Apostolicum Nuncium, et Quaesitorem Hispaniae misit, rogans vt iuberent causam cognosci, iusteque decerni. Accitur calumniator: cum que summa modestia, ac poenitentiae significatione ad palinodiam
se paratum offerret; iussus est in custodiam haberi Hespali in Ordinis sui coenobio, cui nomen est Porta caeli, et aliae additae poenae. Quanquam exemplum Cardinalis Henricus magis vulgari optasset, vti fuerat calumnia notior. 143 Nostri bonis exemplis calumniam abstergunt. Verum aliquot e Socijs in eas maxime oras, vbi infamia ferbuerat missi; quanquam primo alieniores offenderint populi animos; tamen breui sanctitatis verae exemplis, dictisque ac verbis apostolicis, veram notitiam hominum Societatis magno ipsorum bono cunctis praebuere. Vallisoleti hoc anno latinitatis 144 Vallisoleti Academia traditur Societati ad quadriennium, et postea confirmatur. studia publicae Academiae suscepta sunt, Academicis vltro deferentibus in quadriennium. Ineunte Nouembri initium docendi factum est, vario carminum ornatu exposito: et Pater Ioannes Bonifacius praeclara oratione prolusit. Auditores numerati initio quadringenti, nec longo post tempore geminatus est numerus: exactoque quadriennio in perpetuum ea cura suscepta. Hunc in modum Vallisoletanum Sancti Ambrosij Collegium, in quo ante grauiora modo tractabantur, omnibus literarum studijs absolutum est. Collegium Complutense firmamentum 145 Maria Mendoza fundatrix Collegii Com plutensis. rei domesticae accepit, et Mariae Mendozae fundatricis honos collatus. Madtiti duo integritatis nomen excellens reliquere, Ioannes Ruitius, et Bartholomaeus Isla. Ioannes ex oppido Cascante Tarrasonensis Episcopatus quinto Idus Ianuarij altero et trigesimo aetatis anno, octauo ab inita Socretate 146 Io Rutij mors, et laudes. peregrinationem mortalitatis confecit: quem ipsemet Isla, generali eius confessione excepta, praedicauit plane in baptifmali innocentia nunquam letali contactum 147 Innocent a baptismalis. macula obijsse. Id et morientis teflari hilaritas potuit: nam post diuina suscepta, praesidia, cum Imaginem Diuinae Matris Filium sustinentis in manus accepisset; nunc Virginem, nunc Infantem amplectens, et osculans, rectae scilicet conscientiae bono fruens, quasi ludibundus, ac gestiens, animam exhalauit. Madtitum anno ante quarto venerat latinas docturus literas: quod munus praestantissime 148 In edocendi munere sedulitas. exegit, contendens haud minus pietate, quam literis auditorum animos expolire. Inter duos ex ijs nobiles, aetateque iam grandiores coorta inimicitia, quod alter colapho alterum percusserat: cum laesus iniuriam condonare abnueret; frustra adhibitis adhortationibus, ac precibus, ei se Magister ad pedes prouolui in genua, et lacrymans coepit vrgere, vt quando sua causa non mouebatur, meminisset Christum Dominum quoque alapa indignissime appetitum, 149 Ad impetrandam pacem submissio. perque eam, et ceteras Domini iniurias, et probrosam necem suae iniuriae inimico gratiam faceret. Quae species ingenui adolescentis animum ita inflexit; vt ipse quoque in genua corruens, veniam de sua peruicacia precaretur. Narrant ad exemplum obedientiae, cum Murcia Madritum tendenti vnus veterum 150 Exacta Tegum obieruantia. discipulorum munusculum obtulisset, iribus in via reficiendis, nec potuisset vllo pacto reijcere; intactum deportasse ad Collegium, ac Ministro tradidisse: cum differet se illud moderatorum iniussu recepisse necessitate adactum: tamen nullam necessitatem fuisse, cur iniussu contingeret: sacinus non tam re magnum, quam ad hominis de se victoriam aestimandum. Decem post mensibus Ioannem Isla 151 Bartholomaei Islae mors, et virtutes. fecutus est pari alacritate, clariore fama virtutis. Is Osorni anno millesimo quingentesimo trigesimo, honestis ortus na talibus, initio paulo alienior ab Societate vixit, quod in Silicaei Cardinalis aula educatus patroni sensum imbiberat. Eo mortuo, cum Complutum studiorum causa petijsset, in Collegium maius recepius, paulat im ad studia pietatis animum magis ac magis adiecit, religiosae vitae consilium coquens: quod postea narrare solebat, primum sibi ex ingenti ortum 152 Ad religionem vocatio. periculo, quod Toleti adolescens euaserat, Nam cum suum cubiculum Campanariae turri subiectum amico hospiti cessisset; forte euênit, vt dum ad matutinas preces editur signum, malleus ingentis eam panae delapsu, id conclaue, lectumque coniereret, hospite quoque saluo, quod sub vesperam domo egressum, alij ad se amici pertraxerant. Hinc Bartholomaeus diuinam erga se, et hospitem 153 Ante ingressum vitae refor matio. prouidentiam venerans: et quam multis propositum casibus genus humanum sit, reputans; cogitationem suscepit vitae ita instituendae, vt si non tutus ab morte, certe securus ageret. Tum vero plane in virum mutatus est alterum cum Sacerdos effectus primam Deo Hostiam obtulit. Inde sibi seueram circundare custodiam,
154 In pauperesliberalitas. plurimum versari cum Deo, e Sacerdotij fructibus vix necessaria assumere, cetera in pauperes erogare, praesertim occultos, ad quos studiose conquisitos ipse vltro stipem deferebat. Festis diebus exibat in pagos ad rudes instituendos, 155 Zelus animarum. et alia id genus Sacerdotis Christiani exequebatur officia. Quin etiam cum animaduertisset in Sancti Ildefonsi aede aliquid desiderari ad sacrificiorum commoditatem, 156 Studium cultus Templorum: ac decus; menstrua mercede puerorum lectam manum de suo conduxit, qui sacrificantibus ministrarent: atque ipsemet cum suis adstabat famulis, Sacerdotes dum sacris vestibus adornantur iuuans, nec ante recedens, quam sacris omnibus finis esset impositus Anno millesimo quingentesimo sexagesimo 157 In Societatem ingressus. tertio in Societatem adscitus, vt capax attulerat pectus; ita continuo coepit donorum coelestium torrentem plenum excipere: neque vllum faciebat finem diuinae erga se indulgentiae praedicandae. Quoque dulcius diuina fruebatur consuetudine; 158 Orationis desi derium. hoc ad eam se intentius praeparabat: multum rogans viros peritos, vt se docerent rite coram Deo, cumque Deo versari. Quantum licebat plurimum perseuerabat genibus flexis ante diuinissimum Sacramentum: idque cum primum 159 Eucharistiam visitandi vsus. lectulo surrexerat quotidie inuisebat, eum morem hoc exorsus initio. Instantibus sacris Aduentus solennijs consensu Rectoris domesticum coquum simplicem, piumque fratrem rogauit, vt quippiam sibi pro arbitrio iniungeret, quo se ad Christi Domini Natalem congrue praepararet. Ac frater: quotidie mane, inquit, ad surgendi signum propere expeditus adi templum, Dominum saluta, 160 Erga vulnusla teris Christi pietas. nosque illi commenda. Quod alacriter Isla, cumque fructu eo tempore exequutus; quoad vixit, nunquam in posterum praetermisit. Praecipua etiam religione afficiebatur erga sacrum vulnus lateris Christi: ad eamque religionem quotquot 161 Erga B. Virginem, aliosque Sanctos. poterat illiciebat. Sanctissimae caeli Reginae, Beatorumque omnium obseruantissimus, Sanctum etiam Ignatium Societatis parentem summo colebat studio: ad eum magna fiducia in quouis vsu confugiens, praesens patrocinium semper se expertum 162 Erga S. Ignatium praecipue. contestans. Habebat in cubiculo Sancti Patris effigiem, et ante eam perdiu nixus genibus persistebat. Quanquam id perpetuum erat Islae, vt quacunque conuenires hora, flexis genibus inuenires. Obedientiae studio anno millesimo quingentesimo sexagesimo secundo, cum Collegio Madritano praeesse iussus est, vehementer institit, vt praeficeretur sibi Superintendens: praefectoque Consaluo 163 Obedientiae stu dium etiam erga laicos. Esquiuelio, qui paucis mensibus munus id tenuit; serunt Islam ita in eo Christi Domini personam agnouisse; vt etiam suum Christum appellaret: nec diu praeesse substinuit auiditate cunctis in rebus parendi. Nam et fratribus, qui dabantur comites, parebat coeco quodam obsequio: adeo vt cum aliquando concionantem comes per errorem admonuisset exactam horam, cum tantum dimidiata effluxisset, idque ipse nosset; statim perorarit, ne parendi propositum violaret. Ianitorem nolebat nomina sibi eorum edere, a quibus conueniretur, 164 Corporis afflictatio. sed tantum pro potestate significare, adi Pater ad ianuam, vel in templum, est qui te opperiatur. Vixque ianitor haec protulerat; cum Bartholomaeus ibat. Eademque cura caritatis perfunctus opere, recta in cubiculum recedebat. Iam corpori afflictando genere omni asperitatis quicquid valetudo, atque obedientia permitteret, seuere tribuebat: tantum aberat, vt posset quicquam 165 Externa resugit conuiuia. ex communi disciplina secum laxius pati. Adduci nunquam potuit, quamuis personae graues instarent, vt conuiuia aliena adiret, rogatis enixe Moderatoribus, ne hanc sibi necessitatem imponerent. At Carcerem, at Nosocomium, et quosuis calamitosos sine vlla satietate adibat: quaque auctoritate apud opulentos 166 Calamitosos iuuat. valebat; in leuandis calamitosorum necessitatibus duntaxat vtebatur. Et quanquam indefessus, ardens, spirans vbique pietatem mortales omnes cuperet ad caelum erigere; tamen peculiari amore mendicos, et vlcerosos complectebatur, 167 Feminarum cauetaspectus subleuabat, expiabat: quod vel gemitus miserorum, et lacrimae, tanquam in parentis funere dolenter missae, monstrarunt. Custodiam sensibus eam adhibuit; vt quamuis statim ab tyrocinio Madritum accitus tredecim fere annos in audiendis nobilium ex Aula feminarum, aliarumque confessionibus posuisset; nullam de facie nosset: quod ipsemet Moderatori aliquando aperuit: et facile
crediderunt omnes, qui virum norant. Nec tamen ea seueritas prudenti comitatis 168 Asperitatem cum comitate con unxit. temperamento incommodabat. Hoc studio, per virtutis perfectae curriculum, ad caelestis patriae metam contendens, nec fere aliud in collocutionibus tractans, quam de vita beata, deque modo Deo quam perfectissime seruiendi: quamque fortunata illa esset hora, qua fidelis feruus audiret, Intra in gaudium 169 Mortem contrahit exercendo caritatem. Domini tui; supremum morbum in caritatis occasione contraxit. Nam cum ad Pardum vicinam Madrito Regum Hispanorum amoenitatem Marchioni Barlangae, quae cubicularia maxima erat Reginae Annae, morienti adfuisset; febri statim correptus est: et reportatus Madritum, intellexit sibi quoque adesse supremum diem, ac fortunatum, qualem profecto habuit. Nam cum Sacramentis rite 170 Placidissime moritur. susceptis, commendatitias preces ordientes Patres iussisset tantisper absistere: ac posteaquam aliquandiu grates Deo de acceptis beneficijs magno ardore egerat, reuocasset, iam tempus esse ordiendi preces affirmans; inter eas ab mortali ad vere vitalem vitam placidissime transijt Nonis Octobris. Cuius funus non 171 Funus ab exteris honoratur. inops tantum, sicut praedixi turba sed Aulici in primis, regijque Consiliarij multo fletu, praedicandisque viri virtutibus, et osculandis manibus honestarunt. Parem sanctitatis famam reliquit Cordubae Pater franciscus Gomius Collegij Rector 172 P. Francisci Go mij Cordubae Rectoris mors et laudes. die Sancto Thomae Apostolo sacro: ita fratres ante complexus, ac singulis bene precatus; ac si in suburban um concederet. Cuius ad exequias vltro Episcopus, Sacri Quaesitores, nobilitas cuncta confluxit. Ita accipio virorum grauium, qui nouere, sententia: quamuis aliqua separatim laude cuipiam cederet; complexione simul omnium haud facile habuisse superiorem. Quippe cum procêrum corpus, placidum os, ac plenum dignitate esset sortitus: vt vel ipsa oris specie, oculorum, et vultus habitu, ac decôre actionum, non solum ad venerationem sui intuentes, sed etiamiad modestiam alliceret. In eo homine eminentissima subtilioris Theologiae scientia, sacrarum literarum recondita cognitio, facundia abundans, visque populorum animos pertractandi peracris, ad haec subm issio animi, suique contemptus, simplicitas, prudentia, obedientia, indulgentia in alios, seueritas erga se, ardor iuuandi proximos, familiaritas, coniunctioque cum Deo, ac ceterae virtutes, singulae ad summum exaggeratae, pulcherrimo inter se choro implicitae, tanquam de principatu certabant. In Oppido Frexenali natus, et in disciplina Magistri Auilae virtutem edoctus; eo auctore, primo Cordubae humanam, diuinamque sapientiam docuit: dein Societati nomen dedit anno millesimo quingentesimo quinquagesimo nono, suae aetatis annum quintum et trigesimum numerans. Ac protinus cum vitae nouae 173 Magistri Io. Mantij de eo existimatio. statu, nouo ad perfectissima decora sumpto conatu, prope reliquum vitae in Theologica sella peregit: ea sapientis opinione; vt Ioannes Mantius e sacro Dominicanorum Ordine celeberrimus Complutensis Academiae Professor, si quando consulebatur e Boetica; miraretur quempiam desiderari, vbi adesset Gomius. Christophorus de Royas, et Sandoualius ea tempestate Cordubensis Episcopus, ad Concilium prouinciale, quod Toleti anno millesimo quingentesimo 174 Pontificium di. ploma acriter tuetur. sexagesimoquinto celebratum est, pro Theologo, et Consiliario suo ipsum duxit. Ipse paulopost editum a Pio Quinto Diploma de Taurorum spectaculis, auctoritatemque Pontificiam Cordubae sustinuit. Nam cum pro varijs motibus, ac sententijs, quibus illud Diploma acceptum in Hispania est, Cordubensis etiam Antistes inclinaret, vt flagitanti iuuentuti editionem spectaculi permitte ret; Gomius re domi cum doctissimis consultata, eorum sententias manu cuiusque subscriptas, dat operam, vt reliquae Religiosorum familiae confirment: tum conuenit Praesulem, ac sermonem modeste exorsus, tanquam consilium petitu. rus in re tam graui, atque ancipiti, rationes in vtramque partem proponit, ita argumenta pro obedientia explicans, intendensque, et obstantia euertens, ad 175 Episcopus alio qui repugnans eius adhaeret sententiae. vltimum etiam sapientum sententias in medium proferens; vt Episcopus iterum rogatus explicare, vt con trouersiam vellet, ac pronunciare quid hac in re populo sequendum tuto esset; ingenue responderit, certa sibi euidentiaque videri, quae ille diceret. Tum Gomius: gaudeo, inquit, ex ore accepisse tuo hanc sententiam,
vt eam audaciae contra Ecclesiasticas leges tendentium opponam. Atque Episcopus statim delectos Ciuium aduocat: narrat sibi non ante Pontificij iussi perceptam vim: iam cum plane perceperit; velle omnino obseruari, et censuras ipse quoque intendit. Ita Episcopalis personae dignitas, Pontificiae voluntatis 176 Caritatem erga same, et peste vexatos exercet. auctoritas, pax publica, et christiana modestia conseruata est. Eximiam caritatem erga proximos maxime exprompsit, cum in fame, ac pestilentia, per quam Galleci post Maurorum defectionem ad Granatae Regnum traducti, extra vrbis moenia passim moriebantur. Eius enim opera institutum Nosocomium est, multi in domos priuatorum recepti: et quod refert plurimum, auxilium allatum 177 Sordidum Aethiopem suis manibus lauat est periclitantibus animis. Ipsemet inter ceteros ex Aethiopum genere calamitoso homini adeo sordibus graueolenti, vt nemo sustineret conspectum; suis manibus abluit totum corpus, curauitque industria, et orationibus malam valetudinem. 178 Phthysi laboranti valetudi nem praedicit. Vni etiam fratrum Ioanni Hieronymo nomine, cum iam phthysi contabesceret, dum philosophiae curriculum explicaret; dicitur vel reddidisse, vel praedixisse diuinitus valetudinem. Nam cum aliquando in eum morbo, et curis confectum incidisset; bono, inquit, esto animo, curriculum pro voluntate tuum absolues. Certe is, qui iam proxime aberat a morte, et illud philosophiae pensum absoluit, ac dein theologiam docuit, postremo Concionatoris laboribus suffecit. Inter haec rebus per Hispaniae Prouincias, et maxime per Lusitaniam 179 P. Valiguaniin India Boreali res. vno tenore fluentibus, eoque etiam silentio praetereundis, quod huius anni, et consequentium literae magnam partem intercidêre; Valignanus in India borealem tractum inuisens, Collegio Bazainio ceteras circa sedes Damanensem, Tanaënsem, ac Bandorensem subiecit: itemque duas hoc anno additas Sancti Thomae, et Sanctissimae Trinitatis. Compertoque post intermissam a Patribus curam Neophytorum iam paulatim illos ad Ethnicismum redire, ac vel ipsum baptismum contemnere; cum Archiepiscopo conuênit, vt Nostri hîc quoque, vt Curionum auxiliarij, illam procurationem reciperent, sic vt omnibus praeceptis Ecclesiae, Sacramenta apud ipsos suscipiendo, Christiani satisfacerent. Tanaa, Bandora, Trinitas in Insula Salsetta continentur. Duae enim Salsettae sunt continentes prope Goam, et Insula prope Bazainum circiter viginti leucarum circuitu admodum fertilis. In hac Insula ad vetustam sedem Tanaënsem nuper Bandorensis accessit per occasionem fundum procurandi Goani Collegij ad animos agricolarum excolendos instituta. In sede Trinitatis, quem Pagum Patres olim ex conuersis ad fidem Ethnicis condiderant, puerorum quoque educationem, 180 Puerorum agricultura. et agricolturam restituit. Agricoltura erat haec. Pueri orbi parentibus, alijque ex indigenis, qui in contubernio educabantur, solebant olim quotidie post scholam catechisticam in agrum educi orizae excolendae. Quod facile erat pueris, cum ibi orizae sic seminaria instituantur, ac singula dein germina manu disponantur per agros; vt alibi caepae, aut brassicae. Eius laboris prouentu non ipsi modo alebantur in praesens; sed etiam seponebatur pecunia, vnde victitarent adulti. Itaque considerans Valignanus exiguo vnius Fratrum labore posse 181 Damani Templum aedisicatur in omne vitae tempus inopi genti, et animi, et corporis quaeri subsidia; neutiquam fugiendum eum laborem duxit. Sancti Thomae sedes prope Bazainum sesquileuca est. Damani, ad idoneam Indorum institutionem, dedit operam, vt proprium illis Templum aedificarentur extra oppidum. His rebus compositis 182 P. Valignanus Goam redit. Goam in aduentum nauium opportune reuertit incendio ingenti sedando. Naues quatuor e Lusitania appulerant: supra mille et quingentos in itinere morbo 183 Nostri inaegro rum obsequio mortui per Lusitanas naues. absumptis, non sine damno etiam Societatis. Nam simul obiere viri lectissimi, ac nominatim lecti, vt possent alijs praecsse, Rodericus Suarius, qui amplius mensem in Proregis naui febri aestuans nunquam intermisit solari aegros, et expiare: tum Marcus Pelatius, et Christophorus Soërus, et ipsi non tam vi mali, quam laboriosa, et irrequieta caritate afflicti. Antonius vero Nigrius ita extenuatus 184 Antonij Nigri eximia caritas Goam attigit; vt non multo post decesserit. Huius caritas plane in stuporem egerat Vectores, cum vilissimis mancipijs, etiam Mauris, magna humilitate, ac summis laboribus vilissima ministeria exhiberet. His ergo quatuor egregijs
Sacerdotibus ea nauigatione amissis, duo superfuere Laurentius Pignerius, ac losephus Forlanettus, cum Alphonso Lucerna nondum Sacerdote. Nam tres praeterea Sacerdotes, qui pariter e Lusitania soluerant, Laurentius Mexia, Matthaeus Lopius, Iacobus Pintus, et Amator Acosta laicus, Mozambico Indiam praeteruecti recta Malacam pertendêre. Goamvero ingenti aegrotantium numero aduecto, postquam ijs prisca sedulitate ad morbum excutiendum Goani Socij praesto fuerant; etiam emendicarunt per vrbem stipem, vnde 185 Controuersia Goae orta ex Regijs literis. inopiam, ac praesertim nuditatem leuarent. Ceterum Roderico quoque Laurentio de Tauera in eo itinere mortuo, qui Prorex mittebatur, Goae controuersia periculosa extitit. Num regiae literae aperiendae essent, in quibus dicebatur suc cessor. Quippe literarum fasciculus ab Rege venerat ad Archiepiscopum inscriptus: in quo fasciculo haud dubie intelligebatur inclusas literas de more plures, cum inscriptione ac nota, quo quaeque loco aperiendae essent, ad supremum Indiae Magistratum susficiedum, si mors palam declaratos rapuisset. Archiepiscopus quoque iam erat mortuus cum delatus fasciculus est: tamen eo resignato, nihil praeter successionum codicillos repertum est. Post Antonium Noroniam Proregem Gubernatoris nomine administratio penes Antonium Monim Barrettum erat, non admodum Vulgo, aut Nobilitati probatum. Is vero pernegabat codicillum aperiendum, vnde intelligeretur, quem Rex Roderico Laurentio primum sufficeret, ac prorsus neminem posse iure substitui. Primum, quod in literis regijs ad Archiepiscopum missis nihil erat adscriptum, cui nam (Archiepiscopo sublato) reddendae essent literae: deinde quia Rodericus Prorex obierat non modo antequam administrationem capesseret, sed etiam antequam iurisdictionis suae fines intraret. Denique sibi id tantum a Sebastiano scriptum, vt Prouinciam Roderico traderet, nullo praeterea nominato. Contra Ciuitas, plurimique Nobilium, ac Plebis, partim odio praesentium, partim spe commodi plurimi, vt fit rerum nouarum studio, reserandas omnino contendebant: et apparere voluntatem Regis eam esse, vt postquam vel Rodericus Laurentius, vel eae literae in Indiam peruenirent, Barrettus administrationem non obtineret. 186 Valignanus po liticis se rebus immiscere refugit. Valignanus tum sua sponte, tum Euerardi mandatis, cum Roma abijt, animum prorsus obfirmarat, ne se ciuili administrationi vllo modo immisceret. Itaque statim vt contentionum vidit initia, in Cioranum Insulam secedit, monitis Patribus, quos ad consilia adhibebat, vt se apud Praetorem, ac Proceres, si forte ab ijs requireretur, excusarent. Die postero literae in Cioranum a Praetore deferuntur, Dei, et Sebastiani Regis nomine obtestante, vt statim repetat Goam: Ciuitatem in armis esse: omnia plena perturbatione, et tumultu: nec restare nisi ab ipso remedium. Idem multi Viri principes scribunt, et multi ad ipsum conueniunt imminentem calamitatem ostendentes. Excusare se Pater, ac docere quid suae professionis sit: testari, quamuis Goam iret, nullo pacto se decidendae causae interfuturum. Sed postridie a Praetore literae ita graues, et insuper tot ab ipsis Nobilibus, atque etiam Collegij Patribus obtestationes perlatae; vt visum sit nullo modo committendum, si quid, quod aperte impendebat, calamitatis eueniret, vt videretur saluti publicae tanto in discrimine defuisse. Goam igitur 187 Procerum iutsu, et Patrum hor tatu Goam re uertitur. reuersus, consulit Patres quid agendum sit. Omnes summo consensu nequaquam tergiuersandum censent. Quod ceterarum Religionum Praesides detrectabant in consilio interesse, nisi ipse quoque accederet: ac Ciuitas ita erat distracta, ac perturbata; vt necessitas, et caritas cogeret remedij viam tentare: cum praesertim omnium ordinum mortales ipsum ad consilium vocarent. Ergo cum rursus Praetoris animum frustra fatigasset; coactus est consultationibus interesse, 188 Consultores e. ligere renuit. et sententiam dicere: quod item Religiosi alij se tacituros, eo tacente, profiterentur. Ergo statuitur, vt vigintiquinque Viri deligantur, ex quibus duodeni partim iurisperiti, partim theologi sint: duodeni nobiles, vnusque praeterea ex Clero. In qua electione nullo pacto perpelli Pater potuit, vt suffragium ferret: publice iureiurando testatus, se nec stirpem, nec studia, et facultatem personarum nosse. Euicit igitur hac constantia ne eligeret: sed quominus in duodenis
189 In duodenis Consultoribus ipse eligitur. sapientibus eligeretur prohibere non potuit. Nam ex tribus et triginta, qui consilio interfuere, cuncti ad eum, vno excepto, detulere suffragium. Tum vigintiquinque lecti eodem inclusi conclaui, viginti prope horarum deliberatione 190 Consultorum decretum P. Valign no tribui tur. decernunt successionum literas nequaqum aperiendas. Omnes hunc causae finem Valignano tribuere: neque ipse inficiatur: profitetur potius, nihil ab se ad eam diem, quod in maiorem cederet vtilitatem publicam, et Dei gloriam gestum. Nam haud dubie arma ciuilia, quae barbaris voluptas, et occasio essent 191 Religiosi cogum tur aliquando politicis rebus immisceri. prohibita. Et quanquam non nemo alium cupijsset exitum; tamen vulgo vtri. que parti satis est factum. Haec fusius retulerim, vt inte ligant, qui tantopere vitio Societati vertunt publicarum causarum tractactionem; quam saepe incidant graues casus, in quibus cessare nefas sit: atque etiam Principes, ac Ciuitates recognoscant ab se ipsis religiosos Viros ad ea negotia adigi, quae deinde criminentur. Ceterum in ijs vltimis terrarum recessibus ad tuendos Neophytos omnibus externorum, 192 P. Georgio Ca strio Neophytorum cura mandatur Ethnicorumque obnoxios iniurijs, et beneficijs etiam pelliciendos infideles, necesse erat aliquam ciuilium causarum speciem tractare. Quod officium, quia totum christianae rei statum, progressumque continebat; quo accuratius fieret, cum adhuc Goani Collegij Rectores, ac Franciscus Rodericius omnium 193 P. Dominicus Syluius Prouin ciae Goanae pro curator instituitur. studiosissime, acerrimeque tractassent; certo homini nulla alia procuratione occupato, Visitator committendum ratus, Patri Georgio Castrio delegauit. Pater Christianorum is Procurator vocatus est. Totius quoque Prouinciae Procurato rem a Goani Collegij Procuratore secretum instituit Dominicum Syluium, vt diuisa onera melius ferrentur, et fructuosius. Ad hunc non solum Collegiorum Prouinciae, ac domiciliorum causae apud Goanos Magistratus tractandae pertinebant; sed etiam vtensilia, et commeatum mature comparare, atque, 194 P. Valignanus linguasnostros addiscereiubet vti opus foret, transmittere etiam in Malucum, et in Iaponiam. Porro ad Religionem amplificandam summe necessariam ducens linguarum popularium notitiam; huc maxime incubuit Pater Visitator, vt plurimi eas ediscerent, Itaque 195 Linguae exercitationes. Socios octo Punicali in ora Piscaria constituit, qui linguae Malabricae operam darent. Totidem Margani in Salsettis iam ante locati ita in Canarinae studium incubuere, vt sex spatio mensium conscriberent, haberentque orationem in eo idiomate. Profectum iuuit cura ab omni alia studiorum meditatione aliquanto tempore in eam vnam exercitationem collata: atque vbi primum aliquam linguae notitiam adepti sunt; quotidie certo tempore cum indigenis colloquebantur. Qua diligentia, itemque arcte obseruantes in domesticis quoque sermonibus ne nisi communi regionis lingua loquerentur (adiuuante ante omnia sanctos conatus Deo) breui auditi sunt in templo Canarine verba facientes, laetissim is, et summas grates agentibus Christianis, quod ipsorum causa tantum laboris suscepissent, non adiutos modo se, sed et cohonestatos interpretantes. Poenta quin etiam e gente, cum id beneficium Canarinis versibus celebrasset; publice concini ij versus non a Christianis solum, sed ab Ethnic squoque coepere. 196 In Colonia Sam cti Thomae pri marum literarum schola instituta. In Colonia Sancti Thomae constituta est, quam promiserat Visitator, primarum literarum schola, et absoluta aedes sacra in vsum coepta Neophytorum: natalique Deiparae, cuius titulo insignita est, primum Diuino sacrificio cerimonia celeberrima, et populi frequentia maxima consecrata. Oram Indiae meridianam 197 In Oris Indiae Meridianae pri ma Ecclesia, et Societas viget. Prouinciali Roderico Vincentio inuisenti vsque eo Christiani, et Patres Piscariae probati sunt; vt scriberet, videri sibi in alteris primam Ecclesiam, in alteris primam Societarem videre. Vni Patrum Trauancoriensium non solum recta facere, sed etiam pati iniqua propter iustitiam contigit. Nam cum Ethnici delubrum 198 A Trauancoriem si Regulo vnus Pater vapulat. aedificarent e regione Christiani templi, et prohibere opus Pater conaretur; illi Regulum sic incitarunt, vt repente homo acerbus, praeterquam Ethnicus, multis stipatus armatis, post indignissimas contumelias, primum interpretem, deinde etiam ipsum Patrem immaniter contuderit verberibus. Quae Dei famulus, cum 199 Et Gaspar Pais a praedonibus. ille tractus in ditione Ethnicorum sit, iam pridem assuetus talia expectare sic pertulit; vt iterum Fani aedificio disturbato nequaquam siuerit impium opus eo perfici loco. Gemina his ab latronibus pertulit Gaspar Pais. Dum materiam ex
200 Angelina arbor Cocini num quam senescens. arbore, quam Angelinam vocant nunquam consenescentem in Cocinensibus syluis conquirit, ex qua fores hodie Farnesianae Basilicae Romae spectantur, Praedonibus irruentibus, vna cum comitibus, plane relictus est nudus. Quod facinus adeo ipsis Ethnicis indignum visum est; vt vnus inter eos princeps statim omnes curauerit vestiendos, et pauerit liberaliter: et Christiani Palurtenses, qui Gasparem suis cariorem oculis habebant, armati concurrêre ad Pagum, in quem latrones secesserant: nec ab vi minitanda destitere, donec (vniuersa praeda restituta) 201 Martinus Ochioa Archite ctus, et Sculptor Cocini moritur. Praefectus Pagi etiam puniturum se noxios fidem daret. Cocini frater Martinus Ochioa Hispanus obijt, multae vir virtutis: sed eo praecipue memorandus, quod architectus, ac sculptor eximius in ea peritorum artificum solitudine vniuersae Prouinciae ad humanas necessitates, et diuinum cultum plurimo vsui fuerat. Duo egregij Sacerdotes obiere Goae, Marcellus Vasaeus, qui post 202 Marcellus Vasaeus, et Nicolaus Nunnius Goae occumbunt. multas Europae Prouincias religionis causa peragratas, cum Visitatore in Indiam venerat: et Nicolaus Nunnius vnum et triginta annos in Societate Domino famulatus, eorum que in Moluchis sex et viginti in laboribus maximis, et aerumnis, earum gentium linguas callens optime, gnauus, ac fidelis operarius, et plurimorum filiorum Christo et Caelo parens. Nam vno interdum mense infantes intra bimatum ad nongentos baptizauit: ex quibus alijsque reliquo anni tempore consignatis amplius ducenti annuo interuallo saepe erepti in caelum sine dubio 203 Balthasir Iopius ex laponia Goam venit. emigrarunt. Exhilarauit Goanos Patres Balthasaris Lopij ex Iaponia aduentus, non solum ob paratam in ijs regnis messis vbertatem, quam narrauit; sed quia praeter spem aduênit. Nam cum moesti omnes essent Patres, quod nullas eo anno accepissent literas ex India vltra Gangem: quod naues serius inde Cocinum appulsae, ibidem hiemare cogebantur; Balthasar, id praeuidens, cum e regione Ceilani insulae peruênit, descendit in littus, sexque et viginti dierum terrestri itinere, non sine graui periculo, per Maurorum, et Ethnicorum terras 204 In Iapon iam cum tres decim Socijs, et Petro Raimone a Valignano remittitur. Goam perrexit. Adeo sedula, et audens est caritas. Visitator cognitis Iaponiae incrementis, et prouentus spe, tresdecim Lopio Socijs traditis, eorumque adolescentioribus quinque Seminario Iaponicae linguae inchoando, etiam Petrum Raimonem misit, vt tyrocinium informaret. Malacae quatuor accessu, quos supra nominaui, cum iam Socij nouem, quorum sex Sacerdotes numerarentur: 205 Malacae Colle gium instituitur et Rex, quamuis assignati reditus eius voluntati non responderent, ita cuperet, quae adhuc statio fuerat; Collegium censeri coepta. Idque post Goanum, Cocinense, Bozainium, Marganense, quintum prouinciae Indicae Collegium 206 Malaca diuinitus ab hoste Aceno seruata fuit. Ipsa porro Malaca prope diuinitus videtur hoc anno per hostem seruata. Nam cum Aceni, qui eam obsidebant ab Zamorino parari Goae classem ad subueniendum admoniti, statim recessissent; paulo post ita misere tempestate iactata, ita afflicta peruênit classis, vt si hostis perstitisset, ipsa pariter, atque, 207 Episcopus Car nerius in Societatem ad mit ti instat. vrbs vltimum in discrimen ventura fuerit. In Insula Macao Episcopus Carnerius, qui vehementer instabat, vt liceret sibi infulis Episcopalibus positis vitam sub obedientia Societatis finire, insigne boni Pastoris documentum ostendit. Sina Bonzio adolescente Macai baptizato, Cantonienses Mandarini irati, detentis 208 Cantonienses Mandarini baptizatum Bonzium a Lusitanis repetunt Lusitanorum nauibus, cogunt eos polliceri se Bonzium dedituros. Hi cum promisissent, et virum e suis nobilem vadem reliquissent; Macaum peruecti Neophytum ex Praefecto Macaensi flagitant, quem Patres Episcopo tradunt, vt ipse videret, quid facto opus foret. Episcopus, Lusitanis, ac Praefecto instantibus, negauit sas sibi esse hominem dedere in manifestum animae exitium. Dum hinc, atque hinc acriter certatur studijs, infert se Neophytus medium, ne damnum Christiani mercatores aliquod ingens facerent, vltro ad Mandarinos perrecturum se ait, Deoque iuuante, vitam citius, quam religionem Christi 209 Bonzij neophyti ad fid em fatendam ardor. amissurum. Episcopus animaduertens rectam iuuenis mentem, et anceps alioqui negotium; nullo suae aetatis, et valetudinis attritae respectu, statuit cum iuuene Cantoniam proficisci, ac sistere se Mandarinis, quamuis superbissimos nosset. Profecti, et fide publica ad Mandarinos admissi, in ipso ingressu satellites quidam Mauri manus in Neophytum inijciunt, non sine periculo Episcopi, qui se
210 Idem a Mandarinis acriter verberatur pariter offerens, nullo modo a se volebat amittere. Statim tyrunculo Christi quatuor et viginti verbera infliguntur. Adhibent hunc in vsum arundines igne tostas, adeo graues, vt sena modo verbera, si tortores volunt, hominem conficiant. Bonus confessor assidue inuocabat Iesu nomen, rosarij cruce ad os admota, 211 Fidem constam tissime profitetur. nec quicquam ex eius ore expressum est aliud, quam se Christianum esse: eamque legem suscepisse, quod vnicam existimaret viam in caelum. Post verbera traditur in carcerem. Episcopus nullo modo in faucibus luporum ouiculam 212 In carcerem truditur. volens relinquere, ita adnisus est; vt ad Aitanum, qui praeest iurisdictioni externorum, et rebus maritimis, causa deferretur: idemque, cum dicenda foret causa, 213 Ab Episcopo consociatur. interfuit animum iuueni facturus. Denique ita amicorum, quos Lusitani adhibuere, deprecatione, pecuniaque, efficaci vbique machina, laboratum est; vt iuuenis octoginta plagis, sed arundine tenuiore multatus, Cantoniaque interdictus, 214 Iterum verbe ratur, ac dimittitur. Episcopo redderetur: qui protinus ambo laeti, cum praeclaro altercaritatis, alter constantiae triumpho, non inglorij apud Deum et homines, Macaum reuecti. In Molucis magnam Lusitana res cladem, Christiana non minorem accepit. Arx 215 Res Molucenses Ternatina, quam Babu Mahometanus Rex, ob intersectum ab Lusitano homine suum parentem, annum iam septimum obsidebat, auxilio ex India partim lentius 216 Arx Ternatina a Babu Ma hometano ca pitur. misso, partim tempestate intercluso, hosti tradita est: facta potestate, atque etiam nauigijs suppeditatis, quibus Lusitani quo placitum esset abirent. In ea obsidione perseuerarunt constanter Socij terni, aut quaterni, non solum Sacerdotum, ac religiosorum fungentes muneribus, consolando, et confirmando oratione, 217 Nostri non so lum Sacerdotum, sed et militum munere funguntur. ac diuinis mysterijs milites, curando aegrotos, pacem et consensionem fouendo; sed etiam propugnatorum, ac militum Necesse enim erat, cum arctissime premerentur in summa paucitate bellatorum, ipsos quoque nocturnas excubias agere, et statione tueri armatos. Quin etiam e commeatu, quem Goani 218 De suo commea tu alios substem tant. Patres industria, et caritate constantissima vijs omnibus ad eos summittebant; saepe non tenuiores modo obsessorum, sed ipsum quoque Praefectum aluerunt: vt haud dubie eorum virtute, ac pietate Patrum, ceteraque ope, praesertim Marci Prancudi, qui Socijs praeerat, obsidionem tamdiu arx omnibus rebus immunita 219 In Nostros Ar cis proditio ab ipsis prodi toribus reijcitur. sustinuerit. Et tamen, qui arcem dediderant, Praesidij Principes, ad leuandum suum pudorem, non puduit mox in Prancudum deditionis culpam referre. Adeo nulla calamitas est, quam non gaudeat infernus hostis in hanc sibi tam odiosam Sodalitatem aliquo modo reijcere. Mentiebantur adhortatum publice eum milites, vt seruirent tempori, et ad augendam inuidiam in suspicionem vocabant Castellanam originem. Id quidem verum est, inconsideratius fecisse 220 Aliquam cau sam P. Prancu dus ad id inca ute dedit, sed coactus. Prancudum, qui consultationi de arce dedenda interfuisset, Verum quid ageret vir rectus, et integer, cum illimet compellerent, qui ex eius sententia patrocinium sibi quaesitum ibant? Quid porro censeret, nisi quod ceteri cum bellicus apparatus, commeatusque defecisset, neque sperari auxilium, nisi decem post menses ex India posset: hasque omnes difficultates hostis cognitas habens grauius obsidionem intenderet? Ceterum non tam mirum est id quoque in Societatem reiectum crimen, quam quemquam inueniri cordatum, qui calumniam auribus admittat. Etenim quamuis, vt dixi, non dedendae, sed tandiu conseruandae arcis auctor, et causa Pater fuerit; fac tamen suasisse dedendam. Num igitur si ego imbellis Sacerdos id, quod mihi videtur, pronuncio; ideo tu peritus belli, Arcique tuendae praefectus, eam, si dedinon oportet, dedes? Ac vacare te existimabis culpa, quod me male sentientem potius sequutus sis, quam coercueris? Tumque etiam vocabis in suspicionem genus, quod ante vel suspiciosum non fuit, vel te certe debuit facere cautiorem? Profecto incredibilis saepe est calumniantium inconstantia: et tamen calumniae creduntur, fide mortalium 221 Ne suspicandum quidem id erat de Nostris. ad deteriora procliui. Sed hîc alia defensione opus non est, quam, vt proponatur cuique quae res Patrum, quae militum ageretur. Illi non homini militabant, sed Christo, non stipendium mortale, sed aeternum spectabant. Ad haec longe amplius centies mille hominum per eas Insulas Christiani agebant, ab ipso in Christo summas per aerumnas, et discrimina geniti: plurimi paratissimi erant ad
suscipiendum sacrum lauacrum, vbi catechistarum copia adesset. Qui igitur dolor pios Religiosorum animos conficiebat, cum post relictam Europam, tot decursa Oceani spatia, tantasque partas caelo merces, vno ictu viderent cuncta euerti? Postremo maior fuit ipsius Prancudi virtus, ac notior fides, quam vt ei potuerit labes vlla adhaerescere. Ac ne ceteris oris ea obesset calumnia; obstructo auxilijs externatum nationum aditu, Valignanus eo, quem supra retuli, modo, 222 Nostri cum Lusitanis Ternate in Ambo inum secedunt. prouidit. Ternatina arce cuncti Patres pariter, ac Lusitani secessere in Amboinum. Ea vnica restabat arx Lusitanis in latissimo illo mari, et numero maximo Insularum. Christianorum multi eo sequuti. Hoc grauissimum in Molucis acceptum incommodum solabantur aliqua ex parte Iaponicae Ecclesiae incrementa. 223 Res Iaponiae. Frater Bartholomaei maior Rex Arimanus, cum iam diu non abhorreret a Christi lege, tandem animaduertens rerum Bartholomaei cursum, et magnis vbique 224 Rex Arimanus ab Almeida baptizatur, et vocatur Andreas. auctibus spargi Christianam fidem; Cocinoco accersijt Almeidam, quo familiariter dudum vtebatur, vt ab eo doctrinam fidei, et baptismum acciperet. Dominico die Sanctae Passionis, cum alijs multis regni Dynastis baptizatus, et Andreas vocatus est, inde Regina, alijque super alios e populo, vt sex spatio mensium 225 Idolorum Fanum in Ecclesiam consecratum. facile ad quindecim millia peruenerint. Praecipuum Templum ex Arimanis, quae ante impietati seruierant, pietati dicatum. Multae per Pagos, et Oppida Cruces erectae. Filius quoque Michaelis Amacusani Principis ad baptisinum venit, cui nomen Ioannes factum. Opportune ad tantam messis vbertatem 226 Regis Amacu sani filius baptizatur, et Ioannes nomi natur. legendam auxilio peruenere ab Alexandro Valignano missi tres Sacerdotes, Antonius Lopius, Christophorus Leo, et Alphonsus Consaluius. Et is, quia diuersam ab Socijs nauim conscenderat, ad diuidenda pericula, in ipso conuersionis Arimanae Cocinocum praeuectus, postridie ducentos magna sua voluptate 227 Trium Nostrorum suppetiae et fructus. baptizauit: moxque ei addictus muneri, dum Almeida, et alij periti linguae catechesibus occupantur, ante Sociorum aduentum, non sine dolore suam incusantium moram, ad quinque millia vitalibus vndis aspersit. Ad Facatenses Christianos 228 Quinque millia baptizantur ex Insulis Goti Pater Melchior Figeredius reuisendos transgressus, praeter ceteros, duobus nobilibus Dynastae in Regno Cicugeno primarij familiaribus christiana dedit initia. Quorum alteri Leoni, alteri Damiano inditum nomen: 229 Et in Regno Cicugenoduo Nobiles, qui praedicatores fiunt. qui statim pariter Christiani, pariter praedicatores effecti. Maioris fuit momenti conuersio vnius Cuximoti, qui sunt velut columina Sectae Itcoxorum. In Insulis Goti cum Princeps Aloysij Pater grauiter aegrotaret, misit Aloysius nauim in Firandum, vt vnus Sociorum illuc properans conaretur senem, vel suprema hora ad vineam Domini compellere. Profectus est Frater Arias Sancius: qui tametsi Regulum mortuum inuênit; tamen Aloysio duce loca Christianorum 230 Arias Sancius Integrum Pagum baptizat. Iustrauit: alios consolans, alios confirmans in fide, alios conuertens. Vicinum, pagum iam ipse Aloysius erudiuerat. Nam cum a Daemonibus vexarentur diris modis; denunciauerant Domino Ethnico se velle aut sedes alio transferre, vel fieri Christianos, quod audissent nihil contra Christianos daemones posse, Cumque Toparcha permisisset, ne pagum incolae desererent, Christianos fieri; Aloysius, baptizatis infantibus, ceteris nomina imposuerat tantum, et christiana praecepta explicarat, iussis christiano more viuere, et baptismum 231 Viginti Nobi les sanctam Sodalitatem instituunt. a Patribus postulare: quippe qui de adultorum praeparatione rectius iudicarent. Ita omnes a Sancio perdocti baptizantur. In Regno Bungensi maxime ob Sebastiani baptismum religione florere incipiente, Vsuqui circiter viginti Nobiles conuenere quandam in Sodalitatis formam, vt diebus Dominicis post sacrum, et concionem, vnus in orbem alios conuiuio exciperet, ea lege, vt nulla de re fieret sermo totum diem, nisi de rebus diuinis, deque falsis idololatrarum rationibus refellendis. Quae exercitatio ita Christi tyrones exacuit; vt nemo, vel e veteranis Bonzijs, cum eorum quopiam certamen auderet committere. 232 Rex Bungi amicus Begina inimica Chri stianorum. Ceterum si omnis praeteriti aeui lustretur animo cursus, rara occurrent secula, quibus dum Principum quidam egregie virtuti, ac religioni fauent, non item extiterint, qui conatibus eorum omni ope obstarent. Nam et Daemon, et Deus aduersarios volunt esse virtuti: ille vt opprimat, hic vt coronet, In Bungo
notabile par diu certauit: Rex pro Christo, Regina vxor eius pro Satana: cui lezabel christiani nomen fecere, ex nobili illa, vt est sacris in literis, interfectrice Prophetarum, quam haec importunitate gemina referebat. Haec nunquam destiterat Regem fictis criminibus contra Patres, et Christianos extimulare. Sed Sebastiani baptismo vehementius acta in furias, vehementius adoritur: occasione 233 Regina Bungi Iezabel a Christianis vocabatur. accepta ex religione Neophyti, cui Stephanus erat nomen. Is a Dynasta Meacensi, cui vna filiarum Iezabelis (sic enim et nos reginam appellabimus, quoniam aliud nomen non proditur, et id congruit) nupta erat, iussus Idolum apportare, negauit id sibi licere: cumque Dominus, vt prudentior, alium e tamiliaribus Ethnicis ad illud afferendum misisset; Vxor matri, quam patri longe 234 Stephanus Neophytus Idola portare recusat. similior, notata re, iterum post paulo occasionem quaerens, ire Stephanum iubet, et quaedam sacra Idolorum, quae Maboris ibi vocant afferre. Nihilo secius negat Stephanus id sibi lege christiana permissum, quin potius sanguinem effusurum, quam talia exequuturum iussa: alia imperaret, si vellet Christianorum obsequia experiri. Quae non solum constans responsio, sed paulo acrior mirum quantum impotentem feminam incitauit. Continuo ad lezabelem querimoniam 235 Iezabel cum Rege coniuge de hoc comque ritur. defert: haec ad Regem forte absentem mittit, tandem aliquando videat, quod genus hominum alat in regno. Perire sacra Iaponica, contemni cultos in tota antiquitate a Patribus, ac maioribus Deos: solui obedientiam, et imperia: nil demum peregrina religione, nisi contemptum Deorum, et Principum doceri, et contumaciam, et perturbandorum, ac perdendorum regnorum vias. 236 A Rege non au dita ad filium Regni administratorem exclamat. Vbi apud Regem tam longinqua familiaritate Christianorum, et scientia diuinae legis praemunitum, parum proficit; Principem aggreditur, cui iam Pater administrationem regni cesserat. Nam vt perexigua est in Iaponia fides, non solum inter alienos, sed etiam inter intime coniunctos; solenne est, vt Patres mature cedant filijs rerum potestatem, quo parricidia anteuertant. Princeps igitur 237 In Iaponia Principes administrationem filijs cedunt, et cur. Bungensis iam rerum potiens, vt erat totus in potestate Matris, et Sorores supramodum amabat; ab his, et Proceribus Ethnicis facile impellitur, vt Stephano neci addicto vetaret imposterum fieri Christianos: quando appareret contumaciam per eos irrepere. Interim parentes ac propinqui Stephanum fatigare cum lacrimis, ne sibi, et ipsis perniciem creet. Dominae affirmanti satis sibi fore si semel iussa exequatur, semel obtemperet; contestatus nunquam obtemperaturum imposterum. Denique ne Ecclesiam Bungensem secum trahere in exitium 238 Stephanus constanter se gerit. velit. Ille firmior scopulo inter procellas, et fluctus, noctu ad Ecclesiam adibat, precibusque ad Deum fusis, et colloquijs Patrum constantiam nutriebat. Nocte, quae diem praecessit, quo die mactandus erat, ad Capralem abijt, vt confiteretur de peccatis, et animum compararet ad mortem, certus non repugnare, neque cum armis cadere Iaponum ritu, sed Christianorum more Martyrum 239 Suadente Caprali Funaium secedit. pofitis genibus expectare carnificem. Verum Caprali multum et precibus, et rationibus, ac demum Sanctorum exemplis vrgente, vt tantisper secederet, pactus si forte in Cristianos impetum Ethnici facerent, vt sibi res denunciaretur, quo ad partem martyrij ipse quoque accurreret, Funaium secessit. Capralis quo statu res esset videns: nec Iezabeli, deque eius factione Bonzijs, Tonisque 240 P. Capralis Ste phani causam apud Reges Pa trem, ac filium agit. causas defuturas; christianum populum in dies nouis tanquam violati obsequij criminibus onerandi, aperte agendum statuit. Reges patrem, ac filium edocet, quod in ea re Stephanus iussa abnuisset, omni vacare culpa. Nam ficut fere inter Iapones, qui vnius est cordis, nullius cordis dicitur; ita inter Christianos hominem duplici corde abominandum esse, non minus quam si ita natum esset monstrum. Quippe diuinam legem in vero sitam, caritatis conciliatricem, 241 Fides Christia na a dissimula tionibus abhorret. fidei, humanique commercij alumnam, virtutum omnium perceptricem simulationem, dissimulationemue, praesertim in religionis professione non pati: neque vllum e diuinis praeceptis volari fas esse. Idque vsque eo esse certum, vt oporteat Christianos ad hoc dogma contestandum paratos esse vel vitam profundere. Imperia lege Dei non solui, sed contineri: cum Deus auctor ordinis sic perque eum Reges regnent. Sed vbi homines Deo contraria imperarent;
242 Deo potius, quam homini bus obtemperandum docet. clare ipsos Reges pro sua sapientia perspicere, vtrum aequius esset Deo, an hominibus obedire. Itaque palam denunciarent, vellent ne Christianos suis in terris hac lege viuere: vt possent Patres statuere, quid sibi consilij capiendum esset. Ad haec senior Rex respondit aequa postulari, et iam diu sibi nota. Quod 243 Regis Patris religio. si minus nobilem de diuina lege opinionem haberet; nequaquam fuisse in eam daturum filium. Verum cum illum baptismo subiecit, ea causa fecisse; vt quamplurimi succrescerent suis in regnis Christiani, et lex caelestis latius funderetur. Ceterum in eo peccasse Stephanum, quod causam, quare non parêret, non mitius 244 Rex filius cum parente consen tit. explicarit. Daturum autem se operam, vt cuncta tranquillarentur. Consimilia his respondit Princeps: insuper professus se intelligere in Iaponicis religionibus nihil inesse solidi, quanquam externa specie videretur quicquam eis tribuere, ne prisci ritus omnino abolerentur: neque in animo sibi fuisse in contumacem iuuenem eo animaduertere, vt contra Dei legem iret; sed tantum vt exemplum contumaciae vindicaret. Sed quando iam cognouisset talia iussa diuinae 245 Tempestas a Iezabelc excitata sedatur. legi aduersari; neque se, neque Reginam, aut sorores in eo genere Christianis molestos fore. Ita sedata tempestas est, partim laetitia Christianorum, partim moerore: quod martyrij palma iam spe praecepta exciderent. Addidit subinde Numen suae religioni caeleste firmamentum. Occupata Vsuqui ab Daemone 246 Iamabuxi qui fint. Ethnica femina, accersitur Iamabuxus ad eam liberandam. Sunt Iamabuxi, quod alias indicaui, inter Iapones genus hominum pessimum, familiaritate daemonum ita deuincti, vt ijs se videndos varijs formis, ac saepe horrificis Daemones praebeant: quos illi obsequijs, et sacrificijs promittendis (hoc enim amant superbissimae belluae) nunc immittunt in quae volunt corpora, nunc euocant. Statim vt Iamabuxus adfuit; ingens hominum multitudo spectatum accurrit. Interfuit et Christianus Ioannes Gorus nomine: neque ille e religiosissimis erat. 247 Daemon in aenergumena Ethnica Chri stianum timet. Daemon hoc sentiens, exerta foede lingua, irridens, et intuens Iamabuxum: Ades tu quidem, inquit, magna fiducia, fore vt tuis digitorum contorsionibus, ac cetera gesticulatione hinc me euoces: sed abeas licet, nemo me exturbare hinc potis erit, praeter improbum illum Ioannem, qui habet in sinu quiddam, quod me vehementer terret, et cruciat: id erat Sanctissimae Caeli Reginae effigies, quam pauci sante diebus a Patribus acceperat, et Sancta Crux. Ad eam 248 Deiparae imago Daemonem ab aenergume na expellit. vocem, ceteris attonitis, sumpto animo Ioannes infert se propius, ac prolata Deiparae imagine, super aenergumenam signum Crucis ea figurat, Dominicam orationem pronuncians. Tremere Daemon, horrendos motus edere, raptim toruos in sacram imaginem oculos conijcere, ac protinus claudere quasi offensos, 249 Eundem acriter torquet. vociferans, vt improbum illum hominem de medio tollerent: tanto obluctari impetu, vt quatuor robusti homines vix continerent. Christianus territo monstro iterum ac saepius repetenda oratione Dominica instare, nec absistere malignus ille spiritus, quoad exclamauit, se manere diutius non posse: secederet Ioannes Gorus, se illico abiturum. Cum secessisset Ioannes versus ostium, ac iuberet exire; iterum Daemon stomachans, clamauit: Vnde egrediar, si tu perstas in ianua cum Cruce e collo pendente? Non erit, inquit Ioannes, quod 250 Aenergumena liberata, cum viro, ac filijs ad Christianam fidem accedunt. causeris, et ab ianua se remouit. Tum mulier exanimis concidit, moxque, continuante Ioanne preces, recreatur plane libera, ac valens, tanto omnium motu; vt ipsa, vir, filij, ceterique e familia, ac multi praeterea, etiam ipse Iamabuxus Christianam fidem amplecterentur. Et Ioannes expertus diuinam secum praesentiam, audentius exinde cum Daemonibus congrediens, multos exegit. Multa 251 Meacenfis Ecclesiae progres sus. et alij admiranda perpetrarunt, quibus Bungensis Ecclesia in dies magis inclarescebat, cum Meacensem noui templi magnificentia illustrauit. Meaci cum adhuc pusilla vsi essent aedicula, veluti christianus quoque populus fuerat pusillus, postquam coepit religio latius, perque nobiliora capita propagari; Pater Ludouicus Froes, et Organtinus existimarunt, vt in gente mirum in modum elegantiae studiosa, et admiratrice operum splendidorum, ad maiestatem diuinae religionis pertinere si Templum Christiani statuerent, quantum fieri posset, sacrorum praestantissimorum cobilitate dignum. Organtinus ex Europeae archiecturae
252 Noui templi structuram suis opibus adiuuantes. ecturae subtilitate descripsit. Christiani Proceres sedulitate memorabili materiam, operas, pecuniam contulere: et in primis ciues duo Meacenses, Iustinus Meosanus, ac Leo, quem prudentia, et ceterarum virtutum orna. mentis insignem medio in opere Deus abstulit. Praeter hos Matrona nobilis Philippa nomine. At ex vicinis Arcibus Sancius Sangandonus, Simeon Iquenda Tangodonus, Georgius Iafensidonus, et ante omnes Tacaiamandonus Darius, et Iustus. Hi erant arcium praefecti, Ecclesiae Meacensis columina, Christianaeque 253 Meacenses Ethnici christiani templistructuram impedire conantur. nobilitatis prima decora: sic ornati dignis christiana persona virtutibus; vt possint Gentium omnium Magnatibus pro exemplo, ac forma proponi. Meacenses vbi sua supra tecta, et fana excitari opus vident; adeunt praefectum Vrbi loco Nobunangae, queruntur ad suam, ac suorum Deorum iniuriam molem sic erigi: a quo cum nil retulissent, nisi laerari eos debere, quod peregrini homines aedificium extruerent, vnde Meaco decus accederet; ad Nobunangam 254 Tandem ipsimet cum Praefecto Vrbis opem ferunt. lectos quadraginta mittunt cum ingenti dono, vt iubeat opus euerti. Sed et inde moesti rediere, non habito ad Regem aditu, Praefecti solertia, qui agi dignitatem suam credens, praecucurrerat. Idem Prafectus, cum suslollenda tigna essent, et vim magnam hominum requirerent; duos misit Nobiles, qui suo loco interessent operi: quae res fecit, vt voluntarij permulti ex Ethnicis auxilium serrent. Idem mox spectatum venit aedificium, et aliquid pecuniae contulit. Idem cum, 255 Templum Deiparae Virgini dedicatur. in opera, quae Nobunanga faciebat, fabri omnes adigerentur; vnam duntaxat Templi christiani aedificationem excepit. Assumptae in Caelum Virginis nomine, quo primum die Xauerius Iaponiam attigit, dedicarum est Templum: eiusquo patrocinium haud dubie non difficultates modo sustulit, sed tan tum fauoremi 256 Faber murarius Ethnicus a graui pericu lo liberatus, baptizatur. conciliauit sancto labori. Miraculi instar habita duo sunt. Primum in caput operarij nudum, vt fere habent Iapones, dum tectum imponeretur, lapsa tegula, existimantibus omnibus extinctum, ita leuiter perstrinxit, vt opus non intermiserit. Qui beneficium diuinum agnoscens baptismum primo quoque tempore suscepit. Deinde cum incendium, quod Insulam depopulabatur, vento ingenti 257 Ab igne vrbem deuastante seruatur illaesum Templum. ad Templum compelleretur, vbi ad proximam domum venit, praeter omnium. opinionem, conuerso repente vento, in diuersam partem retortum est. Profuit igitur non ad honestius modo sacra tractanda, sed et ad christianae legis famam 258 Bonzius ad Baptismum, et Societatem accedit. spargendam operis splendor: cum iam ab aduenis spectaretur inter magnifica Meaci tecta: perque eam occasionem Christus annunciaretur. Inter visentes fuit Bonzius iam quinquagenarius, qui perspecta Patrum domestica disciplina, non solum christianus esse voluit; sed etiam e Sociorum numero. Rocchus ei nomen impositum. Incitata simul pietas est Christianorum. Itaque Natalitia Domini solennia magno ex vicinis circa locis concursu celebrata sunt. Et 259 Solenne sacri crificium primum in lapo nia celebratur quoniam opportune illa ipsa nocte aduênit Pater Ioannes Franciscus Stephanonius e Ximo a Caprali missus, statuere Patres sacrarum quoque Specimencerimoniarum dare: Diaconoque, et Subdiacono rite ministrantibus, diuinum sacrificium, cum apparatu quam possent maximo exequi: quod primum in Iaponia 260 Templi nitorem etiam Ethnici admirantur. vniuersa peractum est sacrificium cum ea cerimonia. Completus est Ioannes Franciscus insolito gaudio, cum vidit elegantiam, ac munditiam rerum, quas Christiani ad celebritatem comparauerant: et lacrimans, sublatis ad Caelum manibus, saepe ingeminabat, quanta hinc voluptas esset Socijs Italiae, atque Europa totius, si quae hîc videmus viderent. Concurrêre interdum etiam Ethnici spectatum Ecclesiam, ad mirantes hinc elegantiam, et nitorem apparatus, hinc et multo magis mutuam inter se Christianorum comitatem, caritatemque, qua tanquam germani fratres candide, fraterneque agebant.
261 Brasiliae res in faustae. In Brasilia magnae spei coeptae superiore anno apud Fluuium Regalem Ecclesiae nequaquam optatum exitum habuere: nam cum Ludouicus Brittius Praetor Bayensis contra Apiripem copias ducens ad Oppidum Sancti Thomae appropinquaret; 262 Surubi mors. Surubi ex Pago Sancti Ignatij cum suis profugit. Quo cognito Praetor ad eum, tanquam pace violata, insequendum tetendit. Leui praelio in syluis commisso, sclopeti glande fortuito Surubi extincto, ceteri se dediderunt. Non
defuere graues auctores, qui testarentur eo deditionem factam, quod solum redeundi ad Ecclesias nulla seruitutis mentio illata esset: tamen captiui omnes abducti, et in Sancti Thomae Ecclesia indignis modis pro carcere habiti. Nihil neque Oppidani Sancti Thomae, neque Beatae Virginis a Spe rapinae militum 263 Templa profa nantur. reliquum fecere: qui duo ex tam multis pacatis Pagis supererant. Praetor in digressu eorum quoque Pagorum homines ad Ecclesias prope Bayam duci iussit. Ita post magnos Patrum labores, et spes propagandae religionis ingentes, eo recidit res; vt mille ducenti Brasili ad pagos Bayenses deducerentur: quorum plerosque Deo miserante in suprema vitae clausula sacro baptismate ex piatos morbi 264 Bellum in Pro montorio frigido ab Anto nio Sallemio excitatum. intra annum seruitutis periculo exemere. Antonius quoque Sallemius, Brasiliae australioris Praefectus, bellum hoc anno gessit contra promontorij frigidi accolas. Qua in expeditione, cum primum, quae oppugnabatur gens, strenue dimicans victoriae exitum incertum faceret; vnius de Societate Sacerdotis voce mitigata arma posuit. Inde ceteri Pagi facile in ditionem venêre. Ceterum abducta, misereque vexata mancipia facile ostenderunt, non tam religioni, quam au aritiae bellum gestum, frustra reclamantibus, et obluctantibus Patribus. Quos nulla aerumnarum ita macerabat, vt angor animi, quod viderent vbique portam 265 Ant onius Bar rerius tertius Brasiliae Episcopus. Euangelio, quam Sanctus Spiritus late panderet, cupiditate paucorum occludi. Atque opportunus aduênit sancti certaminis pro libertate miserorum, ac religione suscepti dux, nouus Episcopus Antonius Barrerius, qui Brasiliense ouile tertius pauit. Hoc anno Pernambuci, cum Oppidum locupletibus, ac nobilibus 266 Pernambuci Collegium a Rege Sebastia no sundatur. Lusitanis frequens sit, exposita Romae, et in Lusitania sedis opportunitate, a Patre Gregorio Serranö Brafiliae Procuratore, Collegium, Rege Sebastiano fundante, institutum est: idque ea Prouincia, post Bayense, ac Fluminis Ianuarij Collegium, tertium numerat.
267 Mexici lue grassante Iacobus Lopius moritur. Grauissima hoc anno lues depopulata est populos Mexicanos. Collegij quoque Mexicani Rectore vita, et doctrinae praestantis Iacobo Lopio erepto. Instituta est in eo Collegio Sodalitas Beatae Virginis: et Collegium ipsum ab Alphonso Villasecca, qui indeusque ab initio Societatem complexus aedes cum horto Patribus attribuerat, ac multa deinceps subsidia benigne subministrarat, annuo vectigali firmatum est.
268 Peruuiae Prouincia lis Iosephus Acosta declaratur. In Peruuia initio anni ipsis Ianuarij Kalendis declaratus est Prouincialis Iosephus Acosta domesticorum, et externorum summa voluntate: eo praeeipue a Visitatore lectus; quod locorum erat peritior, etvulgo clarus, fama doctrinae haud dubie in eo tractu primus, rerum etiam spiritualium prudens, quanquam iudicio Plazae praestantior in propositionibus, generalibusque sententijs, quam in assumptionibus, proprijsque rerum agendarum iudicijs. Balthasar Pinna, 269 Balthasar Pin na Limani Col legij Rector. quem animo Visitator Prouincialem destinarat, Rector Limano Collegio appositus. Celebratus est subinde prouincialis conuentus, in quo, tametsi Procuratoris, qui Romam mitteretur, lectio dilara, quoad inspectio Visitatoris lucem 270 Prouincialis Conuentus ce lebratus. rebus multis afferret; tamen multa ad Societatis, et religionis Christianae protectum tractara. Rogatus Visitator, vt adesset; ita interfuit, vt sustragijs ius nequaquam assumeret. Actum praecipue de curanda indigenarum salute, quod 271 In eo decreta pro animarum salute. eo loco potissimum Societati piopositum est: et cuncta circumspectantibus quadruplex eius rei via offerebatur. Priraum suscipiendo Parochorum more Ecclesiarum curam, quas doctrinas vocant: quae ad id tempus vnica erat ratio vsitata ijs in regnis. Deinde per excursiones Societatis vniuersae more. Ad haec sedes certis regiombus statuendo, quas vocamus Residentias, nulla Paraeciae administratione suscepta. Postremo constitutis Collegijs, et Seminarijs, in quibus Caciquarum filij, hoc est nobiliores e gente pueri, pie, et sapienter educarentur. 272 Ex Missionibus fructus collectus. Excursiones existimatae sunt plane fructus amplissimi: cum plerisque in locis tenuis admodum Euangelij notitia esset, Parochis vel necessaria doctrinae, vel flrmonis vernaculi Scientia, vel zelo animarum destitutis: imo locis multis Parocho nullo. Praeterea vsus aperte docuerat, seu metu, seu alia causa populos Confessario infestos, nec audentes aperire sincere conscientiam, abuti scramento
confessionis: vnde fiebat, vt magna copia generalium confessionum per eas excursiones exciperetur. Ad haec cum et vitae quoque species modesta, ac religiosa, et abstinentia in primis non gratiam modo, sed etiam admirationem conciliaret euangelizantibus; libenter se ijs quisque tradebat formandum, quorum 273 Cum Parochis caute agendum in Missionibus perinde amabat, et suspiciebat virtutem. Postremo in ipsosmet Parochos magnae redundabant commoditates tum ab exennplo, tum ab modestis exhortationibus: dum illud, qui obirenteas excursiones, diligentercauerent vt reuererentur, et colerent Parochos, eorumque apud plebem auctoritatem conseruarent: neque vllo modo ingenium praeseferrent censorium, neque etiam ijs molestiam exhiberent siue hospitij, siue mensae causa: verum ad Xenodochia diuerterent: quod et ad conciliandam Curionum beneuolentiam, et ad liberius 274 Opportunius ad Missiones tempus. precationes, meditationesque, ac ceteras religiosas functiones obeundas valiturum esset. Tempus vero excursionum legendum, quo Parochi adiutores maxime expeterent, ac populi solutioresessent ab opere: quod tempus fere est a Natali Domini ad solennia corporis Christi Horum nec difficilis, neque controuersa 275 An a Nostris Paraeciae suscipiendae: pro vtraque parte rationes. fuit deliberatio. Illud dissiculrates habuit maximas, suscipiendae necne Paraeciae, in quibus Curionum munia cuncta exercerentur. Obijciebantur ex vna parte saepe decantata pericula ex licentia, ex occasionibus, intemperantia gentis, tum auaritiae nota in exigendo Camarico (sic vocant collatam ab indigenis ad victum stipem) et stipendio a patronis, aut regijs fisci Praefectis: vnde et lites quotidie orirentur, et grauis offensio populis, existimantibus Euangelium sibi venale proponi. Super haec assidue cum potesta tibus secularibus religiosam administrationem perturbantibus: nec quos Praepositis Regularium videretur in Paraecijs collocari, vel abduci sinentibus. Nec minus cum Episcopis decertandum, qui in Religiosos Ecclesijs praepositos, tanquam Parochos sibi subiectos, etiam de moribus, et vita conteudunt inquirere, quartam insuper partem stipendij repetentes. Ex altera parte extrema memorabatur gentis necessitas. Societatis institutum proprie ad propagationem Euangelij factum. Quid huc, aiebant, venimus? Quid Societas in hisce regnis spectat, nisi Euangelij propagationem? Stationes liberae cura, excursiones per interualla satis non sunt. Nam neque ea gentis huius ingenia sunt, quae sine aliquo imperio ad officium pelli, ac nisi assidue 276 Suscipiuntur experiundi gra tia, et quibusdam adiumentis. instes, diu officium ipsae conseruent. Pueris assimiles sunt, magistri praesentia, paternaque animaduersione egentes. Haec cum dicerentur, et Proregis flagitatio magnifice explicaretur; visum est id etiam genus attentandum Euangelicae culturae: sed hactenus, vt testarentur Proregi, et quibus oporteret, experimenti causa id onus suscipi. Interim incommoda leuari posse, si probatissimi quique in eam curam deligerentur, et Praesidem apud se haberent prudentem, ac vigilem: ijdemque omnes vna aliqua domo religiose viuerent. Nam cupiditatis, et auaritiae nomen facile sublatum iri, si conseruaretur ea ratio, quam Prorex nuper introduxerat, vt publicum esset aerarium, vnde Sacerdotibus praeberetur argentum: nullo neque a populis Camerico, neque a patronis stipepdio repetito. Illud quoque posse facile impetrari a Guberuitoribus, vt ipsi Societati, cuius operam tantum flagitant, liberam suorum curam relinquant. Causara vero cum Episcopis, quanquam sane difficilem; tamen cum esset cum omnibus Regularium Ordmibus communis, et negotium Rex suscep sset; sperabatur etiam ipsam remedium habituram. Videndum igitur, si mitigarentur ad eum modum incommoda: experiundum, loco delecto, vbiposset iusta Religiosorum familia sustineri, nec proxime Vrbes, quia promptiora ijs auxilia, nec in remotissimis regni angulis, vt faciliora haberent Moderatorum adiumenta, quo oculos propiores. Statutum praeterea est, vt catechismi scriberentur Quichua, et Aymarica 277 Decreta pro Societat is conseruatione. lingua, alijque libelli, ars grammatica, et vocabularia: quod negotium Barzanae, qui iam affecerat, commendatum. His de gentis iuuandae vijs magno consensu decretis, ad conseruationem Societatis versa deliberatio: ac serio disputatum vt iniretur via, qua Societas Prouincialibus earum regionum, quo longius a capite abessent, hoc auxilia non communia modo, sed etiam propria quaedam
suggereret. Ante omnia nemine discrepante, maxime autem Iosepho Acosta Prouinciali ita censente, nullo modo visum est expedire, vt esset Commissarius 278 Commissarium perpetuum non esse instituendum, qui Pro uinciali praesit perpetuus, neque cum ordinaria potestate, neque cum extraordinaria certis in causis Prouinciali praepositus. Nam ordinaria poteltas, inquit, Commissarij non expedit: tum quia decreto secundae generalis Congregationis repugnat, tum quia incommodis, quae timentur, non itur obuiam. Sed quae timebantur in vno, integrain duobus manent. Quippe quibus periculis subiacet Prouincialis, ijs nihilominus Commissarius obnoxius est. Multo minus Commissarius secretus visus ex vsu est, ne ambitioni, querelis, suspicioni, turbis, dissidijsque ostium aperiretur. Itaque quod auxilij, et remedij genus Constitutiones Generali tribuunt; id proportione seruata censuerunt Prouinciali satis fore: vt quod illi quatuor Assistentes, id huic quatuor Consiliarij praestarent. Cum ageretur de perpetuanda Prouincia perenni sobole; Primum existimarunt, cum futurum nunquam esset, vt posset sibi ipsa sussicere Prouincia, nisi ex Europa identidem supplementum 279 An expediat in Hispania erigi Seminarium Sociorum in Peruuiam mittendorum acciperet; in consultationem venit, an expediret Collegium in Hispania excitare, quod esset Peruuiae Seminarium. Aequum videbatur conferre Peruuiam in alimenta eorum, qui in emolumentum ipsius educarentur. Certiora etiam videri poterat eo pacto futura supplementa. Ceterum neque ad vsum, neque ad exemplum eam rem valituram censuerunt: eo maxime, ne vulgus suopte ingenio cupidum, amplificatorque sermonum, iactaret acute viam inuentam quantumuis argentum ex nouo orbe in Europam transuehendi. Ad haec domesticae inter Prouincias lites, et querelae facile extitissent. Nam cum aegre hoc tempore Peruuicis satisfieret, cum gratuito praeberentur auxilia; quid tum fieret, com traderentur quasi mercede conducta? Nec erat facile longo in studiorum cursu, vt quiuis scholasticorum eandem retineret voluntatem eas gentes adeundi. Itaque facilius, commodiusque, si quos in illam expeditionem Deusvocaret, ipsa in Peruuia institui posse: eo quoque compendio, quod interim et assuescerent moribus, et lingae gentis, et vtilem subinde operam multis locis conferrent. His, alijsque Ianuario mensae Limae constitutis, iterum conuenerunt hoc eodem anno Cusqui ad eligendum Procuratorem, qui Romam mitteretur, cum iam Plazae inspectio multa illustrasset, et grauia super haec negotia 280 Balthasar Pin na Procurator Romam mitten dus eligitur. perurgerent. Procurator Balthasar Pinna lectus est. Lecto Procuratore accersitus est ad consultationes etiam Visitator, qui vti in priore conuentu, sine suffragio interfuit. Hîc rursus de indigenis iuuandis consultatione habita, visum est omnibus Paraeciam, quae est in Oppido Iuli, Prouinciae Ciuquiti, experiundi 281 Paraecia suscepta experiundi gratia. causa suscipiendam. Quod si experimentum ostenderet extare ex ea procuratione pretium operae; tum alias suscipi posse, sed non perpetuas: verum ad id tantum temporis, quod populo cuipiam recte, ac firmiter instituendo satis foret: tum ad alium, atque alium deinceps migrandum, quo latius, et ad plures 282 Visitatio Episcopi in Paraeciis Societatis non recusanda omnino. opera permanaret. Quod si Episcopus vellet Societatis Paraecias visere; non recusandum esse in rebus proprie ad Paraeciam pertinentibus. Quod autem ad homines ipsos attineret; modeste, et humiliter libertatem religiosam conseruandam. Dubitatum de oblationibus, missis votiuis, legatis testamentorum, quin etiam muneribus illis, quae Camaricum vulgo dicuntur, reciprenda nec ne essent. 283 Oblationes quomodo acceptandae, ac distribuendae. Et oblationes quidem in Ecclesia a Fidelibus fieri consuetas, nequaquam prohibendas: tum ne populus sancti eius operis fructu priuetur; tum etiam ne adeo: antiqua, ac pia consuetudo paulatim excidat. Verum res minutiores, vt fructus, ac radices, quas papas, et ciunum vulgo appellant, statim distribui pauperibus, autad aegrotos mitti debere, neque vllo modo Patrum in domicilium importandas. 284 Iacobus Porres Collegij Li mani, Iacobus a Sylua Colle gij Cusquensis fundationem offerunt. Res vero maioris pretij, pecora, ceram, et alia id genus deponi posse penes Magistratum populi: pios in vsus opportune distribuenda, nulla re pro sacrificijs, nullo etiam legato admisso. Cantum diuino cultui adhiberi solitum, et apparatum alijs Parochis solennem conseruandum: praesertim cum populi specie illa cerimoniarum valde allicerentur ad pietatem. Cum Iacobus Porres Sagredus, et Anna Sandoualia illius coniux Collegij Limani: et Iacobus a Sylua, ac Teresa
Orgonia item coniuges, Collegij Cusquensis fundationem offerrent; visa est Patribus, si Pater Generalis probaret, vtraque admittenda. Absoluto conuentu Balthasar Pinna Romam iter intendit, eius loco Collegio Limae Zuniga praefecto) Portillus Potosium ad initia ibi sedis ponenda. Bracamontius, Barzana, 285 Iuli descriptio Iacobus Martinius, et alij nonnulli ad Paraeciam Iuliensem, quam, quemadmodum dixi, experimenti causa, placuit suscipi. Est populus Iuli in prouincia Ciuquito ad lacum celeberrimum Inticacam, numero ad fexdecim capitum miliia, quinque et viginti leucis ab Vrbe Pacis, ab Cusquo sexaginta: quatuor collibus includitur, quatuor in Paraecias distribuitur. Caeli temperatio inclementior ob assiduas exhalationes, ac ventos frigidos ex adiacente lacu surgentes. Sterile, et squalidum solum, et nudum gramine. Lacus ipse ex ea parte minime piscosus est: lingua vtuntur Aymarica, quae latissime ab Cusquo ad Tucumanum spargitur: vt per eam occaSionem facile Societas nancisci Catechistarum egregium posset numerum. Illa autem maxima erat loco opportunitas, quod ibi iusta Religiosorum familia intra eadem septa poterat conseruari: magnum religiosae disciplinae, et institutionis populi adiumentum. Praeterea inde ad complures circa populos faciles patebant excursus. Bracamontius constitutus est Rector: Barzana praecipue adultos tractante: Iacobus Martinius instituendorum puerorum laborem assumpsit, tanta cura, vt spatio menstruo amplius quadraginta eorum Innocentium optime totum catechismum tenerent, interseque interrogando cum 286 Nostrorum la bores, praesertim in catechi smo docendo populi admiratione certarent. Tanta etiam alacritate animi, ac voluptate insudabat ei operi Martinius; vt sortem suam cum regia nequaquam se mutaturum profiteretur. Coeptus est singulis diebus catechismus: sacris vero non solum matutina concio instituta; sed etiam narratio cuiuspiam historiae siue e sacris libris, siue e Sanctorum vitis, quae accommodata loco esset, quam, narrationem exempli, vocant. Idque sermonum genus mirae vtilitatis non solum nouo in Orbe, sed etiam multis in locis Hispaniae, vbi in vsu est, deprehenditur. Visit subinde nouam sedem Plaza, et cuncta certo ordine temperauit. Triplici maxime in genere labor illic Patrum verSatur. Primum in institutione catechistica gentis, sumministrandisque diligenter, ac liberaliter diuinis praesidijs. Deinde in humanitate, 287 Nostri ab admirabundis po pulis sancti ap pellantur. cultuque politiore inducendo, barbaricisque rit bus, ac sordibus abolendis. Postremo, quod tametsi plenum inuidiae negotium est; tamen et necessarium, et maximi ad promouendam religionem momenti, in defendendis suae curae commissis: ne aut copiolis suis spolientur ab externis, aut oneribus grauioribus inique premantur. Plurimum autem profecere non hac solum fida tutela, instituendique constanti sedulitate; sed etiam paterna quadan humanitate, ac maxime rectae vitae, constantibus exemplis: quae admirans populus, non amare minus, 288 P. Christophorus Sancius in ter Ciaciapoias moritur. quam reuereri tales magistros coepit, et sanctos appellare. Inde autem disciplinam animo paratiore suscipieus, ita breui in religione, cultuque humanitatis profecit, vt in Peruuia non Iuliensium modo Patrum, sed et populorum nomen late celebretur. Interim inter Ciaciapoias, qui ducentis leucis Lima absunt, Pater Christophorus Sancius eo superiore anno, cum Petra Michaele Fontio, profectus, vir e primis, et maxime vtil bus operarijs siue inter Hispanos, siue inter indigenas, laborum assiduitate vitam amisit, magno gentis exemplo, ac motu.
HIS TORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Quintus.
1 Euerardus Regulas peculia rium munerum condit. ANNO millesimo quingentesimo septuagesimoseptimo intentus in vnam totius Societatis administrationem, perfectionemque Euerardus, dum Remae monita, legesque 2 Nicolaum Lanoium. Austriae, Iacobum Auellanedam Castellae visitaturos mittit. peculiarium munerum cum Assistentibus condit, et perficit; Nicolaum Lanoium in Austriam, Iacobum Auellanedam in Castellam misit Visitatores. Optarat ipse coram Hispaniae prouincias visere; sed partim valetudine, partim dissuasu Assistentium prohibitus, ne dum 3 Tum Antonium Ioannem Tole tanae, Bartholomaeum Aluarium Aragoniae, Garziam Alarconium Boe ticae, Michaelem Sosam Lusitaniae. parti consulit, summae incommodaret; extremum sub annum prouinciam Toletanam Antonio Iuanni, Aragoniensem Bartholomaeo Aluario, Boeticam Garxiae Alarconio, Lusitaniam Michaeli Sosae spectandas attribuit. Misso, vt mox referam, in Suetiam Posseuino; eius loco in Secre tarium summa voluntate accersebat Laurentium Magium: sed re ad Principum aures perlata, Maria Augusta, et ceteris ex Aula reclamantibus, accersitus e Sicilia est Iulius Fatius, Ioannes Baptista Carminata prouinciae Vicario iroposito. Interim etiam loannis Petri Maffei coepit opera vti: qui, vt profanae literaturae mulium habebat, persuadere conabatur Euerardo, candidissimae 4 Tum Posseuinum in Suetiam. solertiae viro vt secularium quoque Principatuum rationem cognosceret. Quippe Generali Societatis Praeposito, cui cum quouis Christianorum Principum 5 Iulius Fatius in Secretarium accersitur. agendum foret, eam notitiam necessariam: non vt eam Sociorum administrationem abuteretur: neque enim tectis simulationeconsilijs, sed Euangelica veritate, ac prudentia Catuum virtuti dedicatorum constat administratio. 6 Io. Baptista Carminata Prouincialis Siciliae sufficitur. Nec qukquam absurdiuss est, quam scholam simplicitatis, calliditatis magisterio temperare. Sed vt artem ab alijs vsurpatam, intentatamque facilius intelligeret: et simili clypeo tuntius similia tela repelleret. Verum alieuam ab religiosa ratione, et sim plicitate curam Euerardus respuit: nam et virtus suo ipsa praesidio tuta satis est: vtque non more castrorum dicata Numini templa; sic neque sacrata 7 Io. Petri Maffaei confilla Euerardus non probat, etsi Se cretario vtitur Deo claustra aulae ritu custodienda sunt. Opportune cecidit Posseuini ab Vrbe missio. Nam cum se in proximorum adiumentum effunderet; locum Secretarij non implebat, cum querimonia, nec sine incommodo Prouinciarum. Tamen e laboribus proximorum causa susceptis fructus haud poenitendos legebat. 8 Religiosa castra Aulae ritu non custodienda Cum ad Iudos diceret, iuuit multorum conuersionem: et magna pars apud Pontificem Gregorium fuit, Neophytorum domus olim Sancti Ignatij opera coeptae, sed iacentis, erigendae, ac vectigalibus adornandae: vbi e recens baptizatis per aetatem, atque ingenium apti bonis literis informarentur, et moribus, 9 Pofseuinus iuuandis proximisoc cupatus muneri Secre tarij non respondet. ad suorum deinceps gentilium salutem curandam. Multa ab ceteris Socijs tota in Vrbe ad, pietatis publice, et priuatim incrementum ingeniose, et strenue procurata. In publicis Custodijs, praeter libros pios, quos in medium carenula suspensos supra memoraui, etiam sacrae imagines assixae, impetrato Pontificis beneficio, vt ad eas orantes Indulgentias consequerentur, perinde ac si ipsas Vrbis 10 Multos Iudaeos conuertit. Basilicas, et Stationum Ecclesia sadirent. Data est insuper opera, vt aedicula sacra ibidem extrueretur, quo ad diuinum Missae sacrificium vincti conuenirent, destinato in eam rem Sacerdote, et additis praeterea, vrbani Gubernatoris auctomate, legibus ad ludos amoliendos, et alia peccatorum irritamenta, quae maxime
11 Neophytoru domum promo uit. Patris Ioannis Tellerij sagax, et laboriosa Caritas excogitauit, fecitque. Nouo quoque animarum ardore per fora, et compita ad rusticam turbam, et vrbanam plebem habitae magno vsu conciones, Iulio Mancincllo e domo Professa, et 12 Missiones per Vrbem institutae Petro Braccino e Romano Collegio sancti operis ducibus, quos bonus ceterorum manipulus sequebatur. Festo die octona, denaue paria per frequentissima loca spargebantur, ad gloriosas praedas: ne ipso quidem Adrianae molis ponte 13 Carcere deten ti adiuti. publici supplicij loco praetermisso. Im misti turbae quoad perageretur supplicium expectabant, tum repente in celsiorem locum vnus fratrum prosiliens, signo 14 Tum Indulgentijs Crucifixi prolato, ad coneussam exempli spectaculo multitudinem de fine hominis, de flagitosae vitae damnis, de cruciatibus sempiternis, de poenitentiae fructu, 15 Tum Sacello, vbi Missam au dirent. alijsque id generis, clamore, et impetu magno idonea tempori intonabat. Dignissima erat pijs oculis species, cum sacri piscatores fine dicendi facto, cum sua quisque sat grauis sagena reuertebantur ad templum Collegij, vbi Sacerdotes 16 P. Io. Tellerij opera. fere decem expiandos opperiebantur. Hîc admiranda diuinae prouidentiae, boniratisque consilia in trahendis varias per artes ad salutis viam mortalibus contemplari licebat. Euênit aliquando, vt inter ceteram turbam puer annorum 17 Iulius Mancinellus, et Petrus Braccinus concionantur per plateas circiter quindecim, habitu pene mendici ad Sacerdotem accederet confitentium more: qui cum interrogatus quampridem esset confessus; negassetque id vnquam se ante fecisse; paulatim eo ventum est, vt fateretur se Turcam esse, Romain ab hero profugum, nescio quo rumore libertatis adito Capitolio consequendae, 18 Et ad pontem S. Angeli peractis supplicijs profectum. Nunc autem Concionatorem cum turba ex foro secutum: quodque videret ceteros ad Sacerdotum pedes accedere, id sibi quoque faciendum putasse. Tum Pater, velitne fieri Christiauus interrogat: ac volenrem inter catechumenos recipiendum curat: magno beneficio, dum quaerit incertam corporis, 19 Fructus eiusmodi concionh certa animi libertate inuenta. In suo quin etiam regno bellum Diabolo illatum est. Publica aleatorum loca, et lupanaria adita feliciter: non prohibitis 20 Maumethani mirabilis con uersio. modo permultis criminibus; sed aliquot etiam conuenticulis lusorijs dissolutis, et multis tum ab infami quaestu mulierculis, tum scortatonbus ab letifero coeno abstractis. Accessit ad operam Professorum Patrum latius propagandam noui 21 Publica aleatorum loca, ac supanaria non sine fructu lustrata. templi, quod mainfico sumptu Alexander Cardmalis Farnesius extruebat, absoluta pars, et sacris destinata muneribus. Proxima ante sacrum Aduentum Dominica, octauo Kalendas Decembris, cum plenam Pontifex indulgentiam adeuntibus concessisset, vno et viginti Cardinalibus spectantibus, Praesulum, atque insignium personarum ingenti numero, populi vero amplissimo, primum 22 Primum solenne sacrum in Templo Farnesiano a Pau lo Odescalco Episc. factum. sacrum magna cerimonia, ac pontificio musicorum choro intercinente, Paulus Odescalcus Episcopus fecit. In Seminario dirum, et miserandum sacinus edidit e Conuictorum numero adolescens. Ad poenam pueriles ob noxas de more luendam seuocatus, vttaque manu calamarijs cultris furtim armata in famulum, a quo comprehendebatur, irruit: cui cum Pater Stephanus Ferrarius Genuensis 23 Cardinalium, ac Praesulum concursus. succurreret, conuerso in ipsum impetu, duobus ictibus bono Patri laeuum humerum, ac latus perfodit: vnde quarto et trigesimo die post cruciatus dirissimos expirauit: nobiliore fortasse corona Roma donatus, quam in noua Hispania, quo vt mitteretur per id tempus multum contenderat, consequi potuisser. Socijs egregia semper praebuit sanctitatis exempla, sanus, aegerque: quartum 24 Seminarij Romani conuictor in P. Stephanum Ferrarium irruit. iam annum in Seminario Ministri obibat munus, non modo sine querela, verum etiam summa virtutis laude, et paternae caritatis admiratione: vt ob mitem quandam, ac dulci lenitate condîram seueritatem carus omnibus aeque ad vir tutem probos accenderet, ac solutiores a vitijs deterreret. Saerilegus adolescens, cui statim Pater benignissime omnem iniuriam condouauit, eâdem nocte domum 25 Innocentij Fontanae vocatio. suam bene comitatus dimissus est. Vnius loco, quem coecus adolescentis furor eripuit, multos Societati reddidit Seminarium alumnos egregios. Enituit 26 Sexennis sponsalibus fuerat illigatus. in primis Innocentij Fontanae pietas, et constantia. Hunc genitor vnicam familiae nobilis stirpem, quo certius in spem posteritatis educeret, etiam num sexennem, sponsalibus illigauit, sponsa domum adducta: quae item parentibus vnica ampli patrimonij destinabatur heres; vt adolescente cum aetatibus caritate
27 In Semi narium mittitur. duarum familiarum residua germina, non occasu modo suas vendicarent origines; sed ab re quoque domestica confirmarent. Sed nulli aduersus diuini spiritus vim satis tenaces nexus. Innocentius iam adultior ad Romanum Seminarium missus, vix anno illic exacto, feliciorum nuptiarum, beatiorisque hereditatis 28 S. Spiritu inspirante Religionem vouet amore tactus est. Et quia Consessarius cunctabatur permittere vt se, quod auebat, ineundae religionis voto obstringeret; inter psalmodiam sextae feriae maioris hebdomadae, versiculum, Vouete, et reddite audiens, vehementi incitatus spiritu, eodem loco in genua procidit, castitatemque perpetuam vouit, et 29 PP. illum in Societatem admittere moram tur. Societatem se ingressurum. Tertio inde anno votum festinans exoluere, quo facilius aditum sibi ad tyrocinium aperiret; operam dedit, vt a propinquis ab Semioario educeretur. Nihilo tamen minus prope communi Patrum consensu reiectus est. Qui eo circumspectius omnes sermonum causas vitabant, quod nonduai plane ex recepto Ioanne Baptista Cauanago motus resederant: et Innocentij patruus Ferrariensis Ducis Orator ad Pontificem Roma. degebat. Vnica itaque restabat constanti petitori consolatio, accepta moribundi amici vox, instar 30 Io Baptista Carandinus Se minarij Conuictor pie mo ritur. diuinae sponsionis, Nam paulo ante Ioannes Baptista Caraudinus ex Conuictorum numero ad aedes Cardinalis Alexandrini aeger delatus, tam religiose obierat; vt stuporem Cardinali, aulicisque cunctis afferret. Inter cetera, quae admiranda sub eius obitum euenere; eo ipso quo excessit die, cum Pater Petrus 31 Adstat illi Dae mon, et fugatur. Marcellus Seminarij Confessarius, vnaque Innocentius interessent; apparuit moribundo Daemon; quo aqua lustrali abacto, repente Ioannes Baptista insolitam in laetitiam os explicauit: ac Fratre, quid illud esset, interrogante; Sanctissima, 32 Apparet Beata Virgo. inquit, Virgo hîc adest praesens. Innocentius ad eam vocem et ipse laetitia, ac veneratione plenus, nihil diserte explicans, sed in Societate per illam impetranda fixam haben curam: Quando, inquit, adest Mater Sanctissima, bonam mihi, 33 Haec denunciat Innocentio in Societatem ingressum. et adiutricem precare. Et loannes Baptista: Clementissima, inquit, Mater hoc ait, te id quod optas assecuturum. Haec igitur Innocentium sponsio sustentabat: quoque die receptus est, cum ad Euerardum pergens in Sancti Andreae forte versantem, salutasset Deiparae effigiem ad Quirinalis montis radices; causam ei suam raptim commendans, etiam Ioannem Baptistam, tanquam sponsorem, ac 34 Euerardus Innocentium ab Assistentibus repulsum reci pit. vadem appellauit: nec sane incassum. Euerardus, quanquam ab Assistentibus repulsum, et cunctas difficultates cognorat; tamen collecto animo, et inuocato caelesti lumine, respondit, videri plane a Diuino spiritu eum adolesceptem ad religiosam delectum vitam: nec sibi contra nitendum. Ita die Sanctae Catharinae 35 Admittitur die S. Cathari nae Senenti sacro. Senensi saero, quam praecipuo Innocenrius colebat Studio, cum literas parentis proferret, quibus ad propinquum seribens, significabat, si filius suus ad religiosam vitam vocaretur, ei se nequaquam obiecturum moram; tyrocinium adire permittitur, Vociferari continuo patruus et cuncta miscere. Conuenitur Pontifex, 36 A Patruo auctoritate Pontificis experium di causa e tyroeinio domum reuocatur. aufertur licentia constanriae adolescentis aliquot dies periclitandae. Minas, blanditias, preces, disputationes, diabolica etiam irritamenta, quibus vexatus est, parco referre. Certe, si vnquam diuipae gratiae vis in eo corroborando adolescentulo mirifice splenduit: non enim solum tanquam scopulo firmior ad vndarum ventorumque peistitit impetum semper immotus; sed ipsos aduersarios disputando elingues reddidit, et pudore suffudit. Cum assidue obtunderetur a patruo, vt diecret quis e Patrum numero Societatem persuasisset; tandem veluri defatigatus, ac victus indicaturum sese respondit: et patruus alacriter animum 37 Varie eum tentantes eludit. facturus; Age, inquit, egorem fideli tegam silentio. Non ita er subijcit Innocentius; quin palam fieri volo quamplurimis, Eo laetior patruus, tanquam in propinquo iam esset victoria, domesticorum mults confestim aduocat. Tum pacate Innocentius: Quando, inquit, tantum cupitis audire, quis Patrum ineundae 38 Seria, veraqu e responsa. mihi Societatismentem iniecerit; decreui palam effari. Ille mihi auctor huius consilij fuit Pater, ad quem omnes quotidie supplices conuertimur, cum dicimus: Pater noster, qui es in Caslis. Quod serium, verumque dictum, quam hominum expectationem clusit; tam animos pupugit, indignantes, se bene barbatos adolescentulo annorum septemdecim ludibrio esse. Alio die dum delicatum
ei indusium offerretur; a domesticis interrogatus (quod in omni occasione ad deterrendum faciebant) tale ne inter suos Iesuitas habiturus esset; extemplo respondit: certe quodcunque haberem delicatius indutus essem, quam Christus Dominus, qui nudus pependit e Cruce. Superuênit Mutina alius patruus, qui cum commemoraret quantum puerili eius consilio cognito hausisset dolorem, adderetque pericula grauia, quae adierat in itinere, praesertim praeceps collapsus, dum, currente festinat equo; excepit Innocentius: Quid hoc est, nisi Dei vocatio, 39 Literas ad se missas legere recusat, et ad Superiorem referri iubet. ei similis, qua Diuum Paulum vocauit? Quod si vocem, Quid me persequeris? non percepisti; certe rem percepisti. Oblata sibi epistola, quam aiebant a parente missam, Ad Rectorem, inquit, Nouitiorum Sancti Andre deserte: nam mihi iam semel eam domum ingresso, nefas est, moderatore inscio, siue dare literas, siue accipere: ac patruo vbi religiosae vestes essent quaerente, 40 Acriter iterum tentatur. tritum illud respondit: Monachus non existit ex habitu. Vir honestus, et grauis acre certamen in huncmodum intendit. Narrauit paulo ante se in Eremitam incidisse vestitum asperrime, interrogatumque quis esset; respondit aliquot 41 Nonnihil coommouetur. annos vitam sibi in Societate Iesu actam: sed tandem nimia fessum duritie, coactum mutare consilium, ac secedere in Ereonum: rursusque interrogatum, quae 42 Perstat tamen in sententia. fuisset ratio tanta loci, vestium, ac victus asperitate mutare vitam Societatis hac in re admodum temperatam; respondisse: quamuis prima specie Societatis 43 Victor tyroci nio restituitur vita mediocris videretur; tamen inter asperrimas numerari debere. Eas obedientiae angustias esse, tot legum tricas, adeo perpetuos Jabores mentis. Huius rei commemoratio, seu vera, seu conficta ad tempus fuit, nonnihil primo deterruit 44 Moritur in Collegio Romano eo die, quo puer vouerat religionem. Innocentium: sed sublata statim ad Deum mente, et fiducia corroboratus caele. sti, respondit: credere se, Deum voluisse in Eremita illo occulta sapientiae suae iudiciademonstrare: ac secum sperare ea vsurum misericordia, qua vteretur cum tam multis, qui adeo iucunde, pieque perseuerarent. Hac sapientia, constantiaque tyrunculus Christi omnes refellebat impetus veteranorum seculi: cum 45 Marius Fabritius conciona tor ardens, ac fructuosus. iliis, ad suprema tentanda, de nocte in rhedam impositum proculabripere molientibus, Cardinalis Vastauillani ad quem rei Innocentius indicium misit, restitutus est iussu. Ergo victor ad sancta reuersus castra, militiaque tam illustribus exordijs adnexa compare, anno millesimo quingentesimo nonagesimo primo 46 Perusiae inimi citias tollit. in Romano Collegio pridie Idus Aprilisdie Veneris sancto, quo religionem puer vouerat, ad Caeli triumphos excessit. Marius Fabritius in Romana prouincia per id tempus quocunque pergeret incensa oratione cuncta diuim spiritus 47 Poenitentium meretricum coenobium excitari curat. igne inflammabat. Tota aestate, sacrique Aduentus tempore, Perusiae in Sancti Laurentij templo Vrbis principe, tanta approbatione, frequentiaque ac morum commutatione auditus est; quantam antea nunquam meminerant in ea Ciuitate contigisse. Vt bellicosa ingente, ad tollendas inimicias in primis valuit 48 Petrus Blanca in concionibus Pisauri gratissimus. eius auctoritas. Idem cum ad pudicitiam quasdam famosarum reuocasset, auctor suit coenobij eius, quod dein perfectum est, condendi: quo tanquam ex naufragio in portum perditarum id genus, si quae emergerent, receptum haberent. 49 Euerardus indonatum illum abire iubet. Multum quoque Pisauri Petrus Blanca quadragesimalibus profecit concionibus. Cui cum abeunti, quod recusabat stipendium, Dux affabre elaboratam cerei Agui thecam, eiusque Coniux Crucifixi effigiem offerret, atque Episcopus adegisset accipere; Euerardus omnino restitui iussit: quae Episcopus cum bona 50 Io. Terdinandus, et Heratius Chrysosto mus fructuose per agrum Firmanum, et Sam nites laborant gratia recepta vni Sodalitati Pisauriensium addixit. Ex Lauretano Collegio salutares excursiones in agrum Firmanum, ac pleraque Samnitum loca susceptae: in quibus Ioannis Ferdinandi, eius, qui Romae theologiam docuerat, atquo Horatij Chrysostomi probata industria. Et sane ardebat quadam vehementi lucrandi Deo animas siti Ioannes Ferdinandus, parique, quod necesse est ad profectuov, ardore sese, et mundi fastum Dei causa proculcabat. Adeo vt nimio abripi 51 Io. Ferdinandi feruor, et humilitatis spiritus. interdum aestu videretur minus euangelicae sapientiae intelligentibus. Nam cum aliquando leuit atem vnius fratrum reprehendisset in Lauretano Collegio: isque seueritatem, tanquam nimiam, et alienam ab Societatis spiritu incusaret; prosiliens repente Ferdinandus, nudo capite, multis spectantibus, volutari humi
coepit, seque contemptum, ac despicatum reddere: identidem ingeminans: hic est Spiritus Societatis Iesu. Idem, sub autumnum, cum Patre Antonio Salazario, in Petri Trigosi locum missus in Belgium; Austriaco Principi, atque exercitui 52 Missiones circa Neapolim, eiusque Dioecesim. Catholicorum (vt infra referam) salutarem nauauit operam. Circa Neapolim, Archiepiscopi Cardinalis rogatu, terna dimissa sunt paria Sacerdotum instituendae plebi, et expiandae: quod ex voto perfectum, tota Dioecesi tres distributa in partes. Claudius Prouincialis, domesticis rebus Neapoli compositis, 53 Claudius Aquauiua Prouinciam inuisit. Prouinciam visit: quae praeter Nolam, duo tum habebat domicilia, Aletij, et Catanzarij. Aletij Bernardino Realino Praeside pauci versabantur e Societate, sed mire Ciuibus accepti. Iam nouum templum prope fastigium venerat: in 54 Bernardinus Realinus Collegii Aletini Rector. quo sexto Kalendas Nouewbris diuina fieri coepta. Nullos dum certos hîc reditus habebat Societas, quod initio domum Professorum Ciuitas postularat, tametsi iam Collegium mallet. Catanzarij Collegium erat gratum vulgo, et fructuosum, nisi quod attributum illi a Ciuitate olim vectigal, conflabat inuidiam 55 Catanzarii Collegii reditus inuidiam conflant. (Mastridatiam vocant) quasi Magisterium actorum, tabellionum publicum munus: ex cuius venditi precio alebantur. Inde fiebat, vt dum scribae suas literas magno vendunt, palamque iactant se officium magno emisse, et pretium 56 Aquauiua in Ciuium Concilio pro Societate perorat. persoluendum Iesuitis; auctoritas Sociorum ad vulgus vilesceret. Ergo Claudius, impetrato publico Ciuitatis Concilio, hunc in modum disseruit. Societatem quam ob rem Catanzarum venisset, vt re quacunque posset, vtilitatibus publicis inseruiret: id ad hanc vsque diem enixe semper egisse: tantoque enixius acturam in posterum; quanto diutius, et alacrius Ciuium erga se caritatem, ac beneuolentiam experiatur. Ipsos quoque Ciues potuisse tam longo tempore periculum facere, essetne Collegium e Republica. Quod si qua re non satisfieret; curaturum se apud Generalem, vt via iniretur, qua vel satisfieret, vel si mallent, onere illo liberarentur. Ceterum si Societatem vellent; nihil se petere, praeter necessaria natura. Victum, et vestitum habentibus, nihil vltra religiosis viris opus esse. In assignato reditu deprehensa grauia incommoda, quae non religiosam modo perturbarent quietem; verum et gratiam eleuarent, magno cum pietatis publicae detrimento. Viderent pro sua caritate, atque prudentia quid Ciuitati, gloriaeque diuinae maxime aptum censerent. His dictis abijt e Concilio. Illi communi consensu, eaque alacritate, vt dicerent, se vel filios, si opus foret, in alimenta Collegij vendituros; quatuor suo delectis corpore, remedij curam delegant. Ita omni cum pace, summotis offensionum causis, constabilita. Ex hoc Collegio ad Patriam caelestem migrauit Ioannes Petrus Pittarella 57 Io. Petri Pittarellae mors, et funus honorificum. senior quinto Nonas Martias; qui cum iam Sacerdos, cognitaeque vulgo virtutis ad Societatem sub eius Collegij initia accessisset; deinceps ibidem perstiterat, plerorumque Ciuium animas regens. Itaque incredibilis fuit concursus ad exequias, quas peregit cum Clero Episcopus, qui aliquandiu item Patri ad sacrum tribunal conscientiam aperuerat: postque exequias absolutas, adeo venerandum corpus conferta multitudo obsedit; vt ne Episcopo quidem, quamuis contendenti, ad osculandas ei manus patuerit accessus: neque potuerit, nisi multa nocte, 58 Exiguas dotes bonitate, et caritate compensauit. post eiectum prope vi populum, ac Templi fores occlusas, sepulchro condi. Alrerum et quinquagesimum agebat aeratis annum, quartumdecimum Societatis, paucarum literarum, nec admodum excellentis prudentiae: at bonitatis rarae, et caritatis: quibus rebus vniuersam Ciuitatem mirandum in modum iuuabat. 59 Angeli Sibellae Messanae mors Adeo ad res magnas in pietatis tractatione gerendas valentiora diuina sunt, quam humana praesidia. Id Messanae quoque perspectum est in Angelo Sibilla item seniore (nam et Ioannes Petrus Pittareila, et Angelus Sibilla iuniores supererant) Is, de quo loquor, Angelus Sibilla oriundusex Oppido Monteforti in Sicilia, exiguae eruditionis homo, neque eloquentiae, neque oris dignitate, neque 60 Collegii fores Paradisi portam appellabat. vlla dote humana ad captandos animos instructus, sed tantum bona simplicitate, cupidaque parendi, ac Deo seruiendi voluntate abundans. In Societatem anno redempti Orbis millesimo quingentesimo quinquagesimoseptimo, suo autem vigesimoquinto adscriptus est. Ferunt cum primum ad Collegij fores venisset,
validis pulsantem ictibus dixisse: Haec mihi Paradisi porta. Subinde excolendae Domini Vineae addictus totus in opere, quietis osor, mirum quanta 61 Laborum studiosus. in animis, quos tractabat, virtutum alebat decora. Vltro se Ianitori, Acdituoque offerebat, quaerens laborum materiam: et, vt ipse loquebatur, num quae adesset ouicula, quae posset iuuari. Supremo autem anno, cum ex annuis; Romanae Professorum domus literis audisset, quosdam Romae Patres totos dies ad Poenitentiae sellam assiduos praestolari; vt non solum vltro accedentibus in promptu esset beneficium; sed et quempiam forte ex alia omnia cogitantibus opportunitas inuitaret; ex Patre Fatio impetrauerat, vt item fibi liceret totum diem agitare in templo. Quod dum quam studiose concupierat, tam constanter exequitur; ipsis Iunij Kalendis accessit ad eius sellam vetula mulier, deque 62 Corripitur peste audiendo confessionem infectae vetulae. peccatis per ocium confessa, in digressu significat se pestilentia ictam: nondum enim id malum in Sicilia plane conciderat. Nihil Pater inde commotus est. Sed protinus sensit iam se laetifero afflatum halitu. Quare vltro se ab commercio fratrum abiungit, versa ad exitum praeparandum cura: biduoque post, cum dolore totius Ciuitatis, excessit. Cuius postea semper, tanquam viri sancti, memoria 63 Mariae Principis Parmensis mors, et laudes. viguit. Aequum est Mariae Principis Parmensis extare in hac Historia mo numentum. Haec enim ingens virtute, et sanguine Heroina, Emmanuelis Lusitani Regis ex filio Odoardo neptis, non solum Ducem Raynucium, atque Odoardum Cardinalem tam insignes Societatis Patronos genuit, praecipuoque semper studio totum complexa est ipsa hunc Ordinem; sed ex eodem conscientiae suae magistros habuit: qui nonnihil contulere ad eam celebrem, quae adhuc viuit, et nulio aeuo abolebitur sanctitatis eius famam. Longo semestris morbi cruciatu exercita, septimo Idus Iulias ad beatum, aeternumque Principatum Caeli 64 Sebastianus Morales, eiusdem virtutes compilauit. migrauit. Extat breuiarium excellentium eius virtutum a Patre Sebastiano Morale, quo vsa confessario erat, collectum. Eas licet aestimare ex vitae ratione, quam sibi ipsam praescripsisse, et in libellum sua manu retulisse refert. Cuius libelli prima capita erant haec. Ante omnia semper animo versa illa Christi Domini verba: 65 Vitae ratio, et salutaria monita ab eadem sua manu descripta. Quid prodest homini si vniuersum mundum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? Deinde et vocem Sapientis, Memorare nouissima tua, et in aeternum non peccabis. Ad haec, Persuadeas tibi, quod res est, honestissimum omnium, quae habeas decorum, ac titulorum esse, quod christiana sis. Multaque huius generis digna sane cognitu, et Principibus viris imitanda subiunxerat: eoque clauserat, Vt nequaquam se in negotia vnquam Religiosorum hominum 66 Speciepietatis Principes feminae religiosae obedientiae negotium saepe facessunt. immisceret: ne aliqua ex parte eorum obedientiae impediret fructum: quod in omni vita praestitit diligenter, magno documento solidae suae virtutis. Nihil enim aeque pronum est, quam feminas nobiles cuiusdam delicatae pietatis studio, vel in deligendis sibi ad voluntatem Confessarijs, vel in alijs religiosis officijs id attentare vnde obedientiae perfectio, et bonum commune labefactetur. 67 Brixiae Septem e Societate peste sublati. Brixiae, cum Ciuitatem immaniter inuasisset pestilentia, septem e Societate extinxit. In his Franciscum Stephanum multarum virtutum, qui se expiandismor bidorum animis vltro deuouerat anno millesimo quingentesimo quinquagesimo 68 P. Francisci Stephani obitus, et laudes. secundo, aetatis decimo septimo, Valentiae in Societatem Benedicti Pereriae potissimum exemplo ingressus: cumque eo non multo post in Siciliam missus, humaniores literas in Mamertino Collegio, et Rheroricam professus, iam Brixiae quaestiones conscientiae explicabat magno nomine, et publico vsu, quo acerbior 69 P. Antonius Marta peste ereptus. cunctis accidit eius occasus. Contactus est pestifero vlcere Pater quoque Antonius Marta in caritatis aduersus morbidos munere Patris Francisci collega: sed is nondum ad curriculi sui metas peruenerat. Suas et Breranum Collegium Mediolani 70 Mediolani in Brerano Collegio Philippus Contarenus virtutibus praestans moritur. clades accepit. Inter ceteros Philippo Contareno orbatum. Hic clarissimo e genere, honoribusque in Republica Veneta omnium opinione destinatus amplissimis, et iam ex parte potitus; quarto ab hinc anno trigesimumprimum vitae percurrens, flore iuuente, ac saeculi blandimentorum Cruci Domini posthabito, ad Societatem transgressus, vitam inftituerat plane priori contrariam. Quo honoribus in seculo, et famulis magis abundarat; hoc se postea gaudebat
71 Eius abiectio. contemni magis, et subijci, et fratrum vel minimis inseruire. Scripsit ad sororem nunquam sibi ita iucunde fuisse pretiosa vlla in veste, vt gaudebat sordida tunica, qua Coquo inseruiens vtebatur. In alijs praestantibus eius viri virtutibus 72 De rebus diui nis frequentia colloquia. ea quoque numerabatur, quod nulla de re vnquam in consuetis animi remissionibus, nisi de diuinis habebat sermones. Genuense Collegium Paulum Doriam patronum optime meritum, et virum multis nominibus clarissimum 73 P. Euerardus Legato Collegio Genuensi relicto remisit. amisit Kalendis Maij: qui, cum multa Collegio testamento legasset; Euerardus, ne filios offenderet, legato remisit. Taurini die Sancto Gregorio Pontifici sacro, Emmanuele Duce auspicante, fundamenta posita noui Templi. Veronae nouum Collegium a quatuor Sacerdotibus, duobus Laicis inchoatum, maximo Ciuitatis fructu, gaudioque Augustini Valerij Episcopi, partim ipso, partim 74 Taurini nouum Templum fun datur. Vberto Sacromoso vitae subsidia suppeditantibus. Ceterum pestilentiae flamma Mediolani, Venetijs, alibique per Italiam magna ex parte restincta; pristina et pietatis, et doctrinae munera sensim reuocabantur. Quo tempore in Poloniae 75 Veronenfis Col legij initia. Regno Catholica religio, vnaque Societas, Stephano Bathorio Rege in primis adnitente, quanquam non sine aduerso impiorum reflatu prauehebatur; suum 76 Poloniae res. Rex aduersus Societatem animum satis aliunde notum, datis quoque ad eam literis testatum voluit: quas ego gratae memoriae duxi hosce in annales ad literam illigare.
77 Stephani Regis de Societate honorificae literae. Stephanus Dei gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masouiae, Samogitiaeque, etc. necnon Princeps Transyluaniae.
Venerabiles, deuoti, nobis dilecti. Significatio praeclarae voluntatis vestrae erga nos, quam partim ex literis vestris, partim ex prolixa Ioannis Zamoisci Secretarij nostri relatione cognouimus, gratulatio item, et preces pro vniuerso successu rerum nostrarum fuere nobis, et sunt gratissimae. Talibus enim praesidijs potius, quae ex diuini auxilij fonte promanant, res nostras communiri, quam, vllis humanis viribus, quae fluxae, et caducae sunt, optamus: quae ad hoc vsque tempus, Dei beneuolentia; non mediocri rerum nostrarum profectu, magno nobis adiumento fuisse; est quod Dei clementiam laudemus, illique gratias agamus. Quod vero Ecclesiae Dei, atque vniuersae Reipublicae christianae causam nobis diligenter commendatis; id, quemadmodum a pio, laudabilique vestro affectu proficiscitur; ita nobis praecipuae curae sem per fuit, ac longe maiori in posterum futurum erit. Nam nobis quidem, et existimationi nostrae, vltra etiam merita nostra iam olim diuino munere satisfactum est. Nunc eo labor omnis conferendus erit, quo ornamenta haec, quae liberalissima manu in nos Maiestas diuina contulit, ad eum fontem, cui in primis debentur, relabantur, diuini scilicet nominis laudem, et propagationem, et Reipublicae christianae incrementa. Ad quam rem melius ex animi sententia conficiendam, cum vester Ordo vel in primis nobis apprime sit necessarius; merito nobis et est, et erit semper gratissimus: quod tum re potius, quam verbis declarabimus, vbi primum Regni huius nostri negotia composuerimus, ac ad optatam quietem omnia perduxerimus: quod vt quamprimum fiat pijs precibus vestris effici debet: quibus nos etiam atque etiam diligenter commendamus. Bene valere deuotiones vestras cupimus. Ex Castris ad Gedanum die vigesimaquarta Mensis Iunij, Anno Domini 78 Idem vouit se Collegium fundaturum si vi toriam contra Haereticos consequntur. millesimo quingentesimo septuagesimoseptimo, Regni nostri Anno secundo.
Tendens contra Haereticos Gedanenses, ac perduelles, qui numeroso exercitu regnum infestabant; vouit Rex si Gedano potiretur, catholica ibi restituturum sacra, et Societatis Collegium positurum. paucisque post diebus praeclaram retulit exhoste victoriam decimosexto Kalendas Maias. Verum cum rebelles per Autumnum reparatis viribus, eo ferocius, quod Classe plus poterant, 79 Haetetici sesui taseijci instant et ad modicum tempus obti. nent. hostiliter in regia oppida grassarentur, iamque vicino lacu traiecto, ignem, ferrumque Varmiae, et Branspergae minitarentur; non expertes calamitatis fuere Socij Branspergenses. Nam cum Ciues pecunia se, suaque redemissent; postularunt Haeretici, vt Iesuitas insuper eijcerent, aliter se cuncta promiscue euersuros.
Itaque Senatu, et Capitaneo rogantibus, filij pacis, ne Ciuitas, cui vel suis capitibus consultum optabant, ipsorum causa periclitaretur; vno et altero ad Collegij custodiam relicto Fratre, vicina in Oppida, et Pagos migrarunt. Nec longum exilium fuit. Quartodecimo post die, cum de pace ageretur, reuersi, Interim dum Rex coercendis Gedanensibus distinetur; trepidatum est in Lithuania, ingresso in Liuoniam finitimam ei Moschorum valido exercitu, et multis arcibus occupatis Timebantur et Tartari. Adeo Tyrannus in fernus per omnia suorum administrorum genera, per Haereticos, per Schismaticos, per prorsus a Christo alienos barbaros Regis optimi conatus ab erigenda religione conabatur euertere. Interim tamen spes blandissima affulgebat e Suecia. Ioanni 80 Sueciae res. tertio eius gentis Regi veritate clarius in dies illucescente, Patris Laurentij Noruegij, post Deum, opera. Ante narraui Ioannem haud prorsus abhorruisse ab Catholicis, cum coniugeni haberet in primis catholicam Annae Reginae Poloniae sororem, et ipse vetustis Sanctis Patribus, quos studiose peruolutabat, multum 81 Ioannes tertius Sueciae Rex ad Catholicam religionem inclinat, sed non facile flectitur tribueret: eoque facilius adeuntem ad se Laurentium priore anno susceperat. Verum metu rerum nouarum, non perinde ad profitendam veritatem fortis erat, atque ad intelligendam acutus. Frater, quem habuerat in vinculis, ille quidem nuper obierat: adhuc tamen ab superstite Fratre Carolo Sudermaniae Duce restabat metus, ac Rege Daniae quem foedere cum fratre coniunctum suspicabatur. Ergo sensim, ac pedetentim viam vetustis sacris straturus, auctor Laurentio fuit dissimulandae in praesens religiosae professionis, et literas ab Ministris 82 Laurentius Nor uegius commen datitias literas a Ministris hae reticis impetrare consulitur ab Rege. StoKolmiensibus, et Germanis ibidem degentibus exorandi, quibus Regi ipsi commendaretur. Hoc enim pacto, et suspicionem opprimi posse, ne qua contra hospitem in vulgus iret: sique quid mouere vnquam aduersus Regem Ministri ea causa tentarent; suamet commendatione eos refutatum iri. Laurentius nullo negotio literas, quales optabat, a Germanis consequutus, Ministros solers aggreditur, sermonem familiariter miscet varijs de rebus: diu se in regionibus exteris dedisse operam studijs fapientiae: Fuisse Louanij, Duaci, Coloniae 83 facile obtinet. quod audisset regiae Maiestati in animo esse nouum instituere Collegium, venisse, vt si cui vsui foret, labores suos Regi deferret: malle enim patriae, aut finitimis, quam alienis, et longinquis prodesse terris: ferant ipsi auxilium, et qua apud Regem auctoritate pollent, eam benigne sibi accommodent. Ministri, homines oppido indocti latini sermonis, promptam copiam, atque elegantiam admirati, operam omnem pollicentur, virumque Regi impense commendant. Rex gratum sibi officium eorum demonstrans, Laurentium Theologiae 84 Theologiae Schola ei com mittitur. professorem cooptat, imperatque, vt scholis eius vniuersi stoKolmienses Ministri, erant autem serme triginta, et summae classis adiutores pene numero pares intersint. Non potuit praeclaris coeptis aduersarius diu deesse. Homines 85 Duo Primates se opponunt. duo erant cuncta in Suecia celeberrimi, ac tanquam columina sacrae, profanaeque doctrinae StoKolmiae vterque, Olaus pastor Ciuitatis, et Abrahamus gymnasij 86 Rex vtrumque punit. publici Rector. Hi se potissimum obiecere. Sed vtrumque Rex, quod natalem Beatissimae Dei Parentis celebrare neglexerant, primo suis spoliatum muneribus, deinde quia Ministros, populum, et Scholasticos in Laurentium, ac Regem ciere pergebant, vrbe expulit: non ausus in vincula dare metu tumultus. Gymnasio, Abrahami loco, primum vnus Ministrorum praetectus est: mox Ministro per aetatem, atque doctrinam minus oneri sufficiente, ipse Laurentius, cum Socio Florentio, scholas omnes suscepit: cui tamen illa erat summa curarum, 87 P. Laurentius a Regemalam de Ecclesiasticis opinionem ab Haereticis haustam remouet. vt Regis aninum penitus sibi adiunctum ad caelestes noluret satus, Deterrime Rex de Ecclesiasticis Praesidibus et sentiebat, et loquebatur, opinione ex Haereticorum hausta sermonibus, qui nostratibus e terris profugi, Praesulum vitam impudentissime proscindentes, per alienam infamiam vitijs suis obtentum quaerunt. Hoc animaduerso Pater ad prauam cuellendam opinionem captare tempora, inferre opportune sermones, confutare calumnias, religionem multorum Antistitum catholicorum praedicare, Gregorij in primis Pontificis Maximi beneficentiam, ac virtutes ceteras celebrare. Quod adeo cessit e sententia, vt
iam Patrem sanctissimum Rex magnifaceret, amaretque. Ceterum siue restituendae religioni instans, vt aiebat, siue nouae de suo ingenio condendae, nouam Liturgiam edidit. Ea non ita multos, vt vulgaris Sueca, continebat errores. Quamobrem Abrahamus, et Olaus statim impugnare aggrediuntur. Propugnationem monitu Regis Noruegus suscepit, aliquid sperans posse valere ad veram, et catholicam sensim introducendam. Sic autem aduersarios Laurentius fregit; vt aperte reuicti hostes ad Concilium Episcoporum, ac populi prouocarint. 88 Rex duos Romam ad Poncificem legat. Concilio in huius anni exordium indicto, Romam Rex interim duos legat, Petrum, quo maxime in religionis causa vtebatur, quemque tametsi vxore illigatum, creari Episcopum cupiebat, et Pontum a Guardia, vt certam pecuniam in Regno Neapolitano sibi vxoris nomine debitam, Pontifice opitulante, redimeret. Hinc quidam suspicati sunt, nunquam Regem Suecum bona egisse fide, sed 89 Suspicio de Regis fide. callida simulatione, nonnisi ad pecuniam tetendisse. Quae, mea sententia, suspicio infirma est: cum tam multa in regno mutari necesse non suerit pecuniae non admodum magnae cupidine: et constet inter omnes non indoctum, neque hebetem fuisse Ioannem. Ad haec Sanctorum Patrum in primis studiosum, et magnum aestimatorem, vt facile ex ijs nouarum vanitatem sectarum potuerit intelligere, quamuis parem constantiam ad recte intellecta defendenda, ac profitenda non adhibuerit. Ex duobus legatis Petrus in mari Balthico tempestate perijt: Pontus Romam profectus, vt in arcanis habebat mandatis postulauit, vt quoniam 90 Regis per Lega tum mandata ad Pontificem. haud dubie Danus, Moschus, Fraterque Regis Carolus, si religio mutaretur, arma erant Sueciae illaturi, ac Ministri ipsos ad desectionem Suecos solicitaturi, Sanctissimus Dominus, pro paterna omnium Ecclesiarum custodia, Caesaris, Regisque 91 Posseuinus a Pontifice ad Re gem Sueciae mit titur. Poloni auxilia ipsi conciliaret. Insuper ab sancta Vrbe Sacerdotem mitteret, per quem de religione vera cognosceret. Haec fuit Posseuini, quem Pontifex per occasionem negotiorum Societatis norat, et probabat, causa mittendi: qui nonnisi insequentis anni exordio, vt eo loco dicetur, peruênit. Interim 92 Regis concio ad Populum. Rex sedulo animis populi captandis instans, vbi dicta conuentui dies adfuit, sic fertur locutus. Audistis, populares, quid conseruandae paci, et tranquillitati publicae gestum a me sit: quid aduersus Moschi impetum sit statutum. Nunc 93 Ministrorum in res sacras negligentia. pauca de ijs accipite, quae ad animarum salutem pertinent. Negligentia Ministrorum vestrorum in cultu religionis obscura vobis non est. Videtis, vt sinant collabi templa, vestes sacras sordescere, ac destrui: demum omnia diuina quam nequiter tractent: domi argenteis vti scyphis, in sancto altari calicibus e luto, et ligneo orbe sacrae patenae loco: ad haec fingere sibi quemque ritus nouos, et cerimonias ab alijs alias pro libidine vsurpari. Ad quae singula cum populus acclamaret, ita plane esse; Rex subijcit: Decretum igitur mihi est, non meo duntaxat, sed et Archiepiscopi, et Episcopi Arosiensis, aliorumque doctorum virorum iudicio Clerum reformare, religionem puram sequi, augere pietatem: et alia, quae ad Dei Optimi, Maximi cultum pertinent in hoc regnum inducere. Ministri vestri, quae eorum est impietas, spargunt in vulgus nos haeresim, falsamque doctrinam velle inuehere, nolle nisi latinas conciones ad populum haberi: Ministros ab vxoribus velle seiungere: atque adeo iam centum millia Monachorum aduenitare huc accerfita a nobis. Nolite, Viri boni, nolite, per Deum, hisce obtrectatoribus fidem habere: nolite aures vestras hisce mendacijs dare, quibus inuidi isti 94 Populus Mini stris assentiri abnuit. nihil agunt aliud, quam vt vos ab Rege vestro abducant. Tum plebs contenta voce contestatur nullam se ijs habituram fidem. Ac Rex: Vultis ne, inquit, quotquot hîc adestis Liturgiam modo editam vna mecum, cumque alijs spectata probitate 95 Rex abstinentiam a carnibus in Quadragesi ma restituit. Viris, vel inuitis Ministris, probare? Hac si estis sententia, manus substollite. Absque mora populus vniuersus magno plausu manus in Caelum extulit. Ijsdem in Comitijs statuit Rex, vtantiquo ritu Quadragesima carnium abstinentia celebraretur, quod et populus approbauit. Ita praemuniebat religioni 96 P. Varseuitius ad Reginam Sueciae mittitur. catholicae viam. Eodem tempore et Catharina Iagellonia Regina Sacerdotem catholicum e Societate postulante ex Anna sorore sua Regina Poloniae, huius rogatu, Pater Varseuitius iam Suecae Reginae notus ei profectioni destinatus est: et
97 P. Laurentius sex Suecos iuuenes in Collegio Germanico instituen dos mittit. Pater Laurentius sex praeclarae indolis Suecos iuuenes Romam in Collegij Germanici disciplina docendos misit. Ex quibus idonei, catholicique suffici pastores tempore suo possent. Ita spes vndique bona sese monstrabat Regni amplissimi Ecclesiae sanctae restituendi. Neque minorem faciebant spem ditionis Caesareae penitus ab erroribus vindicandae insignia catholici Principis documenta, quae Rodulphus edebat. Olomucij, cum primum eam Vrbem iniret, exceptus 98 Germaniae res est a Collegio extructo fornice musarum operibus, ingeniosisque emblematibus conuestito: comiterque Princeps dispositos in eo pueros liberalium artium speciem 99 Rodulphus Imp. in Collegio Olomucij literario appa ratu excipitur referentes dum salutaretur audiuit. Pernestanno Cancellario, et Ioanne Haugbitio Morauiae subcamerario precatoribus Monasterium Sanctae Mariae in Virbe Bruna Domui Probationis addixit: Sanctim onialibus paucis, ad maiorem religiosae vitae custodiam, cum alijs item paucis, ex eodem Sancti Dominici Ordine, 100 Brunae Monasterium pro Nouitiatu attribuitur. in Sanctae Annae coenobio coniunctis. Porro ita traditum est Societati Monasterium; vt literariae quoque Classes instituerentur. Quippe vrgebat necessitas sincerae, integraeque doctrinae: praesertim quod finitimi Dynastae nouorum mancipia dogmatum ad auertendam ad se iuuentutem, nec sustentandum modo, sed et proferendum regnum impietatis scholas duas in propinquo extruxerant. 101 Templum S. Aegidii Graeci ensi Collegio attributum. Graeciensi quoque Collegio Templum Sancti Aegidij est traditum, in proximam Sanctae Catharinae aedem paraeciae iuribus translatis. Pontifex non modo libens auctor fuit; sed et ad Seminarium Pontificium Graecij quoque condendum annuum vectigal attribuit. Pragae initio annicompar Antuerpiensi rumor, 102 Ibidem Seminarium instituitur. de quo supra memini, et periculum extitit. Sacerdos e popularibus pro concione dixit: Vssitas non tam rationibus edo mandos, quam armis. Is, quia nonnullum habebat cum Societate vsum, existit rumor Iesuitas in Vssitarum necem 103 Pragae contra Collegium ru mores excitam tur. coniurationem molitos, armatorumque ingentem manum partim in Collegio habere, partim ad Villas. Mirum quantum plebis animos sua sponte mobiles, et inanibus credulos, ea vanitas concitauit. Nihil propius factum est, quam vt in Collegium impetu irruerent, ferroque et igni delerent. Senatus in tempore occurrit, qui plane fabulam ridiculam sciens, veritusque ne turbulenti causam tumultus arriperent; custodes apposuit, iussos nocte praesertim domum circumire, ne qua impetus fieret. Caesar ad extin guendam rei memoriam, sermones de ea edicto vetuit. Rumoris auctores iussos inquiri, ijs quoque, qui insimulabantur, in quaestione pernegantibus, nulli inuenti. Lucernae in Heluetia admittendum 104 Lucernae Collegium fundatur. tandem Collegium fuit. Cuius gentis fortis, ac piae erga Societatem, et religionem catholicam insignia studia posteritatis memoria nefas est fraudare. 105 Lucernensium literae ad Eue rardunde Colle gio stabiliendo. Schultetus (id genti Praetoris est nomen) maius item, minusque Concilium Lucernense, prolixa ad Euerardum epistola, praefati summum dolorem inde haustum, quod audissent Patres Lucerna reuocandos; subijciunt a se nequaquam eo consilio accersitos, vt vnquam dimitterent. Nam id, inquiunt, non modo ingens nobis detrimentum, verumetiam probrum afferret, tum apud Haereticos circumiectos, qui gauderent antesignanos verae fidei, et satores germanae doctrinae, quae ipsi maxime horrent, a nobis amissos: tum apud foederatos nostros, qui dolerent nos tanto praesidio spoliatos. Et sane cum haec veneranda Societas instituta sit ad sustinendam, ac propagandam religionem catholicam, pietatemque amplificandam: nosque hac re non minus, quam alij indigeamus, speramus non magis nobis, quam alijs denegatum iri auxilium: cum parati simus ijsdem, et forte amplioribus, quam alij, eam officijs prosequi. Nam quam vberem hic habeat materiam, id quod intendit consequendi; compertum est hoc breui missionis tempore, quo fructus tam singularis apud senes aeque, ac iuuenes partus est. Nos vero (quod sine iactantia dictum sit) ij semper fuimus; sumusque hodie, qui catholicam fidem defendimus, adducta in discrimen dignitate, re, vita, et sanguine: neque id solum in patria nostra, sed vbicunque nostra opera expetatur: parati id vel cumulatius in posterum, iuuante Deo, praestare. Aequum igitur est, vt qui religiosis laboribus summe contendunt, vt sustineant, et amplificent veram fidem, pietatemque christianam; adsint nobis, qui idem profitemur,
et efficimus armis, vitaeque periculo. Et quamuis, Deo gratia, vsque adhuc in fide nulla appareat imminutio apud nos; tamen (quod Deus ignoscat) excepto hoc, multa, et varia crimina, scandala, praui vsus, erroresque increbuere: vt nisi mature succurratur; verendum sit, ne, quod alijs in locis fieri videmus, medicina sera sit. Etenim ea sumus opinione, quemadmodum conciones, et cetera spiritualia officia non possunt magni esse momenti ad conseruationem, incrementum que publicae pietatis, nisi auxilium secularis potestatis accedat; ita diligentiam ciuilem, et secularem perseuerare diu non posse in conseruando religionjs cultu incorrupto, nisi doctos, sinceros, rectique exempli nanciscatur magistros. Super haec permagni nobis momenti est nostram iuuentutem in bonis artibus, ac praecipue in vita, ac deuotione christiana recte institui: idque siconsequi domi possent; ex vsu foret non priuato solum, sed etiam publico: quod ijs carerent vitijs, quae saepe ex regionibus exteris reportantur. Cuius specimen fructus iam nos summo cum gaudio nostro, exigua huius missionis vsura experti sumus. Obstabit fortasse perlatus ad Tuam Paternitatem rumor de nostri caeli insalubritate. Ceterum certus esto plane experimento compertum, qui aliquandiu patriae huius in genio, cibisque insueuerit; si non commodiore, certe nihilo minus commoda, quam vbiuis locorum valetudine vti. Itaque quicquid in nobis est prolixe, sincere, fideliter, sine omni fuco, et fallacia promittentes, Paternitatem Tuam etiam atque etiam precamur, vt primo quoque tempore aliquod nobis subsidium mittat. Nam, cognita operariorum paucirate vestrorum, nolumus incommodo esse plenam semel coloniam postulando. Hanc vero tam insignem beneuolentiam, dignationem, et officiosum obsequium, quod nobis Societas, vt indubie expectamus, exhibebit, vna cum ijs meritis, quae adhuc contulit, pro singulari beneficio in omnem aeternitatem colemus: paratissimi cunctis viribus nostris promouere, atque amplificare commoda eius, dignitatemque: nosque ipsos impendere in quemcunque vsum, vbi Paternitati Tuae, Societatiue communiter, aut priuatim honori, aut commodo esse possimus: non curae, non labori, non facultatibus, non corporibus nostris parcentes. De qua re nihil Paternitatem Tuam volumus dubitare. Has ob res, et quia singularem Tuam erga nos propensionem iam pridem nouimus; expectamus cum gaudio benignum, votisque nostris consentaneum responsum. Vale. Ex nostro pleno Concilio huius rei causa coacto, decimoseptimo Kalendas Februarij. 105 Responsio Eue rardi ad eoium voluntatem. Tam pronis studijs, religiosisque voluntatibus pari caritate respondit Euerardus suscepto Collegio: praesertim cum Pontifex ipse vrgeret, qui Lucernensis Senatus rogatu ad instruendam Collegij bibliothecam bonam pecuniae summam donauit. Interim et Ingolstadianum Dux Albertus Collegium auxit, vbi pacate iam 106 Ingolstadij Io. Rastellus Rector a Deo im petrat mori vt Hoffaeus Prouincialis con ualescat. cum Academicis degebatur. Hic Ioannes Rastellus Rector, natione Anglus, Anno millesimo quingentesimo sexagesimooctauo in Societatem adscitus, vir bonus, nec malus theologus occubuit: sic vt posset videri pro caritate mortem ab Hoffaeo Prouinciali ad se transtulisse. Nam cum Hoffaeus periculose decumberet; Ioannes, suscepta pro salute eius religiose peregrinatione, in itinere morbo correptus, paulo post decessit, et Prouinciali redijt valetudo. Treuirensis 107 Archiepiscopus Treuirensis reditus Col legio perpetuos assignat. Antistes, veritus si quo ipse casu praeriperetur humanis; ne gymnasium, quod iam videbat mille auditoribus florens, subsidij penuria concideret, Collegij fundationem perpetuam decimo iam septimo anno Canonicorum cunctatione dilatam per sese transegit: industria vsus, vt ex bonis ab se quaesitis, ad quae alienanda non requirebatur Canonicorum voluntas, vectigal addicerer. 108 Moguntiae Collegium in commodiorem locum transfertur. Moguntinus suum Collegium in dudum desertum Franciscanorum Patrum Coenobium in Vrbis vmbilico situm, de Patrum eius Ordinis voluntate transtulit. Eo Socij migrarunt pridie natalis Deiparae: atque in Templo proprio, cum 109 Collegii Hau domaropolita ni incrementa. adhuc commodata Sancti Christophori aede vsi essent, nouo impetu, maiore Ciuium concursu diuma prosequuti. Haud segnior, minusque munificus fuit Praesul Haudomaropolitanus in Collegio suo firmando: qui paulo post generali confessione apud Patrem Ioannem Crochinum praeparatus, sextodecimo Kalendas
Aprilis promissum ijs, qui in pauperibus, eiusque samulis Christo Domino foenerantur, regnum percepit cadauere Collegij Templo relicto.
110 Belgij res. Belgium per id tempus assiduis bellorum fluctibus miscobatur. Quas inter conuersiones, atque procellas gratias Euerardus Generalis ingentes agebat Deo, tum quod famulos suos benignissime tueretur, tum quod ipsi religiosorum virorum nullam officij paritem omitterent. Nec desinebat vigil Pater filios incitare currentes: praecipue adhortans, vt simplicitatem, caritatem, patientiam, et constantiam obtinerent, neque vllam stationem desererent, nisi publica auctoritate 111 Petrus Trigosus ab Austria co in Hispaniam redire iubetur. compulsi. Et quia Petrus Trigosus Austriaco perfamilia ris nonnullam praebebat sermonum causam, et reliquae Societati conclebat inuidiam; in Hispaniam redire iussus est. Eius loco, vt supra demonstraui, cum pax confirmata, nec restare inuidiae causa videretur, Ioannes Ferdinandus, et Antonius Salazarius ex Italia missi sunt. Hi cum Luxemburgum venissent, vbi tunc Austriacus 112 Ei succedunt lo. Ferdinandus, et Antonius Salazarius. agebat, in Nosocomium protinus concedunt, vt aegrotis militibus officia pietatis impendant: multis etiam militum seminudis emendicant aliquid tegumenti. At multo impensius in subleuandis animis insudant, Principe talibus officijs plurimum laeto. Cui ausi etiam sunt, aditum humanitate eius aperiente, munusculum 113 Pium donum Austriaco offerunt. dare. Flagellum nacti non inuenustum augustissimis IESV, et MARIAE nominibus decôre intextum, serico coopertum inuolucro donant: addentes telum se ei praebere, quo inimicorum suorum maximum edomare posset. Et gratum fuit id teli genus christiano bellatori. Ecce autem noua repente conuersio, et Belgij totius turbulenta concussio: vnde quanta ad Societatem cladis pars pertinuerit, proximus annus ostendet.
114 Galliae res. Nec quietae erant in Gallia res, nec Collegia nostra diuinum Numen solenni fauore protegere, inque salutem publicam promouere cessabat. Quanquam 115 Petri Annequi ni Collegio Parisiensi legatum ad Templum excitandum. Parisiensi Collegio, Petro Hanne quino Praeside mortuo, magnum columen cecidit. Vehementer optabat patronus religiosissimus vndecunque Collegium in morem Societatis absolutum: eoque pecuniam obiens ad comparandum in Templi aedificationem solum legauit. Id scilicet deerat, florente gymnasio auditorum numero supra aedium amplitudinem. Quos omnes, cum id placere Senatui 116 Collegii Parisiensis Schola res ad aliorum morem togam, ac pileum ferre incipiunt. Patres intellexissent; induxere vt togas, pileumque gestarent, non secus ac Collegia cetera: idque nullo negotio impetrarutit, praeter opinionem multorum, qui in vestium libertatem celebritatem gymnasij referebant. Hoc demum anno Camberij certa sedes inuenta, documento notabili, vnde intelligeretur cordi, curaeque esse Deo, vt Socij in ea Ciuitate consisterent. Nam cum inde a primo 117 Collegio Camberii firma sedes inuenta. accessu per alienas aedes, vel precario, vel pretio errassent incom modissime; eo iam ventum erat, vt, repetente dudum hero domicilium, quod in praesentia incolebant, finis diuturno errori relinquenda penitus Vrbe quaereretur. Hoc rerum articulo aedes mire Collegij vsibus opportuna, quam Bressiacam a Domino vocant, venalis offertur: eo maiore omnium admiratione, quod Dominus vir potens, et opulentus ante de ea vendenda interpellatus, cum indignatione, 118 Lugduni, et Auenione cras sante peste vn decim ex Nostris occumbunt ac stomacho mentionem rei respuerat. Lugdunum, et Auenionem pestilentia exercuit, sed modice Lugdunum; Auenionem grauissime. Certe hîc in Socios, ex eo, vt credidere multi, quod in aegrotorum militum passim per Vrbem morientium cura, sibi nullo modo pepercissent; ita atrox malum incubuit; vt cum vixtres, quatuorue contactum dirum effugerint, vndecim extinxerit. In his 119 Capuccinorum, et Sodalium B. V. in No stros peste infectos caritas. Ioannem Beatricetum Nouitiorum Magistrum, virum simplicem, ac rectum, orationis, ac ceteris deuotionis studijs apprime deditum: Petrum Rostillum eiusdem Magistri Nouitiorum Socium: et Michaelem Nognium quaestionum conscientiae explanatorem: Matthaeum Thomam Prorectorem, egregiae viros caritatis, et Sacerdotes: reliquos non Sacerdotes, ac partim Nouitios, et ipsos 120 Pia Rutheni Collegii Disci pulorum supplicatio. digna coelo virtute. Collegio ita afflicto, antequam Lugduno succerreretur, Capuccini Patres, virique e Sodalitate Beatae Virginis opem tulere; Ruthenis, cum hoc anno saecularis anni indulgentiam Ciuitas impetrasset, illustrissimam pietatis facem praetulere Collegij auditores. Ipso initio suas distributi in classes quindecim
diebus quatuor destinata Templa adiere. Incedebant bihi: suus cuique cereus lucens in manu, suus quaque in Classe chorus vel concinentium psalmos, vel caelites ordine inuocantium. Totum agmen Crucifixi effigies ardentes inter saces praecedebat: cuncto populo cum pietatem tum multitudinem admirante. Nam mille, et quadringenti sere numerabantur. Tribus vero supremis diebus triginta ex omni numero lecti sunt, qui saccis induti, nudis pedibus, interiecti per interualla agminis totius ordinibus, sacrae Domini passionis praeferebant mysteria. Quibus singulis denso luminum ministerio puerorum nobilium circumfundebatur cohors cum pietate, modestiaque mirabili. Eaque commotio erat in populo, vt plurimi plenis lacrymarum oculis perspectarent: alij prouoluti in terram non sancta modo adorarent mysteria; sed et nudos gestantium pedes 121 Ad eius aspectum Nobilis Vgonottus conuertitur. oscularentur. Nobilis quin etiam Vgonottus ita emollitus eo spectaculo est; vt protinus ad Confessarij pedes, eiecto scelerum, et impietatis veneno, incorruptae se religioni reddiderit. His initio anni ab vniuerso discipulorum coetu gestis, 122 Aliae supplica tiones. subinde peculiares quaedam institutae Supplicationes ab certo eorum numero. Vna fuit Sanctae hebdomadae quarta, quinta, et sexta feria, in qua longo ordine incessêtre multi sacco induti, et nudi pedes, et sacrorum cruciatuum argumenta postremo die gestarunt. Alter post paulo coetus eodem vestitu, itemque nudis pedibus iuit, vnoquoque mortui hominis caluariam manu gestante: isque terror quindecim deinceps diebus circum latus. Pari dierum numero, pari corporum, ac pedum habitu Supplicatio ducta nouissima: in qua singulis supplicantium crux atro tincta gestamen fuit: et quinquies Sanctae Passionis interiecta mysteria: quae eximij adolescentes sumptuose ornati Angelorum figura, et sane 123 Fopulus cum voluptate admiratur. dignitate faciei, cultusque modestia simillimi Angelis serebant: ea populi voluptate; vt non contenti semel spectasse, per compendia properarent ad loca, vbi iterum, ac tertio pio spectaculo fruerentur. Haec a discipulis gesta Collegi, praeter nomen, et gratiam gymnasio partam, etiam pulchras aemulationis faces in animis Ciuium incenderunt. Ac Patres non solum auctores erant, cohortato resque earum rerum; sed etiam adiutores. Euntibus, ac redeuntibus, tum audiendis coofessionibus, sacro saciendo, opportunis adhortationibus praesto 124 Fructu sex sup plicationibus percepti. erant caritate prom ptissima: tum demum ijs, qui excalceati incesserant, abluendis calida, souendisque vestigijs. Multae hisce sanctis inuitamentis morum factae conuersiones, multorum in fide confirmata constantia, librorum noxiorum numerus 125 Discipulorum numero praeceptores adduntur. ingens exustus. Is ad Collegij sacellum, praesertim expiandorum animorum causa, excitu sconcursus; vt non minus, quam destinata Iobelaeo Templafrequentaretur. Et quia tantae discentium multitudini septem praeceptores aegre erant pares, duo per Autumnum sunt additi. Non est, quod immorer memorandis 126 Valentiae Io. Grangeanus E piscopum olim a sede, ob Hae resim amotum, ad castra Ecclesiae reuocat late per Galliam peregre gestis, cum fuerint prioribus consimilia annis. Illud eximium, proprieque notandum est. Valentiae Patris Ioannis Grangeani opera Episcopum eius Vrbis, olim ob haeresim de sede deiectum, ad sapientiam reuocatum: sic vt die Iouis sancto in concionem progressus, quae Pater de sacrosancto Eucharistiae mysterio docuerat, palam comprobaret omnia: deinde post confessionem catholico ritu publice inter populum, magno cum populi gaudio, 127 Hispaniae res. communicarit.
Duo noua Collegia hoc anno Hispaniae Prouincijs accessere: alterum Aragoniae 128 Comes Sedilli Busaquii Collegium fundat. Prouinciae, cui Sardinia subiacebat, in Oppido Busaquio, quod Comes Sedilli praecipue sundauit, Vxore eius, Decanoque iuuantibus. Primus rexit Georgius Passius. Sed non diu ea colonia stetit, vt in loco scribetur. Alterum 129 P. Georgius Passiusp imus eius Rector. Castellae in Vrbe Compostella ad Hispaniae fines Franciscus Blancus, qui alia multa Collegia iuuerat; et Malacense dum ei Ciuitati praeesset Episcopus, excitarat, ad Compostellanum translatus Archiepiscopatum instituit ad Galleciorum, 130 Franciscus Blam cus Episcopus Collegij Compo stellae auctor. et peregrinorum opem, qui ex omni christiano Orbe Sancti Iacobi Apostoli sacra ossa salutatum accurrunt. Vuete nunc primum, et Numantiae latinae literae tradi coeptae. Conchae prima elementa. Sodalitates Beatae Virginis Vallisoletana, Madritana, Belmontensis cum Romana coniunctae, et Indulgentiarum participes
131 Vuete, et Numantiae Scho larum initium. sactae. Compluti pridie Idus Ianuarij decessit Petrus Manticius Antonij Manricij, et Aloysiae Padillae clarissimorum, et opulentorum parentum filius. Is ab adolescentia religiosae vitae incensus cupidine, diu salutare propositum traxit: 132 Item Conchae. voti etiam, quo se obstrinxerat, commutatione impetrata. Anno deinde millesimo quingentesimo sexagesimoquinto iam Toletanae Ecclesiae Canonicus, 133 Sodalitia B. V. Vallisoleti Madriti, Belmon. tis Romanae aggregantur. et Quaestor a Philippo Rege ad Carolum Regem Galliae ad deportandum Sancti Eugenij corpus primi Toletanae Ecclesiae Archiepiscopi Legatus, dum secum in itinere cogitat si forte dignus esset, qui quippiam pateretur pro Dei causa, et ad honorem Sancti Eugenij, qui tam multa pertulerat; corruit ex equo, et ossespinae perfracto, dolores hausit acerrimos: quibus tota exinde vita identidem 134 Compluti mo ritur P. Petrus Manricius. tentatus est. Eo casu rursus animum obfirmauit ad religiosum secessum. Et quia multi propinqui, et Magnates Hispaniae deterrebant; longa ijs epistola satisfecit. In ea prolatis, solutisque rationibus, quae poterant suadere, vt maneret in 135 Eius vocatio mirabilis. vita communi; multas congessit, et magnifice explicauit, quae suaderent vitam seueriorem. Quarum vt paucae delibentur: Quintodecimo ab hinc anno, inquit, voui me Societatem intraturum: ac tametsi votum commutatum est Romae; 136 Literae quibus rationem reddit quare Religio ni se addixerit. tamen conscientia nunquam silet: ac praecipue tum me horrendis timoribus torquet; cum morbo aliquo tentor. Quod si alijs in rebus quam tutissima sequimur; quae prudentia id in aeternitatis negotio negligat? Porro via tutissima aeternae salutis est, collocare in tuto rationem, ac voluntatem. Rationem autem planum est in tutum recipi credendo, quod docet Catholica Ecclesia: at oluntas in tuto ponitur obediendo Moderatori, qui loco Dei suscipiatur. Fac aliud nihil lucrarer mutatione vitae, quam vt exonerarem conscientiam meam, ac remouerem quicquid scrupulum posset afferre, et tanquam mihi superstes testamentum ipse meum exequerer; vel id vnum quicquid abdicari in terris posset ampla mercede compensaret. Nam videmus quam pauca testamenta ex auctoris mente obseruentur. Fieri posset, vt hoc articulo moriendum mihi esset, vti tam multi iuniores, firmioresque moriuntur. Quanti ergo aestimarem, si ab ipso transitu Deus me reuocans spatio donaret, quo animae meae rationes constituerem? Atqui hoc factum arbitror. Nostra lex docet, ne eo quidem pretio quanti creata omnia aestimantur, venialem noxam admitti debere. At quantum numerum noxarum eiuscemodi singulis diebus euitarem Religionis complexu, quas nunc committo? Quot crimina letifera in sacris Claustris declinassem, quae in seculo perpetraui? Ergo si Deus in tantum horret peccatum, vt redempturus ab eo hominem homo factus ita vixerit, ita occubuerit; num magnum est, si ego, vt a tot me redimam vel susceptis, vel suscipiendis criminibus, ad religiosum statum migrem? Equidem si abdicatione seculi id modo proficiam, vt vnam tantum Ieuem noxam suffugiam; non requiro vberiorem mercedem. Illa abunde est, propterquam, quicquid in terra est, post haberi bene existimo, vt vnam, quamuis leuem iniuriam, Deo non inferam. Interrogentur singillatim quotquot Religiosi moriuntur suis in claustris. Malles ne vitam finire Sacerdos honoratus, et opulentus? Omnes negabunt. Interrogentur item viritim quotquot honorati Sacerdotes moriuntur in seculo: Malles, ne vixisse Religiosus, ac despicatus? Nemo erit, qui non affirmet. Igitur si ratum est in iudicijs sorensibus, quod quatuor comprobant testes, vel etiam duo; cur de eo dubitetur, quod aeque seculi Sacerdotes, Religiosique cuncti testantur? Prudentia inter homines ducitur, si quis intelligens se ab hero dimittendum, praeoccupet, et Dominum ipse prior dimittat. Ego ex annis, et infirmitate, ex ijs, quae in ceteris mortalibus video, intelligo prope esse, vt a Mundo dimittar: me igitur ipse praeripiam, saltem vt tester Domino me duro, intolerandoque seruisse. Si beneualentes ad Religionem concedunt, vt bene viuant; ego valetudinarius adibo, vt bene moriar. Nam id demum est vltimum quo cuncta referuntur. Erit quippiam tolerandum? Ea causa accedo. Valebit ad firmitatem praeuidisse, quae imminent dura. Forte non vsque adeo sentio voluntatis impulsum? Stabilius est consilium, quod intelligentiae luce, rationumque
vi suscipitur: quia tempore elanguescit commotio, rationes diutius manent. Voluntates adolescentium, quia hi carent experientia, nec admodum rationum momenta perpendunt; solet Deus vehementius pellere. Id mihi satis est, quod saepe numero sincere, nullaque perturbatione commotus perspexi, haud rectum me iter tenere: ac prorsus expedire, vt ad Religionis ductum me applicem. Haec, et multo plura in ea epistola persequutus, Idibus Ianuarij Anno millesimo quingentesimo 137 Sapiens, ac pium monitum septuagesim otertio ingressus, qualem mente praeceperat, sanctitate plenissimam vitam instituit. Sub Crucifixi effigiem, quam habebat in cubiculo, scripsit: Quo immortuus es, sepelire: alioquin male olebis. Vt significaret Religiosum, qui per discessum a mundo mortuus est; nisi sepeliatur in intima sui, ac peccatorum suorum cognitione, ac perfecta humilitate; fore, vt male oleat, vitae exempla non religiosa praebens. Quod ipse ne committeret, illud ante oculos sibi monimentum statuerat, inque mortis cura viuebat assidue. Eam ob rem summo labore in libellum versiculos e psalmis retulit, et Sanctorum dicta 138 Sui obitus diem praedixit. insignia, quibus nouissimo tempore siue legendis, siue audiendis ad agendum cum Deo, et curam omnium grauissimam excitaretur, vti fecit: eoque opportunius, 139 Dominico Fer dinando mor tem se impetraturum pro mittit. quod diem excessus sui aliquot ante diebus praeuîdit, praedixitque. Petijt a moribundo Dominicus Ferdinandus, qui modo ei famulus, iam conseruus in Christo, vt cum ad Dei conspectum venisset precaretur, vt ipsum quoque ex hac vita placeret abducere: quod Pater recepit sese facturum. Paucis post mensibus Dominicus Madritum. translatus, Franciscum Porrium in Madritana curia causarum Societatis procuratorem comitabatur: a quo dum simul aliquando eunt, interrogatus, num satis valeret, quod moestior videbatur, respondit: quartum iam ire mensem, nec Patrem Manricium promissa complere, vt solutionem sibi quoque e vinculis corporis exoraret. Eoque die se in matutina precatione, et dum sacrificio adesset, miserias huius vitae reputantem, summisse precatum a Deo, vt vellet famuli sui fidem exoluere. Hos inter sermones ad Collegium reuertuntur. Continuo Frater decumbit, atque octauo Idus Maij diuinis mysterijs communitus, vti optauerat, Patronum, quem secutus erat ad 140 Ignatii Fonse cae mors, et virtutes. laborem, secutus est ad mercedem. Insignem operarium amisit Prouincia Boetica. Ignatius Fonseca vir in primis religiosus, prudens, moderatus, caritate flagrans, post diuturnam Nouitiorum institutionem, alibique, et Villaregij, Cordubensisque Collegij rectionem, ad regendum Hispalense translatus, magno omnium dolore Kalendis Decembris decessit. Ex Oppido Guadix in Boeticahonestis ortus parentibus. Salmanticae cum studeret, iam tum vitam pro Christo, et vtilitate proximorum fundendi cupidus, Societatem, spe potissimum adeundi Indias, adamauit. Septimancas paulo post quam ingressus fuerat missus ad Tyrocinium, Anno millesimo quingentesimo quinquagesimooctauo, quo primum die peruênit, vbi cubitum sessus abijt, crepitum verberantis se in proximo cubiculo Fratris audiuit (fuisse Toletus fertur, qui dein fuit Cardinalis) atque idem praestandum sibi ratus, flagellum et ipse expedijt. Nec multo post iterum a Fratre tumultus verberum personat: iterum hospes respondet. Tertio demum ille praeit, hic. tertio sequitur. Felicia tecta vbi tam suauiter virtus ad aspera per exemplorum blandicias rapit: nec solum torporem segnibus excutit, et roburintegris excitat; sed et fessis vires instaurat, elaborans e cruciatu quietem. Id potuit, quam Fonseca ad Christi militiam generosum pectus afferret, ostendere: quod clarius deinde perspectum est, cum, familia prope vniuersa decumbente, Culinam exercens, totum mensem nunquam in lectulo fessa membra reposuit, quo prompta in omnes horas subsidia aegrorum haberet. Demum breui non excellens modo discipulus; sed et magister euasit. Eo maxime tempore, dum Nouitijs praeprat, indulgebat animo suo, caelestium commercio largius fruens, atque inter sacrificandum, quod in priuato faciebat sacello, duas horas fere quotidie 141 Calculo laborantem oratio ne liberat. in sacrosanctis illis excessibus permanens. Fuisse gratam Numini eius consuetudinem, quae inde referebat adiumenta proximis, testimonio sunt. Villaregij homini periculose calculo laboranti, ac prope depefito valetudinem ita
impetrauit; vt eiecta flatim noxia materia, annos plurimos superfuerit, nunquam 142 P. Garziam Rodericium doloribusoppressum sacrificio per fecte sanat. postea eius generis morbo tentatus. Ibidem Patrem Garziam Rodericium dolores inuasere acerbissimi: quem Fonseca dum inuisit commi; eratus: En, inquit, recta abeo ad sacrum Altare pro te rogaturus: et quanquam aeger respondit, vt non precaretur dolorum sibi leuamentum, sed ad perferendos patientiam; tamen quantum in sacrificio procedebat Fonseca, tantum dolorum saeuities mitigabatur: adeo manifesto sensu; vt aeger mitteret vnum e Fratribus spectatum, quem ad locum sacrificij Pater venisset: eoque renunciante iam ad eum venisse locum, vbi priuatim Sacerdos orans, quos libitum est Deo commendat; continuo quod reliquum erat dolorum abscesserit: nec postea, quamdiu Pater vixit, redierint. Alia de genere hoc narrantur. Nec minus mira fuit mediana, 143 Ferocem militem ob negatam sibi absolutionem ad confessionem disponit, et absoluit. quam militis non conpori, sed animo fecit. Hispali homo ferox ab vno e Sacerdotibus nostris in confessione, quod nollet legitime satisfacere, non absolutus ad Fonsecam Rectorem pergit, aegre sui prae ira potens, mirari se infremens, quod rustico illi Confessario pugionem non centies adegerit in viscera. Fonseca supra insitam facilitatem eo blandior, quo miles magis furebat; cum quadam liberalis animi excelsitate: Ades dum, inquit, confessionem ipse excipiam. Vbi totum ille virus euomuit, sensim Pater exorsus; et ad seueram paulatim increpationem delapsus, diuina aspirante vi, glaciem duri pectoris in fluuium lacrimarum soluit: cognita suorum grauitate criminum totum se potestati Patris permisit, mitiorque agno recedens, qui accesserat leone ferocior, emendatiorem inde vitam ad finem vsque peregit. Sed quam hae lenitatis amabile 144 Inualidum matrimonium contrahere volenti, diuinam vltio nem denunciat. exemplum est; tam illud iustae indignationis formidandum. Eadem in Vrbe homo praenobilis, mulierem ante fratri suo nuptam vt duceret, adultaerinas Roma literas abstulit. Cognouit id Hispalensis Prouisor, indignoque flagitio effi, cacius prohibendo, iussit eum hominem cum Rectore Collegij consultare rem. Vbi adfuit, et garrulitate magnifica ad suam libidinem distorquere Patrem tentabat; is solenni sua mansuetudine, ac religiosa modestia ostendere facultatem, quam proferret, haud dubie illegitimam esse, furtimque, et iniuste ereptam: neque per eam contrahi tales nuptias vllo modo licere. Contra ea argumentari, altercarique procus: tandem cum proficeret nihil, truculentus, et minitabundus vim corripit execrans, deieransque matrimonium illud, quibus quibus inuitis, perfectum iri. Tum Pater graui, ac seuero vultu: Atqui ego, inquit, Dei nomine denuncio impendêre atrox supplicium tibi, et qui id tibi negotij fouerint. Non abfuit comminationi fides. Haud multo post eo nobili ad fores amasiae stante, cursu iliuc defertur Aethiops lictorum manus euitans: quem statim recipi domum, et occuli nobilis iussit, quia erat amici sui mancipium. Clauso die Aethiopem proripere se volentem prohibuit amasia, ac male insuper verbis accepit. 145 Denunciata eueniunt. Cuius ille rei dolore percitus, nocte intempesta feminam aggressus, repetito saepius pugione confecit. Tum ad eius consobrinam versus, quae matrimonium maxime tractabat; et ipsam laetiferis plagis confêdit: cui tamen ad confessionem vita superfuit. At ipsi proco subinde nuncius affertur Onerariam, in qua totam pene suam rem ad Indiam negotiationis causa transmittebat, perijsse: omnibus 146 Nicolai Orma netti Nuncii Apostol. mors et laudes. diuina iudicia cognoscentibus, et salutari terrore concussis. Fidelem quoque amicum, et propugnatorem Societati mors Madriti rapuit, Nicolaum Ormanettum Pontificium ad Regem Internuncium. Vel ex hoc licet metiri, quam, sapienter religiosas tractaret causas. Non multo ante obitum a Prorege Barcinonensi rogatus, vt curaret Iosephum Ayalam traduci Madritum ad conciones; statim Alphonsum Sandoualium Madritano Collegio Praefectum super ea re allocutus, 147 De Religiosorum migrationi bus non a secularibus, sed a propriis Superioribus disponendum. dixit sibi quidem nullo modo probari, vt Religiosi homines quaererent ex vno loco in alium migrationem: nam id contumaciae genus esse: seque super Proregis postulata ad Praepositum Generalem scripsisse adeo languide, vt latam t portam relinqueret liberae eius voluntati ad id decernendum, quod maxime consultum censeret. Ipsi vero Proregi respondisse, cogniturum se nunquid obstaret, cur Ayalam minus expediret Madritum acciri. De reliquo absurdum sibi
admodum videri, in transferendis Religiosis hominibus vias alienas, atque extraordinarias iniri. Quod ad religiosum bonum spectat nequaquam hunc, vel illum ambire, vel praferre locum, sed in eo libentissime degere, vbi Moderatores collocent. Hoc caput aiebat se Proregi scripsisse, vt cognosceret erratum suum, et ab eiusmodi curis abstineret in posterum. Deinde vehementer coepit Sandoualio necessitatem ostendere obedientiae in Societate ex parte omni perfectae, vt Apostolicis functionibus cum fructu, et recto exemplo se impendens, 148 Libelli contra Societatem ab Ormanetto suppressi. nequaquam sineret alio quopiam auerti. Id docuisse Fundatorem Ignatium, et id curae potissimum habuisse, vt hunc in ea spiritum ingeneraret. Mortuo Ormanetto, inter eius scripta, libelli inuenti sunt quidam, quos homines turbulenti e Societate, et infideles filij suam contra parentem obtulerant. Qui quoniam nunc primum prodiere in lucem, multisque deinceps annis hanc Domini 149 Eorum libellorum causa. Nauiculam insanis tempestatibus agitarunt; operae pretium est fontem mali aperire. Cum ipsa prope Societate succreuit cupiditas in quorundam animis Hispanorum habendi caput in Hispania, ex quo pendêrent. Causas afferebant rectae administrationis opportunitatem. Nam, quanquam viuo adhuc Ignatio Commissarius 150 Coommissarii in Hispania qui, et quantae auctoritatis. fuit in Hispania Borgia, et post eum sub Lainio Araozius; tamen his nonnisi, quae Prouincialium, erat potestas: eo duntaxatamplior; quod ad plures Prouincias pertinebat. Itaque tantum ad dissidia inter ipsos Commissarios, et Prouinciales valebat: tamen quanquam suspicionem aliquam mouit Araozius, et rumor fuit libellos per eum Regi oblatos ante hanc diem; tamen id certum est, si quod vnquam fuit vlcus, non ante Euerardi tempora erupisse. Causa maturitatis fuit praecipue duplex: altera quod turbae in proxima Congregatione generali quorundam animos exacerbarant. Deinde quod per id tempus reformandis quibusdam Religiosorum ordinibus Rex, cum auctoritate Pontifics, insistebat, et Commissarios illis cogitabat imponere ex nullo capite externo pendentes. Hinc filij illi degeneres ingressi spem suis querimonijs locum fore, et praeclaro hoc conscisso corpore foedum posse monstrum creari; perlongum scriptum Nuncio Ormanetto, eiusque breuiarium Regi, ac Praesidi regij consilij oflerunt, addita epistola, inqua, suum scilicet boni publici studium contestati, grauitatem 151 Tria crimina Societati ab ipsis Socils obiecta. causae commendabant. Tria accusabant in Societate. Primum inaequalitatem graduum: eam esse multarum iniquitatum originem, et amaritud num, tentationum, defectionum, dum alij alios vident sibi praeferri virtute, et literis inferiores. Coadiutores temporales, quantumuis virtute abundent, nunquam peruenire ad professionem: ac Generalem tantum ex relatione hunc in Coadiutoris, illum in Professi gradum collocare: plane incommodissime, cum fieri possit, vt Prouincialem, eiusque Consiliarios odium, seu qua alia perturbatio fallat. His incommodis obuiam iri posse, si post certum tempus, omnes, etiam temporales Coadiutores, ad Professionem recipiantur: neque eos eligat Generalis, qui paucos nouit, sed Prouincialis, et maior Professorum in quaque Prouincia pars. Deinde querebantur de ratione Superiores eligendi. Nam cum Generalis tantum ex accepta a Prouinciali notitia, paucisque alijs cunctos eligat; necessario saepe aberrare, cum ipsemet homines ignoret. Quin fieri posse, vt Prouincialis odio, vel studio Generalem minus sincere edoceat: atque adeo ijs, quos inferio res minime velint, administratio demandetur, sub quibus, quonam pacto possent proficere? Cumque Rectoribus definitum spatium nullum sit; multique longum dominentur; fore tempus, cum Praefecturae perpetuae sint, contra Concilium Tridentinum. Ergo Prouinciaies suffragijs Prouinciae, Rectores suffragijs cuiusque Collegij eligendos ab ijs, qui quartum annum in Societate peregerint: et Rectores, vti Prouinciaies, tertio quoque anno creandos nouos. Querebautur postremo in dimittendis e Societate grauissime peccari, cum leuissima causa multi dimitterentur. Quare non eijciendum quenquam, nisi cuiusque Collegij, domusue suffragijs. Haec erat scripti summa, et apparebat auctorem non indoctum, sed grauissime perturbatum, et Societatis legibus, atque institutis infensum esse. Auctor ignoratus est. Neque haec curam admodum grauem
Patribus iniecere: quippe quae non ad immutandam Societatem, sed funditus destruendam, ac nouam prorsus formandam religionem pertinebant: quod nullo modo vero simile erat quenquam attentaturum. Ex ea solum parte metum 152 Dionvsius Vas quius praecipua turbationum pars. faciebant, quod capiti praeficiendo ab Generali seiuncto viam praemuniebant: quod praecipue Dionysius Vasquius moliebatur. Nam cum is pacis, et tranquillitatis causa ex Italia fuisset remittendus in Hispaniam; adeo dolorem impatienter tulit, cum alioqui vehementer ex naturali habitu atra bile perturbaretur, vt parum abfuerit ab insania. Ergo, tanquam de ac cepta iniuria, se contra Euerardum, et Palmium, quem suspicabantur homines pertuibati Nationi Hispanae aduersum, vlturus, libellum scripsit in hanc sententiam. Necesse est, vt Societati Hispaniensi suus ad sit proprie Generalis. Nam si vnius capitis membra sint 153 Conscripti ab eo libelli argumentum. Italia, et Hispania, et reliquae Prouinciae; cuni tam exacta sit obedientia in Societate, et quosuis ad loca etiam infecta haeresibus, vel iuuenes mittat; fieri poterit, vt inde interdum redeant in Hispaniam, et haeresim importent. Quin etiam fieri potest, vt vel Generalis, vel aliquis Assistentium haeresi inficiatur: cumque obedientia in Societate coeca sit; irrepat in Hispaniam, sub obedientiae obtentu, haeresis. Deinde ex coniunctione cum Italia, communique Generali, id tantum lucratur Hispania; vt pecuniam cum dolore dominorum, et operarios cum detrimento suarum Prouinciarum, quae eos molestijs, et sumptibus magnis aluere, Generales transferant in alienas oras, atque ipsi Hispaniae, et Indijs desint subsidia. Inde etiam fit, vt cum quis periclitatur, ne veniat in sacrum Quaesito, rum fidei iudicium, quam uis suspectus in fide sit, et notatus haeresi, et flagitiosus; non luat poenas, sed traducatur ad aliena regna. Quod si quid prodest Romae esse Generalem, ad tractanda cum Pontifice, quae ex vsu in dies se offerunt; id poterit Societas Hispana per Procuratorem consequi. Nec vero Societas est vti ceterae Religiones, quae paucissimis rebus a Generalibus pendent. Nam hîc Rectores, Prouinciales, Visitatores, horumque Consiliarios Generalis constituit: idem ad Professiones deligit: idem ad sacros Ordines. Demum nihil est paulo grauius, quod ab illo non pendeat. Quae cum per literas tractanda sint; primum literae nunquam res satis exprimunt: deinde suscipiuntur impensae grandes: ad haec cognitio ex paucis capitur, qui quod libitum est efficiunt. Ita peccata committuntur ingentia, eo quod is, qui res decernit, rerum statum Hispaniensium ignorat: et rerum agendarum opportunitas excidit, quod in articulo rei conficiendae non adest potestas. Et quanquam Fundator Societatis genus hoc administrationis in stituit; eius tempore tolerandum erat, quod pauci tunc erant Socij, eique plane perspecti: nunc autem satis apparet intolerandum esse, cum tantum Sociorum numerus, et negotiorum creuerit; vt omnino nequeant ab vno cuncta administrari, idque per cognitionem ex literis. In alijs Religionibus, praeterquamquod pauca ab Generali pendent; ipsemet suos Religiosos coram inuisit, et consolatur, et vindicat innocentium iniurias, quas a Praesidibus acceperit: at in Societate semper desidet Romae Generalis, nunquam eius faciem intuentur Hispani, totum per scripta conficitur, magno cum periculo famae: neque vnquam vindicantur inferiorum iniuriae, et tyrannicae vexationes: nam quicquid Praepositi nunciant, id demum fit. Etiam cum Rex ad Indias, vel in alias oras mitti operas iubet; continuo occinunt non ad esse Roma potestatem: praeteritque tempestas, et Rex obsequio, regna subsidio fraudantur. Ad haec cum creandus est Generalis, adeunt Romam Hispani Patres: postque sumptus, aerumnas, pericula maxima; eam ob rem tantum eunt, vt audiant contumelias nationis Hispanae, vel certe vt testes modo sint rerum, quae geruntur. Nam cum Italiae, ceterarumque Prouinciarum Electores coniuncti superent numero, quodcunque placitum fuit, efficiunt. Quin et assentationes, et dona adhibent, vt votorum suorum compotes fiant: quod aperte in proxima generali conuentu perspectum est: idemque atque adeo deterius creditur fore imposterum: quia vnus Assistentium, is qui Italiam procurat, intimus Generalis, et per quem plerisque in rebus regitur, magnas iecit radices ad Generalatum
aucupandum: atque is manisestus est Hispaniae, et Hispanorum hostis, et multa eorum commoda impedit. Quac cum ita sint, supplicatur, vt a Pontifice potestas impetretur Hispanorum habendi conuentum in Hispania, vbi Generasem sibi creent e suo corpore: vel Pontifex concedat Regi, vt sine Congregatione ipsemet cum eligat, et nominet: vel certe id agatur, quod Fuudator, et Generalis, qui ei successit, instituêre, vt sit in Hispania Commissarius, qui ex Italia non pendeat, vt incommoda, quae dicta sunt, remoueantur. Haec Dionysius, seu quis alius (neque enim diserte nomen est proditum) cum scripsisset; 154 Petrus Ribade neira verbo, et scripto libel lum confutat. ostendit per amicitiam, forte solicitandi studio, Petro Ribadeneirae: qui grauiter commotus, cum acerrime verbo contradixisset, quo plane suuum homini errorem aperiret; sententiam suam accurate scripto et ipse comprehendit. Societatis Institutum, inquit, sicut aliarum Religionum ab Sede Apostolica probatarum, non est hominis inuentum, sed Dei, qui solus nouit genus obsequij, quod ab quoque suorum famulorum coetu velit: proque temporum varietate varios ad suam vineam operarios, alios aliorum operum causa mittit. Itaque vti operariorum est sequi Domini voluntatem; sic Religiosi cuiusque ei inhaerere spiritui, quem singulis Ordinibus a principio Deus tribuit. Ille enim est veluti canalis, per quem, quasi e fonte, diuina dona ad Religiosos permanant: quo sublato, 155 Praecipua ex Instituto S. Ignatius diuinitus accepit. etiam diuinus feruor tollitur. Societatis Instituta, saltem in rebus praecipuis, et quae pertinent ad ordinis naturam, non dubium quin Ignatius parens diuinitus hauserit. Nam, praeterquamquod nunquam prudentia, aut scientia humana potuisset, quae decreuit, consequi, constat ex eius libellis multas habuisse diuinas reuelationes inter Constitutiones condendas: et ipsemet Patri Lainio hoc idem affirmauit. Ergo germani tanti parentis filij magnifacere, quae i. le scripsit, debent, venerarique, tanquam dona Dei, ac se veros probare filios, leges ab; eo conditas, spiritumque, et modum regendi traditum fideliter conseruando. 156 Constitutiones tanquam cae lestes a Societate sem per habitae. Post Beati Parentis finem, tres ad hanc diem habiti sunt generales Conuentus: atque in his omnibus Constitutiones, tanquam rem caelitus concessam amplexi sunt praecipui totius Societatis Patres: eo studio; vt cum in secundo Conuentu quaedam ab Hispano homine immodici zeli scripta coepta essent recitari, in quibus Instituti natura labefactiri videbatur, vniuersus consessus obstruxerit sibi aures, et exclamarit: Comburantur literae, comburantur. Quid vero tam 157 Societati sub vno esse capite maxime conuenit. praecipuum in Societatis Institutis est, quam administrationis forma vno sub caipite, cum tanta potestate cunctis in rebus, vt cum Societatis corpus vna ex parte maxithe dispersum sit locis vniuersi terrarum orbis, ex altera maxime cohaerens, compactumque sit, propter vnitatem, et influxum eodem ex capite, et eundem vbique spiritum, animum, et agendi modum? Igitur si totum Societatis bonum in eo est, vt sequamur Dei ductum, lucemque primam Ignatio Parenti nostro impertitam, clarum est graue scelus esse noua moliri, venerationem, amoremque: quem tali parenti debemus, violare, auctoritatem tot, taliumque vniuersalium Congregationum damnare, et contumelia afficere. Quae peccata ed sunt grauiora; quo clarius contra diuinam prouidentiam sunt. Nam cum Deus hac regiminis forma propagarit Societatem totum per Orbem terrae, magna cum sui nominis gloria atque vtilitate Ecclesiae Sanctae; profecto significat eam, qua via creuit, et fructus fecit, eâdem conseruari debere. Ad haec, vt in Confirmationis diplomate dicitur, instituta Societas est potissimum ad defensionem fidei, atque propagationem. At si Societas vnum haberet per se caput in Hispania; neutrum efficeret: neque cum Haereticis ad defendendam fidem dimicaret, neque cum Indijs Orientis, et Iaponia, vbi praecipue propagatur ad Ethnicos fides commercia haberet: tantoque Sancta Ecelesia subsidio, tot animae salute fraudarentur. Haec autem Haereticorum, Ethnicorumque conuersio ea, est, quae maximum nomen Societati tota in Ecclesia Dei peperit, cum tam laboriosum, et salutare negotium enixius, quam Religiones aliae, susceperit. Neque aliae Societatis occupationes, tametsi sanctae, et fructuosae parem habent admirabilitarem. Atque adeo decus est ingens Hispaniae, eius filios non ad auri,
argentiue fodinas, neque ad quaerenda terrenis Dominis regna; sed ad fidem Christi, et signum Crucis tam remotis regionibus, ac barbaris gentibus inuehendum e patria egredi: neque solum conseruari integram in Hispania; sed alibi terrarum ad integritatem reuocari, alibi conseri catholicam, fidem eos per homines: qui si mansissent in Hispania; vni et numero essent, ignoti, atque obscuri, de quibus vti de alijs plurimis sileretur. Super haec cum Professi quartum votum ad eiusmodi praecipue missiones concipiant; si Hispani haberent suum in Regno Praepositum a Pontificis Romani vsu segregati; id votum inane foret, meritumque ex eo, et fructus periret. Quod tamen nunc maxime est necessarium; cum se tam multi a Christi Vicario seiungunt. Nec vero Chistus Dominus Sancto Iacobo, neque Ecclesiae Hispaniensi; sed Petro, eiusque successoribus dixit: 158 Societatrs caput Romae esse debet. Rogaui, vt non deficiat fides tua: ac propterea neque tam securi esse possumus, si Praepositum haberemus in Hispania, quam cum apud Petri successorem habemus. Ipse quin etiam aeternus Pater, cum, vna cum Filio Crucem gestante, apparuit Ignatio ad sanctam Vrbem appropinquanti, dixit: Ego vobis Romae propitius ero: vt significaret, quanquam toti Societati propitius erat futurus in terris, atque Prouincijs omnibus; tamen futurum praecipue Romae, vbi resideret caput, ex quo Societas tota pendêret. Vt plane abscindere hoc caput velle; et aliud statuere nihil sit, nisi velle intercipere hunc caelestem influxum, reddereque tantam Societatis partem, quasi emortuam, ac proiectam, indignam patrocinio singulari, cuius in hac tam indulgenti; benignaque pollicitatione adeo fidum pignus est. Non enim aliunde ad hanc diem fluxit benignitas ilia tam insignis, ac peculiaris summorum Pontificum aduersus hunc Ordinem: quam profecto conseruare benignitatem, et alere nostra quamplurimum refert. Alendi 159 Quae Pontifices reddant erga Societatem beneuolos. autem duae sunt viae. Altera est opera, quam Societas Summis Pontificibus in Connersione Haereticorum, atque Ethhicorum strenue nauat. Ex quo fit, vt quasi pro sua cohorte habeant, vt, audiente me Lusitano Oratori Pius Quarcus dixit: et Farnesius Cardinalis solet dicere, cum quis ingreditur in Societatem; 160 De Societate honorifice dicta Pii Quarti, Cardinalis Farnesij, et Iulij Tertij. debere ei Pontificem, tanquam suo militi, stipendium pendere: et Iulius Tertius dixit sibi Societatis operam necessariam esse. At haec alendae Sanctissimi Domini benignitatis viat Societatis Hispanae, si se a cetero corpore auelleret, nulla, vt supra demonstraui, restaret. Altera via est praesentia nostri Praepositi sancta in Vrbe. Quodque multas graues causas Sedis Apostolicae Societas tractat 161 Societas semper indiget Apostolicae Sedis tutela. in Concilijs, in bellis, vbicunque vsus postulet, quae item via obstrueretur. Neque dicas fuisse initio tutelam hanc necessariam: iam Societatem stare posse per sese: nam plane falsum est: indiget enim adhuc Pontificijs firmamentis, quae in dies Sanctissimi Patres subministrant. Hinc ipse Pontifex restituit nobis Instituti libertatem, exemit nos ab Episcoporum ditione in supplicationibus, ab visitationibus fratrum, alijsque beneficijs spiritualibus ornauit. Dedit nobis tambenigne Toletanam domum: et tria millia aureorum nummûm, quae ipsi debebantur, donauit: et Prioratum Collegio Barcinonensi, aliaque beneficia Salmanticensi, et Complutensi: idque totum, preter eos e Societate, qui degunt, eique inseruiunt Romae. Multos praeterea habemus aduersarios, qui nos numero; potentia, antiquitate, auctoritate, meritis opprimerent, nisi sub alis Christi Vicarij tegeremur. Quid vero illud quanti tandem faciendum est Conseruari in Societate decus illud summae consensionis quae eam ex tot Nationibus conflatam omnibus gentibus admirabilem reddidit. multisque siue alumnis, qui tantum ob eam rem illi se adiunxere, siue patronis, ac defensoribus auxit? Qui pro manifesto insigni, iliustrique diuini operis hota habuerant tantam conuenientiam: cum viderent vnum cor in filij et tot matrum, vnam animam, vnum, idemque nolle, ac velle inter homines tam diuersarum Nationum? Quae sane 162 Consensio, atque vnio Societatis maxime propria. illustrissima est beatae vitae imago: et quandiu perseuerabit, etiam stabit Societas: eaque sublata, nitorem, ac decus suum amittet: nosque erimus sicut ceteri hominum. Quod damnum tantum est; vt nullis compensari queat commodis: quia haec consensio intima est, penitusque naturam contingit, et continet rerum
publicarum: cetera extrinseca sunt. Hac consensione restitimus aduersarijs, et, Deo iuuante, vicimus: iamque minus inquietamur, quod comperere, et praedicant, vno e Societate appetito, vniuersos insurgere. Hanc ob causam Constitutiones tantum commendant coniunctionem animorum, cor vnum, et animam vnam, iubentque, tanquam membrum putre, ac pestilens, recîdi quicunque causam inter Fratres schismatum serat. Quid ergo illi faciendum esset, qui non inter duos, paucosue fratres vnius domicilij, aut Prouinciae, aut Nationis, sed vniuerso in Orbe terrarum vellet membra inte se, contraque suum caput armarea, destruere, et laniare hoc corpus tam artificiose, aptique diuina manu constructum? Et monstrum biceps progignere, vnamque voluntatem, vnum cor, vnam animam in tam multa diuidere? Haec qui attentaret; quid esset, nisi tartarea fax incendens, absumens, voransque quicquid est boni? Nam quaero, si alterum 163 Societati vnum conuenit caput caput in Hispania statuatur; eiusdem ne potestatis sit futurum, atque Romanum, an non? Si eius dem; forte deterius illo potestate vtetur: quia cum praesens sit, magis studio, priuatisque affectionibus commouebitur, quae non item ciere solent longinquos. Si potestatem ei mutilemus, auferimusque Prouincialium, Rectorum, ceterorumque Praesidum creationem; tum vero Societas deterior fieret ordine quouis dissoluto: tum ambitio, prensatio, subornatio, inuidia, detractiones, falsa testimonia, factiones, coniurationes, et cetera id genus mala magno agmine irrumperent: ipsique Praesides humana formidi, ne, studijsque priuatis, et inanibus respectibus occoecati, huc atque, huc traherentur: quae vna causa satis esse posset ad vnum caput retinendum: ne quae in alijs quibusdam coetibus videmus, ac deploramus incommoda, nobis accersamus Principijs obsta. Nam si oculos ad solutiorum quosdam Ordinum conuertamus; sensim, pedeteneimque videbimus tam longe a spiritu prolapsos primo; vt iam alij sint, et plane mutatus sit color optimus. Et tamen in eiusmodi Ordinibus, in quibus fieri non potuit, quin et longinquitas temporum, et multitudo Religiosorum multa, et grauia schismata, et scandala afferret; nunquam eo ventum videmus, vt duplicanda capita fuerint. Et nos ipsos initio, rebus, per Dei gratiam, recte procedentibus, quicquam istiusmodi attentabimus? Non ne facilius est vnum idoneum Generalem Praepositum, quam duos innenire? Et ex vniuersa Societate, quam e sola Hispania? Age vero, cur potius suum sibi caput velit Hispania, quam Italia? quam Germania? quam aliae Nationes? Iam non biceps monstrum, sed Cerberum, aut Hydram et si quid est magis prodigiosum efficiemus. Quid quod ne Regno quidem expedit hoc fieri dissidium. Nam cum in Italia, et Belgio Rex tantam habeat ditionem, ibique necessarij sint, non qui armis solum contineant in officio populos, sed etiam qui incorrupta doctrina, et rectis exemplis, non ne plane absurdum foret tantum campum nostris hominibus iuuandae Ecclesiae claudi? Clarum est quid in Belgio, quid Mediolani, quid in Sicilia, quid Neapoli Hispani fecerint. Adde quod bonorum virorum ex nostro genere inter eas nationes vsu, et consuetudine vehementer mitigatur illa communis nominis Hispani inuidia. Et planum fit, quamuis Hispania multos ferat asperioris ingenij; tamen etiam multos ferre tractabiles, faciles, pios. Quae omnia luce clarius ostendunt, nihil noui tentandum. Est etiam cur hoc tempore minus conueniat, post nouissimum generalem Conuentum. Nam si nunc Hispani sibi proprie Generalem postulent; nemo erit quin existimet, id agere eos ex perturbatione, ac dolore acceptae iniuriae, ad vindictam, et ambitionem pallio zeli tectam: atque esse inquietos, superbos: qui velint semper, instar olei, superstare, neque norint praeesse, quod sint supramodum imperiosi: neque subesse, quando nolint quenquam pari superiorem. Ac simul euerteremus exemplum humilitatis, et patientiae, quod nos, qui interfuimus in ea tempestate, praebuimus: periretque fructus, quem de corde bono, et optimo fert patientia. Nec vero Pontifex, cum in creatione huius Generalis auctoritatem suam interposuerit, eumque, tanquam suam rem, protegat, ac defendat; vllo vnquam modo pateretur tantam illi contumeliam irrogari, ab eoque rebellare Hispanas Prouincias.
Itaque cum Deus, quem habemus Generalem, haud dubie dederit, sitque rite, ac libere electus, receptus, et delata obedientia comprobatus; habeamus eum loco Dei, illique, ac Deo subditi simus. Non enim potest non esse contra Dominum, quod est contra eius Ministrum, et totam Societatem. Nec, si qui hoc tractarent, possent non ire contra conscientiam suam, cum ipsimet obsequium ei detulerint, et obedientiam voto professi sint. Apparet igitur neque hoc tempore, neque plane vllo hanc rem attentandam, nec posse huiusmodi motus ex recto zelo, sed solum ex perturbatione, dolore, et offensione suscepta 164 Satisfit contrarijs rationi bus de statuendo in Hispania Commissa rio. nasci: nam ratio vera nulla potest subesse. Neque enim dici potest auctum Sociorum, et negotiorum numerum id postulare: cum Ignatius cuicunque multitudini, ac posteritati Instituta condiderit, et praeuiderit augendam Societatem, et viderit suo tempore fusam latissime: neque ignorarit posse in ea esse non bonos. Nam periculum, quod timetur, ne forte si Generalis alienigena sit, irrepant in Hispaniam haereses; inane, ac futile est. Neque recte instituta prudentiae est mouere, incerti periculi metu. Gregorius Tertiusdecimus, cum restitueret Societati Professionis differendae libertatem; hac est maxime ratione ductus, quod quamuis periculum foret, ne quando cum dedecore Sacerdotalis dignitatis quispiam e Societate dimissus mendicaret; nunquam tamen id adhuc euenerat. Neque aequum erat incerti incommodi metu rectum fructum intercipi, et cursum tranquillum Societatis abrumpi. Id ipsum valet in re praesenti. In Germania, et Francia multi adhuc Hispani, cum earum regionum bono, nullo Hispaniae detrimento, quin potius magno decôre elaborarunt. Quare nequaquam consentaneum diuino Spiritui esset trepidare timore, vbi nullus est timor. Metuere autem, ne pecunia, aut operarij extrahantur e Regno; plane absurdum est: cum regia decreta nunquam ita obseruata sint, quemadmodum post quam Generalem habuimus alienae nationis: iamque alienae Prouinciae sobole sua instructae externa ope minus indigeant. Quod si quam opem adhuc praebuimus; ea paruo nobis stetit: magnum verd fuit adiumentum proximis, decus Maieitati diuinae, nostrae Nationi, et Societati ornamentum. Et forte eam ob rem tam clementem erga nos habuimus caelestem fauorem; quod liberales fuimus in Sancta. Ecclesia adiuuanda: eoque pro paucis operis, quas ad defensionem, et propagationem fidei extra Hispaniam misimus, Deus nobis tam insignes, atque idoneos alumnos submisit. Illud postremo, quod tantum vrgetur, non posse 165 Ribadeneirae rationes ita Dionyfium con uincunt, vt ipsemet suum damnetlibellum tam ex longinquo recte administrari res, notitiae defectu; nequaquam tantum incommodum est, vt vllum habeat momentum aduersus ea, quae disputata sunt: neque plane incommodum erit vllum, cui non facile sit adhibere remedium, si Constitutiones seruentur. Haec Ribadeneira cum Dionysio ostendisset; ita commotus est ille vir, nondum plane callo aduersus rectam rationem obducto; vt libellum, quem scripserat, tametsi iam exempla extarent, statim concerpserit, 166 Lusitaniae res hoc anno mam datae literis non sunt. certo consilio nunquam imposterum eiusmodi quippiam moliendi: sed, vt suo refertur loco, ad ingenium redijt. Haud leuis est mihi coniectura hoc anno gesta in Lusitania memoratu digna. Sed quia literae omnes intercidêre: nec nos in hoc opere, nisi comperta sequimur; narrationem ad res Indicas traducamus.
Initio Anni Salsettanae prope Goam Ecclesiae, Ethnicis rebellantibus, magnum 167 Indiae res. subiere discrimen. Causa rebellionis ea fertur. Iam dudum Brachmanes, ac primores Ethnicorum instabant, sibi vt libertas restitueretur suos ritus impios 168 Salsettanae Ec clesiae turbines. palam, ac publice obeundi. Id se impetraturum missus ab Idalcane in Lusitaniam Legatus, magna accepta vi pecuniae, dicitur spopondisse. Is nuper e Lusitania reuersus, ac re non impetrata, ac forte ne tractata quidem, vt nulla est Barbaris mentiendi verecundia, respondit Salsettanis, egregie ab se eorum causam gestam, ac Sebastianum omnia dedisse. Sed morte Proregis Roderici Laurentij, quem superiore anno sublatum in itinere demonstrauimus, qui ferebat mandata, venisse literas in Gubernatoris potestatem, ab eoque supprimi: facile tamen intentatis armis exprimi posse Probant consilium Barbari, arma repente corrinpiunt,
imparatos Christianos vexant, spoliant, mactant. Non dubium fuit, quin sedari initio tumultus, si mature occurreretur, non amplius ducentis militibus posset: sed ita cessatum est; vt non leuis manarit suspicio acrius Rebelles in Vrbe Goa bellum pecunia, quam in agro armis facere. Certe, vbi tumultus increbuit, non defuere, vel e sapientiam profitentium numero, qui contenderent tantum motum causam iustam esse non nihil Idololatris indulgendi. Adeo occoecat animum cupiditas, et semper prodendo Christo pecunia sequestra est. Hinc multiplex Patribus labor, variumque certamen fuit. Alij Christianos ex hostili 169 Prouincialis, ac Visitatoris in imminente calamitate praesidium. vastatione elapsos, omni spoliatos re, ac spe, in Goanis Pagis excipere, ac sustentare Collegij impensa. Alij assidua inter capitis discrimina, et inter arma ad defendenda templa, coacto ex ipsis indigenis, vel Lusitanis praesidio, excubare; Prouincialis, ac Visitator conniti, ac mouere: omnia, ne delubra, et idola, impiaeque cerimoniae restituerentur. Ostendere quam facile sedari perduelles possint. Denique ijs, quorum intererat, cunctantibus, atque inter cetera exhaustum aerarium iactantibus, ipsimet tria aureorum nummûm millia ad conducendos ducentos milites mutua sumpta tradunt: quo praesidio, quanquam etiam militum quidam, cum grauius nemo potentum vrgeret, accepto stipendio in Vrbe subsistere, defensae Ecclesiae christianae, ac motus magna ex parte compressi. 170 Collegii Marganensis angu stiae. Interim Marganense Collegium, quod in tutum erat; atque ex vastatione annona perierat, vacuum factum, Socijs Goam reuocaris: tantum. Antonius Acosta ibi, et suo in quaque Ecclesia Patre relicto. Rebus iam quietioribus, Valignanus 171 Valignanus Bo realem Indiam inuisit. ad visendam Borealem Indiae partem egreditur, ducto secum Emmanuele Texeira, quem Rectorem Bazaini, subiectarumque ei Collegio sedium praeposuit. In Sede Sanctae Trinitatis Salsettae Insulae quinque addidit Socios, qui 172 Bazaini, ac Da mani templa excitat. ediscendae linguae operam darent. Bazainensis Templi aedificationem iussit pro moueri, valde incensa Ciuitate ad opus iuuandum, et nonnullo subsidio a Praetore collato. Damani, cum pro templo adhuc fuisset Mesquita Mahometanis 173 Io. Diae mors, et laudes. erepta, iamque ruinam minaretur; noui Templi, summa incolarum alacritate, fundamenta posuit. Tanaae Patrem Ioannem Diam praefecit, hominem septuagenarium, aeuoque, ac laboribus attrito corpore, sed virtute vegeta, integraque, quem paulo post ad sedes, aeternas Dominus euocauit. Venerat is olim cum Cosmo Turriano in Indiam ex noua Hispania: Xaueribque, ante susceptam Societatem, multo vsui fuerat, ac deinceps tot perseuerarat annis Indicam vineam laborum 174 Valignanus Goam reuertitur assiduitace excolens, et exemplorum sanctitate foecundans. Visitator, Socijs vbique, et Christianis Indis admodum incitatis, Goam reuertit Vere 175 Dominicum Alnarium mittit ad Sinas cum Sociis nouem in Iaponiam profecturis. ineunte, Dominicum Aluarium ducens, quem statim praefuturum in Sinarum Insula Machaensi Sedi misit, cum comitibus nouem in Iaponiam perrecturis. Et quia proxima Autumni nauigatione ipse pariter statuerat in oras vltra Gangem traijcere, festinans adire Iaponiam; statim ad recognoscenda iterum austrina Indiae domicilia contendit. Imperrauit abTrauancoriensi Regulo, vt duobus 176 A Trauancoriensi Regulo multa impetrat. in Pagis, in quibus aliquot agitabant Christiani, sed moribus prope Ethnicis quippe qui aede sacra, custode, ac magistro carebant, liceret singula Templaextruere: vbi habere pios conuentus, preces facere, ac doceri possent. Ab Manaria arce, quia Praefectus asperrime Christianos vexans, spoliansque, eamque? obrem Patres, qui miserorum patrocinium suscipiebant, accipiebat pessime; duos Sacerdotes, quos ibi ante locarat, in Christianorum Pagos transtulit. In 177 Residentia in Montanis Coc cinensibus instituta. Montanis Cocinensibus Vaipicotae, nouam sedem ad Christianos Thomaeos iuuandos instituit, magnarum rerum initia, Bernardino ibi Ferrario, et Petro Aloysio Malabare, Sacerdotibus locatis. Eorum Christianorum numerus millia ferme centum explebat. Archiepiscopus (vt adhuc semper fuerant) natione eratt Armaenus Abrahamus nomine. Iamque postea quam Armeniae Patriarcha Romano Pontifici obedientiam detulerat, hi quoque Christiani Romanam Ecclesiam cunctarum principem fatebahtur: quanquam Nestorianismo nonnihil infecti. Sacerdotum inter eos numerabantur facile centum, quos Catenares appeliant, Chaldaice preces, et sacrificia peragentes: quam linguam habebant
in pretio, quanquam non multum intelligerent, latine prorsus ignari. Iam dudum cupiebant Patres cum ea gente inire commercia: non solum quod cum inde vsque ab Sancto Thoma, quem suum Apostolum praedicant, cuius et Sepulchrum Meliapore ostendunt, christianam religionem tot inter barbara superstitiones obtinuissent, omni digni erant obsequio; sed etiam quia cum admodum nobilis natio sit, auctoritatem conciliare poterat ad ceteras nobiles Indorum nationes: quae ideo horrebant Patrum consuetudinem; quod eos promiscuo cum vilissimis populis vsu, tanquam contaminatos existimarent. Quos vero Thomaei reciperent, nemo erat posthac fastiditurus. Praeterea cum indolem hi admodum virtutis, doctrinaeque capacem praeferrent; educari inde poterat 178 Valignanus ab Angamalae Archie piscopo multa impetrat. praeclara Sacerdotum copia ad Indiae totius grauissimam inopiam subleuandam. Itaque cum Romae Gregorius Pontifex anno superiore eam gentem Euerardo commendasset; is Visitatori: iamque Prouincialis, ac Rector Cocinensis benignitate, et obsequijs aliquam familiaritatem cum Archiepiscopo contraxissent; ad eum Angamalam Visitator, cum decôris donis profectus, literas elicuit, quibus liberaliter potestatem faciebat Societati inter eos Christianos manendi, et sua munia obeundi: populum simul adhortans, vt obtemperantem se cunctis in rebus praeberet. Porro locus optatissimus stationi ipsa erat Angamala. Sed quia ea Vrbs duorum Dynastarum Ethnicorum ditioni suberat, quorum alter parebat Zamorino hosti Christianorum acerbissimo; tutior visa in praesens, et ad mollem aptior ingressium, Vaipicota Oppidum recens, ac prope Cranganorem Lusitanorum 179 Rex Cocinenfis literis Gregorii XIII. motus sedes Societati in sua ditio ne concedit. arcem Regi Cocinensi subiecta: qui tametsi non christianus; tamen nunquam se asperum praebuerat. Nunc etiam acceptis a Gregorio Pontifice super hac re incitatus literis, libenter concessit, vt vbicunque suarum terrarum Sedem Societas poneret. Ergo excitata Ecclesia extempore, cui ab vera Cruce nomen factum: inde ad alios quoque populos coeptum excurri. Obuijs animis, ac prompta humanitate excepere Thomaei Patrum labores, eoque auidius 180 Catechismus Malabarica lingua primum impressus. ad Catechismum ediscendum intendêre curam; quod Patres Malabrica editum lingua, quae ibi vernacula est, euulgarunt. Hoc primum anno vidit India libros domi natos. Iampridem latinos typos Goanum Collegium ex Europa transuectos 181 Io. Consaluius primus Malabaricasformas ad libros imprimendos ex cudit. acceperat: sed Impressorum inopia non exercuerat. Verum necessitate, quae semper quidem acris, et perspicax est, sed maxime ingeniosa, cum diuina caritas exacuit, vrgente; frater Hispanus natione, Ioannes Consaluius nomine, Malabricas formas excûdit, quibus hoc anno primum, non minore Indorum miraculo, quam vsu, catechismus editus est, alijs mox libris edendis. Malabricos fecit characteres: quod ea late per Indiam sparsa lingua sit. Canarinos moliens, 182 Valignanus Goam repetit mutato habitu inter infide les. quia sermo ille angustis clauditur finibus, ac partim etiam difficultate operis, ob literarum barbaram formam, ac sonum, destitit. Opportuna igitur etiam fuit haec additio ad Thomaeorum animos nouitatis gratia demulcendos. Inter haec Iulius iam mensis irrepserat, et properare Goam Visitatorem ad res componendas, et profectionem Iaponicam adornandam necesse erat. Itaque ne longo in circuitu tempestiuitas periret, Meliapore terrestri perrexit itinere, cum Patre Georgio Castrio, et Oliuerio Toscanello suo comite, latitudinem totam Indici Cunei secans, dissimulato tantisper habitu, ne in Ethnicorum, ac Maurorum terris periclitarentur. Quin etiam, quod sua ipsum quocunque in habitu insignis 183 Malacam appulit. proceritas satis prodebat; suspectioribus locis, tanquam aegrotus, gestabatur in feretro. Denique rebus Goae, perque Indiam constitutis, duodecimo Kalendas Octobris Malacam versus discessit: quo breui cursu, et prospero quartodecimo 184 Collegium malemateriatum renouandum curauit. Kalendas Nouembris delatus, dum nauigationis repetendae idoneam tempestatem opperitur, Collegium ex materia non tam amplificandum, quam prope de nouo aedificandum curauit: adeo angustum, maleque compactum, et abnorme reperit. In Amboino Marcus Prancudus, dum reliquias Christianorum, 185 Marcus Prancu dus in Amboi no moritur. vt inter cuncta bellis infesta summo cum vitae inuisit discrimine, vt Christo Domino paruulos sacro sonte dedicet; contracto morbo, eoque diu cruciatus, tandem communitus supremis Ecclesiae Sanctae subsidijs ad Caelum plenus laborum
ac recte factorum migrauit. Septem et viginti annis sub Crucis vexillo 186 Eius Iabores, ac laudes. exactis in religiosa militia, strenuus Christi ducis cruce cum sua sectator. Sedecim annis in Molucensibus Insulis infracto laboribus animo, inter crebra vitae pericula, grauissimos morbos, in fame, ac vigilijs, ceterisque humanae vitae tormentis vixit. Coepit non nulla spes in eo tractu meliorum temporum affulgere. Nam cum Rex Tidoris, quae Insula est Ternati proxima, timeret sibi a Ternatino 187 Tidoris Rex in uitat Lusitanos ad arcem in sua dictione excitandam. Rege Babu; vbi vidit ab eo Lusitanos Ternate eiectos; in Amboinum perrexit, inuitans, vt arcem in Tidore excitarent. Quo cum iuissent Lusitani, pariterque Petrus Mascarenia, Socijs, post Prancudum, praefectus, cum altero Sacerdote; coepere reliquias Christianorum per literas, et nuncios, partim etiam coram consolari, et confirmare. Sed ecce rursus extructum ab Lusitanis aggerem 188 Arx occupatur a Babu Re ge Ternatino. Babu obsidet. Iamque Nostri in vltimum venerant angustiarum, non inopia, sed fame pressi, cum Iaorum hostium Iuncus, qui ad Ternatem cursum intenderat, vento reflante ad Tidorem compulsus, tanquam ab Caelo missum leuamentum attulit. Nec multo post ipsemet Babu inducias postulauit. Ita praeter omnem spem coeptum propugnaculum stetit. Quidam peritas vltro ab Ternatino inducias credidere, quod seditiones populorum metueret, ipsius imperio, ac potius tyrannidi aegerrime subiectorum: alij quod vellet planum facere, 189 Mox restituere nititur. se non odio Lusitanorum bellum gerere; sed tantum, vt parentis caedem vlcisceretur. Quam ob causam Goam quoque Legatum misit, per quem facti sui rationem exponens, addidit, Arcem ab se eo captam, vt Regis interfector meritas daret poenas: continuoque, si ille dederetur, ea cessurum, nec Lusitani Regis imperata minus fideliter, quam ante facturum. Cuius exitum rei, Deo volente, suo loco reddemus.
190 Ia poniae res. In Iaponia Arimanam Ecclesiam huius anni initio violentus turbo tum maxime efflorescentem prope funditus perdidit. Andreas Rex superiore anno conuersus 191 Aimae Andreas Rex christianus moritur. ad fidem, in eiusdem exitu anni, carcinomate in latere enato, exc esserat: qui quanquam ad aegrotum, exclusis Patribus, intromissi Bonzij fuerant; perstitisse in fide dicitur, et Crucem, quam illi Pater Capralis dederat, nunquam e 192 Eius filius Ecclesiam persequitur, ac turbat. manibus amisisse. Eo sublato adolescens filius Bonziorum instinctu propinquorum, et affinium minis in Ecclesiam irruit, Oratoria disturbauit, comminuit Cruces, populi magnam partem ad impietatem retraxit. Cedere in praesens tempestati coactus Capralis, iter Bungum intendit, diuinitus vt apparuit, ex 193 Capralis Bun gum tendens insidias sibi pa ratas euitat. via quam instituerat digressus: quod ni fecisset; in insidias, quas illi ad necem struxerant Barbari, incidisset. Funaium sub anni Iaponici initium attigit. Eodemque tempore Aloysius Froens Meaco reuocatus, vt tantisper labores temperans valetudinem afflictissimam recrearet, peruênit. Sed nullum est operarijs 194 Funaium venit. Christi otium negotio gratius. Subinde ad visendos circa Neophytos, cum Roccho Fratre abijt. atque inter sex et sexaginta Ecclesiae ex eo tractu additos, 195 Et Aloy sius Froes Meaco. fuit agricolae filia, quae septem iam annos ab Daemone torquebatur. Haec dum Aloysius audit confessiones, et Rocchus explicat catechismum, ad mentionem 196 Hic inuisit sexagintasex Ec clesias. Christi pro gentis humanae salute in Crucem sublati, extulit clamorem terrificum: insilire in ignem malle iactans, quam ea audire. In tumultu, ac strepitu accurrit Aloysius, Eo solennes Ecclesiae adiurationes adhibente, sedatur. Audit deinceps placide reliquum catechismi: susceptoque baptismo, nunquam postea 197 Daemoniacam baptismo liberat. vel ipsa, vel duo fratres eidem antea vexationi obnoxij, vlla sunt molestia lacessiti. Vsuquin deinde, vbi tum Regia erat, Capralis, et Froens concessere. Hîc Ecclesiam atrox procella corripuit, quae tum ceterorum eximiam, tum plane 198 Capralis, et Froes Vsuquin concedunt. memorabilem adolescentis, atque adeo pueri constantiam palam fecit. Reginae Bungensis, quam Iezabelem vocamus, frater, nomine Cicatondonus, opibus, et ditione potens, orbitati solatium, adoptauerat puerum nomine Cicatoram, 199 Vsuquin perfecutio. Meacensem origine, et nobilitate Cungium (Hi sunt intimi Dayris administri) ijs abundantem tum corporis, tum animi ornamentis; vt quod deerat caritatis ab naturae necessitudine, id pueri indoles egregia, suauitas morum, profectus in Iaponica humanitate satis superque compensaret. Itaque etiam
200 Cicatondonus Iezabelis fra ter ducit ad catechismum audiendum ado ptiuum filium Cicatoram. Rex, ac Regina vnam e filiabus destinarant ei vxorem. Ipsemet Cicatondonus, vbi Meaco Vsuquin puerum aduexit, ad audiendam christianam catechesim ad Ecclesiam duxit: quocunque id animo fecerit: nam nunquam admodum Christianis rebus fauit, dignus plane Iezabele germanus. At Cicatora cum statim catechesim admodum probasset; euênit, vt sermone hominum passim celebrante, quod supra narrauimus, eiectum a Ioanne Goro daemonem, hoc facilius ad Cicatorae aures perueniret, quod Ioannes ei Magister erat. Quam rem 201 Cicatora catechismum approbat. cum aegre puer crederet, ipsum Iamabuxum accersijt, qui, vt iam catechumenus, dedit libenter gloriam Deo, remque totam sancte confirmauit: Tum Cicatora dixit omnino velle se ex ea religione esse, quam complexi homines tantum 202 Christianam re ligi onem se profiteri velle declarat. supra daemonum vires pollerent. Id vbi Iezabeli pernotuit; en furor, en pugnae. Non minus Cicatondonus obsistere. Habebant puerum velut in custodia, et diligenter a congressu Patrum arcebant cum ille ingeminaret se cognitae veritati non posse obluctari: sinerent fieri Christianum, tum conijcerent quas vellent 203 Iezabel, et Cicatondonus se opponunt. in tenebras, vel Meacum redire ad suos permitterent. Denique, vtab sancto deijciant consilio, procul ab vsu Christian orum summouent extra Regnum Bungense: quanquam non fuit Satanae ministian orum, quam seruorum Christi 204 Cicatora in sententia per manet. maior industria: et illuc, licet omnia septa essent, Patrum literae, ad solandum rabidos inter lupos relictum Christi Agnum, penetracunt. Post aliquot menses, cum putaretur iam voluntas nouae religionis euanuisse; reuocatur Vsuquium, et 205 Amandatur a Regno Bungensi recipitur honorificentissimo Principum occursu, quo minus priscis cogitationibus vacaret animus. Illi tamen prima curarum fuit, furtim Caprale adito, flagitare baptismum. Accessit ad incendendam cupiditatem nocturnus in eius cubiculo 206 Patres eius constantiam per literas fauent. fragor. Audiebantur vehementes icus lap idum incussorum: nullo (quamuis diligenter inquireretur) auctore vnquam inuento. Quae terriculamenta post baptismum penitus euanuere, Vna cum tribus Nobilibus adolescentibus 207 Vsuquin iterum reuocatur. suis familiaribus in peruigilio Sancti Marci Euangelistae caelesti vnda conspersus est, nomine sibi delecto Simonis, quod id nomen caracteribus expressum 208 Baptismum flagitat terriculamentis impulsus. Sinarum, quos elegantissime figurabat, significaret eum, qui docetur a Magistro. Post baptismum multa locutus pietatem summam spirantia, addidit vnum modo restare sibi ad cumulum votorum, vt intra quadragesimum diem tolleretur e vita, priusquam caelitus indutum animo suo nitorem labes culpae 209 Baptizatus cum tribusaliis No bilibus Simo nis nomen ac cipit. cuiuspiam foedaret. Paucos post dies rure, quo domestici animi causa abduxerant, densam inter pluuiam pedes reuertit in Vrbem, vt diuinis rebus interesset Dominico die: interfuitque supinis, ac iunctis assidue manibus, et flexis genibus, specie Christianis veteranis laetissima. Nondum sacrarum cerimoniarum rationem perceperat: tamen cuncta sibi videri sancta, et diuina profitebatur: 210 Cupit dissolui et esse cum Christo antequam Baptismi gratiam amit t t. et inuidere se ijs, quibus pro suo arbitratu, et palam facultas esset Ecclesiam frequentandi: nam ipsi captanda erant tempora. Cuius demum et seruitutis, et damni impatiens, vltro sibi precatorium sertum e collo suspendit, vnde Cicatondonus intelligeret iam esse Christianum, et semel causa decideretur. Cicatondonus, re cognita, ira aestuans, cum per internuncium vetuisset Ecclesiam 211 Eius pietas in Templis; ac re bus diuinis. adire; aretius cum Regina coniurat: atque vnum primo, mox et alterum ex ijs, qui cum Simone baptismum susceperant, quod per eos nonnulla haberet cum Patribus literarum commercia, eijcit: vitae se parcere affirmans, quod essent adolescentes. Summouit dein etiam tertium nomine Fabianum, vno tantum 212 Palam se Christianum profite tur precatorium sertum e collo suspem. dens. puero relicto Meacensi, quem item eandem ob causam tandem exterminauit. Ita spoliatus fidorum comitum solatio, legenda Sancti Sebastiani vita, quam Iaponice versam Patres summiserant, crebrisque precibus sustentabat se Christi athleta, assiduas inter, et acerrimas administrorum Satanae impressiones. Primi quique et astutissimi Procerum etiam atque etiam monere, agnosceret 213 Cicatondoni, ac Reginae in illum furor. suas opes, ac spes: ipsum ab Rege primum, aut alterum esse, delectum filiae Regis sponsum, Cicatondoni filium, et heredem: habere duodecim, aut quindecim hominum milha sub suis signis in bello, ad octoginta aureorum millium vectigal: praeterea ingenij dotes praestantissimas, quibus expectationem de se
214 Familiarium coommerclo priuatur. amplissimam Iaponiae vniuersae concitarit. Videret igitur, ne non ea solum tam ampla, sed etiam vitam in exitium offerret. Quibus ille respondebat, se generum esse Regis, filium Cicatondoni, immensum habere censum, et quemlibet magnum 215 Sacrorum librorum lectione se consola tur. bellatorum numerum, prae Christiana fide nihili facere: maio res ibi thesauros, illustriora decora possidere. Sinerent Christianus esse: cuncta ea reciperent: quin velut mancipium suo arbitratu vexarent: iam se, cum baptismum suscepit, ad ista omnia salutis: suae, et Dei gloriae causa perpetienda animum confirmasse. 216 Proceres mala ei suggerunt consilia. Ergo, cum aliae non procederent viae, Cicatondonus de christianis Sacerdotibus, ex Bonziana leuitate iudicans, Primum Capralem statuit attentare, Verbis non inhumanis nunciat tria. Patrem, Cicatoram suum filium qui ante susceptam. 217 Ad Proceres sapienter, con stanterque respondet. christianam religionem in potestate patris obsequenter fuisset, postea multis in rebus contumacem sese praebere. Quare dolere se, quod Capralis eum initiasset. Deinde, cum suus filius tam illustris esset persona, indignum esse adeo frequentare Ecclesiam, et globulos pendenres ab collo ferre. Postremo cum in 218 Cicatondonus Capralem aggreditur ad ex pugnandam Simonis constam tiam. Regno Bugeno, ceterisque terris suae ditionis multa essent Camium, et Fotoquium templa, et sacra; si Christianus foret Cicatora; ea euersum iri. Quare se etiam, atque etiam orare, et obsecrare Patrem, vt omnino illum a christiana religione reuocet: ac de cetero certus sit Cicatondonum christianis rebus non fauturum minus, quam fauturus esset Cicatora, si Christianus perseueraret. Respondit 219 Capralis responsio. Capralis Cicatoram ab ipsomet Cicatodono ad Ecclesiam primum adductum, vt christianam disciplinam cognosceret. Quare de nemine queri posse, quod baptismus ei impertitus sit, ad quem ipsemet voluerat praeparari. Nec contumaciam in schola Christi doceri, sed obedientiam. Ad haec Meacensi in Regno Cungios, et Voiacatas esse Christianos, nihilo Cicatora dignitate inferiores, et ipsum filium Regis Bungensis Sebastianum, voluntate Patris summa, initiatum esse. At in Europa, cui comparata Iaponia pusilla erat Insula, potentissimos Reges Christianos esse, quorum summum decus esset frequentare Templa, ad venerandum vnicum mundi Procreatorem, ac Saluatorem, et opem ab eo suppliciter exposcendam. Globulos ab collo pendulos ferre, nulla christia nis lege praeceptum. Quare posse Cicatoram abstinere. Si ad Templum veniret; nunquam inde, nisi consilia optima reportaturum. Regni Bugeni Dijs non admodum ex proximo imminere cladem, quam timerent: nec vtcumque eueniret quicquam inde pertimescendum, cum ante oculos vniuersae Iaponiae versaretur Nobunanga, quamuis non Christianus, tam felix Imperator, tam acer Camium ac Fotoquium euersor. Demum Cicatondonum non satis intelligere quam simplex, ac pura sit Dei lex: qui putaret eius praedicarores adeo turpiter praeuaricari debere, vt suaderent deserendum, quod amplectandum, vel cum periculo vitae docent. Itaque quamuis non solum quotquot in Iaponia Socij sint, sed Ecclesiae per eos instituendae omnes periclitarentur; nunquam consilium tam 220 Cicatondonus promissa, ac minas intentat perfidum, tam impium ex eorum ore proditurum. Ad haec Cicatondonus primum ingentia promissa ostentat: tum grauissimas intentat minas, easdemque Regina aggrauat, nunquam credentes fore, vt constantia christiana tanto interuallo Bonzianam transcenderet. Sed cognouerunt longe aliam esse virtutem, quam Sanctus Spiritus deuota sibi pectora ex alto induit, atque eam, quae de 221 Reluctat Capralis constanti animo. terra, seu tartaro nascitur, adumbrata, fluxa, inanis. Responsum est aperte, et grauiter, nec spem vllam posse cum rebus, quae sperantur in caelo, comparari, nec Christi discipulos consuesse minas hominum pertimescere, qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Si armata manu in Ecclesiam irrumperent, vt pauculos peregrinos, qui rectam salutis viam errantibus populis monstraturi ex alio mundo aduenerant, enecarent; inuenturos cunctos non armis ad repugnandum instructos, sed precibus, et diuina fiducia communitos: paratiores ad excipienda vulnera, quam esset futurus miles ad inferenda. Rex interim aberat, cum Principe filio, ad nouem millia passuum venationi intentus, initioque turbarum noluerat suam imponere auctoritatem, sperans Cicatondoni impetum per sese casurum. Tantum iusserat nunciari sibi quem causa progressum
222 Bungi Rex dehis certior a. Capralifactus sapienter respondet. haberet. Itaque admonitus a Caprali quid comminatus Cicatondonus esset, vtque de ea re nihil caperet molestiae, quod summam selicitatem pro catholica fide mori Patres existimarent, respondit: Non esse cum Cicatondono rationibus agendum sublimibus, et magni ponderis: sat esse dicere baptismum non esse rem eiusmodi, quae semel suscepta posset reijci: nec debere Patres in se recipere Cicatoram ei obediturum. Nam quicquid is faceret, nunquam ita satisfacturum, quin plurimas inueniret Cicatondonus querelarum causas. Ceterum 223 Paruulus Simon, ac simplex vafre cir cuuenitur. bono essent animo, vitas ipsorum, et Ecclesiam sibi curae esse. Christi inter haec simplex tyrunculus pene circumuenitur fraude hominis multae apud eum auctoritatis: qui spoliatum omni auxilio, consilioque adolescentem his verbis aggreditur. Cicatondono patri tuo haec certa stat sententia, hodie, vel cras irruere in Ecclesiam, et igni, ac ferro delere omnia. Hîc Patres magistri tui haud dubie mactabuntur. Itaque tua causa ipsi peribunt, Templum euertetur, Christiani de medio tollentur, perturbabitur regnum, tuus Pater in tumultu forte simul peribit, aliaeque calamitates imminent, quae te singulae emollire deberent. Alloquutus ego sum Patres: dixi id tibi consilij esse, ducta Regis filia, eam ad christianam legem pellicere, et in regno Bugeno multas excitare Ecclesias Quare renunciant Patres, fas esse tibi tantisper dissimulare, ac religione in conscientiae abdito retenta, tantum malum imagine obsequij auertere, tantaeque spei 224 Nutat puerulus consslii inops. seruire. Hac machina optimus adolescens vehementissime conquassatus, neminem mortalium habens, quem posset consulere, alto plenus maerore abdidit se in conclaue, et totum diem perseuerauit lacrimans, misere curis distractus: nunc ambigens an vera narraret internuncius, quidque saluo officio liceret exequi, 225 Cicatondono se non aduersaturum respondet. nunc impendentem Patribus, et Christianis calamitatem formidans. Demum respondit se parenti Cicatondono nequaquam aduersaturum. Hac euulgata voce internuncius, ne si fraus, quam adhibuerat, veniret in lucem, praesens soede redargueretur; vrbe statim exiuit. Interim celebrari pro victoria ab Ethnicis 226 Ethnici illum expugn atum canunt. simplex adolescentis dictum. Regina, eiusque domus, et impiorum turba omni exultare laetitia, ac triumphare. Nec minor ex altera parte Capralem pupugit dolor, pertimescentem ne ea re Christianorum sacrorum existimatio 227 Capralem astus percellit. euilesceret. At grauissime Simon indoluit, vbi se tam fraudulenter circumuentum cognouit, edoctusque est quam eo rerum articulo dissimulandum non esset: sique duo illi Sacerdotes christiani morerentur; opime cum ijs actum iri, ac 228 Simon decep tum se dolet. loco eorum magno numero successuros ex India. Itaque consestim Cicatondono significat, quod promiserat ei se non aduersaturum; sic acciperet, salua christiana 229 suum responsum explicat ac temperat. religione. Ceterum quamuis cuncta Iaponiae regna verterentur in tenebras, nunquam in suo corde legis diuinae lucem obscuratum iri. Eodemque tempore, sagacitate virili vsus, viam inuênit, qua filium Regis Sebastianum alloqueretur: 230 A Sebastiano Regis filio au xilium implo rat. qui miseratus adolescentem, squallore, et macie ob aerumnas confectum, recepit se ita causae eius affuturum; vt si ille eijceretur, comitem se exilij adderet. Cum repente dira fama manat, actum de rebus christianis. Cicatondonum supremis irritatum Simonis vocibus magnam armatorum manum immittere ad 231 Cicatondonus in Patres, ac Christianos furit. Patrum necem, ac Templi, domusque euersionem. Narrauitque postea Sebastianus datum duobus Nopilibus proprie negotium, vt Capralem necarent: duodecim militibus, vt Fratrem Ioannem in frusta conciderent: quod is, cum Iaponius esset, causa, et fomes constantiae Cicatorae haberetur: ad eum confirmandum vel occulte penetrans, vel literas furtim transmittens. Ceterae multitudini alij promiscue trucidandi domestici, Templumque, ac domus diruenda destinata erant Hac fama vulgata, Patres ad inuocationes Sanctorum confugere ad ieiunia, p: ces, sacrificia: et huc conferre omnia, vt Deus id ageret, quod gloriae 232 Martvrium expectantes Christiani ad Ecclesiam confugiunt. suae conuenientissimum esset, ac robur Simoni inspiraret. Gestientibus laetitia Bonzijs, et passim Ethnicis, Christiani, ob excellentem martyrij opiuionem, ad Templum coneurrere: nusquam tristitiam, nusquam haesitationem, aut metum; sed in omnium ore, oculisque christianam fortitudmem, et gaudium caeleste vidisses. In magna multitudine, quae conuenerat, varij fiebant
233 Nouis vestibus ornantur circuli, nec nisi de contestanda fide, de triumpho Martyrum, de felicitate aeterna sermones. Quin, ad clarius sui gaudij documentum, venerant vestimentis nouis ornati. Iubente Caprali abscedere, ne quis suspicaretur arma comparari ad 234 Ab Ecclesia se retrahere recusant. repellendam vim; responderunt Nobiles: Si Rex iuberet mori; absque mora oblaturos ferro ceruices. Sed cum hanc impiam vim per summam iniuriam moliretur Cicatondonus nihilo ipsis nobilitate superior; se intelligere ipsi Regi gratum facturos, si vim vi conarentur repellere. Itaque se adesse ad subeundam gloriosam 235 Christianus iuuenis martyrii occasionem amittere renuit. mortem, verum certando paratos, et gladios proserunt, quos tectos attulerant. Patres vbi praemuniuere se precibus, et generali consessione; legunt e sacrario calices, reliquiarias thecas argenteas, et reliquam pretiosam Ecclesiae supellectilem, duabusque inclusa capsulis, christianum iuuenem rogant domi suae asseruet, vt post mortem Patrum Vsuquianorum Patri Ioanni Baptistae Funaij degenti traderet, Hic respondit sibi eam custodiam nefas excipere, quod 236 Eius vxor, aliaeque mulie res martyrium refugere nolunt. statuisset pro defendenda Ecclesia mori: sed rogaturum vxorem, vt ipsa conseruaret, Haec, audita re, pene cum stomacho: Id enimuero nouum plane est, inquit, Patres hac nocte expectare martyrium, teque gaudere tam beati finis consortem esse, ac mihi suadere, vt martyrij expers ad argenti custodiam domi sedeam. Reuertere in Ecclesiam, iam ipsa quoque adero. Erant domi ferme mulieres decem christianae: has vir, et vxor singillatim rogant, vt velint capsulas asseruare: sed singulae respondere, cum sua Domina, ceterisque Christianis martyrium subituras. Itum ad alios, idem respondent: vt demum oportuerit ad hominem Ethnicum, cetera minime malum, transmittere. Ethnici domicilio Patrum viciui, nudatis suis domibus, translatis in tutiora rebus, ne eas quoque, tanquam contagio, vel praedator, vel igois inuaderet; ipsi secta fere Foquexi, hostes diuinae legis teterrimi, armis succincti auide opperiebantur primas 237 Noctu nobiles mulieres ad Ecclesiam accedunt spe martyrii. motus scintillas veteri explendo furori. Nocte intempesta dum Christiani in Templo ad omnes au ras intenti excubant, Ecclesiae fores pulsantur: et ecce nobiles feminae aderant honesto cum comitatu, quoniam illic ipsarum viri martyrij causa vigilabant, se quoque venisse tam gloriosae palmae consortes futuras. Quarum vna, quo parentes Ethnicos lateret, in contiguam Christianae domum rupto pariete transierat: nec potuere persuaderi, vt remigrarent domum. Ipsius Cicatondoni propinquus Christianus vnicum filiolum ferme septennem, postquam blanditijs, et gremio fouens consopiuerat, collocauit in lectulo, et properauit in Templum. Nocte insomni exacta, vbi illuxit, Patres diuino sacrificio, et cohortatione solatos dimittunt. Sed illi, si forte dilata esset in lucem caedes, non in sua tecta, sed ad proximos quisque amicos, et cognatos digrediuntur protinus accursuri: ac nocte insequenti eodem feruore reuertuntur in Templum: quae nihilo minore martyrij spe traducta; praesertim quod Regina nunciari iusserat dilatam eo die cladem, si forte animum Patres inducerent Cicatoram ad officium adhortari. Sed placuit Deo sacrificia illa fidelis populi incruenta suscipere. 238 Rex Iezabeli repudium mina tur, nisi a Chri stianorum perse cutione desi stat. Rex quo progressa Iezabelis importunitas esset edoctus, serio christianam causam capessiuit, palam denuncians mulierem prorsus intolerandam, nisi absterreretur maiorum metu malorum, se eodem momento repudiaturum. Et sane nihil hac tanta in tempestate admirabilius fuit, quam Regis animum calumniarum atrocitate, et multitudine in christiana causa nihil intepuisse. Qui 239 Capralis mor ti se, ac suos paratos offert pro publica quiete. cum Pater Capralis, exposita vitae christianae forma, legisque diuinae praeceptis, quidque Patribus in Iaponia propositum esset, docuisset, non per ipsos excitatam turbam, ex qua totum regnum in discrimen veniret, quod inimici iactabant, sed per Cicatondonum: Neque aequum fuisse ab diuinae legis iniuria peti eius impotentiae medicinam. Quanquam si procella remissura esset Patrum nece, 240 Regis ad eum responsum. paratas ipsi haberent ceruices, Rex in hunc modum excepit. Non solum septem ac viginti annis experimentum vitae vestrae feci, quamque pacem, et caritatem christiana lex doceat, sed initio nauigationis Lusitanum hominem nactus, qui per occasionem curandi Regis Amanguciani mei fratris e sclopeti vuluere, mecum tres annos fuit, ex eo dissimulanter Lusitanicas, et Indicas res volui cognoscere,
et super omnia Religiosorum mores. Deinde quo certius ex illo, alijsque Lusitanis audita explorarem, certum misi hominem in Indiam, qui redijt Christianus, ac retulit quae Lusitani narrarent, inferiora esse vero. Regnorum clades satis noui vnde oriantur. Potentium iniuriae, qui quae iniqua sunt, contra fas tueri obstinant animos, tumultus cient omnes, ac seditiones, eoque gratum est, quod me Cicatondoni factorum admonuisti. In Dei tuendis Templis mea dignitas agitur: quod si non impendio; at iussu extructa sunt meo. Cicatora quoque mei patrocinij est; quoque res facilius com ponatur, statim illi filiam despondebo. In summa bono este animo. Nam si quae in alienis Prouincijs 241 Noua exorta tempestas ex Sebastiani in Cicatondonum inuectiua. contra vestros fiunt iniuriae; pro meis duco: vos, quos complexos sinu teneo, profecto nemo prius quam me laedet. Videbatur inclinata tempestas, cum rursus prope violentius incitatur. Sebastianus tenêri non potuit, quin grauiter apud Cicatondonum expostularet: quando iam ipse esset Christianus, ita pugnare eum ne Cicatora legem eandem profiteretur; quid esset aliud, quam suum, Regisque factum condemnare? Cum sibi ipse Patres tanquam magistros adsciuerit, et Templum tanquam scholam frequentet, ijs necem, huic excidium moliri, quid aliud esse, quam sibi ignominiam irrogare, bellum indicere? Postremo quod necem familiaribus ipsius interminatus erat Cicatondonus, si quis ad Simonem literas ferret, similiter se eius domesticos accepturum, His verbis non grauius Cicatondonus, quam Regina Iezabel soror eius exarsit. Iam Sebastianum 242 Iezabel, et Cicatondonus magis irritan. tur. nequaquam pro filio sibi fore dictitans: et facto agmine, vna cum alijs primis e Regno, de integro Regem vtrumque, ac magis iuniorem aggrediuntur. Ne parui momenti ducerent rem: sibi cognitum coniurare clanculum Christianos, Sebastiano, et Cicatora ducibus. Si iam nunc tam pauci numero haec auderent; 243 Christianos de coniuratio ne contra Re gem insimulant quid fore mox aucto numero, corroboratis viribus, audacia confirmata? Aspicerent Icoxorum facinora, qui deiectis e solio Regibus, quorum erant imperio subiecti, homine Bonzio sibi praeposito, iam tertium, aut quartum annum contra Nobunangam bellum gererent. Mature igitur execrandam sectam exciderent stirpitus, antequam in regni exitium. inualesceret. Quibus calumuijs feruentibus, et Matre apud filium, totque alijs necessitudine summa coniunctis, eas inuidiosissime exaggerantibus, Bonziorum vniuersa natione, etiam populo contra pugnante, quis non diuinae tutelae pauculos Agnos tot inter Lupos protegentis numen agnoscat? Deus igitur, qui olim dixerat; Ego pugnabo pro vobis, et vos tacebitis, Patribus iam nonnisi in diuina ope sacrificijs, maceratione 244 Rex coniurationem inuestigat. corporis, et precibus exposcenda occupatis, Regis vtriusque corda contra adeo vasti, violentique torrentis impetum fixit: vt quamuis Ethnici aduersus homines tanta necessitudine coniunctos, pro Christiana Lege, et peregrinis. homunculis 245 Christianos contra vitia, non contra Principes con iurasse reperit certamen susciperent. Iunior tantum Rex, ne tam atroci in crimine secors videretur, voluit quae de coniuratione dicebantur cognoscere, libensque cognouit Christianos in vinculo pacis, caritatisque coniunctos bello non contra Principes, sed contra vitia suscepto, conspirare ad recte facta, studiumque virtutum. Interque diuina praecepta, in primo ex ijs, quae pertinent ad coniungendos rite, 246 Quinque Bon zii Simonem alloqui petunt. ac pie homines inter sese, obsequium, et obedientiam aduersus Reges, ceterosque Praesides contineri. Iam erat debellatum, cum tanquam vltima subsidia Bonzij quinque, quorum e nutu cuncta administratio regni pendebat, coniunctis 247 Non permittuntur accede re. anim s, et consilijs ad Simonem circumueniendum tendunt. Sed cum ille per internuncium, qui significarat eos adesse, respondisset libenter se venturum, in colloquium, si posset, quod petitum veniebant concedere; ceterum cum iam esset Christianus, ne in sermone vlitro citroque aliquid minus iucundum 248 Christianorum perspecta con stantia. auditu excideret; vtrique parti expedire abstinere congressu; Bonzij ante teli coniectum victi abscesserunt. Extitit ex vniuerso hoc certamine gloria Dei maxima, animus ingens Christianis accessit. Eorum constantia Ethnicos multos 249 Ethnici multi baptizantur. baptismi amoresuccendit, quorum tres et viginti claro geuere Dominica Sanctissimae Trinitatis expiauit. Vnus item Nobilium iam ante Christianus, sed cuius deplorata habebatur salus, ad officium reuocatus, ac Sebastianus ipse vehementer
250 Iezabel doloribus Deo vindice, aestuat. incensus. Ad haec cum Reginam, quo tempore maxime laxis habenis Ecclesiam incursabat, dolores corripuissent acerrimi, et vt manifesta prodebant indicia, Diabolus inuasisset, quamuis domestici studerent arcanum habere; tamen res emanauit, diuinaeque vindictae tributa est. Vti etiam incendium, quo sororis 251 Sororis eius aedes igne cre mantur Sebastiani cubiculo intacto relicto. eius aedes eodem tempore penitus conflagrarunt, tautum residuo cubiculo, quod Sebastianus post christianam fidem susceptam aedificarat. Senior Rex vbi omnia in tranquillo constituit; monuit sapienter Patres, vt Christianorum laetitiam temperarent: ne si insultare victis viderentur, male obductum vlcus rescinderent. Interim in ditione Bartholomaei penitus extirpata Idololatria est: vt 252 Regis consilium ad Christianos. iam in ijs terris nulla argumenta impietatis, sed solum Templa christiana, et frequentes Cruces cernerentur, quas populo moris erat in transitu genu posito adorare. Atque, ad firmamentum pietatis, hoc simul tempore dirus ille Bartholomaei, 253 Felices succes sus Ecclesiaein ditione Bartholomaei. et Christianorum hostis Isaphaens impurum spiritum tartareis potestatibus dedit: e conuiuio, quod celebrabat, coactus repentina necessitate exurgere, ac repente extinctus. Bartholomaeus grati animi ergo nouum Templum Omurae, sumptu haud modico, posuit. Haud paulo maius firmamentum fidei 254 Isaphaens. mise ra mors. rebus, et gaudium Christianis accessit ex aduecto ex India Sociorum auxilio, vt ijs angustijs amplissimo. Nam Baltliasar Lopius ad postulanda missus auxilia, quod supra narraui, cum tredecim Socijs ab Valignano acceptis, in quibus octo 255 Balthasar Lopius tredecim Socios ad ducit. erant Sacerdotes, quinto Nonas Iulias Cocinocum appulit, quod in terris Arimanis Oppidum constanter in fide perstabat. Gratulatione summa Christianorum excepti immittentium se in aquas, vt osculum manui admouerent: tum puerorum, puellarumque sacra cantica modulantium occursu. Capralis tempestate 256 Benigne exci piuntur. Bungensi in tempore sedata, statim accurrit: aliosque alijs disponens sedibus, ipsum Balthasarem Lopium, cum Aloysio Almeida, in regnum Saxumanum 257 Balthasar, et Almeida Gan goximam mittuntur. Cangeximam, quo primum olim Xauerius appulit, Regis accitu misit: quanquam, Rege a Bonzijs peruerso, nihil profctum est, nifi vt laboraretur. Petrum Ramonem tyronibus praefuturum Funaium duxit, cum socijs iunioribus, vt aliquod Collegio, ac tyrocinio exordium fieret. Adeo per aduersa proficit Dei lex, Deique famuli ex ipsa daemonum, eorumque satellitum vexatione animos, 258 Necessitas Col legij, ac Ty rocinij in Iaponia. et robur ducunt. Porro iam pridem summe expetebatur Collegium, ac Tyrocinium in Iaponia. Nam cum experimento constaret nonnisi post multorum annorum vsum ad explicandum pro concione catechismum cum aliqua dignitate alienigenas Iaponicam linguam ediscere, et suos Iaponios praedicatores libentissime Iaponij audirent, gensque cuiusuis capax virtutis esset, ad prouehendum opus nihil erat consultius, quam Societati lectae indolis Iaponios adolescentes adiuugere. Hos autem tum disciplinae religiosae formare rudimentis, tum sacris imbuere literis oportebat: quae fieri sine Probationis domo, Collegioque non poterant. Praeterea esse domicilium oportebat, vbi recens ex Europa aduecti linguas, ritusque Iaponicos discerent, et quo fessi, sparsique varijs sedibus, ad animi vires, et corporis colligendas, receptum haberent. Denique vt ipsa Iaponiorum tenera aetas, quae nulla cultura, summa in licentia, et vitijs foedissimis educabatur; christianae sanctitatis lacte imbueretur, vna cum literarum, initijs. Quibus omnibus tam copiosi auxilij leuamento aliquod exordium factum. Omnium vero Iaponiae Orarum, in quibus tum Christiani versabantur, ob patrocinium, ac potentiam Regis Bungi, Funaium opportunissima sedes est 259 Domum Professam in Ia. ponia statui non expedit. visa, quam sedem in eo Regno Societas primam habuerat. Iusserat Pater Generalis considerari, num domus quoque Professorum statui posset: sed nullo modo ei locum in praesentia esse existimatum est: maxime ob gentis paupertatem. Nam Principes, si paucos e potentissimis demas, ditione vniuersa distributa in populares, hisque operas Dominis quotidianas, militiamque praestantibus, vix e vectigalibus colligunt, quod ad sustinendam dignitatem, neque id admodum abunde satis sit. Itaque non solum suis impendijs necesse erat victitare Patres; sed fere etiam excitare Ecclesias, sacram supellectilem, et quaecunque forent vsui comparate, et insuper, qui ea curarent, mercede conducere: quod pecunia
260 Almeyda per missusest mer caturam facere ad subleuandas Ecclesiae res. Almeydae efficiebant, cuius parte certos reditus in eam rem coemerant in India, partem adhuc negotio exercebat. Quod quanquam cuperent Patres deseri; tamen quia nulla praeterea erat via eius Ecclesiae initia sustentandi, et negocium nullas habebat sordes: ac Mercatores, qui norant, quam sancto operi ea pecunia inseruiret, non modo nihil offendebantur, sed libenter iuuabant; aliquandiui 261 Quid sentiant Iapones de Europaeis ad illos accedentes. retentum est. Nec solum Euangelici praecones inde alebantur, et diuino cultui necessaria parabantur; sed etiam multos ad fidem eleemosynae alliciebant: et ipsum Bartholomaeum inter difficultates beliicas sustentarant. Quae pietas sic perstringebat plerorumque oculos, vt alij non crederent e tam longinquis oris, tot per discrimina nauigare homines in Iaponiam, vt sua ibi impensa victitarent: sed vel fame pulsos, ac rebus ad vtam tuendam necessarijs in solo patrio destitutos: vel certe eam speciem abstinentiae non fore perpetuam, sed tanquam escam adhiberi, dumse penitus infinuarent, vt postea cum inua uissent, ipsos Iaponios spoliarent. Ita mendicitatis Euangelicae lucem nondum sustinere poterat Iaponum acies, praesertim in Ximo, vbi praecipuum Christianorum, 262 Christianae rei felices successus. et Patrum corpus. Nam Meacensis Ecclesiae maior erat splendor. Sed cuncta illic adeo turbulenta bellis; vt nihil certum, ac stabile moliri posses. Felicissime tamen hoc anno progressa Religio. Iuuit celebritas Templi nuper in Vrbe ipsa Meaco extructi: iuuit fauor eximius Nobunangae. Itaque non sorum aliae sacrae aedes coeptae magnificentiores, altera in arce Sangae, altera in Vocaiamae, sed etiam multae statutae Cruces, et iuxta Meacum cireiter passuum millibus tribus aedes Sancto Michaeli Archangelo erecta: quem Organtinus, ad expunandos Iaponiae Diabolos, sibi ducem assumpserat. Baptismi vero nunquam ante ijs in oris habiti splendore, ac numero candidatorum celebriores. 263 Sangadoni, et Vocaimae om nes baptizati: alibi multi. In ditione Sangadoni amplius duo millia capitum, nullo reliquo Ethnico, expiata. Item nulius rel quus Ethnicus factus est Vocaiamae, vbi centum supra mille abluti. Tacazouqui amplius quater mille, alij alibi. In singulis arcibus Christianorum celebrata insigni cerimonia diuina mysteria. Sangae die Ascensionis 264 Cruces publice eriguntur, Daemonesque fugantur. Domini, Tacaccuqui die Pentecostes, Vocai die Corporis Christi, Vocaiamae die Assumptae Virginis concursu maximo, non Christianorum modo, sed etiam Ethnicorum, et in singulis hisce Ecclesijs noua erecta Crux: Praefectique arcium vniuersae multitudini epulum dedere. Mirum quantum gaudebat Organtinus Cruces erigere, dicens sentire se quodammodo fugam Daemonum ad earum conspectum, Idcirco etiam gaudebat vbi populos e conuentibus pijs dimitteret, sat grandi Cruce manu suscepta, ter, et quater eis benedicere, magna signa figurando.
265 Andreae Ouie di mors, et lau des. Hoc statu Iaponiae, inter Abassinos magnum illud Aethiopiae, et Societatis lumen Andreas Ouiedus extinctus est. Cum calculi dolore, vnde et consumptus, cruciaretur acerrime, vsque eo, vt quidam inuisentium miserati, ipsam praeoptandam mortem dicerent; Ne, inquit, ita loquimini filij: nam equidem, si 266 Eius in summis doloribus tolerantia. hoc in Dei seruitium cederet, gauderem vel annos triginta sic viuere. Literae Sociorum de eius excessu, haud dubie cum magna rerum magnarum iactura 267 Populi de eo aestimatio. periere. Fremonenses Christiani nimia quadam, sed condonanda simplicibus, et dolentibus comparatione, in literis ad Proregem Indiae publice datis, Sancto Paulo aequiparant: et adijciunt nunquam eum destirisse dictis, et factis perpetrare 268 Isaachi Barna gazij dictum adeius obitum. miracula. Hinc potest intelligi quantus cunctos luctus oppresserit. Isaacus Barnagazius ad funestum nuncium percussisse frontem sibi manu dicitur, cum gemitu clamans: Occidit Patriarcha: omnes occidimus. Et sane non dubitabant 269 Ad eius sepul chrum etiam Schismatici confugiunt. Abassini sanctitaie eius regiones illas sustineri. Certe anno post, Barnagazius contra Regem, a quo rebellarat, pugnans occisus est. Ad sepulchrum viri Dei non solum venerationis, sed etiam beneficiorum impetrandorum causa, continuo etiam Schismatici itare coeperunt, thusque, triticum et alia dona offerre. ablatum ex eo puluerem, vel epotum cum aqua, vel laborantibus membris impositum, mire salutarem sibi, atque adeo frugibus, et armentis fuis experientes. Abassinus, nomine Xaxa, idem medendi peritus, cum vlcere in ilibus
270 Graue vlcus ex eius sepulchri puluere sanatur. graui periclitaretur, quod fiebat curatione atrocius, auditam sibi vocem in somnis iuratus asseruit: Quid fatigaris medicamenta frustra conquirens? Adi Patriarchae tumulum: inde puluerem lege, aqua mollitum obline, persanaberis: cumque paruisset; terno oblitu vlcus obductum. Eodem modo puellae, cui apostema pedem putrefaciebat, reddita valetudo: et parturientibus, puluere in aqua epoto, feliciter expediti partus. Nec Haeretici pauci, quod magis mirandum 271 Ad eius sepul chrum iur amenti nuncu pata est, ea miraculorum vi incitati, fidem catholicam dicuntur amplexi. Itaque tumulus Patriarchae non solum viri sancti monumentum, sed etiam diuinorum fons beneficrorum est: Quin etiam in controuersijs ara sanctissima: nam in grauibus disceptationibus, qui iusiurandum exigunt; ad tumulum Patriarchae iuraturos deducunt: idque grauissimum habent iusiurandum: et exempla Haeretici veram sidem spondent, vt pluuiam per eum obtineant. in peierantium vindictam commemorant. In pluuiae quoque inopia, cum ad Patriarchae sepulchrum Haeretici orassent, polliciti se fidem, quam ille docebat, si votis annueret amplexuros; eo ipso die largus imber effusus est. Nec 272 Abstinere a vi no consuenit. vero tanta sanctitatis opinio viri merita, si ex vero aestimeutur, transcendit. Inde vsque ab inita Societate aequabili tenore ad virtutem eximiam contendit. Vsu prorsus vini sibi interdixerat, sed repetere ab Ignatio est iussus. Ceterum optatum 273 Vili cibo vsus illi Aethiopicus Patriarchatus aerumnarum prouentum tulit. Cibo vtebatur 274 A carnibus ab stinuit. e seminibus quibusdam subamaris, nonnisi. infimae, ac tenuissimae plebi vsitato. Et est, qui quatuor annis apud eum versatus, nunquam carnibus eo tempore vidisse vescentem confirmat: vt facile sit intelligere omnino abstinuisse. 275 Ad res diuinas intentissimus. Quod si quid vnquam apponeretur minime ingratum gustatui; ipsemet, quo illecebram omnem extingueret saporem de industria confundebat. Nec raro sacrarum literarum pabulo intentus, apposira iam mensa, escas patiebatur fugere, ac perdi. Quin ita memorant solitum in diuinorum librorum studio attentionem figere; vt interdiu ingressis domum pueris, ac lusitantibus, et, si quid inuenissent, auferentibus sub oculos eius; Pater nunquam sentiret. Itaque non imraerito ab Catholicis iuxta, et Schismaricis Eremi priscis cultoribus comparari solebat: cum tamen etiam, pastorales virtutes in ipso admirabiles elucerent. 276 Misericordia in ptuperes. Erga pauperes misericordia fuit tanta; vt ad duorum her dierum pedes circumiret maxima inter pericula (nam fuit inter alia, vt ab ferocibus Elephantis prope conficeretur) emendicato, ab Haereticis quoque ipsis corrogans, quod suos in pauperes distribueret. Quicquid vero nanciscebatur, praeire amans precaritium 277 Sua mu la orphanam puellam dotat. verceundiam, statim distribuebat: nihil sibi reponens. sed arete simul ac laeti victitans in diem. In puellae orphanae dotem mulam suam dedit: cumque grauius saeuiret fames, ac cetera tradidisset omnia; vnicum bouem, quo Pagos inuisens ad sacrum instrumentum deferendum vtebatur (namque boues per ea 278 Bouem, quo ipse vtebatur in pauperes distribuit. loca pro iumentis adhibent) occidi iussit, et diuidi pauperibus. Et interrogantibus, cur occideret bouem, qui postridie erat vsui futurus; respondit: Hodiernae necessitati occurramus, cras Deus prouidebit. Et idem sub tempus Monachus Abassinus vltro adiens Barnagatium, commendansque Patriarcham, quem sanctum 279 Ne sacris quidem vestibus parcit. appellabat, et cuius causa eas Deus terras protegeret; impulit, vt ad releuandam inopiam aliquantum ei vestium, et multos boues dono mitteret. At Patriarcha, more veteci vsus sanctissimorum hominum, ne sacris quidem parcebat vestimentis, si pauperum egestas premeret, diuinae parens voci, qua misericordiam 280 Male olentem saucium haere ticum sanat corpore, et ani mo. se, quam sacrificium malle bonitas summa testatur. Ex qua cura corporum pronum est intelligere quo studio animas procuraret. Fertur homini Haeretico non indocto, plagis grauissime olentibus cooperto, complures dies inseruijsse, in ministerijs etiam infimis: sic, vt ab vtroque et corporis, et animi morbo admiratione caritatis hominem liberarit. Quam constanter catholicam Religionem professus, tutatusque sit apud Reges Abassinos, quam ob rem super alias iniu rias exilium tulit; suo dictum est loco. Nec dubium erat, ipsismet profitentibus Abassinis, tantum eius disputationibus, scriptisque. voluminibus, ac praecipue exemplo vitae profectum; vt nisi deterreret vel rerum, vel vitae amitendae metus; populi passim, quod tam sanctus vir docebat, sine mora complexuri
281 Ad meliorem transire Eccle siam renuit. essent. Denique quamuis per Pontificem liceret ad oras transire meliores; maluit inter tot aerumnas, periculaque, victum sibi interdum manu quaerens perseuerare, ne relinqueret paucas illas Christi ouiculas sine pastore. Et tamen 282 Patriarchae titu lum quaerit depo nere Patriarchae titulum, vel tot ornatum miserijs, semper cupijt exuere, non otij amore, sed vt quemcunque Pontifex suffecisset, ei in sancta humilitate fidele ministerium exhiberet. In miraculis, quae Fremonenses, vt supra retuli, in literis ad Indiae Proregem testati sunt, quandiu vixit, nunquam cessasse et dictis patrare, ac 283 Miracula dictis, ac factis operatur. factis: quaeque alij deinde distinctius enarrarunt, illud celeberrimum fuit. Cum tanta vis locustarum irruisset, vt arborum rami prae pondere incuruarentur, et cunctis desperatio incessisset, miserrima strage impendente satis; et quidam Abassinorum 284 Locustarum ma gnam vim sup plicatione exterminat. suos vellent accire Monachos, qui execrationibus abigerent; Patriarcha conuocato in Templum populo, supplicationem instituit ad Crucem iuxta positam. Ecce autem postridie vniuersa illa multitudo reperta est ipsis in arboribus, in quibus consederant, arida, et exanimis, ne vna quidem superstite. Nec semel postea eandem pestem vel extinxit, vel ab finibus Catholicorum abegit. Quin ferunt Haereticos finitimos interdum conquestos, quod ipsorum in terras exitium immitteret: quos cum audisset Monachus, acriter increpitos, quod Viro sancto male dicerent; veniam petitum ab eo misit: et illi maioris mali metu protinus 285 Pueri ad Euangelij lectionem sanati. paruere. Certum est multos pueros ab eo, recitato Euaugelio, valetudini restitutos. Homo Schismaticus filium grauiter laborautem captato tempore, dum. Patriarcha sacrum faceret, delatum in Templum, in solo iuxta altare deposuit, sperans Sancti Antistitis promeritis conualiturum: et pariter, cum fine missae, puero mala valetudo decessit. Xaxa (cuius ante memini) de se testatur, cum 286 Captum a Turcis libertati re. stituit. ab Turcis captus ad Mahometismum adigeretur, se pileolum, quod gestabat in capite, ad Patriarcham misisse, monumentum vt pro se preces faceret, ac subinde noctu fugisse: et quanquam nandi imperitum, sinum maris tranasse feliciter, ac redijsse ad Patriarcham. Aser natione Abassinus sancte asseuerat, sibi 287 Viuus apparet absenti haereti co, qui propte rea conuertitur adhuc haeretico quinque et triginta dierum viam absenti visos in quiete Patriarcham, et Patrem Emmanuelem Ferdinandum, cum videretur sibi e sacro calice bibere, quem Patriarcha porrigebati duobusque post annis, cum mercaturae causa in eum locum venisset, vbi Patres eran; statim ex figura, quae menti insederat, 288 Coeco, et male affecto puero im petrat id, quod ei secun. dum parentum petitionem expedit. in somnij animaduersionem venisse, et ad fidem catholicam conuersum. Vini Lusitanorom filiolus erat coecus, ac cetero corpore pessime affectus: Staque et suam, et filij calamitatem miserati parentes, ad Patriarchae preces confugiunt, vt filio vel valetudinem ab Deo impetret, vel, si ita expediat, calamitatis finem. Deus clementissimus non quod optatius parentibus, sed quod puero opportunius, perêgit non breuem vitam, sed aeternam largitus. Vbi ad 289 Futuram cladem Lusitanis praedicit. finem sacrificij venit, quod ob eam rem sanctus Praesul obtulit, infantulum vita reliquit: et conuersa ad lacrimas Matre, vt mos est feminarum, Maritus: Quid est, inquit, quod ploras? nonne id petiuimus a Patriarcha, vt alterum e duobus vel valetudinem, vel finem calamitatis impetraret? En voti comportes facti sumus. Multa etiam narrantur praedicta ab eo diuinitus. Inter cetera, cum Rex Claudius, qui Atnafsaqued nominatur contra Turcas expeditionem pararet, monitosi a Patriarcha Lusitanos, ne in eam expeditionem irent. 290 Alia praedictio Nam neque Imperatorem, neque ipsos, si proficiscerentur, euasuros: quod plane euênit. Cum vero Adamante Saguedo victo venerunt Patres in Turcas, 291 Apparet post mortem in vinculis deten to, et liberandum praedicit. rum potestatem; praedixit, vti item euênit, nihil passuros. Diximus alibi de Pagi Fremonae praenunciata incolumitate: sed singula persequi non vacat. Demum, etiam postquam terris excessit, suos Abassinos curare, tum de sepulchri puluere narrata, tum alia quae ad se confugientibus beneficia impertit, testantur. Ipsummet sibi apparuisse clausis custodiae foribus Abassinus, nomine Bailu Gorguis, affirmauit, cum captus a Turcis, et stipiti infigendus ei se commendasset, et manu apprehensa dixisse: Bailu Gorguis ne formida mortem, non enim morieris: eo dicto euanuisse ab oculis: seque postridie, praeter spem,
292 Quando mortuus. libertate donatum. Obijt Sanctus Patriarcha Mense Septembri: diem, ob interceptas, vti supra dixi, literas, non reperi. Annum circiter quintum et vigesimum agebat cum in Societatem Anno millesimo quingentesimo quadragesimoprimo adscriptus est, et octo post annos quatuor vota Gandiae professus. Eius obitu, Patriarchatus ad Melchiorem Carnerum Nicenum Episcopum labebatur, qui iussu Pij Quinti in Machao Sinarum insula Sinicae, et Iaponicae Ecclesiae praeerat. Sed iam Gregorius Tertiusdecimus prouiderat, vt in ijs, quae ad sacrum tribunal pertinent, in auxilium pusillae Ecclesiae residentis in Aethiopia, tota Patriarchae potestas ad eum transferretur, qui de Societate Socijs ibi praeesset: is erat Pater Emmanuel Ferdinandius: qui cum Dambeae esset, quo tempore mortuus est Fremonae Patriarcha, anno insequenti Regem, qui in Tigarim contra Turcas, et Bernagatium venit, comitatus, post victoriam Regis Fremonae substitit, Hîc ille, et Franciscus Lopius, et Antonius Ferdinandius, 293 P. Ioseph Ancie ta Brasisiae Pro uincialis renum ciatur. qui soli restabant, mutuo sibi solatio, ac leuamento, nullos tulere vberiores, quam patientiae fructus, Quam vero sanctitatis famam reliquit Patriarcha Ouiedus in Aethiopia decedens; haec iam viuum in Brasilia Patrem Iosephum Ancietam celebrabat, Paulo ante, Patris Generalis iussu, Collegio Bayensi Rector praepositus, dum longa epistola onus, honoremque enixe deprecatus bonam immunitatem expectat; lireras accipit, quibus absque tergiuersatione iussus Prouincialatum suscipere, Itaque necessitati paruit. Ignatius Tolosa, cui successit, tyronibus instituendis, explanandisque conscientiae quaestionibus, in Collegio Bayensi prafectus est Tota Prouincia nihil maioris lucri per id tempus, quam 294 Episcopus Bayae Patrum to lerantiam publice praedicat. constantia in tuenda libertate Brasiliorum, et sustinenda patienter eam ob rem inuidiae mole, et obtrectationibus hominum exterorum, est factum. Admiratus eam constantiam Episcopus, palam in Vrbe Bayae pro concione commendauit: conuersoque ad Patres sermone, et solatus, insuper confirmauit, ne vnquam 295 Nostrorum in miseris iuuandis labores. ab suscepto patrocinio terrore vllo desisterent. Bini Sacerdotes, ac Laici ingenti multitudini barbarorum ad oram maritimam descendentium occurrerunt. Ad Illaeorum praefecturam iter intenderant. Qibus Patres per ardua, per aquosa, per omni cultu, et commeatu deserta loca aerumnas perpessi maximas, tanquam missum Caelo Numen, adfuere. Multis vel infantibus, vel grandibus natu passim pereuntibus (fame autem plerique cadebant) caelesti lauacro succurrêre. Multos etiam a certa morte cura, conquisitisque, et distributis cibarijs liberarunt Nec multo post iterum duo occurrêre cum aliquanto farinae mandiocanae, quod e piorum liberalitate corrogarant. Quae vbi coepta distribui, tum necessitas cognita miserorum. Auide arripiebant simul ac vorabant: ac si cui quid imprudenter exrideret; circa positi cum impetu deiecti terram 296 In mortis arti. culo baptizati multi. cemtim scalpebant vnguibus, si quod possent granum praeripere. Itaque cum satis leuandae calamitati delata esca non esset; ad curandos morientium animos deriuanda fuit cura. Iufantes supra ducentos, graudiores centum et vigiuti, in vltimo vitae halitu, vitae pepererunt aeternaae. Nec deinde in progressu itineris grauissimos famis, ac sitis cruciatus ipsi effugerunt, sed magis tamen angor animi conficiebat: cum vbique spectarent hominum cadauera vel in striuminibus mersorum prae virium tenuitate, vel sub arboribus, ad quas syluestrium fructuum causa accesserant. Vnicum erant solatium apertissima subinde diuinae erga electos prouidentiae documenta, quae miro modo vitam hominibus prorogabat quoad baptismo abluerentur, et gressus Patrum nil tale cogitantium saepe per errores ad quempiam moribundum agebat: qui statim vt pro tempore institutus notam immortalitatis acceperat, nexu corporis soluebatur. 297 Collegium Flu minis Ianuarij solitos fructus per triennium non dedit. Res Collegij Fluminis Ianuarij triennio prope proximo neutiquam consueto cum fructu, neque apud Lusitanos, neque apud indigenas processere. Nam cum is, qui praeerat ei Regioni, nihil magis curaret, quam quemadmodum bene nummatus Europam repeteret, qua iure, qua iniuria mancipare, vendere, expoliare Brasilos aggressus; Patres quoque, quia conatibus eius
obstabant, acerbe arripuit. Inde nec apparere in Templo ipse, neque Nobilium quisquam eius exemplo. Propagatio quoque fidei multo lentior, deterritis seruitutis metu Brasilijs. Ad haec constata Patribus infamia, tanquam Dei verbum, et sacramentum non rite tractarent: sed ê suggestu certas personas 298 Calumniae in Patres. describerent, et arcanum confessionis vulgarent. Quarum rerum cum vellet Ptaeses conficere tabulas; ad calumniam confirmandam non solum interrogauit, quoslibuit, sed ipsemet, testibus repugnantibus, quae libuit Scribae dictauit. Respirauit tamen res noui Praetoris aduentu: ac praecipue administratoris eins Vrbis: qui, cognitis calumnijs falsorum libellorum, quoniam aliter non poterat, anathemate intentato, eos Praesidi abeunti eripuit. Ceterum ita feruebant aduersi rumores, praesertim in Vrbe Sancti Saluatoris contra Societatem, defendendae libertatis Brasiliorum causa; vt Patres consultare serio coeperint, vtrum expediret quatuor Pagorum curam in Episcopum, et Praetorem transferre, et Brasilios per excursionum modum iuuare: quod insequenti anno, cum missae Romam in vtramque partem sententiae sunt, fusius referetur.
Hoc anno primum Congregatio prouincialis in Collegio Mexicano habita est. Quatuor interfuere numero Petrus Sancius Prouincialis, et Petrus Dias 299 Prima Congre gatio Prouincialis in Colle gio Mexicano in qua quatuor tantum fue runt conuoca ti. quatuor votorum professi, quot ea tempestate Prouincia numerabat: Alphonsus Camargus, et Petrus Morales Consiliarij Prouincialis. Nam nullum adhuc erat proprie Collegium vnde essent conuocandi Rectores. Sed qui degebant Pascuari Residentiae, qui Guaxacae Missionis nomine versabantur, nondum perlatis ab Generali literis, quibus ea in Collegia admittebat. De legendo Procuratore non consultarunt: rati, quia vnicus erat Petrus Dias quatuor votorum professus, ante eum neminem legi fas esse. Id modo deliberarunt, esset ne quod profectionem eius legitime impediret: quod vbi visum est nihil esse; tum ad cetera progressi, praecipue de Religione promouenda egêre, ac propter multiplices 300 Acta Congregationis. fructus Collegiorum ad iuuentutis educationem, quae iam quatuor numero instituta erant, visum est postulandum a Patre Generali, vt sineret nonnullorum 301 Eiusdem postulata ex ijs curam suscipi interiorem, ad Collegij Germanici, quod Romae est, modum. Nam cum adhuc nonnisi regerentur per externos; sperati fructus pars non modica intercidebat. Simul postulandum existimarunt ab eo, sique ille probaret, etiam ab Rege, vt sineret excitari Collegia ad institutionem puerorum indigenarum. Primum vt periculom fieret, num ex ea quoque gente possent formari, qui deinde administri Ecclesiae, ac ceterorum magistri essent: spes enim erat id posse fieri vt est diuina gratia nullis alligata nationibus, et vis ab tenera aetate educationis permagna: ac praeter Ecclesiae ministros possent educari Patres familias, qui humanitatis cultum, politioresque mores in barbarie illa inducerent. Postremo etiam nonnulli, qui medendi artem ediscerent, 302 Pestis crassa tio. ad suorum gentilium leuamentum omni ope in morbo carentium. Itaque lues anno superiore exorta octingenta iam numero millia Mexicanorum toto in Regno absum pserat, magnis alicubi solitudinibus factis, ingenti etiam regiorum 303 Io. Zunigae Collegii Lima ni Rectoris et mors, et laudes. vectigalium detrimento. Amisit Peruuiensis Prouincia Patrem Ioannem Zunigam Limani Collegij Rectorem, virum et domesticorum, et externorum consensu cumulatae virtutis, nec dubie illibato pudicitiae flore insignem. Praematura in puero et prudentia, ac religio effloruit, eoque receptus in Societatem Anno millesimo quingentesimo sexagesimoprimo, nondum aetatis quintumde cimum egressus. Integerrimum animum pulcherrimis exornare virtutum omnium coloribus inftitit, non magis ad annos, quam ad sanctimoniam addens. Mira sese tractabat duritia mitissimus alioqui erga alios, et suauissimus. Meditatione rerum caelestium, et studio orandi apprime deditus, vnde liquidissimis voluptatibus complebatur. Quadraginta, quibus aegrotauit, diebus Limae in omnibus Menasterijs sacrificia, preces, flagellationes, aliaque magni amoris argumenta ad impetrandam ei valetudinem sine intermissione vsurpata. Tantum ei cognita virtus publicae beneuolentiae conciliarat. Tantum in vna illius vita situm
communis boni omnes rebantur. Inuisit iacentem Prorex ipse. Die Purificationis Deiparae, vti habuerat in votis, hora antelucem, Deo spiritum reddidit Cunctae Religiosorum familiae Limae degentium, et insuper Clerus sponte 304 Ad eius funus accursus sua funeri adfuere. Nono inde anno Pater Ioannes Sebastianus, vir siue cultu religionis siue prudentiae laude memorandus, quo primum die Limensis Collegij creatus est Rector, extractum e sepulchro Zunigae caput in suo cubiculo collocauit: et praesidium sibi, et incitamentum: vt qui eius virtutes a primis norat 305 Cama ciomorienti Christus Dominus gloriosus apparet annis condiscipulus, et contubernalis, dum vna Compluti literis operam darent. Idem sub tempus, quo Zuniga obijt, cum Arequipam Prouincialis venisset, eius comes Camacius apoplexia correptus sexto post die decessit. Dimidia ante mortem hora Christus Dominus conspiciendum se ei corporis oculis praebuit magna fulgens gloria: quo e conspectu Frater mira voluptate recreatus, testificans se ingenti cum laetitia, et consolatione vitam relinquere, supremum spiritum efflauit.
306 Lusitaniae res. Ad res Lusitanas huius, et superioris anni quod attinet; quoniam suo loco nihil afferre potuimus, defectu literarum, vt diximus; hîc extra ordinem Prouinciarum, non tamen extra propositum vnmersalis historiae adijcere operae pretium duximus quiddam vnum, quod nefas sit posteritati subtrahere: et dum haec ipsa, quibus illud atteximus, excuderentur, serius, quam inopportunius allatum 307 Sebastianus Rex S. Pelagii Templum Societati concedit. est. Id fuit donum memorabile Sebastiani Regis, qui Paroeciale Sancti Pelagij Templum Regij patronatus in Oppido Caria Dioeceseos Lamecensis situm, Societati concessit, et Gregorij Tertijdecimi auctoritate, vna cum prouentu, ac iure vniuerso, nominandique praesertim Vicarij potestate, antiquis Collegij Conimbricensis facultatibus, nouum et beneficientiae suae, et nostri subsidij additamentum adiungendum curauit. Cuius beneficentiae securitati, ne qua interuerti posset; abunde prouisum etiam postea est auctoritate, sapientia suffragio 308 Tum Eremitorium a Lapa. inclytae Rotae Romanae, proponente Illustrissimo, et Reuerendissimo Domino Verospio. Eiusdem etiam muneris vi, nobilis accessit appendix eidem Templo implicitum Eremitorium, a Lapa vulgo appellant: in quo sacra Virgini Beatissimae colitur aedes, toto Regno venerabilis: quippe qua nulla celebrior et peregrinorum multitudine, et religione frequentior in Lusitania visitur, ob crebra inuitamenta insignium miraculorum, quae in eo Deiparae Magnae Sacranrio, eâdem apud Filium deprecante, ac sequestra patrantur. Quare plurimam anni partem Patres Societatis aliquot illic commorantur, non sine ingenti animarum fructu, confluente vndique, velut ad salutis suae perfugium, caelique in terris sanctuarium, magno numero conuenarum, vt in eo praeteritae vitae peccata confessione deponant, atque aeternitati se praeparent.
HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Sextus.
1 Hic Annus to ti Ecclesiae funestus. ANNVS hinc toti Ecclesiae funestus, et turbulentus excipit, non experte earum calamitatum Societate. Quanquam nec defuere ab rebus bene varias per oras gestis solatia. Euerardus ne quam Societatis partem relinqueret, 2 Sebastianus Morales Prouinciam Romanam visitare iubetur. quam certi homines non recognoscerent, dum destinati ante Visitatores Hispaniarum Prouincias lustrant, Sebastianum Moralem iussit Prouinciam Romanam inspicere. Hinc Diabolo, abutenti ad nocendum saepe remedijs, ansa domesticae pertentandae pacis oblata. Inter Achillem Gagliardum Theologiae in Romano Collegio professorem, et quosdam Patrum extiterant offensiunculae ex re leui, quod alij Pererij libros philosophicos iudicarent vulgandos, alij nequaquam, Auerroisticum philosophiae genus eum sequi iactantes minus accommodatum verae, piaeque 3 Achilles Gagliardus, Io Pe trus Maffeius, et Benedictus Iustinianus cum Pontifice de Euerardo con queruntur. sapientiae. Achilles erat in his, qui a Morale Collegium recognoscente paulo durius se tractatum ob eam rem existimans, inita cum Ioanne Petro Maffeio, et Benedicto Iustiniano conspiratione, querimoniam ad Pontificem detulit contra Euerardum, tanquam in Societatis administratione multa peccantem, alentemque dissidia, vt qui Visitatorem minus gratum, et partes fouentem legisset. Multo ante exierat Romae fama Gregorio Pontifici in animo esse Franciscum Toletum in Cardinalium Coliegium cooptare. Quam rem pro suo munere, Sancti Ignatij legibus, et exemplis, vt prohiberet, sedulo Euerardus adnisus erat. Ea re Toletum suboffensum rumor increbuit: non quia sibi honorem interuerti doleret, de quo omni ope declinando sacramentum Deo solenni ritu iam dixerat: neque enim vel ex eius diuturno, aulae vsu, et longa ab religiosis castris absentia, mihi quis facile persuaserit, tantum virum, piumque, et amantem in ceteris: rebus religiosae modestiae, ac seueritatis, hac vna peccasse, passum sibi perstringi oculos varijs honorum, purpuraeque fulgoribus. Sed potius crediderim, veritum ipsum (vt suspiciosa res est boni nominis cura, ac studium) ne per occasionem, ac modum amoliendae ab se dignitatis eius, sorte Praepositus sinistram aliquam de se, suisque promeritis vniuerse Pontificis animo infixam opinionem nolens reliquerit. Vtrumque fuerit, certe fama tenuit, Toletum siue bono publico sincere studentem, siue aliqua animi perturbatione commotum Achilli aditum ad Pontificem aperuisse. Fuit suspicio Benedicto Palmio duce gestam rem, dolente Euerardum ab ipso, cui plurimum initio tribuebat, ad 4 Inanis de Be nedicto Palmio suspicio. Oliuerium totum conuersum. Sed falsam eam suspicionem comperi, vtique ex ea parte, quod Palmius, quanquam in Euerardi administratione quaedam minus probabat (vt fere nunquam omnes hominum sententiae congruunt) nec interdum satis temperabat sibi, quin eam discrepantiam, quo loco minime oporteret, expromeret; longissime tamen aberat, vt existimaret quicquam propterea Patris Generalis mentem optimam contristandam. Ceterum non extitisse prorsus de nihilo temereque susprcionem, inde liquido constat. Nam quaerenti mox Euerardo auctores querelae, vltro professus Achilles est ex ijs fuisse se: verum communis boni studio adactum, quod eas querimonias ex ipsis Assistentibus cognouisset: et inde sibi persuasisset, cum tales viri talia palam dolerent; satis remedij in.
Societate non esse: vnde communis Pastoris, ac Patris, quae patêre omnibus debet, implorandam opem existimarit. Hinc ergo suspicio aduersus Palmium haud satis honorifica extitit: atque ex eius maxime sermonibus vel re, vel in speciem sumpta turbarum materia. Quo prouidendum est cautius ijs, qui munera gerunt publica, et in illustri loco sunt constituti: quorum facta, dicta, nutus obseruantur, ac plerisque pro sentiendi, agendique sunt norma; vti sua cetera omnia, ac potissimum linguam intra cancellos rectae rationis, humilisque, et obsequiosae prudentiae teneant. Haud dubie magnam se plagam imposuisse aeternus bonorum hostis Societatis credebat obedientiae, caritati, rectorum famae, minime 5 Gregorius Pontifex res beni gne componit abhorrentibus a spe exordijs, nisi in Gregorij Pontificis tempora eius incidissent conatus. Nam Beatissimus Pater, pro eo studio, ac patrocinio, quo cohortem hanc Domini tuebatur, nequaquam auribus deiatori praebitis, nisi vt aduocaret 6 Gagliardus Maffeius, et Iustinianus Roma dimittuntur. ad se Euerardum, ac paterne commoneret: rerumque statu sincere ex eo cognito, quicquid imminebat cladis, sapienti benignitate, religiosissimaque prudentia auertir. Eius auctoritate turbatores Roma summoti. Ioannes Petrus Maffeius in Lusitaniam missus, vt Historiam promulgati in Indiam per Societatem Euangelij scriberet, opportunitate hominum, et literarum ad eam scriptionem spectantium, 7 Collegium Recinetense institutum. quae abundabant in eo regno, vsurus: quanquam ille a capite apertarum Indiarum narrationem exorsus, in ea, quam scripsit Historia, alia quoque multa complexus est. Achilles Patauium: Iustinianus Panormum missi ad Theologiam docendam. Qui deinde tam perseuerarunt domi, forisque non pacate 8 Collegium Anglicanum Romae. solum, sed etiam religiose, ac nauiter; vt multum et Societas, et res Christiana publica illis debeat: nequaquam Satanae fraudibus segniores, sed cautiores effecti. Romanae Prouinciae accessit Collegium Recineti, et Seminarium Anglorum ipsa in Vrbe, de quo anno insequenti, cum plane suscepta est eius procuratio, referetur. Tribus fere passuum millibus distat Laureto, ac Beatissimae Dei Parentis venerabili Cella Recinetum, loco edito in primis amoeno, ac salubri: quam ob rem aestiuo tempore, cum grauius est Lauretanum Caelum, iamdudum Patribus 9 Nicolaus Leo pardus Collegij Recineten. sis fundator. Lauretanis illuc erat receptus, non sine emolumento Ciuitaris, cuius in culturam necessarium illud otium vertebant. Nam strenuorum hominum nunquam otium negotio vacat. Ergo cum perpetuam apud se coloniam exoptarent; Nicolaus Leopardus, vir inter suos honestus, ac locuples, vectigal ad 10 Curtius Amodaeus primus illud regit. Collegium instituendum attribuit: simul Templum Sancti Viti antiquum, et amplum, adnitente Ciuitate, impetratum est. Primus familiam rexit Curtius Amodaeus. Hac primum aestate, iam numero operarum paulo laxiore, tertius 11 Tertius Proba tionis annus Romae instituitur. Probationis annus reuocari ad vsum Romae coeptus. Is est annus (vt minus quoque periti Societatis institutorum intelligant) quem Sanctus Ignatius, post absoiuta literarum studia, iussit ab suae disciplinae alumnis in recolligendo ad Deum animo, et tanquam deintegro in affectus schola reformando, insumi: vt 12 Missiones Patrum tertij an ni ex Prouincia Romana. iam et doctrina armari, et pietate corroborati integri, vegeti, ardentesque ad pugnanda Dei praelia procedant in aciem. Huiusmodi vi, ac robore tum alij alibi, tum praecipue in Campaniae Oppido Bauccho, et in Vrbe Aquila Franciscus Florius: in Abbatia Sancti Saluatoris Simon Bartolus: Assisij Carolus 13 Missiones ex Prouincia Neapolitana. Mastrillus: Ferentini Bernardinus Confalonerius, et Hieronymus Rodaldus magna pro pietate aduersus Satanam, et scelera hominum gessere bella, vehementes amplificato regno virtutis, vique mortalium omnium Ordinum maxima e foeda 14 Prouincia Longobardiae diuisa in Venetam, et Mediolanensem. tyrannide in filiorum Dei libertatem transcripta. Pari ardore in Neapolitana Prouincia, cum alibi alij, tum Hieronymus Surianus Cirinolae in Appulia versatus, vbi Collegium quoque receptum Carolo Caracciolo Comite, eiusque vxore, itemque cuncta Ciuitate annuis oblatis subsidijs summe certantibus. Prouincia Longobardia, cum vnius Praepositi superaret curam, iamque domos Professorum, 15 Io. Baptista Peruscus Mediolanensis Prouincialis. et Probationis, et Scholasticorum Seminaria vniuersalia haberet gemina, diuisa est in duas. Altera Veneta, altera Mediolanensis dicta: atque huic Ioannes Bantista Peruscus, illi Marius Beringuccius attributus Prouincialis. Mediolanensis Domum Professorum, Collegium Breranum, Seminarium Archiepiscopi
ipsa in Vrbe Mediolani, domum Probationis Aronae, Genuense, Comense, 16 Marius Berin guccius Venetae Prouincialis. et Taurinenfe Collegia complexa est. Veneta domum Professorum Venetijs, Tyrocinium Nouellariae, Collegia Patauij, Bononiae, Ferrariae, Mutinae, Foroliuij, Parmae, Brixiae, et institutum hoc anno Veronae, praeceptoribus tribus 17 Iosephi Martiniimors, et laudes. inductis. Parmae Iosephus Martinius omni cumulatus laude adolescens, ad caelestes, quibus erat similior, quam terrae accolis emigrauit a Niciae illustri ortus genere, ac praeter cetera ornamenta in arithmetica disciplina a puero excellens 18 Patria, genus, et educatio. in Emmanuelis Filiberti Allobrogum Ducis aula primum, tum quatriennium in Taurinenfi Nobilium Conuictu educatus, anno millesimo quingentesimo septuage simoquinto, aetatis suae duodeuigesimo Societatem inijt. Iam in Conuictu, tanquam singulare exemplar, in oculis omnium, et ore versabatur. Itaque Patres quo seruidiores adolescentes in officio continerent, nihil habebant 19 Vitairreprehem fibilis. eius auctoritate potentius. Nec minori statim in Societate venerationi fuit. adeo vt iussi aliquando Tyrones Nouellariae publice effari, si quid emendandum in Iosepho notassent; nihil plane quisquam protulerit: cum tamen adeo sagax, ac delicatus in hoc genere Nouitiorum sensus sit. Quin etiam affirmabant priuatis sermonibus, ne per imprudentiam quidem ipsorum iudicio, excidisse vnquam Iosepho verbum, quod vel minus religiosum, vel otiosum vocari posset. Ab Tyrocinio traductus ad studia literarum Parmam, sensim intabescens, tertiodecimo tandem mense consumptus est nunquam languore ad virtutem operosam 20 Obedientia singularis. languidior factus. Obedientiam, praesertim eam, quae prudentissima quadam coecitate mentem Deo sacrificat, adeo coluit, vt miraculo Deus eam comprobasse narretur. Antequam Parmam ab Tyrocinio discederet, ad Patrem Rectorem 21 Eius literae ad suum futurum Rectorem. praemisit epistolam in hanc sententiam. Parmam mittor ex obedientia: rogo, Pater, sic excipias me, sic tractes, quasi mente imminutum: neque aliam mei curam suscipias, quam vt contra voluntatis meae appetitiones cunctis in rebus tendens, ad memet peruincendum assidue exerceas. Sub mortem roganti Socio, 22 Monita saluta ria petenti da ta. vt aliquod monitum sibi relinqueret; duo commendauit: primum, nullum vt diem sine Christi Domini Passionis memoria labi fineret: deinde obedientiam vnice amaret: addens, experimento se didicisse hanc viam esse, qua homo diuinae 23 Passionis Christi memoriam commendat. prouidentiae singulares effectus sentiret. Inter morbi initia interrogatus, num crederet sibi natale folum fore salubriua; nequaquam se tam valetudinem optare respandit, quam inter Fratres, Patresque amantissimos spiritum vltimum exhalare. Inde ab studiorum occupatione ad corporis labores translatus, Coenaculoque 24 Manult mori inter Socios, quam natale solum repetere. apparando appositus, id non tanquam pro aberratione a grauiore opere suscepit, egitque molliter; sed plane tanquam opus Dei, cui in eius samulis seruiebat: non cetera modo diligentissime procurans; sed angulos omnes, et subter ipsa subsellia cuncta diligenter rimans, ne quicquam sordium, vel aranearum 25 Ab studijs ad manualia translatus accurate exercet. e telis resideret. Quae mihi, et id genus saepe in hoc opere persequenti, subijt interdum vereri, ne ego, resque ipsae risui sint mortalium quibusdam grandia quaedam, quae stupet vulgus in profanis historijs, euersiones Regnorum excisa Oppida, oppleta classibus maria, constrata cadaueribus arua, cruoris flumina 26 In Christi discipliua minuta magna censenda. legere assuetis. Sed veri aestimatores e Christi, non e Mundi disciplina, quam grandia in illis sublimibus narrationibus scelera, tanta in his minutis actionibus decora verae laudis agnoscunt. Eoque me minus piget, infinita praetereuntem haec interdum aspergere; quod ne profani quidem iudices minus in subtilismis 27 Aliorum labores subleuat. operibus, quam in vastis molibus eximiorum artificum laudes magnificant. Ergo, vt coepta persequar, plenus Deo adolescens non tantum suum in ministerio pensum sedulus persoluebat; sed etiam Fratrum praeneniebat officia, quanquam prae imbecillitate vix sustineret se, quicquid erat laboriosum sibi praeripiens. Eadem constanti caritate in morbo grauiore, quoad aliquid virium superfuit, praeripuit Infirmario labores, ipse sibi furtim ministrans, cum vultus serenitate perpetua, indice animi in afflicto corpusculo vigorem integrum conseruantis. Vbi vero extenuatis viribus afflictus lecto est; ne tum quidem caritatem, aut genus vllum religiosae virtutis remisit. Adeuntes ad se consolandum Fratres; si quando
28 Ad eum adeuntes ex caritate di mittit. purus, ac serenus dies esset, rogabat, vt in hortum ad respirandum concederent: pusillum illud laxamenti ipsorum fore sibi solatio suo longe iu cundius. Paupertatis vero studium ita retinuit; vt tam diuturno in morbo nihil in cubiculo, 29 Paupertatis studium. quo vtebatur, esse voluerit ex ijs, quae solent adhiberi ad leuandos, hilarandosque aegrotos: non mala punica, aut medica, non bellaria. Et quanquam rogatus a Rectore, vt indicaret si cuius rei appetentia rangeretur; nihil tamen vnquam petiuerit. Imo, cum iam per imbecillitatem non valens carnes mandere, iuberetur eas, vt fit, in succum tundendo solutas exsorbere; ne id fieret cum lacrimis institit deprecari, pane ac vino se affatim contentum dicens. Porro innocentia 30 Innocentiae candor. quanta fuerit, inde aestimetur, quod etiam in scriptionibus, quas Rhetoricae studiosus condebat, verba quasi trutina examinabat, vt congruerent rebus, non studio artis, sed religione conscientiae: ne in speciem mendacij transirent, 31 Confessarii de eadem testimonium. si supra, vel infra materiam essent. Qua trutina in rebus alijs attente vtens, raro ad Confessarium noxam, cui sacramentalis absolutio rite posset impendi, referebat. Quin Pater Marius Sardus, cui confitebatur, et ipse virtutis eximiae, dixit nunquam se, tredecim spatio menfium (tandiu enim audierat) existimasse ab eo oblatam idoneam absolutioni materiam. Alius item vir grauis amplius elogium 32 Virtutes cunctae in eo congestae. protulit. Quamuis Diuus Gregorius diceret, non solere Deum cunctas virtutes in vnum conferre; videri tamen sibi hac liberalitate cum Iosepho vsum. Ergo his ornamentis cognitis moribundo Fratres magna se commendabant fiducia, vt cum in Caelum venisset, memor ipsorum esset: atque alij alia committebant. Vbi Consessarius, ne Satan ingerendae adolescenti suorum meritorum 33 Eius fiducia in solo Christi sangnine. fiduciae rimam inueniret: Hi Fratres, inquit, pro sua haec bonitate disserunt: tu, mi Ioseph, conseruare humilitatem memento. Quam ad vocem statim ille, coniunctis ante pectus manibus, subiecit: Pater, praeter illum preciosissimum sanguinem, nihil mihi spei est. Idque eo gestu, ea vocis, ac totius oris figura dixit; vt lacrimas Confessario plurimas excusserit: nec postea fere posset sine lacrimis recordari. Cum mentio incidisset de Sacerdote, qui post diuturnos labores in Societate vitam finiuerat, quidam ad Iosephum conuersus: Multis ille, inquit, non paucorum annorum laboribus Caelo vim intulit, et expugnauit: sed tu, mi Ioseph, parum admodum hac aetate facere potuisti: cui ille statim solutus in lacrimas respondet: Et hi mei Fratres tam securum Caeli aditum mihi spondent. 34 De sui aestima tione in extre mis a Diabolo tentatur. Non defuit tamen Diabolus, quid supremo tempore conaretur ad magnamde sua sanctitate opinionem im pellere: cui tanta vi humillimus Dei famulus restitit; vt in ingentem clamorem eruperit: quo exciti Fratres, cum prope omnes acourrissent; collecto; paulisper spiritu, insidias inimici calcaneo insi diantis aperit gem ebundus: et sumpta in manus Christi e Cruce pendentis essigie, defixis in Dominum oculis, admirandum cunctis cum eo colloquium instituit: 35 Valide resi stit frequenter in geminans spem omnem suam Cruci affixam haerere: nihil in se, praeter eam, meritorum agnoscere. Summe cupiebat die Sancti Ioannis Baptistae natali terras relinquere: ac voti prope compos est sactus. Pridie eius peruigilij 36 Mori cupit S. Io. Baptistae die, et obtinet. Sacramentis communitus, votisque clara voce instauratis, longa perfunctus morte, nouissimum spiritum inter dulcissima Iesu, et Mariae nomina im miscuit. Primus e Societate Parmae mortuus: quem ipsemet Petrus Angelus Consul in tumulo collocauit, peculiaris erga eum studio pietatis. Hos quasi flosculos e Societate magno numero, suauitate, specieque virtutum gratissimos legit caelestis Agricola: tametsi ad fruges iam maturas ferendas praecipue conseuit non sibi modo, sed ad communem etiam vtilitatem.
37 Missiones ad Maronitas Montis Libani. Harum specimen srugum hocranno inter Maronitas coeptum reserri, colonis ex Italia missis. Quatuor ferme dierum itinere, ab Hierosolyma versus Orientem Mons Libanus est, sacris iuxta, ac prosanis clarus literis, in ditione, vt cetera 38 Montis Libani situs, atque feracitas. circumsita, Tyranni Turcarum. Ab Septentrione in meridiem, vel potius ab occasu Solis aestiuo in exortum hybernum longo tractu excurrit, inhospitali ferme cacumine, propter niuium perennitates. Molliora iuga, et sedes hominum patiuntur, et cultum. Est vbi ardua, et saxis aspera terga montis solers necessitas,
extructis subinde macerijs, depressisque tumulis, completis humilioribus spatijs, in multas gradatim prope exaequauit planities, cum visendae amoenitatis, tum feracitatis non poenitendae. Tritici, vini, olei, mellis, et cerae, item gossipij, et bombicis generosus prouentus est. Vineas aratro colunt, raris propterea ordinibus consitas. Adminicula vites nulla desiderant, libero errore proserpunt: nullaque iniuria in gentes telluris in gremio progignunt racemos praegrandibus acinis structos, aureoque colore, et suauitate, vbi maturuere, cum paucis comparandos. Ea solo vis, ea caelo inest clementia. Pecoris, praesertim caprini, magna copia, nec minor volucrum, et quadrupedum ferarum ad venationes, et aucupia. Perdicum vbique circumuolant greges, et amabiles vndique exiliunt, luduntque Sciuri. Sed gloria prima Libano Cedri sunt, diuinis quoque celebratae carminibus: proceritate primum, tum materia odorata, aeternaque memorabiles. Nec vbique proueniunt: sed syluae sparsim per longa interualla visuntur. Etiamnum superest nemus vetustate, atque adeo religione quadam venerandum (Cedros sanctas appellant) quas ab Salamonis vsque temporibus durare fama tenet. Parcitur ergo annosis truncis, nec semel violare aggressos Saracenos absterruere prodigia. Non vni Maronitae, sed aliae multae gentes incolunt Montem. Oppida maiora in eo fere nulla: pagatim, vicatimque degitur. Radicibus clarae, ac numerosae Ciuitates adiacent, quarum e primis, vel facile princeps, Damasus est. Nec obscura est Tripolis ad littus Phoenicij maris, vnde ab occasu Solis aestiui Libanus cooritur, ac sensim erigitur. Regioni quoque olim ab vrbibus tribus nomen Tripoli fuit: Vrbs est tamen hoc tempore, et emporium Turcis, Iudaeis, variarumque sectarum Haereticis, aliquot simul Catholicis frequens.
39 Monasterium S. Mariae a Ca nubino Patriarchae sedes. Passuum inde millia circiter duodecim Monasterium abest in Monte Libano situm, cui Sancta Maria a Canubino est nomen, Patriarchae Maronitarum sedes. Haud temere vsquam sub Turcarum dominatu Catholicum Monasterium nobilius est. Monachi paulo plures viginti habent, sed virtutis eximiae: et cum Patriarchae causa, tum religione Templi, quod Beatissimae Virgini sacrum est, 40 Hic Campanas Turcae per mittunt. aduenarum ingenti concursu celebratur. Vni illi Monasterio longe per eos tractus Campanas Turcae permittunt. Nec tamen semel impia, et auara gens demoliri conata est, vexauitque, ac funditus spoliauit. Patrocinio Deiparae singulari haud immerito stare creditur. Circa id Monasterium frequentes Maronitarum Pagi sparguntur sinceri, integrique, nulla siue Haeretici, fiue Turcae colluuione admixta: quod quidem haud gratuita beuignitate impetratur a Turcis: 41 Inter Maronitas cur diuites non reperiantur. nihil enim non vendunt, nihil non rapiunt. Qua multiplici, atque intoleran do tributo, qua per calumnias, affictasque delationes, postremo per quicquid negotij cum ijs incidit, exhauriunt, et exinaniunt omnia. Itaque non tam soli malignitate, quam inexplebilium Dominorum iniquitate fit, vt spectabiles nullae 42 Eorum Praeses Turca Emyr vocatur. diuitiae inter Maronitas sint. Quin adeo, si cui pecunia luculentior est; obscuratur de industria. Nec aedificijs, nec corporis cultu, alioue splendore specimen editur, vnde Dominorum rabies, et rapacitas irritetur. Emyr nomen est Turcae Praesidi, a quo reguntur. E sua gente duos habent rerum humanarum 43 Duces e sua gente Diaconi dicuntur. Principes, quos Diaconos vocant. Diuinorum potestas penes Patriarcham est, qui nonnisi e Religiosis adsciscitur, vel si forte aliunde, fit pariter Monachus, et nomen, praeter proprium, ad Principis Apostolorum venerationem, Petrus assumit. 44 Patriarcha non nisi ex Monachis, et omnes vocantur Petrus. Cooptatur autem Religiosorum, Cleri, populique suffagijs liberis, claraque voce delatis. Mores vulgo apprime boni, ac pudici. Summa in negotijs, commercijsque, summa in matrimonijs fides: et ignorantur ibi meritoria scorta. Inuicta in religione constantia: erga Romanum Pontificem prorsus mira propensio, 45 Quomodo elis gitur. eaque laude haud immerito gloriantur: cum plane sit miraculi instar inter vndique obsidentes sectarum plurimarum Haereticos ab Latinis catholicis obsti (nate alienos, inter assiduas, et acerbissimas vexationes, rapinasque Turcarum, 46 Gentis mores populum haud magnum, velut inter luporum turmas gregem agnorum pusillum, perseuerare illaesum. Ex eadem gente Tripoli, Damasci, Aleppi, et in Insula
47 Tripoli, Dama sci, Aleppi, et in Cipro suas habent colonias. Cypro paruae degunt coloniae. Vniuersa gens capitum ad millia quadraginta censetur efficere: quamuis longe maiorem numerum quidam prodant. Sacralatina iam pridem sequuntur, tametsi suos habeant ritus quosdam, suamque Liturgiam Arabice. Sed vnde nomen acceperint, et aliquot ante seculis, quae coluerint sacra, iuuat paucis exquirere, quod nequaquam ipsis in ea fama cum externis Scriptoribus conuenit. Porro Maronaeas in veterum monumentis non vnas videre est. Iam tum Homeri temporibus Cyconum in Thracia florebat hoc 48 Maronitae no minis ethymologia, et origo. cognomento Ciuitas, vnde nomen Maronaeo vino summae prisco aeuo nobilitatis, Alteram Ptholemaeus ponit in Syria in regione Chalcidica, quae fortasse ea est, quam Sanctus Hieronymus in vita Malchi triginta ferme millibus ab Syriae Antiochia in Orientem distare narrat, quanquam non modica est positionis in longitudinem discrepantia: nec Vrbem, sed viculum haud grandem Sanctus Hieronymus appellat. Leguntur, et quidam Maroniae Episcopi, siue viculus ille in celebritatem Episcopo dignam creuerit, siue Ptholemaei Maroniam, si forte diuersa est, aut cognominem aliam Vrbem rexerint. Vtcunque sit, simile vero mihi fit, non ex loco, sed ex homine, de quibus agimus, Maronitas traxisse nomen. Auctores habeo, qui ab Marone Haeretico Monothelita, cuius in dogma traducti per quingentos prope annos ab Catholica Ecclesia aberrarint, et ad quam primum anno Domini millesimo centesimo octogesimosecundo redierint, propagatam sectam tradant, nomine quoque, vt Haereticorum mos est, ab conditore sectae transmislo. Sed attentius reuoluenti Annales, interque se seculorum multorum curricula comparanti, nihil dubij restare opinor, quin haud quaquam ab impio, sed ab Sancto homine Maronitae et appellationem acceperint, 49 Maronitae non ab Marone Haeretico, sed a Sancto Maro ne Abbate denominati. et in catholica religione conseruati sint. Percelebris fuit per eos terrarum tractus Beatus Maro Abbas, qui et Primas omnium venerabilium Monasteriorum in secunda Syria nominatur, et eius legatus Ioannes pro omnibus Archimandritis, et Monachis de ipsa secunda Syria verba sacit in quinta oecumenica Synodo. Deinde Alexander quoque Presbyter, et Archimandrita proditur Monasterij Beati Maronis, qui vna cum suis acriter decertabat contra Haereticos Monothelitas. Porro cum per Orientem late Nationes scinderentur in varias sectas, Beatusque Maro, et eius Monachi tantum pro orthodoxa fide certarent; quid propius fidem est, quam secutos eius disciplinam primum Monachos, tum populos etiam gloriosum inde nomen adamasse? Id eo certius suadetur; quod Maronitarum Patriarchae, nempe vt a Monacho Marone profecti, deinceps vniuersi ex Monachis cooptati sunt: nec aliunde mos, fasue est cooptari. Deinde, quia si nomen ab Haeresiarcha manasset; dubio procul, vbi ad Catholicos redisse primum dicuntur, foedum vocabulum execrari iussi essent, ac ponere: quod tamen factum ne Villelmus quidem Tyrius, qui primam eorum conuersionem narrat, adscribit. Quin adeo constat viguisse hanc semper inter Maronitas sententiam, a Beato se Marone Abbate profectos, cuius inter veneranda etiam Missarum solennia nomen religiose vsurpant: quem etiam ad Romanum Pontificem profectum Abbatem (sub annum Christi quadringentesimum vixit) inde redijsse Patriarcham commemorant. Quae per manus ad posteros lapsa fides obtinere pondus auctoritatis maximum debet. Ac meus quidem animus libens acclinat in eam partem, vt, quod ipsi Maronitae praeclarum suae nationis insigne ducunt, existimen, nunquam ab Orthodoxis per impiam pertinaciam dissensisse. At enim Scriptores Ecclesiasticarum rerum obstant. Primum quidem his nomen im posuit, quod ab Haeretico homine fluxisse suspicati sunt: quod cum contra participatum nos ab sancto Viro docuerimus; reliquum est, vt eiusdem tenuisse dogmata censeantur. Deinde renouationem quandam mutui vsus cum Romana Ecclesia pro reuersione ad fidem, et discessione ab haeresi descripserunt. Quippe cum nec admodum potens, nec numerosa natio esset, et in eo terrarum lateret angulo, et assidua cum Saracenis bella, cum Haereticis, et Schismaticis acerba dissidia, vltro citroque commeatus, et commercia, in tanta praesertim terrarum, ac maris longinquitate, interrumperent; necesse
erat multa tempora sine mutuo vsu cum Romanis Pontificibus intermitti. 50 Maronitae nun quam a fide desciuerunt. Tum vero cum in simplici, ac bono populo, ac maximam partem agricola, nulla vigerent studia sapientiae, et circumsiderent, im mixtique agerent Haeretici, nec solum sermones, sed etiam libros impios spargerent, adhaerescebant videlicet sensim minime sentientibus haud pauca ipsis quoque Maronitis vel a ritibus, vel interdum a dogmatis simul aliena Catholicorum: quae tamen, vbi primum idoneus Magister, praesertim ab Sede Apostolica destinatus demonstraret; tum ea incredibili propensione animi deserebant, tum quae orthodoxa proponerentur, amplectebantur. Quod ipsum euidens testimonium est, pertinaciam superioribus temporibus abfuisse: nec nisi per im prudentiam fuisse peccatum. Ceterum quia Magistri ante satis explicatas, confirmatasque res discedebant, nec dogmata satis commode, cum per in terpretes agerentur, in telligebantur, manebant autem libri deprauati, et Haereticorum ineuitabili consortio, redibant paulatim inueteratae consuetudines, tenebantque quoad rursus catholicus doctor succurreret: quem nacti pristina illa facilitate, quocunque is duceret de integro sequebantur, et eierabant haereses, et execrabantur Haereticos, et ritus pollicebantur commutaturos, et Romano Pontifici, Ecclesiaeque catholicae obedientiam deserebant. Tum scilicet manabat sama conuersorum ad Catholicam religionem Maronitarum, et conditores Historiarum, quin ipsimet, qui gerebant res, priora ignorantes tempora, nec nisi quod sua aetate fiebat considerantes, mandabant literis reconciliatos cum Ecclesia Libaniotas: conuersionem vocantes, 51 Falluntur, qui Maronitas a S. Griphone conuersos asse runt. quod verius in termissi per simplicitatem, per inscitiam, per temporum iniquitatem vsus repetitio dici debuit. Quae sine dubio causa fuit erroris Marco Olisipponensi Franciscani Cronici scriptori, cum per Fratrem doctrina, et sanctitate nobilem, Griphonem nomine, natione Belgam, quem postea Callistus Tertius Episcopum, et Patriarcham Hierosolymitanum crearit, narrat anno millesimo quadringentesimo quin quagesimo Maronitas ad fidem, et obedientiam Romanae Ecclesiae reuocatos: quod ita abest a vera; vt praeter Innocentij Tertij anno millesimo ducentesimo quintodecimo, et Alexandri Quarti millesimo ducentesimo quinqua gesimosexto data ad eorum temporum Patriarchas, vt plane Cathoiicos diplomata, extent etiam Eugenij Quarti literae ad Patriarcham Ioannem datae anno millesimo quadringentesimo quadragesimoprimo, cum insigni commendatione constantiae Maronitarum. Miserat ad eos Eugenius institutionem, ac monita circa res, in quibus eos errare, aut labi posse suspicaretur. Detulerat Minorum ex Ordine Petrus Ferrarius. Acceperant Maronitae singulari alacritate animi, atque constantia, et grates Pontifici maximas egerant. Ille mittit ad eos eodem Minorum ex Ordine virum doctum Antonium Troianum, qui vna cum Petro Ferrario coepta prosequatur, et literas pariter, quas modo nomin aui mittit, quarum clausula, post paternam exhortationem haec est. Nec hoc dicimus, quia de tua, et tuorum animi constantia dubitemus, quos scimus, acceptis nostris, de quibus supra est dictum, tanta laetitia, tantaque cum audacia ostendisse gaudium mentis vestrae; vt Saracenos in quorundam ex vestris capita furere effeceritis: adeo vt, praeter rerum iacturam, aliqui sint occisi. Quae quidem omnia tam magno animo pertulistis; vt illud Apostolicum de vobis dici possit: Rapinam bonorum vestrorum cum gaudio suscepistis. Sed iuuat tecum loquendo ad ea exhortari laude, ac aeterno praemio digna: quae cum iam feceris, et facere dispositum te sentias; conscientiam animi tui ex tanto Dei dono faciant exultare. Datum Florentiae anno Incarnation is Domini millesimo quadrin gentesimo quadragesimoprimo, decimoseptimo Kalendas Ianuarij, Pontificatus anno vndecimo. Haec ita cum sint, quo quaeso pacto Beatus Griso conuertit ad Catholicam religionem eos, qui decennio ante pro ea tam multa pertulerant, tantum retulerant laudis ab summo sacrorum Antistite Eugenio? Sed fac temporibus errasse Scriptorem, et Grifonem ante Ferrarium cum Maronitis egisse; nihil tamen efficitur, nisi quod dixi, eos cum primum nacti sunt, catholicum Praeceptorem, ac ducem; summa voluntate ostensam
ab eo viam institisse: quod ante non perfidiae studio sed lapsu simplicitatis errabant. Quod quidem, et bonitatem gentis ostendit, et quantum animarum per culturae inopiam pessum eat, ac postremo quantum Pontifici Gregorio Tertiodecimo, et Antonio Cardinali Carasae debeant Maronitae, qui susceptam semel eorum culturam ita vrsere; vt non quieuerint, donec Collegium in Vrbe statuerent, vnde et commercia perpetim miscerentur, et suppeditaret in omne posterum tempus doctorum Magistrorum copia, qui et errorum fibras paulatim 52 Patriarcha ad Greg. XIII. Le gatos mittit. euellerent, nec sinerent ex vicinorum afflatu Haereticorum repullu ascere. Ex hoc anno tam laeti successus coepta spargi semina per causam huiusmodi. Miserat in Vrbem electus Patriarcha Michael de Casarzaura Georgium de Besluchito Episcopum, et Clementem de Heeden Archipresbyterum e suis, obedientiam suo nomine Gregorio Pontifici delaturos, et im ploraturos opem aduersus quosdam Archiepiscopos, qui Patriarchae iniussu, honore sibi assumpto, periculosum schisma conslabant. Ad Pontificem illi admissi, expositis mandatis, in testimonium suae legationis, perqueuetustae aduersus Romanam sedem propensionis, autographum protulere ipsum Pontificis Innocentij Tertij anno millesimo ducentesimo quintodecimo ad Hieremiam ea tempestate Patriarcham, et Maronitas ceteros missum. Commota sunt (vt erant promptissima) Beatissimi Patris viscera super filijs tam longe dissitis, totque inter difficultates vitam, et pietatem 53 Antonius Car dinalis Carafa Maronitarum Protector. tolerantibus: Patronoque gentis Cardinali Carafae impense commendauit, vias vt inuestigaret opis ferendae. Cardinalis cum domisuae recepisset Legatos, omnique honore, et benignitate haberet, nihil existimauit accommodatius fore, quam si legatio vicissim ad eos in stitueretur, ad rerum cognoscendum statum, 54 Cum Legatis ad Patriarcham remittuntur a Pontifice Tho mas Ragius, et Io Baptista Elianus e Societate. vsumque, et caritatem confirmandam. Probato consilio Pontifex, delegataque Euerardo Generali administratione negotij; is in eam Prouinciam Sacerdotes duos, cum adiutore laico Mario Amato, Thomam Regium, et Baptistam Elianum, vt multarum peritos linguarum, et Orientalem iuuandi Ecclesiam studiosos in paucis, delêgit. Igitur hi redeuntibus Georgio, Clementique comites additi, traditis mandatis, vt Pontificis nomine salutarent Patriarcham, populumque Maronitarum, et summam in eos Patris Sanctissimi voluntatem 55 Ijs mandata. testificaren tur: tum verae caritatis officijs eorum sibi conciliatis animis, rerum statum amice scrutarentur: et, si quos reperirent errores; non eos tanquam pro potestate, sed velut significando, explicandoque quid Romanae, et Catholicae Ecclesiae mos, ac fides haberet, conarentur depellere. Nihil Gregorius, nihil Carafa benignitatis, et indulgentiae praetermisere in Legatos: attributisque tum ipsis, tum ferendis ad Patriarcham muneribus, insuperque literis perhonorificis, per quas audienda libenter, quae Patres narrarent, ad extremum exhortabantur, laetissimos, Romanaque beneficentia, et caritate magnum in modum adftrictos 56 Tripolim perueniunt. dimisere. Terra, marique secundissimo cursu progressi, primo post Idus Ianuarias die in Syriam ad Vrbem Phoeniciae Tripolim appulere. Vnde non procul (vti supra demonstratum est) Monasterium abest Canubinum, Sedes Patriarchae Maronitarum. Namque is, ac ceteri ferme eius gentis Antistites, vt e 57 Missi a Pontifice honestissi meexcipiuntur a Patriarcha. Monachis leguntur; ita in Monasterijs degunt. Vbi praecognitum in Canubino est, adesse missos a Romano Pontifice Nuncios; egressi obuiam Patriarcha cum Clero, perhonorifice eos, perque humaniter excepere: eo maxime laetis omnibus; quod hominem nacti essent suae linguae peritum, cum quo communicare suas literas, et aquo doceri familiariter, quem probe intelligere, et a quo vicissim intelligi possent. Lingua vulgaris Arabica est: Chaldaea vtuntur in libris. Pater autem Baptista Arabice loquebatur, et scribebat optime, et nonnihil norat Chaldaice. Qui cum literas Pontificis interpretatus esset, exultanslae titia Patriarcha: Nunc tandem, inquit, ipsum mihi videor alloqui, et audire Sanctissimum Papam. Nam quas adhuc accepimus ab Sede Apostolica literas, interpretis inopia nihil nisi, quod fuit in nobis, summa veneratione capitibus nostris, et oculis im posuimus, et in scrinium reconditas magna cura seruamus. Nunc, quoniam quid a nobis requiratur, copia facta est intelligendi; docete, ac
ducite in semitas veritatis. En animos vobis nostros ad omne obsequium paratissimos dedimus. Haec alacritas vehementer Patres, praesertim Elianum 58 Errores, qui in Maronitarum ritibus irrepse runt. exhilarauit, et ad omnem laborern, spe leuante onus, incendit. Igitur summo studio ad volumina eorum perscrutanda, cerimoniasque, ac ritus obseruandos, interrogandosque peritos conuertitur. Ac libros quidem nonnullos maculis Dioscori aspersos reperit. In ritibus autem animaduertit multa praeter Catholicos 59 In Baptismo. mores per simplicitatem admixta. Infantes ante quadragesimum diem nesas ducebant baptizare, ne domum relati, vbi Mater etiamnum degebat, vt rebantur, 60 In Confirmatione. immunda, immunditie eadem contaminarentur. Protinus autem secundum Baptismum inungebant totos, nullum postea Chrisma adhibentes. In Chrismatis 61 In Diuortio. quoque ipsius confectura multa admiscebant, praeter oleum ex oliuo, et balsamum. Item baptizatis infantibus ritu Graecorum continuo diuinam Eucharistiam impertiebant. Diuortia aliter, et alias ob causas, quam ab Euangelio permissum 62 Patriarcha errores corrigi curat. sit, increbuerant: nec rarae inde nouae nuptiae. Haec, atque huiusmodi alia cum discrepare ab Ecclesiae sanctae norma monuisset Baptista; recepit obedienter Patriarcha, cuncta sese paulatim, Deo iuuante, et ipsis Patribus, correcturum: extemploque manus operi admoueri coepta. Simul autem perspectae suntaliae grauissimae inopis populi difficultates. Tanta sacri instrumenti penuria erat; vt sacrorum quosdam Calicum, ad commouendam misericordiam, statuerint Patres Romam deferre. Paucissimos libros, nec nisi scriptos manu, eosque nec absolutos, et erroribus multis contaminatos habebant. Ceterum damnosissima 63 P. Elianus cum Sociis Romam ad Pontificem redeunt. erat sapientium virorum inopia. Chaldaicae linguae intelligentia docti censebantur: ijque vix decem vniuersa in gente numerabantur. His perspectis Baptista, cum impense illuc incumberet, vt aliquot catholicos libros Arabice verteret, ac Synodum quoque vt cogeret Patriarchae suasisset; grassari pestilentia Alexandriae, et permanare ad Libanum, quo plerumque vtitur gradu, coepit. Tum Patres consilio iuter se habito, ne impeditis commercijs frustra in periculo desiderent; statum rerum relaturi Pontifici, et coram maiora apud eum praesidia curaturi, primo Vere insequentis anni in Italiam remigrarunt: Arabicis Biblijs secum aduectis, et duobus ductis adolescentibus, in primas educationis Romanae 64 Sueciae expeditionis successus. stirpes, qui inter Neophytos in praesentia collocati. Ex hisce initijs, quo res anno millesimo quingentesimo octogesimo, ac deinceps promotae sint; suis locis scribetur. Sed eodem hoc tractu temporis longe maiorem spem Suecica 65 Posseuinus Sto Kolmiam peruenit. expeditio excitauit. Antonius Posseuinus eius princeps expeditionis superiore Autumno Roma profectus, magnis in itinere perfunctus laboribus, et periculis, StoKolmiam tandem cum Socijs ineunte hoc anno sospes peruênit. Acceperat 66 Imperatricis Mariae literas ad Suecum Regem defert. ab Imperatrice Maria literas, quibus ad Regem Suecum nomine eius Legatus accedens, ac super Maximiliani Caesaris obitu solenne officium soluens, id nomen religionis tractationi praetexeret. Grata fuit ea species Regi gaudenti suos respectus, ac metus inuenire fidem: cuius item voluntate religioso tantisper vestitu 67 Seculari habitu vtitur. posito, honestorum secularium habitu Legatus incessit. Causam religionis iam Noruegus in eum locum adduxerat, vt facile redditurus se Ecclesiae videretur Rex, modo Pontifex, quo res non per abrupta cum tumultu, sed sensim per 68 Quae Regem ad catholicam fidem fatendam mo rantur. modicas inclinationes fieret, quaedam initio permitteret, ad fallendum dolo bono populum, vti loquebatur, necessaria. Ea erant praecipua, vt Sacerdotibus matrimonia, vsum sacri calicis populo, Missam vulgari lingua indulgeret. In his haerentem Posseuinus reperit: qui quamuis sciebat nequaquam talia Pontificem 69 Posseuini ad Regem consilium. concessurum; tamen multis cum Rege colloquijs, haeresibus labefactatis, Ecclesiaeque sanctae Hierarchia ostensa, demum perpulit, vt edita rite professione fidei, peccata, sacramentali confessione ritu catholico expiaret: sperans ipsa 70 Rex fidem, ex formula Pij IV profitetur, ac haereses ex ecratur. Sanctorum communione, vsuque Sacramentorum lumen diuinitus, ac robur affuturum cordi perpurgato, ad catholicam fidem fortiter, et integre profitendam. Ergo spatio ad se praeparandum sumpto, rursus post biduum aduocato Posseuino Rex capita fidei ex Pij Quarti formula profitetur, haereses execratur, confessionem generalem instituit. Qua absoluta, iterum interrogatus num cunctis
71 Confessionem generalem in stituit. in rebus, ac nominatim in sumenda Eucharistia sub vna forma staturus esset Apostolicae Sedis iudicio; cum staturum promisisset, eum Posseuinus absoluit: ac statim exsurgens, prosiliensque ad medium conclaue humi prostratus, et 72 A Posseuino absoluitur. grates Numini agens, precatur Dominum Iesum, in cuius manu sunt corda Regum, vt perficeret ipse, quod coeperat: et Spiritum suum Regi ad ipsum reuerso copiose infunderet, eiusque animam benedictionibos suis impleret. Quae cum Rex videret, audiretque, commotus ad Patrem accurrit, amiceque complectens: 73 Rex Posseuino sacrificanti genuflexus ad stat. Et ego te amplector, inquit, et Ecclesiam Catholicam Romanam in aeternum. Postridie in regio cubiculo adornato altare, sacrosanctum Posseuinus sacrificium peregit, cui, cum Nicolao BrasKio, et Ioanne regijs Secretarijs, bonisque catholicis, Rex prouolutus in genua religiose interfuit. Tum vero confirmandae Regis constantiae, et spargendae per populum pietatis, attente Posseuinus animo vias versans, redeundum sibi ad Pontificem duxit, vt Catholicorum Principum, ac praecipue Summi Antistitis Rex confirmaretur literis: tum curaret aliquot Suecorum adolescentum, ad propagandos legitimos Sacerdotes, contubernia institui: et non nullos secum Romam adduceret. Ad haec, quae dispensari Rex petebat, tractaret quo via saltem mollissime negandi, inueniretur, 74 Posseuinus Ro mam redit cum literis Regis Reginae ac Sigismundi. interimque dies ipsa, et alia adiumenta exitum rebus commodum expedirent. Hoc consilio acceptis a Rege ipso, Regina, et Sigismundo Principe (qui tertius eo nomine Polonorum Rex dum haec scribimus sceptrum obtinet) quas omnium primas sertur scripsisse, literis, in Italiam redijt. In ea naui qua Gedanum appulerat, traiecere in Sueciam e Polonia Socij quatuor, Pater Stanislaus Varseuitius, et Simon Visocius apud Reginam futuri (vti supra retuli Reginam postulasse) Laurentius RidzisKi, et Valentinus LusKi adiuturi Noruegum: is enim iam Collegium ordinauerat, multosque collegerat adolescentes satis bonae indolis, quos distributos in classes, varijs praeceptoribus e Belgio aduocatis, erudiebat: 75 A Gregorio be nigne excipitur. publice quidem, ac palam a rebus fidei, quas Haeretici peruertunt, tractandis, Regis iussu abstinens. Sensim tamen catholicam pietatem eorum animis instillans, non leui cum lucro, multis, qui deinde egregij extitere operarij, conuersis. 76 Regis postulata Romae examinantur. Excepit laeto animo redeuntem Posseuinum Gregorius Pontifex, et certorum hominum ex praecipuis Cardinalibus, ac theologis Conuentum iussit institui super Sueci Regis postulatis.
77 Viennae Laurentii Magii labores. Viennae interim in Austria magnum momentum rei catholicae Pater Laurentius Magius attulit. Aliquot iam annis in aedibus, quas vocant Prouincialium, publice tradebatur impietatis disciplina, Opitio Flacciario Magisto. Is in Sartoris Opificio enutritus, literarum rudis, at lingua promptus, ingenio praefidens, concionari inter gregales exorsus, in eam opinionem euaserat, vt vel septena hominum millia in auditorio numeraret. Manabatque in dies latius malum, Procerum haud paucorum tutela subnixum, cum dolore, gemituque Catholicorum. Sed Deus, qui suae Ecclesiae nunquam patrocinium intermittit, secit, vt Magius apud Rodulphum Caesarem summam inueniret auctoritatem, et 78 Impietatis satorem Rodulphi auctorita te comprimit gratiam. Hoc Pater aditu inuento, non priuata commoda ex benignitate Caesarea, sed Dei gloriam, Religionis defensionem, Imperatorisque, et populi aeternam salutem sibi proponens, admissus in colloquium, quod vel duas horas impleuit, grauiter, ac libere ostendit quantum dedecus Caesari, quantam perniciem moribus, ac pietati, quantam Imperio labem afferret vilissimi homuli in oculis Principis, in Vrbe principali audax, et sacrilega impudentia. Deditque Summus ille Regum Rex famulo suo os bene sonans, vt plane placuerint verba eius in conspectu Principis. Itaque animum induxit draconum illud cubile funditus excidere. Cuius rei auram prouinciales Austriae Dynastae subodorati; trepidare, satagere, nihil intermittere rationum, terrorum, etiam minarum, vt constantiam Caesaris frangerent: rati, si ex Vrbe Austriae Metropoli haeretica concio exturbaretur; fore, vt in reliquis Ciuitatibus vel sua sponte corrueret. Sed prudens Imperatoris festinatio, edicto citius opinione vulgato, conatus omnes eorum peruertit, et sentinam Vrbis exhausit. Vndecimo Kalendas Iulias edictum
78 Imperatoris edictum. vulgatur, quo Opitius, cum commilitonibus, adiutoribusque nefariae sectae, eodem die ante Solis occasum decedere Vienua iubebatur; simul scholae, ac totum Lutheranismi exercitium in domo Prouincialium introductum protinus tollebatur. Pudet referre quam exeuntes sacrilegos, omnique execratione dignissimos prosequuta sit numerosa multitudo, quotque beneuolentiae documentis, vt vel inde mali grauitas aestimari posset. Dolentium plane miserrimus erat dolor, prae coecitate suarum animarum, carnifices a se aegre ferentium auelli. Quod, si saperent, mercari quouis pretio debuissent. Ceterum tumultus, quem in horas aduersarij Catholicis minitabantur, nullus interuênit. Conspicuo documento quam saepe plus nimio cauta prudentia, inanis obiectu formidinis, praeclara coepta opprimat: quae freta Deo animi excelsitas ad effectum perducit, exitu prono inuento, vbi arduus terrebat ingressus. Recreari cuncta Vienna, tanto leuata malo, visa est, et Catholicis nouus ardor obortus, frementibus scilicet 79 Rodulphus se cum Magium ducit. Haereticis, et miris modis perditos Iesuitas optantibus. His Viennae gestis Rodulphus secum Magium, sicut paula ante Posseuinum in Vngariam duxerat, ita post duxit Lintium superioris Auatriae Metropolim, eo et confessionis, et diuinissimae Eucharistiae administro vtens, cum a concionibus Georgium Schererum haberet. Haec, quanquam adeo salubriter, summaque prudentia Magius administraret; 80 Maggius Viennensi Collegio praeficitur. tamen ne sermonum causa praeberetur vulgo conquerenti in rerum publicarum tractationem admiscere se Iesuitas; Viennensi Collegio regendo praefectus est, vt stablis sedes remoueret eum ab Aulae commercio, et Prouinciae loco eius Henricus Blissenius administrandae successit. Distat ab Vienna sexaginta circiter milliaria, vt Germani metiuntur Hungariae Vrbs Agria, aduersus 81 Henricus Blis senius Prouin ciae. finitimos Turcas ea tempestate firmo praesidio communita, iam nostra ob scelera, an socordiam? in potestate Turcarum. Huius Vrbis Episcopus, qui pro Rege Hungariam administrabat, summe institit, vt Sacerdotem e Societate suae 82 Io. Lelefius Agriam mittitur. Agriensi plebi impetraret. Fuit Ioannes Lelesius natione Hungarus, qui tantum non ipsam barbariem Turcicam in populo reperit. Ita religio, pariterque innocentia, et mores ceciderant. Adorandum Missae sacrificium iam prope antiquatum. 83 Illius Ecclessae ob turcicam tyrannidem status. Omnino tota in Vrbe altare vnum restabat. Diuinissimum Sacramentum lignea inclusum pixide in honoratum latebat. Aderat ad mali cumulum, ac fomentum proclamator haereticus per sese furentes ad insaniam porro vrgens. Lelesius, quo desperatae magis erant res, hoc enixius hinc diuinae opi exposcendae, illinc Euangelico operi insistens, tandem priuatis, publicisque sermonibus sacramentum 84 Lelesijlabores et fructus. Poenitentiae, vnicam reuocandae sanctitatis viam, sic commendauit; vt inciperent Confessiones non paucorum menstruae audiri. Sacrosancti Corporis Domini Sacramento in argenteo ciborio decôre collato, venerationem conciliauit: alterum extruxit altare: rabutam illum, Satanaeque tibicinem, plenum minarum, et caedis, qui se verbo Dei, et gladio suo cuncta probaturum pro concione iactabat, ita deuicit; vt clam, cum tota domo, fugam ex Agria capessiuerit. 85 Ni Kelsburgi in Morauia Haereticorum colluuies. Nihilominus deturpata, ac lacera erat Saluatoris tunica NiKelsburgi in Morauia. Hîc ad id temporis asylum fuerat omnium Haereticorum: tanta impietatis vi; vt vel baptismum permulti, tanquam Presbyterorum commentum, reijcerent. Rem miserandam, sed impietati vsitatam, cui insitum est proruere vsque in praeceps magis, ac magis, neque vnquam consistere, donec deuoluta in profundum contemnat, et dicat: Non est Deus. Sed bonitas Domini immensa, 86 Michaël Tolmainer in Mo rauiam mittitur cui irato in populos acerrima vindicta est Principes eius pueros, et stultos imponere; clementer. NiKelsburgenses respiciens, fecit, vi in potestatem catholici Dynastae Adami ab Diectristain redirent. Is continuo coepit vrgere, vt Sacerdos illuc e Societate nomine eius mitteretur. Missus est Michael Tolmainer: 87 Mulier desperatae salutis sa cramentis catholico ritu susceptis sanatur. quo consueta incassum prae mali grauitate remedia experiente, salutis via pandenda diuinitus fuit. Mulier parturiens, post acerrimos tridui dolores, quorum vis etiam miserae mentem emouerat, tandem exanimem soetum enixa, et ex phrenesi nonnihil compos sui facta, in ea primum verba os soluit: Patrem accersite. Audiuit Pater confitentem, sub vna specie viuifico sacramento impertijt:
et quia haud dubie decessuram cuncti existimabant; oleo sacro inunxit. Ecce autem ab sacro Chrismate, praeter omnium opinionem, statim redire vita, tum vigor, demum salus. Res pro miraculo celebratur: multum dignitatis catholicis sacris redditur. Nec mora, duae feminae vterum gestantes prope maturitatem 88 Sacramentorum medicamine alius etiam vir sanatur. partus, quo se contra periculum praemunirent; confessione in templo rite peracta, primae ex Ciuibus publice sub vna forma communicarunt. Mox etiam vir difficultate spirandi in eas redactus angustias; vt iam ne commouere quidem domestici auderent, ne finem ei properarent; cognita puerpurae moribundae salute, eodem se beneficio postulat impertiri. Confitetur igitur vt vt potest, sacro munitur viatico, inungitur, breuique cuius funus expectabatur, ipse valens in publico apparet. Hac via benignissimus caelestis Pater suis caelestibus donis, quae stulte negligebantur, gratiam nouam quaesiuit: hominum illiberalitate exuperantia summae pietatis victa, salutem animi respuentibus attributa etiam corporis. 89 Multi conuer tuntur, ac baptizantur. Continuo igitur confitendi, et sacram Eucharistiam in specie vnica percipiendi vsus reuocari coeptus. Ac Pater ex Arce in Pagos quoque excurrens, non cetera modo restituebat; sed etiam inquirens si qui baptismum non recepissent, multosque, et quidem grandi iam natu viros, ac feminas inueniens, salutari vnda tingebat, tanquam non iam purganda solum Domini vinea, sed de integro 90 Cornelij Brogelmani mors et decora. conserenda esset. Ita eam aper de sylua tartarea demolitus erat. Haec a Viennensibus Socijs gesta: qui egregium pignus Caelo quoque dederunt. Cornelius Brogelmanus natione Belga, Louanij quarto Idus Septembris millesimo quingentesimo quadra gesimosexto Societati aggregatus, multis perfunctus varijs in Prouincijs laboribus, demum perdiu in excipiendis domesticorum confessionibus 91 Alexander Hellerus Brunae pium ritum in Eucharistiae supplicatione renouat. versatus, Viennae quintum annum sexagenario maior cursum consummauit innocentissimae vitae morum candore, ac lenitate bona conspicuus. Brunae Alexander Hellerus, adiuuante in primis Augbitio iam supremo Morauiae Capitaneo, reuocauit veterem, ac piam consuetudinem, vt Senatores in supplicatione solenni accensis facibus Sanctissimum Sacramentum comitarentur. Itaque hoc anno, quo primum die repetita sancta consuetudo est; vigintiseptem interfuere, 92 Jum in adeum do Consulatu. nullo prorsus desiderato ex ijs, qui degebant in Vrbe: valuitque ad multorum captas mentes illustrandas tantae fulgor auctoritatis. Vetus quoque fuerat Brunae consuetudo (quo damnet posterorum socordiam in custodiendis sacris maiorum attentio) vt quo die quis Consulatum iniret; cum Consule totus Senatus adiret Templum, et Missam de Spiritu Sancto audiens, vbi ad oblationem ventum foret, viritim ad aram accederet, ac sacra Reliquias, quae ad id 93 Senatus haere ticum Magi strum expellit. porrigebantur, oscularetur. Is item mos quasi postliminio restitutus. Alia super haec Senatus pro Catholica fide optimegessit: etiam ludimagistrum expulit haereticum, Magistros e Societate sperans: quare concedendi omnino fuere. Nonis Augusti schola vna inchoata. Auditorium ita statim exuberauit; vt altera continuo fuerit adijcienda: tum aliae accesserunt tres, familia inde Brunensi et Domus probationis, et Collegij implente partes. Dudum expetebatur in Prouincia 94 Tyrocinium Lanspergae in choatur. quoque superioris Germania vacuum alendis, instituendisque Tyronibus domicilium: idque hoc anno Lanspergae inchoatum, mira Dei pietate: vt quod Societas vix audebat optare, id accipiens magnum dare beneficium videretur. Sita est Lansperga optimo loco, ad Licum amnem, sex ab Augusta Vindelicorum, septem a Monachio germanica mensura passuum millibus procul. Comes 95 Comes Suueichardus ab Helfenstain et Geneusa coniux fundat. Suueichardus ab Hesfenstain sobole carens, in Societatis, quam in se ipso verae fidei olim reddendo perutilem erat expertus, propaganda sobole leuamentum, ac precium suae orbitatis ponebat: nec discrepabat moribus, et sensu Geneusa coniux. Idoneos religioso famulatui adolescentes alebant domi, sensimque peilectos, vbi maturum erat, Deo tradebant. Vbi vero Lanspergensem praesecturam a Duce Bauaro Comes accepit; intelligens, vt profitebatur, domorum Probationis necessitatem, et sancta studia, nec facile inuentum iri, qui eas fundarent, plerisque Collegia, scholarum gratia, praeoptantibus; vt vnam ipse Lanspergae institueret, vel cum lacrimis ab Hoffaeo concendit, nulla prorsus conditione
96 Bonauentura Paradinus Tyronum Magister. adiecta. Ergo cum iam domicilium parassent, et abunde necessaria ad victum conferrent optimi coniuges, vndecimo Kalendas Maias, illuc Monachio cum Tyronibus Bonauentura Paradinus institutor migrauit. Tum plane ad Constitutionum formam Tyrocinium accommodatum, et peregrinationes institui coeptae (Deo iuuante) feliciter, quae vix antea tentabantur Haereticorum metu. Positi etiam cum fructu labores in Oppido in carcere, aegroti que visendis, admirante Ciuitate officiorum id genus: eo magis, quod Concionatoris publici 97 Carolus Peutingerus concionator stipem dium cum ad miratione renuit. munus Carolo Peutingero obeunte, solitum Concionatori pendi stipendium remittebatur. Reuocatus extremae vnctionis vsus, fere ante incognitus. Ab haeresi quidam expediti: multi in fide confirmati. Ille etiam mos peruersus, qui a multis annis inualuerat, vt, absoluto Euangelio, sacris non minus diebus, quam communibus, magna pars populi, quasi praecepto perfuncta e Templo excederet; 98 Extremae vnctionis vsusre nouatus. deletus omnino est. Sed operae pretium est cognoscere quam facile simplicium mentibus Satan illudat, et ipsum virtutum vsum peruertat, nisi periti Praesidis cura inuigilet. Vltimo supplicio afficiendos, ne cruciatum mortis sentirent, largo meri haustu temulentos faciebant. Itaque accurrebatur ad carcerem 99 Abusus integram missam non audiendi sublatus. cum lagena, obsequium se Deo praestitisse maximum arbitrantibus, qui temeti plurimum afferrent, incitarentque miseros validius ad bibendum. Hanc quoque Patres peruersitatem aboleuere, melioribus longe poculis substitutis: vt 100 Tum inebriandi morte puniendos. non mero obstupefacti non sentirent noxij; sed praestantibus monitis instructi, et diuinis praemuniti mysterijs bene perferrent vltimam necessitatem. Inter im et Nouitiorum mira eluxit constantia: quorum vnus ingenio, et pietate insignis, cum ad Tyrocinium iret, bis a suis interceptus, qui erant Haeretici, cum eorum 101 Nouitij insignis constantia. et blandimenta, et minas, et flagra, et carcerem repulisset inuictus, ad haec lacrimas parentum, hortamenta, obsecrationes; tandem in Lipsiam Saxoniae Academiam Lutheranam per fidum hominem amandatus est, vt a veteranis illis, samosisque errorum antesignanis tentaretur. Sed nec Schmidelino, nec vlli ex eadem phalange, quamuis multas adhibuerint, machina vlla successit. Adnectamus constantiae ineuntis Societatem Nouitij, et alterius item Nouitij ad caelestem 102 Nicolai Luillerij Nouitil mors laudabi lis. Societatem transeuntis patientiam. Coloniae Nicolaus Luillerius, cum singularia ederet bene valens humilitatis, et obedientiae documenta; a caelesti Magistro, qui seuere eum exercere aegrotum decreuerat, vires pariter ad perferendum robustas accepit: tum obiecta etiam secundum quietem specie confirmatus 103 Christus Dominns Cruce oneratus illi apparet. est. Visus enim sibi est videre Christum Dominum praegrandi Cruce oneratum, cuius ille vestigia minori cum cruce, maiori tamen molestia sectaretur. Verum cum aliquando vidisset Dominum graui sub pondere labantem, et commiseratus vellet in oneris eius partem succedere; seuero ad eum vultu conuersus Iesus: Quî, inquit, magna, et aliena seras, qui tua, eaque leuiora non potes? 104 Reprehenditur a Christo qua si minus tolerans. Hac voce miro amore succensus quamplurima tolerandi, relicto Socijs illustri excelsi pectoris exemplo, ad Idus Iulias breuem cruciatum cum aeterna iucunditate mutauit. Laetissime interim florebat Coloniense Collegium, auctoritate, ac fructu; cum Diaboli inuidia, qui Belgium totum insanis permiscebat tumultibus, huc quoque deriuare procellam tentauit. Coloniam multi e Belgio rerum 105 In Coloniense Collegium con. spirant Haeretici. diuinarum, humanarumque perturbatores confluxerant: vt, quod alibi fecerant, item ibi molirentur, si quo modo possent pacem publicam, religionem, et scilicet Iesuitas exterminare. Hi paulatim progressi, auctaque sensim audacia, eo processere; palam vt in concionem suorum irent, exordiendoque vero tumultu ex ficto causam darent, repente rumore didito Coloniae quoque profanatis Templis Caluinistas dominari. Nec facile mox potuisset restingui incendium; si paululum ab Senatu cessatum foret: cuius vigilantia vbi ad euertenda omnia interclusos sibi conatus impij sensere; separatim contra Iesuitas grassantur. In 106 Calumnias, at que conuicia in Societatem spargunt. conuiuijs primum, et circulis mendacia serere: mox ad Ciuium Tribus, quae duae et triginta Coloniae sunt, perfidum genus hominum Iesuitas esse, conspirare cum Hispanis, proditores modo fuisse Belgicarum Ciuitatum, nunc Coloniensium exitium coquere. Augent inuidiam perniciosi quidam Ciuium, vxores
a viris Iesuitarum imperio abductas, circumuentos callide adolescentes, expilatas per confessionum nomen Matronas diuites. Demum, quod erat crimen te terrimum, contra leges patrias aperuisse Templum, ita Sacellum appellabant, in eoque conciones habere, atque vtriusque sexus hominibus innumerabilibus sacramenta praebere. Ergo ex Tribubus duae flagitant publice, vt Iesuitas expellant: eo grauiore periculo; quod eodem tempore cuncta fluctuabat Ciuitas, nec pauci coniurauerant aduersus vectigalium pensionem, et collationes publicas, vt rebus, tan quam leuissimo momento suspensis, si quid commoueretur, nihil propius fieret, quam vt boni omnes, et bona pessum irent. Sed summus rerum Arbiter, qui, vti frementibus Oceani fluctibus certos fines imposuit, ita 107 Conradus Bethzdorpius, et Petrus Stemui Kius Societatis causam su scipiunt. hominum nefariorum furorem non semper sinit pro libidine effundi; famulis suis, quos vexari iuste permiserat, propugnatores benigne excitauit. Conradus Bethzdorpius, et Petrus StemuiKius Senatus Consiliarij, quos vocant Sindicos, Societatis causam acerrime suscepere. Accessit Archiepiscopi Coloniensis tutela, et commendatio Moguntini: postremo Caesaris epistola, qua Senatum, populumque grauiter commonebat, ne quid in Religione temere mutarent, neu de Societate Iesu iniquius quicquam statuerent. Quae dum in frequenti Senatu recitaretur epistola; quos nominaui Conradus, et Petrus de instituto Societatis disserere, et obiectas criminationes depellere exorsi, exciuere permultis 108 Pacatis rebus fructus conse quitur. lacrimas: maleuolorum audaciam, prolata mendaciorum peruersitate, penitus infregerunt. Itaque, detumescente paulatim tempestate, illustratis Societatis moribus, et multis per ignorationem rerum ante ancipitibus, dubitatione erepta, tantus consequutus est fructus; vt in ferijs solennibus nati Saluatoris plus mille ac ducenti sacram Eucharistiam in Collegij Sacello sumpserint, cum ante vix 109 Tumultus, et conspirationes in Belgio. sexcenri numerarentur. Ceterum in Prouinciam Belgicam immanitas tempestatis latius, atrociusque incubuit. Anni superioris exitu Matthias Caesaris frater adolescens in Belgium venit. Eum Ordines continuo sibi Gubernatorem cooptant. Quanquam vere Auriaci arbitrio cuncta agebantur. Ita pleraeque Ciuitates aduersus Ioannem Austriacum coniurant: se quidem velle in fide Philipp Regis manere praetendentes; sed sub administ tatione Archiducis Matthiae: adolescentis nomine abutentibus Haereticis ad dominatum Auriaco confirmandum, et cuncta trahenda in suas partes. Quod quo facilius consequernetur, vt Religiosos viros, atque Ecclesiasticos vel peruerterent, vel cum causa aliqua ablegarent, 110 Iuramentum contra Io. Austria cum indicitur populosque magistris Religionis, et ducibus spoliarent; singulos ad sacramentum adigunt. Iubent iurare ipsos, qua re possint auxilio Ciuitati futuros aduersus Ioannem Austriacum, et omnino Statuum sequuturos partes. 111 Balduinus ab Angelo Prouincialis illud nuncupare re. cusat. Balduinus ab Angelo Prouincialis Audomaropoli versabatur initio anni, cum turbae exortae: qui ad dicendum sacramentum accitus; negauit id sibi licere: nam per inftituta, legesque Ordinis sui auctoritate Apostolica comprobatas, vetatur Socios in secularia negotia se immiscere. Cum tot annis nihil hostile vnquam in vllo suorum hominum deprehenderint; quid oportere fidem ab ijs, quam experti sint, sacramento extorquere? Se eadem omnino constantia, qua ad id locorum nec dicto, nec facto quicquam molientes aduersus quietem, et publica commoda; suis ministerijs in iuuentute literis imbuenda, Sacramentis ministrandis, 112 Idem, vt alij recusent Socii curat. Euangelio praedicando Ciuitates adiuturos. Si tanquam bonis viris recusent fidem habere; liceat saluis abire cum publico commeatu. Haec Balduinus cum Audomaropoli respondisset, eandem formulam ad Collegia, quae in Ciuitatibus erant foederatis, misit, vt responsum darent vbique consentiens. 113 Traiectense Collegium va rie vexatur, et Patres illud deserunt. Et Audomaropoli quidem, quanquam aegre, multasque inter aerumnas manere permissi sunt. Traiecti vero id dudum agebant rerum potientes, tum subsidia, quae pendebantur e publico, intercipiendo: tum supra communem modum recipiendi militesmolestia vexando: tum per proditionis suspicionem perscrutando saepe Collegium; tum alijs modis illudendo, vt ad voluntariam fugam Patres compellerent. Quae omnia cum religiosa constantia, et patientia pro Dei causa superaret; ac postremo ea sacramenti oblata formula idem redditum
114 Patres aperte monentur abbire Traiecto. esset responsum, quod Audomaropoli Balduinus ediderat; aliud quaesiere nomen, quo religioso praesidio Ciuitatem nudarent. Tertio Kalendas Maias Dominus de Heze Vrbis Praefectus, et Capitaneus princeps ad Collegium tendunt, monentque congregatos Socios imminere Vrbi obsidionem. Itaque cum Minoritis Fratribus, et alijs, quibus nec militia apta, nec annona prouifa esset, ne 115 Recusant Patres, easdem cum Ciuibus aerumnas subituri tum ipsi opportuni iniurijs inter arma, tum Reipublicae graues forent; tantisper dum tranquillitas rediret, ex Vrbe egrederentur. Pater Ioannes Zantenus, qui praeerat loco Rectoris, respondit, Societatis professionem eam esse, vt vitam, ac labores ad vtilitatem publicam conferat: nuper autem, etiam peculiari praecepto, mandatum Belgicis Collegijs a Patre Generali, ne vllo modo in calamitate, rebusque aduersis desint Ciuitatibus, tumque destituant, cum caritas esset vberius expromenda: sed omnino, nisi Senatus iubeat, perseuerent solatio populis, cuiuscunque euentus consortes. Ad haec Praesectus se cum senatu acturum. 116 Cedunt tandem Collegii claues Senatui offerentes, qui illas respuit. Senatus, et Magistratus in alia omnia abeunt. Minari ille magnum malum, nisi auctores fierent. Cessere itaque minis, ac tempori, suam, ac Sociorum dolentes vicem: vt cum Collegij claues in digressu Zantenus Senatui offerret, is repudiaret: iam sibi nihil relictum dicens auctoritatis. Traditis ergo Praefecto Vrbis, qui scripto fidem obligauit, cuncta fideliter asseruatum iri 117 Praefectus Vrhis claues Col legii accipit. (quanquam fidem fefellit) pridie Kalendas Martij egressi, Leodium incolumes peruenere. Inde septem cum Treuiros mitterentur, in via spoliatos a grassatoribus, Leodiumque reuersos Cardinalis Leodiensis iterum, cum itineris ducibus, 118 Treuiros tendentes Patres a grassatoribus spoliantur. et literis commendatitijs, dimisit. Ita demum saluos magna caritate, ac laetitia excepere Socij Treuirenses. Ioannes Astensis, qui iam concionum causa aberat, Dauentriam secessit, vbi columen ingens publicae pietatis fuit. Post Traiectense Collegium, tempestas Antuerpiense corripuit. Feruebant hîc quam cum 119 Antuerpiensis Collegiiturbae maxime, plurimoque Ciuium vsu sancta opera, eo impensius cunctis bonis ad pietatem, Deumque propitiandum incumbentibus; quo grauiorem, tanquam exhorrifica nube impendêre calamitatem videbant. Sed haec populi studia furorem 120 Formula nun cupanda Eccle siasticis proponitur. exacuebant Haereticorum. Principio igitur formulam concipiunt, qua Ecclesiastici profiteantur pacem Gandauensem se comprobare, eamque defensuros: ac si quem quid moliri contra eam, aut commune bonum Reipublicae 121 Subicribitur a Canonicis, et Religiosis, exceptis Minoribus. Antuerpiensis senserint; delaturos ad Magistratum. Huic formulae cum Canonici, et Religiosi subscripsissent, praeter Franciscanos, qui id modo scripsere, se Religiosos esse, neque velle hanc, aut illam partem eligere, neque ciuilibus implicari negotijs; postremo itum est ad Collegium: blandaque vsi praefatione suae erga Patres beneuolentiae, ad statum Reipublicae delabuntur: cui se consultum 122 Nostris proponitur subscribenda. cum vellent; singulorum occupare animos maturasse: petere, vt Societas quoque ad id operam conferat: quodque iam alij omnes secerant, non recuset: id ipsum aduersus multitudinis suspiciones temere suborientes fore pignus fidei. 123 Collegii Rector recusat. Collegij Rector Pater Raynerus ex praemeditato respondit: Ciuitatis beneuolentiam Societati perspectam, vicissimque sperare cognitum nec laborem, neque obsequium ipsius in commune desiderari. Ceterum scirent huic familiae non communi tantum professione Religiosorum, qua tanquam mortui a saeculo abstrahunt 124 Senatusedicto Ecclesiastici, et Religio si adiguntur iurare in Magistratus verba. se, sed proprijs etiam interdictum esse legibus tractare ciuiles res. Institere illi, et grauiter vrsere: sed nihil praeterea potuerunt aufenre. Post aliquot hebdomadas plerisque potentiorum, qui e Statuum partibus Catholicam religionem in ciuili dissidio saluam volebant; aut absentibus, aut plane inscijs. Edictum cudunt, ac vulgant, in quo molliter initio rogatis concionatoribus, vt ad populum modeste agant, quaeque Ciuitas faciat, in bonam partem interpretentur; tandem aculeo exerto denunciant, statuere se, vt omnes, non solum laici, sed etiam Ecclesiastici, et Religiosi Magistratus in verba iurent: 125 Patres ad Catholicorum Pro cerumauxilium confugiunt. Ioannem Austriacum, et qui ab eo stent loco hostium suturos: ad eumque extra patriam summouendum opem cum facultatibus, tum corporibus collaturos. Haec in verba, qui non iurent perduellionis reos fore, publicatione bonorum, exilio, poenisque alijs plectendos. Hoc edicto Typis impresso, et promulgato; Patres,
quia praeuidebant primos aduersum se futuros impetus, quorum causa tota illa machina conftructa dicebatur; dant literas ad complures e statibus, expostulant de sacramenti iniecta necessitate, narrant quid metuant, rogant, vt auctoritatem suam in Concilio Statuum interponant, ne ipsis ea necessitas imponatur, Quippe iniquum, contraque Canones, et iura omnia esse Magistratum secularem, ac Duces militares a Religiosis viris iusiurandum exigere: se iam ante significasse quiduis potius pati, atque adeo egredi Vrbe paratos, quam promissione vlla inuoluere se rebus ab instituto suo alienis, ne dum vt sacramentum eiusmodi concipiant. Quod si, vt edicti verba praeseferunt, id eo sacramento spectarent, vt securiores essent; per ipsos licere omnino tutis, securisque esse, cum satis coercerentur Ordinis sui legibus neque quisquam posset vere ostendere quicquam contra pacem publicam ad hanc diem dicto, factoue molitos. Haec, et similia ad multos scripsere, qui, pro antiqua religione, posse adhuc 126 Canonicorum opem implorant. aliquid, et velle videbantur. Eadem cum Canonicis tractant, rogatis, vt quoniam Episcopi locum iam tenerent, suas obeant partes, conuocent Clerum, omnes vno ore iusiurandum tam iniquum refutent. Rem omnem in celeritate positam: Religionem Catholicam fraudulenter peti, et nisi obuiam eatur, immanere 127 Haeretici aliqui, et ex Magistratu a Col legio iuramentum exigunt. perniciem: se quidem, pro sua virili parte, non defuturos; sed priuatas opes parum valere; concordia, et consensione communi resistendum esse. Haeretici occasione captata, cum viderent bonorum, ac potentium in Vrbe solitudinem; centuriones nonnullos, et quosdam e Magistratu ad Collegium mittunt. Erant omnes acerrimi catholicae pietatis hostes: explicant iusiurandum, aiunt 128 Renuunt Patres. sic decretum a Statibus, locum tergiuersandi non esse. Patribus negantibus fas sibi esse tali Sacramento ab hominibus laicis obstringi: Ergo, inquiunt, hostium numero nobis estis, Et Patres Ostendite, quid a nobis hostiliter vnquam perpetratum sit? Ne Reipublicae quidem expedit nos negligentes esse legum nostrarum. 129 Ab aliis ad id blandiciis alli ciuntur. Igitur facessite, inquiunt, Antuerpia, et sedes quaerite, vbi arbitrio vestro viuatis, nam hîc non licet. Ita indignabundi discedunt. Postridie Abbas Maricolensis, Dominus de Villerual, et Dominus de Froimont ad Collegium profecti 130 Patres in sen tentia pcrsistunt. aiunt, se vereri, ne Collegium exturbetur, nisi fidei pignus aliquod certius dent. Scitantur solicite quid praestare vltimum possint. Respondent Patres artes sibi fingendi non esse, vt quibus nec studia sint priuatae vtilitatis, causaeque fallendi. 131 Monitores suos reprehendunt. Ab initio quid liceat, simpliciter protulisse. Populo iniqua petenti resistendum potius cum bona in Deum spe, quam cum offensa diuinae Maiestatis gratificandum. Stultam, et fallacem habendi imperij artem iniqua per obsequia. Quin ipsi capesserent Christi causam, et iniustis conatibus contrairent: quippe ipsorum 132 Excubiae mittuntur ad Col legium. esse has partes. Quod nisi adiuuent Eeclesiasticos hoc tempore; venturum tempus, quo eadem ipsi a populo patiantur, quae alijs irrogari nunc cernant. Post multa vltro citroque disputata disceditur cum ea sententia, vt ipsimet in 133 PP. continent se domi clausisforibusscho larum, ac Templi. proximo Statuum conuentu Societatis causam tueantur. Eodem die sub noctem quatuor milites in Collegium ad excubias nocte habendas veniunt, nulla admiratione seruorum Dei, quod olim eiusmodi molestijs insueuerant. Postridie, quod erat peruigilium Pentecostes, ne causam darent tumultui, clausis ostijs, 134 Pentecostes die Consul catho licos aperiri Templum, et solita munia peragi curat. nec discipulos ad Scholas, nec Ciues ad Templum admittunt. Die mox Pentecostes fit grauis altercatio ante fores Templi, Catholicis iudigne ferentibus eo die sibi aditum ad sacra intercludi; cum alter Consulum superueniens, qui erat catholicus, iussit aperiri Templum, et diuina pro more tractari; conquerens, se inscio, et dolente, ea fieri. Illico datur signum campana, laeti conueniunt pij, sacrificia peraguntur, concio item habetur: succedit vltimum sacrum: quo vix 135 Peracto vltimo sacro Hae. retiei per Templum in Collegium irruunt, omnesque ex pellunt. peracto; ecce tibi manus Haereticorum irruunt in Templum; quosdam, qui aderant Sociorum, acerbe vexant: tum facto in Collegium impetu, primum ostium, alterum, tertium vi persringunt, sclopis saepius aduersus obuios explosis, sed irrito ictu. Inter quae Christi milites conglobantur, et in genua prouoluti, ad inuocandum Deum, seque comparandos ad mortem applicant curam. Iam alijs, atque alijs ingressis tota domus plena erat armatis, clamantibus maturandam fugam,
136 Andreas Boccatius Haereti cis circumstam tibus Euchari stiam inoffen sus asportat e Templo. ni vellent ab fureate multitudine in frusta discerpi. Denique nec spatium concessum est pridianum soluendi ieiunium: quanquam non tam mensa terrena, quam diuina curae fuit fidelibus seruis. Pater Andreas Boccatius, recordatus venerabile Sacramentum in argentea pyxide in altari superesse; ne iniurijs porcorum diuinissima Margarita relinqueretur; fiducia haud paulo laudabiliore, quam Romanus olim iuuenis sua sacra impia inter hostes, in Quirinalem collem detulit; digressus in Templum per medios Haereticos ad aram accedit: flexoque genu adoratum Dominum cum pixide asportauit, inspectantibus Haereticis, 137 Nostri bini in ter milites de ducnntur ad portum. nec quopiam auso quicquam commouere: cum tamen plus quam trecenti strictis gladijs circumstarent. Denique vbi Socij omnes numero quatuordecim collecti sunt, bini egrediuntur cum pallijs per vias, quas armati ante obsesserant, inspectante omni multitudine, moestis nonnullis, plerisque laetabundis. Ad portum deducti, dum fidem publicam opperiuntur, qua salui Mechliniam 138 Hic Ollandis, et Zelandis lu dIbrio diu fue runt. quatuor inde leucis auehantur; Ollandis, et Zelandis Haereticis, qui varijs cymbis circumsteterant, diu suere ludibrio; alijs abducere, alijs proijcere in aquas, alijs spoliare, seu serio, seu procaci ioco molientibus, inter foedissima dicta, et probra. Vbi haud minore Dei prouidentia, quam fuerat ablata e Templo, 139 Sacra pixis scrutantes Hae reticos latuit. perscrutantes nefarios latuit sacra pixis. Nec fuit modestior globus militum, a quibus Mechliniam deducti sunt. Sedmaius impendebat inde Louanium vsque discrimen, nisi Archidux Matthias ad dimidium vsque viae praesidio militum munijsset. Quippe iam sexaginta Haeretici, eoque amplius ex composito vias insederant, trucidaturi euntes. Accessit iam discessuris Mechlinia nobilis 140 Franciscanos dolose induce re Haereticicu rant. Franciscanorum manipulus, gloriosi exilij consors: quorum aduersus fallacias solicitatorum durarat victrix constantia. Nam cum in suam quemque cellam seorsim inclusissent, aduocasse Custodem dicuntur, abnuentemque iurare, in secretum conclaue summouisse: tum ceteros singillatim pertentasse, turpissimo mendacio vrgentes: vt quoniam ante eos interrogati obedienter iussa fecerant; 141 Renuentes ex pelluntur. ipsi quoque cederent. Qua fraude, cum simplicioribus imposuissent, cordatiorum constantiae gloriam geminarunt. Hi ergo eiecti Socijs Mechliniae adiunguntur. Vtrosque cum praesidio dimissos post medium iter duceni equites, peditesque ab Louanio excepere, et ad Vrbis portas. Praefectus ipse cum suis nobilibus. 142 Eandem ob causam Tornacensis Collegii So cii eiiciuntur. Haud cunctatur Tornacensis Praefectus Antuerpiensi re cognita: Patrem Ioannem Mortagnam, vniuersumque Collegium eodem modo sacramentum detrectantes tertio Nonas Iunias eijcit, perinuito Magistratu: qui cum retinere eos nequisset; benigne iuuit viatici parte. Nec minus liberaliter Ciuium priuatim praesto fuit humanitas ad quinque redimendos, quos in itinere Scoti milites 143 Tum Brugensis Collegii, sed humaniori modo. interceperant. Brugis quoque dimissi sunt, sed peramice, praetexente Senatu, communi se tum Reipublicae, tum Societatis cauere periculo. Quanquam Robertum Clayssonium Catholici prope tenuerunt inuitum, vt ipsis sacra clanculum administrando praeberet. Nec magnum, si maneret, periculum apparebat, 144 Duacenum Col legium plebis tumultum pati tur. quod Ciuis erat Brugensis. Interim et Duacenum Collegium violentus turbo disiecit sextodecimo Kalendas Nouembris. Cum antegressa nocte nonnihil tumultuatum esset, orta luce forum armis completur: clamoribus, ac pertinacibus minis extorquetur a Senatu, vt Societas. Duaco, excedat: tum ad horam diei decimam cum vexillo, et timpano ad Collegium vadit tumultuaria cohors e populi ferme quisquilijs, eisque haereticis. Recitatur pro foribus edictum, vt tranquillitatis publicae causa homines Societatis Iesu, pariterque externi quotquot intra tres menses Duacum aduenissent, Vrbe egrederentur. Cum quaereret Ioannes Seruius Rector, cuius imperio res gereretur; respondent, Populi. Rursus, quid causae esset, cur Religiosos eiectos vellent; respondent, sic visum plebi. Atqui Magistratum adibimus, inquit, Rector, scitabimurque quid ex nobis desideret. Conuicio illi respondent, penes se in praesens auctoritatem Senatus esse. Ciim denique peteretur, vt chirographo publico testatum fieret nulla Societatis culpa eijci, subiecere id tantum curandum, vt maturarent fugam: ac protinus omnes, Collegij aditus obsident, cum ignominia eiecturi, nisi
ad dictam horam exierint. Plena erant auditoria discentibus. Continuo dimittuntur: cuncta lacrimis, tumultuque complentur, frustra quibusdam Senatoribus, ac Praetore ipso rem mitigare conatis. Dum raptim paratur discessus, noua 145 Duo Coadiutores remanent ad custodiendam domum. cohors superuenit: obruitur domus armatis, clamatur inconditis vocibus, festinent abire, nisi experiri vim multitudinis velint. Obtinuit tamen Senatus, vt duo manerent Coadiutores ad custodiam domus, et misit apparitores, qui, quantum fieri posset, prohiberent insolentiam militarem: tum inter dispositos hinc atque hinc armatos, et illudentium scommata Religiosa cohors egreditur, 146 A Senatu, qui discesserant rogantur spe reditus longius ne abeant. magno discipulorum, et Ciuium numero prosequente cum lacrimis. Aquicintum concessere. Eo statim Senatus, et Academici Thomam Stapletonium theologiae professorem, et Ioannem Ferrarium, qui idem philosophiam, ac latinas profitebatur literas, communi nomine legant, rogantes ne longius abeant. Sperare enim mox, vbi populi impetus resederit, fore vt in Vrbem reuocentur: nec 147 Senatus plebiscitum rescindit secus euênit. Edidit primum Senatus decretum perhonorificum, quo simul quicquid aduersus Societatem plebis nomine turbulenti per vim, et iniuriam 148 Patres Duacum reuocantur. fecerant, grauissimis verbis damnabat, antiquabat, abolebat: simul ipsam Societatem summis ornatam laudibus reuocabat: tum separatim, Senatus, et Academia postridie Nonarum Nouembrium ad Ioannem Seruium Stapletonio rursus, ac Ferrario legatis, dedêre literas, vt quando rescissum esset iniquissimum eorum eiectionis edictum, et contrarium promulgatum, cuius exemplum vna 149 Quintodecimo ab expulsione die redeunt. mittebant, obliti, quemadmodum bonos Dei famulos decebat, quicquid temeritas popularis peccarat; ad suam stationem redire, et munera, quae adhuc summa cum vtilitate publica, et laude sua obierant, repetere ne grauarentur: idque primo quoque tempore, ne multis in rebus diuturnior eorum absentia incommodaret. Daturos se operam in posterum, ne talia flagitia euenirent. Iamque capite sanxisse, si quis redeuntes inquietaret. Ita quintodecimo exilij die regressi, non minus expulsorum iniuriae, quam restitutorum beneficio grati, labores pristinos nouo impetu instaurant. Hos inter Duaceni Collegij fluctus, Traiectino, Antuerpiano, Tornacensi, et Brugensi, vt relatum est, dissipatis, e quatuor, quae restabant, familijs, Leodiensis non habebat incommode, Cameracensis, 150 Louanium pe ste laborat. et Audomaropolitana aegre tenebant se Senatus, bonorumque praesidio. Louaniensem sparsit pestifera lues arcano Dei consilio, tum maxime, cum grauitas tempestatis postulare videbatur artem gubernandi singularem, qui praecipue idonei videbantur, ereptis: ad fiduciam nostram in Caelum validius erigendam, 151 Vsmari Boisso nii mors, et laudes. et diuinae dexterae vim promendam illustrius. Omnium primus Vsmarus Boyssonius raptus est, qui, post alios labores, multos Romae annos, interrogandis qui ad sacros Ordines, et Sacerdotia promouebantur, cum modestiae summae, et integritatis fama Domino famulatus, annoque superiore regressus in Belgium, super vires, aetatisque tolerantiam leuandis publicis malis insudabat, ac nominatim 152 Exercitiorum fructus. Laetiensis Monasterij Religiosos ad eam samam disciplinae, quam deinde gloriose tenuere, per exercitationes spirituales Sancti Ignatij reformarat. Laetissimus 153 Vocationis ex istimatio. dicitur obijsse, eo praesertim, quod vitam in Societate egisset: affirmans circumstantibus, nihil sibi in omni vita accidisse iucundius, quam crebram beneficij huius recordationem. Subinde Antonius Salazarius natione Hispanus, 154 Antonii Salazarii in iuuan dis militibus mors. multae vir prudentiae, atque virtutis extinguitur, contracto morbo in castris regijs, dumsse in vtilitates militum, oblitus sui, totum effundit. Ostendit hominis in proximos caritatem, caritas egra ipsum proximorum: nam tum Ioannes Austriacus, tum cunctus exercitus dolorem ex eius desiderio acerrimum hausere. 155 Io. Harlemii mors, ac munera. Maior tamen facta est iactura in Ioanne Harlemio, quem addita ad malorum cumulum, vt dixi, pestilentia Kalendis Octobribus abstulit. Idem Louaniense Collegium, et quia bella Prouincialis curam intercludebant, Prouinciae partem administrabat. Paulo erat quadragenario maior, annis haud plus duodecim 156 Linguarum peritus. in Societate traductis: vir iudicio, atque adeo veneratione omnium, qui nouere, cunctis perfectae sapientiae partibus absolutus. Non latiue modo, graeceque, sed et hebraice in primis sciens: quam linguam, vt loco suo retuli, ne
Doctor haereticus irreperet, Louanij in Collegio trilingui aliquandiu docuit: deinde publice in Societatis Collegio, vna cum Roberto Beliarminio, magno 157 Moriens adstam tes sibi Angelos intuetur. auditorio, et summa commendatione aliquot annis Theologiam exposuit. Excellenti ad haec prudentia: at morum suauitate, sinceraque modestia supramo dum amabilis. Certum est moribundo visos Angelos: cum inter recitandas litanias interrogaret praesentes, num et ipsi eos viderent. Aiebatque ab suo se custode Angela euocari. Addidit Pater Florentius Boncorstius, auctor sane grauis, dum animam bonus Pater efflaret, insolitum lumen circa eum ab sese conspectum. Nec mirum sane claritatem Dei circumfulsisse, et Angelos affuisse ei 258 Indicem biblicum scri psit. sub limen extremum vitae, quitotam vt filius lucis egerat, beatisque illis Spiri tibus, quam Adae soboli propiorem. Doctrinae eius specimen nullum extat, nisi 159 Elisaei Heiuodi mors. modicum, sed perutile. Index biblicus, qui sacris libris adiungi soler, eius est. Altero post Harlemium die Elisaeus Heiuodus Londini in Anglia natus, vndecimo 160 Io. Fernandii Vincentii Zelandri, et Io. Duacensis in morbidos labores. religiosae palaestrae, duodequinquaegesimo vitae anno, strenuus, accuratus, fidelis Christi Athleta ad coronam abijt. Meretur viri virtus, et erga Societatem studium, vt Ioannis Austriaci ne omnino tacitus praetereatur excessus. Cum lues per Autumnum inuaderet, Princeps Patrem Ioannem Fernandium cum socio Vincentio Zelandro accersit. Fernandium apud se esse iussit, optans, vt dicebat, ad latus habere, si forte quid sibi praeter opinionem accideret. Vincentium praeposuit auehendis Namurcum morbidis, id diligenter curatum cupiens, tum ad aegrotos iuuandos, tum ad conseruandos valentes. In partem laboris alter frater aduocatus est Ioannes Duacensis nomine, vt eleemosynam distribueret, quam Pater Ferdinandius a Proceribus corrogabat egentibus sustentandis, 161 Io. Austriaci mors, atque virtutes. qui inopia confecti laetiferos hauriebant morbos, vnde et pestis ingrauescebat. Singulis fere diebus ad vexilla militum Pater dicebat: fruges e diuina semente poenitentiae opimas legens, ac saepe etiam aperto in campo aures pestilentibus commodabat. Austriacus inter haec morientium vicem dolens, prouidi parentis, et Principis fungebatur officijs. Suppeditare quicquid posset, 162 In aegrotos ca ritas. castra circumire, aegros eminus consolari, cum febri et ipse pestifera inuaditur. Vnicum prope solamen habebat in Patre Ferdinandio. Ei sine arbitris aliquando admisso extractum sinu libellum precum suarum porrexit, rogans, vt singulis diebus eas pro se preces, dum ipsum capitis dolor prohiberet, persolueret. 163 Quotidianas preces fundere solitus. Has enim, inquit, ego diebus singulis, antequam quieti me darem, peragebam. Pater officium praestitit perlibenter, testatus deinde tam multas fuisse preces, vt horam totam implerent. Porro Princeps vere Christianus, illud frequenter 164 Pro fide emo ri cupit. vsurpabat, auere se totum sanguinem pro Religione catholica fundere. Saepe etiam gaudio pene exultans ex oratione, quam quotidie valens perlegebat, hanc ingeminabat clausulam simplicem verbis, sed sententia perfectionis summam 165 Orationiseius clausula. Euangelicae complectentem. Domine, verte me quo vis, gira, et regira, fac de me quod tibi placet. Mane eius diei, quo die expirauit, cum. sensibus, destitutus 166 In Eucharistiam. pietas. omnibus videretur, admonitus tamen in sacro, quod coram eo celebrabatur, corpus Domini eleuari; illico, tanquam excitatus a somno, caput erexit, 167 Sacramentis munitus mori tur. iunxit manus, easque sursum attollens venerabile Sacramentum adorauit, quod omnibus admirationi fuit. Hora post meridiem prima, cum supremos iam anhelitus traheret, videns Pater Ioannes circumstantes Proceres lacrimis coopertos, et quasi attonitos; progressus in medium symbolum Apostolicum hispanice 168 Alexander Farnesius. Io. Austriaci Vicarius generalis. praeiuit; quod dum vniuersi prosequuntur, ingens illa anima diuinis mysterijs optime communita Deo caris, vt par est credere, Haeroibus admista est, cum summo bonorum omnium, praecipueque eius exercitus luctu. Quanquam diuina prouidentia fecerat, vt paulo ante Alexander Farnesius Princeps Parmensis 169 P. Ioannes in Galliam reuersus, in Belgium redit Farnesii Principisroga. tu. Vicarius Austriaci generalis in expugnatione Lemburgensi, alijsque conflictibus claresceret, ad spes militum sustentandas. Pater Ioannes, quasi perfunctus munere, sublato Principe, qui acciuerat, simul ob discessum aliquot Hispanorum Dynastarum, desperans in castris dignum mora pretium, Parisios recessit. Verum Principis Parmensis flagitatu redire ab Enerardo iussus, plenus
170 P. Euerardi dictum deIo. Fernam dii obedientia. gaudio iter repetijt, ex obedientiae nutu, quem diuinum interpretabatur, et appellabat, quasuis subiturus aerumnas, ac saepe vel sanguinem profusurus. Quae simplex obediendi alacritas ita permouit Patrem Generalem; vt ea per literas Rectoris Parisiensis cognita rescripserit: Vtinam huiusmodi Abrahamos plures haberemus.
171 Galliae res. Hoc turbulentissimo Belgij statu sat quietae res erant in Gallia, nulla admodum memorabili re, nisi quod Claudius Matthaeius Aquitaniam, Maldonatus Franciam Prouinciam visit. Ac stylus properat Ioanni Austriaco Sebastianum adnectere Lusitaniae Regem, alterum Ecclesiae Christianae lumen in Aethiopia extinctum. Quod statim exequar, cum memorabilia ex Hispanijs funera domesticorum 172 Roderici Hur tadi mors, ac decora. perstrinxero. Pater Rodericus Hurtadus Berlangae, quam supremam expeditionem obiuit, postquam optimum virtutis, et sanctitatis exemplum de se omnibus praebuerat, vitam insigni fine conclusit. Nam cum coepisset leuiter morbo tentari, properauit totius anteactae vitae noxas Hieronymo Turrio suo comiti confessione aperire, postridieque apoplexia repente extinctus est, 173 Mortui cadauer tractabile et bene olens remanet. tertio Idus Maij. Membra ita mansere in gelido cadauere tractabilia, et mollia; ac si etiamnum spiritus regeret. Dixere quidam etiam suauissimum odorem se sensisse, qui afflaretur e corpore. Sane egregiam in Societate habuit virtutis famam, ac saepius fertur in oratione, vel inter sacrificandum conspectus sublimis a terra. Notabilis quoque fuit laetitia prope exultans, ac gestiens, qua postremam hanc oblatam ab obedientia Berlangensem itionem suscepit, tanquam persentisceret illum sibi vltimum laborum, et gradum ad quietem aeternam fore. 174 Eius vocatio ad religionem Anno millesimo quingentesimo sexagesimoquarto, vigesimosecundo aetatis in transmigrandi ad nouum Obem cura, Exercitijs spiritualibus Salmanticae actis, 175 Fratris eius di spar exitus. mundum haud mutare, sed relinquere in animum induxit. Haud par exitus Hieronymi eius fratris fuit, qui item Christi vexillum diu sequutus, dein matri, ac sororibus ad inopiam redactis consulturus, praeter Moderatorum voluntatem, qui viam illius leuandae inopiae aliunde aptam inierant, in seculum regressus, non multis post annis insuauem vitam, dum opperitur in Italiam nauigationem, omni humano prope ac diuino destitutus auxilio, in quodam portu moestissime 176 Didaci Mendozzae m. rs. finiuit. Madriti quartodecimo Kalendas Iunias Frater Didacus Mendoza obijt, Antonij Araozij olim comes, omnibus obedientia, et humilitate, 177 B. Virgo illi adstat. et studio orationis mirifice commendatus. Qua nocte expirauit, auditus est identidem cum diceret: Feliciter, ac bene veueris Domini mei Mater, et Domina mea: vnde mihi benignitas, et indulgentia tanta? Cumque infirmarius quaereret, cur se tantum ijs vocibus fatigaret; respondit: Non vides, Frater, Sanctissimam Dei parentem? Tum preces in commendationem eius animae Sacerdotes aduocati inchoarunt, et Didacus placide in Domino obdormiuit. Vt nouerat solidam viri virtutem Araozius, seuere exercuerat: quae fuit humili Dei famulo praeclara materia tum caelestis coronae, tum domesticis pariter, et externis 178 Gaspar Loartes Valentiae moritur. suae explicandae virtutis. Octauo Idus Octobris Gaspar Loartes Valentiae praeclarum religiosi curriculi cursum consummauit: in Italiae multis locis, praecipue Genuae, saluberrime versatus. Extant pietatis eius documenta in aliquot libellis, 179 Io. Albototus Hispali. quos reliquit admodum populo salutares. Obijt Hispali pridie Idus Maij Pater Ioannes Albototus, ortus Granatae, oriundus ex Mauricis: illustrissimum documentum 180 Miseris subue nire solitus. gratiam Dei certo hominum generi alligatam non esse. Flagrantissimo ardebat studio gentiles suos ad sinceram traducendi pietatem: et plurimos Domino lucrifecit Miseris omnium generum hominibus, omnique humana ope destitutis, ijsque, qui in publicis custodijs detinebantur, benignum se parentem exhibebat, eos inuisens, consolans, deterrens a vitijs, de peccatis audiens, corrogata etiam recreans stipe: et quantum instituta Ordinis patiebantur, causam 181 Sebastiani Re gis Lusitaniae mors, et praestantia. cuiusque procurans. Quibus rebus cum pietatem valde propagaret; etiam sibi gratiam apud omnes comparauerat, et opinionem praeclaram virtutis eminentissimae. Sed iam maius adest funus, et sane funestum Lusitaniae Sebastiani Regis. Neque enim ab hoc opere abhorret narratio. Iam inde ab infantia Sebastianus
182 Quam ad bellum natus. spiritus ingentes, et belligeros prae se tulit. Fere decennis commentarium nactus bellorum a Carolo Quinto gestorum Lusitanice scriptum, eius lectione non tenebatur modo, sed et incitabatur: sic vt totus ore incalesceret, et videretur ardere. Praecipue Caroli res gestas in Africa commendabat, se olim 183 Eius nimium ardorem Ludouicus Consaluius temperare studet. Aui facta imitaturum ferens: nec temere libellum ab sinu ponebat. Haec videns institutor eius Ludouicus Consaluius, vt erat prudentia, et sagacitate singulari, coercere nimium illum ardorem, ac temperare sensim conabatur: sedulo quoad licebat prouidens, ne quicquam ad oculos, auresque feruidi adolescentis veniret, quod adderet fomenta igni. Itaque cum aliquando Eborense Collegium 184 Sebastianusex peditionem in Africam meditatur. inuisentem Regem Socij de more vario carmine excepissent; Epigramma, in quo mentio fiebat Africae, tolli Consaluius iussit, ne ad Regis oculos perueniret. At vbi robustior Sebastianus cum eo suum de expeditione Africana consilium communicauit; Ludouicus serio, grauiterque respondit in haec verba: Tria, 185 Consaluius re trahere conatur. Rex, conueniant simul necesse est, vt in Africam traijcere ipsemet cogites. Primum quatuor; aut quinque maribus liberis fundatum habeas Regnum. Deinde necessitas tanta vrgeat; vt ipsa periclitetur Lusitania, nisi expeditionem eam suscipias. Postremo apparatum militarem in omni genere, pecnuia, exercitu, commeatu, omnino abundantem habeas. Horum si quid desit; nullo modo de 186 Rex tandem in Africam trans mittit. ea re cogitandum tibi est. Quae sic dixit, vt aestum illum generosae, exultantisque adolescentiae in praesens restinxerit. Sed paulo post acrius incaluit. Quare nec potuit contineri, quin eas inspecturus oras anno millesimo quingentesimo septuagesimo quinto in Africam transmitteret, moesto supra modum Ludouico, tametsi iam se ab Regis consuetudine abstraxerat, et grauiter ex morbo laborabat, maximam partem, vt in loco demonstraui inde contracto, quod animum Regis per seque, et paucorum adulationibus (vt fit studio placendi, plus nimio 187 Consaluius per literas eum re uocat in Lusitaniam. incitatum videret. Ad quem etiam haerentem in Africa eas literas dedit, vt in Lusitaniam retraxerit. Ludouico demortuo, Mauritius Serpius, qui ei successit, nihilominus institit, vt ab temeraria voluntate Regem dimoueret: sed vt minus 188 Mauritius Ser pius Consaluio in Regis institutione succedit. auctoritate, quam Ludouicus valebat, et Sebastianus sententiam obstinarat; nihil effecit. Quod mirum non est, cum neque Cardinalis Henricus, neque Procerum Regni sapientissimi quique, neque demum Philippus Rex quicquam aut rationibus, aut auctoritate valuerint. Certe Mauritius tanto depugnauit impetu, vt omnino se ab Rege statuisset auellere, nisi Moderatores vetuissent. Qui, 189 Mauritius Regem in Africam sequitur. si quam posset rebus adeo perditis opem afferre, tentare eum omnia voluerunt. Ita quamuis plane intelligeret, omnes adinteritum ruere, obtulit suum caput pro Rege, ac Regno, fanctaque obedientia in sacrificium Deo: ac Sebastianum in Africam sequutus, cum eo pariter cecidit. Haec ita cum sint, non defuere Scriptores historiarum, qui tantae cladis partem Societatis hominibus imputarent: 190 Sebastrani in Africam expe ditio Societatis Patribus falso tribuitur non solum falso; sed etiam contra omnem speciem tolerandi mendaeij. Nam, vt omittam Religiosorum hominum Regi familiarium sanctitatem, atque prudentiam; quis non videt, fi quid hîc Societas commisisset, eam Lusitanorum Nobilitati summo esse odio debuisse post Regis occasum? Quod tamen secus euêuit. Quippe gnara Nobilitate quid in re esset: quam nullo Regis gratiae violandae respectu, vtilia pro placentibus ei inculcare, et inconsultum illud belli consilium disturbare Patres conati essent. Quid porro fecisset Henricus Cardinalis, qui ita Regis profectionem acerbe tulit, ita afflictus occasu est? Et tamen postea Societatem impensius, quam ante, amauit, protexit, ornauit. Illud quidam vitio Ludouico vertunt, quod primos Regis annos bellicarum amore Iaudum immodice imbuerit: vt iam robustum cum ille, ac ceteri de Societate coercere voluerunt, seri fuerint. Qui sane hoc arripuisse videntur, ne nihil dicerent. Nam cum homines de Societate et prudentes, ac pios fateantur, et conatos reuocare ab Aethiopica expeditione Regem; consentaneum est nec puerum immodice incitasse: qui enim alioqui prudentes, quae pietas ad id incitare, vnde mox reuoces? Neque id aliunde ipsi possunt, quam ex euentu argumentari, quod longissime a sapiente abest. Quid igitur? Num Rex is, cuius
imperium ad vltimas terras protulissent arma, arma continerent, sine imperatoriae gustu virtutis fuit alendus; vt quod ipse studium contemneret, id in subiectis quoque langueret: cum tam insitum sit ad Principum mores popularibus fingi? Quid est autem illud, quod damnat immodicum? Num cuiuspiam in potestate 191 Societatis calumnia refelli tur. Magistri est hoc in genere indolis modum ingenerare discentibus, praesertim Magistri nunquam in bello versati, in sinu pacis, et otij innutriti? Sed apparet calumniandi petulantia. Nam si forte Sebastianus languidus, segnisque bellorum ac periculorum fugitans euasisset, quamuis conatus esset Ludouicus ad spiritu martios excitare; tamen id ipsum in praeceptorem contulissent, tanquam virile Regis ingenium effeminasset: nec Regem belli, pacisque moderatorem, sed desidem ad vota facienda Monachum effinxisset. Quae profecto probabilior fuisset calumnia: quod saepe, vti parentibus filij similes sunt; ita discipuli Magistris. Sed quia hanc indoles Sebastiani eripuit; ad plane pugnantia 192 Quae in Rege spiritus bellicos fouerint. vertuntur. At qui causas in Rege ardoris huiusce bellici curiosius inuestigant; an non potius, verique similius eundem aulicis tribuant, qui regiae beneuolentiae iam potiti, atque assentandi studio intenti, adolescentem Principem per suam ipsum indolem ambitiose pensarent: minus id prouidentes, seruare sibi se viam ad fauorem eius per ipsius ruinam? Quid quod disciplina domestica eo trahebat? Certe Ioanna Austriaca Sebastiani Parens ex Hispania filio vix dum adulto nulla fere alia mittitare crepundia, muneraque consueuit; praeter gladiolos, clypeosque, et ferreas fistulas, ceteraque huius generis irritamenta genij 193 Societati salsò ob iectas. militaris, quo satis per se procliui ab natura ferox, ac praeceps erat. Illud vero intolerandum infamiae additamentum est, qua Societatem ijdem, auctores aspersere: vt si mendacia iam sata non comprehenderent; hoc certe vnum felicius proueniret, perditaeque tum Lusitaniae ream eandem faceret: quam opinionem in animis hominum vtcunque moliri velle videbantur. Nam affingere Patribus calamitatis eius publicae causam conati sunt, tanquam eorum consilijs Sebastianus, atque liberalius castimoniam amaret, eiusque percolendae gratia ab vxore ducenda pertinacius abstineret: quo factum, vt ante susceptum Regni heredem, periculosam illam expeditionem obierit. Sane calumnia, vel refellente nemine, se ipsa iugulat. Quis enim credat affinitates, et coniugia Principum, arcana illa Regnorum prima, et potissimae necessitudines, quibus iura dominandi, et latiores ipso dominatu spes plerumque nituntur, pendêre ab viris nullo imperandi fuco imbutis, atque e coenobio, quam ex aula politioribus: quibus religiosa modo simplicitas, et sincera sanctitas pro auctoramento dominae alicuius voluntatis, ac beneuolentiae sit? Ecquid sui compendij speraret Societas ab Rege caelibe, quod non multo impensius obtinere ab marito posset? An non beatius eidem fuisset regiae erga se caritatis, ac munificentiae sortiri successores, quasi fauore Patris continuato in filijs, facile alumnis disciplinae suae futuris? Qui vero neglectus prudentiae, attenraeque sagacitatis (qua certe nota vix ne ab aemulis 194 Sebastiani Re gis pudicitia. quidem hic Ordo vapulat) amantissimum sui Regem, eundemque stirpis masculae supremum, et spem tantam populorum intempestiuis consilijs ab cura propagandae prolis arcere? Id sane explorato compertum, indolem Sebastiano ab natura insitam mire verecundam, incorruptaeque pudicitiae adeo amantem, vt eam a Deo quotidie precibus flagitaret. Sed sane eius virtutem vitio verti moderatoribus, quae demum confidentia sit? perinde quasi aut eorum culpa euenerit, quod is incestus non esset: aut illi castum simul et coniugem formare non possent. Neque Rex abhorrentem adeo animum gerebat a nuptijs, quas cum Regalibus feminis eo non insciente, simul etiam magno Pontifice Pio Quinto conciliante tentatas, Scriptores eius temporis tradidere. Quamuis, vt habent ea plerumque negotia inexplicabiles exitus, contigit, vt, quia caruit successu 195 Consaluius Regem ad matri monium indu cere conatur. tractatio, difficultati rerum voluntatem Principis, et moderatorum eius auocamenta praetexerent improuidi correctores. Cum tamen re ipsa quantum Ludouicus Consaluius auctoritate contenderit, vt Rex coniugio maturus statim nuberet, in confesso tum apud omnes fuit. Cum enim ageretur de quadam
impari genere femina, quod pari nulla tunc esset, in matrimonium adscissenda; Ludouicus has ipsas Regi nuptias laudare non dubitauit: tolerabilius multo ratus ex maiestate Regia derogari quippiam, quam Regia sobolis successionem in discrimen adduci. Porro si Ludouicus, vt falsi Interpretes autumant, a coniugio Regio absterrebat; cum hîc e viuis abierit, fere tribus ante cladem Africanam annis, cur toto ilio tempore iuuenem consultore vacuum non occuparunt, adegeruntque vt nuberet, id qui tantum curabant, sublato iam moratore nuptiarum? Quanquam infelicis huiusce famae, quae Societatem in tantum inuidiae tunc adduxit, felix sane causa, et prosperum fundamentum fuit: ingens quippe beneuolentia, quam Sebastianus ab prima iam tum pueritia hereditariam a maioribus accepit, atque auxit aduersus moderatores animae, ac 196 Rex Consaluio sacrificanti ministrat. studiorum suorum. Et Ludouicum in primis Consaluium non amabat modo, sed etiam obseruabat: nam praecepta eius obedienter excipere, neque segnius obire, saepe etiam facienti ad aram regius adolescens, imo Rex idem, haud aspernatus obsequium, vltroque ad pedes eius abiectus, ipse inseruire, sacra ipse ministrare voluit. Sed nihil aeque voluntatem Regis aduersus illum ostentauit (vnde maior Societari creuit, vt apud plerosque aestimatio, ita apud alios 197 Regis dolorde Consalui aegri tudine, acmor te. inuidia, quae vmbra illius est fatalis, et pertinax) quam quo sensu, et quam exaggerato doloris aegritudinem eius, et mortem tulit. Agebat vna cum regio comitatu, atque aulae assectatoribus Eborae Sebastianus, dum Olissippone conflictabatur morbo Ludouicus. Ergo solicitus Rex, anxiusque mentis, frequentes vltro citroque commeare nuncios iussit, cum aegrotantem amici salutatum, tum vero quid spei de ipso commodae foret, sedulo relatum. Hac demum, et plane fraudatus, ingentem non modo hausit animo dolorem, moeroremque; sed prae se etiam vultu, atque habitu toto corporis tulit. Imo se tacite incusasse ipum ferunt, haud nescium, sui causa contabuisse hominem ex dolore animi nimio, ob priorem Africae expeditionem, eiusque belli posteriora meditamenta, quae ab eo constantius improbata, quam felicius impedita non ignorabat. Accepto dein mortis eius nuncio, specimen praebuit insueti, et in priuatis funeribus plusquam regij luctus. Nam procul ab arbitris inuoluens ipse se in solitudinem intimi Conclauis, tres ipsas horas inaccessus omnibus, in maesto, amaroque silentio perseuerauit. Mox aula deserta, velut pompam doloris Vrbi ostentans, per medium incessit, ita vt erat, atra, fluxaque veste pullatus, caputque coopertus lugubri cucullo, regiae chlamidi ad humeros superducto, suspensoque. Hinc recta in Coenobium Diuae Virginis, cui nomen ab Spineto, extra pomarium 198 Quid se de ea morte consolantibus responderit. Vrbis abdidit se, totumque illum diem impransus, ac prope incoenatus, noctis vero plerumque insomnis, ac vigil, fenestris soli occlusis, atque in ministerium, vicemque lucis accensa face, in colloquium admisso nemine, solitarius in magna moeroris scena transegit. Cumque primarij e Societate Patres accessu impetrato Principem adijssent, enixe rogatum, ne se, Vrbemque totam luctu funestaret, hominis causa priuati, et qui coeli iam gaudio frueretur; inflexa non parum ad quandam indulgentiam maiestate, respondit: imaginem illam insuetae moestitiae mirari desinerent, insuetae quippe iacturae debitam: idque protinus meminissent, nullum sibi vnquam Patrem, praeter vnum Ludouicum Consaluium aut cognitum, aut dilectum. Neque horum fere precibus, monitisue quicquam deferre voluit, donec quinos ipsos dies, quos explendo luctui destinauerat, 199 Olisipponem ad Consalui sepulcrum accedit, ac veneratur. in ea moeroris significatione consumpsit. His exactis, primo quoque tempore Olisipponem Ebora venit, Ludouici sepulcrum reuerenter inuisit, mortuale sacrum, funusque exequiale se coram celebrandum rite curauit: fuitque pro laudatione funebri Rex idem mutus, ac moestus: argumentum illustre opinionis eius, qua virtutem, ac meritum instructoris quondam sui complectebatur. Haec regij in Societatem fauoris documenta, omissis alijs multo pluribus, quae suis per historiam locis sparsa sunt, equidem aliquanto fortasse latius comme moraui; vt potissimam, ac veram fallacis eius, aduersaeque famae causam semel in consbectum lectoribus darem. Tantae siquidem, et tam vulgatae significationes
amoris, vt in admirationem rapuere animos omnium; ita apud subitarios quosdam, et minus aequos rerum aestimarores obtinuere, vt quicquid Rex aut olim fecisset, aut facturus in posterum esset, Societati, tanquam auctori, tribuerent: obliti, aut minus animo pensitantes, illum pupillari iam aetate deposita, stipatoribus non minus obsessum, quam obnoxium, licet nunquam amorem, ac beneficentiam erga praeceptores exuerit, excussisse tamen, vt plerumque contingit, obsequium, ac quod diu momorderat fraenum abiecisse, recepisse semet in principem, propriamque magis indolem, et consilia huic obsecundantia, quam magistrorum regimen respectare in futurum coepisse. Sed quicquid aliqui falso commenti sint; illud licet sine iactantia profiteri Sebastiano disciplinam plane 200 Consaluius quam ta fuerit aestimatione virtutis, atque prudentiae in Societate. optimam ab Ludouico contigisse: sed exitus praestare quis, nisi Deus potest humanarum Dominus voluntatum? Consaluius ea erat opinione virtutis, et prudentiae, vt in Societate, quae viris sapientibus abundabat, Laynio Generali Assistens, hoc est vnus e quatuor post Praepositum primis, in generali Conuentu lectus esset. Ioannes Tertius Lusitaniae Rex multifariam inclytus, eum a Confessionibus sibi legit, et Ioanni Principi institutorem. Aiebatque Catharina Ioannis Regis Vxor, sibi ipsum Regem mandasse, nequem Sebastiano, praeter eum, praeceptorem opponeret: eoque tantum, vt eum Roma acciret, Regina contendit Tantus ergo vir priuatis omnino studijs vacuus, non spe terreni comamodi ab tramite recto, non incommodi metu abductus, ita formandum suscepit 201 Quanta praesti terit, vt bene Regem institueret. Regem; vt in eam curam totus et mente, et animo insisteret. Cunctis in precibus, et sacrificijs eam rem Domino commendabat: permulta, vt tota in Societate fierent a Generalibus impetrauit: illud insuper precatus, vt permitteretur sibi cuncta sua sacrificia in eam duntaxat causam referre. Ex quo facile intellectu est, quam pie, sancteque educatus Rex ille sit. Atque, vt hoc etiam extet 202 Monita praeci pua a Consaluio Regi data. specimen, Haec praecipue capita Ludouicus ei grandiusculo commendabat. Primum omnium, vt timorem Domini perpetuo conseruaret, eiusque custodiret praecepta. Tum daret operam, vt in omnibus oris acquisitae recens ditionis plurimum augeretur Christiana fides. Ad haec Reginam Catharinam Auiam veneraretur in primis, ac diligeret, eiusque obtemperaret voluntati: aptos ad id saepe locos e diuinis literis, vel ex grauibus Auctoribus sententias ei proponens. Praeterea curaret, vt vbique suorum Regnorum vigeret iustitia, bonisque honos, malis poena redderetur. Denique ijs publica demandaret munera, qui meriti essent, quique plus commendationis a virtute sua, quam ab necessarijs haberent. 203 Rex sibi libellum conscribit ex Consalui monitis. Eiusmodi inter monita enutritus Rex, libellum sibi ipse confecerat, in quem vniuersam administrationis formam descripserat, quam habebat in animo sequi. Neque hanc doctrinam Ludouicus e suo duntaxat ingenio, vsuque cum Deo promebat; sed ex Auctoribus quoque grauissimis, qui de Principum institutione libros ediderunt, quos et conquirebat, et terebat perdiligenter. Ex quo labore 204 Bonae Regis in stitutionis fru ctus. duo in primis est consequutus. Primum, vt quoad Rex in eius disciplina fuit, regnum optie administraret, et spes, postquam mors ipsum subduxerat, mortales fesellisset; nulla deberet in praeceptorem nota redire. Cum, quae calamitas, et mutabilitas est humanarum mentium, nimium sepe videamus discipulos, filiosque degeneres. Deinde coronam sibi apud Deum insignem peperit, et placidissimam in morte conscientiam, quod suo loco narraui: vt interrogatus eo art culo, numquid haberet, quod ad animi sui leuamen existimaret apud Regem curandum; Dei gratia, nihil plane esse responderit: alioque in sermone adiecerit sub eundem articulum apertum scilicet, ac veracem, grates se magnas Deo agere, ob multa in se collata beneficia: sed praecipue, quod cum duorum Regum Ioannis Tertij, ac Sebastiani confessiones audisset; multoque apud eos in honore fuisset, ac gratia; nunquam tamen hinc tentatus est, vt vel fuis commodis priuatim, vel consanguineorum studeret. Et mihi quidem hoc vnicum luce clarius argumentum est, studiosissimum regiae salutis, ac stirpis Ludouicum fuisse. Nam si vir innocens, ac religiosus fuit, plane hoc suadebat virtus; si non ita bonus, suadebat studium erga propinquos, quibus Regis gratiam,
205 Arcana Dei iu dicia veneran da. vitamque conseruare haud dubie voluisset. Feramus igitur arcana Dei iudicia aequo anima, et veneremur, qui permisit seu studio gloriae nimio, seu dilatandi Christiani nominis, seu arcendi ex propinqua prouincia Turcarum imminentium 206 Quae fortemo uerunt Regem ad expeditionem in Africam vires, cum speraret Afrorum gentem magna ex parte viso Rege Seriphio, quem reducendum in regnum susceperat, cum exercitu redeunte ad eum transituram; audacius, quam consultius suum caput, et progeniem regiam indiscrimen vltro coniecit. Patres vbi viderunt plane ei deliberatum expeditionis consilium; 207 Sexdecim e Societate cum Rege in Africam missi. non solum Patrem Mauritium, sed et alios e Societate quindecim ad consolandos, incitandosque milites periculorum socios addidere. Hi, quemadmodum copiae regiae, partim substiterunt in classe, partim descenderunt in terram. Eminuit inter eos qui descenderant Alexandri Villaregij caritas. Nam cum 208 Alexandri Vil laregii caritas erga milites. vehementissimis torreretur ardoribus, quippe aestate summa, suopte ingenio torrida Africa, et milites, praesertim germani, prae insolentia caeli, et aestus non solum languore diffluerent, sed etiam grauibus corriperentur morbis; praesto erat cunctis, adiuuabat gradientes, tollebat in humeros, qui stare non poterant, ad Nosocomium deferebat, alloquio, opera, alacritate recreabat. Isque demum cum prima in acie, ad conserendae pugnae signum, Christi Domini crucifixi effigiem sustulisset, nec destitisset vnquam intrepidi Christi militis animum ostentare; in manus hostium cum ceteris Socijs, qui descenderant, venit, praeter vnum Mauritium, quem ferunt Sebastiani lateri summa fide, et constantia ad haerentem, 209 Suffragia a Societate pro de functo in bello Rege. in aeie cecidisse. Pro Sebastiani anima tanquam pro sex Collegiorum fundatore, et aliorum promotore insigni, cuncta in Societate Sacerdotes singuli vicena quina sacra facere iussi sunt, itidemque toties ceteri orare. Vbi funestus nuncius in Lusitaniam venit, summis, et insimis moerore consternatis, Leo Henricius delectus a nobilitate est, qui Cardinali, ad quem Regnum pertinebat, in 210 Euerardi literae ad Cardina lem, et Regem Henricum. Coenobio Alcobaza per id tempus commoranti, rem nunciaret. Ab eo Euerardus, vt qui norat animum Patroni beneuolentissimum, datis literis, ipso statim initio institit, vt sic attemperaret studia sua erga Societatem; nulla vt in re eius alumnos ab institutis suis aliena vellet occupari: id affirmans summum regiae benignitatis, 211 Catharinae Sebastiani auiae mors, et laudes. atque magnificentiae pignus fore. Quod fecit Rex vetito Leone quicquam negotij ciuilis suscipere. Hoc eodem anuo etiam Catharina Sebastiani auia vitae cursum absoluit: quae perpetuae suae erga hunc Ordinem beneuolentiae 212 Eiusdem in Societatem brneuolentia. nequaquam oblita, supremis quoque eum tabulis honorauit. Qui sane honor eo pluris aestimandus nobis, quod cum virtuti eximiae implicitus esset, hanc ipsam ex disciplina Societatis excultaminemo ignorabat. Nam ex ea cognitorem, moderatoremque conscientiae suae delegit egregium virum Michaelem Turrianum, 213 Michael Turrianus eidem a confessionibus. quo cum assidue versabatur, arcanaque pectoris, et negotia aeternae salutis communicabat. Ad haec frequens in Templo Societatis erat: eidem in tantum addicta; vt princeps, rerumque dominatrix femina non modo praesentiam illi suam exhibere, sed operam quoque, ac regium ministerium veluti locare non 214 Reginae Elisabethae laudes, et in Societatem caritas. erubesceret: suis quippe manibus gestiebat telarium ipsa fatigare, caelesti exornandae hostiae pretiosa ex auro, picturaque textili velamenta conficere, sacris consuendis linteolis, quae diuino corpori in ara substernuntur laborare, ijsdemque amyli cremorem per se ipsa illinire: quae iam obsoletiora, quam vt caeleste mysterium decerent, Elisabetha Infantis Duartis vxor, exemplum Catharinae sequuta, suis et ipsamet manibus vna et cum regali sobole eluebat, purgabatque, facta ijs ab summo Pontifice sacras hasce telas contrectandi potestate. Ita regnatrix familia diuinum obsequium ab Societatis beneuolentia, studioque nunquam separabat. Cuius illud quoque fuit locupletius documentum. Cum enim ab Ioanuis Regis obitu Catharina, Sebastiani nepotis adhuc imperio immaturi 215 Academiae Conimbricensis Scholae Socie tati proponun tur. vicem gereret, regnumque administraret, publico bono consultum putauit, vt scholas Theologiae facultatis, quae in Academia Conimbricensi explicabantur, interpretandas omnes, curandasque Societati tribueret. Neque rem amantius exeogitauit, quam perficete conata est. Nam accito in complementum magis, quam arbitrium deliberationis huius Michaeli Turriano, cum consilij sui rationem
exposuisset; is qui Prouinciam vniuersam cum potestate moderabatur, exemplo adductus Sancti Ignatij, qui non multo ante oblatam sacrae Inquisitionis administrationem eodem in Regno defugerat, qua erat et modestia, et auctoritate, persolutis demisse gratijs, excusatoque munere grauiore, quam ferendo Societas esset; rogauit, vt pro summa sua in eam caritate, ne vellet ipsam tanti honoris inuidia fatigari: siquidem quae a pluribus aemulatoribus expetuntur, antelatum opprimunt, si praesertim in possessionem ab alijs iam occupatam immittitur: non deesse in toto Regno viros virtute, et doctrina praestantes, qui tueri Academiae dignitatem faclie possent: illis sua maiestas vti pergeret: Patribus satis fore honoris, et muneris, si laboriosas Grammaticae scholas, quibus initiati 216 Societas eas renuit. nuper fuissent, et quas ambiunt oppido pauci, procul ab odijs explanarent; diuinaeque gloriae, ac Ciuium commodis inseruirent. Quo religiosae moderationis exemplo sagax, ac virtutum intelligens Regina non sine admiratione delectata, votis eius indulsit, ac Societatem oneri destinato, non minore beneuoleutia, quam qua subijcere voluerat, demum exemit. In Angolana missione iam paulatim 217 Angolae missio inter Aethiopes diuinum semen propagabatur. Hoc primum anno baptismus 218 Solenni pompa Baptismus ministratur. celeberrimus in Oppido Sancti Pauli Loandae Insulae altero die Paschae apparatu splendido peractus. Deduxere Patres Catechumenos ordine, cum ardenti candela in altera manu, et ramo palmae in altera, inter varium carminum, sonorumque concentum. Septuaginta erant numero candidati Aethiopes. Quae species ita commouit populum; vt alijs Pagis venirent vltro accersitum Patres, vt ad ipsos quoque baptizandos accederent. Adeo messis parata erat 219 Garziae Simonii mors, et laudes. copiosa, nisi obstaret legentium paucitas. Nec multo post magnum factum est damnum obitu Patris Garziae Simonij. Publico quasi luctu mortem eius indigenae prosequuti: quibus non solum quasi Pater vnice carus, sed etiam miraculo erat, quod ipsorum lingua eos alloquebatur, erudiebat, audiebatque confitentes. Quarto Idus Maij rite Ecclesiae communitus praesidijs Aethiopicos aestus cum caelesti amoenitate mutauit. In eius locum Pater Balthasar Barrera summissus e Lusitania.
220 Balthasar Bar rera illi suffectus. Interrupit Euangelij progressum hoc quoque anno in Salsettis prope Goam strepitus belli. Nam cum ex anni superioris rebellione res ad pristinam quietem prope emersissent; grauius contra ipsam Vrbem, et Insulam Goam mouit 221 Salsettae ab Idalcano bello vexatae. bellum Idalcan, cuius ditioni Salsettanae terrae continentes primae motum sensere. Inde coacti Patres Goam sese recipere, Christianis magnam partem sequutis, perque Pagos Insulae, et paraecias distributis, diuinis, humanisque subsidijs 222 Neophitorum tolerantia. praesto fuere. Egregium constantiae specimen dedere Neophyri tanta in calamitate, non solum aequo animo patria sede, copiolisque relictis; sed aliquietiam legis diuinae causa seruitutem, cruciatus, ac necem perpessi. Accessit ad militarem vexationem morborum quoque acerbitas, qui fusi per Vrbem nullam neque 223 Salsettae et morbis tentatae. interdiu, neque noctu Patribus requietem dabant: cum fere nemo satis conscientiae suae factum arbitraretur, qui supremo tempore non apud illos peccata deposuisset. Collegio vero grauiter occupato, Cocinum pars Sociorum translata est, misso pariter cum discipulis philosophiae Magistro: aliquot etiam, tanquam 224 Christophori Aloysii, et An tonii a Costa mors, et laus. annuum tributum, meliori virae traditi. In his fuere Christophorus Aloysius, et Antonius Acosta: ille orae Piscariae, hic Salsettano Collegio praefectus. Vtrumque Indi Christiani, tanquam parentem luxere. Amabant quippe eos ipsi amore vere paterno, inque laboribus eorum causa obeundis, in Mapalibus, in periculis denique, et insectationibus sustinendis triumphabant. Acosta olim e Lusitania inter Patres ad Abassinos profecturos aduectus, etiamnum cupiebat primam obedientiae destinationem exequi, prouinciamque illam tam laboriosam, 225 Et Petri Alphonsi chirurgiae periti. ac sterilem attentare. Praeter hos Petrus Alphonsus obijt chirurgiae apprime peritus: qui in Societatem admissus Scholasticus, Sacerdotijque cura maioris, diuinae laudis, ac suae humilitatis studio posthabita, duos et viginti annos primum Goae, dein in Salsettis, cum translatum eo Nosocomium est, indigenis aegrotis curandis pari caritate, scientia, ac felicitate operam impendit: quae
tanto salubrior praedicatio fuit ad lucrandos Christo Indorum animos; quanto pulchrior est forma pietatis rebus, quam verbis expressa, mouentque magis sperata bona, cum praesens quoque fructus commendat. Nam cum Ethnicos aequi exciperet benigne, diligenterque curaret, quam Christianos; capiebantur homines nouae exemplo caritatis, et religionem talium magistram operum hinc 226 Mauri Ecclesias vastantes Nosocomio parcunt. quasi ex fideli nota aestimantes, vltro complectebantur. Et quidem tanta erat opinio inter infideles Salsettani Nosocomij; vt cum in superiore bello Mauri Ecclesias euertentes ad id venissent, reueriti sint, nec ausi contingere: quod dicerent illam domum Dei esse, et caritatis. Susceptae etiam frugiferae in primis 227 Missiones ad milites in prae sidiis arcium. excursiones ad praesidiarios milites arcium Onoris, Barceloris, et Mangaloris, vbi penuria Pastorum, quibus annum iam quartum carebant, obruti peccatis iacebant milites. Tot inter aduersa tamen aliquid etiam profecit Euangelium. 228 Neptis Idalca nis solenni pompa baptizatur. Neptis Mealis, ad quem Idalcanis regnum pertinet, ad fidem perducta, et baptizata est magna pompa sexto Kalendas Nouembris. Eodem die post meridiem Rodulphus Aquauiua priuatim viginti homines sacro fonte abluit, quam primum cupiens suae culturae primitias Deo offerre. In his fuit vir Maurus genere, 229 Rodulphus Aquauiua laborum suorum primos legit manipulos. qui nullius mortalis suasu petitum venit baptismum ex Balegate, quam ocyssime expiari cupiens, quod, vt aiebat, nesciret quando esset moriturus. Ecce autem statim a baptismo, ita soluta est narium vena; vt cum immensa copia sanguinis supremo spiritu emisso, eodem tempore in militantem, triumphantemque 230 Mauri singula ris praedestina tio. Christi Ecclesiam adscriptus sit. Sed locus postulat, et personarum claritas, vt aduectorum ex Europa Sociorum hoc anno distinctius fiat mentio. Primum Aloysij Ataidij secundum ad Indicam administrationem pro Rege tendentis flagitatu, 231 Ex Europa in Indiam veniunt P. Melchior, et Christophorus Castrius. Pater Melchior nuper in Lusitaniam aduectus ex India, vt ibi Prouinciae eius negotia procuraret, reuertit, eique Christophorus Castrius socius additus. Deinde nono Kalendas Aprilis quatuordecim tres in Naues distributi, lecti omnes discessere. In Naui Sancti Georgij ibat Martinus Syluius, qui Romam venerat Prouinciae Indiae Procurator, Rodulphus Aquauiua Franciscus 232 Tum Martinus Siluius, Rodul phus Aquauiua, Franciscus Pasius, Georgius Caruaialius, Rogerius Beruuottus, Pafius, et Georgius Caruaialus, nuper Sacerdotio in Lusitania initiati, et Rogerius Beruuottus Belga adhuc Nouitius. Omnes ad magna in Dei gloriam molienda animos ingentes ferebant. Sed praecipue Rodulphus, qui eam expeditionem, cum Romae iam tertium annum daret operam Theologiae in Collegio Germanico, magnus ad eius iuuentutis virtutem, ac doctrinam adiutor, summis precibus impetrarat, praecipue martyrij cupidine: ita ab mortalitate, ac sensu carnis abstractus, vt ne significaret quidem eam voluntatem Claudio patruo suo, quem nec Pater Generalis super ea re consuluit. Adeo perfecte summa ratio, et Dei gloria administrabat omnia, nullo respectu terrenarum necessitudinum. 233 Tum Euerardus de Sande, Michael Rogerius, Balthasar Siguera, Matthaeus Riccius Dominrcus Ferdinandus. In altera naui, quae Sancti Aloysij nomen habebat, Eduardus de Sande, Michael Rogerius, et Balthasar Siguera Sacerdotes, Matthaeus Riccius nondum Sacerdos, et Dominicus Ferdinandus rei domesticae adiutor. In tertia, cui nomen a Bono Iesu, tres item Sacerdotes Nicolaus Spinula, Lupus Abreus, et Georgius Ferdinandius, cum Ioanne Gerardino adiutore vitae domesticae vehebantur. Quo ex numero praecipuam claritatem adepti, Rodulphus, qui martyrij lauream in Salsettis reperit, Michael Rogerius, et Matthaeus Riccius, 234 Tum Nicolaus Spinola, Lupus Abreus, Georgius Ferdinandius, Io. Gerardinus. qui primi in Sinarum mediterranea penetrarunt. Omnes secunda nauigatione vsi et magno vectoribus toto cursu adiumento fuere: qui cum dispertita inter se haberent munia, sua quique in naui, Rodulphus praecipue curandis aegrotis occupabatur. Goam vbi peruenere; singulari missos Dei instinctu Prouinciahs professus est ad companenda nonnullorum leuitate laborantem domesticam disciplinam: nec dubie adfuisse Euerardo Deum tantae homines vir tutis vt legetet, mitteretque eo rerum articulo: quemadmodum adfuerat, cum miserat spoliatae suneribus Prouinciae cum Valignano tantum praeter opinionem omnium supplementum. Neque recens aduecti ad cetera solum, verum etiam ad studia literarum excitanda opportuni fuere: ac Rodulphus absoluendae philosophiae, reuocatis Cocino studiosis, praepositus est: Michael Rogerius in oram piscariam
missus, statim vti cupiebat labores in Dominica vinea exorsurus: Franciscus Pasius Collegij minister creatus. Ceteram per Indiam Borealem iuxta et Australem satis res bene gesta: sed maxime in Insula Salsetta ad Bazainum, vbi duo toti Pagi ad fidem conuersi. Bazaini Emmanuel Texeira Rector magnum sedauit inter Vrbis, et Classis praefectos dissidium: inde ortum, quod quaedam 235 Emmanuel Te xeira componit dissidium inter Vrbis, et Classis praefectos. Praefecti Vrbis mandata Classiarij contempserant. Iam vtrimque ad bellum ciuile animi exarserant, nec erat facile viam inire compositionis. Sed Deus noluit tantam Diabolo, et hominibus christiani nominis hostibus creari laetitiam, vt Lusitanorum vires non parum attritae, se prorsus ipsae conficerent. In ora australi coepta apud Thomaeos christianos superiore anno statio iam suos ferebat fructus, 236 Pompa in dedicatione Ecclesiae Angamalensis. praesertim in imbuendis catechismo pueris. Conciliauit gratiam vniuersi populi Angamalensis Ecclesiae, quae assumptae Deiparae dedicata est, celebratus magna pompa Cocinensium Patrum opera anniuersarius dies. Detulere Cocino ad Templi, et Sacerdotum ornatum quicquid in sacra supellectili habebant spectandum: adductis ad canendum, quibus vtebantur peritis siue voce, siue fistulis. Hi more latino cum vespertinas preces peregissent, quae tum primum magna populi voluptate auditae ibi sunt; suas suo ritu peregere Catenares. Tum denunciata est indulgentia, quam Pontifex concesserat. Postero die sacrum magna cerimonia Patres exequuti supplicationem instituunt. Effigies Lauretanae Virginis praeferebatur: duo chori, alter latine, alter chaldaice Dauidicos psalmos alternis canebant. Subinde Catenares suo ritu sacrificium peregere: habitaque concione ab vno e Patribus, cur Romana Ecclesia sub vnica tantum forma diuinam Eucharistiam praeberet laicis, eo modo plus mille communicarunt: 237 Goae Franciscus Dionysius Rector Coccini, Lazarus Lopius Concionator deficiunt a Societate. canentibus interim eâdem alternatione hinc Latino choro, inde Chaldaico, iucunditate populi maxima. Inter haec Cocinensis Collegij, et Goani obscurare auctoritatem Diabolus conatus est Francisci Dionysiij et Lazari Lopij defectione. Dionysius Collegio praeerat Cocinensi. Lazarus plausu populi non mediocri Goae concionabatur. Vterque iam dudum in consuetudinem secularium se effusius dabat: inde paulatim in eorum, quos coercere debebant, transgressi 238 Dionysius Co cino profugit, Lazarus ad Do minicanos se transfert. mores, licentiae, quam quaerebant, mutandi Ordinis voluntatem obtendunt. Tanquam ad Carthusianos transiturus Dionysius Cocino profugit. Lazarus ad Dominicanos Patres se confert. Hi virum doctrina, et facundia notum, rati tranquillandi animi, ac perfectionis studio agi, suo statim habitu ornant. Rodericus Vincentius Prouincialis ne impunitas vnius multorum labefactaret 239 Lazarus apud Augustinianos deponitur Inde fugam capessit in Lufitaniam. constantiam, postquam alias frustra tentarat vias, ad hominem recuperandum, pontificio diplomate, et concessis eo adiumentis vtitur. Quibus factum vt Didaci Menesij, quem Rex Gubernatorem post Barrettum nominarat, indulgentia, deponeretur apud Augustinianos, dum causa amplius cognosceretur. Inde sibi timens Lazarus clanculum fuga elapsus tandem in Lusitaniam nauigauit: 240 Dionysius capitur, et inter Tyrones reponitur. iam ne mutare posset Ordinem valetudinem obtendens. Dionysius in Prouincialis manus cum venisset, et quod poenitentiae edebat signa; inter Tyrones refingi coepit. Verum quia mores non mutabat, antequam rursus maiore cum Societatis nota quicquam committeret; iussus est suas res agere. Erat hominis 241 Domum dimittitur. Castellani filius, sed ex matre Cafra, ex qua colorem, et oris figuram fere traxerat. Sat habebat literarum, et consilij: eam ob rem Valignanus cum inuenisset in Collegio Goano iacentem ad consultationes adhibuit suas, et mox Cocinensi Collegio, praesertim penuria hominum vrgente, praefecit. Sed euentus docuit, 242 Gregor. XIII. duas Societati Apostolicas literas concedit. non semper communem rumorem spernendum. Horum fuga, et turbae fecere, vt Gregorius Pontifex Romae duas Societati apostolicas literas concederet. Alteras, quibus grauiter dolens diploma Pij Quinti contra Societatis Apostatas, non perinde acceptum, vt debuit, illudque confirmans, omnes in posterum 243 Nostri in India ad Carthu sianos transire non possunt. tergiuersandi causas succidit. Alteras quibus degentibus in India transitum ad Carthusiam obstruit: cum iam longo doceret experimento vsus, praesertim in Brasilia, postquam laborum Indicorum taedio, specie recessus ad contemplationem in oras meliores remearant, plerosque omni religionis cura omissa, sese
licentiae mancipare: ac si qui ad Carthusianos transirent; eos vel non perseuerare, vel adeo turbulenter, et segniter, vt nulio suo profectu, ceterorum Monachorum 244 Dum tres Ecclesiae, expalea et arborum ra mis constantes Regis iussusuc cenderentur, Crux succendi non potuit. pacem, disciplinamque perturbarent. In ora Trauancoriensi venerationem auxit rebus diuinis insigne miraculum. Cum Regulus iussisset tres Ecclesias incendi, metum obtendens, ne in arces Lusitanorum euaderent, quamuis ex palea, et arborum ramis constarent; Crucem queque iuxta constitutam Barbari conantur incendere: cumque aggesta circum palea, et arida materia vehementer ardente, ignem Crux non compraehenderet; deiecere ad terram, et in altari, quod Ecclesiae fuerat stratam, rursus magna vi pabuli flammae aptis simi aggesta conantur absumere, sed frustra. Itaque in admirationem versa gens absistit incoepto, reque cognita Christiani eundem inlocum venerandum 245 Praefectus, qui Ecclesias succenderat ambobus oculis orbatur. signum restiture, multo etiam quam ante religiosius adorantes. Illud nihilo minus mirum, ac celebre fuit diuinae vindictae exemplum. Praefectus, qui sacras aedes incenderat, ambobus luminibus captus est. Quin illud quoque animaduersum est. Quandiu Christiani illi caruere sacrificio diuino, ob incensas Ecclesias, cumomnes piscatu victitent, nihil capere potuisse: at eo die, quo primum restituta 246 Dum Christia ni diuino sacrificio, etiam et piscatu carent. Ecclesia sacrum factum est; immensam vim piscium captam, eamdemque quae olim fuerat, postea vbertatem perseuerasse. Haec quanquam ad annos superiores non dubito pertinere: cum certus locus non liqueat; in hunc conieci, in quem Cocinensis Collegij literae retulere.
247 Macao octo discedunt in Iaponiam. Tertio Nonas Iulias Machao quaterni Patres, Fratresque in Iaponiam discesserunt, nauigationis opportunitate vndecim mensibus expectata, vno Tyrone in eandem expeditionem misso, Machai pie vita perfuncto, Sacerdorum, tres Itali erant. Paulo serius discessum e portu est, nec sine metu tempestatis: cum iam ventus, quem Typhonem vocant, in eo tractu perniciabilis, dedisset 248 Tempestatibus iactintur. argumenta sui exortus, nonnihil vudarum exciuit: eoque timeretur pestilentior, quod aliquot annos prope siluerat. Postridie Iduum Iuliarum quinquaginta leucis proeul Iapouia subsolanus exortus nonnihil vndarum exciuit. Sed timebatur 249 Absorbetur ab vndis scapha. plenilunium, quod instabat, nec sine causa. Tertio post die ecce Typhon tanto strepitu, et furore; vt omnes statim animum desponderent. Erant tres Nautae in Scapha, ad quos cum quatuor summissi essent auxilio ad exhauriendam aquam, quam ingerebant fluctus, cum neque hi possent obsistere; dum vociferantur miserando clamore, frufstra auxilium implorantes, absorbetur Scapha, et illi sparsi. fluctuantesque per vndas cernuntur. Quorum duo, qui Christiani erant, probique aliquandiu spectati manibus sublatis in Caelum, se Deo supremo illo tempore commendantes. Clamor repente in Naui iubentium praecidi funem, ne pondere mersa Scapha Nauem vrgeret: ac pro se quisque 250 Imago Beatae Virginis malo affigitur. ex paucorum casu suum praecipientes exitum; rationes animae suae raptim componere. Patres proposuere Deiparae effigiem ad Nauis malum. Ad eam singuli itare cum ploratu, ac gemitu percutientes pectora, publice sua crimina euulgantes, et ad se tempestatis trahentes causam: alijs attonitis, ne ad id quidem restabat animus. Quidam in Naucleri vultum intentis perstabant oculis. Is vti 251 Nautarum, omniumque trepidatio. fluctus, et impressiones varie ingruebant, ita alternabat colores: adeo iutentus in claui moderatione declinando maris ineursu, expromendisque vltimis artis viribus; vt totus ad id collectus, nec hisceret, nec respiraret. Praedixerat nisi dolonem (id enim tantum velorum habebant) ventus infringeret; velle cursum dirigere in Coriam, quae Insula est procul Iaponia Barbarorum crudelitate 252 Velum, et gubernaculum frangitur. insignium, vt saltem captiuitate naufragium redimerent. Sed dolo in quo vno spem habebant, paulo ante clausum diem frangitur, ac subinde gubernaculum. Ita Nauis plane ludibrium ventis, insanoque mari relicta. Patres, Fratresquo sese complexi vnum conueniunt in globum pariter morituri: itidem ceteri vectores sese inuicem, et Nostros amplectuntur. Vosque beatos, aiebant, quos non argenti in Iaponiam sitis vehit, non hunc in locum quicquam mortale, sed tantum religio adduxit. Vos quidem prope Martyres occumbitis. Haec cum dicerent, quidam militum, ac iuniorum applicabant se ad eos, vt pariter morerentur.
Nec omnes diuinae eius lucis radium sterilem reddidere, vt infra narrabo. Iam grauiter gemebat nauis, iam fragor conquaffatorum laterum stridor, sibilibusque procellae, conuulsi murmur Oceani, vndarum irruentium moles, ac fremitus grauius ipsa morte exanimabant. Plerique se abdiderant in penitus repoila, ac coeca loca, Stratosque viuos quodammodo sepeliuerant: alij circundatis colloarete Rosarijs, expiatisque confessione animis, fortius expectabant 253 Mortem expectantium pie tas. supremum momentum. Socij se inuicem adhortati, oblatis ijs aerumnis pro Purgatorij poenis, rogantes Dominum, ne ex eo numero, quemquam vellet palmae expertem fieri, exercendis Theologicarum virtutum actionibus, imploranda Beatissimae Virginis, ac suorum quisque Caelestium patronorum oper occupabantur: identidem ad Deum orautes: Non mea voluntas, sed tua fiat. 254 Marinae aquae supremam mali partem quassant. Ecce autem repenti altera parte immensae vndae dorso surrecta, altera in iatum delapsa, sic in latus Nauis inuertitur; vt carchesio aequor flagellaret. Tum omnes tanquam supremum, Deus miserere, inclamantes corruunt: haud dubie porro prouoluendi in Salum, ni transuersa tabulata ruentes tenuissent. Nec tamen alia defuere pericula. Vnus Lusitanorum forte ita in arctum inseruit collum, vt nec se expedire, nec vocem mittere, aut spiritum posset, mox suffocandus, 255 Bis nauis sub vndis fuit. nisi Pater Antoninus Praenestinus memor Christi caritatis, vel cum suae vitae discrimine, opem ei tulisset, Bis praeterea nauis tota sub vndis fuit. Tandem cum iactura facta, et alijs artis nauticae leuamentis paulo melius iactationem 256 Tempestas sedatur. ferret, quamuis nondum spes vitae redisset, dies illuxit, et forte erat Dominicus: cumque luce concidit ventus, conquieuit tempestas. Fit gratulatio Numini, et Caelestibus, exiliunt, qui se abdiderant, e latibulis, quasi rediuiui e sepulchris: mutuos ruunt in amplexus: se inuicem, quasi fratres eodem natali 257 Nouum periculum. renatos, intuentur; suos quisque casus commemorant. Sed laetitiam noua cura interpellat. Die aliquantum adulta terra apparet: verum non Iaponia, sed Coria. Vbi cognitum diuini quidem beneficij fuisse dolonem factum: qui si perstitisset; paucis horis compulisset in siccum Nauim. At moeror recruduit, tanquam ex furore maris traderentur in hominum crudelitatem. Neque enim erat, quo Nauis regeretur spoliata gubernaculo, antennis, ac velis malo prorae fracto, 258 Varia, et contraria consilia lateribus conquassatis. Ad haec deficiente iam aqua, et commeatu, impendebat fames. Nauarchus, et mijites accedendum ad Insulam putabant. Posse, cum trecenti fere idonei pugnae adessent, locum aliquem muniri, et interim aquam peti, ac nauigiolo ex materia nauis concinnato accersiri auxilium e Iaponia: praestare enim cum hominibus pugnare in terra, quam cum inexpugnabili fame, ac siti inter vndas. Quid enim fore, si ita exarmata, et lacera oneraria mare quicquam moueat? Contra Gubernator, et alij quidam, Deum non extraxisse tantum numerum hominum e saucibus marinorum monstrorum, vt essent praeda Barbaris: terram peraegre adiri posse: muites distributos ad nauis, et aggeris defensionem neutri pares fore, Quo vero irent aquatum, cum nemo 259 PP. sententiam suam non ape riunt, sed rem Deo commen dant, esset locorum peritus? Quid si procul aqua petenda? Patres noluerunt sententiam dicere, quanquam miro terrae desiderio tenebantur: sed rem Domino precibus commendabant. Sub vesperam ortus ab terra ventus nauim coepit repellere; qua vsus opportunitate Gubernator; Inuigilate, inquit, commeatui, ac praesertim aquae dispensandae; istinc nostra pendet salus: non est nobis, nisi in Iaponiam descendendum. Ita vix diuidi coeptum panis, et aquae in octonos viros, quod vni sati alioqui foret. Cum ea inedia Naui modo praeeunte puppi, 260 Iaponiam tenent. modo ex lateribus puisa modicis progressionibus tandem ad Insulam Iaponiae Iuquiximam peruenere. Hîc iactis anchoris, cum iam vacaret minora sentire mala; nouus Mercatores proiectis ex mereibus dolor incessit. Fuere quos in 261 Sebastianus Consaluius Firando accedit ad nouos Socios subleuan dos. ea tempestate ita ludibria mortalium rerum exaturarunt; vt ad certiora conuerso cursu negotia, deuouerint se Societati: quorum recepti aliqui, alij in aduentum Patris Visitatoris dilati. Iquixima quinque leucis Firando distat, Quaer, cognito Patrum aduentu, Sebastianus Consaluius, qui Firandi sedem habebat, accurrit, aliquid ad miseros recreandos ferens. Inde tandem in Bungum
262 In Bungum veniunt. peruecti vt ediscendae linguae operam darent, reperere cuncta in gratulatione ob recentem Senioris Regis baptismum. Quippe mira in Ecclesia Bungensi rerum vicissitudo fuit hoc anno. Nunquam sic alternatim laeta tristibus conserta 263 Cicatondonus iam a se ado ptatus Simo nem domo ei pellit. sunt: nunquam nec magis profectum, nec plaga maior accepta. Cicatondonus non potuit concoquere, vt Simon Cicatora, cuius baptismus superioris anni tempestatem exciuerat, perseueraret christianus. Quare diu, multisquo modis frustra coucussum, abdicauit, eiecit, Quem Patres domum recepere. Tum cum forore sua Regis senioris vxore (quam Iezabelem ob mores Iezabeli 264 Cum Iezabele conspirat con tra Christianos. priscae similes, nominabant Christiani) cumque alijs paris superstitionis mancipijs coniuratione inita, delere funditus Christianum nomen decreuit. Occinit assidue feniori pariter, ac iuniori Regi, et multis confirmat falsis testibus, nouae religionis nomine proditionem strui: nouos istos caelestis Regni praedicatores 265 Falsas suspicio nes Regi insusurrat contrafidem Christianorum. Iaponiae Regnis insidiari. Ea causa laborum tantum suscipere in faciendis Chtistianis; vt cum idoneum numerum ad sese traxerint, accersant Classem ex India quae Iaponiam inuadat, ipsique, Rege sublato, dominentur. Haec astuti, peritioresque calumniarum artifices iactabant: cetera Nobilitas irriau, et contemptu legis diuinae mandatis odium corflabat. Nam cum iam diu ex longa pace praeter Iaponiae morem Bungum deliciae, languor, intemperantia corrupissent, qui christian am seueritatem pati nequibant, in circulis, et conuiuijs ludum ex ea sibi faciebant, vt iam puderet esse Christianos, ne vel ludibrio essent, vel de proditione 266 Neophyti aliqui deficiunt a fide. suspecti: ac Neophytorum alij fidem desererent, alij non auderent palam profiteri, et itarein Templum: Carechumenus nemo vnus numerantur: aduersus Patres proditiones, dolique feruerent. Hi contra precibus, sacrificijs, ieiunijs, flagellis, quae Capralis per alia quoque domicilia imperarat, exposcendo auxilio Numinis insistebant. In vno Rege Bungensi seniore columen erat rerum. Huic tum, cum omnia Princeps tenebrarum mortifera nocte tentabat 267 Rex ceteroquin prudens Sectam immor talitatem animae negantium sequitur. offundere, Deo placuit radium diuinae luris immittere: et inde quodammodo, vnde grauissime religio sancta impugnabatur, conuersionis aditum aperire. Ienxuensium sectam immortalitatem animi negantium (vt fere ceteri proceres: Iaponiae, quo seturiore licentia dedant sese vitae huius fruendis bonis) ad hauc diem sequutus, quamuis tantum prudentia, iudicijque sagacitate polleret, politiamque christianam sacram, ac profanam pernosset, ac rebus christianis faueret; 268 Catechismum audire renuit. adduci nunquam potuerat, vt serio animum ad catechisinum cognoscendum aduerteret. Quin sua in sectavolens excellere, ita vanitatem eius intime hauserat; vt Patres quoque, nempe quos plane sapientes existimabat, eiusdem 269 Iezabelem repudiat. diceret sententiae secum esse: sed eos nequaquam id prodere, quod populis regendis aecommodatior christiana disciplina esset. Ceterum cum Iezabel in dies 270 Sebastiani So cium sibi matri monio iungit, et Christianam fieri curat. intolerabilior fiei et, contraque diuinam legem atrocior, Rex dissimulaco consilio nouis sibi aedibus extra arcem extructis, in eas secessit: ductaque in vxorem matrona, cuius filiam Sebastiano iunxerat, Iezabelem suas sibi res habere iussit. Eodemque tempore Caprali significat, velle se nouam coniugem Chri stianam fieri: itaque Ioannem mittat, qui rite instituat. Laetus eo nuncio Capralis, Ioannem ire iubens, conuersus ad domesticos: Quis nouit, inquit, fratres consilium Altissimi, num forte velit per hanc occasionem Regem quoque ad sese pellicere? Date vos in preces, vt pro sui nominis gloria tangat eius mentem, 271 Adstat dum noua coniux catechesim docetur. Regemque sibi in Iaponia secundum cor suum fingat. Haud mora, hi secedunt ad preces, Ioannes euangelizat, Rex interfuit cum attentione, ac voluptate mirabili. Item factum reliquis deinceps diebus, prosequentibus Dei famulis pias preces, itidem Rex catechesim prosequutus, statim scholae cuiusque capita 272 Inter Christia nae fidei mysteria Incarna tionem, et Passionem maxime probat. retractans, superque ijs cum Ioanne disserens multam in noctem, sic aucta paulatim cognitionis suauitate, vt quamuis magni momenti negotia posthaberet, christianae doctrinae. Vbi ventum ad susceptam a Christo Domino humanitatem, eiusque sacram passionem; ad vxorem conuersus: Hoc, inquit, mea sententia optimum est omnium, quae Christiana lex docet, maximique momenti, ac fructus. Non hîc necesse est ingenium intendere, sed sponte oculos mentis claudere,
et credere. Vbi satis noua Regina, eiusque filia Sebastiani coniux eruditae sunt, praemonito Rege, tametsi priorem vxorem amiserat, quod per certas causas matrimonium constans non fuerat, nec poterat cum, ea si fieret christianus, sine maxima contumelia Saluatoris viuere; tum christianam legem, cum sit in omnes absoluta partes, vetare repudia, vtraque baptizatur, Matrique Iulia, 273 Noua vxor, et eius filia baptizantur. filiae Quinta nomen imponitur. Tum scilicet Iezabeli sic ante dolenti, vt ne sibi vim afferret, dies, et noctes adhibenda esset custodia; cum audiuit Capralem antae Iuliae baptismum voluisse Regem spondere, permansurum cum ea 274 Iezabelisfuror vsquead mortem, geminatus est furor: vt admoniti Parres sint, cauerent sibi a venenis, cauerent a nocturnis incendijs: quam illi custodiam Deo Domino, 275 Rex multiplices, et vanas Bonziorum commentationes intermittit. cui viuebant, magna ex parte reliquerunt. Prosequente deinceps Ioanne Dominico quoque die catechismum, coepit extare etiam fructus in Rege. Mille, ac septingenta capita quarundam commentationum habentlenxuani Bonzij, quorum capitum singulis diebus singula commentabatur ante Rex, quidque agitasset Magistro Bonzio renunciabat. At vbi intrare eius animum coepit diuiua 276 Cur tam diu distulerit Christianam fidem amplecti. lux, intelligens quam inania essent figmenta hominum, intermisit Bonziorum vsum, inaniumque commentationum. Ad extremum sic Ioannem alloquitur. Ego homo sum ingenio minime inconstanti: christianam fidem, statim vt illata in Iaponiam est, probaui: distuli tamen totannos eius professionem, quia 277 Nihil solidi in doctrina Bon ziorum esse fa tetur. tempus opperiebar, quod nunc tandem oblatum est, posteaquam translato in filium Regno, nactus ostium sum vacandi mihi. Deinde quia penitus volebam perspicere, quo Iaponicarum sectarum mysteria, perfectioque perueniat. Atque de ceteris ex vna Ienxuensium experimentum capturus, idcirco tanto impendio 278 Capralem ad se baptizandum accedere curat. extruxi coenobia, scientissimos Bonzios aduocaui, tantoque labore in decretis eorum scrutandis, volutandisque versatus sum. Et sane nihil vnquam, inueniebam, in quo animus meus vsquequaque conquiesceret: nihil quo mens 279 Nomen in ba ptismo non vulgare sibi imponi deside rat. clara luce illustraretur. Sed quo in eorum arcana vlterius penetrabam; hoc minus tranquillitatis, et obscuriores tenebras inueniebam. Vna Dei lex pacat, completque meum cor. Itaque renuncia Patri Caprali esse mihi in animo moras abrumpere. Quoniam in Ximnm properat, studeat intra mensem hîc adesse; eius enim manu gaudeo sacro fonte lustrari. Interim quae restant e catechismo 280 Franciscus vult appellari. ego commendabo memoriae: vosque mihi nomen non admodum vulgare deligeris, Ioanpe sic demisso, summisit hominem duospostdies, qui nunciet curam quaerendi nominis ponant: subijsse sibi, quem primum vidisset e Societate, 281 Catechismum memoriae mam dat. et ex quo audisset diuina, ei Francisco nomen fuisse. Et quia sanctimoniam quoque eius notam haberet, eo se nomine, quamuis auribus Ia ponum subasperum sonaret. appellari velle. Quod multo magis amauit postea, cum pariter 282 Quotidie totum recitat Rosarium. Sancti Francisci Assisinatis vitam sanctissimam admirandamque cognouit. Inde non solum tanquam metuens Magistri puer, summa cura commendare memoriae preces christianas, diuina praecepta, Symbolum Apostolorum, Confessionis 283 Familiares ser mones de Deo ac diuinis rebus habet. generalis formulam; sed etiam quotidie totum Rosarium percurrere instituit, tria dispertitum in, tempora, matutinum, meridianum, et nocte sub media. Ferre assidue precatorium sertum e collo suspensum, vel in manu, in congressibus Procerum, tanquam concionabundus inferre de lege Dei sermones, praesertim 284 Feria sexta, et Sabbato ieiunat. de creatione rerum, et immortalitate animorum. Sexta feria, et Sabbato ieiunare, abolere impij cultus monumenta, pretiosis quibusdam simuiacris (quod maxime omnes admirati sunt) in mare proiectis; vt indignatus inde Bonzius, 285 Idola etiam pretiosa demergit in mare. qui Coenobio Vsuquiano praeerat, olim Meaco ad id accersitus, abiturum se comminaretur: id nimirum, quod iam Rex optabar, et ipse metuebat, ne stipendium lucusentum amitteret. Denique die Sancti Augustini veneratione solenni 286 Baptizatur vna cum septem Nobilibus, et apud Patres ci bum sumit. Rex cum Septem nobilibus in Sacello paulo admodum splendidius exornato (quod extraordinarium apparatum ipse vetuisset) caejesti iauacro initiatur: tum diuino sacrificio interfuit: post etiam magna humanitate pariter cum Patribus cibum sumpsit. Narrauit deinde cum eo die doroum repeteret; visum sibi aliud quoddam cor reserre, alijs oculis intueri res. Nam cum in vijs frequentem
287 Ad Ethnicorum aspectum lacrimatur eo. rum miserans ignorantiam. spectaret populum, succurrisse sibi eos omnes Ethnicos esse, breui morituros, et supplica adituros aeterna, nisi Christiani fierent. Inde reflexa ad se cogitatione non potuisse lacrymas continere, cogitantem quanta secum benignitate Deus rei nullius egens, vsus esset. Is primus non indignus maiestate tanti nominis regium decus in Iaponia Christo subiecit. Nam Bartholomaeo longe 288 Regis Bungi potentia, et opes. erant regio nomini inferiores opes, nec pares omnino erant eius fratri Andreae tum cum ablurus est. At Rex Bungensis in sex regna dominatum habuerat. Ita vero prudentiae fama celebrabatur; vt vulgato eius ad Christum accessu, alij dicerent tandem nimiamillam sapientiam in insaniam vertisse; alij non aliud 289 Ad aliorum exem plum abstinentiam non intermittit praeconium posthaec, aut testimonium requirendum legis diuinae. Rogarunt Patres, vt propter valetudinis infirmitatem, sextae feriae, Sabbatique ieiunia relaxaret, cum lex nulla praeciperet, et labantem eius valetudinem premerent, Quibus ipse respondit: In suam vitam oculos omnium esse coniectos, ac propterea oportere sic viuere, vt posset ceteris ad Ecclesiam accedentibus formaesse. Vtque erat animi excelsi, ac plane regij, et gratia diuina vberrime complebatur, captusamore christianae sanctitatis, non solum eius formam in se; sed etiam in populo vniuerso optabat exprimere. Itaque cum Fiungae Regnum, vnde Rex Saxumanus propinquum eius expulerat, hoc ipso tempore iunior 290 Nouam Vrbem condere statuit in qua christiana sola fides colatur. Rex magna ex parte recepisset; statuit Franciscus, cum Vxore Iulia, eo commigrare, praecones Euangelij ducerc, nouam Vrbem condere, quae tota legibus Christianorum temperaretur: populum denique nouum creare, ita perfectione christiana nobilem; vt fama cum Remam vsque celebraret. Die Sancti Francisci in magno nauigio, in quo vexillum candidum cum punicea Cruce auro interstincta fulgebat, cum vxore, cunctisque domesticis, Rosario singulis collo pendente, Simonem quoque Cicatoram quem adhuc domi Patres habuerant, secum ducens, discessit. Vna Pater Capralis, Ioannes Iaponius, et Almeida Regi admodum ob amicitiae vetustatem carus, iuere. Iunior Rex annorum ferme duorum et viginti, studio in christianam rem Patri non absimilis aduersus Bouzios, Cames, ac Fotoque aemulum se Nobunangae gloriabatur, ab Collegijs Bonziorum ad suos Nobiles vectigalia transferens, et hos cupiebat esse 291 Iunior Rex vxorem bapti. zari curat. Christianos. Discessurus ad belli Fiungani reliquias, iam Caprali cum Francinsco profecto, Patrem Aloysium Froem accersit, rogat vt Reginam ipsius coniugem statim baptizet: cupere enim christianam relinquere. Cui Pater: 292 Aloysius Froes Reginam prius instruendam censet. Hinc Rex, inquit, intellige, quam lex christiana distet a Bonziorum sectis. Nam quis Bonziorum, si tantus Rex ita in abdito Reginae postularet ipsorum initia, moram vllam interponeret? Sed Christiani aliud tenent iter: qui cuncta rationetemperantes, animorum bono, aeternitatique inseruiunt. Oportet igitur Reginam ante sacram aspersionem planius cognoscere mysteria, et praecepta Christi, exercerique in ijs: praesertim cum aequum sit, haec hominum capita, 293 Tum palam baptizandam vt prima accedunt ad Christum, ita praeferre succedentibus facem, legis diuinae perfecta custodia. Postremo nec clanculum gerenda res. est. Nam vt nulloloco committenda sunt, quae perperam fiunt; ita lucem amant, qui recte faciunt. Ergo vti ad Ecclesiam baptismi causa Rex Pater tuus accessit; ita 294 Eius consilia approbat Rex. boni exempli erit, si idem praestet tua coniux Regina. Haec oratio mirifice Regi placuit, qui addidit eam quoque commoditatem fore in. Templo, vt sacrosanctis Missae mysterijs post baptismum intersit. Vnde locum nactus Aloysius 295 Sacellum in Arce construi curat Crucem, ac B. V. imaginem adorat. explicandi, quanti Reges christiani diuina sacrificia aestimarent, cum referret, Sacella eos extructa habere domi, quo inter occupationes facilius tempora ad rem diuinam decerpant; Rex sancta aemulatione succensus, protinus iussit Sacellum in arce construi. Tum adorata Beatissimae Virginis; effigie, et reliquijs e ligno sanctissimae Crucis, in bellum proficiscitur iam plane catechumenus. Regio 296 Catechismum memoriae mam dat. est tribus ab Vsuqui lentis, Noccu vocabulo, multis, frequens Pagis. Huc vbi peruênit, Aloysium aduocat, et commendare mernoriae christianas precationes, et fidei elementa incipit. Continuo et Proceres, Regis exemplo, per atria, aulas, vias, secum seorsim, catechismum immurmurare. Sed Aloysio
297 Illum Proceres imitantur perpauci eorum baptismo visi maturi. Summa tamen voluntate principem ex accolis virum, cui Leo nomen imposuit, cum vxore, ducentisque domesticorum 298 Primarius vir cum vxore, ac ducentis domesticis bapti zatur. consignauit. Et dabat Leo magni olim in sanctitate christiana profectus indicia. Is statim Idolorum fanis subdere faces aggressus, ijs, qui monebant posse illa conuerti in Dei Templa, vel certe materiam suppeditare ad noua condenda; respondebat, primum indecorum sibi videri, vt quae Daemoni tam nefarie inseruissent, ad veri Dei cultum adhiberentur: deinde ita se animatum 299 Hic Idola igni tradit. esse; vt superstitionis in eo tractu vestigia restare nulla vellet. Quaedam simulacra Idolorum abscissis capitibus in riuum deiecit, quae transeuntibus vadum praeberent, interimque proculcarentur. Aedificauit suo impendio sacram 300 Profana in sacra conuerti indecorum pu tat. aedem: multa in pauperes pie erogabat, diuinae legis non modo custos perdiligens, sed etiam strenuus promulgator. Aliquae ibi statuae Cruces; quarum vnam homo Ethnicus elephantiacus ab amico Christiano singulis diebus salutare, 301 Ex confractis Idolis vadum praebet riuum transeuntibus et ab Christianorum Deo ex animo precari salutem iussus, dum magna fide obtemperat, tertio die repente anus apparuit, riteque eruditus per sacrum lauacrum mundus factus est totus. Iam Rex Franciscus in Prouincia Cocinoci, (id nomen loco Regni Fiungae quo venerat) totus erat in molienda christiana 302 Ecclesiam construit, Pauperes subleuat, Cruces erigit. Ciuitate plane fideli, ac sancta. In Sacellum excitatum ex tempore, quamuis tempestate perfrigida, frequens itabat, frequens diuina vsurpabat mysteria. Cum Patribus sic agebat comitate, ac vitae genere; quasi vnus e religioso numero. Nemine eorum conscio, tribus se votis obstrinxit. Primum christianam 303 Ethnicus Elephantiacus Crucem adorans sanatur, et baptizatur. religionem nunquam deserendi, quamuis mors subeunda foret, vel acerbissima. Deinde castimoniam coniugalem nunquam violandi. Postremo, non diuina modo praecepta, sed et consilia, quantum consequi posset, implendi. Hoc insigni feruore, et rerum caelestium gustu praeparabat eum diuina sapientia ad plagam bene ferendam, qua statim perculsus grauissima est, vt nouus populus 304 Franciscus Rex senior nouam Ciuitatë condere incipit. a cura terrenorum abductus, spei assuefaceret bonorum caelestium. Cicatondonus cum Bungensi exercitu arcem totius Fiungani Regni clauem obsidens, ob successum ad id temporis rerum in socordiam lapsus, omnia summa negligentia administrabat. Contra Saxumanus sua omnia agi in ea arce persuasum 305 Tribus votis se astringit. habens, aduersis, vt plerumque fit, casibus solertior, ac necessitatis telo acrior factus, coacta e tribus suis Regnis militari cuncta aetate, raptim in Fiungam duxit. 306 Aduersis rebus a Deo probatur. Tum parte copiarum collocata in insidijs, cum reliquis ad hostem securum, eoque ignauum progressus, commisso praelio facile ab obsidione pellexit in insidias. Itaque hinc coorti insidiatores, inde conuersi, ac fixo gradu, qui 307 In fugam ab hostibus se dat, nec a Patre Caprali re tineri potest. retrocesserant, inde eruptione facta ex arce praesidiarij milites fortes, ac pleni, ira Bungenses in medio caedunt. Ad viginti millia dicuntur caesa. Trepide ad Regem Franciscum cum atrociore etiam vero cladis fama peruolat nuncius, qui, accedente domesticorum pauore, sic impleuit bonum senem formidine; vt Pater Capralis suadens consistere, et reliquias exercitus colligere, et sustentare 308 Fugiens Crucem assumit commeatu re licto. magnitudine consilij labantes suorum animos, quod vnicum sane erat calamitati leuamentum, retinere a fuga nequiuerit. Cum promisisset diem posterum expectaturum; ea nocte, ne commeatu quidem assumpto, cum multorum dierum fuga per vasta bellis loca esset tenenda, ex improuiso abijt, solum crucem, 309 Patres fugien tem Regem nudis sequuntur pedibus. quam Pater in Ecclesia collocarat, obliuisci non potuit: eam abstulit secum. Luce orta Capralis omnia sola videns, sarcinulam supellectilis humeris Christiani Iaponij imponit, et Almeidam grauiter laborantem in iumentum: ipse, et Ioannes frater pedibus, et quidem nudis fugam capessunt. Erat summa 310 Plura in itinere susserunt in commoda. hyems: iter per ardua montium fiebat, pedibusque asperitate saxorum laceratis, vt descendebatur in conualles, torrentes erant tranandi frigidissimi. Interdum exacta sub dio nox inter pluuias. Cumulus erat malorum fames, qua fluxi 311 Rex de immissa calamitate gratias Deo agit palam. artus sustinere nec laborem, nec corpus valebant. Sed omnium acerbitatem aerumnarum superabat zelus Domus Domini, ac solicitudo Ecclesiarum, ne forte bellica offensio Regum concuteret animos, fidemque labefactaret. Quem angorem magna ex parte pietas diuina breui leuauit. Vbi primum ad Regem
ventum est, isque Patrem Capralem conspexit, positis in publico humi genibus, sublatis in caelum oculis, et manibus, excelso animo gratias Deo de immissa calamitate egit: tum ad Patrem conuersus: Pater, inquit, Dei gratia Christianus sum, eroque dum viuam: neque aduersitas vlla vnquam tanta erit, quae ab sanctissima me hac religione excutiat. Quin adeo testor augeri mihi plagis hisce constantiam, et perfecte Deo famulandi voluntatem. Haec cum ex animo faceret, 312 Arcana Dei consilia reueretur ideo faciebat publice, quo mitigaret publicam Patrum inuidiam. Eos vero priuatim alloquens: Sat norat, inquit, diuina Maiestas meum cor, quanquam religiosum populum in Fiunga medirarer. Sed quoniam aliud ei placuit, ob arcana sui consilij, placet etiam mihi, eiusque sapientiae hebetem meum sensum volens summitto. Interdum etiam dicebat videri sibi eam cladem illatam 313 Iunior etiam Rex aequo ani mo tolerat ad uersa. ab Deo ad expediendum religioni cursum, sublatis eorum plerisque, qui maxime retardabant. Non minorem initio iunior Rex animum prae se tulit. Quamuis passim summi, et infimi. Bonzijque petulantissime ex probrarent Socijs, hanc esse a Camibus, ac Fotoquibus immissam poenam quo eorum cultum abrogarent. Neque stetit calamitas hîc, sed annus exijt.
314 Omurae Bartholomaeusop pugnatur a Ri osoge. At non ita res gesta Omurae est. Extincto superiore anno Isaphae, Bartholomaeus, et Omurana Ecclesia respirabant: quanquam non diuturna pax fuit. Potentissimus in Ximo per id tempus erat Riosoges, cui et Bartholomaeus parebat. Sed cum penitus dominatu, et vita eum vellet exuere, Vndecimo Kalendas 315 Christiani Cruce fignati caedunt, et fugant hostes. Februarij cum sex militum millibus prope Omuram constitit. Christiani (nam soli iam Christiani eas terras habebant) contra egressi magno animo, et armis Cruce insignibus, ad quadringentos hostium in primo conflictu interemptis, reliquos compellunt in fugam. Instat loco motis, magnam faciunt caedem, 316 Ab Ethnicisvi sa sunt castra Angelorum pro Christianispu gnantia. multum vulgaris turbae, quatuordecim Primores tollunt, plurimos vulneribus male mulctant, ex quibus tamen multi postea cecidere: vt ferret hostis laetales adeo plagas fieri nequisse, nisi Omurani glandes venenatas in fistulas immisissent. Ita Deus arrogantiam infregit superborum, et nomen Christianis 317 In Regno Arimano Andreae filius mitior erga Christianos fit. acquisiuit. Ferebant quoque Ethnicorum quidam, et fama inter eos late celebrauit, dum agger Cagi (id loci nomen prape Omuram) oppugnaretur, montes circa conspectos peditum, et equitum vi magna appletos pro Christianis pugnantium: et inde tantam sibi stragem illatam: cum mirarentur vnde eae copiae Omuranis. In Regno Arimano filius Andreae, qui nuper tam acerbe Ecclesiam 318 Fratrem minorem baptizari permittit vexauerat, mitigatus, non solum potestatem fecit Patribus restituendi Cruces, populoque siue transeundi, siue redeundi ad Christum: sed etiam fratrem se aeuo minorem baptizari permisit, spe facta se quoque olim Christianum fore. 319 Meacensis Ec. clesiae status. Sangandonum quoque vnum Meacensis Ecclesiae columinum Satan exercuit. Translata et is in Mantium filium arcis, ac rerum administratione, sede sibi prope Templum posita, in eius tantum ornatum, et custodiam intentus, suos populares iam Christianos vniuersos supra duo capitum millia, tanquam sedulus Pastor, curabat: cum a Tarondono vno e Praefectis arcis Vacai, quae duabus leucis Sanga distat, Nobunangae de proditione defertur, sperante eo sublato christianum nomen in Regno Cauacci occasurum. Sacumandonus Regni eius moderator pro insigni suo erga Christianos amore, et innocentiae Sangandoni notitia, quo eum insidiantium manibus eriperet, ad Castellum suum in Regno Vomis, Nangauarae nomine transtulit. Deo sic vertente inlucrum suae gloriae improbitatem hominum: vt quoniam cuncti Sangae incolae iam Christum susceperant, Nangauaram Sancius ad nouam congregandam Ecclesiam transferretur. Tum vertit calumnias Tarondonus in Mantium ex quibus, praeter omnium opinionem, et morem Nobunangae, cum eum bis iussisset occidi, et spoliatum omni re supremo afficiendum supplicio haberet in vinculis, eiusdem Sacumandoni patrocinio, et multo magis precibus ad Deum ab Ecclesia pro ea re fusis, liberatus est, et in idem Sacumandoni Castellum relegatus. Interim Christianorum per Meacensem oram numerus, vel inter bellorum strepitus, accessiones non poenitendas accepit.
320 Brasiliae res. In Brasiliam anno ineunte nouus Praetor Laurentius Vega, qui Prouinciae toti praeesset e Lusitania appulit. Ita ciuilis ad ministratio ad vnum iterum caput reuoluta est: sed sacra diuisa. Nam simul aduectus est Bartholomaeus Simonius 321 Ciuilis, et sacra administratio. Pereria Sacerdos, qui Administratoris nomine in Sancti Sebastiani Vrbe australibus Ecclesijs praeesset, cum vniuersa, quae communicari potest Episcopi potestate, neque in eo iure Episcopo subiectus. Eodem tempore redijt ab Vrbe 322 P. Georgius Serranus cum sexdecim Sociis Roma venit. Pater Gregorius Serranus Procurator cum Sexdecim Sociorum supplemento. Gliscebant contra Patres calumniae, et querimoniae exterorum, quarum saepe ante facta est mentio, tanquam eorum lucris obstarent, quia indigenarum libertati fauebant. Vbique nouo in Orbe siue ad ortum, siue ad occasum aperto, id est certamen permolestum cum Europaeis assidue certandum, sed in Brasilia 323 Contra Patres calumniae, ac querimoniae. maxime. Quippe Brasilia neque auri, neque argenti, neque praeterea metalli cuiuspiam venas, quae quidem repertae sint, habet. Mercium summa eius orae in ligno Brasilio ad vestes rubro tingendas vtili, vnde vocitata Prouincia, 324 Brasiliae merces praecipuae ac praecipue in saccaro est. Hoc quanquam non passim, tamen multis locis felicissime prouenit. In hoc negotiorum diuitiae continentur. Sed cum ad conficiendum 325 Magnitudo opum in quo fita. magna vis operarum necessaria sit, in magnitudine familiarum opum magnitudo consistit. Ergo nouum in Orbem terrarum cum perpauci caelestium, plerique terrenorum bonorum causa transeant: neque in ijs syluosis sabuletis 326 Seruitutis impatientes sunt aliunde sit quaestus, quam ex multitudine mancipiorum, quae vel vendantur, vel habeantur in opere saccararijs in officinis, ea iniuriarum origo multarum est. At Brasilij gens non modo libera, sed prope belluarum ritu assueta vagari, et vitam omni solutam labore, ac metu agere; nihil acerbius ferebant, quam ad opus adigi vi, minis, plagis: eo maritima fugientes, in syluas, ac solitudines sese eijciebant, quiduis seruituti praeoptantes. Homines autem, quorum peribant lucra, inopiam operarum, nunc armata manu pacatos mancipabant, nunc blanditijs, magnisque pollicitationibus ex latebris, syluisque ad mare peliectos, praecipue legis Dei, caelique, et vita; aeternae praeclara mentione, non secus atque empto iure mancipia, vinctos cogebant in Ergastulis opus facere. Lusitani Reges inde ab initio huic malo salutaribus legum decretis obuiam iere. Sed quid 327 Patres Europaeorum auari tiam coercent cupiditatem satis infraenet, vbi diuina lex parum valet, praesertim ijs in solitudinibus, tamque communi morbo? Patres tamen, qui adhuc soli Religiosorum in Brasilia versabantur, non poterant dissimulare iniuriae grauitatem, atque perniciem: vt qui non solum pro debita Deo, Regibus Lusitanis, Romanoque Pontifici fidelitate, Christianorum arguere vitia, sed etiam remouere impedimenta, 328 Inde calumniis apud nouum Praetorem onerantur. quae Euangelio obijcerentur, debebant. Hinc igitur Europaeorum aduersus eos offensio, et minui lucra, et argui sua crimina dolentium. Stati, vt nouus Praetor aduênit, occupare criminationibus maturant. Aiunt Patres, per speciem religionis, turbare omnium negotia, et concitare familias. In eorum Pagos, vt cuique libitum fuerit, tanquam in asylum perfugium esse. Nemini autem mortalium, tanquam sacrosancti forent, Neophytum eorum Pagorum fas quemquam attingere. Et tamen eos tum frustra laborare ob indolem 329 Praetor re bene cognita Patres tuetur. gentis nequaquam virtutis, ac religionis capacem, tum etiam in sua, vel quorum libeat amicorum commoda sine scrupulo tanquam mancipia exercere. Haec audiens Praetor, quanquam plane falsa intelligebat; tamen rem exploraturus certius, ipsemet quatuor Neophytorum Pagos inuisit, tanta cum animi sui voluptate, vsurpata oculis non humanitate modo gentis; sed etiam insigni religione, cum et precantes, et ad diuinam mensam accumbentes, et in se flagellis desaeuientes vidisset; vt lacrimas dicatur tenêre non potuisse. Itaque et Prouinciali, qui comes ibat, et ipsismet Brasilijs comiter operam suam detulit ad libertatem 330 Lues in Brasiliorum Pagis labores Patrum cumulat. obtinendam, vti strenue praestitit. Cuius praesidio octingenti hoc anno ad hos Pagos se aggregarunt Ethnici. Sed cum Christianorum, tum ipsorum plerosque in vitae fine baptizatos pestiferi rapuere morbi, magna Patribus exercendae caritatis interdiu, noctuque materies non solum diuinis, sed humanis quoque subsidijs opportune suppeditandis: cum ita teter ex affectis corporibus odor
afflaretur; vt multi ea grauitate in languorem soluti collaberentur. Et omnino 331 Patres a Neophytorum ca ritate subleuam tur. Patres succubuissent oneri, nisi strenue ex ipsis Neophytis ij iuuissent, qui participes diuinae mensae fiebant. Hi circumibant Pagum, et si qui confessione, baptismate, vel sacro oleo indigerent, Patribus renunciabant. Hi stipem ad egenorum inopiam subleuandam vicatim emendicabant: ijdem praeparandis aderant 332 Piae supplicationes institu tae ad luem amo liendam. cibis, ligna, aquam aegrotis aduehebant, et quicquid vsus ferebat obibant constanter. Cum vero in dies ingrauesceret malum, indictis supplicationibus, species erat, quae potuisset saxea mollire pectora, misellas videre turbas quam pie supplices in caelum manus tollerent, quanto clamore, vbi ad sanctas Cruces extra Pagum certis statutas locis venerant, Dei, caelitumque auxilium implorarent. Ceterum non breuem, neque caducam Deus praeparabat ijs salutem: tot enim hoc, alijsque superioribus annis absumpti sunt; vt singulari clementia vexationi, ac seruituti sublatos ad inhiantes cupidorum eludendas fauces, videretur 333 Patres calumniis fatigati Pagorum cura deserere cogitant. festinato caelestis Pater in aeternam transferre felicitatem. Iam noui Praetoris patrocinio tutiores erant: tamen ita Patres sermones aduersi fatigarant; vt serio consultarint, Romamque sententias in vtramque partem de Pagorum cura deserenda miserint. Disputabatur ex vna parte congruentius mori ceterae Societatis esse, si cura animarum intermissa temporarijs missionibus Pagi excolerentur. 334 Rationes Romam mittunt. Quod si nequiret fieri sine aliquo damno Brasiliorum; at communioris boni profectus compensatum iri: calumnias vel omnino, vel magna ex parte, traditis Episcopo Ecclesijs, occasuras, simulque inuidiam: eoque fore, vt cum Lusitanis vtilius opera poneretur, et facilius coercerentur intra iustitiae leges. In alteram partem afferebatur experimentum anni millesimi quingentesimi septuagesimiprimi, cum, reuocatis ab Pagis Patribus, sic breui cuncta pessum ierant; vt rursum onus fuerit subeundum. Societati tantum complexae Ethnicorum conuersionem, necessario assumenda quaedam munia nouis in Ecclesijs, quae in veteribus alijs satis idonei administri tractant. Nam promulgare Euangelium, et conscribere in Christi militiam populos, nec deinceps excolere, perinde esse, atque vineam conserere, quam deinde patiare syluescere. Quid? num idcirco tantum adiri periculorum terra, marique, vt paucis negotiatoribus, quibus, si velint capessere, et nota, et aperta via salutis est, oneri sint? Quod si praecipue Euangelij propagatio intendatur, vt vere intenditur; non esse ad id, nisi ea nitendum via, quam tot ab initio annorum experimenta monstrarint. Quid quod ne sermones quidem hominum ea ratione minuerentur? Nam vtrum nam crederent citius euenturum, vt deserti Brasilij posthac tutiores, an opportuniores iniurijs essent? Quandia, inquiebant, alienigenarum cupiditas immodice sese efferet (quod vtinam non semper sit) tandiu libertas gentis periclitabitur. Ergo si nunc nostra sub tutela, Regum munita iussis, tamen abducuntur; quid fiet cum deserti, tanquam praedae, iacebunt in medio Tum vero nos tacebimus, nec ne? En iterum. calumniae, sermones, inuidiae. Si obsistamus eo quoque turbulentius, quo minus ad nos videbitur ea custodia pertinere. Si taceamus quid agas canibus mutis? Cur in Brasilia simus? Cur vectigalibus regijs alamur? Qui Deo, nominique nostro, regiae conscientiae faciamus satis? Non est ergo id paci consulere, sed palam fugere, et labores, et maledicta, et odia, insectationesque hominum propter iustitiam, quibus nihil gloriosius, aut beatius Christi seruis, si quantum in se sit nullam iustam praebeant causam. Recte agere, maleque audire lucrum, et negotiatio nostra hisce in locis est. His, et alijs ex hoc genere in vtramque partem rationibus 335 Euerardus, maturius rem considerandam respondet. disceptabatur. Quibus Pater Generalis respondit, rem magni momenti amplius deliberandam. Coepta interim modeste vrgerent, ac fortiter, cauentes sum mopere, ne studio nimio quempiam, praesertim Capitum, offenderent. Nec probauit Pater Generalis, quod et in Baya, et in Vrbe Fluminis Ianuarij cum Praetoribus 336 Cum Praetori bus non iure, sed modestia certandum: interdum potius iure, quam modestia, ac submissione certassent. Ceterum vtrobique nouorum aduentu Praesidum alium tenêre cursum coepere res. Et in Vrbe Fluminis Ianuarij tum administratoris egregio erga Societatem, et indigenarum conuersionem studio, tum Praefecti Oppidi, deinde, etiam Prouincialis
comitate, ac sancta modestia, non solum recalescere coepit in Brasilijs amor baptismi, sed etiam Ciues reconciliati Collegio sunt.
337 Mexici res. Ab Mexico venit Romam hoc anno Petrus Diaz Procurator Prouinciae laeta nuncians. Ab Archiepiscopo Mexicano, non ad Regem modo, sed ad Pontificem 338 Petrus Diaz Procurator ex Mexico Romam venit cum literis Archiepiscopi honorificis, ad Pon tifiem pro Societate. quoque Gregorium vltro datas in commendationem Societatis literas attulit, in quibus augeri Sociorum numerum postulabat. Id ipsum petijt Prorex, ac nominatim, qui ad Insulas Philippinas mitterentur. Hoc habuit insigne Mexicana Prouincia virtute, vt equidem reor, et gratia apud Deum Prouincialis. Inde ab ortu secundissimis vsa est incrementis, cum pace domestica, et approbatione, ac fructu populi. Sodalitas Beatae Virginis Mexicana Romanae adiuncta est: eique Romana pignus beneuolentiae, ac fraterniratis decem millia granorum piacularium 339 Congregatio B. V. Mexicana Primariae Romanae adiungitur. dono misit. Ferdinandus Suarius, et Ioannes Ferrus duntaxat hoc anno ex Europa soluêre: insigni Dei beneficio peruecti incolumes, cum totam Classem tempestas grauissima iactasset, nauibus quatuor demersis. Quam pacatae res in Hispania noua, tam turbulentae in Peruuia erant: nec vsquam pax, aut quies, nisi in sede Iuliensi, Iam Cusquensis Collegij fundatio plane admissa erat, quam 340 In Peruuia turbantur res. Didaco Sylua mortuo Teresa Orgonia vxor peregit. Iam et Arequipae, et Potosij coepta Collegia, cum contra omnia coorti turbidines. Cusquensi Episcopus, et Clerici, Cathedralis Ecclesiae negotium facessebant ob vicinitatem. Obtinuit tamen ius suum Societas, eoque loco mansit, qui ipso Clericorum Collegio auctore, Ciuitatis Senatus, ac Prorege anno millesimo quingentesimo septuagesimo primo fuerat ei attributus in platea maxima, mire opportuno tum ad exteros, 341 Prorex Societati aduersatur. tum ad indigenas sacramentis, ac verbo diuino pascendos. Grauius Collegia cetera concussa. Prorex totum se Societatis ferens, nescio qua specie inductus, siue doleret, quod Pater Generalis Orepesanum Collegium ab ipso praecipue oblatum cunctaretur excipere, siue in Peruuia vellet, eo pacto ad suscipiendas passim Paraecias adigere; meliore mente, quam consilio, maxima autem Aulicorum quorundam Societati grauissime infestorum incitatus susuris, dudum in Ciuitate 342 Scholas, et Collegia clau dit. Pacis receptum Collegium incolis frequentari prohibebat. At Arequipa, et Potosio, quod ipsius iniussu inchoata erant domicilia, per vim, ac potestatem Socios eiecit. Super haec cum Limae Vniuersitatem constituisset, ad eam frequentandam nonnulla etiam Magistrorum Collegia, nimia in pelliciendis auditoribus 343 Rex omnia in pristinum restituit. sedulitare offensus, iussit prorsus scholas intermitti, quae aliquot annis dum ex Hispania regio iussu restituerentur, non sine iuuentutis incommodo tacuere. Rex non scholas modo Limae, sed Collegia cuncta protinus restituit: valuitque ad firmitatem posteri temporis concussa fuisse primordia. Interim Patres, ne in publicum cederet incommodum priuata vexatio; Socios Arequipae aliquos in Xenedachio collocarunt, qui coepta perurgerent euangelizantium munia. Potosium permisit Prorex reuerti multis conditionum nexibus implicatos Inter cetera, ne aere campano ad diuiua populum conuocarent, aut vllum praeterea signum darent. Panamae tamen statio inchoata hoc tempore ea occasione. In 344 Petrus Michaël nouam sedem fundat. Oceanum illum occidentalem transgressi Piratae Galli, totam maritimam Peruuiae oram habebant infestam. Cum Classe, quam Prorex contra eos misit, Pater Petrus Michael Fontius cum comite profectus, praeter opem allatam Classiarijs, qui feliciter pugnarunt, cum Panamam venisset, Ciuitatis rogatu ad stationem ibi inchoandam substitit.
HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Septimus.
1 Congregatio Procuratorum ad Nou mbrem statuta in posterum. HOC Anno Procuratorum Conuentus Romae habitus est ineunte Nouembri, quod posterioribus annis, ob opportuniratem, obseruatum, ac sancitum est tempus. Vnus defuit Prouinciae Belgicae Procurator, qui Collegijs 2 Gregorius De cimustertius Congregationis impensas pecuniae summa subleuat. partimob tumultus bellicos dissipatis, partim commercijs pestilentia interclusis, legi nequiuerat. Pax, consensio, communisque omnium laetitia in conuentu singularis extitit. Nec quicquam inesse causae visum est, quare Congregatio generalis cogeretur. Pontifex eo tempore eximiam suam benignitatem praestitit non modo admittendis humanissime Patribus; 3 In Collegio Romano numerum Sociorum augeri mandat. sed etiam collata ad impensas idonea pecuniae summa: quam suam prope plusquam paternam pietatem aduersus Collegium Romanum prolixius explicauit. Arcta erat Remae annona, Collegium inopia summa premebat. Claudius Aquauiua, qui in Prouincialatu Romano accersitus Neapoli Ioanni Nicolao successerat, 4 Duo nummorum aureorum millia dono mittit. omnem difficultatem Beatissimo Patri exposuit. Ille non modo opem tam extremis temporibus necessariam tulit; sed et verbis amplissimis Societatem laudans, adhortatur ad numerum augendum: admonens ne metu inopiae retardarentur ab quamplurimis aggregandis, quod talibus auxilijs Christi Ecclesia (ita enim loquebatur) 5 Benedictionem etiam absenti bus per Prouincias imper titur. indigeret: nec sine causa Christua Dominus hanc Societatem tam calamitosis temporibus excitasset. Paulo post, quia increbescebat de pestilentia rumor Genuam depopulante; quo Collegium posset tempestiue sibi ad quemcunque casum necessaria comparare: cum adnumerari bis mille aureorum nummûn iussisset, ac negaret Datarius ea se in promptu habere; addidit vt alicunde, vel 6 Romanum Col. legium, Seminarium, Collegium Germanicum, et Anglicanum coram inuisit. foenori accepta, statim repraesentaret. Nec alimenta tantum praebendo corporibus, sed et alacritatem addendo animis, hanc suam quasi cohortem promouere, foris quidem Pontificia benedictione ad omnes transmissa Prouincias: Romae autem ad commune bonum sua praesentia auctoritatem ei quaerens, studebat. Collegium Romanum, Seminarium, Collegia etiam Germanicum, et Anglicanum inuisit: summe omnia vbique probans. Praecipue laudauit in Germanico 7 Collegium Ger manicum summe laudat. Alumnorum numerum theologorum, qui septuaginta censebantur, ac tota familia centum quinquaginta explebat: additis hoc anno aliquot Hungaris, quorum in fundum Sancti Stephani Templum, cui vulgo a figura Rotundo nomen 8 Hungari additi Collegio Germanico cum Ecclesia, et red ditibus S. Stephani Rotundi. est, cum reditibus suis attribuit. Nec fallebant haec quasi plantaria spem, indulgentiamque Summi Patris. Ex ijs nobiles, ac frugiferae stirpes, iam non solum per Ecclesiae agrum in terra laetissimo prouentu transferebantur; sed etiam felicissime in caelestem paradisum. Nam Ioannes Villarius in Germanico eruditus Collegio, cum Neruiae, qui Dioecesis Leodiensis est Pagus, commissam sibi plebem pasceret doctrina, sacramentisque catholicis; dum redit ab aegro, ad quem 9 Io Villarius Collegii Germanici Alumnus ab Haereticis dum Parochi munus exercet occiditur. diuinissimam Eucharistiam detulerat; in via Haereticis inuadentibus, primum contumelijs vexatus indignissimis, tum ad acriorem religionis iniuriam ad terram afflictus, sacris vestibus, et vasis impie conculcatis, postremo per summam immanitatem trucidatus est. Qui nuncius Romam perlatus iuuenum Germanicorum praestantes animos decoris eiusdem, ac palmae cupidine vehementer succendit. Sed Collegium Anglicanum superiore coeptum anno, hoc vero plane
10 Anglicanum Collegium So cietati coommissum. Societati commissum, Confessorum nobilium, et Martyrum foecunda schola, meretur, vt paulo altius eius origo repetatur. Postquam Elisabetha, Angliae occupato imperio, grassari in Catholicos coepit; permulti nihil ab pietate Anglorum prisca degeneres, iactura patrimonij, et patriae post religionem habita, 11 Eius sundatio nis origo. exulatum in aliena Regna vltro abiere. In his praecipuae nobilitatis, sapientiae, ac virtutis fuit Guilielmus Alanus, qui adiuuapte Audoeno Ludouico Referendario 12 Guilielmus Alanus, adiuuan te Audoeno Ludouico, extorres Anglos congregat in Seminarium Duaci. Apostolico, et Archidiacono Hannoniensi anno millesimo quingentesimo sexagesimooctauo Duaci adolescentes profugos, sparsosque per Academias catholicas colligens, ac stipem vndecunque corrogans, eorum contubernium instituit: in quo non solum ad vitam vbiuis honeste agendam; sed etiam ad auxilium laboranti patriae olim ferendum instruerentur: ne paucis, qui restabant, catholicis pastoribus in Anglia senio, vel iniurijs impiorum consumptis, paulatim religio sancta aboleretur. Inde vsque a principio hanc Nationem, et Societatem singulari caritate Deus coniunxit, vt vehementer piam adeo iuuentutem, tamque honesta causa suis extorrem sedibus adiutam Societas cuperet; et iuuenes Angli mira fiducia, et facilitate Societatis disciplinam sequerentur. Anno tandem millesimo quingentesimo septuagesimoquinto, commendatione in 13 Gregor. XIII. Euerardisuasu centenos aure os in fingulos menses ei Seminario attribuit. primis Patris Euerardi, Gregorius Pontifex centenos in mensem aureos in alimenta Duaceno Seminario addixit. Quo subsidio admodum amplificatum, cum maxime floreret; anno superiore dum cuncta vbique turbantur in Belgio, atque Haeretici praepollent; Alanus transferre suos Alumnos alio coactus, Rhemos in Galliam commigrauit. Eodem tempore Romam profectus Audoenus, cum Summo Pontifice de altero instituendo Romae Seminario egit: quod et propter celebritatem 14 Bellis gliscentibus in Belgio Alanus Seminarium Rhemos transfert in Galliam. sanctae Vrbis, vel ex Anglia adolescentes posset multos pellicere: ad haec propter quietem publicam tutum, propter summum religionis oraculum ad catholicam sobolem, in ipso veluti fonte imbuendam, vero pietatis colore apprime idoneum esset. Opportunitatem ferebat Xenodochium, quod excipiendis Anglorum peregrinis, iam diu in Vrbe stabat sub Diuinissimae Trinitatis, et Sancti 15 Audoenus sua det Pontifici Romae aliud Anglorum Seminarium excitare. Thomae Cantuariensis nomine prope Campum Florae. Nam videbatur longe commodius ad iuuenes alendos verti posse. Pontisex consilium comprobauit, vt qui non solum nomine, et ceteris factis; sed etiam praecipua erga Anglicanam gentem propensione, Apostolica Magni Gregorij decora aemulabatur. Noui Collegij administratione Mauritio KolenoKio attributa, rogatu Moroni Cardinalis 16 Sanctiss. Trini tatis Anglorum Xenodochium in Collegium Anglicanum conuertitur. patroni. Duo e Societate Sacerdotes, qui administrationis seriem, ac domesticae disciplinae formam describant, et collocent, conceduntur Ioannes Paulus Nauarola, et Ferdinandus Capecius: ille vt res ad pietatem, hic ad studia literarum spectantes ordinaret. Hi tum caritate, cura, industriaque sua, tum facilitate, ac virtute iuuenum, tum praecipue diuina aspirante gratia, ita rem gessere; vt cunctos ferme Alumnos perpetuae Societatis disciplinae ardens 17 Collegio paerfi citur Mauritius Koleno Kius. cupido incesserit. Idque ipsum hac Epistola, quam, ad magni illius, et sancti viri gratam memoriam, iuuat hîc ad literam exscribere, a Patre Generali postulauit Alanus. Etsi, inquit, calamus meus apud te iam diu cessauit; tamen animus meus, et corda meorum apud communem Dominum, pro te, lectissimoque 18 Io. Paulum Na uarola, et Ferdinandus Capesius domesticae disciplinae formam instituunt. grege tuo non silent vnquam. Cum enim in his diuturni exilij, et difficillimorum temporum continuis calamitatibus omnibus facti simus per Christum debitores; vestrae tamen Sanctae Societatis in nostros homines merita, ceterorum officijs vniuersis antiquiora, gratiora, ac sane salutariora semper extiterunt. Meministi etenim, Colendissime vir, nisi forsan (quod facile crediderim) alijs ate, tuisque praestiti beneficij christiane obliuisceris: alioquin in Belgio tum 19 Honoriticae A. lani literae ab Euerardo postulantes, vt Collegii Angli cani curam suscipiat: degens, et exules Anglos summopere complectens, meminisse posses (et ego, lubens sane recordor) iam tum ab initio desolationis nostrae, plerosque ab illa perditione ereptos, vel in sacrum Ordinem vestrum receptos, vel Ecclesiae Matri vestrorum studio, ac opera restitutos: vel sequentibus deinde annis Louanij primum, tum Duaci, tandem etiam Romae consilio, caritate, consolatione, auctoritateque in primis vestra suisse seruatos. Vt de hoc quantulocumque agri
dominici relicto semine post Deum, ac Sanctissimum Patrem Gregorium, eiusque summos ministros, vobis patria nostra, si quam vnquam habituri sumus, primas gratias debere videatur. Inter cetera tamen recentissimum est istud, et plane singulare priora omnia beneficia vestra complectens, quod ad nostrorum istic studiosorum institutionem non ita pridem ex Societate, alioquin varijs caritatis muneribus occupatissima, homines commodissimos concesseritis. De quo cum multa mihi domum ad me nuper rediens Gregorius Martinus meus iucunde narrauerit, plurimaque laete, ac libenter ex Vrbe Reuerendus Dominus Archidiaconus Audoenus, et ij ipsi, ad quos haec felicitas maxime pertinet, saepe ad me scribant; ego, qui nihil in Orbe illorum iuuertum salute, et sancta educatione carius habeam, intimum de Reuerendissimae Paternitatis Tuae beneficio ipsis praestito, animi mei gaudium celare non potui. Equidem, mi Pater, quoad in hoc seculari, quo viuimus statu, fieri potuit, et licuit, dedi operam semper, vt nostri non alijs, quam vestris studijs, institutis, moribus, quibus nihil est hodie, vel ad doctrinam expeditius, vel ad pietatem sincerius, vel quod maxime nunc requirimus ad zelum lucrandarum animarum accommodatius, praecipue imbuerentur. Et illi ipsi, nescio qua animi inductione, sed diuinitus, vt interpretor, indita longe lubentissime vestra vbique et gymnasia consectati sunt, et mores imitati. Ad quam rem non quantum optauimus, sed quantum consequi tum potuimus, vicina nobis saepe Collegia vestra commoditatem praebuerunt. Sed nunc, cum id sit a Deo nobis per suam sanctitatem tributum, vt in illo Ecclesiae, ac Orbis principe loco, Collegium habeamus, et per tuam pietatem porro concessum, vt id hactenus vestrorum opera, atque prudentia guberneter, et instituatur; omnia sane mihi, meisque in Christo donata sunt. Neque aliud desideramus, quam vt eius istic, nostrique hîc Collegij, totiusque gentis nostrae causa, sua gratia, et auctoritate apud Sanctissimum Dominum Nostrum continuo fiat commendatior: atque vt hoc tuum etiam, Patrumque beneficium diuturnum esse velis: vt velis autem (mi Domine Colendissime) Alauns omnibus vitae suae officijs filius, et famulus tuus, tuorumque sincerus amator per Christum rogat, vel Respublica pocius, ac Patria nostra rogat: illiusque caritatis, et solicitudinis, quam in omnes gentes christianas, ac barbaras geris, partem aliquam supplex postulat. Nec repellas iustissima petentes, Pater: et qui per tuos apud extremos Indos, oues Christo colligis; perditam ouem Britannicam nobiscum quaerere ne dedigneris. Si onus est; Christi onus est: qui et augebit vires vt possitis, et caritatem vt velitis ferre. Et quicquid sit, omnium nostrorum, qui vbique gentium sunt, exulum precibus, operis, oblationibus tolerabilius fiet. Quo loco nunc Orbis christianus (Sapientissime vir) sit, et quantopere nitendum sit, ne impiorum hominum conspiratione, et scelerata diligentia fides, et religio prorsus pereant, nemo te melius videt, aut magis curat. Nec sunt multi, cum armis, et potentia iam pridem aduersarij propter peccata nostra superiores esse videantur; qui non iam labentibus, sed ruentibus rebus, itaut vos, succurrere velint, aut possint. Habetis nunc optimas, ac maximas rei bene gerendae occasiones: talem Pontificem, qualem fortassis sequentia tempora non dabunt, diuinitus certe his Ecclesiae calamitatibus concessum nobis: et ita rebus humanis, his maxime institutis Seminarijs consulentem; vt nesciam, an vlla alia aeque expedita ratione religioni succurri queat. Sub tali Patre, et Pastore vobis, mihi, omnibusque zelum Dei habentibus, niti, laborare, instare, vrgere, facere, pati, mori pro communi fide periucundum esse debet. Sed indignitas horum temporum, gentisque meae, longa, et coacta calamitas, ac meorum amor effecerunt, vt maximarum occupationum tuarum oblitus tam multa non necessaria Tuae Reuerendissimae Paternitati dixerim, cum sciam tuam pietatem haec omnia videre, et multo plura facere, quam ego desiderare, aut postulare ausim. Christus ergo Iesus Tuam Reuerendissimam Paternitatem diutissime Ecclesiae, suis nostrisque seruet incolumen, ac dignetur nostram paruitatem suorum sanctiffimis sacrificijs commendare, in primisque Reuerendum Patrem Dominum Oliuerium
a me multum salutare. Rhemis Septimo Kalendas Nouembris millesimo quingentesimo septuagesimooctauo, Addictissimus seruus Guilielmus Alanus.
20 Euerardus o. nus Collegii Anglicani suscipere renuit Haec cum scripsisset Alanus, tamen Euerardus Societati tam multis Romae oneribus pressae, ne nouum adderet, quanquam Anglis omnibus perinuitis, Patres reuocauit: ac Nauarolam Senas Rectorem misit. Sed rem Deus, vt sunt viae eius admirandae, inopinato modo confecit. Mauritius Collegio praepositus, 21 Patre ex Anglia reuocat. etsi vir erat bonus, nec alienus a literis, idemque prudens, vt Regionae Mariae temporibus in Anglia Episcopali curae par iudicatus fuisset, vnus tamen cum esset, et multum iam aetate prouectus, neque vnquam in eiusmodi procuratione 22 Mauritius An glis Alumnis non satisfacit. versatus; nequiuit satis, aut voluntati facere, aut necessitati Alumnorum. Accedebat eius origo ex ea Britanniae parte, quae antiquos Britannos ab Anglis victos olim exceperat, quaeque ex ijs hodie Cambrobritannia, seu VV allia dicitur. Nam cum inter hosce VV allos, verosque Anglos, vt diuersorum populorum posteros, ex antiquae praesertim aemulationis memoria, vt fit, nascantur dissidia, muliae coeperunt querelae, ac suspiciones existere de non recta, aequabilique administratione, tanquam VV alli melius, quam Angli tractarentur. Eoque processit offensio; vt Angli vniuersi numero tres et triginta, com pauci reliqui essent VV alli, flagitare institerint, regimen vt Collegij ad Societatem deferretur. 23 Angli Alumni administratio nem Collegii demandari So cietati postulant. Eam et numero, et facultate Magistrorum, ac ceterorum, qui gubernarent, item peritia iuuentutis regendae, et notitia propositi Seminario finis, aptissimam esse. Gratia super haec, atque auctoritate tum apud Pontificem, tum apud alios posse Collegio plurimum commodare. Hoc certamen tanto ardore animorum coeptant; vt curam non solum Audoeno, qui pro Mauritio laborabat, sed etiam Patri Euerardo nouum onus reformidanti, inijcerent. Itaque varijs modis nunc suasionibus, nunc obiurgationibus, ac minis, modo cum vniuersis, 24 Cardinalis Mo ronus iubet Pontificis nomine Alumnos vel subesse Mauritio, vel Collegio discedere modo cum singulis certatum est, vt quiescerent. Vbi nil procedit, Cardinalis Moronus, simul vt Patri Euerardo indulgeret, simul vt Mauritium iam diu sibi cognitum tueretur, simul denique ne videretur iuuenili factione victus; Pontifici persuadet, vt reiectis tandem libellis, quos per Blanchettum Pontificium Cubicularium ipsis fauentem Angli frequenter offerebant, iuberet vel Mauritio subesse, vel Collegio excedere. Quod cum iussisset denunciari Pontifex; eodem die sub initium Quadragesimae Collegio abeunt vniuersi. Iamque 25 Alumni denum ciatione audi ta e Collegio discedunt. se comparabant ad iter magno populi sensu: qui, Concionatoribus vbique fere e suggestis eorum inopiam commendantibus, stipem haud grauate conferebat. Et sane erant inter eos expectationis magnae adolescentes nonnulli etiam Sacerdotes, eo vitae proposito, vt in Angliam reuersi Haereticorum furori vitas 26 Pontifex reuo. cat, honorifice ad Collegium remittit, et ad ministrationem Societati tradit. suas obiectarent. Rebus in hasce redactis angustias, rem Pontifex cognoscit. Commouentur visccra Sanctissimi Patris. Aduocat ad sese eiectos, consolatur, iubet ad Collegium honorifice reduci, administrationem sine mora a Societate suscipi. Tum Commissarij Pontificij in Collegium veniunt, vt omnes, qui deinceps in eam familiam admitterentur, iurarent sese sacros ordines suscepturos, ac decursis literarum studijs ad Catholicam fidem proseminandam in Angliam reuersuros. 27 Adiguntur iurare se reditu ros in Angliam absolutis studiis. Atque ecce tibi mira vicissitudo: iurare soli illi abnuerunt, qui in Collegio remanserant, ac Pontificis iussu eiectiomnes. Primus e Societate Alphonsus Agazarius Collegij administratione suscepta, non tantum in formam perfectam rectae institutae familiae perduxit, sed aedifieijs etiam, ac vectigalibus satis 28 Renuunt iura re quiin Colle gio remanserant, et Pontificis iussu eiectisunt fundatum reliquit, Gregorij Pontificjs liberalitate, qui, praeter trecentos aureos in mensem, quos ex aerario Apostolico dum vixit persoluit, etiam Abbatiam Sancti Sabini in Placentina Ciuitate trium ferme millium aureorum censum ferentem attribuit. Primis autem illis initijs cum valitura plurjmum putaretur Alani praesentia ad Seminaria inter se Romanum, ac Rhemense certa ratione 29 Alphonsus Aga zarius primus Anglicani Col legii Rector. copulanda, ordinandasque missiones, curarunt Patres apud Pontificem, vt illum Romam accerseret. Quod Pontifex fecit libenter, vt qui plurimum ei viro tribuebat. Porro quanquam peraegre nouum onus Societas subierat, tamen ita respondit adolescentium bonitas excolentium votis; vt abunde laborum
30 Pontificis liberalitas in Collegium An glicanum. molestiam compensaret. Namque vt omittam cetera pietatis studia, Sacramentorum frequentem vsum, vitam innocentissimam, quae alibi erant Sodalitatum Beatae Virginis inter lectos adolescentes exercitationes, eas cuncti obibant pariter Angli alumni: plerique exercitijs spiritualibus interiorem pietatis hauriebant 31 Alanus a Pon tifice Romam vocatur. notitiam, ac sensum: vniuersi ardebant iuuandae patriae incredibili studio. Quare eo cogitationes, eo sermones eorum ferebantur, vt vel de literis, vel de ratione subleuandi religionem oppressam, vel de martyrio fortiter subeundo loquerentur: 32 Collegii Angli cani progressus. affirmantes Sancti Gregorij de ea gente Elogium potius Angelos vocari debere, quam Anglos. Aduênit deinde Alanus, qui omnes, tametsi ardentes, hortatu, auctoritate, exemplo suo acrius inflammauit. Atque inter cetera, quae dum ille fuit Romae, in emolumentum religionis curata sunt; illud fuit maximum, 33 Alanus Romam venit, et Colle gium promouet vt in Angliam aliqui e Societate mitterentur, quod fuse anno proximo referetur. Interim ad Vrbis ipsius augendam sanctitatem duo praeclara opera Pater Ioannes Tellerius magno labore suo perduxit ad exitum: quorum altero 34 Io. Tellerius si gnum ad orandum pro defunctis in Vrbe instituit. carcere detentos viuos, altero mortuos iuuaret. Fidelium animas Purgatorio inclusas carcere quo iuuaret; dedit operam, vt vesperi, post Salutationis Angelicae signum, certo tinnitu homines ad faciendas pro ijs preces inuitarentur. Singulos conuênit Parochos, remque tam salutarem, ac piam studiose commendans, vt nomen in eam rem darent, perpulit. Tum vbi in libello omnium collegit 35 Idem Societatem Caritatis in stituit quae carcere detentorum cau sas susciperet nomina, ad Pontificem pertulit, qui opere delectatus, certis etiam Indulgentijs vltro promouit. Sudandum amplius in viuorum commoda fuit: non tamen requieuit, donec nouam Sodalitatem admodum frequentem honest issimis Viris instituit, qui leuandam vinctorum inopiam, causas expediendas, curandos morbos, et alias necessitates tollendas susciperent. Hoc quoque opere laetatus Pontifex, tum Indulgentijs, tum Archiconfraternitatis titulo Sodalitatem ornauit, potestate facta, vt ijs in quamuis custodiam pateret aditus. Haec est Sodalitas, quae nomen a Caritate gerens, sane vtilitates miseris hominibus attulit, affertque immensas, et plurimas. Hique fuere postremi laborum Patris Tellerij, qui iamdudum viribus in proximorum, maximeque calamitosorum leuamentum 36 Tellerii mors, et laudes. exhaustis, quintodecimo Kalendas Octobris domi Professorum occubuit. Erat natione Gallus, et Nobilis, vir vere sitiens animarum, et nunquam satur laborum, vias omnes tentans, experiensque, quo plurimos Christo lucrifaceret. In eaque re non vigilantiae modo, ac sedulitatis; sed etiam dexteritatis, ac felicitatis rarae. Admirationem augebat robur spiritus, intabescente sensim corpusculo, vt omnes admirarentur, quemadmodum posset se ipse, ne dum tot labores sustinere. Denique ingentem cunctis domesticis pariter, atque externis relinquens moerorem, vita non tam morte erepta, quam caritate consumpta, eo migrauit, quo non solum praeclara merita, sed modo quodam 37 Senis modestus adolescens in scena perso nam non modestam sustinere recusat. sese paulatim praemiserat. Illustre exemplum dedit Senis adolescens Collegij auditor: qui cum diu reluctatus nequisset tandem effugere, quo minus Comaediae partes quasdam agendas susciperet; tum ceterae actionis languore, et affectato frigore satis ostendit, inuitum se eam personam sustinere. Tum vero vbi ad locum ventum est paulo a verecundia christiana alieniorem; plane obmutuit: cumque primo suggerendo, si forte memoria defecisset, deinde obiurgationibus incitaretur ad prosequendum; respondit sibi quidem adesse memoriam, sed credere gratius facturum spectatoribus, si ipse christianus adolescens in tanto Christianorum numero virorum, ac feminarum nobilium, quae non deceret audiri, non promeret. Varius inde rumor, et animorum sensus: fabulam qui dabant, indignari, ac fremere: auditorum plerique nouo spectaculo plausum dare: neque eadem erga Patres animprum commotio, qui habebantur eius rei, perturbatique spectaculi auctores. Parens in primis adolescentis dolere, frustra conatus eum rursus, cum fabula reponeretur, ad agendum compellere: nam fuga sese subduxit. Sed mox, vbi dies perturbationem sedauit, filij sapientiam, ac virtutem maiorem sua cognoscens, vt iterum reciperetur in disciplinam ad Collegium supplex accessit. Neapoli domus Professorum, quae iam diu erat in optatis,
38 Neapoli Domus Professa fundatur. tum ad copiosam messen tam frequentis Vrbis maiore operarum numero et conatu legendam, tum ad Collegij leuamentum coepta hoc anno. Claudius Aquauiua, antequam Romam accerseretur, pro nota Neapolitanorum liberalitate in pijs, vbi inchoata sunt, prouehendis, audendum ratus, et admoueudam operi manum; aedes, quae in praesentia non malae ad manum erant, prope 39 Io. Nicolausde Notariis eius Praepofitus. Sedem Nidi, interim dum meliorum facultas offerretur, emendas censuit. Eo traductis professis, Ioannes Nicolaus de Notarijs praepositus, qui Romanam Prouinciam rexerat, Prouinciae autem Neapolitanae Pater Alfonsus Scariglia praefectus est. Dum Patres noua in domo Professorum opera expeditius tractant; 40 Alfonsus Scariglia Prouinciae Neapolitanae praeficitur additrus Collegis est feruor, vt festis diebus per fora, et compita dispersi ad confessionem, et odium peccatorum turbam popularem adhortarentur. Quae munera annis deinceps consequentibus incredibili successu retenta. Domus autem 41 Nostri per fora concionantur Aletij coepta in Collegium versa est, Raphaele Staiuano census annuos tribuente: quos cum initio cunctaretur recipere Euerardus, ne forte Aletinos offenderet; cuncti fere Nobiles priuatim, ac publice datis literis, vehementer vt reciperet 42 Raphael Staiuanus fundat Collegium Aletinum. flagitarunt. Anno insequenti tres literarum apertae Scholae, plausu, fructuque votis omnium pari. Neapolitanam Prouinciam sub anni finem Carolus Regius ex Procuratorum conueotu in Siciliam rediens inspectare iussus est. Ad visendam Mediolanensem, absoluta Romanae recognitione, Sebastianus Morales 43 Carolus Regius Neapolitanam Prouinciam visitat. est missus. Et erant res eius Prouinciae nonnihil afflictae. Genuense Collegium inter pestilentiam, ac famem, quae Ciuitatem vniuersam miserrimis modis exercuere, conflictabatur. Qua in calamitate suam Respublica, et viri locupletiores exercuere pietatem. Socij et consilio, et opera praesto fuere. Magistratu 44 Sebastianus Morales Mediolanensem. postulante ad Nosocomium morbidorum missus Pater Ioannes Augustinus Andora: qui tanto ardore, gaudioque perrexit; vt admirationem omnibus commoueret: tamque effuse in miserorum se impendit obsequia; vt tertio die 45 Genua peste, ac fame laborat. hausta ex contactu morte, sui grauissimo relicto desiderio, extinctus sit. Inualescente malo certae per Vrbem destinatae aedes, in quibus diuersarentur Religiosi ad audiendas pestilentium confessiones expositi. Et Patres ad faciendum alijs 46 Io Augustinus Andora ad iu uandos morbi dos missus mo ritur. exemplo animum, vnam sibi delegere in Vrbis parte grauissima. Quare duo Sacerdotes Iulius Palmerius, et Ioannes Martinius, qui ibi summis precibus, vt collocarentur impetrauerant, citius mense ambo perculsi cecidere. Nec modo Ciuibus, sed etiam exteris opera fideliter nauata est: magnoque in primis militum Hispanorum numero, quos ab maritima vexatione in tempestate saeuissima 47 Iulius Palmerius, et Io. Mar tinius in audiendis peste infectorum confessionibus oc cumbunt. morbi laetiferi corripuerant. Inuasit postremo et Collegium lues, duosque Fratres extinxit. Ceterorum parti ad perfugium singulari humanitate Siluester Cataneus suburbanum suum concessit, sacello ibi propterea extructo, nec sine magno impendio ad Religiosorum commoda domicilio exornato. Mediolani Societatem haud paulo magis metuenda peste Satan ambibat. Suborta inter Gubernatorem, et sanctum Archiepiscopum Borromaeum de iure administrationis 48 Pestis Collegium inuadit. controuersia, vti Ciuitas, ita Patrum quidam diuisi in partes sunt. Ea est populi conditio, vt quae seueriora sunt, admiretur facta, dum fiunt oderit: quia virtus 49 Siluester Cata neus suburbanum suum Pa tribus concedit experimento insuauior est, sed fructu dulcissima, tum cum operis difficultate, quae ingrata est, praeterlapsa, pura manet honesti facies. Ita plerique integerrimum Cardinalis zelum ferre non poterant. Et quia plurimum cum aliorum Patrum, tum maxime Patris Francisci Adorni opera vtebatur; serpebat rumor, 50 Mediolani Sanctus Carolus, et Gubernator in contentionem veniunt. pleraque eius consilia, et facta ab Societatis hominibus proficisci. Inde fiebat, vt quo liberior est in imbecilliores inuidia, eo grauior in Societatem ingrueret. Eam ob rem Prouincialis Peruscus parcius existimabat vtendum Cardinalis benignitate. Adornus vero vel nutus Sanctissimi Antistitis praeuertendos. Eaque diuersitas sententiarum manabat ad membra. Accessit incomsideratus cuiusdam 51 Inde etiam in ter Nostros or ta dissensio. Concionatoris e Nostris ardor, quem quod e suggestu Gubernatori fauere, et Cardinalis acta visus est perstringere; is concione interdictum, imminuti iuris Ecclesiastici reum fecit. Quae res apud populum quidem, ac Nobilitatem Societati gratiam quaesiuit, sed Euerardus Generalis acerbissime tulit. Romam
52 Noster Concio nator inconsi derate loquens placet populo non Euerardo qui eum Romam vocat. causa transfertur, et Concionator accitur: cui ne qua in Ordinem vniuersum labes manaret; Praepositi quaestionibus fidei domesticam custodiam permiêre. Anceps erat negotium, nec audebant Patres vrgere Cardinalis optimi, deque Societate optime meriti verecundia: tamen pro culpae leuitate, cum in doctrina nihil, sed tantum in prudentia quiddam peccatum esset; breui confectum: iussuque Euerardi Claudius Prouincialis ad Sanctum Antistitem (cum per eos 53 Concionator a S. Carolo sup plex veniam petit. dies Romam venisset) ipsummet Concionatorem perduxit, quem Cardinalis erroris suppliciter petentem veniam christiana excepit indulgentia. Ita odiosis simae causae feliciter finis impositus, detersa omni animorum amaritudine. Hoc enim dissidiorum inter bonos Ingenium est, vt exerceant, non minuant caritatem. 54 S. Carolus non solum reconciliatur, verum etiam beneuo lentiae signa in Societatem pro fert. Quin optimus Cardinalis cum eandem beneuolentiae significationem erga Societatem prae se semper tulisset, et hoc proprie anno primum Mediolani, quo die Sancti Fidelis Templum apertum est, post sacrum in eo magnifice factum, conuiua se Patribus, cum suorum honestissimis, commodato, deinde Romae post adita perbenigne cetera Societatis domicilia, Collegij cohonestata mensa, illud addidit beneficium, quod iamdudum petebatur, vt Seminarij Mediolanensis 55 Petrus Regius et Io Leonius ex Taurinensi Collegio in Valle Perosae mit untur. procuratione Societatem exoneraret. Hoc igitur rerum Mediolanensium statu peropportunus, ad fibras omnes elidendas domesticae dissensionis, aduentus Sebastiani Moralis Visitatoris fuit. E Taurinensi Collegio in Vallem Perosae Petrus Regius, et Ioannes Leonius Sacerdotes, Ducis Sabaudi postulatu, missi egregios peperere fructus. Iuuit populi studia liberatus sub primum aduentum ab vexatione Daemonis Energumenus. Quo facto cum vehementer commota 56 Energumenum liberant. gens oculos ad veritatem intenderet, erroris ministros acris cura incessit. Itaque ad consuetas fraudes conuersi, illustrem de Patrum sanctimonia sparsam 57 Haereticorum Ministri calumniam Patribus imponunt. opinionem vt infuscarent; duas inducunt feminas, quae violatas se ab ijs, voluntariam publice ad Templi fores subeundo poenam, vt ibi mos est, profiterentur. Sed vt in Sancti Athanasij calumniatores, ita hîc in ipsos fraudis architectos fraus vertit. Quippe interrogatae diligenter a Praetore feminae, nec multum 58 Patrum innocentia a perte probatur. versatae, plane confessae sunt sese a Ministris subornatas: neque eos Patres, quos criminabantur, vllo modo sibi notos, aut vnquam conspectos. Quo factum est, vt nihil offecerit messis vbertati calumnia.
Interim in Sueciae expeditionis successu animi erant plerorumque intenti. 59 Posseumus in Sueciamreuer titur multos catholicos libros eo inuehens. Nam Posseuinus Romam superiore anno, vti tum demonstraui, reuersus, rebus diligenter peractis, rursus in Sueciam Pontificis iussu iter intendit, magnam vim catholicorum librorum, quos vbique sereret, secum vehens: acceptisque a Pontifice literis, cum ad alios ex itinere Principes tum ad Regem Suecum, per quas hortabatur, vt fidenter, et aperte religionis causam susciperet, prudentia carnis posthabita, quae saepe inimica est Deo: Diuinam haud dubie opem 60 Literas Ponti ficis ad Princi pes ex itinere et ad Regem Sue ciae defert. in promptu fore, et piurimum catholicos Principes gauisuros. Quare, quos sibi Deus commendasset populos, eos ad verum cultum traduceret: ac trium Regnorum coronis, quartam hanc pretiosissimam adderet. Dedit et ad Reginam literas Pontifex consolans, hortansque, vt filios in religione sancta enutriens, 61 Tum ad Reginam. ab eorum diligentissime arceret vsu, quorum pestifer sermo serpit, vt cancer. Principi quoque Sigismundo benignissime respondens, de pietare gratulabatur: quem tanquam filium carissimum complectens, commendabat plurimum, bonaque 62 Tum ad Sigismundum Prin cipem. caelestis auxilij spe complebat. Supererat adhuc in ea vastitate, horridaque haeresum sylua, quasi floridus, et conciusus hortulus, Coenobium Virginum Vastenis in Vestrogothia; et ad has Sanctissimus Pater literas, et mandata Posseuino 63 Tum ad Moni ales Vastenen fis Monasterii. dedit. Addidit plenam indulgentiam ijs, qui redirent ad sanctae Ecclesiae complexum, in diem, quo arbitratu suo electo, de peccatis rite confessi communicarent. Alijs nem fidelibus ad annos viginti proximos eandem concessit quater in anno in praecipuis festis. Inter cetera retulerat Posseuinus Pontisici Cracouiae in Vrbe regia Poloniae pietatem catholicam summum adire discrimen: quam ob rem iussu Pontificis in eam expeditionem par Sacerdotum eximium destinauit Aloysium Odescalcum nobilem Nouocomensem, qui bis
64 Aloysius Odescalcus, et Basilius Cirinus Pontificis iussu mittuntur in Craconiam philosophiam vniuersam Romae exposuerat, et Basilium Cerinum, qui biennium Theologiam Louanij tradiderat: cum his, et duobus praeterea Collegij Germanici Sacerdotibus alumnis Ioanne Ardolfo, et Nicolao Milonio, quorum opera in Suecia vteretur, discessit, itinere ita instituto vt christianae virtutis vestigia, et doctrinae caelestis semina vbique relinqueret. Ineunte Februario 65 Io. Ardolfus, et Nicolaus Milonius Collegii Germanici alumni Posseuinum in Sueciam co mitantur. in Bauariam Monachium venit, redditisque Alberto Duci a Pontifice literis, duo institit suadere, alterum vt ex vltimis ditionis suae finibus adolescentes euocaret, quos deinde recte institutos, tanquam viuas, et animatas arces in ijs finibus collocaret, non modo ad intercludendum impietati aditum, sed etiam ad pietatem in loca finitima propagandam. Idque quo pronius effici posset; iuberet tertio saltem quoque anno descripta sibi afferri nomina adolescentium, ex quibus idonei legerentur: magnam vel inde gratiam collecturus apud populares, 66 Posseuinus Mo nachium venit, et cum Ba uariae Duce multa in religionis bonum tractat. quod, tanquam sedulus Pater familiam recognoscens, paternam illorum curam praeseferret. Deinde suasit, vt cum in Germaniae plagis, quas haeresis arripuit, Lutheri, aliorumque similis corruptelae libri in hospitiorum hypocaustis passim prostent, ad externos quoque sensim eâdem lue inficiendos; ipse contra per Bauariam sacra volumina, pias in Euangelia homilias, vitas Sanctorum in publicis diuersorijs proponi iuberet, quae Germanis vltro citroque commeantibus esca salubris essent. Coepit agere et de Augusto Saxonum Duce ad Ecclesiae gremium inuitando: sed ad ea respondit Albertus rem frustra tentari. Se paulo ante in Ratisbonensi conuentu solum cum solo serio egisse super ea re: at Saxonem fatentem prope palam erratum, dixisse vlterius iam fuisse processum, quam vt esset receptui locus. Adeo miseri mortales videntes, volentesque 67 Rheni Comes insidias Posse uino parat. se ipsi priuant sempiternis bonis, ne inania, et caduca in periculum dent. Monachio Pragam Posseuinum tendentem magno periculo Deus exemit. Georgius Rheni Comes, ac Sueciae Regis affinis, cum ad Caesarem peracerbas literas scripsisset, conquestus nescio quos ire, et redire in Sueciam, vt Regem illum 68 Episcopus Ros sensis non Pos seuinus in eas insidias incidit. ab Euangelio deducerent; exploratores constituerat, qui Posseuinum, et Socios interciperent. Ecce autem sub id tempus, quo Posseuinus iter habebat, Episcorpus Rossensis Scotus, dum Caesar in Galliam redit, intercipitur, quasi is esset, qui Suecam rem tractaret, eoque pacto Posseuinus elapsus Pilsnam venit claram Boemiae Ciuitatem, quae nunquam Vssitico errori, nec Ducis Ferdinandi tempore 69 Pilsnensis Ciuitas incorruptam fidem seruauit. rebellium quorundam coniurationi subscripsit. Hâc superiore anno cum Posseuinus transiret, acceperat a Senatu Pilsnensi literas ad Pontificem, ab eoque referebat responsa, aliasque praeterea literas tum proprias Senatui separatim, ac Ciuibus, tum communes, quibus Summus Pontifex Ciuitatem sub perpetuum 70 Literae Pontificis Pislnenses magna religio ne suscipiunt. Diui Petri patrocinium accipiebat. His literis Boemiae versis, et publice recitatis, admoniti Ciues a Patre de sanctae Sedis beneficio, et ad constantiam in religione catholica, quam adhuc praestiterant, incitati; communi gratulatione decernunt, vt is dies, quo literas a Summo Domino accepissent, anniuersaria 71 Posseuinus cum commendatitiis Caesaris literis Olomucium venit. celebritate festus esset: tum vt publica supplicatione gratijs actis Deo in aede principe monumentum suscepti patrocinij, ac Pontificiae benignitatis aureis literis poneretur. His Pilsnae gestis inter magna pericula ex aquis late stagnantibus ipsa sub cineralia Pragam ventum est, inde Olomucium commendatitijs literis a Caesare impetratis. Suaserat Pontifici Maximo Posseuinus, ad restituendam religionem in Sueciae Regnis, duo instituenda Seminaria, alterum Olomucjj, alterum Bransbergae. Haec quia statim e Suecia nauigantibus occurrit, vicinitate ipsa commoditatem habebat. Olomucium vero secessu, vt eo mitterentur, si quos 72 Olomucense Seminarium instituitur. longius a patria abesse oporteret. Gauisi sunt Olomucienses eam praecipue a Romano Pontifice lectam suae benignitatis sedem. Conductae illico aedes, et formari coepta familia, in quam Alumnis e Suecia, Gothia, Vandalia, Noruegia, 73 Ad quid tene rentur in illud ingressuri. Dania, Prussia, Liuonia, Moscouia, et Hungaria liceret admitti, nulla vitae certa ratione, sed tantum restitutione impensarum iniuncta, si quando a recta fide deficerent. Domestica disciplina ad Collegij in Vrbe Germanici formam temperata. Inchoato Olomucij Seminario Cracouiam ad ponendam ibi Societatis
74 P. Posseuinus Cracouiam venit ad sedem stabiliendam. stationem quinque dierum itinere perrexere. Regia Vrbs est Cracouia in minori Polonia ad caput Vistulae sita, frequens, et opulenta praecipue salis fodinis. Ceterum eo statu rerum, sicut modo significaui, vt Religio valde periclitaretur, nec locus in ea fore Societati magnis sine turbis videbatur. Sed vbi mature consultum est, proque Deo sincere geritur res; ipse audentes protegit, prouehitque. Aloysius, et Basilius apud Thomam Plazam Diui Thomae parochum 75 Aloyfius, et Ba silius Cracouiae laboraturi a Pontisice aluntur. relicti, statim coeperunt conciones habere latine, suffragante ipso Quadragesimae tempore, Gregorij Pontificis liberalitate nullis comprehensa terminis suppeditante in victum. Magnae fuere initio difficultates: reque lentius procedente, vt mox referam, Odescalcus ad laetiorem translatus est messem in Transyluaniam, Cirino cum Sacerdote Polono stationem eam tuente. Posseuinus 76 Odescalcus in Transiluaniam transit Cirinus Cracouiae per manet. paucis diebus ordinandae stationi Cracouiae exactis, ad eamque Cracouiensis Antistitis auctoritate confirmandam, ad quem habebat a Pontifice literas, Ilzam profectus, tum Varsauiae cum Regina, et Nuncio Pontificio mandata exequutus per Vistulam secundo cursu Gedanum, inde Bransbergam venit. Hîc 77 Posseuinus Var sauiae cum Regi na, ac Nuncio mandata Pon tificis exequitur. ordinando Seminario viris idoneis praepositis ad Stephanum Regem Vilnam excurrit, magno sane operae pretio tum ob alia bene gesta, tum ob pestilentem Volani librum in tempore oppressum. Is Caluinismum per Poloniam spargens aduersus Franciscum Turrianum, et Petrum Scargam, a quibus ante fuerat refutatus, volumen nouum ediderat, eo pestilentius, quod tum emissum, cum 78 Bransbergae Seminarium instituit. Poloni Dynastae Vilnam belli causa, quod contra Moscum Rex apparabat, confluerent, curiosis rerum nouarum ingenijs dira pestis insinuabatur. Et Volanus quorundam patrocinio potentum nixus ipsum Regem, cui librum inscripserat, omni ratione captabat. Ergo cum properato opus esset, Posseuinus prolixam 79 Vilnae Stephanum Regem adit et contra Volanum se opponit. ad Stephanum epistolam scripsit, quae varias in linguas tum versa, tandem latine edita est cum eius Moscouia. Ea epistola Rex perlecta, iussit in Volanum inquiri, librum supprimi, pollicitus si ad suas veniret manus, confestim in ignem iacturum. At vnus e primarijs Secretarijs, quem iam prope pestifer afflatus corruperat, 80 Antistes Colle gij fundator Posseuinum discessurum in Sue ciam benedictionibus, et gratijs cumulat. plane ex epistola ea salutem hausit. Insignem erga Posseuinum tum ceteri prae se tulere benignitatem, tum maxime venerandus Antistes Collegij fundator Valerianus. Is plenus dierum bonorum, et podagra decumbens, a discessuro Patre salutatus, iussit hominem genua ante lectum ponere, tum productam paginam, quam singularibus benedictionibus impleuerat, super eius verticem recitat: quibus precationibus adiutum se Posseuinus in viae periculia, ac difficultatibus, quae in Suecia excepere multum existimauit. Bonus autem Antistes 81 Antistitis eius dem mors. supremo huius anni die obdormiuit in Domino, Collegium satis constabilitum, et priuilegijs Academiae a Rege, et Pontifice hoc eodem anno ornatum relinquens. In Cathedrali Templo conditus est, magnifico sunere ab Gymnasij auditoribus 82 Posseuinus Bransbergae Alumnos in Seminario col locat. cohonestatus. At Posseuinus Bransbergam reuersus iam paratum instrumen tum inueniens, Seminario initium fecit: in quo prae ceteris etiam quidam e Sancti Francisci Ordine (quos Bernardinos ibi nominant) recepti sunt, Prouincialis eorum rogatu, magno sane commodo pietatis. Subinde Nauis, quam Rex e Suecia 83 Regiomonte in Sueciam missa sibi a Rege naui soluit. ad id cum regio Secretario, ac plenis humanitate literis miserat, Regiomonti conscensa, varia per pericula exeunte Iulio StoKolmiam venit habitu, cultuque communi Societatis. Iam enim maturum videbatur aperte agere, quo adderetur Catholicis siue notis, siue occultis animus. Neque mox quasi deceptos 84 Sto Kolmiam venit ocietatis veste indutus. se querentibus turbandi causa offerretur Haereticis. Ceterum magnae erant coortae difficultates. Rex quosdam Catholicos in vincula coniecerat: missum a Catholico Rege Legatum suo conspectu arcebat: quam cum maxime finitimorum Lutheranorum vim, popularium perfidiam, Caroli fratris potentiam formidabat. 85 Multas offendit dissicultates. Laurentius Noruegius Collegium StoKolmiae administrans assidue Ministrorum petebatur insidijs: quanquam cum lingua Sueca simul concionaretur, praecipuum ipse rerum munimentum erat. Rex Vpsaliae agebat Haereticis cinctus, et Lutheranorum Principum literis, minisque conterritus, magno etiam confessionis Augustanae volumine a Dauide Chithraeo ipsi nouissime dicato, et ad
omnes Regni Proceres misso, a catholica religione reuocatus. Super omnia difficultatem augebant negata a Pontifice, quae maxime vrgebat Rex, capita, de vsu Calicis populo concedendo, Sacerdotum coniugio, Missa populari idiomate celebranda. Tot inter angustias deprehensus Pater, commendandae Deo causae, 86 Vpsaliae Regem conuenit. et quantum posset humana industria expediendae aliquot dies StoKolmiae substitut: tum venit Vpsaliam, vbi ad Regem admissus, post breuem salutationem publicam, solus, ac sine arbitris in conclaue interius seuocatur. Cupiebat Pater 87 Rex Posseuinum benigne excipit. responsa Pontificis non primo congressu referre: sed postquam Rex lectis catholicorum Principum gratulationibus, interpositoque nonnullo spatio primos impetus infregisset; et factus est voti compos. Nam inter colloquendum febri correptus, perque benigne ab Rege dimissus, aliquot dies decubuit: sic tamen, vt nihil intermitteret, quae ad praeparandas res pertinebant, curare: praesertim ad legendos intentus adolescentes, qui in destinata Seminaria mittereutur. Meliuscule 88 Posseuinus a Rege inanem timore amouet. cum haberet reuocatus a Rege duarum horarum difficillimo colloquio in exponendis causis, cur ea postulatorum capita Pontifex negasset, laborauit. Sedenim occupauerat ita animum Regis amittendi Regni metus, vt ad veritatis speciem, ac voces, neque oculos posset, neque aures aduertere. Erigere hominem Posseuinus, et ad fidendum Deo excitare, reuocare in mentem quae quam manifesta recepisset pignora diuinae tutelae, cum a fratre saepe neci expositus, dein quatriennium in custodia habitus, postremo iam Rex varijs coniurationibus patefactis, sine humano pene vllo praesidio, e summis periculis euasisset: A Domino, inquit, factum est istud, Rex, cuius dextera non elanguit: quin ita potest, polletque; vt quod hominum mens non assequitur, id si certam Deo, ex Vicarij eius interpretatione, habeas fidem, tam sancta, et gloriosa coepta perductura ad exitum sit. His non nihil commoto Rege finitus est sermo, nouae 89 Nicolaus Milonius germanice concionatur. tractationi loco relicto. Interea dami quotidie sacra faciebant Patres, ac diebus festis concio habebatur germanice a Nicolao Milonio, ad quam Nobiles Aulici, et filius etiam Regis spurius ventitabant: cum, ad solatium in tanta sterilitate soli, adfuit clanculum senex rusticus ex intimis syluis, antiquam se fidem tenuisse 90 Senexrusticus inter Haereticos catholicam fidem custodit asseuerans: auditoque Patrum aduentu, peccata expiaturum prodijsse, quod ab anno pene quadragesimo Sacerdotem nancisci non potuisset. Promit Rosarij partem, quod saepe auulsum sibi e manibus, atque odio religionis a Ministris dispersum semper collegerat, ac seruarat in auitae pietatis monumentum. Expiatus, diuinoque pabulo primus Vpsaliae e gente Sueca refectus, ad suas syluas plenus gaudio remeauit. Ita sibi Deus miris modis ex omni gente segregat, quos infinitae eius sapientiae, bonitatique visum est. Illud Patribus apud Reginam 91 S. Erici reliquiae honorifi ce translatae. versantibus Varseuitio, ac Visocio priuatim solatio accidit. In Templo, quod olim Archiepiscopale fuit, Sancti Erici Regis, ac martyris ossa ex vrna lignea in argenteam inauratam transtulere inter Litanias, et pia carmina, Haereticis 92 Legati Tartarorum ad Regem Sueciae missi. min stris, quos excluserant, audientibus ad fenestras, atque ringentibus. Sed electionis diuinae in eo quoque illustre documentum conspectum est. Reuersis StoKolmiam Patribus, ac mox Rege sequuto, Tartari legati duo, quorum alteri Zaccariae, alteri Antonio nomen erat, ex taurica Chersoneso, qui Praecopenses 93 In carcere custodiuntur. dicuntur, cum sex famulis, et nobili Polono appellunt operam, militemque Sueciae Regi sui Principis nomine oblaturi. Hos Posseuino Vilnae Rex Stephanus commendarat. Rex vero Sueciae nec dum bene cognitos in custodiam 94 Hac occasione a Posseuino Ecclesiae re conciliantur. dat: quae fuit causa eorum salutis. Nam cum se Posseuino, qui apud Regem fauit, penitus, totosque permisissent; arrepta inde occasione interioris commercij, demum cum Ecclesia reconciliati, bisque diuino refecti pabulo, donis, 95 Libertate honorificedonantur. regijsque ornati literis, ad haec pijs libellis, rosarijs, iconibus, numismatibus donati a Posseuino, Societatis in se beneficientiam praedicantes abiere, multa polliciti. Interim res Sueciae grauius turbantur. Carolus Regis frater, Germanique Proceres, quidam, et Legati a Lubeca superueniunt, qui vna cum aliquot 96 In Posseuinum conspiratio. e regio Consilio, totum cierent Regem. Is inde Posseuinum saepe perstringere, conquerique quod nihil a Pontifice retulisset: vrgere Laurentium, vt si Collengium
97 Tum in Laurentium. obtinere velit, obstringat se sacramento in verba Regis, et sacrum lingua Sueca facere, ac sub vtraque specie Eucharistiam porrigere animum inducat. Demum aperte causas quaerere religionis negotium abrumpendi. Itaque cum Laurentius libertate Sacerdote religiosa digna respondisset, se alieno arbitrio 98 Laurentij liberum responsum viuere, nil praeter sui Praesidis nutum facturum: neque ignorare Regem a quo venisset, et quam ob rem. Se, si Rex permittat, concionaturum sic, vt nullam praeberet turbae causam: nisi id velit, nunquam tamen orationes ad Deum pro eius Maiestate intermissurum. Consilio inter se habito Patres, diuque re Spiritui Sancto commendata, ad vltima prope tentanda, intimo Regis Secretario, ipsisque peramico sat longum scriptum per opportunitatem Regi recitandum tradunt, 99 Libellus supplex a Patribus Regi traditus. cuius haec erat summa. A Pontifice Maximo Regis Sueciae Legatus Pontus a Guardia, cum Sacerdotem petisset catholicum, missum Antonium, et nuper, ne quid officij praetermitteretur, remissum. Nullis eum pepercisse incommodis, nec periculis, nec vitae ipsi. Perhonorificum christianis Principibus de pietate Sueci Regis testimonium edidisse. Restare religionis negotium, cum quo et Matrimonium, quod Rex inter Principem filium, et sororem Caesaris optabat fieri, et amicitia cum Rege catholico coniuncta essent. Quod religionis negotium si minus conficeretur; praeterquamquod Summus Pontifex, alijque Principes data sibi verba merito crederent; videret Rex ne ingrati animi crimine apud Deum reus, Christianis Dynastis, cunctis Europae populis, denique posteritati, cui illustrissimum exemplum, et immortale decus posset afferre, ludibrio esset. Proinde recordaretur sextumdecimum Maij diem anni superioris, cum Patri catholicem confessus, absolutione percepta, ita post multas lacrimas in eius complexum irruit, vt in ea vere Christiano, vere Rege digna verba erumperet: Ego te amplector, et catholicam Ecclesiam in aeternum spondens, nec sub vtraque specie communicaturum nec super ea moliturum quicquam, nisi qua ratione Sanctus Spiritus per os supremi Antistitis, ad quem Patrem idcirco remittebat, sibi faciendum esse significaret. Haec omnia Pontifici, Caesari, alijsque nonnullis Principibus, quanquam secreto, tamen plane nunciata, quod ad veram dignitatem et ad negotia promouenda Regis momentum ingens haberent. Neque aliunde tanta Pontificis, Caesaris, ac ceterorum Principum catholicorum studia amicitiam eius expetentium profecta, quam quod illum tanta cum laude audierint catholicae religionis restitutionem meditari. Neque Deum, neque Christianos Dynastas aliud perere ex Suecia; nisi quod ad Regis, et Regni commodum, ac decus spectat. Interim, quod et Tartari ipsi, ac Turcae permittunt, saltem concedat, vt Catholici suum habeant Templum, et liceat, si quis velit, ad Catholicos sese adiungere. Si Rex, vt est perspicaci ingenio, interius inspiciat, quo tendant terriculamenta a maleuolis obiectari solita; intellecturum eo spectare, vt cum aliorum Principum bona existimatione, et amicitia nudatus esset, ipsi in rerum administrationem insinuent se, ac fidelissimo quoque familiarium Regis ablegato, eum quasi constrictum vinculis teneant, suo cuncta nutu ferant, agantque. Sane suis oculis statum religionis. Posseuinum vidisse in Gothia, et Suecia, intelligereque multis ex rebus, colloquijsque multorum, eos populos nihil ardentius expetere, quam vt Rex aperiret sese catholicum: sanguinem pro ea re deinde, si opus sit, libentissime profusuros: nec aliam causam afferre cur se ipsi non prodant; nisi quod minis, et metu deterreantur. De Laurentio vero Noruego Regem ipsum testificatum sine illo multa, quae ad pietatem attinent nunquam potuisse promoueri: susceptos ab illo labores sine vllo stipendio, in summis victus angustijs, potuisse mundo testari quorsum eius studia spectent. Si non concedit Regi Apostolica Sedes aliquarum rerum dispensationem; sapientem eum esse, qui possit intelligere nullo id odio, aut errore effici, cum Concilia legitima, et generalia plures annos habita sint ea de re: cumque filiorum sit non praescribere matri, sed obedire, eique matri, quae est columna, et firmamentum veritatis. Si Ministri rationes Sanctae Ecclesiae, quas impune e suggestis vexant, velint audire; facile eos doceri posse. Si
Rex propagandae catholicae pietati serio insistat; per Sanctorum Patrum scripta, legitimosque Doctores, et eos, qui non ex se currunt, sed rite mittuntur, fote vt breui suos populos e tenebris Lutheranismi euoluat, sempiternamque sibi coronam paret in Caelo. Id autem facillimum factu esse, quicquid veritatis hostes, trepidantes vbi non est timor, Regnorum euersionem vaticinentur Satis enim vel hoc seculo perspectum haeresibus, non catholica fide regna euerti. Diuinae, qua sibi ad hanc diem perpetuo adfuisset, dexterae vim; ac praesentiam reputans, 100 Regiscommo tio supplici li bello periecto sine dubio crederet quanto diuinam causam fortius gereret, tanto eam validius affuturam: cum quod infirmum est Dei, potentius sit omnibus hominibus. Hoc scripto Rex distrahebatur animo, et misere torquebatur, hinc conscientia, excitataque de se tot apud Principes expectatione, hinc iniectis maleuolorum astu terroribus misere lacerantibus. Hoc enim merito supplicium luunt in causa diuina segnes, atque degeneres, vt luctentur secum, ac ne caducorum quidem bonorum, quorum causa vera contemnunt, frui suauitate possint. Tamen placatus non nihil est Patribus, et Collegio alimenta, quae modo negauerat, suppeditauit paulo benignius, cum rebus vsque eo incommodis pestilentia incubuit. Dei famuli nequaquam animum desponderunt: sed quanto maioribus vrgebantur angustijs; tanto impensius ad coniungendos se cum summa bonitate, expiandos, ornandosque virtutibus insistebant: exhortationibus domesticis, sacrificijs, 101 Gabriel Paulonius peste eripitur. spiritualibus etiam repetitis exercitijs sane peropportune. Nam ipso quoque Patrum Diuersorio lues occupato, Gabrielem Paulonium de Societate adolescentem obedientia praesertim insignem, sacrosanctis mysterijs praeparatum eripuit: tum duos adolescentes Suecos, qui domesticis in muneribus Patres iuuabant: quos omnes Pater Laurentius ritu catholico sepeliuit. Appetebat dies 102 Patres in syluestrem Insulam se recipiunt, ne peste consumantur Sanctis omnibus sacer, in quem Iobelaeum pauculos inter Catholicos, et nonnullos recens conuersos edictum fuerat. Ijs dicta die expiatis, increbescente periculo, ad paruam Insulam saxeam, et syluestrem, vt fere sunt omnes in eo tractu, Collegio attributam, cum parte familis, Posseuinus migrauit. Tugurium concinnant ligneum horrido loco; perangustum, nullis discretum conclauibus: 103 Ibi incoommode sed pie viuunt. tantum in angulo paulo cultius excitata Ara, vbi quotidie sacrosancta hostia litabatur: ac Socij, vt in plurima mortis imagine vndique obuersante, vitali pane muniebantur. Vita omnis, cum plerique domesticorum spiritualibus exercitationibus excolerentur, antiquis Anachoretis erat simillima. Nulla erat facultas proximos adiutandi: tantum rustici quidam, qui plana Insulae siliginis vtcumque feracia excolebant, aduocabantur ad Litanias: quibus cum precationem satis longam Posseuinus adijceret latine, qua Sueciam Deo commendabat; eadem ab interprete per singulas periodos Sueco idiomate clara voce pronunciabatur. Ita cultus sincerus, et Sanctorum inuocatio rudibus illis sensim instillabatur. Quippe (quod miserationem plurimum mouet) gens simplex, ac bona quoscunque 104 Catechismus Canisij Suece imprimitur. nanciscatur duces, ac magistros vel ad vitam, vel ad mortem sectatur. Eodem tempore Sto Kolmiae, dum abest aula, magistratus silet, minorque obseruantium turba est, catechismus Canisij paruus Suece versus typis est datus, late per ea loca serendus. Germanice item mille quingenti impressi. Extremum anni tempus in Reginae praedio sub Sto Kolmiam Toruesundio nomine Posseuinus egit cum suis: Praefecto Insulae, et Finlando adolescente, alijsque pauculis 105 Haeretici in peste nihil resipiunt. Deo restitutis. Laurentius in Vrbe praesenti animo operam suam morientibus exhibens, non tamen multos potuit pellicere, vt vel supremo spiritu cogitationem susciperent aeternae salutis. Quin potius inter pestilentiam ebrietas, et spurcitia 106 Auaritiam exer cent. omnis grassabatur. Tantum haeresis humanae gentis occaecat animos, moresque corrumpit. Illud curae erat Ministris, quemadmodum ex morientibus quaestum quam vberrimum facerent. Itaque persuaserant plebi summo honori 107 Varseuitius, et Visocius apud Reginam bene rem gerunt. fore, si ad demortui corpus concio funebris haberetur, pro singulis talerum exigentes. Hac arte bene saginati nullas de cetero supplicationes, nulla placamenta Deo offerebant. Varseuitius, et Visocius apud Reginam, quae cum Rege Araosiam secesserat, praeclare operam posuere, praesertim promulgato Iobelaeo,
cuius causa Regina, ceterique Catholici pene omnes generales totius vitae confessiones habuere. Sed et ipsos procella corripuit. Nam cum Rex Sigismundum 108 Varseuitius Sigismundum Regis filium ab Haereticorum concionibus reuocare curat. Principem filium soleret saepe ad conciones haereticas, et sacra execranda Lutheranorum accire; Varseuitius Reginam monendam censuit, vt caueret, ne adolescens ad id aetatis in fide catholica enutritus, iamque designatus Rex, opiniones prauas hauriret. Ea protinus accersitum Principem de periculo salutis admonuit. Is captato tempore Regi modeste signisicat, malle se regno, vitaque priuari, quam sacris Haereticorum interesse. Exarsit furore Rex, et innocentem 109 Rex iratus filium in faciem cedit, et Patribus multa mi natur. adolescentulum saepius in facie verberauit. Tum furorem vertit in Patres, verbera ijs, carcerem, exilium, comminari. Hi nulla re de statu vocationis suae eam ob rem, Deo miserante, dimoti, Secretarijs regijs haec tandem, praeter alia multa, responderunt: Ipsos quidem nullas discordias serere: at laetari vehementer Regis, Reginaeque concordia, precarique Deum, vt perpetuam velit, et augeat. 110 Patrum ad Regem responsio. Principi non contumaciae, sed obsequij, et reuerentiae, quae regiae Maiestati debetur, auctores esse. Verum vbi diuina violetur Maiestas; dissimulare non possie: tum enim Deo potius, quam hominibus obediendum. Videre autem ipsos Principem, dum sacris Suecis cogitur interesse; piaculum ingens concipere. 111 Rex nonnihil mitescit. Quamobrem rogare etiam, atque etiam Regem, vt nolit animam filij innocentis ab gratia Dei alienatam pertrahere in interitum sempiternum. Hac libera, modestaque oratione, res factae quietiores. Sed mira sunt sempiternae mentis consilia. Dum pietati aditus in Suecia intercluditur; in Transyluania aperitur pene fortuito.
112 Io. Lelesij in Transyluaniam Missio. Agebat Agriae, vt anno superiore narratum est, Ioannes Lelesius. Eum Ioannes Callai vir nobilis, fama viri commotus, ab Agrienfibus Canonicis impetratum suos in pagos accersit. Non multum apud eum profecit, sed in tres 113 Missionis occa sio. incidens Transyluanos, qui sacrorum ordinum causa ad Episcopum Canauiensem venerant, audiensque ex ijs de parata in Transyluania messe, oblatam sibi 114 Varadinum primum venit, vbi honorifice excipitur. diuinitus occasionem ratus; expeditus, ac leuis, nullo vitae subsidio munitus, omnium rerum egenus, stipem tantum largiente Nobili Hungaro, dat sese in viam. Varadini, quam primam Vrbem Transyluaniae inijt, publica gratulatione excepto hospitium adornant, oeconomum destinant, publico aere suppeditant victum. Sed Pater ad Christophorum Bathorum Vainodam Stephani Regis fratrem 115 Tum Claudiopolim. festinans, postridie se, quanquam, aegre, ex eorum manibus explicauit: qui faustis precationibus, et pecunia in eleemosynam prosequuti sunt abeuntem. Tertio die Claudiopolim, quod Colosuar Hungarice est, Francisci Dauidis Trinitariorum Antesignani sedem peruênit. Hîc vbi inauditum adesse lesuitam; lumen caelitus affulsisse bonis diceres. Turmatim accurrunt, ad genua accidunt, 116 Aliquos bapti zat. manus, vestes, quod prenendere quisque poterat, osculantur, lacrimis, et singultibus includentibus verba. Commorant et Patri viscera: atque vt statum regionis 117 Albam Iuliam ad Principem venit. intelligens, inter prandendum tres sat graudi natu baptismo perfudit: totum diem in eo ministerio positurus, si consilium fuisset subsistere. Aliquot praeterea in itinere baptizatis, Albam Iuliam ad Principem venit. Exultare ille 118 Claudiopoli Collegium a Principe destinatur. laetitia, omni benignitatis officio prosequi hospitem, vetare abscedere: quin se quamplurimos primo quoque tempore ei Socios acciturum. Protinus sedem Claudiopoli Collegio destinat, datque ad Summum Pontificem, et Patrem Generalem literas, ad Patres Prouinciae Austriae, ad suum fratrem Poloniae Regem: contestans exiguo tempore innumeros prope mortales partim infirmos in fide, ac nutantes statutos, partim falsis opinionibus irretitos ad veram pietatem Lelesij concionibus, innocentique vita traductos: addito in literis ad Regem Stephanum, quo die eas literas ipse dederat, eo die quadraginta Arrianos suscepisse baptismum. Illum opportunissimum esse Societatis inducendae articulum, 119 Inuectis decem Socijs Collegium extra Vrbem inchoatur. cum Haeresiarcha Dauid, nouis opinionum monstris progeneratis, ex odio populi datus esset in carcerem. Haec fecere, vt Romae Pontisex, Stephanus in Polonia sedulo vrgerent rem. Itaque lectos decem Socios Prouincialis Poloniae Sunyerus ipsis Kalendis Octobribus Claudiopolim induxit. In his Iacobum Vangrouitium,
qui ceteris praeesset, ab Viluensi Collegio, quod regebat, et Aloysium Odescalcum latine concionaturum ab Cracouiensi sede translatos. Nullum prope tota in Transyluania reliquum erat Templum ea tempestate, quod non occupassent Haeretici. Ac ne ipse quidem Princeps, nisi domi priuatim diuinis mysterijs, et praedicationibus audebat interesse. Societati attributa sedes est in Abbatia Colosmonostra nomine, extra Vrbem, verum adiuncta suburbijs. Sed 120 Caluiniani Ministri obluctantur. illud admiratione non caruit, fuisse in conuentu Prouinciae Societatem libere admissam vt cuncta, quae soleret, tractaret munera. Et Caluiniani quidem praedicantes strenue obluctabantur, vt Nobilitas, quamuis et ipsa haeretica superauit, Magistrorum cupidine, qui lapsam omnino institutionem tenerae aetatis, vnde barbaries, et cuncta vitia succreuerant, reuocarent. Momentum tamen 121 Stephanus Poloniae Rex in religiosorum di spositione se ingerere recusat. maximum erat in Principe: qui cum rebus ceteris, tum studio veri cultus, germanitate Stephani Regis se dignum praestabat. Sed Stephani supra ceteras laudes digna quoque relatu est modestia, et sapientia singularis. Nam cum Societatis opera plurimum vteretur; in operarum delectu, aut distributione nil sibi penitus assumebat, cuncta integrae Societatis relinquens Praesidibus. Itaque quamuis Patris Vianae labores admodum probaret; tamen reuocante eum Euerardo, ne aulae vsu nimio religiosae disciplinae vis relaxaretur, moram nullam iniecit. Quo de beneficio Regi rescribens Pater Generalis: Simul, inquit, Maiestatis vestrae sapientiam admirati sumus, quae id plane perspexerit, quod res est: Nullam posse religiosae disciplinae maiorem plagam afferri, quam si eius libera administratio extrinsecus impediatur. Hac igitur vtens sapientia, cum item Societati Nepotem suum erudiendum permitteret; id voluit citra tamen disciplinae 122 Et Rodulphus Imperator ea dem facit. domesticae incommodum fieri. Pari moderatione Rodulphus Caesar cum Patrem Ioannem Mesquitum vellet perpetuum detineri aulae suae Praedicatorem: postquam id Societati reque, et exemplo perniciosum cognouit fore; incoepto destitit: 123 Quantum Religionibus obsit libera administratio ex trinsecus impedita. contentus opera eius vti, quandiu Moderatoribus videretur. Nec dubium est, quin hanc sa pientem modestiam, si cuncti Principes possent perdiscere, haud paulo magis fideles, et opportunos haberent ab religiosis familijs administros. Norunt enim Praesides, quae cuique facultas, quid spiritualium virium sit: ac nisi extrinsecus retardentur; in tempore adhibent remedia: quibus tum religiosae familiae disciplina, et fama, tum Principibus administrorum vtilitas conseruetur.
124 Pragae Nostri Boemicam linguam ad Boëmorum salutem addiscunt. Hoc anno Pragae, quo vberius consuli Boemis posset, certa attributa domi est hora Boemicae linguae discendae, coeptique pueri christiana rudimenta doceri Boemice. Drascouitij Iautiensis Episcopi, regnique Hungarici Cancellarij postulatu ad Ciuitatem eius Sabariam missus est Pater Marcus Pithodius. Synodum celebrauit: Antistes octoginta Praesulum conuentu. Pater in ea pro concione 125 Marcus Pitho dius Sabariam Episcopum adiuturus mit titur. de Sacerdotibus veris, eorumque celibatu disseruit optato successu, Haereticis non audentibus contra mutire, multisque Ecclesiae restitutis. Socium vero eius Antistes pueris edocendis praeposuit, dum catholicus ludimagister inueniretur. Per id tempus Gregorij Valentiae nomen terrori maxime erat Haereticis. 126 Gregorius Valentia Ingolstadij Haereticis insensus. Hic Ingolstadij Theologiam profitens, Sapientis praecepto, qui iubet stulto responderi iuxta eius stultitiam, ne sibi sapiens videatur, acriter impios flagellabat, et fortiter veritatis laqueis irretiebat. Nominatim autem Herbranui, quem si Moderatores permisissent, prouocare ad publicum certamen statuerat, 127 Albertus Banariae Dux moritur loquacitatem, et maledicentiam retudit, qua Tubingae in Societatem latrabat. Amisit optime de se meritum Societas hoc anno Bauariae Ducem Albertum Ingolstadiani, et Monachiensis Collegij Fundatorem, ac perpetuum inde a primordio 128 Io: Berchensis Coloniae mor tui laudes. Ordinis nostri patronum: amisit et magnum columen Catholica religio. Sed damnum resarsit Guilielmus, qui non magis dignitatis, et coronae, quam pietatis paternae hereditatem accepit. Duos memorandae virtutis Fratres Caelo dedit Colonia Ioannem Berchensem, et Guilielmum Peschium. Ioannes in Ianitoris munere primum ita versatus, suo vt exemplo, piaque consuetudine non domesticis modo satisfaceret; sed multum quoque prodesset externis. Deinde
aedituus factus, dum similis perseuerat sibi, inque Sacelli cura, ornatu altarium, 129 Tum Guiliel. mi Peschii. loci splendore industriam, ac diligentiam adhibet singularem; inter vestiendos parietes fallente vestigio lapsus e scalis, et crure confracto, acerbissimo dolore ex distorsione neruorum extinctus est. Guilielmus Collegij erat obsonator simplicitatis candidissimae, a qua non abesset necessaria eius procurationi 130 P. Costerus egregiusanima rum piscator. solertia: idemque ita potens sui, ac Deo assuetus; vt in procuratione adeo mentis et curarum rapaci, nunquam serenum tranquillitatis suae vultum mutaret, nunquam segregari ab conspectu, vsuque Dei iucundissimo videretur. Horum 131 P. Macherenti nus Aquisgrani Canisii Catechismum introducit in scholis. loco copiosam iuxta, atque egregiam sobolem, ad aliarum quoque Prouinciarum subsidia, Prouincialis Costeri in primis eximia ad id piscationis genus facultas suffecit. Peregre interim multa praeclare gesta, Aquisgrani praecipue, vbi Pater Macherentinus, id quod saepius frustra tentatum fuerat, tandem expressit, vt in Ducis Iuliae schola praecipua Catechismus Canisij iuuentuti praelegeretur, explosis 132 Belgii res. Monhemij de rebus fidei tumultuosis quaestionibus.
Interim Prouinciam Belgicam bella, et pestilentia deuastabant. Belli vis, Traiecto ab Alexandro Farnesio Parmensi Principe expugnato, et pace cum 133 Louanii, et Le odii pestis recrudescit. duabus Prouincijs Annonia, et Arthesia facta, nonnihil remisit. At pestilentia Louanij, Leodij, et alibi recrudescens multos mortales absumpsit, atque e Societate Viros insignes. Leodij domicilij eius praeses Nicolaus Minutius, Aegidius 134 Ludouici domestici empto ris mors, et virtus. Gibbarius, et Ludouicus Frater Coadiutor cecidere. Huic, quem ob columbinam simplicitatem, vitaeque integritatem amantissime cuncti venerabantur, solennes exequias vltro Ciues in Paraecijs omnibus, Religiosorumque Coenobijs celebrandas curarunt: in emptoris ministerio, quod obibat, virtute populo 135 Tum Nicolai Minutii Collegii Rectoris. euulgata. Eâdem celebritate Minutij cohonestarunt excessum. Vixerat in Societate ab anno millesimo quingentesimo quinqua gesimoprimo quiete, modeste, obedienter. Patria erat Dionantinus. Neapoli ab Collegij eius initio supra octo annos egit: inde in Galliam: postremo in Belgium 136 P. Balduinus Hanguart Dua ci mortuus. missus grammaticam latinam, et graecam ad duodecim annos, aliquandiu etiam haebraicam docuit. Duaci Pater Balduinus Hanguart integerrimae vitae pridie Natalis Sancti Ioannis Baptistae obijt, quem Iulio insequenti quinque secuti sunt Fratres. Sed Louanij flos virorum amissus, Pater Rainerus Rainerij, 137 Io. Iacobi Astem sis Louanii mortui laudes Andreas Boccatius, Arnoldus Haesius, Ioannes Iacobi Astensis. Postremus, quem nominaui, vtili multis populis peregrinatione perfunctus, cum Louanium fractus laboribus redijsset, beato fine requieuit. Societatem anno millesimo quingentesimo sexagesimotertio, cum pastor fuisset Antuerpiae ad Sanctum Iacobum, iamque Neomagi in summo Templo Decanus ageret, Coloniae ingressus. Plurimum concionibus valuit. Bransbergensem Ciuitatem sub ipsa Collegij primordia excoluit. Multa passus Elbingae, quae suo loco narrata. Denium reuersus in Belgium in suprema excursione, dum Geldriam, Cliuiam, et Frisiam concionibus, et catechismo peragrat, Dauentiae substitit. Qua ab Hollandis obsessa aliquot mensibus perseuerauit modo ad Canouicos, modo ad Ciues reliquos, et milites Germanos ibi praesidiarios quotidie verba faciens: tam singulari Dei praesentia; vt non raro hostiles globi praeteruolarent concionem, vel proxime inciderent plane innoxij. Per Vrbem Neomagensem, quam adiutum 138 Arnoldi Haesii mors. ibat, tanquam vrsae latro deductus, ac derisus est, aliaque multa vir Apostolicus Dei causa fecit, ac pertulit. Arnoldus anno millesimo quingentesimo 139 Tum Andreae, ac Boccatii. quadragesimonono Romae Societati adiunctus, exinde fidele ministerium in salutem animarum praebuit. Anno post receptus est Coloniae Boccatius, ac Romain subinde missus, inde in Siciliam, postremo Belgio restitutus, summo labore ad Parisiorum culturam, ex quibus erat oriundus aliquot annos non magno prouentu incubuit. Nouissime exul Antuerpia Louanium cum venisset, 140 Tum Raineri Rainerii Collegii Loua niensis Rectoris asportato magna cum constantia diuinissimo Sacramento, hinc ad patriam permanentem, ac beatam translatus est. Rainerius praeerat in praesens Louaniensi Collegio prudentia pollens, facultateque fingendi hominum mores priuatis colloquijs, anuum iam quintumdecimum suaue Religionis iugum cum laude ferens.
141 Parmensis Princeps Patres Traiectum mittit ad Vrbem haerefi purgandam. Interim, quamuis mors vndique fremeret, nequaquam intermissa solandi afflictam plebem solennis cura: postulatuque Ciuitatis, et Parmensis Principis, aliquot remissi Traiectum, qui inductam ab Haereticis rubiginem conarentur abster gere. In his fuit Pater Ioannes Ferdinandus Principi, exercitui, Ciuitati percarus: 142 P. Io. Ferdinan di bene gesta cuius laboriosa, et potens caritas vsque eo profecerat; vt etiam earum gentium linguis posset pro suggestu populos alloqui. Nihil est enim, quod gloriae diuinae studium non euincat, praesertim si cum sui contemptu, et demissione coniungitur.
143 Galliae res. Per idem tempus in Prouincia Franciae gymnasium Mussipontanum claritate Auditorum florebat et numero: inter quos ipsi Lotharingi Principes, Ducis filius, 144 Mussiponti Lotharingii Ducis filii, et duo Reginae Galliae Fratres Collegii scholas adeunt. et duo Reginae Galliae Fratres spectabantur. Et quidem ita vt Cardinalis Vadimontanus neque disputare, neque excipere, quae Praeceptor Theologiae dictabat, sua existimaret maiestate inferius: auctoritatem literis ea re, sibi gratiam comparans. Nec minori erant lumina illa iuuentuti ad pietatem incitamento, cum quotidie interessent sacro, ac festis diebus sacro magno, concioni, precibus vespertinis: ad haec statas confessiones sedulo obirent. Hîc Pater Nicolaus 145 Card. Vadimontanus in iisde scholis disputat, et theologram describit. Clerus nobilem virum cognomento Harocourtium a Caluino abduxit. Maldonatus coepta superiore anno spectando perficiens, seriem studiorum dispen sauit, leges Academiae condidit duas Sodalitates, vnam e Ciuibus sub nomine Venerabilis Sacramenti, alteram e discentibus in tutela Caeli Reginae conflauit. 146 P. Nicolaus Clerus nobilem virum a Caluino abducit. Tum ex itinere Casae Dei Monachos adhortationibus amore perfectionis incensos ad communem vitam reuocauit. In Collegio Parisiensi, ad Collegij Romani formam, duos, qui Theologiam subtiliter pertractarent, vnum qui sacras explicanaret literas, alium qui conscientiae quaestiones, apposuit. Burdegalae explicationem 147 Maldonatus Academiae leges condit. catechismi puerili aetati tribus in Paraecijs induxit, cum ante non apposite ad rudes annos, sed e superiore loco more concionatorio, ac theologice catechismus explicaretur. Quosdam in Xantones misit Apostolico ritu Euangelio 148 Sodalitatesdu as instituit. promulgando. Indigebat grauissime tractus ille cultura. Antistiti non animus deerat, sed coloni. Itaque Socios auide excepit, totâque sua Dioecesi dispersit. Illi etiam Rupellae, totâque illa vicinitate diuinum fecere praeconium, 149 Monachos ad vitam coommunem reuocat obuijs animis, supra quam potuisset sperari, vbique excepti: innumeris tum confirmatis in fide, tum ab haeresi explicatis. Haud minus feliciter in Prouincia Aquitaniae ab Turnonensibus Patribus in circumiectis Pagis aduersus opinionum 150 Collegio Parisiensi Lectores ad Romani Collegii nor mam assignat monstra pugnatum, vt alicubi nulla reliqua facta sint, alibi perpauca, eaque valde fracta. In vno quiddam similiter euênit, atque olim Neocaesareae Sancti Gregorij Thaumaturgi tempore. Cum tres numero Catholici inuenti suissent, plane tres modo reliqui Haeretici facti sint. Edmundus Augerius cum quascunque attingeret oras diuinum semen spargens, messem vberrimam legeret; 151 Burdegalae Catechismum in Paraeciis indu cit. Dolae hoc anno ex sententia laborauit. Ea Vrbs Sequanorum est Catholico Regi paren tium praecipua, vbi et literaria Vniuersitas est, et supremum consilium Prouinciae. Hîc Edmundus Sodalitatem, cui a Misericordia nomen fecit, condidit, 152 Ad euangelizandum Xantonibus mittit. tum ad alia pietatis, tum ad hominum extremo supplicio afficiendorum curam. Ad Prouinciae comitia ex ceteris quoque Ciuitatibus Nobilitas coacta, sic sancta eius eloquentia capta est, vt vbi domum reuertit, famam disseminans, multos ex remotis locis ad hominem audiendum incitarit. Atque ipse simul 153 Missio ex Tur nonensi Collegio. operam confitentibus nauans, anteme ridianas in subsellio horas, ac pomeridianas ponebat omnes summa patientia: tum ad alias atque alias regiorum Praefectorum accitu digressus Vrbes, pari vbique pronentu caeleste semen effudit. 154 Vbi tres erant Catholici tres tantum Haeretici relicti sunt. Miro inde Collegij desiderio Dolani succensi, idonea Vrbis regione, et ampla, domum, areamque ad extruendum Templum magno statim pretio coemunt. Literas ad Pontificem dant, quibus rogant in reditus annuos Prioratum transferri: alias ad Regem catholicum, vt boni consulat Dolae sedem figere Societatem. 155 Augerius Dolae Societatem Misericordiae instituit. Ita demum certarunt, vt initium Collegio nonnullum factum sit. Ruthenis Ioannes Rogerius religioso triginta annorum famulatui finem sancte imposuit. Lutetiam Parisiorum habuit natalem. In Collegijs Bononiensi, Panormitano, Romano, Apamiensi versatus, et variarum disciplinarum publice
157 Eiusdem elequentiae vis. doctor. Euênit sub anmum seculi huius septimum et quinquagesimum, vt nescio quo inconsulto zelo Societatem deserere. ac patriam repetere statueret. 158 In audiendis confessionibus patientia. Eam ob rem ab Romano Collegio discessit magno omnium moerore: quibus alioqui bonitate, atque adeo doctrina in oculis erat. Itaque Socij ad preces, quae publice indictae, pariter confugêre omnes. Atque interim Rogerius cum ad Ciuitatem veterem enisset, mari iturus, mutato repente consilio, Viterbium 159 Dolani de Collegio fundando serio agunt. petijt, sacturus per Hetru am iter. Sed neque hoc consilium stetit, existimans satius fore Lauretanam aedem de via salutare. Narnium itaque iter vertit. Ibi obuium habuit hominem de Societate, cuius sermone ad Collegium reuocatus 160 Io. Rogerius apud Ruthenos sancte mo ritur. est. Ita dum pro eo preces non intermittunt Fratres, quasi earum nexu teneretur, animaduersum est circuisse, nec longius milliario quadragesimo potuisse secedere. Confirmatus Dei gratia, solutoque Apamiensi Collegio Ruthenas translatus, magno illic cum domesticorum, tum Ciuium emolumento Rector annos 161 A Societate aliquandodefecit. permultos egit, comparique eorum luctu vitae cursum absoluit. Celebriorem tamen famam sanctitatis reliquit Caesaraugustae sexto Kalendas Martias Ioannes Ximenius Frater adiutor quartodecimo fidelis ministerij anno. Is in Regni Valentini 162 Ad eandem Sociorum precibus rediit. Montanis ortus in Pago nomine Biar, Medici, qui amissa vxore ad vitam solitariam secesserat, hortatu ad Societatem pellectus: acceptaque ab eo schedula in commendationem ad Patrem Cordesium, tum Aragoniae Prouincialem, 163 Io. Ximenii vocatio mirabilis. dedit se Valentiam versus in viam. In itinere grauis molestia hominem, et inde languor inuasit, viriumque defectus. Itaque bis, terue residere coactus, totusque anhelans, secum ingeminabat: En, Ximeni, quo pergis cum patua 164 In via debilitatusdiuinitus roboratur. ista in manu pagella? nempe ad homines, quos tu ignoras, et qui te ignorant. Haec dictitanti, ac pleno moeroris e caelo robur repente insolitum, et lumen affuit: vt conuersus ad Deum crebro iteraret: Spondeo, Domine, me omnino iturum, vt amoris tui gratia illis Patribus seruiam Spondeo nil me acturum, nisi 165 Vt ineptus ad Religionem reii citur, vt aptus ad sanctitatem recipitur. tui amoris gratia. Quia re vera ignoro equidem quo pergam, et quibus seruitum eam, nisi tibi, Domine Deus meus. Inde vigore etiam corpori restituto, alacer Valentiam venit. Ter recipiendus nec ne esset Prouincialis consultationem cum suis instaurauit: illisque repellentibus, quod non appareret, quem in 166 Vilissimum sibi eligit ministerium. vsum posset recipi, tandem fertur dixisse omnino recipiendum, et quidem in eum vsum, vt fieret sanctus: nam ad id plane factum videri. Nec fefellit Xime nius expectationem, sed longe superauit, et ad sanctitatem profecit eximiam, et magno vsui sedulo ministerio fuit. Statim domum admissus, dum varia illimin steria 167 Caesaraugustam missus villicum agit. enumerantur, et interrogatur quid commodissime posset exequi; quod infimum, ac sordidissimum reperit, ad illud se idoneum respondit. Inde Casaraugustam translatus, praecipue in Villae cura, rebusque Collegio necessarijs plaustro 168 Sui corporis cura neglecta totam superio ribus relinque bat. vehendis agens iumentum, vitam exegit: quam cum semper miri exempli duxisset; triennio tamen ante excessum, quasi de integrose Deo tradidit, ac longe plenius ipso vicissim vberiora vsque in eum caeli dona superfundente. Vestitu semper, attrito, ac lacero, et calceis aut ruptis, aut nullis vtebatur, aegre ferens si 169 Breuis in som no in oratione prolixus. quis Rectorem ea de re admoneret, dicens se animum suum plane permisisse Moderatori, multo magis permittere corpus debere: atque illum per sese, quid expedire indicaret, prouisurum. Totum diem strenue laborans, noctu tres, vel cum plurimum quatuor horas quieti, ac fere vestitus dabat, reliquum tempus 170 Orationis materia Passio Christi. orationi. Haec tota in meditatione sanctae Christi passionis versabatur: quam versiculis vernaculo rithmo ipsemet explicarat. Eos versiculos lente pronuncians, ac mente reuoluens, primum in fletum abibat totus: deinde penitus abripiebatur 171 Abuadat lacri mis. spiritu, sic vt potens sui non esset: quod ex ipsomet coguitum est, cum Moderatori conscientiam aperiret. Ac dicebat se meditari sanctam Passionem, 172 In Passione omnia se inue nire dicit, extra nihil. quod sibi in ea esse omnia viderentur, extra eam nihil. Ex hoc cum Maiestate summa commercio hauriebat simplex illud, ac purum pectus, inaestimabiles lucis ladios, et fiduciam de summa bonitate singularem. Et quia intelligebat se ad labores, non ad quietem vocatum; huc suas meditationes dirigebat, se ad asperrima parans. Et inter opus cum Deo, tanquam praesente, familiariter colloquens quae vel aptissima diuinae vsu consuetudinis assidue fruendi,
173 Meditationem ad labores dirigit. dulcemque conseruandi deuotionis sensum est via. Saepe dicebat: Domine, vtere opera mea: cumque sibi ipse, quasi voce Domini responderet: Quo pacto opera tua vis vtar? subjjciebat: Vt vis, Domine. Alias: Sic me, Domine, vtere, 174 Manus ad laborem, mentem ad Deum intendit. vti quispiam homo pauper suo vtitur iumento. Post torius diei laborem, cum vesperi onustus herbis, ac frugibus a Villa domum rediret; se ipse, tanquam Domini voce, compeliabat: Quid egisti Ximeni? ac respondebat; Laboraui pro te, Domine. Tum subijciebat: Si vbi domum veneris, iubeant te totam noctem 175 Cum Deo familiariter in laborando col loquitur. terram fodere; quid agas?. Non iubebunt, Domine, sat enim norunt totum diem me non cessasse. At si iubeant, quid demum agas? Terram, Domine, tui amoris causa, fodiam: atque vtinam iubeant. Vbi ad exiguam illam quietem recedebat, sic precabatur. Domine, si cui hac nocte interrumpenda 176 Laborandi, ac patiendi desiderio flagrat. quies est, atque exeundum ad caritatis officia; is ego sim. Vtere hac nocte, Domine, opera serui tui. Non aliter ad alia, et quidem ad durissima quaeque praeparatum assidue gerebat animum: affirmans, cum quis minutis in 177 Quomodo res dissiciles faciles fibi semper redderet. rebus obedientiae difficultatem sentit; oportere eum animo ardua praecipere, ac singulis diebus offerre Deo maiora, quo procliuius minora praestentur: Nam statuo, aiebat, obedire vsque ad sanguinem, vitamque pro obedientia fundere: cumque arduum quidpiam mandatur; tum me ipse ita appello: Ximeni, nihil est, quod queraris: nam quod iuberis non est vt sanguinem, vel vitam des, quod tu tamen proposuisti Ita dilatans ad magna animum, saltem assequor parua. Aiebat antequam se totum, ac penitus sanctae obedientiae permisisset, subtristem interdum, et inquietum fuisse: postea vero iugem tranquillitatem, et iucunditatem adeptum. Inde quoque suis laboribus condimentum addebat suaue, ac sanctum, quod Patres, Fratresque scholasticos intuebatur tanquam 178 Socios, quibus inseruit, Auge los et Dei prae cones aestimat Angelos Dei, et diuinos Euangelij praecones; eumque spiritum in alijs Coadiutoribus Fratribus conabatur inserere: quo non solum alacriter, sed etiam religiose sua obirent ministeria: non Christum modo venerantes in famulis suis; sed eiusmodi in famulis qui professione Christo quam simillimi essent, et suas vitas 179 Laboriosa ma gis ab Sociis sibi assumit. in eius gloriam, et animarum salutem deuouissent. Hisce cogitationibus fiebat, vt nunquam defatigaretur; quin et molestissima quaeque, ac laboriosissima ad sese ab Socijs auerteret. Sique eueniret, vt super labores sermo aliorum, vel 180 Prose contem nentibus rogat. contemptus accederet; tanquam de geminato gaudebat lucro: quod tum praecipue ostendit, cum lignatum aliquando cum Fratre Nouitio pergens, ab manu agrestium contemptim, ac rusticano ioco Ignatianorum mancipia appellantium, exceptus, ad socium conuersus: Commendemus, inquit, Domino eos 181 Piis sermonibus proximos iuuare studet. homines: texunt enim nobis coronam. Non tamen opportunitates iuuandi proximos, si quae dabantur, praetermittebat: imo et captabat studiose, praemeditatas habens rationes, ac vias, quibus pro modulo suo, posset proficere. Cumque initio non ita libere cum omnibus auderet pios inferre sermones; vbi diuinitatem vberius hausit, animum induxit, quod et praestabat, de Deo, rebusque sanctis apud quosuis loqui. Inter haec studia vbi fidelis operarius ad vesperam sui laboris peruênit, magnis correptus febribus, denunciauit octauose post 182 Obitus sui diem praedicit. die abiturum. Sexto autem ita morbus increuit; vt post praebita sacramenta, tanquam mox excessuro, coeperit sacra Domini Passio recitari: at ille cum paulum audiuit: Sat est, inquit, in praesentia: vbi maturum fuerit, prosequemur: ac repente ita leuatus est; vt videretur omni plane defunctus periculo. Die tamen octauo aduocato Patre, qui ante legebat, monitoque iam tempus adesse sacrae historiae recitandae; vix hora interiecta, ad mercedem capiendam migrauit. 183 Extrema morientis verba. Interrogatus iam moribundus, veller ne in Caelum tendere; Nihil, inquit, volo, nisi quod Domino pridem spopondi, vt sanctissima eius voluntas perfecte fiat. Ac subijciente Patre: Pari ergo voluntate carcerem infernum subires? Non istuc nunc agitur, inquit: nam quod erat futurum iam completur. Ex qua voce, ac cetera vita non dubitarunt Patres, quin ad aeterna euolarit gaudia, eiusque rei praenotionem ante diuinitus accepisset. Pater Balthasar Aluarius et ipse vir inclytae sanctitatis; dum Caesaraugustanum Collegium visit, Viri virtutibus cognitis, eas egregio testimonio in epistola ad Collegij eiusdem Fratres scripta explicauit.
184 Ferdinandi Garziae mors, et dotes. Carauacae Ferdinandus Garzia, domo Calaguritanus anno millesimo quingentesimo quinquagesimonono in Societatem adscitus pridie Nonas Martias mortales miserias cum aeterna beatitate commutauit. Nam quo virtutem suam Deus in infirmitate clarius ostenderet; hunc famulum suum ingenio maximo, et praestantibus donis a natura ornatum, maluit patientia, quam rebus 185 Eius ad Socie tatemvocatio cum vulgi plausu gerendis insignem facere. Adolescens cum occasiones innumerabiles peccandi consideraret; institit a Deo precari, vt ad eum se statum vitae deduceret, in quo maxime Maiestati eius inseruiret. In qua precatione amplius biennio perseuerans; semper magis, ac magis ad Societatem trahi se sensit: praesertim quod in ea orationis, meditationisque florere studium intelligeret, optimum 186 Humilitatis Audium. aduersus peccata munimen. Porro ingressus, tanquam se hominem oblitus, omnia vilitatis, et austeritatis auide animo complexus genera, optabat vitam in humillimis ministerijs totam conterere, ab omnibus despici, et proculcari. 187 Patieudi defiderium. Ieiunia, flagella, et id genus asperitates sine modo: etiam ad Indos eam ob causam pergere: vt quo ceteros mortales auri, et gemmarum cupido trahit; illic ipse paupertatis, aerumnarum, periculorum thesauros quaereret. Sed fecit Deus, vt inueniret in Europa. Nam cum valetudine, quam forte sub initium intentiore cura concusserat, semper vsus esset aduersa; postremo vitae quadriennio cum dolore acerbissimo capitis, cordisque, affixus assidue lecto, ethica febri consumptus est. Videbatur, vt vsu venit auaris, quorum auiditas lucris extimulatur, fieri asperrima tolerando, appetentior duriorum. Adeo non modo patienter, sed alacriter, et cum gaudio, cumque summa in Dei fiducia, illam 188 Suae voluntatis omnino expers. opinione vulgi intolerabilem molem ferebat. Cum eo etiam obedientiae, ac seueritatis studio, vt cum iam Medicus, tanquam deposito, iussissiet dari quicquid optasset; interrogatus vt peteret, si quid futurum sibi iucundum 189 Mori cupit putaret; commotior responderit: Ego ne, Deus bone, id petam, quod futurum iucundum sit? Id erit optatissimum quod dederitis. Vna res habebat solicitum, ne cum cuperet vehementer dissolui, et esse cum Christo; eam cupiditatem ad finiendos dolores sui amor exciret. Itaque quod alij laborant in temperando vitae 190 Praedicto die moritur. amore; hoc ille laborabat temperando amore mortis. Sancti Thomae Aquinatis die, vti quatriduo ante praedixerat, praeparatus Mysterijs sacrosanctis, e vita dimissus 191 Mariae Diazap paret lumine coronatus. est. Maria Diaz sanctimoniae celebris semina octauo post die visum eum sibi affirmauit cum corona in capite Solis instar micante. Vnde intelligebat iam beatum diuina gloria collustrari, pretiosis patientiae suae gemmis insignem. Nemo fuit, qui talem Virum non gauderet a corpore mortis liberatum. At Granatae 192 Io. Emmanue lis Leonii Granatae Rectoris mors, decora, et funus. octauo Idus Ianuarij Collegij Rector Ioannes Emmanuel Leonius Hispalensis genere, eoque nobili, domesticos pariter et externos obitu acerbo afflixit. Supra fidem prope est quam carus, ac venerandus esset domi, forisque suarum merito virtutum, modestiae in primis, prudentiae, et caritatis. Anno quinquagesimoquinto seculi, suae aetatis duodeuigesimo in Christi militiam dederat nomen. Saucti Dominici, Augustini, et Francisci non inuitati Ordines exequijs eius intersuere, cumque multis honoratis e Clero Archiepiscopus. Minor iactura sed Iuctuosior, ob casus indignitatem, et additos calamitatis consortes, Patris 193 Alphonsus Lopius a grassato ribus Mauricis interimitur. Alphonsi Lopij mors fuit. Sexrodecimo ab Granata milliario, dum rediret Accio consecratus Sacerdos, Idibus Martij, postridie eius diei, quo fuerat initiatus, ipsum, ac tres Augstinianos, et aliquot seculares abductos in interiora montis grassatores ex Maurico genere crudelissime interemere. Cadauer vix viginti post dies repertum est: sed mire deformatum, vt nisi schedula Sancti tutelaris, qui eo mense ei obtigerat in sacculo inuenta, et quaedam vestium notae fecissent indicium, de facie agnosci non posset. Relatum ad Collegium, christianaque cerimonia humo datum. Alios multos ad se euocauit vitae Auctor dignos quidem aeterna memoria. Sed hîc recensenda sunt capita: quanquam et forte, quae humanae sunt mentis tenebrae, silentio quosdam inuoluimus memoria digniores. Quibus nihil equidem detractum velim: sed ne opus in infinitum excrescat; adhibendus est modus. Sua stat illis illibata in Caelo gloria, et celebritas
194 Ouetense Collegium fundatur a Magdalena Vlloa. abunde par meritis, olim in suprema quoque vniuersitatis gentium panegyri reponenda. Ouetensis Collegij, liberalitate Magdalenae Vlloae multa sibi in caelo tabernacula aeterna praeparantis, hoc anno fundamenta sunt posita, Alphonso Ruitio, Prouinciali olim Romano, primo Rectore. Rem frustra ante 195 Alphonsus Ruitius primus Rector. tentarat Andreas de Prada Abbas Tunnonis. Deinde Ferdinandus de Valdes Archiepiscopus Hispalensis inftitutam ab se Academiam Societati destinarat, et ipso morte praerepto, testementi eius Procuratores tradiderant: sed subortis litibus maluit Societas suo iure cedere, quam cuipiam dolorem afferre. Neque in praesentia defuere (Satana obstare praeclaris initijs consueto) graues difficultates. Verum breui, vbi religiosorum laborum specimen editum est, ac coepere diuino verbo personare Templa, Paraeciae, et compita catechesi, omnibus animarum necessitatibus prompta opera tempore omni esse, admirabilis consequuta est cuncto in populo conuersio voluntatum: ipseque Antistes, antea lentior 196 Nostrorum in animarum commodum labores in recipienda colonia, perfusus gaudio omnem repraesentare coepit Patris amantissimi caritatem. Quini Patres, Fratresque incolae primi fuere: qui cum pro se certatim singuli nouam vineam colerent; Rectoris tamen, quanquam inter aduersam valetudinem, in suggestu, in subsellio confessionali, in catechistica sella, vbicunque opus esset, ardor, infractusque animus eminebat. Atque inter cetera, vt vbique fiebat, statim inductus diuinorum vsus mysteriorum, et sancta aemulatione excitati veterum cultorum conatus. Multo magis deinde profectum excursibus in agros ad rudem agrestium turbam, vbi occupatorum in excolenda, terra incultas, et spinis obsitas animas purgantes, et conserentes diuino semine, fruges aluere in caeli horreum inuehendas. Initio vna tantum puerorum instituta 197 Pampilonae Collegium fundat Io. Pinerius. est Classis primas discentium literas, cui aliae deinde additae, consueto et doctrinae, ac pietatis prouentu. Pampilonae quoque receptum Collegium est. Quippe cum Vrbs ea sit prascipua regni Nauarrae, tum per sese laborum Societatis idoneus campus erat, tum sedes opportuna ad late excurrendum, etiam ad excubandum aduersus Haereticos finitimae Galliae. Hasce ob causas Ioannes Pinerius indidem ciuis, quae dudum agitarat, vrsit validius, patrocinium nactus 198 Tranciscus Hur tadus Prorex promouet. Proregis. Is erat Franciscus Hurtadus Marchio Almazani, qui reuersus ab Austriaca Legatione, Regnoque Nauarrae Praefectus, vt impense Societatem, ac salutem animarum amabat suscepit rem ad exitum perducendam auctoritate, et opibus suis, Pinerio ipsi, quanquam per sese curreret, stimulis additis. Hoc libentius eam sedem capiebant Patres, quod non solum sub Episcopatu Pampilonensi sunt felicia in unabula Sanctorum Ignatij, atque Xauerij; sed etiam Pampilonae arx stabat, in cuius propugnatione accepto vulnere Ignatius, perque illud salute animi, excelsos illos spiritus ad digniora se bella transtulerat. Ipse Prorex indignum solebat dicere, vt quando ex Ignatio, et Xauerio, tanquam duobus stirpibus, totum in Orbem terrarum propagati erant rami, et fructus; parens, et altrix earum terra extra partem adeo publici boni relinqueretur. 199 PP. Baptista Martinius, et Lugus primi nostra ibi munia exercent. Empta est, quanquam non sine nonnullorum strepitu, percelebri Vrbis loco domus, missique ad s...alem sementem inchoandam Patres Baptista Martinius, et Lugus. Venit et ad locum spectandum Auellaneda. Quo ex itinere Loyolam cum diuertisset; domum Ignatij alumnam pietate summa ingressus, nouo se quodam spiritu instinctum, nouoque pietatisaestu, ex quo praeter morem 200 Domus Professae Valentiae, et Hispali fundantur. incalesceret, profitetur succensum. His duobus Collegijs in Castella Prouincia additis; in Aragonia Valentiae, in Boetica Hispali domus accessere Professorum. Valentinae domui Hieronymus Domenechus praepositus, Templum possessione pridie inita die Pentecostes, Archiepiscopo Hidruntino sacrum faciente, 201 Hieronymus Domenechus primus Valen tiae Praepositus dedicatum est. Ad concionem Patriarcha dixit, interque cetera monuit populum, grates vt ageret Deo, quod Societatem loco tam Ciuitati opportuno conftitueret. Nihil enim Patribus, nisi populi emolumentum praepositum esse: proinde vterentur occasione. Se quidem beneficium agnoscere in primis, quod ad sui leuamentum oneris, gregisque sibi commissi commodum ea res pertineret, Eodem die noua in domo conuiuium Patribus, seque conuiuam dedit,
vna cum compluribus praestantibus viris. Auxit gratulationem; populique admirationem 202 Franciscus Scri ba Societatem ingreditur. ingressus in Societatem eodem die Francisci Scribae magna nobilitate ac re, maioreque mortalium bonorum spe Sancti Spiritus igne in holocaustum Deo incensis. Erat quadragenarius, doctus, ac ceteris ad absoluendam Euangelici ministri personam donis instructus. Iuuit etiam sua bibliotheca sat locuplete nascentis domus penuriam. Initium fecere meadicandi pendentibus 203 PP. Domenechus, et Barzius bis in hebdomada per Ciuitatem emen dicant. ex humero manticis ipse Pater Domenechus, et Pater Barzius, binaque in hebdomada emendicatione affatim panis corrogabatur, ita distributa Vrbe, vt ad eandem domum non nisi quintodecimo die rediretur. Recens Patrum impetus, rei nouitas, aedis ad haec sacrae opportunitas breui diuina mysteria octauo quoque die obeuntium numerum geminarunt. Susceptae superiore anno ad circumpositos Neophytos catecheses vtilitate summa retentae. Homines miserrimi numero 204 PP. Gaspar Lo artes, et Simon Dominicus Neophytosea techismo iuuant. maximo, vt erant ab omnibus destituti, ac suapte sponte christianae pietati minus addicti, prorsus iacebant in tenebris, et vmbra mortis. Post Gasparem Loartem, in ea re plurimum sudauit, profecitque Pater Simon Dominicus. Initio permagnae difficultates occurrêre ex odio, quod ea natio aduersus veteres Christianos ex impotentium contemptu, ac vexatione conceptum habet. Tamen experimento est cognitum minus opinione deploratum negotium esse. Caritate Patrum, comitateque pellecti, non pueri modo ad christianae doctrinae scholas, sed grandiores quoque non grauate itabant, discebantque facile 205 Domus Profes sa Hispalensis in Collegii aedibus colloca ta. christianos ritus, et induebant mores. Hispalensis domus collocata ess in veteribus Collegij aedibus, nouoque Templo, quod per id tempus diuinis addictum est. Collegium in aedes migrauit, quas aedificandas, et censu annuo muniendas Ciuitas benigne suscepit. Non nihil in populo offensionis, ac sermonis exciuit damnatio ad triremes presbyterorum Lorenensium, quos Hîspalim ductos vul 206 Archiepiscopus Hispalenfis bonum Societatis nomen curat. gus Theatinos vocabat. Sed mature obuiam iuit Archiepiscopus, innocentiam Societatis iubens in omnibus Ecclesijs vulgari, ne qua ei ex falso rumore labes, cum auctoritatis imminutione, adhaeresceret. Nec modo (vt erant Primores sat rerum gnari, et in vniuersum Ciuitas optime affecta) calumniae omnes facile discussae: sed per occasionem vulgatae Societatis laudes, ac celebratae, Deo gloria, cuius est opus famulos suos, et a culpa defendere, et laudandos efficere. Quanquam in hac Prouincia hostis humani generis, et osor pacis aeternus graues iam diu ad distrahendos Sociorum animos intentabat pugnas: scilicet, qua arte bonos 207 Sociorum querelae domesticae. aggreditur, specie honestatis maioris obiecta, quaque via alibi saepe schisma tentauerat. Querebantur inferiores nimio se imperio, duriusque tractari: culpas leues non modo puniri grauissi me, sed aeternam earum memoriam conseruari, et exsuscitari cum putabatur extincta. Moderatoribus hanc esse curam maximam obseruare, ac vexare subiectos. Inde manare malum, ac fundi per inferiores, 208 P. Garzias Alarconius Prouinciam visitat. vt ipsis quoque summum esset negotium notare alienas noxas, explorare vitas, et crimina. Inde neque inter subiectos inuicem fratrum, neque erga Moderatores filiorum vigere fiduciam, sed potius degeneres quasi in regno mores indui. Ita erat vniuersa Prouincia duas distracta in partes, ac malum iamdiu natum, 209 PP. Io. Cagnas et Petrus Bernardus Prouin cialis querela. rum causa. nunc tandem erupisse dicebatur, aditu per Garziam Alarconium Visitatorem patefacto, quem plurimi tanquam caelitus missum excepere. Habebantur seuetitatis principes in praesentia Pater Ioannes Cagnas, quem quasi fontem eius mali nominabant, Petrus Bernardus Prouincialis: qui cum ante suauitatis 210 Tum Franciscus Vasquius, Gregorius a Mata Ignatius Castellus. laude carus vulgo esset; paulatim ferebant, siue Magistratus diuturnitate, siue feueriorum familiaritate, ad eorum sectam abstractum. Praeterea Franciscus Vasquius, Gregorius a Mata, Ignatius Castellus, alijque nonnulli non eiusdem modo sensus, sed etiam inter se quasi quodam foedere colligati. Qui in Congregatione prouinciali, vt longe superabant numero, e suis partibus Procuratorem Ignatium Castellum delegere: qui Romam profectus, tum eorum facta apud Patrem Generalem defenderet, tum contra partes aduersas praemuniret, ne ea administrationis ratio mutaretur. Sane plerique eorum eximiae erant, praestantisque virtutis, nec nisi nimio zelo peccabant, si quid peccabant, ad conseruandam
211 Recta discipli na a moderamine non discedat. religiosae disciplinae integritatem, rectamque apud proximos famam intenti. Ceterum dum supra imbecillitatem humanam custodiam intendunt, nec modum adhibent; caritatem, quae debet esse in omni recta administratione membrorum cum capite nexus, et vinculum, non leuiter conuellebant: cumque in omni multitudine, quantumuis eximia, ac lecta, nunquam possint earundem cuncti esse virium, nec eâdem via duci: et vero semper aliqui tanquam fex, ac scoria sint, querimonijs, artibus non bonis, Satanae fallacijs pandebatur aditus, 212 Seueritas cum lenitate conium genda. obstructa ea via, per quam fuisset occurrendum, nempe perfugio ad Praesides intercluso, Et sane cum vbique arduum est rerum modum inuenire; tum religiosa in praefectura diuinae cuiusdam est artis ita attemperare cum seueritate 213 Euerardus discordias componit. lenitatem; vt neque per hanc soluantur mores, neque per illam caritas infirmetur. Itaque Euerardus aegre ferens tum cetera austeritatis immodicae, tum praecipue illam veluti factionem; sedulo ad eam soluendam incubuit: quod non difficile factum est, quibusdam in alias prouincias opportune amandatis, ipsaque Prouincia, postquam lustrauerat totam, Garziae Alarconio demandata.
214 Castellanos in ter ac Lusitanos Socios serit Satan discordias. Alia quoque tentabat via Castellanos inter, ac Lusitanos Socios discordiarum sator caritatem deterere. Nam cum Rex Lusitaniae Henricus prae senio non multum abesset a fine, successore incerto; ferebat fama in Castella per Lusitanos Patres stare, quominus cum pace controuersia praecideretur, in Philippi verba ab Henrico ante suprema populis sacramento ad strictis. Itaque Castellanorum Patrum quidam, quorum aures externorum querimonijs verberabantur, et auctoritas, gratia, res discrimen adibat; laborabant, vt Lusitanos a culpa defenderent. Hi e contrario plurimum cauebant, ne quomodo eam disceptationem attingerent, neu Lusitano populo ad omnes suspicionum auras erecto darent vllam in partem propensionis indicium: adeout cum Dux Ossunae Regis Catholici Legatus in Lusitania institisset, vt Pater Aloysius Gusmanus ad se confessarius mitteretur; eum Patres Lusitani perbenigne acceptum, omnino perpulerint 215 Religiosi caritate non natio num studia fo ueant. suam vt rediret in Prouinciam. Haec notarim, vt animaduertant Religiosi viri, quam vigilanter custodiendae paci, Nationumque studijs penitus ex animo eradendis debeant insistere, quamque procul ab omni seculari procuratione abesse: cum suspicio ipsa vires habeat maximas ad nomen foris maculandum, 216 De Leone Hen ricio Regiscon fessario Lusita ni conqueruntur. pacem domi concutiendam. Quod ipsum eo etiam clarius perspectum in Lusitania est. Leo Henricius Regis erat Confessarius: sed, quemadmodum supra narraut, ita cum Rege conuenerat, vt is sineret eum religiosae humilitati, simplicitatique seruire, nec pateretur Regni immisceri curis. Hoc dum Leo fideliter exequitur, qui voluissent Regem primo quoque tempore successorem sibi sufficere, praecauentem ne ad alienos regnum perueniret; querebantur de Leone, 217 Henricus Rex cum defendit. quod non Henricum ad id pro munere, auctoritateque apud eum sua adigeret. Quam tamen inuidiam ipse Rex Proceres allocutus, vt erat vir optimus, suique consilij rationibus expositis, ac professus suo iussu Leonem nihil attentare, magna ex parte molliuit. Porro dum Philippus Rex lectum militem per Italiae praesidia distribuendum mittit, Classe tempestate dispersa, vt ij, qui Genuam appulere Genuensibus Patribus, ita pars Carthaginem nouam reiecti Murcianis exercendae pietatis materiam attulere: vtrosque enim pessime vexatos graues corripuere 218 Murciani Collegij Patres ca ritatem in aegro tos milites ex ercent, morbi. Hos cum Nosocomium Carthaginense non caperet, Murciam primum, inde Valentiam transferebant, sed fere omnes extinguebantur in via: eo visum est Murciae curandos. At ne ibi quidem hospitium capax erat, neque vlla facultas leuandae calamitatis. Itaque Patres cum ab Ciuitate, Senatu, Episcopo, Canonicis, alijsque ad tria millia aureorum nummûm, vimque ingentem vestium, tum ad induendum, tum ad lectos, et ceterum instrumentum 219 Nosodochia instituunt. corrogassent; sex ampla conclauia adornarunt Nosodochij in modum, vbi milites prope quingenti curabantur. Vnus Canonicorum, itemque Praesidum Vrbis toti negotio quasi aeconomi praeerant. Sex Medici vocabantur. E Collegio per vices quaterni Fratres adibant inseruituri aegrotis, et quidem Sacerdores ad solandos, expiandosque. Multum exhaustum incommodorum, et graues suscepti
220 Olysippone Ferdinandusa Prato, et Petrus Mascarenia inseruiunt peste infectis, eaque absumum tur: morbi, sed citra funus. Enituit Ciuium quoque Murcianorum in ea calamitate pietas, non solum stipe, sed etiam opera conferenda. Olysippone, vbi pestilentia, quae se anno insequenti dirius effudit, leuiter coepit existere. Ciuitas extra Vrbem receptaculo morbidorum condito, cui domus salutis nomen fecit, duos e Societate ad animarum curam Sacerdotes expetijt. Missi Ferdinandus a Prato, et Petrus Mascarenia, ambo animi fortis, spectatae virtutis, ardentissimae caritatis. Nec longo tempore laborum suorum interclui sunt fructu. Ferdinandus 221 Petri Mascareniae genus, et laudes. duodecimo Kalendas Septembris, paulo post Mascarenia operi sancto immoritur. Postremus hic parentibus illustrissimis Vasco Mascarenia, et Maria Mendozia genitus, incertum maiorem ne sanguinis, an virtutis prosapiam traxerit. 222 Tres habuit in Societate Fratres. Ea quippe feracissima stirps, non tamen foecundior, quam felicior, selectissima germina non tam generi, quam religioni dedit. Nam Petro quatuor, ex ceteris, fuere Fratres sacris addicti Ferdinandus Martinus, Franciscus, Nonius, 223 Franciscum immaturamorte sublatum. et Antonius Mascarenia. Primus fuit Farensis Episcopus, et sacrosanctae fidei in Lusitania generalis Quaesitor, vir moribus, et virtute praeclarus, et cum disciplinarum omnium, tum Theologiae praesertim excellenti scientia toto Regno 224 Antonium Clau dij, et Nonium Mutii Genera lium Assistentes. laudatissimus. Reliqui tres in Societatem adlecti. Ex his Franciscus quidem, non sine fama maturae virtutis, aetate licet immatura, diem extremum obijt. Nonius vero, et Antonius grauissimis in Prouincia perfuncti muneribus, Romae insuper apud Praepositos generales hic Claudium, ille Mutium, magna vbique 225 Petrus in Indram mitti, vel in Africam petit sed non impetrat. opinione prudentiae, et religionis Assistentes diu fuere. His quartus accessit Petrus non genere magis, quam disciplina germanus, quem ab ijsdem haud sane degenerantem vidit Lusitania. Praeferuidus quippe vir, licet egregijs animi, maturaeque laudibus in paucis excelleret, quas in Europae luce, velut in theatro, explicare cum pompa, plausuque posset; nihil tamen optatius habuit potiusque, quam vt in Africam, aut Indiam terrarum vltimas, ignotasque plagas mitteretur: quam expeditionem non constantius, quam ardentius flagitauit, vt sanguine, 226 Ad peste infectos mitti petit, et obtinet. ac vita recentem illam Christ messem irrigaret, et coleret. Id vero cum saepe repulsus, et veluti reiectaneus impetrabile non videret esse precibus, fortunam aliam eêdem spe complexus, in hanc se dedit aleam, quae vltro ipsa se obtulit, grassantis per Prouinciam pestilentiae, primusque Sociorum Praesides obtestando fatigauit, liceret sibi laborem, operamque inter ea obsequia caritatis consecrare. Quo demum obtento, in publicum sese coniecit contactorum hospitium: vbi nulla mali atrocitate retardatus, nulloue sui respectu, aut mortis passim in oculos occurrentis metu, indiscriminatim omnibus ingenti alacritate impertiens ipse se, post alterum infatigabilis seruitij mensem, contagione luem 227 Moribundus Mauro baptismumimpertit contraxit, ex qua mox animam immortalium meritorum plenam Deo restituit. Ferunt supernis proximum, cum Maurus quidam Ethnicus, pestilenti morbo iam ictus ad eum strato iacentem obrepsisset, lustrarique se sacro fonte postulasset; velut mortis, cui tunc acrius obluctabatur, oblitum, aut negligentem, collegisse quantum potuit in seminece corpusculo spiritum, extensaque dextera 228 Eius mortem plerique condolent. sacrosanctam ei lympham affudisse: sicque vitam alijs caelestem tribuendo, ipsum humanam gratabundum, dissoluique cupientem exhalasse. Ad eius excessum sequutus est publicus dolor, tanquam ob iacturam hominis bono publico, 229 Pretiosa medi c mina non si bi, sed pauperi bus tribui curabat. ac praecipue miserorum nati. Neque luctu abstinuit Henricus ipse Rex. Nam et morbo laborantem seruare omni ope conatus est, missis ad eum magnae efficacitatis, ac pretij medicamentis (quae tamen Petrus pauperum, quam sui studiosior, in eorum salutem, neglecto se, distribuenda curauit) et fato praereptum vehementer indoluit, interque multa animi complorantis documenta, 230 Henrici Regis de eo elogium in illud elogium exclamauit: Eo demum die Olysipponensis Vrbis remedium, salutemque concidisse. Neque promerita commemoratione fraudandi sunt fortissimi 231 Alii ex Societate in infecto rum obsequium demortui. Sacerdotes, inuictissimique Fratres: illi quidem Petrus Correa, Laureutius Fonseca, Balthassar Esteuius: hi vero Antonius Abreus, Alexander Coëlius, Andreas Annesius, ac Rodericus Gomesius: qui nimirum omnes Socij non laborum minus, quam palmarum, inter haec eadem huiusce temporis discrimina
malorum, pro humana aeternaque Ciuium incolumitate vitam posuere. Eorum in locum alij statim suffecti optimo exemplo Ciuitatis. Certus quin etiam Sacerdotum 232 Rodericus de Gois pestilentium seruitio se mancipat. numerus, ac Fratrum, sepositum in diuersorium secreti, qui saucios peste per Vrbis domos inuiserent. In his, vti cupide flagitauit, Rodericus de Gois Nouitiorum Magister fuit. Idibus Iulij ante ortam pestilentiam Simon Rodericius, vnus e decem primis, in senectute bona decessit: aduersus fallacias 233 Simonis Rode ricii mors, et decora. Diaboli quam nemo sit tutus, quantopere vigilandum sit, non leue exemplum. Bonus alioqui vir, religiosae mentis, et virtutibus multis ornatus mortem tandem obiuit eo homine dignam, quem inter primos huius Ordinis auctores 234 Patria, et genus. diuina voluntas legisset. Ortum duxit Simon Rodericius Azeuedus Vouxellae, quod Lusitaniae oppidum in Lamecensi ditione, Vicensique Dioecesi situm est, parentibus honestissimis, Aegidio Gonzalio, et Catharina Azeuedia. Illum recenter 235 Morientis parentis de eo tum nato vaticinium, seu praesagium. ad vitam editum, morti ipse proximus, cum ad brachia excepisset Pater bene ei precaturus, defixosque in eius vultum oculos continuisset; improuiso quodam aestu mentis ad vxorem conuersus: Tu ne vero vides haec, inquit, ingenui lineamenta pueri? magna quaedam, et praeclara diuinae gloriae facinora minantem vides. Fac tibi commendatus impense sit, vt tanquam sacri quippiam in spem egregij successus, eximia cum cura, ceterisque prae liberis liberalius educetur, et crescat. Siue haec fuerit naturae praesensio, qualis haud raro morientibus incidit, siue caelestis oraculi vaticinator impetus, non equidem curiose disquiram, Certe neque imperio mulier, neque praedicto euentus fefellere fidem. Nam vbi primum domestica ex disciplina solidiorem in frugem adoleuit Simonis 236 Parisiis literis vacans cum S. Ignatio necessitundinem contrahit. aetas, missus Parisios, vt Ioannis Tertij Lusitaniae Regis impensa bonis artibus imbueretur, cum haud impares indoli successus in literis, ac moribus faceret, in Ignatium incidit eadem studia, non êadem spe, ac mente versantem: quippe non vanis honoribus, sed diuinae gloriae prorsus intentum. Huius primum fama sanctitatis, mox et consuetudine paulatim illectus Rodericius, sese illi totum, ac plane subiecit, donec in vota Societatis instituendae, vna cum ceteris eiusdem 237 Cum eo, ac Sociis de Societate instituenda conspirat Ignatius. vitae consortibus, conspirauit. Nec minore constantia sanctum illud animi propositum deinde prouexit, quam fortitudine suscepit. Licet enim haud semel amore solitudinis, supernisque rebus sine interpellatoribus, aut arbitris vacandi studio solicitatus, in suscepto consilio nonnihil vacillarit, vt suis praenarratum est locis; semper tamen diuina veluti manu, ac caelestibus ostentis in fide confirmatus, 238 Prouincia Lusitaniae eum auctorem, et fundatorem aestimat. hanc ipsam praeclaro operaepretio, et magnis in Societatem praesertim Lusitanam meritis acerrime tenuit. Ea certe Prouincia illi se, coeptaque, et stabilimenta, atque incrementa sua debet. Erectionis Collegiorum, beneuolentiae Ciuium, gratiae Principum, patrocinij Regum, ille quondam fundamenta iecit: quae in tantam deinde molem excreuere; vnde ingentem apud omnes hominum ordines opinionem Societatis, ac sui excitauit. Et vero, vt peculiaria eius opera, et per totam retro historiam sparsa facinora, declinando, et meo, et lectorum fastidio, repetere hîc supersedeam; sed aliqua tantum his adhuc annalibus 239 Elus in Deum caritas. intacta delibem; vir fuit egregio concursu laudum famae suae par, et qui videri possit, vel sola rerum suarum appendice, magnus, Principium a caritate faciam, quae virtus chorum ceterarum non ducit modo, sed etiam trahit. Haec in Rodericio 240 Vt cum Deo arctius agat, abdicat se magistratu. tanta erga Deum fuit; vt cum eodem arctissimam coniunctionem per crebra commercia affectaret. Quam vt ardentius excoleret, atque inflammatis in caelum affectibus indulgeret; post duodecim iam exactos Praefecturae Prouincialis annos, non quidem laboris, atque molestiae, quibus pro diuina gloria potius 241 In solitudinem se abdit. inhiabat, sed distractionis a Deo, quam ipsa negotia necessario faciunt, abunde pertaesus; abdicauit se omni plane magistratu, deprecatusque curam geren. darum rerum, regendorumque Sociorum, in secessu vltimo Sancti Felicis caro 242 In Christi passionem praecipue fertur. se totum inuoluit otio contemplationis: caelestisque amoris perfruendi facta copia, in eum vim omnem, et vires animi aestuantis effudit. Sed praecipuo quodam volatu cordis in Christum Iesum ferebatur, eiusque pro generis humani salute patrata opera, et praesertim consecuta supplicia, illicia faciebat repensandae.
vicis. Quare? sub rudimenta primae conuersionis ad Deum, potiri concepto profectionis Hierosolymitanae voto, cum per temporum difficultatem minime licuerit 243 A S. Ignatio profectionem in Palestinam impetrat. (quanquam eius se voto liberatum non ignorabat (persoluendi tamen prona voluntate magis, quam solicita religione ductus, per haec ipsa vitae spatia negotijs vacua, facultatem ab Ignatio impetrauit in Palestinam commigrandi, ibique aliquandiu commorandi: vt ea caelestis in homines cariratis expressa vestigia conspectu recoleret, imitatione calcaret, suamque ab Christo Domino longiorem 244 Exequi illam non potuit. absentiam, ipsa locorum, quibus ille praesens aliquando fuerat, imagine falleret, ac solaretur. Sed eum Venetias idcirco aduectum, cum soluturus iamiam esset in Cyprum, importuni praepcdimenta morbi, seu potius diuini prouidentia Numinis, conceptae dudum spei prorsus exortem fecere. Neque tamen propositum ille mentis abiecit, sed permutauit: et quae Domini patientis insignia in suis quaeque domicilijs osculari, complectique non potuit; eadem prprio ipse in corpore, in quo mortificationem Christi circumserebat, descripta, impressaque venerabatur: sane qui Christum diligit, et crucem eius aut non portat, aut 245 Carnem asperitatibusvarijs domabat. odit; hunc esse peramantem apparet quidem, minus tamen Christi quam sui. Ergo Rodericius, quod ab primis spiritus incunabulis in consuetudinem, vsu deinde assiduo roboratam induxit, acrius perrexit duriter, hostiliterque carnem accipere, rudi ac praeparco cibatu, neque cubatu commodiore, quotidiana, et immisericordi verberatione, setis ad nudum adpressis gestatisque, ceterisque huiusce generis documentis, quibus ipse se poenarum Domini sui crebro commoneret, ad eiusque amorem velut stimulis incitaret. Verum illi nihil aeque aut memoriam peruellebat, aut sitim alebat Dominicae tolerantiae, quam argutum 246 Crucem cultro sibi fixit in pectore. sane ac nouum inuentum, a nemine, quod legerim ante vsurpatum. Nam sub vitae sanctioris initia, vt ardori suo tenerius, vel ipsa duritate, indulgeret; summa sibi cute supra pectus signate discissa, notabilem dodrantali maguitudine, ac latitudine digitali Crucem, acuto in vulnus stilo, descripsit extrinsecus: viuax argumentum interioris eius, quam telo praeferuidae caritatis inciderat e regione in medulla cordis. Huius porro luculenti stigmatis cicatricem veluti memorialem, nunquam deiude obductam, deletamque ad sepulcrum secum vna portauit. 247 Semper dum vixit occuluit. Sed quia sacrosanctae Cruci propria, ac dotalis humilitas est, ne forte vt illam conseruaret hanc perderet; diligenter dum vixit, rem alijs inobseruabilem, 248 Moriturusduo bus ostendit ne post mortem in uenta diuinitus facta crederetur. occultamque, et velut arcani mysterij quippiam in sinu suo clam omnibus habuit. Morti vero proximus, metu ne, dum ipsa se proderet, curatoribus cadaueris rerum inscientibus opinionem faceret ostenti humano maioris; binos ad se Patres seorsim a ceteris accitos, praeparata silentij fide praemonuit, si forte Fratribus defuncta membra componentibus insculptum pectori suo signum Crucis appareret; ne id tamen insuetum quid, et prodigiale mirarentur: sed quicquid esset, inconsulti quondam, atque immaturi feruoris sui vestigium scirent, et 249 Demissionis studium singu lare. monumentum esse. Hoc enim imprudentiae velum ille humilitatis excelsae vir studio diuexandi sui, et Crucis imitandae praetendit. Nam demissionis sanctae cultor apprime, fautorque fuit: cuius haud moriens modo, sed tota passim vita 250 Episcopatum Conimbricen sem recusat. non vnum illustre documentum, acspecimen dedit, declinatione praesertim honoris, despectione sui, et appetitione contemptus. Cum obijsset Georgius Almeida Conimbricensis Episcopus, eaque iam vacaret occupaturo sedes; Ioannes Lusitaniae Rex Tertius in eam ipse cogitationem alte descendit, optimum factu fore, li Rodericium expertae iam, probataeque virtutis Virum, muneri tanto praeficiendum curaret. Neque id cupidius suscepit, quam ardentius perducere ad effectum institit, neminem habiturus aduersarium, praeter vnum ipsum, cui acerrime studebat. Cum enim Simoni rem insinuasset; perculsus non improuisa magis, quam odiosa denunciatione Pater, repugnando, obtestandoque, ac miscendo precibus lacrimas, vsque adeo conatus est, donec sapientissimum Regem ad deditionem perpulit. Qui ne homini, quem vnice diligebat, ac pro meritis aestimabat, molestiam crearet, ab incoepto destitit, viri modestia recreatus: qui cum ab honoribus sponte sequacibus ambiretur; tanto eos studio
fugiepat, quanto plerique fugitiuos ambiunt, et assectantur. Quae sacratioris Insulae, atque hoporificae Praefecturae geperosa propulsatio laudabilior fuit; quod nondum promulgatis Societatis legibus, necdum voto dignitatis declinandae suscepto, Rodericius sponte magis, atque impetu humilis animi, quam vllo externo auocamento, pexuque rem seipsa pellacem, despectuque arduam, eandemque vltro oblatam, imperatamque, primus Sociorum, qui talia refugerint, ceterisque exemplo futurus, glorioso, ac sancto fastidio ablegauit ab se. Sed 251 Munus instruem di literis principem recusare non potuit hunc primariae Vrbis sacrum magistratum felicius deuitare potuit, quam literarium magisterium adolescentis Principis. Exercebat tunc illud vir clarissimus ex Augustiniapa familia Ioannes Suarius Concionator aulae: quem cum Rex Conimbricensem Episcopum, loco Rodericij, renunciandum curasset; in hunc, 252 Io. Suarius Au gustinianus in Rodericii locum Episcopus renunciatur. muneribus permutatis, vices illius transferri iussit. Neque is subtrahere se imperio, atque oneri potuit, ne, vno iam excusso, alterum subterfugiens, videretur deserre nihil regiae voluntati velle: cum praesertim vtrumque Ignatio parenti fore gratum intelligeret: nempe vt illud respueret, hoc subiret: sic enim se molli velut aditu gratiae Societatem vix dum adolescentem in Lusitania, totoque vastissimi Orientis tractu, facilius beneuolente Principe prouecturum. Verum adeo Simonis oculos, quod secus plerumque solet, non perstrinxit aulae fulgor, non animum labefactauit; vt huius mores ipse potius afflarit, ac recrearit exemplo, 253 Rodericius hu mili habituau lam adit. quippe quam habuit quasi theatrum religiosae humilitatis, et exquisitae officinam virtutis. Quotidie illuc vna cum socio itabat pedes, vestem fului plurimum coloris, eamque longo iam vsu detritam indutus, quam ad iugulum rudis e corio ligula subnectebat. Exprobrantibus indignum regio Praeceptore ornatum, eoque docentis incultum dedecorari auctoritatem nobilis Praetextati dicentis; respondebat, nunquam et audisse se ex Magistri vestitu institutionem pendere 254 Equos bene paratos recusat, vilibus con tentus. discipuli: id certo exploratum, ex lacero, vilique palliolo saepe robusta, atque aurea praecepta explicari. Ad iter consectando Principi ex necessitate susceptum, remissis generosioribus equis, ac decenter instratis, qui eius vectioni e stabulo regio destinabantur; clitellario iumento, eoque fortuito, et conductitio vtebatur. Accidit aliquando, vt ip magnum quendam, et magna aestimatione virtutis, ac prudentiae Praesulem ita vectus incideret. Is ad improuisum Simonis aspectum, in admirationem cultus adeo demissi, ac plane seruilis erectus, equo, ceteris idem factitantibus, repente desilijt, et non sine benigna quadam indignatione dequestus, quodnam illud esset regij dehonestamenti genus in regio tanti nominis administro; ita ne vero talem virum, Principisque continuum, tam abiecte iumentario agasoni damnatum, ac traditum ferri? Mulam exim e procuratam, phaleratamque inscendendam obtulit, nec precibus tantum, sed amico quoque conuicio institit, vt is si non sui, certe Regis ratione habita reliquum iter paulo decentius, honestiusque conficeret. At Rodericius hominem comiter intuitus: Te vero, vir optime, ignorare, inquit, non arbitror, quantum honoris in ipso honoris neglectu posuerit Deus, quantoque celsitudins autorameuto humilitatem animi sanctam ornauerit. Aequum igitur est, vt maiestatem regiam, quando praeterea in me nihil est, tanto lastu, atque fastigio dignum, hac vna certe, qua possum demissionis sublimitate cohonestem. Neque adduci vnquam potuit, vt vilem illum vectorem suum honorario permutaret: honesto illo virorum comitatu demirante, sed magis approbante religiosae 255 Purgatorium, ac carcerem Aulam vocabat. abiectionis exemplum. Porro hanc ipsam in luce regalis aulae necessitatem commorandi, purgatorium ille suum, merumque carcerem vocitabat: illudque adijcere solitus est, malle se domesticum Collegij carrucarium quam aulicum Principis instructorem esse: et duo sibi molestissima omnium accidisse quondam in vita: alterum cum excidit expeditionis Indicae spe: proximum, cum 256 Suis humeris ollam cum pulmento ad car ceres deferebat. inter fauorem potentum, mundique splendorem versari coactus est. Quam ille pompam, popularemque inde auram inuito sibi renuentique vltro influentem crebro suicontemptu ludificari conabatur: adeo vt saepe per loca regijs assectatoribus insessa sordidatus incederet veste lutea, sublatoque in humeros vili pultario,
257 Vt absit ab au la munus con fessarii Regis Sebastiani recusat. vir quo nemo notior, aestimatiorque, ad eos, qui carcere attinebantur; pulmenta deferret. Vt vero primum laxato tantisper imperio ex aureis illis aulae catenis expedire se licuit; non auide modo ansam carae libertatis arripuit; sed ijs semel excussis, impediri se nunquam deinde passus est. Sane multo post Sebastianus Rex, Aui sui vestigia sequutus, cum Rodericium ex Hispanico secessu reuertentem, misso Archiepiscopo Vlisipponensi, accerseret, vt confessionibus Regijs aurem praeberet; id ille muneris sedulo deprecatus plane reiecit, excusata in speciem aetate, ac valetudine: re tamen vera aulae taedio, aut etiam metu, cuius incantamenta semper animos illigant, raro absoluunt, saepe subuertunt. At in Rodericio non ambitionem modo non exciuit honor; sed ne cupiditatem quidem illexit aurum, sequax illa, ac lenta materies, tamque de facili adhaerescens, 258 Principum gratia nunquam in sui, aut suorum commodum vsus est. cuius blanditia viscus merus est. Nunquam tanto Regum, ac Principum fauore et gratia, sibi, aut consanguineis, quos habuit multos, et quidem priuatae rei per eius occasionem augendae haud incuriosos, non raro minus quam praeclaro exemplo, quicquam a quoquam, aut vltro petijt, aut oblatum accepit. Imo affines (vt id quoque, licet alienum huic loco, non tamen, quando incidit mentio, importunum interseram) affines, inquam, locupletandi adeo 259 Patriae, ac parentum affectus onmino expers. curam omnem abiecit; vt pio potius odio tum eos, tum vero quicquid saperet, oleretque naturam prosequeretur: cuius illud illustre documentum, Cum forte iter haberet Viseum, adraderetque necessario Bouxelam natale solum, vnde longissimum tempus abfuerat; nullis Sociorum peruinci precibus potuit, vt illuc breui diuerticulo deflecteret, dum sororem, agnatosque alios ex nobilioribus Oppidi, quos viderat nunquam, ex quo primum in de discesserat, salute, ac pio solatio impertiret. Facinus memorabile, neque degenerans ab exigua illa, et primigenia Societatis familia, ac potissimum Ignatio, Xauerioque, quibus insita, et pene sueta cum ipso spiritus lacte ad carnem, et sanguinem aspernatio quaedam animi sancta, virtutisque rigor, ac toruitas erat. Verum vt ad generosum pecuniae neglectum redeam; cum aliquando Conimbricense Collegium 260 Ex oblatis a Rege centum millibus aureis ad leuandas Collegii Conimbricensis angustias octo ginta millia respuit. alumnis pressum, alendi vero commoditate pene omni defectum esset, Rodericius, quoniam Dei cogebat obsequium, persuasit ipse demum sibi, vt illud subsidij alicuius causa commendaret Regi. Hic, qua erat et animi magnitudine, et in Societatem beneuolentia, centum nummorum millia in eam rem statim attribuit, persoluique iussit. Aestimauit, qua par erat actione gratiarum munus Rege dignum Rodericius: sed ex ea summa, reiectis ceteris duodeuiginti tantum millia regiae liberalitati accepta habuit, satis id praesenti leuandae difficultati fore testatus. Non tamen post multo percrebuit passim terror inundantium Turcarum, magnoque exercitu imminentium Abylae, Ceutam vulgo dicunt, quod propugnaculum e regione Calpes in faucibus situm Gaditani freti (Herculeas fabulae columnas hîc statuunt) claustrum est ex Africa irrumpentibus in Hispaniam. Cum igitur ab Rege, eiusque Consilio decretum de munienda aduersus 261 Ipsa viginti millia pro Republica Regi restituit. inuasionem, atque impetum arce factum esset, quod sine magnis, enormibusque impensis ad effectum perduci non poterat; Rodericius eam ipsam pecuniam nuper a Principe acceptam, eidem vltro restituit, ac repraesentauit, causatus publica incommoda, quibus priuata posthaberi deceret: quare vteretur Rex beneficio suo in commune bonum: sic enim honestius collocari se vero, si quid iuuare possent, suorum non modo viuendi angustias, sed vitas etiam ipsas 262 Rex ea recipit sed mox Collegium cum foe nore fundat. oblaturum. Neque aurum tam liberaliter proiectum descendit in sterilem humum: imo nec perdi poterat, de quo fides cum munificentia decertabat. Et Rex quidem, miratus illam proprij compendij prae alieno negligentiam; vsus est in rem praesentem pecunia tam amanter oblata: mox tamen amplificatam 263 Rodericius virginitatisflo rem seruauit. rependit, iactis Coliegij Conimbricensis in ingentem amplitudinem fundamentis, collatoque magnifice reditu annuo in perpetuum Religiosorum alimentum. Verum Rodericio non purior animus, magisque intactus humani honoris, rerumque fluxarum cupidine, quam turpium voluptatum fuit. Tenuit fama, certis auctoribus, illibatum homini viguisse, ad occasum vsque vitae, virginitatis
Angelicae florem, caeleste illud in terris paucorum decus. Quod sane 264 Ab impudicis seminis bis aggressus victor cuasit. diuinum munus, nisi gratuito accepisset; mereri haud dubie poterat praeclare factis. Neque enim vno tantum experimento intaminatum, castumque pectus, et ad frequentia illiciorum faede titillantium inuitamenta semper impenetrabile comprobauit. parisijs dum in primo aetatis flore literis operam daret, ancillam, domesticum malum non verbis modo procacibus, ac sceleri palam lenocinantibus, sed factis etiam impudicis, ac vi nefarie lacessentem, caelesti virtute protectus, ita reiecit; vt sese veneno intactum ex impuris amplexibus expedierit. Alia vice, dum per Gallias iter haberet inverecundaeque frontis puellam pellicientem impotenter ad facinus, magna voce latrones inclamans, in iecto per pudicam ludificationem 265 Rauennae tres impudicasseminas ad meliorem frugem conuertit. metu fugauit. Sed illud inter cetera memorabile, quod homini contigit per Italiam peregrinabundo. Cum enim Rauenna transiret, stipemque vicatim, more pauperum, corrogaret, incidit emendicando in ostium ignotae domus, iussusque conscendere, occurrentes ex insperato vidit mulierculas tres, meliori forma, quam (vt apparebat) pudicitia, adeo licentiam verbis, ac vultu, quem libido protriuerat praeferepant. Enimuero Simon ad conspectum tanquam viperarum oculis, ac lingua vibrantium, retro resiliens, praecipitem sese de gradibus ad imum vsque vestibulum dedit, ibique subsistens, ita vt erat caelesti flamma succensus, coepit tanta diuini spiritus copia de rebus ad salutem spectantibus dicere; vt petulantes feminae, quae pellicere conabantur, allectae ipsae concionabundi hospitis gratia, ad audiendum primo accesserint, deinde suismet retibus, et captura captae, atque ad seriam praeteritorum criminum poenitentiam redactae sint. Ex his vna praecipue tacta diuinitus, cum lacrimarum vim ingentem profunderet, seseque miris modis detestatione facinorum discruciaret; statuit, non ipsa modo turpitudine, sed turpitudinis etiam sede relicta, Romam cum Rodericio proficisci, vt nouo sub caelo nouum, ac sanctius in stitueret vitae genus. ipsomet frustra vagabundum, atque imprudens improbante consilium femellae adeo perculsae, eumque sequi obstinantis animo; vt a nauticis arcenda vi fuerit, ne se, quod furtim tentauerat, in nauim conijceret, et occultaret. Hîc vero quiddam euênit dignum relatu, quod ipsi Rodericio rem deinde 266 Satan Rodericium disturba re conatur. narranti suspicionem maioris humano, fortuitoque successus haud immerito fecit. Dum enim Simon acriore dicendi spiritu in atriolo praedictae domus aduersum feminas raperetur; ex improuiso illuc ingreditur ignotus nescio quis defecta aetate senex atro, oblongoque corporis indumento, quale Monachi solet esse colore fusco, deformi vultu, totoque frontis habitu tristi, atque insignite moesto: sed sanguinei praesertim, et interlucentes oculi, luridique dentes, et partim semesi, aut semitriti, partim enormes, et scabri monstrum hominis magis, quam hominem arguebant. Is quasi vicem suam mire solicitus, atque ad perorantem non sine stomaco, et indignatione conuersus: Quid tu, inquit, vocem, ac latera incassum fatigas? si forte speras abs te feminas istas ad Deum posse conuerti; proiecta plane fiducia est, irritus labor. Age vero, et iter, quo coepisti perge, aut mecum potius hinc secede, meliori successui operam daturus. Sed cum nihil verbis proficeret, Simone in rem suam intento; cuncta seorsim tacite obseruabat vultuosus, ac tumidus, nec sine anxio supercilio maerens. Absoluta concione, Rodericio comiter salutanti, et vnde, et quo ita solitarius, interroganti: cum profectum se Roma Venetias petere, respondisset; abrupto sermone, ad oram fluminis proripuit se. Quo non multo post cum et Rodericius, vna cum socijs, soluturus accessisset; inuênit hominem, tanquam inquietus animus vertigine sua corpus traheret, in partes sese varias indiscreto pene cursu versantem, eodemque momento diuersis longe in locis apparentem, vt speciem praeberet negotiatoris in magno cogitationum aestu perquam studiose cauentis, ne quid sibi quaestus immodici, cariue mercimonij deperiret. Interea, dum rem plane insuetam silentio notat, ac suspicit Simon; repente interuenit semina plorabunda, factorumque poenitens, vt vna se in nauigium intruderet, ac Patres, quo salutis suae auctores vocabat, sequeretur. Sed hi cum
eam metu exempli, ac suspicionum humanarum ab ingressu repulissent, reiectam que consilijs opportunis, ac recte viuendi praeceptis in futuros forte conflictus armassent; ipsi ad iter destinatum vela fecere. Ceterum importunus ille dicentis ad feminas Rodericij interpellator, illo Monachi habitu, sed factis, ac dictis habitum aspernantibus, incomitatus, ac solus, truci illa figura vultus, illo gestu totius corporis insedati, turbulenti, motuque inobseruabili tanquam spiritus videri simul coeptantis, simul desinentis, speciem haud improbabilem praebuit satagentis Satanae, seque solicite discruciantis, ne sibi de manibus tot annorumlucra vno temporis puncto in ea puellarum poenitentia raperentur. Et vero ingens ille ardor alienae salutis, quem Rodericius in primo caelestis per Ignatium spiritus conceptu, vna cum Socijs, haustum retinuit deinde semper atque auxit, merito euram 267 Rodericius Sociis pro Christo trucidatis inuidebat. inijcere vel hosti Tartareo poterat. Tantus enim is fuit; vt priuata non solum cuncta vitae commoda posthaberet; sed nihil expeteret vehementius, quam vt inter subducendos ab Daemonis seruitute populos, vitam ipsam, sanguinemque profunderet. Quoties afferebantur nuncij de Socijs pro religione disseminanda trucidatis; sanctae cuiusdam inuidentiae facibus exardescebat in voces amantium querelarum, at sibi residem esse operam iacenti in otio regalis vrbis, infringique 268 Quos per se iuuare non po terat, per alios iuuaricurabat quotidie in manibus palmam, quam illi caelo feliciter inferebant. Terrarum totum Orbem votis complectebatur: et quantum se ad aulam, velut ad carceres infroenari obedientia dolebat; tantum illuc animo anhelabat: et quo proficisci non poterat; Socios saltem vicarios suae in homines caritatis in varias Asiae, Africaeque, atque Americae plagas Euangelij spargendi causa subinde mittebat. Ipse auxiliarem illam pectoris flammam barbaris accensam, popularibus totam suis in Lusitania insumebat. Nam aula non contentus, quam verbo, atque exemplo ad exactam Christianae legis obseruantiam conabatut adducere; consuetudinem 269 In plateis ad pauperes concionatur. quoque suam sub primi spiritus rudimena susceptam retinuit adhuc aetate, famaque prouectior concionandi sub dio, atque in plateis ad plebem, excurrendiad rudes animos Euangelio imbuendos, pauperum, ac miserorum Nosocomia non excolendi solum identidem alleuamento vocis, operaeque, et documentis aeternae salutis; sed, vt per otium id faceret, etiam incolendi. Hoc enim postremum illi praecipuum semper, adeoque proprium ab initio fuerat; vt ob heroica plane facinora in hoc genere perfecta non semel, quod horrori naturae solet esse, naturam ipse fecerit. Vnum referam, quod illi Venetijs desperata profectione Hierosolimitana, Romam cum Socijs properanti re, successuque magnum, atque admirabile Contigit: ex quo liceat arguere, qui cursim talia, et 270 Venetiis cum morbidum in suo lecto collocasset, et cum eo dormiuisset, mira acciderunt: in transitu gessit; quid sensim, studioque, et in mora patrauerit. Nam in Xenodochio, cui nomen a Sanctis Ioanne, et Paulo, dum curandis, solandisque de more aegrotis operam daret, essetque illi cum Sodalibus, de suimet victoria generosum, piumque certamen; nocte iam adulta leprosus quidam ad fores, eiulatu misero deprecabundus, vt admitteretur in hospitium, flagitare coepit. Pernegabat loci praesectus vacuum esse lectum, quo recipi posset. Sed, vt sunt immisericordia ipsa pertinaciores miseriae; instabar, vrgebatque mendicus multo constantius, quam arcebatur. Inter hanc vtriusque contentionem Rodencius, pauperis illius ex animo misertus, extorsit abvaletudinario precibus, vt rogantem modo intromitteret: sibi curae futurum, vt illi de strato prouideret. Igitur homini soeda illa scabie laboranti proprio cubili tacite commodat, seque illi ad latus vna componit, ac somnum sui securus, atque hospitis capit. Mirum dictu, dilucescente die, cum euigilasset, adeo videri leprosus desierat; vt neque in lecto, neque in reliqua domo appareret, vllumque sui vestigium praeberet vsquam, affirmantibus cunctis sibi eum neque cognitum, nec conspectum. At Rodericius reperit vicissim ipse se lepra tactum, turpique velut squamularum tabe toto corpore coopertum. Laetabatur ille quidem oblata occasione tolerandi aliquid obsequio caritatis: sed respectu Sociorum, quos sua causa moestos videbat; contagione potius alieni doloris, quam suamet ipse iactabatur. Cum Deus, prompta fidelis serui voluntate contentus, poenam remisit. Nam euanescentibus
repente pestiferis sponte sua maculis, metuque omni sublato putrescentium pustularum, postero die Socijs non mirantibus magis, quam gaudio gestientibus, incolumis, ac valens lecto surrexit. Haec equidem vti gesta sunt, et ab ipso, cui contigere, commemorata, tradere posteritati simpliciter, et cum fide volui: coniecturam eorum in medio lectoribus relinquo. Certe, tametsi miser ille veri hominis personam sustinuerit, et non eius potius Dei, qui se quondam leprosum dixit, et percussum a Deo (quod et plerique non ex vano interpretantur, et non raro alijs vsu venit) vt cunque tamen fuerit, facinus ipsum per 271 Rodericius refectione indignum aestimabat qui eo die vel vnum ad meliorem frugem non reduxisset se magnum, et eximiae caritatis illustre miraculum fuit. Hoc porro ardore in aliena cum animae, tum corporis salute curanda, non ipse modo flagrabat, sed vt eodem alij quoque inflammarentur; spiritu eum suo ventilabat. Legem suis inuioilabilem sanxit, vt si quis domum rediret, nemine externorum pijs alloquijs per diem excitato ad meliorem vitae frugem; is ad mensam accedere ne prius auderet, quam culpa Superiori nudata veniam impetraret cibi sumendi, quo se per 272 Quo apparatu ipse iret, et alios mitteret ad euangelicasex peditiones. eum studij defectum fraudasset, indignumque fecisset. Expeditiones Euangelicas in Oppida, atque Vrbes, et crebro suscipiebat ipse, et suis frequenter imperabat: easque non alia exerceri ratione itus, reditus, status volebat, quam qua idem vtebatur, et quae diuini verbi praecones, sequacesque Christi deceret. Ea fuit, vt pedibus ingrederentur, viatorio ad manum Scipione gestato, reiecta in humeros expedita scriptorum sarcinula, sacrarum precum breuiario sub axillam supposito, receptuque non nisi apud hospitalia pauperum tecta quaesito. Vt vni potissimum debeatur honorifica consuetudo iam tum per Lusitaniam sparsa, ac diutissime retenta, vt Societatis homines nullo passim alio nomine, quam Apostoli vulgo dicerentur. Cum hac igitur virtutum indole, collectaque ex virtutibus apud regnum, regnique Proceres opinione, famaque, nec minore reuerentia, ad ipsas vitae metas non grauior aetate, quam meritis, tandem accessit. Iam per assiduos pro Dei gloria, et animarum salute susceptos labores fractis plane viribus erat: iam macerandae carnis, ac spiritus perdomandi cura, per afflictiones immodicas, modicissimi, incommodissimique fomni, atrocium flagellorum, setosae vestis, et exigui ac duri cibatus, ad nihilum prope senilia membra redegerat; cum insuper in febrim incidit lentam illam quidem alimento, sed diuturnitate robustam, quae debilitatos iam per se satis artus adeo 273 Longa febri torquetur. extenuauit, vt mera neruorum, ossiumque compages tenui inducta cute viderentur. Nunquam tamen toto illo valetudinis tempore, qui annum excessit, persuaderi passus est sibi, vt voluntariae vexationis tenorem, vsumque poenarum aliqua suimet indulgentia temperaret, ac ne inspoliato quidem corpore cubandi consuetudinem diuturnam tanto concursu dolorum intermitteret. Sic intestinis ille malis, quae propter dissolutam hiantemque membrorum commissuram, intoleranda propemodum erant, adscitis vltro externis, remedium, aut solatium afferebat. Sed maior cruciatibus patientia exemplo omnibus erat. Medicos morbi conscios in admirationem etiam rapuisset, nisi palam, atque in oculis esset, sensum pene omnem mortalis aegritudinis caelesti dulcedine hebetari. 274 Inter corporis dolores animus spirituali exultat dulcedine. Arduum dictu est, quam abundanti pietatis liquidae copia, inter ea tormenta. difflueret. Suauissima cum Deo alloquia crebro miscebat, vibra batque in caelum ac superos, mentis, ac vocis ardentissima iacula: neque parcebat lacrimis, gemitibusque, quibus lacessebat beatam aeternitatem, diuinique conspectus desideria irritabat: idque identidem cum Regio Propheta, nec sine suspirijs repetebat: Hei mihi, quia incolatus meus prolongatus est. Saepe 275 Mori cupit. Ignatium, optatissimum vitae socium, ac parentem amicis vocibus compellabat, eiusque, et vna cum eo communis videndi, fruendique Domini studio aestuabat. 276 Propinquae mortis nuncium reuiuiscere videtur Ad primam vicini obitus mentionem, velut reuiuiscere gaudio visus est, eaque frontis fiducia, qua caeteri recuperatam sibi salutem gratulantur, ipse nuncium desperatae accepit, anxia quadam ostentatione laetitiae interpellans, num in promptu mors esset: compertoque superfuturam adhuc vitam, ad recrescentem vsque Lunam, quae proxime aberat, inexplicabile verbis est, quanto
277 Dulces cum Deo querelae. cum animi sensu dictum audierit; cum in caelum sublatis oculis amara quadam mentis dulcedine: Itane vero, inquit, o Domine mecum agitur? tandiu ne quaesitissimo conspectu tuo carendum mihi est? Veni age, Domine, veni Deus animae meas, ades dum bone Iesu, neue cunctare diutius, sed me quam citissime hinc ad te ipsum abripias. Illis ipsis diebus Patres frequentissime adeuntes enixe rogauit, vt officiosis salutationibus deinceps abstinerent, seque solo 278 Cum aliis age re recusat, vt solus cum Deo agat. cum Deo solum agere paterentur, erum pentem pectoris vota, animaeque negotia sine arbitris transigentem. Quo toto tempore vix vllum diu, noctuque momentum elabi permisit immune suauissimis alloquijs, semper sibi praesens et Deo: mirumque erat, quam nihil animi voluptatibus intentior, acutiorque corporis dolor obstreperet: plane vt vno simul momento Rodericius et poenis delicta redimeret, et beatitudinis aeternae praemia praelibaret, idemque homini lectus et purgatorium esset, et caelum: nisi quod et poenas ipsas ab se Christi causa toleratas, 279 Omnibus expoliatus cum nudo Christo mori cupit. suam ille felicitatem ducebat. Ceterum amore, quo semper in explebili flagrauit sanctae paupertatis, cum sese rebus humanis omnibus iam pridem exuisset; tum vero ardentissime expetijt, im petrauitque, vt illa ipsa modicissima supellex, qua sine traduci vita non poterat, auserretur: cum diceret nihil sibi gratius fore, quam vt nudo e cubiculo, nudus ipse cum Christo nudo in caelum 280 Sacramentis munitus sanctissime mori tur. migraret. Atque inter haec fauoris diuini blandimenta, et exempla virtutum, praesumpto caelesti viatico, sacroque inunctus oleo, animam exhalauit Idibus Iulij hoc ipso anno sesquimillesimo septuagesimonono. Iusta illi celebrata, tanquam publico parenti, publico luctu, magnaque hominum, ac praecipue Procerum 281 Honorificum illi funus cele bratur. vtriusque ordinis cum sacri, tum profani frequentia. Ferunt eo ipso noctis intempestae puncto, quo spiritum Rodericius Deo reddidit, virum quendam insignite grauem, ac pium forte, inscienterque quid ageret, im portuna, insuetaque surgendi hora, nescio quo ductum im pulsu desiluisse lecto, reserataque tractim fenestra, vigilantibus oculis conspexisse manffestam laetissimae indolis lucem 282 Morientis cubiculum caele ste lumen illu strat. domui Professorum Societatis recta imminentem, ex qua illi in animum sensus liquidissimae voluptatis influeret. Cum admiratio eum cepisset ingens, neque tamen quid illud immensi, gratique splendoris esset, coniectare posset; mane statim primo ad ipsam Sancti Rocchi aedem aduolasse scitatum ex Patribus interpretamentum inexploratae rei, tum notato visi momento, locoque proprie designato: et vtroque cum decessione, cellaque Rodericij comparato; comperta esse omnia ita conuenire, vt dubitari vix posset, quin illustre prodigium argumento esset gloriae, quam praeclarus ille animus in caelo sortiretur. Certe id aliaque huiusce generis supra naturae legem euenta non abhorrent a cetera eius vita quem Deus, naturae moderator, ob mutuam caritatis eximiae vicem praecipue dilexit. Optimum quippe miraculorum auctoramentum virtus est, quae saepe vel incredibilibus ostentis, credulitatem ex similitudine veri, vel sola conciliat. Huiusmodi plura de Rodericio peruulgata sunt: quorum aliqua, quae boni auctores fidei mortalium vindicant, si tacitus praeterirem; equidem iniuriam a me illatam non tam illi, quam historiae putarem. Et primo quidem 283 Rodericius multa praedixit, quae euentus probauit. haud pauca Simon longe ante praeuidit, praedixitque, quae mox vt praedicta sunt euenere. In ea Lusitaniae plaga, quae Durium, Miniumque celebrata incolis flumina interiacet, opidum est, cui nomen a Comite. In eo vir quidam grauis habitabat Dionysius Pintus, qui causis orphanorum cum arbitrio, et potestate praeerat. Is persancte, ingentique cum asseueratione narrabat, tria sibi ab Rodericio quondam diserte pronunciata, quae cum nullam sui tunc spem, speciemue praeberent; mox non sine admiratione contigerint. Primum sibi Conimbricae literis operam nauanti aperte illum praecinuisse, ne se falso deluderet: nam licet Theologiae tunc studijs sacerdotij causa diligenter incumberet; non tamen Ecclesia stico sese ordini vnquam dicaturum. Alterum, fore vt non multo post tempore in Oppido Comitis, quod supra commemini, et cuius ipse soli neque natiuus erat, neque futurum se aliquando incolam praecogitabat, domum sibi a fundamentis extrueret, in qua vitam, vna cum suis, honeste transigeret. Tertium
eâdem in domo sese inuicem ipsos opportune visuros, sumtnaque cum vtriusque animi voluptate mutuo salutaturos. Addebat, duo quidem: priora successum tempestiue, vti praemonstrata fuerant, habuisse. Postremi, cum ex quo praedictum fuit in multum iam aeui nullo exitu excessisset; non modo spem sibiomnem, sed etiam memoriam, praesertim in exteris longe terris agente Rodericio ita excidisse; vt huius vnius euenti siue mora, siue, quam potius suspicabatur, fallacia duobus iam alijs apud se fidem, tanquam fortuitis abrogaret. Cum triginta omnino post eiusmodi praesentionem annis ex nec opinato, insperatoque appareutem illum ea ipsa praesignificata in domo repente sibi in conspectu stetisse, vix vt oculis suis, quod viderent, crederet satis: obstupescente non magis animo ob vaticinationem exitu comprobatam, quam gestiente ob complexum, et adeptionem amici. Sed illud late, nec sine plausu infamatum si digna, cui plaudatur, calamitas 284 Praedicit puerum Societatem ingressurum acturbas inea excitaturum. est. Cum inambulanti per Vrbem Rodericio quidam e primaria nobilitate puerulus forte occurrisset; conuersus ad Socios Pater, ac praegredientem digito monstrans. Videtis ne, inquit, pusillum istum? is Societati nomen aliquando dabit: vos vero eundem grauia illi turbamenta publicae quietis conciturum scitote. Neque aetas, neque indoles, neque praeiudicium naturae aliud talia tunc in puero ostentabant: sed quamuis ex duabus hisce rebus prioris maturus euentus, posterioris vero serus; neutrius tamen irritum, falsumue praesagium fuit. Ingressus est Societatem adolescens, in ea diutius vixit, haud mala apud contubernales, fama, sed summa expectatione, metuque eorum, qui Rodericium ipsi praediuinantem audierant. Vtque diuturno successuum experimento praemonita eius obtinuerant, vt instar oraculiaest marentur; ita in omnium pectora hoc ipsum alte discenderat. Quadragesimo igitur post praedictionem anno foeda illa, quae tandiu intra vaticinij nubem compressa tumuerat, erupit tandem in Societatem ab eo viro tem pestas, et verbis, et scriptis insamibus conflata. Quae nonnisi 285 Alios breni morituros. turbatoris ipsius expu sione, delatione nominis, publicaeque ab Iudice pronunciatione sententiae difflari, redimique potuit. Aliud huic geminum, neque obscurius adijciam. Vitae supremis haud longe Simonem admotum adierant salutatum inuenes e Societatis Tyrocinio tres, rogatumque sibi feliciter precaretur peregre profecturis, vt consuetum patientiae liba mentum superioribus ex sese darent. Accepit eos Rodericius benigno complexu: dimissosque id praecise, et cum sensu animi inculcantis monuit: irent, redirent propitio numine, se breui praegressurum ipsosque in caelo praestolaturum. Agite, subiecit rursum, arrigite mentes, meque haec dicentem diligenter attendite: in caelo, inquam, morabor ego vos, fratres. Iamque abscedentibus, et ab conspectu auulsis, quasi non satis fideret, ad terga solicitus institit, assequutusque anxia quadam 286 Visio Rodericio inter meditandum oblata. non sine cura dictum iterauit, aduerterent sedulo animos, opperiturum se illos in caelo. Vos itaque, subdit, diligenter cauete, vt vestrum nemo deficiat: nemo plane fidem fallat: praestate, inquam, ne quis fallat omnino fidem. Haec sensa perturbati Patris, toties, tantoque cum pondere, et pene ad fastidium aurium repetita, suspicionem tunc fecere audientibus, sinistri alicuius ominis, quod iji tribus portenderetur. Et vero non ita multo post, quod timebatur, euênit. Nam ex tribus, gradum vnus perpetuo religionis tenuit, reliqui deseruere. Saepe etiam per rerum aspectabilium imagines oranti Rodericio species arcanas, abstractasque a sensibus formas obiecit Deus. Quo tempore orientem Romae Societatem primi eius alumni strenue promouebant; Simoni in preces effuso, diuinumque tanti operis patrocinium imploranti, repraesentata visum ante oculos est vinea incultu horrida, subnascentibus passim herbis infelicibus, quae vim omnem vitium saede luxuriantium imputatis praesertim, laxatisque palmitibus enecabant. At in alia senescentis iam vineae parte visendam se dabat erecta sublimius pampinosae vitis, et laeta viriditas, sarmentis late pertinentibus, surgentibusque in racemos, foecundissimos illos quidem, ac faetos, sed adhuc vindemiae immaturos. Porro vitis huiusce propagines vuis, ac frondibus conuestitae per herbas noxie syluescentes erratico, multiplicique
lapsu serpebant ad languidos, ac semesos vitium ceterarum surculos, quos malleolis 287 Eiusdem interpretatio. suis, clauiculisque velut brachijs complectebantur. Haec igitur Rodericio inter caelestia meditamenta manifeste contuenti, certa incidit mentis illuminatae diuinitus persuasio, per eiusmodi simulacra rerum praeberi spectandam sibi speciem hinc quidem Ecclesiae tum sorte in mores, opinionesque hominum perniciosas 288 Alia visio, eius que fignificatio. herbescentis, hinc vero Societatis sua inter rudimenta surgentis, seseque per Orbem terrarum vniuersum iugandae eius vineae, nouosque in sructus recreandae causa propagantis. Alia rursum vice inter contemplandum vidit arborem satu pulcherrimo, proceritate mediocri, tereti trunco, et velut in cylindrum apte tornato: cuius in vertice fruticantes pariter rami, et tanquam mensura castigati, ne alterum alter excederet, in orbem, et quasi coronam circumtorta caesarie explicabantur. Quae sane spectacula dum secum ipse reputat mirabundus, persentitque animo, per arborem illam haud dubitanter Ecclesiam designari; repente conspexit erum pentem ad radices eius viticulam sane nouellam, et gracilem, sed quae proceritatis indolem vigore suo iam tum ostentaret, cum sensim deinceps in longitudinem iustam adolescere, arborumque proclique ad fastigium videretur. Quo viso admonitus, caelestique insuper imbutus lumine intellexit notari Societatem Ecclesiae innascentem, eiusque vtilitatibus 289 Quo animi sem su Rodericius diuinum reci taret officium obsequenter implicitam, ideoque ne vnquam in se ipsa deficeret, nexu quodam pene indiscreto, et in explicabili eidem adhaerescentem. Neque minora caeli munera percipiebat inter diurnum Sacerdotalis officij pensum voce persoluendum. Saepe ad certa quaedam inuitamenta verborum, abundantibus sponte lacrimis, 290 In eo recitando subleuatur a terra B. Virginis pulchritudinem suspiciens. per altum mentis excessum abalienatus a sensibus intersistere diu cogebatur, dum ea caelestium deliciarum velut alluuio deflueret. Cum se Praefectura Prouinciae abdicasset, relictaque Vrbis, atque Aulae frequentia vacaturus vnice Deo in recessum, sedemque Sancti Felicis, velut in sinum montanae solitudinis recepisset; contigit aliquando, vt diuinae psalmodiae intentus ad fontem irriguum, cui ab Magdalena nomen, inter pronunciandum ea nuptialis cantici verba: Adstitit Regina a dextris tuis in vestitu deaurato: repente per quendam mentis a corpore secessum, in Reginam ipsam Virginum contemplatione delatus, eiusque in pulchritudinem plane mortalibus in aestimabilem raptus, molem ipsam membrorum animo subleuaute, pectorisque încendio inflammante vultum, erectis in caelum oculis, tolleretur in sublime subductus a terra, tursumque deprimeretur, impetu spiritus tanto, vt artuum tota compages dissolui propemodum concussu, collisuque videretur. Iam vero qui multis hominum millibus aeternam animae salutem, indulgente precibus eius Deo, et laboribus adspirante, procurauit; pronum est coniectari, valetudinem quoque corporis, annuente similiter numine, licet indignante natura, non paucis ab eodem prodigiose restitutam. Aliqua ex his ab viuente Rodericio patrata, suis quaeque locis enarrauit, qui hanc historiam scribere aggressus est primus. Ea non equidem hîc repetere in animo est. Vnum ab obitu eius gestum attexere decreui, vt fastidio simul legentium anteuerterem, simul ne posteritatem nostram rerum 291 Baculus, quo Rodericius vsus, moribundo valetudinem restituit. a maioribus cum laude gestarum memoria fraudarem. Vitus Linerus Societatis Sacerdos erat e Prouincia superioris Germaniae, ipse Germanus. Is quatuor post Rodericij decessum annis peregrinatum ibat pietatis ergo Flauium Brigantium, Hispaniae Vrbem in Callaicis, Apostoli Iacobi reliquijs venerabilem, vulgo Compostellam vocant. Cum Olysipponem venisset, atque a Patribus viatorium sustentando pedestri itineri baculum precario petijsset, oblatum forte vnum cum gratiarum actione suscepit. Eo Simon Rodericius ad expeditiones Euangelicas obeundas vti copsueuerat. Ventum est Lauarem, Oppidum ad Vaccae fluminis ostia (Auerum indigenae compellant) conductumque in eo diuersorium. In hoc puer iacebat aegritudine lethali correptus, ac Medicorum, parentumque spe plane depositus, et deploratus. Hic vbi Vitum aspexit, maiore, quam pro semiuiuo puerulo, alacritate, oculis, nutu, voce, totiusque iactatu, ac gestu corporis,
porrect sque extra cubile brachijs plorabundus, dari actutum sibi ad manus, quem Pater gerebat, baculum, sine intermissione, ac requiete flagitabat: vt aspectantibus, praeproperamque in aegro festinationem mirantibus, opinionem faceret haustae aduersus hospitem in suetae e caelo fiduciae. Vt primum votis potitus est, Vito scipionem tradente, atque ad spem iacentis irritandam, affirmante, vsui quondam illum ipsum fuisse viro insigniter sancto; puer auidissime correptum, nouo quodam animi ardore complecti, ideoque nullum eiusdem osculandi, atque ad pectus, ad vultum apprimendi finem facere, vt Vito denique discessuro vi, atque arte opus suerit ad sacrum illud pignus e manibus eius extorquendum. Res non visu magis, quam auditu mirabilis. Ad baculi attactum, tractatumque is, qui tum cum accepit, prope animam agebat, momento velut reuixit, atque in integrum valetudinis restitutus cunctis cernentibus, ac prae rei nouitate in stuporem gaudio mixtum auersis, praecipitem lecto se dedit, coepitque per conclaue subsultim ingredi pedibus, atque exilire, perinde quasi 292 Multa alia mi ra operatur. nulla vi morbi tentatus, nedum ad suprema perductus modo fuisset. Igitur baculum, tanti in strumentum prodigij, noluit in futurum Vitus vsui cuiquam, sed omnibus velut emeritum, religioni esse. Nam suspensum reuerenter ab humeris in Germaniam eum auexit, multaque alia in tam longo, periculosoque itinere diuinitus sibi collata beneficia tam fido comiti accepta deinde retulit: quem cultui semper tum ipse, tum ceteri omnes habuere, ad quos miraculi per eum, eiusque venerabilem gestatorem Rodericium patrati fama peruenit. Huiusce facti legitimum documentum idoneis testibus, solemnique cetero iuris apparatu, ac publici tabellionis auctoritate confectum, hodieque seruatur in Collegij Conimbricensis tabulario, fidemque rei diuinitus prodigiosae facit.
293 Melchior Oliueria peste in fectis seruiens moritur. E Patribus captiuis in Africa Pater Melchior Oliueira reuersus est, nec multo post, vti optabat, in Salutis domo collocatus morbidorum adiutor, hoc illi beneficij, largiente Deo, vt in fortibus exercere operibus virtutem posset, ex bello in captiuitatem, ex captiuitate ad pestilent ium obsequia translatus. Ad ceterorum 294 Antonius Brittus, et Franciscus Gomius missi ad captiuosredimedos curandam redemptionem, consolandosque, et expiandos captiuos milites missi Pater Antonius Brittus, et Franciscus Gomius: qui dum impigre, ac fortiter gerunt rem, Patremque Alexandrum Vallaregium, et Petrum Martinium eodem in officio laborantes iuuant; Brittus mortem aerumnis accitam Septae oppetiuit.
In India, perstrepente adhuc bello, religionis propagatio, quanquam prope 295 Indiae res. interquieuit; tamen in confirmandis Neophytis praecipue e Salsetrana ora prosugis, ac multis subinde baptizandis non modico fructu exactus est annus. Neptis 296 Bulla fidei pro pagationem impediunt. illa Mealis, quae anno superiore baptismum susceperat, cum Henrico Ternatini Regis consobrino viro forti, et militaribus factis claro coniuncta matrimonio est. Quod beneficium tanti fecit sponsae frater; vt inde statuerit catechismum audire, admirans Patrum caritatem, qui adeo ex vero patrocinium Christianorum susciperent: aperteque profitens nunquam sorori suae tam honestam 297 Regi Sebastia no exequias Nostri persoluunt. conditionem ad futuram fuisse, si in superstitione patria perstitisset. Regi Sebastiano, vt cui plurimum Societas Indica debet, exequiae quam celeberrimae peractae. In ijs nouus Archiepiscopus Henricus de Tauora, qui Episcopus Cocini fuerat, sacrum fecit: Pater Rodericus Vincentius Prouincialis dixit ad populum. Regij Nosocomij procurationem, quam fuperiore anno Prorex, quod administrorum incuria plerique aegrotorum occumberent, in religiosas familias diuiserat 298 Aegrotorum cu ra Societati demandatur. assignato cuique suo orbem mense, tandem totam in Societatem conuertit, publica quidem Ciuitatis gratulatione, sed Prouinciali, cui ad curandas animas non suppetebant operae, perinuito. Paulo post adfuere ex Lusitania naues, cum lecto manipulo Sociorum duodecim, et maximo numero vectorum 299 Duodecim So cii ex Lusitania in Indiam veniunt. aegrotantium. Ad hos statim deducendos tanta alacritate, tamque veris officijs profecti Patres; vt primo illo excensu recreari sibi miseri viderentur: tanquam in India quoque parentes, fratresque reperirent. Illud mouit admirationem Nosocomij praefecto, et oeconomo, quod cum Patres asgrotorum suscepere administrationem, ferme triginta iacerent depositi, chrismateque supremo inuncti,
300 Ferdinandus Aluarius natu rali remedio plerosque sanat. duobus, aut tribus exceptis, conualuere omnes: quod euênit Patris Ferdinandi Aluarij in primis cura, atque solertia. Nam Deus, qui admirabili consilio cuncta administrat, in Goana Insula, in qua plurimos dissenteria aufert, contra id malum in herba ibi proueniente remedium efficacissimum recondidit: cuius apto vsu, tem peramentoque Pater inuento, multos ab ipsis saucibus mortis extraxit. Quandiu bellum fuit duo Sacerdotes ad Sancti Laurentij perstitere, 301 Missiones Castrenses. erum pentes cum propugnatoribus, magnaque fiducia se inter globos maiorum, minorumque tormentorum ad expiandos, iuuandosque saucios inserentes. Nonnullarum quoque Ecclesiarum Archiepiscopo rogante, tantisper dum Parochi nuenirentur, cura suscepta, et rursus ad arces ad meridiem positas, Onorem, Bacelorem, Mangalorem iamdudum sacerdote carentes, vti anno superiore 302 Petrus Alcace ua S. Xauerii olim socius moritur. excursum profectu vberrimo, sublatis inimicitijs, eiectis scortis, vel legitimo matrimonio copulatis, supra consueta opera confessionum, catechismi, adhortationum. Duo Fratres praecipuum sui desiderium vita suncti superstitibus reliquere, Petrus Alcaceua supra annos triginta in laboribus religiosis olim cum 303 Tum Io. Consaluius horolo giorum, et caracterum faber. Xauerio aliquandiu in Iaponia, tum annos plurimos in Goani Seminarij procuratione strenue versatus: et Ioannes Consaluius quinque et viginti annos Christo Domino famulatus in Societate. Is in machinis ferreis egregia subtilitate fabri candis excellens, Horologiorum praecipue molitione, ac Malabaricorum caracterum formis excudendis vsum maximum Indiae vniuersae praebuit. Quo in opere ad exactam vsque aeratem vegeto, integroque conatu perseuerans humilitate, 304 Petri Almeidae mors, et laus. et caritate, dum diuinarum rerum studio, sui afflictandi seueritate, non solum viuus venerationi fuit, sed moriens opinionem sanctitatis reliquit. Bazaini Patrem Petrum Almeidam opportuna mors rapuit, ne abominationis desolationem videret. Permissa enim per eas oras Idololatria miseram stragem animorum fecit. Quod malum dum ipse prohibere conatur; excessit e vita luctu 305 Damani scho la elementario rum inchoata. publico Neophytorum, quorum commoda ardentissime semper, et constantissime procurarat: vt qui Euangelium summe cupiebat, vel suo sanguine irrigare. Damani elementariorum schola in choata, in quam ad ducentos pueri con. fluxere bono priuatim, ac publice incom parabili: cum iam in humanitate iuxta, 306 B. Virgo monet Indum, vt baptismum su scipiat. ac pietatis cognitione, et vsu educarentur, qui antea in licentia, ac petulantia nullo cultu a dolescebant. Hîc inter ceteros recens conuersos vir fuit domi honestus, qui vltro se obtulit baptizandum, duabus sibi noctibus apparuisse veneranda specie Matronam memorans, in caeruleo vestitu puerum sinu tenentem, 307 In Salsettis in nouo Templo quingenti baptizantur. admonentemque vt fieret christianus. Quare, cum sua tota domo, vitali aquae caput subiecit. In Insula Salsettana Pagi Conduti, vbi Iaponici Patres suum habent fundum, absolutum est nouum Templum, natalique die Sancti Ioannis, cui dedicatum est, quingenti apparatu ornatissimo baptisino lustrati, quamuis 308 Bernardinus Ferrarius in Malucum Visi tator venit, et multa praeclare gerit. Satan contra frenderet, inuidiaque disrum peretur. In Malucum ad visendos, consolandosque Patres Tidoretanae, et Amboiniae sedis, et iuuandos afflictos Neophytos, cum Patre Georgio Ferdinandio, et Gome Amaralio missus est Bernardinus Ferrarius, Malacense quoque Collegium ex innere Prouincialis loco inuisurus. Hic vere fidelis Dei seruns, et Crucis Christi amator praeclarum vir tutis specimen nuper ediderat inter Christianos Thomaeos, apud quos posuit fundamenta Vaipicotanae Stationis, summeque elaborarat in linguis Malabarica, et Chaldaea ediscendis: ea mansuetudine, ac modestia gerens se; vt non Archiepiscopo solum, Archidiacono, et ceteris Christianis; sed Ethnicis quoque 309 Praefectus Ethnicussupplica tioni Christia norum interest. esset in amoribus. Itaque in celebri supplicatione, quae peracta Vaipicotae est, ipse Ethnicorum Praefectus natione Naires, religione idolorum cultor, interesse voluit, et procedentium agmen regere, non minore cura, quam si foret christianus. Tantas habet vires ad animos, quamuis contumaces, et barbaros mitigandos sincerae fulgor modestiae. Nec Bernardinus in vna Vaipicota consederat; sed cum Patre Petro Aloysio ad amplius viginti Pagos nuper excurrerat, catechesim vbique exponens, sacrum faciens, elidens si quae inueniret errorum semina, et cetera talium peregrinationum consueta obiens. Nominatim illum
in Machaum accersebat Valignanus, vt Sinicam linguam ad eius regni aditum 310 Michaëlis Rogerii in Ora Piscaria labores. rursus omni ope tentandum, addisceret. Sed decus hoc Michaeli Rogerio seruabatur. In Ora Piscaria Rogerius versabatur, paucisque mensibus tantum linguae Tamulicae perceperat, quantum iam sacro confessionum tribunali sat esset. Itaque cum ceteris quoque abundaret animi, corporisque praesidijs; visus Prouinciali est aptior, ob eam praesertim linguarum ediscendarum facilitatem, aetatisque vegetioris praerogatiuam, cum Sinica lingua, si vlla, immensi laboris, ac temporis ea tempestate haud immerito crederetur. Non poterat Rogerio quicquam optatins euenire: nam et in itinere ex Europa in Indiam, siue ab cupidilate, siue ab diuiniore causa visus erat sibi per quietem Sinas adire. Propiore 311 Ad Mogores Nostrorumex peditio. cum spe momenti haud multo minoris in exitu anni suscepta expeditio ad Mogores est, ipsius inuitatu Regis, ab quo Goam ad deducendos duos e Societate Sacerdotes Legatus Ebadola nomine, cum duabus mulis, literisque ad Proregem, ad Archiepiscopum, ad Patrem Prouincialem venit. Harum verba haec erant. 312 Regis literae, quibus expeditionë petit. Ad Patrem praecipuum in nomine Domini, literae Zaladini Mahemetis Echebarisxa Regis manu Dei constituti. Patres Collegij Sancti Pauli primores, scitote me vobis valde amicum esse. Mitto istuc Ebadolam Legatum meum, et Dominicum Perium (hic erat christianus interpres) petitum, vt ad me duos Patres doctos mittatis, librosque legis, et nominatim Euangelium, et legem, eiusque perfectionem cognoscam: auet enim mihi cor eam nosse. Oro igitur omnino veniant cum ijsdem Legatis, et libros legis adserant. Sciantque Patres, qui venerint, me eos excepturum quam honestissime, et gratissimos habiturum. Postea vero quam ego satis legem, eiusque perfectionem cognouero; licebit ijs suo arbitratu abire, a meque commeatu, et premijs peramplis honorabuntur. Veniant securi: ego eorum defensionem in me recipio. Hactenus literae. Porro 313 Regis Mogoris genus, Regnique ampli tudo. erat hic Rex Orientalium maximus, septimus gradu posteritatis a magno Tamberlane eius imperij fundatore. Regnum eius inter inclyta flumina Indum, et Gangem late explicatum, ab Oriente, India vlteriore, quae demum ad Sinas pertinet, terminabatur, ab Occidente, Regno Persarum: ab Septenttione, imperio Tartarorum: a Meridie, Oceano Indico. Tum in eo cuneo terrarum, in quo Goa est, quique longe ad promontorium vsque Comorinum excurrit, Regno Calecutano, postea freto Bengalae. Itaque si terrarum situs diligen ter inspiciatur, Mogorici imperij regio vera est India, seculis priscis inclyta. Echebar, de quo sermo est, vir bello potens, ac felix, et valens ingenio, quanquam 314 Eorundem religio. literarum expers, nihil non assequebatur solertia: nullum vt prope esset operum, quae manu fiunt, quod non scite elaboraret, summe cupidus sciendi, imperiorum, ac religionum per terrarum Orbem praestantium apprime peritus. Gens Mogorum impiam Mahometis superstitionem colit. Rex externa specie dissimulans, ad alias quasuis vergebat magis: et mores Christianorum ex nonnullo cum Lusitanis vsu, et narratione probabat maxime. Ergo siue curiositate instinctus, seu potius diuino spiritu, ad caeleste lumen, et regnum vocante e suo Castello Satagano, Aegidium Eanem Pereriam accersit Sacerdotem praedicatione Lusitanorum, atque etiam Ethnicorum rarae virtutis. Qui vbi peruenit, exceptusque comiter, et quid sentiret de Mahometana, deque Christiana lege iussus profari; libere denunciauit christianam legem vnicam esse veram. Rex inde alia, atque alia requirere. Bonus presbyter quam sciebat optime respondere: 315 Missionis Mogoricae origo sed vt sanctitate magis, quam literis abundabat; addebat ingenue se comparatione Patrum christianorum indoctum esse. Inde Regem cupido incessit Patres Sancti Pauli Goani, quorum celebre nomen tota est India, accersendi. Atque haec fuit missionis huiusce origo. Cum primum Goam legatus a Rege, ac literae peruenerunt, erecta ingenti expectatione, ac spe Ciuitas est omnis. Exarsit in Collegio inter Socios generosa cupiditas, et aemulatio gloriosum sibi laborem, ac discrimen deposcentium. Denique re Domino plurimum commendata, et Sancto Bartholomaeo Apostolo, qui primum in ijs terris praedicasse Euangelium creditur; tres lecti sunt Sacerdotes. Moderator totius expeditionis
316 Rodulphus Aquauiua, Anto nius Monserra tus, et Franciscus Henricius ad Mogores missi. Rodulphus Aquauiua, tum Antonius Monserratus eximiae religionis, et doctrinae vir, et Franciscus Henricius natione Persa, ac persice doctus, qua Nobiles Mogores lingua vtuntur. Hos Pater Prouincialis Damanum vsque dum borealia Societatis domicilia recognoscit, prosequutus, Dei gratiae commendatos dimisit. Illi Damano Idibus Decembris profecti, Surratum primum venêre, quae Regis Mogoris est arx in Regno Cambaiae. Inde iter prosequuti in mediterranea pridie Kalendas Martij anni octogesimi Vrbem Fatepur, vbi Rex plurimum agitabat, amplius menstruo perfuncti itinere contigerunt: adeo Regi expectati; vt praecognito eorum ab Goa discessu, dies itineris numeraret, disponens ipse sua opinione mansiones.
317 Valignanus in Iaponiam venit Inter haec Valignanus Visitator ab Macao prospera sexdecim dierum nauigatione nono Kalendas Sextiles cum Patre Laurentio Mexia, et Fratre 318 In quo statu rem christianam, ac politi cam reperit. Oliuerio Toscanella peruênit, tanquam gubernator diuina submissus prouidentia, qui in tempestate, quae Bungensem Ecclesiam graussime iactabat, clanum teneret. Iam cum eo, et aliquot indigenis mox receptis, Socij in Iaponia quinque et sexaginta censebantur, Christiani ad centum millia.
319 Nobunanga vigintisexregno rum Rex. Rerum status fecularium hic erat. Nobunanga maximus Regum Iaponiorum sex et viginti regnis imperitabat: proximae opes Regi erant ex Yamanguciano Moridono regnorum tredecim dominatori. Hic Ocazensi adiunctus 320 Moridonus regnorum trede cim. Bonzio graue bellum aduersus Nobunangam iam diu gerebat. Qui si victoriam ferret spes augendae diuinae rei non magna offerebatur: sed plane magna si superaret Nobunanga, ad quem non obscure victoria inclinabat. In 321 Regis Bungensis cum Saxumano dissidia. Ximo Rex Bungensis male gesta re cum Saxumano inter magnas versabatur angustias. Ex tertia parte Iaponiae, quae Xicoquus nominatur, quatuor continente regna, Rex Tosae baptismo Funaij suscepto, cum auxilium petitum venisset a Rege Bungensi, vt demonstratum suo loco est, sed rursus eiectus a 322 Rex Tosae a suis eiectus. suis; desiderium regni terreni, caelestis spe mitigabat. Praecipuns Christianorum numerus erat in Ximi oris, vt vicinioribus ijs portubus, ad quos Lusitani e Sinis appellunt, ac praecipue in regno Figeno, cuius maximam partem 323 In Ximo maior Christiano rum numerus obtinebat Riosoges capitalis Christianorum hostis, sed cupidine Lusitani commercij contra eos vim temperbat. In hoc regno Omura, et Arima, et Firandus sunt. Ditio Omurana Bartholomaeo subiecta ad capitum quinqua ginta 324 Riosoges Chri stianorum hostis millia numerabat, nullo iam reliquo Idolorum cultu. Ad eos Christianos excolendos habebat Societas sedes tres, vnde ad minores Pagos excurrebatur. 325 In Omurae ditione Christia ni omnes. In portu Nangasacchi vnam, quo fere Lusitana nauis appellebat. Hîc Christianorum ob fidem extorrium conuentu e dumetis Oppidum supra quadringentarum domorum Patres conflarant, pulcherrima origine, longeque 326 Societatis Residentiae Nanga sachi, Omurae, et Cori. dissimili Romae natalibus. Duo Sacerdotes, cum Fratre eum tractum curabant. Altera erat sedes Omurae. Tertia Cori, et vtrobique Sacerdos cum socio. Bartholomaeus Riosogi parebat, nec tamen aberat metus belli ob insatiabilem cupiditatem dominandi Riosogis, vt omnia ad se traheret. Arimanus Dynasta totum prope olim regnum Figenum obtinebat, neque Riosogi in praesens parebat, sed populares ob multorum defectionem, haud plures Bartholomaeo numerabar, ex quibus duodecim mille Christianos constantissimos, plutimosque in Cocinoci portu, vbi sedes erat Sacerdotis, ac socij. Praeterea Firandi Sacerdotes duo cum Fratre agebant, excurrentes ad Christianos in Ioannis, et Antonij Insulis: quorum Procerum metus faciebat, ne Firandensis Fixus fere par Arimano potentia, quicquam contra Ecclesiam auderet. In eo Tractu supra tria millia Christianorum numerabantur. Finitimum Figeno regno est regnum Fingi in potestate Regis Bungi, vbi Insula Amacusa tres leucas a Cocinoci 327 Residentiae Amacusae Arcis Fondi, et Facatae. portu. Ex quinque eius insulae Tonis Princeps cum vniuerso suo populo ad decem millia capitum Michael nomine christianus erat. In Oppido Amacusa duo Sacerdotes cum socio. In Arce Fondi Sacerdos, et Laicus versabatur, qui excurrebant in Xiquim ad excolendos circiter mille Christianos reliquos in ditione
Ioannis Apostotae. Ex altera parte Regni Figeni Cicugenum est, in eo Facata amplius iam septem millibus accolis frequens, item Regno Bungensi parens. Facatae pauci Christiani, paulo plures in aliquot circa Pagis habitabant, ad quos excolendos habebant duo Sacerdotes cum adiutore Facatae sedem. Regnum Cicungi item Bungo subiectum nonnullos habebat Christianos, sed ob bellicos 328 Residentiae Funaii, et Vsuqui tumultus inde in regnum Figenum Patres receperant se. Iam in regno Bungi fideles numerabatur non plus quinque millibus: tamen Funaij, et Vsuqui domicilia habebant Socij in Collegij, ac Tyrocinij modum. Rexque ipse, vt supra narratum est, Francisci cooptato nomine, se Christo subegerat. Nec procul aberat a regno Dei iunior Rex, nisi ob arcana Dei consilia, Satanae inuidiam, et grauia populi scelera, bellum cum Saxumano Rege susceptum luctuosum exitum 329 Contra Patres conspiratio qua si causa reima le gestae in bello. habuisset. Ex eo bello, vbi Cicatondonus, qui putabatur in acie cecidisse, Vsuquin redijt, renouata est contra Patres adeo grauis inuidia; vt apparere in publico nequirent: cum amissos alij filios, alij parentes, alij fratres ab ijs requirerent: eorum culpa tantum exitium illatum exprobrantes. Inter Iaponicae vitia 330 Iaponiorum vitium perfidia. late patet perfidia. Nam vt spes suas, praesertim Magnates, vltra hanc vitam non porrigunt, ius, fasque nihil pensi habent. Suis quocunque modo opibus augendis intenti, vt vix vitio, aut pudori sit ad hos, illosque deficere, pro opportunitate, vel si facultas datur, dominatum inuadere. Ita vbi Bungensis clades vulgata est, in quatuor eius regnis Bugeno, Cicugeno, Cicungi, ac Fingi, 331 Multi Bungi rebellant a Rege. Dynastae multi rebellant: afflictum pro se quisque Regem premere, ac spoliare. Ineant inter se foedus, et cum Riosoge, et quatuor in dictis regnis circa Bungum crudele incoeptant bellum. Ergo in deterius labi res Bungi. Contra 332 Bonzii facesin Christianos su scitant. Christianos, auctoresque nouae religionis sermones, et odium inualescere. Instare occasioni Bonzij, iunior Rex labare: mox fidem quibusdam promittentibus, si iusiurandum in certa capita per Cames, et Fotoques daret, miser corruit. Hac 333 Rex iunior in fide labat, et contra Christianos inuehi tur. tanquam rima ingressi Tartarei satellites, late ruinam faciunt. Quippe peraegre fufflaminatur scelus: cum impetum coepit, ruit. Capita ei proponunt deteriora, vectigalia fanis, solennes Idolis honores, cerimoniasque restituat, patrocinium Christianorum eijciat, et voluntatem baptismi. Quae omnia superstitione patria penitus se Ethnicum professus iurauit. Quanquam interdum dictitaret amittendi regni metu, et ad retinendos in fide Tonos ea se committere. Quasi vero labentibus diuinis stare humana possint, et vinculum fidei inter homines sit Deo 334 In Christianos turbae. perfidum esse. Iam quod necesse erat, Christi famuli non vbique solum contumelijs opplebantur; sed destinabantur ad necem, et ab amicis subinde alijs, atque alijs nuncijs, iam iam irrupturos hostes admonebantur: quo fiebat, vt nec vesperi se posteram lucem visuros, nec mane peruenturos ad vesperam putarent. 335 Ad preces con fugiunt. Magno sane lucro, multorum adepti martyriorum pretia, et compulsi vitam agere optimam. Nam ea demum vitae hora est optima, quam quisque quasi supremam viuit. Amplius duobus mensibus, ac dimidio perpetua habita est oratio, succedentibus per vices sibi fratribus, ieiunia frequentia, et flagella 336 Rex Franciscus imperterritus fidemcustodit repetita, ac cetera diuinae irae placamenta. Vnicum erat solatium Rex Franciscus, qui tanquam arx firmissima alte fundata in petra, nihil nec ventorum impetu, neque imbrium tempestate commouebatur. Par constantia, par animi excelsitas Leonis a Noccu. Franciscus Rex tametsi regni gubernacula dudum posuerat, grauissimas tamen literas ad regni Proceres dedit, vetans quicquam 337 PP. suis literis per Regnum commendat. moliri aduersus Patres. Se enim esse christianum, et in ea religione moriturum: nec prius quippiam aduersus eos, quam contra se tentaturos. Quibus literis praestans de sapientia viri opinio pondus dedit. Illud diuini consilij visum est, 338 Cicafixuslicet infidelis Christianos tuetur vt Cicatondono aduersetur quod in consultatione Bungensium Dynastarum, cum Cicatondonus vellet inseri capitibus Regi proponendis, vt eijcerentur e Bungo Patres, et destrueretur Vsuquiana Ecclesia; Cicafixus, inter Dynastas princeps, quamuis rebus christianis nunquam ante fauisset, aduersatus est, vt Cicatondono, cuius erat inimicus, quod eum sciebat pessime Christianos odisse, dolorem inureret. Ita per
occasionem saepe an nunciatur, ac protegitur Christus: nam et postea patronum se profiteri coepit Christianorum, solum vt inde oculi Cicatondono dolerent. Sed ne is quidem diu fidem Regi praestitit: statim enim rebellans, tametsi breui ex morbo decessit, filio tamen beilum reliquit, vnde in vltimum periculi res Bungi redactae. Neque pax Christianis Insularum Goti fuit. Quin iunior Tonus 339 Residentia Mea censis aucta. acriter in eos coortus, plerosque ad veterem pietatis cultum retraxit, paulo plus ducentis in side perstantibus. Meacensis domus, quam ad id temporis nunquam plures e Societate, quam bini Patres Fratresque incoluerant, hoc anno geminatus 340 Christianorum status in Conocuni Regno est numerus. Christiani in vrbe perpauci: plurimi in Cunocuni regno. Quippe plus octo millibus in Tacaccuqui arce, et Pagis. Sed Araques eius regni moderator ab Nobunanga ad Ozacanum, Amangucianum que transgressus, in magna pericula omnes coniecit, simulque Patres. Nam statim ingressus regnum Nobunanga magnam eius partem subegit. Verum arcem diu frustra obsessam 341 In Patres, ac Christianos periculum. in expugnabilem videns, ob ingemum loci, et circumiectas aquas, animum Iusti, quem norat summe christianum, ita aggreditur. Meacensibus Patribus partim in custodiam datis, partim in sua castra accitis, nunciari Iusto iubet, vt quoniam obsides dederat Ocazano filium suum, ac sororem; videat vtrum eorum vitam, an omnium Christianorum, et Patrum duceret potiorem. Nam si cunctaretur arcem tradere, ante oculos eius statin crucibus suffixurum quotquot Christiani nominis suis in regnis forent. Ploratus ad hanc famam excitur in Christianis, non suam, vt aiebat, sed Patrum calamitatem lamentantium. Patres iam se ad mortem 342 Iusti Christiani Ducis magnus, et constans animus. compofuerant, eo facilius, quod longo vsu iam obcalluerant mortis ad nomen. Sed Iustus alloquitur milites, quorum plerique Christiani: et posthabere se non filij modo, et sororis; sed et suam vitam tot in nocentium saluti, et praecipue legis diuinae Magistris contestatus, de eorum voluntate tradidit Nobunangae arcem, liberatis periculo ceteris Christianis, bonus Darius discrimen extremum adijt. Ne Araques filium ipsius, ac neptem interimeret, ad eum transfugit, Nobunanga supra modum ea re offenso. Itaque cum arcem quoque Araquis mox occupasset; nemo erat quin capite animaduersurum statim in Darium arbitraretur. 343 Bonziorum clades. Contra tamen euênit, Deo, vt omnes existimarunt, id rependente viri optimi meritis, auctis Iusto opibust, Darium quoque incolumen reddidit. Insignem Foquexiani Bonzij, et asseclae hoc anno acceperunt cladem. Nam in disputatione, quam apud Nobunangam Iodoxis poena capitis proposita victis obtulerant, victi ipsi, nonnulli capite plexi, alij insamia notati, caesi virgis, relegatique sunt, cunctis in vniuersum, si vellent ad pristinum locum redire pretio immani imposito. Profuit haec calamitas ad insignem Foquexiorum superbiam comprimendam, et aperiendum aditum legi diuinae: nam latissime illa patebat secta, 344 Duo latrones in Cruce baptizantur. maxime inter potentes, vt quae sensui maxime blandiretur, et grauissime, vt omnino contraria, Christianae religioni obstabat. In ijs, qui suscepere baptismum duo fuere latrones ipsis in Crucibus baptizati. Adeo latronibus fauet crux, eique confine est caelum, per quam et partum est. Hoc statu Iaponiae inuento Valignanus, quanquam omnia videret tanquam tenui filio suspensa; praestantissimum tamen id operum Societatis existimauit, summoque gaudio perfusus est ex vita Sociorum: cum inter tot aerumnas, tot discrimina animi, et corporis,345 Valignanum Sociorum feruor exilarat. tam duro asperoque, et insolenti victu, non modo eximiam sanctimoniam conseruarent, vel Collegijs Europae, in quibus cuncta temperata legibus, disciplinaeque custodia seuerioris septa sunt, praeferendam; sed etiam nemo vnus e tanto numero esset, qui non libenter in ea Cruce degeret, cupiens vltimum ibidem spiritum exhalare, oblitus cuncta ceterarum terrarum commoda. Id 346 Petrus Dia cum quindecim Sociis venit in nouam Hispaniam. enimuero praestans sibi videri gratiae diuinae miraculum Valignanus ad Patrem Generalem scripsit.
Tertio Kalendas Iunias cum Petro Dia, qui venerat procurator, discessere in nouam Hispaniam egregij operarij quindecim, quo subsidio propagari Societas coepta, et Collegia Mechoacanum, et Guaxacanum formari. Angelo
poli quoque posita sedes, ad quam transtulit, Patris Euerardi consensu, Sebastiapus Lassus Vega, quod ante Mexicano Collegio donarat, Digna est memoria huius viri erga Societatem propensio. Nam quemadmodum ipsemet ad Patrem Generalem scribit, cum esset ex Vegarum gente, memor quantum Ioannes Vega in Sicilia, eiusque liberi Societatem ornassent; cum filios sibi omnes mors rapuit, heredem Societatem scripsit: quod ipsum pari studio coniux Maria Leonia fecit. Ad hanc Prouinciam visendam extremum sub annum Plaza 347 Plaza nouae Hispaniae Visi tator. venit, quem et manere, vti ipse Petrus Sancius postularat, Euerardus Prouincialem iussit, magna eius Prouinciae felicitate duos virtute praestantissimos fundatores sortitae Sancium, et Plazam. Vnde licet palam intelligere quanto plus in rebus gerendis, praesertim in religiosa administranda republica, polieat solida virtus, et familiaris consuetudo cum Deo, quam admirabiles populo siue eloquent ae siue scientiae dotes, et vsus, et gratia mortalium Procerum.
Dum haec Prouincia secundo prouehitur cursu, nouae in Peruuia turbae 348 Peruuiae res. concitae, Aloysio Lopio ad Sancti officij Quaesitores delato. Is multis ante annis Rector Collegij Cusquensis in Collationibus de conscientiae quaestionibus 349 Aloysius Lopez ad Inquisitores delatus super sacrorum Quaesitorum decreto, per quod iubebant certa crimina deferri, nulli alij re indicara, respopderat, si crimen incideret, de quo ambigeres an deferri necesse esset; licere super ea re consilium sapientis exquirere, nec iuste id posse prohiberi. Id responsum in vnius Limanorum Patrum schedulis Prouincialis, qui iussu Quaesitorum scripta Collegij omnia recognouit, inuentum concerpsit. Ille inter cuius scripta schedula fuerat, siue falsa religione incitatus, siue aliunde inductus a Daemone, nomen Aloysij detulit, qui primo aliquot menses, tanquam custodia, septis Collegij circumscriptus, 350 Variae inde vulgi opiniones. deinde etiam in carcerem abductus non sine strepitu, vt fit, linguarum, praesertim crimine non palam certo vulgato, sed quoque ex ingenio confingente, eoque in populo, cui miseranda nonnullorum naufragia suspicionem deterius exacuerant. At Societatem grauius torquebat delatoris exemplum, cui conscissum a Prouinciali, qui consiliarius sacrorum Quaesitorum 351 Prouincialis de delatione in Visitatorem conscius puta tur. erat, scriptum, non omnem scrupulum exemisset, vt non nemo suspicaretur, delationem nequaquam ipso Prouinciali inscio factam, aegre ferente Visitatoris moram: nam quartum iam annum in Peruuia sederat Plaza, longa, sed necessaria mora: non solum vt longa die, et vsu regionis vastitate perlustranda, gentisque moribus cognoscendis, quoniam ea prima erat inspectio, quid ferret nouus ille Orbis, quomodo Societatis res componendae absque errore deprehenderet; sed etiam quia res inciderant in offensione Proregis, vt nullo modo abeundum putaret. Ad haec Prouincialis neutiquam omnino vitae, administrationisque 352 Prouincialis, et Visitator in quo inter se discreparent in Prouinciae regimine. genus probabat. Multa sibi, multa alijs Acosta indulgebat; frequenter vsurpans in Peruuia, non alia expetenda miracula in virtutis testimonium, quam conseruatam integre castitatem. Quod cum absurde dictum non sit pro locorum ingenio; tamen nec quaeuis virtus satis religioso viro debet esse: nec verum erat, vbi pudicitia tot, tamque validos haberet hostes, diligentia, tum in cetera eius custodia, tum in vitae asperitate remittere. Itaque Plaza, quem ardor virtutis potius in contrariam nimiae seueritatis partem, rapiebat, metuebat ne familiaris rerum diuinarum tractatio, studium orationis, legum domesticarum custodia, et vniuersa religiosa disciplina ab se constituta, se absente corrueret, nisi plane confirmatam relinqueret. Acosta interim eius et potestatem supra suam, et oculos grauissime ferre: nec vero dissimulare; sed conqueri palam, et inde offensum dictitare Proregem, et reprehendere, quod se Plaza Aloysio Lopio nimium tradidisset. Lopij consilio trahere eum moram in Prouincia, quoad literae Roma perferrentur, per quas iuberetur in Prouincialatu succedere. Haec eius offensio, praesertim aduersus Lopium, aperiebat suspicioni viam; sed vehementer eiusdem mos affirmabat, quod non semel alias Proregis, et Quaesitorum sacrorum auctoritatem interposuerat, ad
res Societatis suo arbitrio administrandas, quae vnica est religiosarum familiarum pernicies, cum aliunde petuntur, quam ex Institutis ipsis, gerendarum rerum principia. Cum primum in Peruuiam venit Portillo suadens, vt tantisper Lima concederet, id sacris Quaesitoribus videri dixit: cum a Portillo missus Cusquum Aloysium Lopium Rectoratu summouit, eandem causam attulit, quod ita videretur sacri officij magistris. Plazae autem Visitatori et Prorex initio, etc Quaesitores commendarunt, vt quae statueret, cum Acosta consultaret. Quae omnia faciebat, vt delationis Lopij Acosta non inscius crederetur. Ceterum profecto Plaza in Mexicum, tametsi querimoniae domesticae quieuerunt, externis tamen turbis nouae additae, vt insequens annus docebit.
HISTORIAE SOCIETATIS IESV PARTIS QVARTAE Liber Octauus.
DEVENIMVS ad annum seculi octogesimum, Euerardo supremum, ac toti fere Europae funestum vel pestilentia, vel malo nihilo minus tetro, praeter nomen. Hoc anno cum Gregorio Summo Pontifici ex institutis Collegijs tanquam fidei propugnaculis animus augeretur; 1 Collegii Illyri ci institutio. Moroni Cardinalis Illyricae Nationis patroni admonitu, Illyricum additum est. Merebatur id praesidium Gentis in fide constantia, et discrimina multa, grauiaque, quibus obsidebantur. Quippe cum vel in potestate Turcarum mediterraneus ille tractus sit, vel in proximo hostem habeat, itemque Schismaticos, et Haereticos: ad haec commercia cum Hebraeis Orientalibus; periculum erat, ne commixti inter Gentes Catholici discerent opera eorum. Iamque inua escebat ignoratio diuinarum rerum: obsolescebat diuinorum mysteriorum vsurpatio: quodque inde necesse est consequi, labebantur mores, et vitia exuberabant: eo propiore exitio; quo minor 2 Aquauiua Prouincialis pro Euerardo Pon tificem rogat, ne id Collegium Societati tradat. praesto aderat Sacerdotum obstantium copia. Et huius disciplinam Collegij Pontifex Societati imposuit. Qui dum Prouincialis Claudius Aquauiua ab Euerardo ad onus deprecandum missus, enumerat quam multos de Societate tam alioqui pusilla, paucorum institutio adolescentium angustis inclusos parietibus distineret non sine publici boni damno; excepit: Nonne professionis vestrae est quascunque terrarum oras, ac gentes adire, vt eas conuertatis ad Deum? En 3 Pontificis responsum. quos dispersos cum labore eratis quaesituri, nos vobis tradimus congregatos. Credite, non est vbi labores vestros foenerari possitis maiore cum lucro. In exiguo 4 Quare id Collegium Laure ti positum. numero Nationes vniuersas excolitis: eque semente non magna messem longe maximam praeparatis. Sedes Collegij Laureti optata: itemque impensa ex aedis sanctae vectigalibus attributa: tanquam ei Nationi, apud quam suam Cellam aliquandiu voluisset hospitem esse benignissima Dei Mater, hospitij vicem 5 Thomas Radi us primus Illy rici Collegii Rector. rependeret. Primus Rector Thomas Radius missus ab Vrbe est. Ferme triginta capitum instituta familia: quae quo pacto decem fere post annis translata Romam, postremo ab Societatis disciplina abducta sit; referetur in tempore. Ipsam 6 Epidauricae Missionis initia. in Dalmatiam Pater Bartholomaeus Sfondratus missus est cum Episcopo Stagni Visitatore Apostolico: cui cum ad salutem eius gentis sedulo nauasset operam; Epidaurum secessit expeditioni inchoandae, de qua anno proximo dicetur.
7 Ad Maronitias missi Io. Bapt. Elianus, et Io. Brunus. Ad Maronitas Ioannes Baptista Elianus, cum Ioanne Bruno, coeptis biennio ante prosequendis remissus. Vbi primum in Vrbem Ioannes Baptista reuenerat, statum rerum diligenter Cardinali Carasae, summoque Pontifici renuntiarat. Ante omnia populi bonitatem, et paratissimos ad omnem disciplinam, et obsequium animos demonstrarat: tum difficultates, quibus maxime ab salutarium librorum, ab supellectilis sacrae, ab doctorum hominum inopia conflictarentur exposuerat: quaeque tot leuandis incommodis ex vsu viderentur, addiderat. Nominatim de fingendis aere typis vnde Chaldaicae, Arabicaeque linguae libri excuderentur: de accersendis Romam adolescentibus, qui religionem, ac literas in sancta Vrbe sub ora Christi Vicarij (velut nationibus alijs Gregorij pietas
suppeditarat) condiscerent: de mittenda in Syriam sacri apparatus bona copia. Quae, et id genus alia cum libentissime Pontifex audisset, probassetque, iamque auctoritate eius, et benignitate, tum industria, et studio Eliani ipsius, qui et libellos Arabice verterat, et praefuerat imprimendis, comparata essent; maturum 8 Pontificis liberalitas. visum est repeti legationem. Ad ceteram liberalitatem adiecit Gregorius non mediocrem, ad solatia quoque tenuiorum, pecuniam. Diploma item confirmati Patriarchae, et ad eundem plenae potestatis insigne Pallium misit. Fidei quoque profitendae formula perlata est Arabice concepta, atque edita typis, in quam cuncti animarum quouis modo custodes iurarent. Multa etiam Patribus ijsdem Iulius Antonius Cardinalis Sanctae Seuerinae, quae cum Iacobitarum, Cophtorum, et Armenorum Patriarchis tentarent, agerentque mandauit. 9 Euerardi monita ad Maronitas proficiscentibus. Euerardus haec maxime profecturos admonuit, vt a quo, quem in locum, et quam ob rem mitterentur crebro reputantes, darent operam, ne Christi Domini Vicarij sanctae menti, ac liberalitati deessent: neque operi praestantissimo, totque misere pereuntibus animis, ijs praesertim circa locis, quae, cum Dominus Iesus Christus ipsarum causa tot olim cum laboribus peragrarit; documentum sud, quam ei sint carae, quidque conandum sit hominibus, qui sacra eius vestigia sequi se profiteantur. Eniterentur autem, vt idoneos se diuinae gratiae administros redderent: primum quidem innocentis, et irreprehensae vitae exemptis, tum sincerae caritatis signisicatione, erga omnes pietatis christianae praeseserentes praecordia, ac purum studium eorum salutis: ad haec pro captu populi exponendo veritarem, et quicquid vel moris, vel consuetudinis alienum inuenirent, reuocando ad catholicam normam, ad eademque retinenda edoctis, comiterque pellectis Pastoribus: memores tamen vbique prudentiae, ac modi essent: quia, vt languor, ac mollitia nunquam coepta percoquunt, ita calor, ac zelus praeseruidus saepe opprimunt. Igitur ad alendam caelesti fomite in sese erga animas caritatem, lumenque a Patre luminum hauriendum, suae conscientiae examina, stata meditationum tempora, ceterasque Ordinis religiosas actiones, ac frequens cum sempiterna Maiestate commercium sedulo conseruarent: mutuo se auxilio, consilioque cum perfecta consensione adiuuantes. Res vero ciuiles nullo pacto attingerent, ne literis quidem, quas Romam, aut quopiam darent: tantum contenti sancta modestia ciuilium Praefectorum gratiam, et patrocinium religionis negotio demereri. Hisce cum mandatis prosecti, diuino 10 patres summa gratulatione excepti. ductu, tertio Kalendas Iulias Phaeniciae Tripolim sospites aduehuntur mira opportunitate, cum vigesimo iam fere die pestilentia constitisset. Hîc obuiam habuere Episcopum Georgium a Patriarcha missum. Ad Monasterium inde Canubinum progressi gratulatione maxima cum sesto omnium campanarum sonitu excipiuntur. Patriarcham lecto morbus affixerat: qui ad eorum aspectum tollens in caelum manus, et oculos, plenus lacrimarum, nullum faciebat finem 11 Patriarchae in gens laetitia ad pontificiorum do norum aspectum. Gregorio Summo Pontifici, Cardinali Carasae, Deo denique grates agendi. Tum vero gaudio exilire, cum partem sacri instrumenti, quod Sanctissimus Pater mittebat, aspexit, Diplomata Apostolica, balsamum ad sacri Chrismatis consectionem, sacrum Pallium, librorum Arabice impressorum vim ingentem, pulcherrimis ad eam rem formis a Sanctissimo Domino comparatis, magnum sacrorum Calicum numerum, multa ad sacrum oleum habendum decôra vascula, Altarium srontalia octoginta, formas quoque ad fingendas hostias complures, Rosaria, pias imagioes, et alia id genus copiosissime. Nec minor ceterorum, quam Patriarchae gratulatio extitit. Addidit alacriras tanta Patribus spem, et animos. Ergo vtendum tempore rati, ne in cassa modo officia communis laetitia defloresceret; sed in solidum, perpetuumque religionis exuberaret prouentum; continuo dant operam, vt Synodum Patriarcha edicat. Instabant Assumptae in Caelum Deiparae solennia, cui ad Monasterium Canubinum sacra aedes, 12 Synodus indicitur. ad quam veteri religione populus confluere ex circumiectis solebat Pagis. Tum vero multo plures sama missorum a Pontisice Nuntiorum exciente ad benedictionem Apostolicam concurrere. Quibus omnibus e sua tenuitate Monasterium
alimenta subministrauit: nam perantiqua est ei Coenobio aduersus omnes hospitalitas. Magnus in ea celebritate rerum sacrarum, libellorum, Rosariorum, vestium sacerdotalium, et calicum diuisus est numerus, cum ptausu populi laetissimo, omnibus extollentibus Sanctae Romanae Ecclesiae pietatem: in ea se, proque ea millies obituros mortem profitentibus, ac sectas quascunque detestantibus. Proximis inde diebus Synodus habetur in Templo, vbi perspecta gentis bonitas: nam nisi Patrum modestia obstitisset, cum duas sellas jjs posuissent, sedere humi Patriarcha, ac reliqui volebant, et alioqui nullus apud 13 Eliani oratio Arabica ad Sy nodum. eos sedium vsus est. In eo conuentu postquam Ioannes Baptista Arabice Legationis causas exposuit, et quam ob rem conuentus haberetur, pronis auribus, et animis ad obsequium paratissimis auditus: subiecit de confirmato a Pontifice Patriarcha, et misso ad eum Pallio: Nostis, inquit, inde ab anno millesimo ducentesimo quintodecimo, cum Hieremias vester Patriarcha confirmatus est ab Innocentio Tertio Romano Antistite, ceteros deinceps eandem Sedis Apostolicae auctoritatem adhibuisse. Quem sanctum, ac necessarium morem cum Reuerendissimus Michael Petrus conseruandum putasset, Sanctissimus Dominus Gregorius magna voluntate auctor est factus, hoc misso Diplomate, ac Pallio: quae dicens vtrumque spectandum obtulit, vsumque, et honorem Pallij breuiter explicauir. Dein prosequens: Sed vt rite, inquit, cuncta fiant; Sanctae. Romanae Catholicae Fidei formulam ad vos Sanctissimus Dominus misit, qua vera complexi, internoscere errores, fugere, atque execrari possitis. Ex huius professione cuncta, quae sumus acturi aequum est auspicari, nisi si cuipiam vestrum aliter videtur. 14 Iuxta formulam Pii Quarti fidem omnes pro fitentur. Cum valde omnes assentirentur, prosternuntur in genua, ac Patre clara voce in verba praeeunte, vniuersi sormulam enuntiant; in eamque, sacris Euangelijs tactis, viritim iurant. Formula erat, quam Pius Quartus edidit, multis adiectis, quae propria eius Ecclesiae conditio postularet. Posthaec Patriarcha concepto iureiurando, quod ad confirmationem, et susceptionem Pallij exigitur, ab Archiepiscopo Sarchis (erat germanus frater ipsius Patriarchae) ad id a Pontifice 15 Patriarcha Pallium accipit. nominato, confirmatur, et Pallium accipit, ac sibi statim circundat. Quae cum fierent, et ante oculos curas Apostolicas haberent, immensa repleti laetitia, et 16 Letae in Synodo acclama tiones: insolito instincti motu vniuersi pariter in clamorem erumpunt ingentem, Laus Deo, et Kyrie eleison ingeminantes, simul Gregorij Pontificis, et Carafae Cardinalis, et Patrum interserentes nomina, nec vllum inueniebant finem clamandi, cum interim quicquid erat aeris campani valide personaret: et Patres, et pauci Latini, qui intererant, illis clamantibus vbertim flerent: quod in populo tam remoto ab Italia, inter steriles saltus, quodque caput est, inter Infidelium, Haereticorum, et Schismaticorum pestifera senticeta tantam aduersus Romanam 17 Catechismus Io. Bruni examinatur, et ap probatur a Sy nodo. Sedem propensionem caelestis Pater ingenerasset. At illi non antequam a Patribus, vt sibi temperarent, admoniti sunt, quieuere. Alijs subinde conuentibus, quae ad consensionem sacrorum dogmatum pertinebant, proposita. Catechismum confecerat Pater Ioannes Brunus, quo, praeter sinceram doctrinam fidei, Orientalium Haereticorum errores complexus, eos accommodatis genti rationibus confutarat. Eum libellum et a Patribus doctis probatum, et Arabico sermone a Ioanne Baptista versum, atque editum typis detulerant: eundem cognoscendum Synodo, et excutiendum proposuere, vt si cui quid difficultatis oboriretur, in medium proferret, perque eius explicationem cetera magis confirmarentur. Non defuere, qui magna libertate, quae videbantur, opponerent: cumque per accuratam collationem illustrata essent omnia, omnesque planius edocti, atque in omnes partes factum sibi satis profiterentur, summa voluntate receptus est Catechismus. Hoc posito religionis fundamento, aliud Patres addendum putarunt, vt Canones aliquot Synodus conciperet, quibus Orthodoxas, et contrarias Haereticorum accolarum erroribus sanciret sententias. Intelligebant enim, quo pluribus opportunum est lupis ouile; hoc pluribus esse muniendum sepimentis. Illud praeterea fore, vt et immorando eorundem tractationi dogmatum, interius ea quisque cognosceret, et, quae ipsimet decressent,
sanxissentque, eadem haberent cum ipsi, tum posteri cariora. Conditi igitur a 18 Canones a Io. Bruno conditi. Ioanne Bruno sunt Canones de Sacrosancta Trinitate, de Processione Spiritus Sancti a Patre, Filioque, velut ab vno principio: de duabus in Christo naturis, itemque voluntate duplici, et operatione: de Trisagio catholice vsurpando, praetermisso Petri Gnaphaei additamento: de Purgatorio carcere, et Oratione pro mortuis, deque proprio cuiusque statim a vitae fine iudicio: tum de Sacramentorum numero, materia, forma, ritibus, vsu, administro, vbique explicatis, nominatim quae locus requireret. Addita ad extremum de Reformatione apprime salubria decreta. Quae omnia prudenter, ac docte a Ioanne Bruno latine comprehensa, et Arabice ab Eliano reddita; cum ad extremum publice essent 19 A Synodo approbantur. miro consensu recepta, Chirographo firmata sunt Patriarchae, ac ceterorum. Postque laetissimas acclamationes (formula est eis acclamandi Kyrieeleison) Gregorio Pontifici, et Cardinali Carasae, et Apostolicis Nuncijs, Augusti die sextadecima dimissa est Synodus. Canones, et Decreta Synodi Romam postea perlata, magnopere qui videre sapientes, et ante omnes Cardinalis Carafa, laudarunt. Sub finem Synodi non incommode accidit, vt Episcopus Dioscorianus ad Canubinum veniret, qui inuitatus a Maronitis, vt quid sentirent Nuntij Romanae Ecclesiae de duplici natura, voluntate, et actione in Christo Domino, non dedignaretur audire, haud grauate adfuit. Illico posita quaestione Ioannes 20 Io. Brunus cum Dioscoriano Episcopo de du plici Christi natura disputat. Brunus ita disseruit. In Christo Domino si fuit vnica tantum natura, vt Dioscoro placet, haec vel est diuina tantum, vel humana tantum, vel ex vtraque mixta. Non vtique fuit diuina tantum, quia non potuisset crucifigi. Continuoque Episcopus: Humana tantum fuit, inquit. Et Brunus extemplo: Quomodo igitur Christus Deus est, si humana tantum in eo natura est? Quomodo miracula edidit sua virtute? Et Elianus adiecit: Quid porro factum est de natura diuina? Obmutuit Episcopus. Ingens consecuta approbatio doctrinae, quam Nuntij Apostolici tradebant. Magnus plausus in tam celebri consessu Episcoporum, Sacerdotumque ceterorum, ac Nobilium Maroniticae gentis. Magnum pariter ad veritatis Apostolicae venerationem factum incrementum, quam suis pene oculis viderant, ita redarguere tenebras Haereticorum. Iam digredientibus absoluta Synodo Presbyteris, et Episcopis, quod reliquum erat instrumenti sacri distributum est, parte eius pecuniae, quam suos in vsus Patres acceperant, ne quem indonatum dimitterent, et subtristem, ad cumulandam benignitatem Sanctissimi 21 Tres Episcopi cum Patriarcha concilian tur. Patris, conuersa. Supererat graue negotium, vt tres Episcopos, qui, vt supra memini, dignitatem sibi arrogauerant Patriarchae iniussu, in eius gratiam et obsequium restituerent. Fuit opus laboriosum, ac molestum. Tuebantur se veteri more, quo volebant licere inconsulto Patriarcha consecrari Episcopos: graues Romam vsque in eum calumnias perscripserant: denique animos contumacia obstinarant: sed, Deo tandem adiuuante, et Maronitarum praecipuis, huic quoque malo facta est medicina. Sed Patres cum res in communi satis viderent compositas, vt ad priuatas etiam Ecclesias pertineret vtilitas, Dioecesim quoque lustrandam sibi putarunt. Ergo Patriarcha, vel quopiam Episcoporum comite, dant sese in viam. Magna gratulatione quacunque iter haberent excipiebantur, oburam populis cum Episcopo effusis: turba mulierum ante domos, 22 Cum Patriarcha, et Episco pis Patres Dioe cesim vi sitant et in tectis patrium carmen, vt in festis celebrioribus genti solenne est, concinente. Conuocatis in vnum Sacerdotibus, primisque paganorum adhibebant opportunas cohortationes, decreta eadem, quae Catechismo, Synodoque pro posuerant, explicantes pro captu auditorum. Superat prope fidem ad depellendam inscitiam quantum viua vox, et commercium linguae profuerit, cum suo idiomate, sine internuncio, et interprete edocerentur. Nec equidem magis aliunde factum crediderim, vt in tanta obseruantia, tantoque obsequio aduersus Romanam Ecclesiam, multa tamen tam diu resederint in moribus, ritibusque nominatim damnata Pontificum literis, quam doctoris inopia. Addidere Patres ad euulgandam etiam num magis eorundem Decretorum notitiam, et ad posteros propagandam, illud quoque subsidium. Praecipua eorum capita
Arabice multis exemplis descripsere, tum singulis in aedibus sacris vnum aliquod exemplum tabellis affixum prope Altaria relinquebant. Hoc igitur ritu pagatim Ecclesias peragrantes edocebant Praesides, populos solabantur, et incitabant, Rosaria diribebant, explicata qua vterentur ratione, quam et vernaculo libello vulgabant. Catechismos item spargebant, scrutabantur libros ipsorum ad tollendos errores, peruersas consuetudines abolebant, pijs inductis. Religiosis viris, ac feminis, alijsque egentioribus de pecunia Pontificia stipem largiebantur. gaudente populo, et animos ad cultum, et constantiam religionis acrius vsque firmante, vt nunc demum refloresceret Libanus, sponsoque caelesti digna specie, et gloria vestiretur.
23 Missi ad Salutios Pontificiis impenfis Petrus Regius, Io. Antonius Grassus, Caesar Casullus, et Io. Baptista Righius. Eodem vere, quo Maronitica, instituta est. Anglicana Missio: de qua mox, cum stilum ab Italia ad Septentrionem transferam, fuse narrabitur. Ad Salutios in Alpinis Italiae finibus item iussu, impensaque Pontificis Petrus Regius, et Ioannes Antonius Grassus, Caesar Casullus, et Ioannes Baptista Righius profecti. Periclitabatur in ea plaga summe Religio, septem iam Hugonottis Ministris tartareas spargentibus faces, cum discrimine totius Italiae, nisi mature occurreretur. Euentus inter pericula assidua capitis, et bellicos tumultus egregie respondit optatis, vt insequenti anno, ad obsecundandum prono operis cursui, pene duplicandus fuerit numerus operarum.
24 P. Hieronymus Natalis moritur. Vere eodem Hieronymus Natalis suarum peregrinationum supremam, ac beatissimam obiuit in patriam. Superiore anno reuersus e Germania absoluto opere Annotationum in Euangelia, plenus bonorum dierum, annum agens septuagesimumtertium decessit in Probationis Domo ad Sancti Andreae tertio Nonas Aprilis summo mane, vt videretur, cum idem esset dies Domino resurgenti sacer, in occursum triumphantis properare, et vocari ad gloriae partem, 25 Corporis, animique eius ratio. qui tolerantiae particeps fuerat. Staturae fuit modicae potius quam pusillae, vultus in modestia, ac religione admodum viuidi. Porro animo indefessus, industrius, acer: ingenio non solum ad rerum humanarum, diuinarumque scientiam promptissimo, sed etiam ad res gerendas, viasque negotiorum ineundas sagacitatis, et efficacitatis eximiae. Societatis Institutorum post Generales, ac Polancum haud dubie peritissimus: quippe quem ipse Ignatius ad multas circummisit Prouincias ad promulgandas Constitutiones, et explicandas. Cumque iussisset Sanctus Pater, quem is gessisset se eo in munere, primores Patrum perscribere, trium virorum testimonia, quae non auctoritatem modo, sed etiam religionem ob personarum sanctitatem habeant, Antonij Quadrij, eius, cui tam 26 Antonii Quadrii de eo iudicium. multum debet India: duorumque inclytorum virorum Consalui Sylueriae, et Ignatij Azebedij libet afferre. Inter ceteras laudes Quadrius scripsit, illud mirum accidisse omnibus, quod Natalis, quae voluisset, effecisset in Lusitania: et saepe contra sententiam, voluntatemque multorum: et tamen nullus esset in Lusitania, cui 27 Tum Consalui Sylueriae, et Ignatii Azebe dii. non abunde satisfecisset, eiusque acta summe probaret. Sylueria admirabatur, quod semper idem, et quodammodo immutabilis in sancta grauitate, caritate, prudentia, humili libertate, prouida constantia persisteret, et alias his quoque maiores laudes accumulat. Azebedius Olysipponensis tum Collegij Rector affirmauit tam intime eius animo Societatis Institutum impressum, inque negotijs conficiendis, ac rebus ordinandis tam se expedite, tanta cum alacritate, prudentia, simplicitate, ac reliquis virtutibus gessisse; vt videretur ad id officium, 28 Tum Prouincialis, qui lepi da ironia eum Jaudat. propter quod Ignatius miserat, conformatus a Deo, et eiusdem singulari consilio lectus. Non immoror post haec in aliorum praeconijs. Solum ironiam non iniucundam adscribam, qua Prouincialis, tanquam notaret vitia, praestantissimas virtutes expressit. Quoniam notate, inquit, Natalem iubemur, quo omni obedientiae genere Domino seruiatur, parebo. Primum vir duplex videtur. Nam cum sit natura iracundus, victoria sui, et prudentia se quasi phlegmaticum gerit: hactenus duplicem voco. Deinde cum videatur in literis, ac rebus agendis non sane nihil intelligens; in obedientia intelligere videtur nihil. Praeterea potest videri maledicus: sibi enim obtrectat, et opinor iniuria, et forte est debitor samae. Ad vltimum, Pater, is homo eiusmodi est, qui nobis honorem,
pecuniam, et alumnorum optimos, si quid horum habebamus abstulit: nuncque idem, si rediret, efficeret, nec esset, qui quereretur. Nam cum Rhetor non sit, habet tamen quandam vim, quae cuiusmodi sit nescio, illud scio, quicquid 29 S. Ignatii de Natali opinio. velit efficere, nec nisi optime velle. Sane non aliorum modo Patrum de Societate, atque etiam externorum virorum Principum, qui hominem nossent, sed etiam Ignatij, quod potest instar omnium esse iudicium, ea fuit opinio, vbi implicatum negotium, atque arduum esset; aptiorem ad omnia explicanda, ac transigenda ex voluntate, Natali non facile inueniri. Itaque Beato Patri postremis annis pessime valenti substitutus Vicarius est: ab eodem iterum in Hispaniam missus: tum a Lainio, ac Borgia ad Societatem prope vniuersam recognoscendam: postremo Vicarius Romae Generalis relictus a Borgia. Ac primis illis temporibus, cum haud dum certae erant editae singulorum ministeriorum regulae, monitis Patris Natalis fere cuncta Societas vtebatur. Nec adeo mirum est tam solita ei cuncta succedere. Nam ad cetera diuina, humanaque dona adhibebat curam insignem. Praemeditabatur rerum agendarum vias, conficiebatque ephem erides: in quibus non solum praecipua, quae gessisset, sed vitae suae seriem totam explicabat: vnde erat necesse augeri in dies magis, roborarique prudentiam. Collegium Romanum summe amabat. Nec secus quam prouidus 30 Natalis Colle gium Romanum summe amabat. Parens, si quid inter peregrinandum ex piorum liberalitate colligeret; ad eius leuationem penuriae seponebat. Germaniae quoque fuit perstudiosus: quod optime poni in ijs Oris ad tuendam religionem contra Haereticos existimaret labores. Solebat dicere a Societate non solum ceteros mortales, sed etiam religiosas 31 Tuni Germaniam. familias adiutum iri. Cumque singulari quopiam beneficio vellet eam Deus afficere, ad id praeparare insectationibus, ac vexationibus exercendo: quod et alias memini. Haud dubie siue mentis sagacitate, siue diuinitus Claudim Aquauiuam, quem vnice amabat, praecognouit futurum Generalem: quem et 32 Aquauiuam Generalem tuturum praecognoscit aliquando Iuuenem, cum Euerardus creatus est Generalis, ad Patres Congrega tionis in Romano Collegio erudite concionatum, tanquam iocans monuit, vt a tam multorum Sanctorum Patrum, quos citauerat, lectione, studia ad Constitutiones Societatis transserret: in his curas eius versaturas. Tam vero tenax fuit 33 A sanguine coniunctis alienus. exempli; vt adolescentem propinquum suum Romam ad studia literarum missum domum redire iusserit: ne quo pacto amori aduersus carnem, et sanguinem in Societatem aditum aperiret. In eadem Probationis Domo sub noctem mediam, 34 Euerardi Generalis mors. quae Augusti Kalendas consequuta est, Euerardus Praepositus Generalis ex populari morbo difficilis pituitae, quae cum febri, capitisque dolore latissime Italiam, atque exteras peruagata Prouincias, mortalium vim immensam confecit, magna pietate decessit, octauo inito Generalatus anno, sexto et sexagesimo aetatis. Vir bonus, et innocens, ac sine querela: apprime prudens, sciensque 35 Eius munia ante Generala tum. vitae spiritualis, ac regendi religiosos coetus. In Collegio primum Perusino cognitus, quod primus rexit: tum in Belgio Commissarius, ac Prouincialis: deinde Assistens: postremo Generalis Praepositus. Quo tempore totus incubuit in eam curam, vt germanum Societatis spiritum conseruaret, aleretque, Summario Constitutionum excerpto ad communem omnium vsum; ac legibus singulorum 36 In quo bona Societatis gubernationem po nebat. ministeriorum ordinatis: tametsi praedixit fore in Societate, quod euenerat in Sancti Dominici familia, vt quintus Generalis sormando legibus, et institutis Ordini summam manum imponeret. Suae igitur administrationis illum cardinem, illum vert cem statuebat, vt conseruaretur Ordo, ac peculiaris forma, 37 Aliena a Socie tatis Instituto non arripienda quam summa Sapientia per Patrem Ignatium descripserat. Itaque nihil monebat, inculcabatque grauius, ac frequentius, quam vt abstinerent homines de hoc Coetu a negotijs, quae aliena essent ab Instituto. In ijs enim nequaquam adfore Dei auxilium, quod ea nollet a nobis. Quare nil mirum fore, si aduersos exitus sortirentur: nam neque coronam propositam nisi legitime certentibus. Ex altera parte intra Instituti sese cancellos continentibus, haud dubie affuturam caelitus opem, vt is rerum esset successus, qui diuinae gloriae maxime congrueret. Praeterea Prouincialibus, ac Rectoribus studiose curandum, vt Admonitorum,
38 Monitaad Pro uinciales, ac Rectores. et consiliariorum vterentur opera. Nam quando haec adiumenta Societatis ijs dedisset, hanc esse viam, qua diuina prouidentia eos docere vellet, ac regere. Idcirco Admonitori semper aditum apertissimum esse debere, obuiaque benignitate 39 Admonitoribus, et Consul toribus vtendum occurrendum. Itemque Consiliarijs tribuendum permultum: et hanc esse viam coniungendae suauitatis, ac fortitudinis; si res prius cum Domino in in oratione tractetur, deinde cum Consiliarijs, tum demum prodeatur ad opus secundum praescriptas a Societate leges. Monebat praeterea praesertim, qui recens 40 Monita ad no uos Superiores. ad gubernaculum admouerentur, ne se abripi sinerent vigore virium recenti, et nimio secundae aurae afflatu, vt qui nondum flatus aduersos erant experti: sed continerent se, ac pedetentim progrederentur, noua non attentantes 41 Visitationes cum mora a Prouincialibus agendas. initio, nec nimium multa complectentes. Cupiebat visitationes quoque Prouincialium esse cum mora: vt ipsi coram, quasi experimento, et vsu statum rerum pernoscerent, et quae decernerent confirmata vsu relinquerent. Nolebat in retinendis, quos existimarent sibi vtiles operarios, esse Praesides supramodum 42 Subditorum dispositionem patienter ferendam Superioribuslocalibus tenaces: vt si rerum commodius agendarum spes in alienis Prouincijs appareret, priuatum quasi commodum communi praeferrent. Itaque Prouincialem Austriae Laurentium Magium, qui leuiter conquestus erat, hominem sibi ereptum, alioque misso male compensatum; increpauit quod ijs de foro vocabulis vsus esset. Nam nec eripi, inquit, quicquam potest, quibus nihil est proprij, nihil iure debitum: nec qui mittuntur in aliorum vicem, eo consilio 43 Principes Societatis Institutis officere cauebat. mittimus, vt compensationem faciamus: sed vt pro viribus pro causa Dei, et communis Societatis vtilitate laborent. Hoc modo Moderatores Societatis formans, eo quoque vires intendit, vt externi Principes prophani, aut sacri nihil Societatis Institutis officerent. Certauit quamplurimum ne quispiam e Societate 44 Suos arcebat ab aulis. versaretur in Aulis: quin etiam certum hominem Hispano Dynastae in confessarium sibi petenti, plane negauit, ne morem induceret, vt certi postularentur: cum saepe fieri possit, vtij maxime postulentur, quos tamen ipsis Principibus, 45 Principes sibi Confessarios nominare non amabat. tum Religiosis priuatim, tum demum vniuerso Ordini minime expediat concedi. Tractaturus cum Principibus negotia, res apud sese multa meditatione praeparabat: eaque qua digesserat serie, atque adeo ijsdem sententijs, ac verbis exponebat Atque ita paratus accedens ad omnia, ac praemunitis aduersus 46 Qua prudëtia negotia cum Principibus tractabat. ea, quae possent ab religiosa modestia, prudentiaue, in ipso quasi conflictu auertere, non solum transigebat e sententia id, quod habebat in manibus; sed etiam quorumcunque veniret in congressum, eos gratissimo Christi odore perfusos, et Societati conciliatos relinquebat. Neque ignorabat religiosam seueritatem in loco vrbanitate graui condire: vt cum in Procerum Belgicorum corona, dum varijs sermonibus Haereticorum, qui se de reformata religione appellabant, mores reserrentur, nec sine commendatione, interrogatus a Ioanne Marchione Bergensi, quid illis de hominibus ipse sentiret; Respondit sibi videri 47 Euerardi humilitatis studium. homini, cui praua crura sint, necessariam esse talarem vestem: quae dicti opportunitas plausum consequuta, stultam illam commendationem excussit, gratia ab ijs quoque inita, quos refutabat. Ceterum ita erat modestiae, sanctaeque obscuritatis amans, vt cum latine, graece, hebraice, item humanas, ac diuinas 48 In itineribus incommoda. disciplinas probe nosset; nunquam nisi locus postularet verbum emitteret, vnde homine idiota eruditior videretur. In itineribus, quae ferme conficiebat pedes, 49 Paupertatis af fectus. e publicis diuersorijs legebat obscuriora, et cibos maxime vulgares, religiosae studio paupertatis. Eodem studio asperrimam aliquando hiemem Tornaci egit, pedes in sporta foeno referta ob frigus continens, quo posset orationi, studijsque animum intendere. Rebus ad vsum vitae concessis, sic dicebat vtendum Religioso, ac si nouo perpetim munere eas diuina bonitas daret. Nam eorum ius 50 Quid de Religiosa paupertate sentiret. voto sic abdicatum; vt si loqui res possent dicerent: Nihil nobis iam tecum est, quibus renunciasti. Qua ex consideratione volebat intelligi, quam parce, ac modeste, quam pio, et grato animo vtendum rebus foret, intuendo eas duntaxat tanquam Domini annonam ad famulos suos pascendos: simul pietatem eiusdem admirando, atque adnitendo fidele ministerium rependere. Cum creatus
est Generalis, acceptis ab germano fratre tenuis admodum fortunae literis, quibus paupertatem ei suam commendabat; respondit: Posteaquam esset Generalis creatus, nihil sibi accessisse amplius, quam vt maiori cum onere vniuersorum Societatis Iesu Religiosorum famulus esset: neque vel postremo eorum vlla re ditiorem esse, eaque libertate non solum paupertatis studium conseruauit; sed etiam primo quasi germine spei inanis propinquis extincto, multarum tricarum 51 Quid de obedientia. semina oppressit. Obedientiae necessitatem in religiosis conuentibus, et praesertim in Societate obsequij nautici similitudine explicabat: nam quemadmodum si vnusquisque Nautarum pro arbitrio velit Nauim propellere: neque ad vnum exequendum Naucleri imperium vniuersi consentiant, non certus tenêri cursus, non vitari naufragia possunt; ita Religiosos, nisi vnius obseruent Gubernatoris nutum; neque singulos, neque coetum vniuersum ab discrimine procul esse. Et quoniam id praecipue Societati conueniret; idcirco summo eius Gubernatori Deo curae esse, vt nonnisi vel admitteret, vel retineret in hac sua Nauicula tractabiles homines, et ad parendum intentos. Ita ijs, qui cooptantur 52 Quales volebat Societatis homines. in Societatem quatuor praecipue gradus scandendos. Primum vt cuncta externa ab sese abdicent. Deinde etiam affectiones exuant. Tum exerceantur in rebus sensui, iudicioque suo aduersis. Postremo totos se Praesidum potestati permittant. Qui vni ministerio idonei non sunt, quod alij cuipiam voluntatem addixerint; nulli fore idoneos, quod vbique eandem voluntatis propriae pestem retenturi sint. Ad perfectam vero aequitatem animi erga omnia eo maxime alumnos Societatis impelli debere, quod Deus id omnino velit. Nam qui condidit. Institutum, in quo perfecta indifferentia necessaria est, in ijs qui ad Institutum 53 Quales Nouitios. illud accedunt, sine dubio vult illam inesse. Nouitios, dum primi calor spiritus viget, mollesque, ac dociles, et quamuis in formam tractabiles reddit, fingendos: eque mortificationibus deligendas, quae non tam noceant corpori, quam spiritui 54 Quales ad eos exhortationes habendae. prosint, sensumque subiugent: vt sunt improuisa iussa, et mortificationes nec opinatae, et his consimilia. Magistro Nouitiorum exhortationes non tam ex libris, quam ex vsu, experimentoque ducendas. Non enim hanc esse scholam literarum, sed virtutum. Itaque eo intendendam curam, vt instituto Societatis intime cognito, et regulis discernendorum spirituum, singulos item Tyrones optime norint, et ad Instituti Societatis modum, et ad eam virtutum quasi figuram, quam proprie illud exigit, non eadem omnes, sed aptissima cuique ratione, 55 Gratiam vocati onisquid operari diceret. singulos forment. Per gratiam vocationis dicebat excitari homines ad propriam religiosae disciplinae normam complectendam, et consectandam: tanquam viam, qua Dei voluntatem exequi, et salutem inuenire aeternam possent, idque persuasum habentes viuo quodam sensu, et efficaci: similiter, atque excitaretur is, qui audiret in suo agro thesaurum inuentum: nam si audiret repertum in alieno; non magis afficeretur, quam historica quapiam narratione. At audiens repertum in suo; statim laetitia gestiens concitaretur ad opus, ad comparanda ferramenta, et quicquid foret vsui thesauro effodiendo: inde diuitias, 56 Quae iuuent gratiam voca tionis. inde dignitatem, vitam quietam, cuncta bona sibi, ac suis promittens. Ad gratiam vero vocationis alendam, augendamque tres praecipue e Societatis legibus valere. Primum vt cuique gratum sit quicquid animaduersum in ipso suerit, referri Praesidibus: nam desiderium eiusmodi argumentum est hominis suam imbecillitatem cognoscentis, qui iudicet per sese nec adipisci virtutes, neque cognoscere satis, vel corrigere vitia sua posse: quae humilitas, proficiendique voluntas acceptissima Deo est. Deinde vt e rebus vitae necessarijs sibi datum iri deterrimas ad maiorem profectum in spiritum suum existimans; simul sit aequissimo animo talia paratus excipere. Postremo vt ab omnibus, quae mundus amat, et amplectitur abhorrens, contraria ijs amplectatur, amet, exoptet, quo Christi Domini vestibus indui, et decorari insignibus possit. Hos pacis, hos diuinae 57 Euerardi corporis, et animi ratio. gratiae conseruandae quasi fontes esse. Quippe animis ita praeparatis, nil posse molesti contingere, nihil aduersi: at perpetuum Dei patrocinium, qui superbis restitit, et humilibus dat gratiam, praesto esse. Fuit Euerardus corpore procero,
latis humeris, ceruice prominente, capite grandiore, fronte exportecta, sacie candida, ac liberali, oculis placidis, ac plerumque demissis, ore venerando, barba modica, nec densa: moribus grauis, et compositus, praesenti animo ad 58 Sacramentis munitus tranquille moritur quaecunque ageret, diceretue, in loquendo parcior, at in quouis audiendo in primis benignus. Notabile fuit in supremo morbo, cum vis mali tota caput subisset, tamen vsum mentis ad extremum vsque spiritum retinuisse. Diuinis 59 Oliuerius Manaraeus Vicarius Generalis creatur. Sacramentis, benedictione insuper Pontificia praemunitus, toti Societati bene precatus, magna animi, et corporis tranquillitate acceptum Deo spiritum reddidit. Eo ad Domum Professorum iustis funebribus rite humi dato, congregati ex formula iam concepta Professi sex et viginti, Vicarium Oliuerium Manaraeum 60 Generalis Congregatio indicitur. subrogant. Is Congregationem ad nouum creandum Praepositum in diem octauum Idus Februarias anni insequentis Romam edixit. Pontisex cognita a Patre Iulio Fatio Euerardi migratione, Bonum Praelarum amissum dixit: tum 61 Pontifex in su turam electio nem Instituti leges seruar. iubet. percuntatus, quae in interregno esset administrationis forma, quae deinde creandi Praepositi ratio; vbi cuncta cognouit: Renuncia, inquit, Patribus istis, velle nos omnino, vt in istis electionibus integre, atque exacte Institutum suum, ac leges seruent: quod satis intelligimus quanti id reserat ad Societatis commodum, Deique, et huius Sanctae Sedis obsequium. Natali, atque Euerardo duobus emeritis, et quasi triumphalibus viris adijciatur iuuenis stipendia meritus non 62 Ianuarii Duchi Patria, et educatio. multa, sed gloriosissime, lanuarius Duchus, in Gallia Cisalpina, Brixiae natus, Parentibus opulentis, et claris. Is Patre puer orbatus, Romamque missus in Collegij Germanici disciplinam, vitae innocentissimae opinione contubernalium ad se omnium amorem, ac venerationem conuertit: illa opinione seliciter vtens 63 Copiose lacri matur dum ad Eucharistiam accedit. ad contumaciorum leniendos spiritus, et pietatem in familiari vsu disseminandam. Quanta vero diuinitus ipse dulcedine repleretur, ostendebant, praeter cetera, lacrimae, quibus ad diuinam accumbens mensam ita madefaciebat solum; vt ex eo vestigio monstraretur locus, in quo Ianuarius orasset. Ad Societatem anhelans, per alia ex alijs impedimenta, quatuor ipsos retardatus est annos: quo tempore, cum Patriam conatus reuisere, cuncta reperisset inimicitijs inter suos turbulenta, ac plena periculis; multa incommoda pertulit, saepe in armis peruigili nocte traducta. Tandem Patrimonio luculento, et octoginta 64 Societatem in greditur. aureorum millibus, quae Patruus donarat, paupertatem euangelicam pretiosiorem existimans; anno millesimo quingentesimo septuagesimoquarto, quartodecimo Kalendas Nouembris, die suo natali, nudus Christi Domini nuditatem sequutus 65 Societati mul ta donat, sed haec recusat. est. Quinque dein et viginti aureorum millia testamento Societati legauit, cuncta secum Deo dicandi studio: tametsi ea liberalirate Societas, ne nimium alioqui feruentes hominum sermones incitaret, tanquam recipiendis locupletum 66 Infirmitate probatur in tyrocinio. filijs, captet haereditates, vti noluit. Fismissima erat valetudine, sed siue ex intentiore ad corpus macerandum studio, siue ex incommodis paulo ante perlatis in Patria, siue quod vellet Deus virtutem eius in infirmitate perficere; 67 Medicis obsequentissimus. in medio Tyrocinij cursu tentari coepit morbo, quo paulatim contabescens, sex pene annos circumtulit mortem: ita Medicorum dicto obsequens; vt ne acinum quidem vuae eorum iniussu gustauerit: quin etiam miraretur quempiam 68 Absoluta Philosophia Grammaticam docet. esse tanta cupiditate, vt ad infringenda Praefectorum mandata, pertrahi ea se sineret. Ad haec nihil vnquam aut praecipuum postulauit, aut recusauit commune. Philosophiae curriculum confecit. Perusiae annum vnum Grammaticam 69 Vilia munera obit. docuit. Domi ex quotidianis muneribus quamplurima, et vilissima occupans, etiam beneualentibus anteibat. In Tusculauum si quando mitteretur, iucundissimum 70 Cubat super asseres, vt alii lectum cedat. illi diuerticulum erat coquo inseruire: et id genus ministeria tanta dexteritate aucupabatur; vt vix quispiam intelligeret ea ipsum appetere humilitatis causa. Ipsi Domui Tusculanae aliquot menses praefuit: euenitque, vt repentino Fratris Coadiutoris aduentu, cum alia non suppeteret culcitra; eam, in qua 71 Colloquia cum sociis nonnisi de Deo. cubabat ipse, clanculum illi tribueret, super asseres fractum suum corpusculum sternens. Intelligebat spatium sibi vitae non longum fore: eoque studiosius dabat operam, vt sarciret temporis breuitatem multitudine, praestantiaque recte
factorum. Consuetudo eius cum Socijs, vel in colloquijs de Deo, vel in piorum lectione librorum versabatur. Inter legendum locis, qui vehementius afficerent, 72 Lectione spirituali recreatur. intersistens, eosque collecta parumper mente versans, quasi dulce pabulum gustandum animo per otium porrigebat. Idem faciebat cum extraordinario quopiam motu diuinitus tangebatur: in eam vnam rem viribus animi conuocatis, 73 Peccatorum dolore afficitur. Deo suo vacabat, identidem ingeminans: Loquere, Domine, quia audit seruus tuus. In perpetua vixit cura dolendi peccata, quae puer admiserat. Ea curacum supremis diebus ad anxium vsque pauorem aggrauesceret, Natali Sanctissimae 74 Peccatorum condonationem au. dit. Dei Matris, vbi Sacrosanctum Christi corpus suscepit, vocem interiorem audiuit iubentem bene sperare, quicquid admisisset esse iam condonatum. Ita mirum in modum recreatus, Confessario confirmauit, nihil se de venia dubitare. 75 Ad confessionem, et communionem morbi dolores illi parcunt. Haud leuius indulgentiae diuinae pignus fuit, quod cum doloris morsu ex interclusa respiratione acerbissimo, ab diuinarum rerum consideratione retardaretur, precatus Deum, vt tantisper dum confessioni, communionique operam daret, illa immanis acerbitas leniretur; sic voti compos est factus, vt ijs temporibus, quasi factis cum dolore inducijs, summa corporis, animique tranquillitate frueretur: mox vero vbi ab Valetudinarij Procuratoribus de finienda oratione 76 Insignis tolerantia. admonebatur, continno in pristina tormenta recideret. Quae tamen constantia in omnes partes admiranda tolerabat. Nunquam ingemuit. Nihil vnquam ad solatium petijt. Nihil quod offerretur ad curationem reiecit. Imo cum Medici ad leuandum anhelitum, et doloris punctionem, quam ex interclusa alicubi anima suspicabantur cooriri, pertentatis nequicquam consuetis remedijs, ad longe asperrimum descendissent, vt latere dextro inter costas conscisso, aditum ad praecordia aperirent; hanc Ianuarius carnificinam ita volens, ac laetus excepit; vt non constringi, non causticum ad carnem macerandam adhiberi voluerit: cumque Chirurgus loco primum scalpello patefacto, ac pertentata intromisso digito profunditate vulneris, quod non satis amplum reperisset, iterum scalpellum exercuisset amplificandae plagae; non ingemuit, non oculos, non vultum mutauit: cum tamen, vt Ludouico Massellio suo Confessario interroganti aperuit, cruciatum sentiret acerrimum. Ab sectione releuari nonnihil visus, paulo post subito deficere coepit: quod ille sentiens, iam ceteris 77 Ad Crucifixum mire conuerius moritur. praesidijs diuinis instructus, vsitatas pro morientibus precationes recitari iussit. Tum lacuit diu sine sensu immobilis: cum repente oculis apercis sese in alterum latus conuertit, vbi Crucifixi effigies stabat, et continuo animam in eius quasi manus efflauit sextodecimo Kalendas Octobris, feria sexta, paulo ante lucem. Eam conuersionem periti nequaquam iudicarunt fieri ab homine sic exinanito, 78 Consaluii Melendii obitus. et moriente potuisse. Neapoli sancto item sine excessit octauo Kalendas Maias Consaluius Melendius, vir ad Societatem adiunctus in Boctica anno ante duodecimo, cum Christophori de Royas Cordubensis Episcopi Prouisor laudatissime fuisset: dein Madritano Collegio praefectus. Ob insignem prudentiam, atque virtutem, a Rege, et Nuncio Apostolico ad cognoscendos Sacerdotum, ac Religiosorum mores in Boeticam missus est: quod ita nonnullos, quorum res agebatur, offendit; vt confictis criminibus ad sacrum Quaesiturum Tribunal eum vocarint: quibus vt explicaretur molestijs, ac rerum ab se gestarum rationem redderet, vocatus Romam, dum Neapoli magno cum domesticorum exemplo, 79 Visio ei ante mortem oblata Christi patientis. externorumque versatur, in grauissimos incidit, diuturnosque morbos. Paucis vero antequam moreretur diebus, cum vno, eodemque tempore multis, acerrimisque doloribus torqueretur; inter suscipiendam diuinissimam Eucharistiam, incertum an corporis oculis, an tantum illustrata mente, vidit Christum Dominum, qui ostendens ei multitudinem, acerbitatemque cruciatuum, quos olim in terris causa nostra susceperat; addebat: Hinc intellige quanto sint minora, quae tu pateris: qua ex visione quoad spiritus superfuit, solatium coepit 80 Collegii Drepanitani insti tutio. maximum. Prouinciae Siculae Drepanitanum Collegium accessit, accersitu Ciuitatis. Nicolaus Barlotta vnus ex Magistratu Iuratorum rem vrsit in primis: ex priuata vero nobilitate Marianus Mongiardinus, qui dein se, suaque Societati,
81 Marianus Mongiordanus se, ac sua Societa ti dedit. atque aedes dedit, in quibus hodie Collegium est. Marci Antonij Columnae Proregis studio Ecclesia Sancti Michaelis attributa: partimque publice, partim priuatim Ciuibus conferentibus; census annuus operis viginti alendis desponsus. Pater Emmanuel Ximenius natione Lusitanus, e primis Collegij auctoribus, primusque eius Rector fuit. Scholae anno insequenti apertae.
82 Anglicana Missio. Iam magnae iuxta molis, ac laudis expeditionem Anglicanam, vt tanti operis postulat dignitas, exequamur a capite. Maria rerum Anglicarum potiente, inque 83 S. Ignatius illam in votis habuit, sed morte praeuentus non instituit. sanctae fidei restitutionem intenta, vti ceteras Terrarum oras, ita nobilissimum illud Regnum caritate complexus Sanctus Pater Ignatius, Ribadeneyrae, quem mittebat in Belgium anno millesimo quingentesimo quinquagesimoquinto addidit in mandatis, vt exploraret, si qua via posset Societati ad sancti operis partem aperiri. Verum exitum res non habuit, tum ipso Sancto Patre, tum paulo post etiam Regina erepta mortalibus. Vbi vero Regnum inuasit Elisabetha, paulatimque pestiferas opiniones alere, prisca sacra amoliri, Ecclesiae Sacrosanctae hierarchiam conuellere, seque non modo humanarum, sed etiam diuinarum rerum per im pudentissimum sacrilegium Gubernatricem ferre, multo maior Praepositos Societatis, hominesque priuatos cupido coepit tantae indolis Nationi, tam quondam catholica fide, ac sanctitate florenti, vel cum certo capitis periculo, opis serendae. Tentataque res est non semel. At deerat hominum copia, praesertim gnarorum linguae, ad gloriosum conatum, per vincula, per 84 Qua occasione postea instituta est. mortes sustinendum porro, ac prouehendum. Interim accessere ad Societatem Angli alij, atque alij ingenio, ac virtute praestanti: annoque millesimo quingentesimo septuagesimoquinto tam multi recepti Romae; vt diceret Euerardus: Iam haud dubie Deum aduersus Angliam comparare bellum, nequaquam irrito 85 Robertus Personius Missionis antesignanus cum Henrico Garnetto omine. Nam in ijs fuere Robertus Personius princeps hoc anno expeditionis, et rerum deinde gestarum pars maxima: atque Henricus Garnettus post multorum certamen annorum iam cruentus Caelo miles ascriptus. Iamque e Seminarijs Anglicanis redierant in Patriam Sacerdotes egregij, et Catholicis mirae commoditatis: qui cum ab disciplina fere Societatis prodijssent; aliquem de ea videndi 86 Ex Londinensi carcere Thomas Poundus literis ab Euerardo Nostrorum missionem postulat. cupidinem populo excitarant. Ad haec, ipsa per sese faustissimis natalibus iam in Londinensibus custodijs Societas orta erat. Nam Methamus, et Thomas Poundus vitae sanctimonia eruditione, ac stirpe conspicui, datis e custodia ad Patrem Generalem literis, Societatem fama duntaxat cognitam, vt eius et consilijs, et precum, recteque factorum communicatione munirentur, enixe precati, facile impetrarant. Hi, cum alijs e nobilitate Catholicis, flagitiosorum Receptaculum in Scholam disciplinae caelestis, ac Templum Dei conuerterant: ita se inuicem extimulantes studia pietatis ardenter, assidueque tractabant: et quoscunque nansciscerentur, 87 Alanus cum Pontifice de eadem agit. ad bonam mentem conabantur adducere. Haec ita cum essent, Guilielmus Alanus anno superiore dum Romae suit, Pontifici Catholicorum Anglorum vota exposuit, quam auide cuncti aliquos e Societate Sacerdotes expeterent. Ipsos esse, qui suorum Anglorum Duaci, ac Romae magistri, atque institutores fuissent. Ergo si tantum afferrent solatij, atque emolumenti jj, quos instituerant; liceret ipsos iutueri Magistros, et audire: quorum etiam regendis, consilioque iuuandis ipsis Seminariorum Sacerdotibus valitura esset auctoritas. Adire Indiam Patres, ac profiteri suae Vocationis esse inserre Christi cultum in omnes terras, ac restituere inter Haereticos: cur ergo praetermitterent Angliam, vbi amplissima esset parata messis? Eam orationem cum probasset vehementer 88 Pontifex consilium probat et Alanum ad Euerardum mittit. Gregorius, agi cum Euerardo iussit. Is quanquam, vt dixi, summe Angliam adiutam cupiebat; tamen difficultatibus considerabat opus maximis interseptum: imminere certa in horas vitae pericula: incerta fore etiam alimenta corpori sustentando: nec discrimina impendêre minora animis. Nullam ibi posse religiosae disciplinae teneri formam: agendum assidue inter vitae communis mortales. Non 89 Euerardo multae occurrunt difficultates. oculos Sociorum, non consilia, et vigilantiam Praesidum habituros. Ipsum quin etiam, quod per literarum commercia serri posset, auxilium incertum, secum prope nullum fore. In Indijs pacatiora omnia, et fere vbique stationes collocatas:
ad quas subinde instaurandis animi viribus ab aliena cura Patres receptum habeant. Haec, et id genus multa incommoda cum prospiceret Euerardus; tamen 90 Oliuerio, et Aquauiua suadentibus de missione in Angliam decernit. voluntate Summi Patris, operis praestantia, pretij magnitudine, demum diuino patrocinio fretus, Oliuerio in primis, et Claudio Aquauiua Prouinciali, qui nomen suum in eam profectionem dabat, incitantibus, suscepit rem. Delecti sunt inclyti facti duces Robertus Personius, eo commodum tempore fine theologicis studijs imposito, prudentia, et rerum agendarum solertia pollens, qui totam missionem regeret: atque Ed mundus Campianus virtute, eloquentia, 91 Mittit Robertum Personium et Edmundum Campianum. et diuinarum, humanarumque rerum scientia eximius: qui Pragae ad Dei gloriam sextum iam annum varijs ministerijs cum fructu vberrimo desudabat Itaque Socij Pragenses peraegre dimiserunt. Sed coniectabant, tum ex Campiani sanctissima vita, tum ex rerum Anglicarum statu, ad praeclarum quid ab summo lectum Numine. Ille vero, quo videbatur magis in propinquo palma; hoc ex periculorum magnitudine audentior factus; ad iter se laetus accinxit. Quam alacritatem Pater Generalis commendans, optima de successu ipse quoque auguratur, his verbis. Ex epistola Reuerentiae Vestrae iam eam et in procinctu esse cognoui, et eius in obediendo alacritatem, ac studium perspexi: quod quidem gratissimum mihi fuit, tum per se, tum etiam quod spem mihi fecit non 92 Personius Praga Romam venit in Angliam discessurus. dubium fore, vt Dominus tali obedientia, et feruore vtatur ad multas res pro sui nominis gloria gerendas. Iter ingressus, ac pene toto pedibus confecto, Romam Sabbato sancto admodum labore fractus attigit. Octo dies substitit, non ad quietem, sed exposcendo diuino praesidio, obeundisque eam ob rem Vrbis Sanctae Basilicis. Interim fama susceptae a Societate expeditionis Anglis 93 Iacobi Sancii vocatio mirabilis. non modo Seminarij alumnis, sat alioqui ardentibus; sed etiam alijs in Vrbe degentibus acres faces admouit. Imo alienigenas quoque succendit, memorabili per eam occasionem Iacobi Sancij ad Societatem accessu. Is ex Pago Hispalensis agri oriundus, Gregorij Pontificis erga viros doctos liberalitate Romam excitus, aliquid opperiens beneficij, vitam ducebat innocenter, ac pie: cum audito Anglicanae expeditionis apparatu, ita rem suspexit, vt statueret huc suas cogitationes conuertere: neque aliud a Pontifice postulare beneficium, quam vt se euntibus in Angliam Patribus aggregaret. Adit Sanctissimum Dominum, ac votum exponit. Gregorius nouum postulati genus admirans, benigneque collaudans: Dares ne, inquit, istius profectionis causa in Societatem nomen? Cumque Doctor, si ab eius Sanctitate iuberetur, nihil sacturum morae respondisset; subiecit Pontisex: Neutiquam id ego praeceperim: Religiosa consilia plane libera esse debent: tute rem Deo commenda. Nec mora: Protinus in Sancti Petri Basilicam descendit: et ante diuinissimum Christi corpus effundens cor suum, inter alia dicebat: Tuus, Domine, Vicarius eo videtur vrgere, vt Societatem capessam: atque ego haud sentio me a te ad eam vocari: si in tuam cessura laudem res est; en, Domine, paratus est famulus tuus: tantum, quid placitum tuae Maiestati sit, norim. Mirum dictu: Eodem momento temporis, 94 Ab Eucharistia diuinamaudit vocem ad Societatem vocantem. vox ingens e sacro Tabernaculo erumpens clare insonuit: Esto de Societate Nominis mei. Eam ad vocem corruens in terram Iacobus, duo plane admirabilia in se per eam effecta sensit: nam ita immutata voluntas est; omnino vt arderet amore Societatis: deinde scientiam de Sanctissimo Iesu nomine, et Christo Domino, adeo singularem accepit; vt quoties postea de ijs Ioqueretur, admirationem 95 Cum vocatione scientiam hau rit de diuinis rebus. quantumuis sapientibus afferret. Aegidins certe Consaluus, tum Assistens, qui haec ex ipsomet Sancio cognita vulgauit, neminem a se tam granditer, tamque magnifice disputantem de mysterio Redemptionis auditum asserebat. Atque ille quidem incunctanter Societatem petijt, admissusque est quarto Nonas Iunij, cum iam Roma Patres in Angliam discessissent. Et quanquam aditum illuc deinde non habuit, ne ob nationem suspiciones Haereticorum inanes augeret; tamen in Belgium translatus, multas aerumnas in regij exercitus vtilitates exantlauit, quoad graui correptus morbo reuocatus in Galliam, inde postremo Hispalim in Hispaniam remissus est. De cuius beato fine anno millesimo
quingentesimo octogesimooctauo dicetur. Ceterum Patres cum Rodulpho 96 Tredecim Roma in Angliam discedunt. Emersono Fratre Coadiutore, et adiuncta aliorum Sacerdotum manu ex Anglicano Collegio, omnes tredecim numero, bona precatione Pontificis communiti, ingentibus animis, diuinaque fiducia pleni, ab Vrbe discessere quartodecimo Kalendas Maias, plerique pedibus, Campianus in primis, qui totum iter in Galliam vsque, praeter exiguum spatium, quo mala valetudo non siuit, eo pacto 97 Bononiae a Cardinali Paleotto Mediolani a S. Carolo benigne ex cipiuntur. confecit. Bononiae Gabriel Paleottus, Mediolani Borromaeus sanctissimi Cardinales magno studio complexi, mensaque saepe dignati inclytum mani pulum Taurinum cum attigissent, quod miles Hispanus ex Belgio rediens rectam viam complerat, inque Lugdunensi agro ciuilis inter nobiles, ac rusticos gliscebat seditio; flexerunt iter Geneuam, comperto nihil in ea fore periculi. Habitu 98 Geneuae quomodo se gesse re, et excepti sunt. tamen, vultuque commutato: ne si agnoscerentur, in Angliam praemitteretur indicium. Vrbem ingressi Magistratui sistuntur medio foro sedenti: multis, vt apparebat, assidentibus Caluiniani verbi Ministris. Interrogatian religionis nouae essent; respondent se esse Catholicos. Nullo inde offensionis argumento ad magnificum deduci hospitium iussi, laute tractantur. Confluxere multi, praesertim inquilini Angli, cum quibus statim coortae concertationes de religione acres, eminente Campiani feruore: qui, vt libenter gaudebat vniuerso comitatui inseruire; samuli habitu, cultuque assumpto, Patritium se Hibernum nominabat. Cum Beza diabolicae eius Sinagogae sacrilego Patriarcha de Ecclesiae 99 Campianus di sputat cum Beza, et in arctum adducit. Anglicanae administratione, ac potestate Reginae in causis Ecclesiasticis actum est. Sciebant enim Nostri vulgo etiam Geneuensibus illam Reginae impudentiam execrandam videri: Beza vero ne Anglorum Haereticorum gratiam perderet, improbare palam non audere: itaque ancipiti quaestione inuolutum Vxor explicauit, submisso in tempore literarum fasciculo, tanqam ex Gallia perlato, per cuius occasionem, astutus elabitur. Sed in digressu ab Vrbe alium e Ministris forte obuium Campianus aggressus, interrogat, quae administratio Geneuensis Ecclesiae sit: cumque ille respondisset a nouem regi ministris per suffragia cooptatis: iterum quaerit, quod caput sit: nullum ille respondit. Tum Campianus: Cur ergo Reginae Angliae, quae istam sectam sequitur, quae nullum habet caput, se ipsa Anglicanae Ecclesiae caput secit? Negare id Minister primo ita esse. Sed plane 100 Disputat cum alio Ministro, et pene de mente deturbat. reuinctus, ne nihil diceret: Vocauit se caput, inquit, quia est christiana Regina. Tum Campianus: Rex igitur Galliae maxime caput est, quia est Rex Christianissimus: Nequaquam, inquit, Minister: nam Elisabetha non quouis modo, sed catholice christiana Regina est. Instat Campianus, et in effugio comprehendit. Igitur Rex Hispaniarum verius caput est, quia est Rex catholicus. Demum ita misellum Ministrum versauit; vt non modo de sententia, sed de mente propemodum deturbarit. Puderet me, pigeretque has ineptias prodere, nisi foret operae pretium cognoscere, qui semel ab recta aberrarunt semita, quae abrupta, et praecipitia ne errorem confiteantur, tuto, planoque regressui praeoptent: quantoque semagis vsque, ac magis pudendis plagis inuoluant, ne semel 101 Rodulphi Sher uini feruor. capti videantur. Rodulphi Sheruini, qui ex Anglicano Seminario vna ibat, eo feruor processit; vt sponderet se postera die cum Beza, vel quouis Ministrorum in certamen venturum medio foro: ea conditione, vt accenso ibidem igne, in eum, qui reuinctus esset, inijceretur. Neque nihil effectum est. Multis dubitationes iniectae: vnus recepit se Catholicorum libros lecturum: dein etiam Romam iturum acceptis in commendationem literis a Personio ad Alphonsum 102 Geneua discesfi Rhemos veniunt. Agazarium. Geneua Christi praeclara cohors digressa, primum cum altissimis montium iugis, deinde cum vehementissimo aestu in Gallicana planitie conflictata; pridie Kalendas Iunij Rhemos tenuit. Laetitia, gratulatio, officia, quibus ab Alano, ab Antistite Assaphensi, qui praecesserat, ab vniuersa Collegij Iuuentute excepti sunt, non est facile explicare. Campianus rogatus, vt ad alumnos verba faceret; de praestantia Martyrij disputauit: dumque de igne, quem Dominus se dicebat venisse in terram missurum, loqueretur; in tantum exarsit, totiesque ac tantis clamoribus, ignis ingeminauit, ignis; vt audientes famuli, et
quidam vicinorum, tanquam excitato alicubi incendio accurrerent: sed nimirum 103 In Anglia portuscustodiuntur, et effigies Personii, et Campiani prostant caelesti illo igni coreius ardebat, quo demum in Anglia deflagrauit. Eodem tempore superuenere ex Anglia duo, qui iam cognitam Haereticis Iesuitarum profectionem, ac iussu Reginae Portus diligentissime asseruari nunciarunt: ipsam quin etiam Personij, Campianique effigiem vulgo propositam, quo facilius, simul ac aduentarent, cogniti caperentur. Quae audita exacuêre Patrum properandi voluntatem. Tamen ne nimium ardore animi fui Campianus videretur abripi; Alanum consuluit, censeret ne laborum, atque di criminum expeditionis 104 Alanus Campia num ad Angli cam missionem hortatur. eius causa tum susceptorum, tum imminentium constaturum pretium, praesertim cum Pragae agrum tam fertilem reliquisset. Cui Alanus in haec verba respondit. Id, Pater, quod Pragae perte fiebat, vnus vel alter de Societate vestra praestabit. Dein plus tu Angliae, quam Boemiae: Londino, quam Pragae debes. Quanquam laetor aliquid orae illi per te repensum, ob eam plagam, quam a Ioanne V Vicleffo de gente nostra olim accepit. Ad haec optime nosti vnius lucrum animae laboribus, aerumnisque omnibus abunde praeponderare: ac spero te plurimas quaesiturum, vt est copiosior, ac maturior apud nos messis, quam vnde venis. Quid ergo de operae pretio maiore dubitas, cum demum in Anglia Martyrijcorona tanto promptior, quam in Boemia sit? Hic sermo ex venerandi eius viri ore ita in Campiani pectus descendit; vt solatium, atque incitamentum ingens postea ex eo se inter aerumnas profiteretur accipere. Sed Audomaropoli, cum domesticis pariter, atque exteris amicîs, meliora expectanda tempora suadentibus, colluctandum acerrime fuit. Namque afferebatur saeuire quam maxime in Catholicos tempestatem, Sledum Doctoris Sandersoni Angli famulum, cum simulate catholicae religioni se Romae reconciliasset, antegressum in Angliam, nomina omnium, qui mittebantur euulgasse, et oris figuram: vnde 105 Personius, et Campianus in Angliam diuersa via contendere statuunt. expressos vultus portis affixerant. Itaque arctissima Portus tenêri custodia. Tamen Personio, atque Edmundo, quando eo vsque processerant, visum est porro pergendum, ne ipsorum cunctatio timorem catholicis Sacerdotibus, audaciam Haereticis adderet. Sed visum, non omnes vna contendere, quo facilius explorarorum manus effugerent: sique quid eueniret; nequaquam vniuersam spem in casum darent. Ergo Personius, vt magis ad res agendas solers, ac experrectus, idemque totius expeditionis moderator praecedit, moniturus inde Campianum, vt mercatoris habitu, si daretur ingressus, Dorobernium sequeretur. 106 Personius Caleto Dorobernium venit ha bitu militari non agnitus. Se enim, si faciles inueniret aditus, et ipsum praemoniturum: si quid secus contingeret; aliunde tentaret accessum. Deo duce, Caleti naue conscensa, Dorobernium tenuit, Ducis militaris ornatu, comitateque ac prudentia conciliatis sibi exploratoribus, non solum euasi incolumis; sed etiam certum mercatorem, Campianum significans, si adueniret, commendauit, vt esse molesti nollent: simul per literas aduolare Campianum iubet. Tum ad Portum Grauesendiensem 107 Londinum ve nit. progressus, Londinum inde subuehitur. Ea Vrbs regia est secundum flumen Tamesim in ripa boreali porrecta sexagesimo ab mari milliario, opportunitate mira commercij. Nam statis interuallis reciprocante aestu, mare in flumen ita effunditur, vt non lintres modo, sed et naues etiam maximaein aduersum nihilo operosius subeant, quam si secundo amne laberentur. Ergo Personius nocte 108 Thomam Poun dum custodia detentum adit. subuectus ad Thomam Poundum in custodia religionis causa degentem, iamque, vt supra demonstraui, Societate donatum, contendit. Ab eo statim Georgius Gilbertus accersitur. Is iuuenis erat nobilitate generis, naturaeque donis praestantibus ornatus: qui cum in Puritanorum secta adoleuisset, Parisijs a Patre Thoma Darbischiro valde commotus, tandem Romae Personij opera penitus errores eiecerat. Inde reuersus in Angliam de matrimonio agitabat, honestissima conditione oblata: cum ad Personij aduentum, cura omni mortali secreta, ad religionis restitutionem, seque totum, ac res suas addixit. Itaque cum totius esset expeditionis columen, resque ad Regni Consiliarios, ac Reginam permanasset; non minus quam Iesuitae conquirebatur: eoque non longo post tempore, vt ab Haereticorum manibus vitae eius, ac bonis insidiantium summoueretur,
Romam venit: vbi sancte vitam conclusit. Hanc in his literis memoriam hominis virtus, et humanitas incredibilis, cum summo rerum, ac vitae discrimine 109 Deinde in interiora Insulae penetrauit, ac citus ab Henrico Nortono, et multos No biles reconciliat cum Ecclem sia. Patribus exhibita, merebatur. Apud eum non diu Personius initio constitit: nam statim ab Henrico Nortono accitus, in Insulae interiora perrexit. Qua in peregrinatione felices vberesque obtulit Deo primitias, multis reconciliatis Ecclesiae sanctae Nobilibus. Primus omnium fuit Thomas Tressamus Eques auratus: ex alijs insignes Guilielmus Catisbeus item auratus Eques, et Baro Comptonus, magnae in Aula claritudinis, et Franciscus Dimmocus vir illustris, et Catisbeus alter Equitis modo nominati patruus, qui multos in Aula annos solure admodum vixerat, siue suorum consilio, siue ex curiositate cum Personio de religione congressus; primum omnium dixit, necesse esse, vt Pater sibi ostenderet Deum esse: quod cum Personius, vt licuit, fecisset ex tempore; inde intelligens, quo redacta res esset, anno insequenti de ea re disputationem luculentam euulgauit. Extem poraria autem illa dictio sic apud Haereticum perfecit; vt mox plane a Campiano conuersus, non multis post mensibus Londiui sanctissime obierit. Soror autem Dimmoci Maria nomine magni ingenij, animique femina, quae diu in Reginae versata aula, frequentandis Haereticorum concionibus eo insaniae venerat, vt crederet Infernum nullum esse; propter quemdam conscientiae morsum, pellecta a Fratre, vt Personium audiret; non solum blasphemiam illam eiecit; sed etiam paulo post abiectis rebus mortalibus transgressa in Galliam, in vita monastica, quamdiu vixit cum magno omnium exemplo annos plurimos egit. His faustis exordijs Personio rem diuinam 110 Campianus Angliam ingreditur. aggresso; interim Campianus Caleto, cum Rodulpho fratre, in Portum inuehitur Dorobernij, laetus ac spe bona plenus quod is dies erat Sancto Ioanni Baptistae Natalis, quem sibi Patronum asciuerat, eo quod Titularis erat Collegij Oxoniensis, in quo aliquandiu vixerat Campianus, et magistratum duplicum totius Vniuersitatis in eo gestarat, Statim vt naui descendit, dubia luce fauente, posuit humi genua, Deoque se plane deuouit, ac dedit ad omnem paratum successum, quem summa illa bonitas tribuisset: tamen mox cum periclitaretur, sublata in Caelum mente orauit vt saltem annum vellet sibi laborum, aerumnarumque concedere, antequam morte donaret: quod votum abunde Deus compleuit: nam quatuordecim et eo amplius menses liberos ad laborem tribuit Hunc ingressum ipsemet ad Patrem Generalem scribit his verbis. Dei consilio factum interpretor, vt cum dies ipsos quatuor, ventos secundos expectassem, quinto demum, qui festus Ioanni Baptistae fuit, Diuo Tutelari meo, cui causam iterque saepe commendaueram, vesperi nauigarem. Postridie summo mane Dorobernium appulimus homulus meus, et ego. Ibi minimum absuit, quin caperemur. Coram Praetore Ciuiratis iussi comparuimus. Ille multa coniectat nos esse, qui eramus hostes haereticarum partium, amantes 111 Campianus Ala nus reputatur auitae fidei, dissimulasse nomina religionis causa domo abfuisse, eius propagandae studio redijsse. Vnum vrgebat Alanum esse me: quod quidem ego iureiurando, si opus esset, interposito, me negaturum profitebar. Tandem decernit. idque crebro repetit cum certa custodia ad Regni Proceres transmitti oportere. Neque scio quis ilii nouam mentem iniecerit, praeter Deum: cui tacitus interea supplicabam, Diuo Ioanne adhibito precatore, cuius auspicijs eo 112 Personium in Angliam pene trasse dissemi natur. perueneram. Repente prodit senex, cui Deus bene faxit. Placet, inquit, vos dimitti. Valete. Auolauimus. Haec, et his similia, quae hîc experior, cum apud me reputo; confirmor in sententia, comprehensum iri, cum ea res ad maiorem Dei gloriam spectabit, non prius. Morosius autem inquisitum in ipsum est, quod intentiotes habebantur custodiae, suspicione increbescente iam Personium fefellisse oculos exploratorum, acque in Insulam penetrasse. Illud vero iucundum est, quod cum placuisset initio Praetori Campianum, ac socium equis imponere 113 Campianus Londinum venit. deportandos ad Proceres, iamque parati starent equi; eos ipsos Campianus, vbi potestas abeundi facta est, conduxit. Pari felicitate Londinum subuectus sub lucem, in Thomam Iamium incidit, ex ijs, qui praemoniti a Personio
ad Ripam Tamesis subinde apparebant, si forte appelleret, excepturi. Ab eo ex coniectura agnitus ad Georgium Gilbertum deducitur: quae ipse sic narrat. Londinum attigi, duxit me bonus Angelus nescientem in eandem domum, quae Patrem antea Robertum exceperat. Accurrunt nobilissimi iuuenes: salutant, 114 Personium re peritcum quo controuersias inter Catolicos expedit. vestiunt, ornant, armant, emittunt ex Vrbe. Vbi Personius, et Campianus congressi sunt: duas ante omnia expediendas censuere controuersias, quibus in ter se Catholici distrahebantur: vt coniunctis viribus, animisque validius impiorum impetus propulsarent. Altera erat controuersia de ieiunio: altera de adeundis Ecclesijs Protestantium. Vetus erat consuetudo in pleraque Anglia. Sexta feria, et peruigilijs Beatae Virginis ieiunandi: eamque consuetudinem seniores catholici Sacerdotes constanter tuebantur: non modo quia a pueris insueuerant; sed etiam quia inde vsque ab Anglicanae Ecclesiae exortu ab Sancto Augustino putabant inductam, Gregorij Magni auctoritate: qui cum illum in Angliam mitteret, admonuit, vt non Romanae Ecclesiae tantum consuetudines; sed et si quas laudabiles in alijs obseruaret Ecclesiis, prout videretur, induceret. 115 Conuentus Sacerdotum ad controuersias dirimendas. Sacerdotes vero in Seminarijs extra Angliam educati, vt aliam hauserant viuendi viam, tantum volebant Romana ieiunia. Ergo ad tollendum schisma Pattes conuentum censent habendum. Vile domicilium vltra Tamesim, quö minimo cumpericulo conueniretur eligitur. Hîc quam maximo potuit veterum, ac recentium Sacerdotum coacto numero, reque diligenter expensa, constituitur, nihile consuetudine veteri mutandum: sed quibus in Prouinciis vigeret mos ieiuniotum; eum Sacerdotes quoque conseruarent. Grauior erat quaestio altera. Nam cum grauibus poenis Haeretici Praefecti vrgerent Catholicos, vt adirent eorum Ecclesias; quidam id metu praestabant: alii opinantes fas esse in tanto periculo, saltem praemissa contestatione se id non facere, quod religionem nouam probarent; quod e dectiorum quoque numero non nemo docebat: sed facile conuentum nequaquam licere: quod ea itio sic, vti imperabatur, non modo periculum rectae fidei, ac censurarum Ecclesiasticarum nexus afferret; sed plane ab tacita professione haereticae disciplinae seiungi non posset. Auxit haec conspirans tam hominum Societatis, quam secularium sententia constantiam Catholicis: et acriter 116 Thomas Cottamus in Angliam venit. pupugit Protestantes, aucto inde numero Recusantium (sic enim appellant adire ipsorum Ecclesias abnuentes) fuit et illud consultandum. Thomas Cottamus, nomine in Societatem Romae dato, cum ethica febri consumeretur, Lugdunum tentandi Caeli cause: inde cum deterius potius haberet Rhemos missus; meliore iam valetudine, et Sacerdos creatus perrexit in Angliam. Medio 117 Ex indiciis praemissis ab proditore Sled do agnitus traditur catholico occulto ducendus in custodiam. Iunio Dorobernium appulit, cum Ioanne Harto, atque Fduardo Ristono Sacerdotibus, atque Elisaeo Iurisconsulto: qui cultu, ornatuque militari Hauardum se nominabat. Cottamus ex indiciis, quae pessimus proditor Sleddus praemiserat, tenetur: bonaque fide ab Solleno Doroberniensi Praetore traditur Iurisconsulto, qui (vt dixi) Hauardi nomen assumpserat, vt quando Londinum tendebat, hominem ad Cobbamum Baronem Portuum Praefectum duceret. Iurisconsultus nihil in praesentia reluctatus, vbi tutum fuit: Auertat Deus, inquit, vt ego 118 Londini Dimit titur a ductore. eo demum veniam, Carnificis vt fiam minister: faedumque ministerium ab Sacerdote catholico ducendo, Catholicus auspicer. Vbi Londinum venerimus ego mihi consulam: item tu tibi Pater consule. Ecce autem, dum Cottamus non sistitur, 119 Repetitur Cot tamus a Caupone. vis in Cauponem, apud quem captus Dorobernii fuerat, conuertitur: qui mox, cum Londinum venisset, ad inquirendum versus, forte in Hauardum incidit: tenet hominem, iubet quem spoponderat sistere, vel ipsum sequi. Cum 120 Hic illum repetit ab eo, cui ducendum tradiderat. is datis vadibus spopondisset omnino vel se, vel Cottamum certa hora affuturum, Patres quid agendum sit consulit. Hi censuere, quamuis ambo soluti viderentur ab omni praestandae fidei officio, cum inique, ac per tyrannidem exerceretur ea, inquisitio; tamen ne ea res fraudi cuipiam innoxio esset, tum ad contestandam 121 Cottamus vltro se traditur custodiam. veritatem, bonitatemque Catholicorum, expedire, vt Cottamus sisteret sese. Is iam se paratum ante obtulerat: quare multa cum voluntate, et gratiarum diuinae Maiestati actione ad Vicarium Cobbami, nomine Andream, pergens, vltro
se in eustodiam dedit, nobili inde morte, vt infra dicetur, transmissus in Caelum. 122 Comprehendi tur Robertus Ionsonus et pene omnes aliicomprehem si essent, niss casu euasissent Ceterum parum absuit, quin inter eas consultationes vna vniuersi Patres, Sacerdotesque comprehenderentur. Adeuntem ad ceteros congregatos Robertum, Ionsonum conspicatur Sleddus. Indicat Vicepraesecto, suspicari se eum hominem catholicum esse: sequeretur euntem: in ea domo, in quam se immitterer, haud dubie alios inuenturum. Praefectus rogat Sleddum, vt simul eat. Is cum nondum se manifestum Catholicorum tortorem ferret, ne pro proditore agnosceretur, abnuebat. Praefectus nec se iturum ait: nam forte erat Catholicus, quanquam dissimulabat. Proditor instat, ac minatur. Iamque ad Tamesim Robertus peruene rat, et lintre conscenso properabat trans flumen. Dum certat Proditor, reluctatur Praefectus, audit circumfusa multitudo, de qua re sit altercatio: fit signum vt linter consistat: Robertus demum capitur, et ducitur in vincula: vnde et ipse ad gloriosam deinde productus est palmam. Verum diuino haud dubie consilio factum est, ne, vti contendebat Proditor, sinerent destinatum ad locum progredi: et cunctis simul comprenhensis, prima tantarum rerum semina, quod Satan agebat, extinguerent. Inter haec tamen increbuerat Iesuitarum, ac Seminarianorum fama: intentius custodiae habebantur ad Portus; plures per Vrbes exploratores: 123 Diligentiuscu stodiunturaditus in Angliam. Haeretici ministri, ac rerum potientes iactare in vulgus nefariae coniurationis nomen, ac proditionis contra Patriam, et Reginam initae: eo pronius ad fidem, quod hoc eodem tempore Nicolaus Sanderus Gregorij Pontificis auxilio, 124 Patres Patriae proditores im putantur. coniunctis cum quibusdam Catholicorum Comitum in Hibernia viribus, aduersus Haereticos ciebat bellum. Quare Angli sibi timebant tum a Pontifice, tum a Rege catholico: cui Lusitania nouissime addita, tantum acecsserat virium. 125 Noua edicta contra Iesuitas et Collegiorum Alumnos. Hac praeparatione populi, Regina Idibus Iujij noua Edicta vulgat, quibus Iesuitas, duorumque Collegiorum extramarinorum Presbyteros, atque Alumnos omnes denunciat reos laesae Maiestaais, et variarum in ipsammet, ac Rempublicam conspirationum auctores: ac proinde Progenitoribus, ac Tutoribus mandat, vt suos primo quoque tempore in Regnum reuocent: Mercatoribus, ceterisque omnibus grauissima proposita poena, ne Collegijs illij, aut vllis ipsorum Alumnis pecunias transmittant: omnibus demum vniuerse in Anglia, ne quis eos domum, aut ad colloquia admittat, aut quouis modo iuuet: sed Praesecto viciniori, seu proximo Magistratui tum illos, tum qui eos vel hospitio recipere, vel fouere nouerint, statim prodant. Haec talia cum essent, Patres, vt inuidiosissimam opinionem adeo rebus gerendis aduersam sedarent, et aduersus quemcunque casum veritatem praemunirent; quae habebant a Praesidibus suis mandata, ne se vllo pacto rerum ciuilium administrationi insererent, multis viris grauibus 126 Campianus scripto causas ad uentus Patres comprehendit. ostendere. Et Campianus veras aduentus causas scripto comprehendit, fallacias Haereticorum, quibus plebi misere imponunt aperiens. Aiebat veram, cur Iesuitae venissent, causam non esse, vt seditiones concitarent, quod aduersarij falso iactabant; sed vt pacate homines ab errore ad veritatem, a prauis moribus ad virtutem traducerent: idque vel iureiurando probaturos: prolatoque Praesidum suorum praecepto, quo vetabantur res politicas attrectare. Ceterum Sanctissimi Domini eam esse mentem; vt nunquam ab sancto illo coepto desistat, modisque omnibus Anglicanam haeresim tentet euertere: ipsis pariter Societatis Moderatoribus certum, ac fixum esse, opus in nomine Domini coeptum tueri constanter, ac prosequi: neque vllis periculis cedere, dum habeant quos mittaut: sed prius defuturam aduersarijs ad mactandos homines vim, quam alijs ad succedendum caritatem. Proinde intelligerent Anglicani Haeretici, eos, qui venissent, ad omnem euentum paratos esse: nec quicquam magis cupere, quam pro Dei gloria vitam effundere. Prius. tamen quo veritas illustretur; rogare, vt sibi potestas disputationis publicae fiat. Huius scripti autographum Campianus apud se retinens, vt fecum, si forte ipse in manus Haereticorum veniret caperetur, exemplum apud Thomam Poundum suo subscriptum nomine deposuit, quo posset, cum vsus ferret, Proceribus fieri causa testatior. His ita Londini gestis, simul vt periculorum ingrueutem tempestatem declinarent tantisper; simul vt latius
127 Personius, et Campianus in diuersas partes discedunt. diuinas faces spargerent; partita inter se Insula, Campianus ad Prouincias Oxoniensem, Barcheriensem, Northantonam, et alias versus Occasum: Personius versus Septentrionem ad Glossestrenses, Vigornienses, Erefrordienses excurrit. Deducebantur a iuuenibus nobilibus qui, et ad vitam suppeditabant necessaria. 128 Campiani litterae. Modum peregrinationis Campianus ita describit. Partem aliquam regionis obequito pene quotidie: ingens omnino messis est: sedens in equo meditor conciunculam, quam ingressus in domum perpolio. Deinde si qui me adeunt, colloquor, aut confitentes audio: mane peracto sacro verba facio, aures afferunt sitientes: sacramenta percipiunt frequentissimi. In ijs administrandis passim iuuamur a Sacerdotibus, quos vbique reperîmus. Ita fit vt et populo satisfiat: et haec Prouincia minus laboriosa nobis reddatur. Presbyteri nostrates, ipsi doctrina, et sanctimonia praestantes, tantam opinionem nostri Ordinis excitarunt; vt venerationem, quam nobis exhibent Catholici, nonnisi timide commemorandam existimem. Quo magis videndum est, vt subsidiarij, quibus nunc maxime ind gemus, eiusmodi sint, qui haec omnia probe sustentent. Ante omnia concionibus habendis exerceantur. Diu euadere mauus Haereticorum non possumus: tot oculi, tot ora, tot hostium insidiae. Habitu dementissimo sum, quem saepe commuto, itemque nomina. Lego ipse literas, in quarum prima pagella scribitur: Campianus captus est. Hoc iam ita decantatum circumsonat aures meas quocunque venio vt mihi timor ipse timorem excusserit. Anima mea in manibus meis semper. Hoc afferant meditatum, qui supplementi gratia mittuntur. Verum quae solatia in hoc negotio miscentur, ea non solum formidine poenae, sed etiam poenas quaslibet infinita dulcedine compensant. Conscientia pura, robur inuictum, ardor incredibilis, opera insignis, numerus mnumerabilis, summi, medij, infirni, omni aetate, et sexu. Hîc inter pios Haereticos, si qui sunt paulo aequiores, prouerbium inoleuit: Catholicos esse, qui argentum resoluant, quod debent: adeoque, si qui Catholici iniuriosius quempiam tractant; expostulatur eo nomine, quod a talibus minime istud fieri conueniat. 129 Quam caute in Missionibus se gererent Patres Hactenus Campianus. Cum igitur primum domum cuiuspiam diuertebant, salutabant eos domestici, quasi externos, et ignotos: dein cum fieri tuto poterat, ad conclaue interius adducebant, in quo Oratorium adornarant. Ibi omnes e familia prouoluti in genua, Sacerdotis benedictionem postulabant humillime: tum interrogabant, quamdiu apud eos mansuri essent, quod esse tempus quam longissimum voluissent. Si die postero discessuros se dicerent, quod fere solebant, ne longiori mora periculum crearetur; omnes eo ipso vesperi ad peccatorum se confessionem parabant: postridieque diluculo, audito sacro, sanctissimum Ecclesiae Sacramentum sumebant: tum habebatur concio: rursus impertita benedictione, Patres cum faustissimis precationibus, ac desiderio summo dimittebantur. Nulli erant, qui de longioribus sacris quererentur: imo si Missa quaeuis horam fere non expleret; aegre satisfactum sibi putahant. Si Sacerdotis copia esset, octauo quoque die conscientiam expabant. Lites inter Catholicos vix vllae. Denique ea fere omnium vita, vt appareret fieri diuinitus cum tentatione prouentum; atque insectationem eo tantum valere; vt quasi pietatis facem ventilans, non extingueret, sed vehementius inflaret. Extremum 130 Londinum conueniunt. sub Autumnum recepere sese Londinum versus. Campiannm satius visum est non redire in Vrbem. Itaque facta sibi optione, quascunque liberet Prouincias peragrandi; Lancasstriam, et Eboracensem tractum delêgit. Personius 131 Iacobus Bosgrauius e Societate Protestantium Ecclesias inscius adire promittit. Londini nouas turbas inuenit. Venerat e Polonia valetudinis causa Iacobus Bosgrauius Sacerdos e Societate ex Anglicana quidem familia nobili ortus; sed puer extra Insulam enutritus, vt neque linguam, neque rerum Anglicarum, prope quicquam nosset. Ignorabant aduentum eius Patres: neque ille audiuerat de ijs: cum statim interrogatus, vellet ne Ecclesias adire Protestantium; aditurum sese respondit. Bonus homo fraudem non intellexerat: tantumque agi putabat de adeundis spectatum, vt fit, atque etiam concertatum. At Haeretici ea professione laeti, potestate facta vti liber ageret, rem late spargunt:
132 A fratre acriter reprehenditur. Inuentum Iesuitam, qui doceret, suoque confirmaret exemplo, Ecclesias adiri fas esse: quem sermonem Bosgrauij germanus, moribus alioqui non admodum seueris, cum accepisset; hominem adortus, docet quid forte per imprudentiam commiserit, quantum periculum crearit pusillis, quantam Catholicis, et Societati, et familiae Bosgrauiae notam inusserit. Cohorruit ille, execratusque fraudes Haereticorum, quicquid a se peccatum sit facile emendaturum 133 Errorem suum purgat, et in vinculis detinetur. spondet. Adit protinus Pseudo-Episcopum: qua se aditurum Ecclesias dixerit ratione exponit, in eaque perstans sententia, datur in vincula, quorum exitum infra reddemus, Praeter hunc sermonem de Bosgrauio Charci Caluiniani Ministri, et Hammeri libri cuncta turbabant. Poundus, Campiani scriptum si veniret in manus hominum e re catholica fore existimans, euulgarat non 134 Libri contra Societatem Impressi. sine profectu, vt dolor ostendit Ministrorum. Illud igitur, et vniuersum Iesuitarum Ordinem, Sancti item Ignatij vitam miris modis exagitabat, addito libro, quem nuper in Germania a Paulo Floreno, et Christiano Franco in Societatis vituperationem, a qua ob haeresim exterminati fuerant, compositum; Anglice 135 Personius Apo logiam parat. conuerterat. Hanc ergo flammam restincturus quam ocyssime Personius secedit in Catholici nobilis domum, in libros Charci, et Hammeri censuram aggreditur: quodque plane tantis in angustijs, tot inter assidue inrentas aures, tot vigiles interdiu, noctuque oculos mirum videatur, viam tentat, qua librum typis excudat Guilielmus BrinKIeas excellentium partium vir vltro operam defert, omnia comparantur, conducuntur Impressores, vel Catholici, vel qui vellent reconciliari Ecclesiae: Typographia inftituitur in Villa prope Londinum miro silentio, pari festinatione Conatus est Diabolus interturbare praeclara 136 Imprimi curat. coepta, capto, et in quaestionem adducto BrinKlei famulo: sed eo nihil enunciante, in publicum repente apparuit Charci censura. Tot ibi mendacia auctoris, ceterorumque eodem e grege patefacta tam aperte, ad haec ita explicata Societatis Instituta; vt Charci elucubratio ad illustrandum, non ad obscurandum nomen Iesuitarum valuerit. Nam iubebat Personius praesertim considerari, quae nam Florenus, et Francus, quorum auctoritatem Charcus tantum celebrarat, in Societate criminarentur: apparebat enim esse dignissima laude, atque odio duntaxat virtutis irrideri Criminabantur nimiam religiosae disciplinae custodiam: iuniores absumi: Castitatem cum scrupulosa contentione aduersus vel minimas commotiunculas conseruari: in administratione omnia ad formam quandam supra humanam exigi: meditationibus cerebrum srangi, et alia id genus: quae luce clarius demonstrabant, non vitia eorum, qui accusabantur; 137 Alia Apologia pro recusantibus Haereticorum adire Ecclesias excusa. sed accusantitum mores. Haud minore felicitate scriptus, impressus, vulgatus est liber ad Recusantes purgandos. Iam enim publica edicta erant Comitia, quibus grauis multa decerneretur, si quis ab Ecclesia Protestantium abstineret: iamque praecipui Catholici perducti erant in custodiam, et multi capiebantur in dies: nec rursus deerant, qui in supremo illo periculo dissimulare fas ducerent, docerentque. Ergo Personius ostendens non per contumaciam, neque plane vllam ob aliam causam Catholicos abstinere ab Ecclesijs Procestantium, nisi quia conscientia impediebat; id tot, tamque apertis, atque euidentibus rationibus coufirmauit; vt aduersarij ipsi refragari non possent: nisi 138 Personii libri in vulgus spar guntur. Atheorum more vn tuersam conscientiae rationem penitus negligendam censerent. Hi libri statim vt impressi erant, Londinum a Villa furtim inuehebantur, ibique in Sacerdorum manus centeni, aut quinquageni distributi, eodem tempore in vniuersas Regni oras diuulgabantur. Cumque lictores Catholicorum domos erant de more ad eos tollendos scrutaturi; non deerant copioso numero iuuenes nobile, qui proxima nocte eos ipsos libros in Haereticorum aedes, et officinas insererent, perque plateas, et ipsam per Aulam disseminarent: vt alicui interim lectione prodessent, atque Catholici non possent accusari tanquam soli eos habuissent. Non tamen haec sine solicitudine perpeti, maximisque periculis administrabantur. Quin eo res demum angustiarum deuenerant; vt primores Catholicorum contra eundo nil nisi exasperatum iri malum, nec posse diutius
vitas Patrum conseruari existimantes, cedendum parumper tempori plane statuerent. Itaque Vilsonum, eum, qui Seminariorum rem procurarat in Anglia, 139 Catholici lega tum ad Personium mittunt. aetate iuxta, ac praestanti virtute venerandum Sacerdotem, allegant ad Personium: ipsos quidem maxime gaudere, proficereque Patrum aduentu, atque praesentia: multum commoueri, excitarique constantia: tamen quoniam videant in eos, et causa eorum in ceteros Catholicos tempestatem adeo insanam exciri; rogare, vt tantisper extra Regnum secedant, ac se tempori meliori reseruent. Viacicum, tutamque abnauigationem ipsis curae fore. Ad quae Personius, 140 Personn ad eum responsum. gratijs actis de solicitudine, consilioque Nobilium, qua; non dubitaret ab optima mente profecta, respondet: Homines Societaris, vti non sua sponte in Angliam venerant ita excedere non posse iniussos. Tempestatem satis iam dudum visam, cum planum sit Daemonem vbique talibus inceptis talia obiectare impedimenta. Ad omnia se cum diuina gratia paratos adesse. Catholici agerent sane securi: nihil ab Societatis hominibus, nisi commodum habituros, neque domos eorum adituros, nisi accersantur. Ad extremum benignitate, qua viaticum deferebatur vsuros se, vbi per Superiores euocarentur. Non ingratum accidit id responsi, magnique animi specimen Optimatibus. Atque adeo ipsi ad se primi Patres accibant: neque permisit Deus gloriosa incepta segni formidine interrumpi, 141 Personius in foeno laten sa telliteseffugit. nec paterna eius in tantis periculis custodia deerat. Euênit aliquando, vt domo, in qua Personius diuersabatur, ad eum capiendum obsessa, in contiguum foenile transgressus, interque foenum delitescens, satellitum manus effugerit. Sed illud multiplicem Numinis tutelam clarius ostendit. Eduardi Ristoni germanus frater Londinum e Lancastria venerat, maxime, vt Personium videret. Admonitus Pater, ad hominem adit in publico hospitio, cui signum erat Rosa rubea, diuersantem in aedium parte, ad quas post vestibulum ad dexteram per portulam intrabatur. Sed cum inuenisset in magno conuiuarum numero; aliud tempus condicunt. Forte inter conuiuas vnus erat e grege delatorum. Is ad Franciscum Valsingamum supremum Regni Secretarium defert indicium, visum a se hominem vestitu cineraceo, procera statura, ore, ac demum 142 Insidiae tendum tur ad capien dum Personium totius figura corporis, Personium esse, Dominico die vesperi in ea hospitij parte, vti spoponderat, affuturum. Laetus indicio Secretarius; milites post hospitij portulam furtim collocat, qui aduenientem teneant. Vbi clauso die tutum spondebant iter tenebrae, et minutus iuuabat imber; Personius cum seruo ad hospitium redit, ac vestibulum ingressus, quia illam dextrorsum portulam clausam reperit; coepit de loco ambigere, perturbataque memoria, interrogat ex turba, quae in atrio versabatur, multa: num hospitium illud, sit Rosae candidae. Negat turba: ille circumspiciens, memoriamque excutiens, atque adeo noscitans locum, iterum instat: Nonne id Rosae candidae hospitium est? Illis iterum negantibus, pergit quaerere, vbi eo signo hospitium esset. Ostendunt quoddam admodum inde procul: quod cum Pater nequaquam id esse, quod quaereret, intelligeret; rursus quaerit, num aliud sit propinquius. Demonstrarunt in eadem vicinia Cauponlam: quo cum abijsset, nullis vestigijs repertis eius diuersonj, quod volebat; notat diligenter loca, et noscitando progrediens statuit omnino, quod prius adierat, id esse, vbi expectaretur, hospitium. Redit eo, insistitque de integro quaerere: Num Rosae candidae ea Domus esset: quod toties fecit, vt iam homines quidpiam suspicantes intendere in eum oculos inciperent, admurmurantesque capita inter se conferre: ac statim insolitus 143 Parum abest quin capiatur Patrem terror inuadit, vt quo se verteret ignoraret. Eduardus abierat Catholicos conquisitum, qui concionem de more eo vesperi audirent. Eius frater consulto se tenebat iucubiculo, ne alienis interuentoribus locum aperiret. Ita factum est, vt in nullum e notis Personius incideret: eaque portula hospitij nunquam aperiretur, neque eam pulsare ipsi in mentem venerit. Denique confusus, cum tenebrae essent graues, et imber densior, seruo in aliam domum misso, ipse moestus in domum eiusdem viciniae, vix ab eo hospitio quatuor interiectis domibus dissitam, infert sese. Erat Domus Thomae Gerardi Equitis
144 Diuertit fortu ito ad Thomam Gherardum. aurati, cuius filius Ioannes Gerardus virtutis eximiae Societatem postea sequutus est. Nihil poterat ei domui contingere magis praeter, ac supra vota. Fit concursus ad hospitem, et gratulatio, et plausus. Vnus dolebat Personius, quod sciebat se expectari, et hospiti die postero abeundi necessitatem esse. Incipit ergo narrare quid eueneri, illi interpellant, iubent curam ponere, sibi a Deo missum. Post solennia Catholicorum officia, cubitum omnes eunt. Vix quietem vllam admisit Personius, cum in silentio noctis fores vicinorum pulsari, fierique insolitum strepitum audit: atque se Deo commendans in omnes casus vigilabat intentus: neque frustra ea erat cura. Collocati in insidijs satellites, vbi post longam expectationem, qui in primis petebatur, non apparuerat 145 Alii capiuntur per eo. Ristono Sacerdote, septemque alijs captis, in vicinis etiam domibus Personium conquisierant: ac, Deo ita volente, cum contiguas explorassent, non attigere illam, in qua degebat. Secretarius Valsingamus ad eam vsque noctis partem vigiliam protraxerat, auideque cum appropinquasset, sensit cum praeda satellites: sciscitatus, num cineraceus ille adesset, vbi negatum est, noctem perditam ait. Vbi primum illuxit, Personius, ad hospitium Rosae rubeae accedens, planeque locum agnoscens, auebat interrogare de amicis hospitibus: sed ob nocturnum strepitum, veritus ne quam suspicionem moueret, paulum procedit, 146 Ad alios Catholicos diuertit. inque nobilium adolescentium catholicorum vna simul in contubernio studentium coronam infert se, vni eorum duntaxat de facie notus. Coeptis sermonibus superuenit Nuncius Personium captum esse in hospitio Rosae rubeae. Commouetur Pater ore nonnihil. Quare is, cui notus erat eum seducit, et quid esset interrogat. Pater rem ordine, quaque via ipsum diuina bonitas seruauit, exponit. Adolescens admirabundus, ac plenus gaudio: Vis ne, inquit, hosce omnes laetitia impertiamus? Vt libet, inquit, Pater, si fides certa est. Introducuntur 147 Mutat vestes, ne agnoscatur omnes: res singillatim narratur: fit gratulatio maxima. Et quoniam ' non amplius tutus erat ille color cineraceus, cum pro indicio haberetur; totum alijs vestibus induunt, et emittunt. Ita Deus hominem seruauit, qui expeditionem illam tot deinde spatio annorum, summis laboribus, curis, periculisque sustineret. Quod si memoria constitisset m hospitij nomine; vel si tam multum, ac saepe circa id versatus in aliquem e notis incidisset, quod erat facillimum factu, cum sic expectaretur; vel portulam inuenisset patentem, vel clausam pulsasset, vel vnus aliquis e turba non semper negasset tantum id hospitium esse Rosae candidae; sed adiecisset aliquando esse Rosae rubeae; vnde sui erroris potuisset admoneri: vel deniquesi, vti cetera viciniae, ita contiguam ijs Thomae 148 A Deo in Angliae salutem ad multos annos seruatur. Gerardi domum satellites explorassent; nihil propius erat, quam vt Haereticorum vota succederent. Sed Deus, qui volebat semen relinqui, ne vniuersa Insula, iacturam multorum in vno faceret; nec deesse, per quos ex ea Gente aeternae gloriae destinatos, ad propositi sui exitum adduceret; ex hoc, alijsque periculis fidelem suum administrum eripuit. Iam exitus instabat anni: quosque nominaui Thomas Cottamus, Iacobus Bosgrauius, Robertus Iansonus, Eduardus Ristonus, praeterea Rodulphus Sheruinus, et alij permulti dati erant in carcerem; cum violentius Haereticorum furor exarsit, et variasa Proditoribus, atque Apostatis, etiam Diabolus exciuit procellas: quae vna cum Campiani, aliorumque nobili morte, ad ornanda insequentis voluminis exordia, si Deo cordi fuerit, referentur. Hoc progressu coepta expeditione Anglicana; Missio Suetica 149 Sueticae Missionis inanis exitus. euentum inferiorem expectatione sortitur. Nihil omissum a Posseuino est industriae, ac laborum. Verbo, scriptisque Regem, ac Secretarios, qua maxima in Dominum poterat constantia, prudentiaque tractauit. Irriti euentus non vna fuit sententia. Hi credidere non ausum Regem, quae recte mtelligebat fortiter exequi. Alij nunquam sincere toto hoc in negotio versatum; sed ad suacommoda ludificatum Catholicos. Quippe cura ad recuperandum aurum Neapolitanum 150 Variae huius rei existimatae causae. adiecta; eam ob rem Pontificis, Regisque Catholici gratiam adamasse: sed intra gratiam item Haereticorum. Vt Dano, Saxoni, fratrique suo, facti sui rationem reddens, ostenderet ex vna parte pecuniae magnitudinem,
pro qua pretium extaret simulationis; ex altera nihil missis vltro citroque Legatis in religione immutatum, cuncta perseuerare, vt eraut ante Lutheranica. Pontifici vero supplicasse, vt dispensaret certisin capitibus ad simulationis integumentum: at ea delecta capita, quae sciret nunquam impetratum iri. Alij crediderunt, Regem, qui prae se omnes sapientes contemnebat, ex ingenio suo nouam quandam religionis formam architectatum, minus ab catholica abhorrentem: idcirco et Liturgiam affinem catholicae edidisse, nec penitus Poritificiam auctoritatem negligendam putasse. Illud quidem certum est multa ab eo homine vere cognita. Lutherum, Zuuiglium, aliosque profanos nouitatum auctores nullo in pretio apud eum fuisse, sed in magno Patres antiquos. Quo grauiores miser Domino Deo tanta secum clementia vso dabit apud Inferos poenas. Illud quoque prope est certum, si serio, et audenter complexus rem foret; ita populum, et plerosque Proceres animatos fuisse; vt multo minore motu, quam sibi fingebat, restitui religio sancta potuerit. Quod si etiam tam sancto in coepto Regnum, ac vitam dedisset, quid illo beatius? Et vero quid sceptra terrae ad Regnum Caeli 151 Posseuinus cum Sociis a Rege recedunt. sempiternum? Sed non omnes intelligunt verbum istud. Ergo Posseuinus cum videret nullam superesse spem operae cum precio in Suecia ponendae; modeste, atque ita vt relinqueret commercio patentem viam, et infixos in animo Regis acres aculeos, relictis etiam scripto responsionibus ad multas eius quaestiones, quas in Bibliotheca selecta dein vulgauit, commeatum petijt, discessitque vna cum Patre Guilielmo Good, ac Laurentio Noruego die Sancti Laurentij sacro. Porro Noruegus prospero, vti memoratum est supra, opus ingressu exorsus, eo gratiae, atque auctoritatis apud Regem processerat; vt eum ad Collegium instituendum, sibique in disciplinam dandum compulisset, in quo Sueci adolescentes bonis literis informarentur. Nec male res procedebat, catholicis e Belgio iuuenibus ad docendum accitis. Verum post. Posseuini reditum infracti eius conatus sunt. Bonus Pater vbi cognouit tam obstinate Regem dispensationes petere, ne si non impetrarentur, obtentu illo Rex vteretur ad haeresim conseruandam; in omni sermone ab eo consilio conabatur auertere: interdum acrius, ac fortius, quam Regis, et quidem suo iudicio sapientis, ferre stomachus posset. Neque solum id aegre Rex tulit, sed suspicari quoque coepit, aut certe simulauit Noruegum apud Pontificem obstitisse, ne postulata concederet. Ergo siue offensione hinc orta, vti Rex volebat videri, qui cum Noruegum dimitteret, ad annum duntaxat dixit velle eum abesse, si forte interim Pontifex flecteretur: seu potius quod felices eius conatus vellet abrumpere, ne nimium procederent, cum adolescentes non pauci catholicam religionem cum literis haurirent: alijque praeterea frequentes conuerterentur, ac Pater lingua Gentis, et dicendi facultate, et dexteritate animos hominum pelliciendi multum valeret; Collegium soluit, scholam Haereticis reddidit, conciones Laurentio interdixit, postremo e Suecia iussit excedere. Substitere apud Reginam Stanislaus Varseuitius, et Gaspar Visocius, cum Vberto, et Ardulpho Sacerdotibus nouitijs, quorum Vbertus ex Belgio aduenerat in ijs magistris, quos Laurentius aduocarat: Ardulphus ab Collegio Germanico secutus erat Posteuinum vterque bonus Sacerdos, et iam Suetice aliquid loquens. Hic fuit Suecae missionis exitus impar voitis, sed nec poenitendo, neque cum simplici fructu. Per eam occasionem Olomucij, et Branspergae Seminaria instituta: permulti adolescentes ad Catholicam fidem, alijque perducti: cuncto in populo excitata pristinae pietatis memoria: illatus Catechismus Romanus lingua Suecis vernacula, alijque vtiles 152 Vastenense Coenobium adiutum. sparsi libri. At Vastenensibus Virginibus auxilium, ac solatium, quasi de caelo allatum. Vastenae Gothiae Orientalis Oppidum est, situ, et venerandis ossibus Sanctae Brigittae, et Beatae Catharinae eius filiae in primis nobile. Hîc Coenobium Virginum olim florentissimum a Sancta Brigitta ortum habens, adhuc stabat; quasi in horrida sylua amoenus hortulus, numero Virginum ad duodeuiginti redacto. Omnibus praeerat Abbatissa Catharina Benedicti nomine, veneranda non aetate magis, quam, sanctitate: quae religionem catholicam non in suo
tantum, sed etiam in ceterarum Virginum pectore castissime conseruarat. Verum tredecim iam annis praeerat, nunquam nacta legitimum Antistitem, per 153 Posseuinus moniales ad professionem admirtit, et Abbatissam con firmat. quem confirmaretur. Septem item Virgines aliquot iam annos expectabant hominem, cui rite profiterentur. Has igitur primum Stanislaus Varseuitius eo Feginam comitatus, deinde etiam Posseuinus mirifice iuuerunt. Posseuinus pro tradira sibi a Pontifice potesta te septem illas, prius fidem consueta profeffas sormula, ad votorum solennem Professionem admisit Abbatissae, et quam Priorissam vocant, confirmauit praefecturam: omnibus sacrosanctam Eucharistiam impertijt, orationibus habitis ad sormam quadraginta horarum, ante sacratissimum Christi corpus palam propositum. Quae gesta omnia tanto Virginum, ac Patrum sensu; vt hi cunctas aerumnas abunde vna illa caelesti voluprate compensatas ducerent. Ipsae autem Virgines multa commemorabant admirandae ad ipsas tutandas diuinae prouidentiae argumenta. Erat praeterea Vastenis schola centum fere discentium, cui praeerat Ludimagister Hericus nomine, a Patre Laurentio Noruego tum literis eruditus, tum conuersus ad catholicam fidem. Ei quoque Patrum aduentus perutilis fuit: nec plane frustra sensim ipse studebat aliquid promouere sinceram pietatem. Adeo apparebat salutare fuisse Noruegi consilium per literarum professionem insinuandi catholicam fidem; vt re ipsa nulla videatur fuisse causa, cur Rex eum amandauerit, nisi quod nimios verebatur successus: eandem enim ob causam quaedam eius scripta vetuit legi. 154 Poloniae res. Quam vero in re catholica lentus, et varius Rex erat Suecus; tam se constantem, ac strenuum ferebat Rex Poloniae Stephanus. Is Polociensi Ducatu ex Basilio Magno Moscouiae Duce, quem anaum iam decimum septimum obtinebat, vi recepto; Arceque Polociensi, quam hostis firmissime communiuerat, prope miraculo potitus; nihil habuit antiquius, quam vt Societatem in eum tractum 155 Collegii Polo ciensis initia. induceret: eo consilio, quemadmodum ipsemet scribit ad Franciscum Sunierum Prouincialem, vt ad Deum rertum gestarum gratiam, fructumque referret; eorum locorum homines, quibus aut nulla religionis cognitio, aut schismate omnis contaminata esset, ad pietatem, atque Ecclesiae catholicae obedientiam adduceret: eosdemque arctius adiungeret sibi, vt qui perspicerent, Regem studia, et bene gestas res ad religionis venerationem, atque ad animarum salutem potius, quam ad vtilitatem suam referre: tum literarum cultura ad humanitatem perpoliret. Eadem de re literas eo ipso die, quo in Arcem hostis ereptam ingressurus erat, ex Castris ad Patrem Scargam Vilneniis Collegij Rectorem dedit. Ergo ad Collegij exordia duo Sacerdotes Stanislaus Leciciensis, et Stanislaus Alandus, cum Georgio Nanceo adiutore lecti, exeunte Iunio peruenerunt, Scarga duce, quem Rex misit, suborientes vt quosdam motus auctoritate, qua apud Proceres multum valebat, sedaret. Fuit haec statio Societati 156 Palatinus Collegio inchoam do se opponit multos in annos patientiae, constantiaeque palaestra nobilis. Nam Polociensis Palatinus obfirmatissimus Caluinista nihil praetermisit, quo catholicum praesidim exercere, vexareque posset, vt ad fugam tandem capessendam vexationis acerbitate compelleret. Iusserat Rex domum ijs, et Templum aliquod ex ligneis, quae fuerant Ruthenorum, et vacua tum erant, attribui: sed, causante 157 Arcis Praesectus Collegium promouet. Palatino, nil esse vacui, ipso die Sactis Apostolis Petro, et Paulo sacro, Pater Scarga, cum vidisset patentem aediculam ipsis Apostolorum Principibus dedicatam, et domunculam proximam item desertam; Francisco Zulgo Arcis Praefecto, 158 Gymnasium aperiturquinque auditoribus. apud quem adhuc diuersati erant, fauente, in eam Socios induxit: locoque perpurgato coepit Societatis munia exequi die sacro Visitationis Deiparae: frustra Palatino, et Vladica Ruthenorum lites aggressis: nam Regis praeualuit auctoritas. Ludo literario aperto, quinque numero discipuli conuenere initio: sed caritas nil despicit. Mox amplificatus est numerus: quin et Palatinus ipse 159 Martinus Laterna cum Rege ad bellum proficiscitur. ac Ruthenorum Episcopus, alijque e primis suos liberos addidere. Interim alij alibi per Poloniam Patres, ac Nicolaus Sedcouius in Samogitia hoc Regis patrocinio, et fauore praeclare rem gessit. Martinus Laterna Regem contra Moscum tendentem comitabatur, sua aduersus Daemones, prauasque opiniones
bella et ipse gerens. Audiebatur libenter a milite, et audiebat ipse non paucos 160 Laurentius Magius Poloniam visitat. de criminibus confitentes: multosque etiam ex nobilibus Deo, Ecclesiaeque reconciliauit. Poloniae Prouinciam Laurentius Magius ex Austria missus coeperat recognoscere, domesticorum pariter, atque exterorum gratuladone quam maxima, praesertim Francisci Sunyeri Prouincialis: cum interrupit opus nunciata 161 Francisci Sunyerii Poloniae Prouincialis mors, et laudes. mors Euerardi, qua extraordinariae potestates finiebantur: et subinde Sunyerus ipse geminato Prouinciae luctu decessit. Is patria Barcinonensis dum Perusiae Ciuili, Pontificioque iuri dat operam, ad Societatem receptus, Romae in tradenda christiana doctrina, in concionibus ad vinctos in custodijs, et circa Romam in Oppidis exercitus: tum in Austriam missiis, Philosophiaque Viennae explicata; in Poloniam Societatem primus inuexit: primusque eam Prouinciam, inde vsque ab ortu, Prouincialis administrauit. Vir perhumanus, ac mitis, rari exempli, carus et ijs, quos regebat, et alienis. Septentrionalium nationum amantissimus, eoque ad mores sese gentis candidissime totum fingens: et quicquid aliter assuetis difficile toleratu est, caritate Christi sic condiens, vt etiam suaue sentiret.
162 Transi luaniae res. Regis Stephani conatus egregie aemulabatur eius frater Transiluaniae Princeps Claudiopolitanum Collegium vrgens. Nondum tamen nisi in Kolosmonostra scholae habebantur. Interim concionibus ibi, et Albae Iuliae nonnihil promouebatur. Pagi vero tres iam ad Collegij vectigalia assignati, ad fidem prope conuersi. Sed mentis illius sempiternae consilia inenarrabilia iuuat in Augustano 163 Collegii Augustani insignis fundatio fundando Collegio recognoscere. Alias perstrinxi suscepta certamina, vt e statione, quam ibi iamdudum habebat Societas, Collegium ad instituendam quoque iuuentutem efficeretur. Duces Bauari, Augustani Antistites, Maximilianus Caesar, Cardinales multi, Romani Pontifices Pius Quintus, et Gregorius Tertiusdecimus ad id efficiendum literas, atque adeo internuncios misêre, nullo euentu. Adeo Haeretici, quorum pars praepollebat, obstinauerant animos. Sed voluit Deus intelligi suum id opus: nec difficile ipsi ventorum quoque reflatu nauim propellere. Quatuor fuere Fratres Fuggeri Christophorus, Vldaricus, Ioannes Iacobus, et Georgius. His duobus mortuis, multiplici relicta prole, moritur Cristophorus celebs, et intestatus: ita hereditas ad demortuorum fratrum filios, et ad Vldaricum deuênit. Is Haydelbergae degebat, secta Caluinianus: scripsit tamen ad coheredes, quoniam hereditas pecuniae erat pergrandis, aequum sibi videri, vt e communi summaebona portio diuidenda pauperibus seponeretur. Consensere heredes: sed curarunt in conuentis scribendum, diuidendam pios ins vsus secreta summa: liteque coorta de distribuendi modo, ac loco, alijs alio transferre suam partem volentibus; Senatus Augustanus pronunciat eo standum in quo pars heredum maior consenserit. Tum filij Ioannis Iacobi, qui tredecim cum filijs Georgiij, qui quinque erant catholici omnes, et apud Societatem educati, consensu totam illam pecuniam erigendo Augustae Collegio destinant. Reclamare, indignari, fremere Vldarici Procuratores: sed frustra fuere. Vicit Dei ais admirabilis, qui fecit, vt haereticus homo primum mentionem induceret partis ex hereditate in eleemosynam segregandae, et vel inuitus decem florenorum millia in Societatis Collegium conferret. Addidere Philippus, et Octauianus de suo aedes, cum peramplis hortis. Nec vero minor apparuit Dei sapientia, in Ciutatis, ac Senatus ad eam rem eliciendo consensu. Septem circiter hebdomadis disceptatum est: et tandem, quod nunquam Ecclesiasticis agentibus, et infinitis commendationibus potuit, per Seculares, et nonnullos 164 Christophorus Antonius Bellingerus Vrbis Praefectus ad Socie tatem tuendam per visum mo uetur. Haereticos impetratum est, vt aedes haberet suas, scholasque Augustae Societas. Christophorus Antonius Bellingerus Vrbis Praefectus optime Societatis studens, sed futurarum turbarum metu, in hac causa lention, narrauit deinde se ad eam suscipiendam prope diuinitus fuisse commotum. Nam visam sibi secundum quietem super caput lucernam, eamque, quod fulgore offenderet, extinctam voluisse, quo promptius obdormisceret. Itaque mandasse famulis, vt extinguerent et ipsum se, ad eam rem, ore spiritum collegisse. Verum priusquam efflaret;
vocem, incertum vnde, peruenisse ad aures: lucernam ne extinxeris: volo enim nostris lumen praebeat sempiternum: stude potius fomenta adhibere. Luce orta, cum tractari causam Societatis ignoraret, ad Templum eunti Octauianus Fuggerus occurrit: rogat, vt per eum liceat sibi, et fratribus Collegium Societatis Augustae ponere. Constitit Praefectus ad nec opinatam, et plenam inuidia petitionem prope stupens: nec ausus abrupte negare; consultaturum super ea re ait. Paucis post horis Vrbis ad se Cancellario accito exponit, qua posset illis occurri. Cancellarius vir pius, ac sincere catholicus, et vix duabus ante horis a Patre Gregorio Rosephio domicilij tum Societatis Praeside tota de re 165 Visionis inter petratio. edoctus, ac praeparatus, continuo coepit copiose disserere, quam foret vtile Ciuitati consilium, quod Fuggeri meditarentur. Quin etiam posse ipsum ex ea re nomen sibi parere sempiternum: quae postrema vox, reuocata somnij memoria, ita visa congruere cum illa est, quam audiuerat in quiete; vt statim lucernam Societati accommodans, ac monitorem vetantem extinguere Cancellarium interpretans; ad promouendum negotium cum eo conspirarit: quorum maxime patrocinio res ad exitum felicem venit. Interim dum vetera quoque domicilia confirmantur, et Lanspergae noui Templi extructio inchoatur, et Graecij perducto iam ad fastigium gymnasio, ad latinas literas de Philosophia, deque 166 Canisius in Conuentu Norimbergensi adesse iubetur a Pontifice. Haereticorum in religione controuersijs disputatio additur; et res praeclare administratur tum ab alijs alibi, tum Norimbergae a Canisio, quem Pontifex, Delphino Episcopo Brixiensi misso, ad conuentum adesse iussit, et a Prouinciali Austriae Henrico Blissemio, qui item aduocatus est. Suauis Dei sapientia in Collegio Friburgi Nuithonum quoque fundando apparuit. Fanciscus Bonhomius Vercellensis Episcopus, dum Heluetios Apostolica auctoritate visit, Collegio 167 Collegii Friburgensi initia Friburgi excitando sedem percommodam existimauit, pro uentum late in omnem regionem vberem sperans: praterquam quod praesens vrgebat necessitas. Nam vel Beonam, vel Lesanam, et Geneuam Friburgenses Catholici filios imbuendos mittebant literis magna cum religionis iactura. Opifices quoque passim locabant Haereticis operas: eoque res familiaritatis venerat; vt Geneuensis Senatus ausus esset a Friburgensi petere, vt vellet coniungere dextras, et communibus vitam, ac Rempublicam legibus temperare. Et quanquam qua debuere constantia Catholiti repudiarunt; tamen apparebat constare periculum, non mediocre. Igitur re Bonhomius significata Pontifici, ab eo protinus iubetur conficere cum Hoffaeo. Hic gnarus plerosque Collegiorum vtilitate inuitatos, posteaquam ea impetrauere impendijs, quae non prouiderant, deinde fessos, opea imperfecta relinquere; ipso initio quaecunque ad firmamentum, instrumentumque erant Collegij necessaria exposuit, atque ita, vt rerum copia deterritus Nuncius coeptum omiserit non inuita Societate, cui Soboles ad noua examina minus exuberabat, Interim Sacerdotium Friburgi vacat: remque Collegij, oblitis alijs, non oblitus est sanctissimus Pater Gregorius: et in eam rem, inscijs omnibus e Societate, vltro addicit. Hisce natalibus merito et Societati, et Ciuitati gloriandis ortum est Friburgense Collegium in Heluetia. Adiacet Heluetiae 168 Moltzemiense Collegium. ad Septentrionem Alsatia, magnam partem Argentoractensium Episcopo subiecta. In media fere Dioecesi Moltzemium est itinere horarum trium procul Argentoracto, Oppidum admodum frequens, multisque circa minoribus cinctum. Hîc Argentoractensis Antistes optimus vir, et religionis Cathocae percupidus iam dui expetitum tandem Collegium posuit in ampla domo, quod fuisse Xenodochium aiebant. Templo item amplo adiuncto, quod ante annos ducentos sexaginta Ioannes Episcopus, quem populus inter Sanctos colit, consecrarat. Omnia erant neglectu, aeuoque ruinosa, et squallida: quae Fundator diligenter instaurauit, in Collegij tota institutione non liberalitate solum, sed etiam pietate, atque indulgentia Patris vsus. Ita libera cuncta ad Societatis modum reliquit, amaoterque, ac prouide suppeditauit. Iacobus Ernfelderus, qui praeesset, alijque nouem, Moguntia plerique missi, felicia posuerunt initia. Ex vsu reuocando Sacramentorum resarcire pietatem aggressi. Ad concioues,
et ad expiandas quoque conscientias Ciuium multi et Canonicorum Argentoracto ventitabant. Inductae inCollegio puerorum, et puellarum seorsim scholae catechisticae magno vsu, et plausu parentum. Idem in vicinis effectum Pagis agrestium postulatu. Literariae scholae laetior erat progressus, cum a pietate, primisque elementis inchoanda esset doctrina. Magnum anno insequenti Praesul exorsus aedificium, quo gymnasium Societatis, ac Seminarium, quod 169 Confluentini Collegii initia moliebatur ambitu vno complecteretur. Ad Rheni, Mosellaeque confluentes Vrbs est inde nomen sortita Confluentia. Iacobus Archiepiscopus Treuirensis iampridem hîc Collegium meditabatur: quare decennali prope lite, qua de Archiepiscopatu cum Treuirensibus disceptauit, prospere perfunctus, eam inter primas curarum suscepit; vt meditata perficeret, Coenobio, quod Monialium Cisterciensium fuerat, alio translatis Virginibus, de Pontificia auctoritate, ignaris 170 Paderbonensis missio. hominibus nostris, in eam rem addicto: cui vt res gereret, praeparandis exordijs Guilielmus Limburgius, cum socio concionatore, constitutus est Confluentiae a Prouinciali Costero. Paderbona occidentalis Saxoniae, quam Vestphaliam vocant Ciuitas est Episcopalis: cuncta fere errores occuparant, quippe cum Episcopus quoque defecisset: Canonici tamen summi Templi egregie catholici, ac pij perseuerabant. Qui iuuenum in Fuldensi Seminario educatorum oratione in primis commoti, ad Societatis auxilium oculis adiectis, eo sperabant non populum modo, sed et Antistitem in rectum tramitem reducturos. Illis ergo rogantibus Christianus Aluerius, cum Socio, Paderbonam profectus egregie coepit operam ponere concionando ad populum, ad Coenobia, ad Nosocomia: 171 Aquisgranenfis missio. calumnijs, quas initio excitauit de more Satan, recte factorum constantia breui dilutis. Haud minus fructuose Aquisgrani Ioannes Macherentinus item cum socio desudauit, aedis primariae Decani accitu, qui praeter excitatam sacramentorum frequentiam illud summi momenti perfecere, ne Lutheranis, Caluinianisque, 172 Cameracense Collegium dissipatur. quae ab Senatu petebant Templa concederentur. Fluctuabant interim res in Belgio, vt Cameracense quoque Collegium, quod adhuc tot inter turbines steterat, dissipatum hoc anno sit. Plerisque Sociorum Duacum receptus fuit in 173 Traiectense Collegium re stitutum. aedibus Collegio seiunctis. Iam Traiectenses de sua recuperanda Colonia concertabant: et quia ad vitae subsidia, vt in rebus bello perditis nequibant censum addicere; Canonici optabant in eam rem duos Canonicatus conferri: tanti existimabant scholas reuocari Societatis. Amabant tantam caritatem Patres: sed commodiorem, ac minus odiosam optassent vectigalium viam. Sed cum nulla 174 P. Io. Zantenus hic cum Sociis allaborat. praeterea offerretur; Romani Pontificis auctoritate prima vsi sunt. Interim cum aliquot Socijs Ioannes Zantenus concionibus, alijsque ex Instituto operibus Ciuium animos sustentauit. Louanii Adrianus Adriani non minus recte factorum, quam bonorum dierum plenus ab mortalibus emigrauit, Anno millesimo 175 P. Adriani Adriani Louanii mortui laudes. quingentesimo quadragesimoquarto, in Societatem allectus millesimo quingentesimo quinquagesimoprimo quatuor vota professus, Antuerpiensis origine. Multos annos in summa egestate Louaniensi Collegio praefuit: sed praecipue claruit in Poenitentium animis regendis laude prudemiae, ac pietatis: multosque ad perfectionis studia egregiarum laudum adelescentes, ac viros siue in Societatem, siue in alios Ordines duxit. Multos item libros reliquit pios, ac doctos Teutonica a se lingua editos, partim iam latine conuersos, qui cum fructu lectitantur. Refert Oliuerius Manaraeus Hernia laborantem, cum cingulum, quo ad sustinenda intestina vtebatur, quia audiendis confessionibus impedimento erant, abiecisset, dicens sibi otium non esse aegrotandi; statim eo morbo expeditum. 176 Franciscus Toletus Louanium a Pontifice mittitur. Louanium missu Gregorii Pontificis venit Franciscus Toletus ad Academiam, curaturus, ne damnatae e Pio Quinto Pontifice opiniones Michaelis Baii inualescerent. Diligenter ante Patres, ad eas sine strepitu recidendas, cum re pullulascerent, ac praesertim Bellarminius curam intenderant: verum vbi armis cuncta turbata, ac propagari cum agendi audacia coepit, etiam opinandi licentia; discipuli Michaelis noua eius commenta audentius euulgabant.
Rerum statu perturbatissimo Toletus inuento, quicquid raptim confici potuit, sedulo exequutus in Vrbem reuertit.
177 Galliae res. Multa hactenus diuinae argumenta clementiae prosperas inter, aduersasque res tanquam lumina emicantia retulimus hoc anno varijs in Prouincijs: eadem 178 Lutetiae Domus professa instituitur. alibi, ac praesertim Lutetiae Parisiorum perspecta. Hîc Cardinalis Borbonius anni initio idoneas aedes loco saluberrimo, ac perepportuno in Sancti Antonij Vico comparatas, ad Professorum instituendam familiam addixit. Rex Societatem nouis literis, vt quae sui Instituti sunt exercere posset, admisit. Fouebant Nuncius Apostolicus, praeterque Cardinalem Borbonium, ac Reginam Matrem, ipse Episcopus, vt putaretur facile Senatus quoque auctoritas decreto regio 179 Parochi litem illi intendunt. accessura, cum Parochorum plerique litem grauem intentant. Ipsorum iniussu nulla administrare Sacramenta Societati contendunt licere: neque Pontifici fas fuisse hanc potestatem, quae, vt ipsi interpretabantur, non ad aedificationem, sed ad euersionem pertineret, cuipiam impertiri. Causa erat eo incommodior, quod schisma ipsos inter Catholicos Haeretici gaudebant existere, 180 Academia Collegio aduersatur. ac praesertim Pontificiam conuelli auctoritatem. Dum hae opponuntur Professorum Domui morae; aduersus Collegium Academia se vertit, omnibus tentans modis suo illud iuri summittere. Non erat haec tam difficilis controuersia, quam molesta, cum facile esset proferre, quae proximis annis Patres gesserant, quo Collegium in corpus Academiae cooptaretur: quod ne fieret, cum per Academicos 181 Pestis Parisios inuadit. stetisset; nihil erat cur in praesentia quererentur, ipsum suo iure priuatim vti. Scholarum interim quam florentissima iuuentute refertarum nomen in dies magis inclarescebat, cum pestilentia interuenit, tanquam ad pietatem Collegij, non minus quam scientiam illustrandam. Nam vt in dubijs, periculosisque temporibus amicorum fides cernitur; ita eorum, qui se pro diuino obsequio, et publicis vtilitatibus deuouere, solidam, constantemque virtutem grauissimi quique casus maxime probant. Vt igitur publicum ingrauescere malum, nec 182 Rector Collegii ad curandos peste infectos Socios offert Ciuitati. solum corripere, sed etiam exhaurire domos coepit; Odo Pigenatius Collelegij Rector, Viris, Ciuitati praepositis Societatis opem, ad tantae calamitatis leuamen, vltro defert. Quam inusitatam caritatem admirati illi, cum laude, suoque vicissim patrocinio prolixe delato, exceperunt. Tum in Collegium Pater reuersus, si quem diuinus spiritus ad sanctum hoc opus praecipuo incitaret impulsu, 183 Cum laude Ciuitas eos ac cipit. edere nomen iubet. Vixque siue e senioribus, siue iunioribus Patribus, Fratribusue reliquus fuit vllus, qui pestilentem illam prouin ciam non auidius, quam solent mortales quaestuosas, et inuidendas ambiret. Tum Odo, ex omni numero duodecim delectis, quorum sex in domicilio Domus Professae opus 184 Duodecim de liguntur, sanctumque opus aggrediuntur. aggrediantur: sex in Collegio, cum aliquot alijs, tanquam in subsidijs maneant in eorum locum successuri, queis placeat Domino in sancto labore vltimum diem afferre; ijs, quos tanquam in aciem primos eduxit, ducem se, ac socium addidit. Nam, plerisque Sociorum per Collegia circa Lutetiam distributis, in Collegio iam prope vacuo Rectoris vsum non existimabat relictum: quin potius lectum illum manipulum, qui tam fortiter certum se pro Christo in periculum dabat, nequaquam tam difficili tempore deserendum; sed consilio, opera, laborum, periculorumque Societate iuuandum. Addebat, cum tam robustae, perfectaeque caritatis prouinciam, vel maxime ad Professos Patres pertinere existimaret, circumspectis omnibus, neminem a se inuentum, quem non maiore cum 185 Pestis strages miseranda. incommodo, iacturaque Societas, et Ecclesia Dei, quam se ipsum amitteret. Furere iam, ac debacchari mortis impotentia, sterni totas familias, deesse solandis, expiandisque miseris adiutores: inhumata iacere cadauera extra Vrbem: quae et canes lacerarent: vbique tetra funera, et stragis funestissimae imago. Igitur sex, quos dixi, vbi se confessione generali, votorum instauratione, fusis precibus, susceptisque Sacramentis praemuniuerant, atque incenderant, vt erat maior, quam numerus contranitentium, mali vis; ita ipsi supra vires conari. His alloquio solandis: illorum audiendis confessionibus: curanda alijs sepultura: visendis,
qui passim letiferis saucij vlceribus iacebant, insistere: sibi nec diem, 186 Populoru acclamationes in Nostrorum labores. nec noctem parcere: tanto populi plausu; vt vbi apparerent, salus cooriri videretur, illis certatim benedicerent, illis ad reficiendas vires domum, cibos, omnia libentissime oflerrent: ijs liberos Parentes mitterent, quibus bene precarentur: eorum vestes alij ex pietate contingerent: omnes diuturnam vitam sanctis opera rijs exposcerent a Deo, ac vires ad sanctos labores continuandos. Demum prudentes dicebant: Nunc primum perspectum Parisijs quid Societas foret: 187 Rector a Prouinciali reuo catur, quod iniussus se obiecerit pestilentium seruitio. fortique hac caritate cum aduersariis omnibus debellatum. Sed in pulchri huius stadii medio cursu, seuerum obedientiae a Prouinciali praeceptum, non sine increpatione, quod iniussu in eum locum vitam coniecisset, Odonem reuocauit: qui alioqui ad iussa gestiens, hac in re ita obtemperauit, tanquam grauius in discrimen coniiecretur, quam vnde reuocabatur. Est enim id Crucis amantium: quam velociter ad molesta festinant, et lente gradiuntur ad prospera; tum ad his libenter, aegre ab illis eximi. Quia, Magni Gregorii sententia, nec perfecte obedit, qui ad laeta aliquid affert de suo: nec qui non affert ad tristia. Sed illud Patrem Odonem consolabatur, quod apud ignaros non obediens, sed timidus sua nulla culpa videri posset: eoque promprtius, quando non poterat caritatis victima 188 P. Anatolii Reginaldi pestilem tibus seruientis mors, et laudes cadere, obedientiae se gladio immolauit. Ceterorum e numero tres Sacerdotes in hostias sibi Deus delegit. Omnium primus ineunte Augusto cecidit Pater Anatolius Reginaldus, vir, vt Prouincialis Claudius Matthaeus appellat, sanctissimus, qui in Societate ita tredecim annos vixit; vt eximiarum virtutum domi, forisque exemplum haberetur insigne: modestiae, lenitatis, obedientiae singularis. Tres annos in Collegio Parisiensi perfunctus Ministri munere, nunquam aut commotiore perspectus estanimo, aut molestia quempiam affecit. Videbatur plane a Deo factus ad eximiam sanctitatem: corde molli, ac tenero: ad diuina tanquam suopte nutu tendente: vt inter orandum amore Dei totus ignesceret. Voluit Deus insignem famuli sui virtutem extraordinariis quoque argumentis ostendi: nam e demortui corpore nulla hominum cura adeo suauis afflatus est odor; vt plane apparuerit, vitam eius omnem, tamque sancto in ministerio obitam mortem, quasi holocaustum perfectum, accepta in odorem suauitatis fuisse. Porro suauis ille afflatus eo visus admirabilior est, quo celerius, ac 189 Tum PP. Emondi Morangii, et Francisci Bilques. foedius pestilentium corpora computrescunt. Altera subinde succedit victima Emondus Morangius, vir fortis, et industrius, et ad cuncta Societatis obeunda munera peridoneus. Tertia mox tertio Idus Septembris Franciscus Bilques, eo gratior Caelo, quod generosae caritatis impetu stimulatus, dum alii Parisiis fugiunt; summis ipse precibus impetrauit, vt eo ad iuuandos morientes e Collegio Mussipontano accurreret. Horum in locum aliorumque, quos poene om. nes vis dira percusit, statim alii, atque alii continenter submissi. Has Professorum Domus laborum primitias tulit. Tanta fortitudine, et caritate ea primum 190 P. Bernardinus Castorius iussu Regis in custodiandatur tecta imbuta sunt. In iis, qui secreti ad idem opus, accurrendi nutum expectabant intenti, erat Bernardinus Castorius. Sed illi aliud virtutis experimentum Diuina Maiestas parauerat. Cum Apostolici Nuncii rogatu, quaedam exemplaria Bullae Coenae Domini, quae Nuncius deinde Episcopis Galliae diuisit, imprimenda curasset; iussu Regis ineunte Octobri datur in carcerem, vna cum Bibliopola, Bonus Pater non callide, non per fraudem, neque omnino offensionem metuens cuiuspiam, petenti Nuncio operam amice nauarat: quin et Bibliopola, euidens bonae fidei argumentum, nomen suum exemplaribus apposuerat. Senatus eam ob rem vtrosque iudicauit insontes. Quid enim quisquam 191 A Senatu inno cens pronunciatur. aduersi suspicaretar, cum eius Bullae exempla extarent anno millesimo quingentesimo trigesimoseptimo cum Priuilegio Regis item Parisiis impressa, et commentariis a Rebuffo explicata: itemque alia anno millesimo quingentesimo septuagesimotertio in eadem Vrbe edita: et Nauarri Manuale, in quo eandem auctor illigauit, tum Lugduni, tum Parisiis excussum esset, et passim venderetur in Gallia? Hinc factum est, vt breui honorifice liberaretur, non modo probantibus, sed et adnitentibus summo studio omnium ordinum hominibus. Ceterum
dum Parisijs lectus ille manipulus aduersus pestilentiae impetus tendit suae prodigus vitae, quo aeternam proximo pariat; haud fere minora per pericula inter importunitatem Hugonottorum; alter manipulus aduersus errores dimicauit 192 Missi ad Xantones Socios vocant in capturam. in Xantonum Vrbe, tractuque, et Insulis proximis. Missos aliquot in eam plagam superiore anno a Maldonato memoraui: illis adeo prima conatuum successere; vt tanquam ad prosequendam late victoriam auxiliares aduocandi Socij fuerint. Igitur septem versati in ijs oris, ingentem vim mortalium, et quidem alicubi, nec magnis oppidis, millenos ad pristina religionis castra reuocauerunt: inter quos etiam insignem Piratam, qui in Soriae Naui, cum triginta nouem 193 Latronum Insula per Bernardum Roilettum et Quintinum purgatur. de Societate in Brasiliae cursu in odium fidei interempti sunt, militabat. Oliuerius Hamelius Dux expeditionis huiusce fuit. Insula, quam latronum appellant, quod Piratarum soleret receptaculum esse, duo nondum Sacerdotes Bernardus Roilettus, et Quintinus repurgarunt. Quinque ibi magna Oppida sunt. Pagi fere triginta, vix vspiam vllis vestigijs castae pietatis extantibus. Duo tantum Sacerdotes, alter muneri iam per effaetam aetatem impar: alter homo 194 Missionis fructus. nequam, et perditus, et multarum transfuga sectarum Populus, quod neglecta religione necesse est, in barbariem, ferinosque mores corruptus: qui tamen sensim, paulatimque molliter pelliciendo cicuratus, incredibili auiditate aures, 195 Nostriincidunt in latronessed liberantur. animosque ad veritatis voces vertit. Itaque depulsa inscitia, scelera ablegata, correcti mores, facies noua rerum inducta est: conseruandoque demum, ac promouendo operi, curatum, vt par Sacerdotum probatae vitae, doctrinae non 196 Mussiponti Col legii Rector etiam Academiam regere iubetur. indigum mitteretur. In reditu autem Quintinum, atque Bernardum cum intercepissent Haeretici praedones; alij item Haeretici vindicarunt in libertatem, veriti ne Catholici in possessiones ipsorum per liberandi eos occasionem irrumperent. Mussiponti decretum a Duce, vt Collegij Rector idem, atque Academiae esset: ne religiosae quieti externi homines Iuris ciuilis, et Medicinae Doctores 197 Io Niquettus Collegii Biturigensis funda tor repente, sed sancte moritur. obturbarent. Biturigibus Ioannes Niquettus fundator diem obiuit extremum repentino potius, quam ex improuiso. Interfuerat mane sacro, et pridie communicarat: a prandio multa pie (vt solebat) de morte cum Patre Reginaldo Prorectore Collegij disseruerat, cum scabello insidens, ac preces matutinas detecto capite recitans, ceruice paululum inflexa, expirauit hora ante vesperam, 198 Mortis praesagium praeuiderat. octauo Kalendas Martij. Paucis ante diebus Maldonato narrauerat visum sibi secundum quietem apertum Caelum: seque ad gaudia euocari aeterna. Quod Pater mente sua recondens, tantumque tum respondens, horam mortis incertam, ac proinde paratos semper esse oportere, deinde in laudatione eius funebri omnibus euulgauit. Vniuersa hominem Ciuitas luxit. In Societatem non receperant Patres, quia per aetatem, et valetudinem religiosis muneribus iam nequibat sufficere: de reliquo agebat tanquam vnus e Societate, quam amabat, colebat, admirabatur ex animo: atque adeo librum conscripserat ad Galliae Regem, in quo quanta ex eius laboribus in Regnum priuatim, ac publice manarent commoda persequens, hortabatur Regem, vt in singulis Oppidis stationem eius aliquam collocaret: sed reddi librum Regi, nequis forte auctorem alium interpretaretur, Patres noluerunt.
199 Hispaniae res. Nunquam est egregiorum virorum Hîspania non parens Caelo foecunda. Altero ineuntis anni die Balthasarem Loartem dedit e Placentino Collegio. Hîc 200 Balthasaris Loartis mors, et laus. Gasparis Loartis frater, diuque sub Magistro Auila condiscipulus, cum eodem ad Societatem pariter anno millesimo quingentesimo quinquagesimoquarto Granatae aggregatus, eius Vrbis Collegio instituendo, rerum, quas possederat pleraque dedicauit. Vir fuit, animo, vt ad sentiendas proximorum calamitates admodum misericordi; sic ad leuandas industrio, ac forti, apprime deditus orationi, atque obedientiae. In consilijs, quae ad vitam suam pertinerent legendis; sibi non magis, quam si nihil saperet, tribuebat. Praesidum autem sententiam, quam quasi certorum diuinae voluntatis interpretum, praeire volebat in omnibus, auide complexus tenebat securus, ac fidissime sequebatur. Non multis post diebus sexto Kalendas Februarij addidit Naualcarnerum candidissimam animam
201 Tum Ioannis Bronn. Ioannem Brionium sexdecim in Societate, cum qua pastoritiam vitam commutarat, annis exactis in ministerio coquendarum escarum, eiusmodi alacritate, humilitate, ceterarumque virtutum exemplo, vt ob id maxime in Probationis Domibus Villaregij, aut Naualcarneri habitus sit: magno vsui Tyronum Magistris ea quoque re, quod Nouitiorum perturbatos, ac nutantes ad eius colloquium 202 Tyrones iucum de solatur. missos non solum liberabat molestia, sed etiam implebat caelesti dulcedine: quamuis nihil fere diceret, nisi quasdam sententias e libello de mundi contemptu. 203 In B. Virgine maxime propensus. In ministerii sui loco decenti ad parietem Deiparae imaginem affixerat, quam olim pastor, quod praeteriens videbatur sibi ab ea vocari, comparauerat. Eam ingrediens, et egrediens salutabat: ante eam de genibus Rosarium percurrebat. Sabbatis autem, et peruigilijs, festisque diebus Sanctissimae Matris maxime insigni celebritate venerabatur. Patres quoque, ac Fratres, qui ad se 204 Mortificationis studiosus. iuuandum venirent, vt venerarentur monebat. Acerrimus erat corporis sui vexator, flagellis quotidie caedens: saepe cilicijs, alijsque asperitatibus macerans, vel publice, vel in secreto. Quotidianam Meditationem ante diuinissimum Sacramentum 205 Ante Euchari. stiam orare folitus. peragebat, reliquo tempore, diuinam ante oculos habens praesentiam, neque nisi de Deo loquens: et quicquid ministerij sui causa ageret studens inde pietatem excerpere, et ad Deum transcendere, poterat haud 206 Diabolus cum persequitur: temere cum Apostlo dicere: Conuersatio nostra in Caelis est. Harum odio rerum Diabolus non desistebat negotium famulo Dei facessere, tum maxime cum ad sese verberandum media nocte surgebat. Perstrepens horrendum in tecto, tanquam tegulas, imbricesque omnes commisceret, ac frangeret. Quae terriculamenta, cassosque fragores ille haud paulo magis infernae belluae horribili sonitu abigebat, validis ictibus non ma orem corpori suo dolorem, quam obturbatoris superbiae per contemptum inurens. Alia quoque de eo miraculi instar narrantur: sed virtutes, superque dictas, patientia singularis, et idem vultus inter dolores grauissimos, quibus demum conflictatus est admirabditatis multo 207 Quotidiesacro vescitur pane. plus habent. Facti potestate singulis diebus diuinum pabulum vsurpandi, eum morem ad extremum vsque conseruauit. Pridie autem, quam moreretur, simulac Pater Rector sacrosanctam Hostiam e Pixide protulit: Ecce Agnns Dei pronuncians, in ecstasim Ioannes raptus, tandiu perstitit sensuum impos; vt Rectori redeundum in Templum fuerit: cum diceret iam spiritu eum communicasse. At vbi ad sese redijt frater, non spirituali tantum communione contentus, veneranda mysteria rursus afferri precatus, ijsque magna pietate susceptis; non multo post ad eum, quem sub inuolucris complexus erat, palam fruendum excessit. Sed insigne Cacodaemonis odium quidam aduersus Patrem Rodericum 208 Roderici Con saluii mors, et laus. Consaluium notarunt. Nam cum is quaedam de veneficijs scripta, ad maiorem Diaboli talium dirarum architecti ignominiam, in latrinas potius, quam in ignem coniecisset; earum postea ruina sic obrutus est, vt vix ad diuina mysteriarecipienda superans, quarto Nonas Iunij obierit, in Collegio Madritano: vbi literas humaniores magno bono iuuentutis, et Procerum quoque plausu quintum iam annum docebat: libenter interim feriatis diebus, magnoque spiritu in animarum auxilium auribus, et lingua desudans. Multo fuit Soeietati acerbior Patris Balthasaris Aluari Toletani Prouincialis migratio, paucis ab inito Prouincialatu 209 Balthasaris Al uari mors, et decora. mensibus. Belmonte ereptus est die Sancti Iacobi. Quo temporis momento pia Virgo Burgis inter orandum ad videndum gloriosum valde Deo accepti viri obitum inuitata in spiritu; vidit inter Angelorum chorum pulcherri 210 Pia quaedam Virgo ei sani mam in Caelum ducs videt. mum, et virorum Ecclesiastico ornatu clarissima luce conspicuos viros quinque Caelo lapsus, ad moribundi lectulum accedere: cumque qui medius erat vberiori luce emicans, quem Sanctum Ignatium post fuisse didicit, aegri manum apprehendisset, accepta sinu beata anima, cum vniuerso Angelorum, et Virorum 211 S. Theresae eadem anima in Caelo collocari ostenditur. illo spectabili choro auexisse ad sydera: duobus tantum residuis Angelis, qui odoribus primum cadauer suauissimis condiuere: deinde per exequiarum modum thure saepius afflarunt. Beatae quoque Theresae Iesu Iesu diuinitus significatum est sublimi in Caelo sede donatum. Et sane vir ea virtute fuit, quae pronum
212 Patria, et genus. creditu faciat quicquid singulare concessum ei narretur. Ortus in Oppido Ceruaria Dioeceseos Calahorrae, loco pernonesto: cum annorum circiter quindecim castitatem vouisset; sexto post anno Societatem Compluti ante commissa, 213 Castitate vouet, et Societate ingreditur. vt aiebat, expiandi studio, ingressus: ac Septimancae illa eius temporis admirabili vitae austeritate imbutus, totum se Deo, studijsque cum sumna illa maiestate intimae coniungentibus dedit. Inde Burgos, et mox Abulam ad theologica 214 Scientia diuinitus illi infum ditur. studia absoluenda missus est. Hîc propter alienas occupationes moestiori, quod non quantum putabat necesse, cognoscendis fidei, et christiani officij doctrinis liceret insistere; adfuit lux insolita, per quam, et theologica apprehendit dogmata, et in ambiguis officij quaestionibus sine errore, et angore animi statuebat sententiam. Eodem lumine sanctarum quoque literarum intelligentiam accepit. His experimentis Deo fidere, et sanctae obedientiae ductum sequi assuescens: hinc enim factum est, vt proficeretur experimentis se in dies edoctum, quantae in obsequio diuitiae sitae sint: ac frequenter haberet in ore, Deum qui onus infirmo imponit, eius infirmitatem non obliuisci. Sacerdos, et Collegij Minister factus, cum incommodorum affatim, vt ea ferebant tempora, domi essent, 215 Cum Deo vni onem obtinet ad sese trahebat grauissima: quanquam in instituendis interim ad perfectam virtutem proximis eius, vel maxime elucebat diuina vis. Nam primum omnium studens arctissime cum Deo sese coniungere, quod securis, vt aiebat, cuius exacuta acies sit, plus exiguo spatio facit operis, quam longo retusa. Hoc sibi pariter 216 Quanta solici tudine proximos iuuandos diceret. persuaserat pertinere ad Institutum Societatis, non ad quemuis virtutum gradum; sed ad quam liceret excelsissimum homines perducere: neque esse quenquam vllo in Ordine, qui non posset suo in statu magis ac magis perfici: proinde non curandum, quam multos quis numeret poenitentes; sed vel paucos 217 Quomodo su os poenitentes iuuabat. conandum perpetuis incrementis reddere meliores: quippe et grauiter vindicaturum Derm in spiritua is vitae magistris, non culpas modo, a quibus non auerterint, quos in stituebant; sed et am praetermissam perfectionem, ad quam non euexerint. In hac sententia quasi in fundamento firmiter animo constituto admouebat manum operi summo labore, curaque, et industria. Ante omnia suos Deo precibus commendabat: cum diceret, cum poenitentibus non ita multum agendum, sed plane multum cum Deo. Fuitque opinio eum inter sacrum ab Angelis custodibus poenitentium (nam ad hos praecipue, tanquam ad communis operis consortes confugiebat) quae ad regendas eorum animas pertinerent, cognoscere. Deinde securim quodammodo ad radicem applicans, operam dabat, vt a rebus creatis paulatim abstraheret, praesertim ab ociosis, ac superuacuis familiaritatibus, quas in Societate quoque plurimum detestabatur: vix intelligi affirmans, quantum animorum cursum ad Deum, et illapsum Dei in eos impediant: ac ne erga seipsum quidem volebat humanitus affici, munuscula, et omnes amoris priuati illecebras respuens: profitensque gratum etiam sibi fore, si interdum alios confessarios pro voluntate adirent. Hac libertate vtens, inque sui victoria non molliter exercens, ad orationis studium pertrahebat. Super omnia 218 Cum poeniten tibus non nisi de rebus diuinisloquebatur legem sibi praefixerat, ne cum poenitentibus, nisi de rebus diuinis, loqueretur: vnde fiebat, vt ne ipsi quidem Dynastae, cum quibus ageret alios auderent sermones inijcere. Ille autem, vt ex pleno, et ardenti pectore verba fundebat, tanta vi, tanta sublimitate disserebat; vt vel vnico sermone sapientiae coelestis amore audientem succenderet: quam vim in cunctis Societatis alumnis requirebat, vt ex eorum colloquijs reuerterentur homines, non secus atque olim ab Caluario, percutientes pectora sua, ac dicentes: Vere filij Dei sunt isti. Ceterum intima vis, et subtilitas diuini magisterij, per quod Sanctus Spiritus eius opera ad excellentem perfectionem eos, qui cum illo agerent, erudiebat, explicari nequit; 219 S. Theresa, et Maria Diaz ab Aluaro institutae. sed aestimari potest ex alumnorum praestantia. Nam vt alios taceam, Abulae Maria Diaz, et Teresa Iesu sanctitatis opinione inclytae, alijque per totam Castellam virtutis eximiae Viri, ac feminae ex disciplina eius profecti sunt. Vnde pariter, com fere, vt quisque est, ita discipulos formet; potest eius intelligi sanctitas, sed praecipue ex illustrium personarum profectu. Cum ipsemet diceret:
Qui velit recte agere cum Megnatibus, ei magno spiritu opus esse. Nouem annos Abulae ita versatus; hac virtute, scientiaque, et felicitate mystici magisterij 220 Tyronum ma gister etiam veteranos reformat. spectata; instituendis Nouitijs Methymnae Campi praeficitur. Neutiquam expectationem fefellit: quin potius non Tyrones modo fingens; sed multos quoque veteranorum reformans, magnam Prouinciae partem renouauit. Hîc quoque cum Deo pleraque transigebat. Habebat in cubiculo Christi crucifixi effigiem, in quam intentis oculis, cum a Tyronibus consulebatur, tacite rogabat Dominum, vt famulos ipse suos solaretur, doceret, regeret. Monebat Tyrones, vt inciperent curriculum perfectionis ex abnegatione perfecta suae voluntatis, et iudicij. Hunc indicasse. Dominum primum moueri gradum debere, 221 Quid de obedientia sentiret cum dixit: Qui vult venire post me abneget semetipsum. Nec quicquam putarent se profecisse, quoad vnusquisque suo in corde Crucifixum non haberet. Obedientiam inde commendabat; quod non per interualla, vt ceterarum actiones virtutum, sed semper, et vbique in manibus ea sit. Quare magnum, ac perpetuum lucrum, vel detrimentum agi, recte ne, an secus tractetur. Neque minutum id sit, an grande, quod iubetur, spectandum. Nam concionari quam amplitudinem habet (inquiebat) si Deus hoc non vult? Quam e contrario vilitatem habet domum euerrere, si hoc Deus vultil Ad haec, in medijs occasionibus adfore cogitationes sanctissimas ei, quem obedientia muniat: cui munimentum 222 Quid de paupertate. id desit; vel in secessu cubiculi aestuaturum. Quippe nec posse cum Deo male vspiam esse, nec bene vspiam sine Deo. Pauupertatis incommoda monitorem vocabat, qui excitaret ad subleuandam curam in Caelum, eo psalmi versiculo: 223 Quid de rebus aduersis. Renuit consolari anima mea, memor fui Dei: itaque suis intentos commodis monitore se ille priuare. Item, cum quid aduersi contingit, fungi res creatas officio suo: quod est ad Deum nos compellere. Cuius vero animus amore Christi saucius sit, eius corpus carere plaga non posse, ob ingenitam natura inter vtrumque concordiam. Inde sieri, vt, si Dominus non immittat dolores; 224 Qualis eius in Christum affectus. per se is, qui amat, assumat. Erga Christum Dominum studebat omnes vehementer afficere, deplorans coecitatem hominum: qui cum talem habeant fratrem, tam opulentum, liberalem, ac nobilem; suam ipsorum conditionem 225 Qualis orandi modus. ignorent, vt olim Fratres Iosephi, illo in Aegipto regnante. Verba autem, quae sanctissimo suo ore Dominus protulit, praecipuo gustu meditabatur, hac vtens praeparatione: Domine (inquiebat) tibi, mihique a tuo patrocinio duo iniuncta munera sunt simul obeunda: tibi Magistri, mihi discipuli. Nam dixit: Hic est filius meus, etc. ipsum audite. Ergo quod tuae gloriae sit, exequamur iussa. Et quia Magistri est loqui, discipuli tacere; ego silebo, tu loquere, Domine, quia audit seruus tuus: et, vt attentius audiam, oculos claudam: et quia tu non magister modo, sed et Dominus meus es; genua flectam: et quia non homo solum, sed etiam Deus es, iungam manus, atque sustollam audiens te, pariter adorans, precans: nec vllo modo commouebor, ne e tam salutari doctrina verbum me vllum praetereat: quicquid inciderit molesti offerens tibi in specimen 226 Quomodo Sanctorum auxilia impetrandumdocebat. profectus, et pignus rerum maximarum, ad quas tua causa me tolerandas paratum saepe in his orationibus obtuli. Commendabat etiam permultum clientelas cum Sanctis: quos dicebat dupliciter rogari posse: vel precibus ad ipsos prolatis, vel orationem Dominicam, vel salutationem Augelicam, tanquam libellos 227 Quotidie se flagellis caedit supplices offerendo reddendos Domino, vt accedat ex ipsorum manibus gratia. Nec vero magis proficiebat monitis, quam exemplis. Quotidie sese, 228 In ecstasim ra pitur post sacrum. ad horrorem vsque audientium, flagello cedebat. Post sacrum srequens rapiebatur in ecstasim: nec vnquam minus semihora in gratijs agendis ponebat: illud tempus, dum apud nos Christus esset, particulam boni diei appellans: de 229 Noctes orando traducit: qua monuît Sapiens cauendum, ne nos praeteriret. Totas interdum noctes traducebat in contemplatione rerum diuinarum. Vestes nunquam, quod tota vita seruauit, induebat nouas. In cubiculo nullam sedem, sed tantum scabellum 230 Paupertatis amantissimus. habebat, nullo vel ad applicandum tergum, vel ad reponenda brachia adminiculo. Nil singulare in victu sibi patiens apponi: et ex appositis, quod maxime
231 Abstinentia singularis. arrideret non attingens: cum diceret buccellas optimas dandas Deo. Ad hanc formam Tyrones inflituebat, vt communia vnice amarent: vel breuiorem vitam 232 Communss vitae sectator. sic actam, aliter actae longiori praestare. Communia esse, quibus Deus benedixisset. Quare studendum potius, vt communia recte, quam vt multa praeter ordinem fierent. In hac Tyronum disciplina magno nomine, et animi sui gaudio 233 Prouinciaepro cuiator eligitur. versans, anno millesimo quingentesimo septuagesimoprimo Prouinciae Procurator eligitur, non sine aliquo sensu, quod ab sancto otio abstraheretur. Ceterum vim obedientiae reputans, et Sanctorum exempla, qui ad vocem Domini 234 Iter habendi modus. in publicum prodierant, conuersa ad exposcendum a Deo proprium Societatis spiritum cura, dedit se in viam. Solitudinem non tam relinquens, quam secum deserens: cum stata nunquam suarum orationum, et contemplationum tempora, 235 Romae nonnisi sancta inuisit. nunquam quotidianum Sacrificium, si fieri posset, intermitteret: nec vspiam, vel ipsa in Vrbe, nisi sancta loca Inuiseret. Ad Lauretanam aedem ex itinere 236 Laureti a B V admofletur, vt colat S. sosesephum. profectus, illic a Beatissima Virgine, vt Sanctum losephum eiui Sponsum praecipua obseruantia coleret, quantum potuit ex eius dictis conijci, admonitus est: nam summa cura obtegebat singularia sibidona diuinitus collata. Reuersus cum Patre Borgia in Hispaniam; eius iussu Castellam Prouinciam visit. Nec multo 237 Cum B. Borgia redit in Hispa niam, et Castcllam visitat post Collegio Salmanticensi ab Euerardo praefectus, florentem literis iuuentutem, qua solebat priuatim, ac publice orationis efficacitate, disciplinaeque peritia tractans, quasi nouam Collegio formam dedit: haud interim parce operam ad externos quoque deriuans, Post triennium Villagarziensi Tyrocinio praepositus, 238 Euerardo de suo orandi mo do rationem reddit. cum non nemo de orandi eius modo dubitaret; totum vitae suae cursum, et quos per gradus diuina se duxisset Sapientia, simplicitate, et humilitate magna Patri Generali exposuit. Quae cum Pater probasset Alagoniae Visitatorem secit, magno Prouinciarum gaudio, ac bono. Aliquot dies, antequam inspectionem 239 Aragoniam visitare iubetur auspicaretur, in singulis Collegijs postulando a Deo lumini in secessu insistebat: vtiliter etiam ad incitamentum, vt idem Socij factitarent. Eo perfunctus 240 Peruniae Prouincialis eligi tur omnibus se excepto re rlamantibus. munere, Peruuiae Prouincialis eligitur. Reclamare illico Hispani prope omnes domestici, atque externi: solus ipse in aequitate animum conseruans, tacere: nam de se cum ageretur, hoc habebat perpetuum, vt paratus ad omnia non Prasides vllam in partem alloqueretur; sed preces ad Deum intenderet: vt Praesidum ipse consilia ad maiorem sui nominis gloriam regeret. Itaque ad Patrem Generalem scribens, rogat, ne vllo modo sententiam mutet gratia vllius hominis. Magdalena Vlloa grauissime obstabat, vt quae profectum in pietate suum illi totum debebat. Hanc placare ipse aggressus, quia commemorans, quanto posset vtil us, latiusque nouo illo in Orbe suam operam collocare, non audiebatur; sincere addidit, nequaquam secredere, velle tam piam feminam, vt ipse, quod superesset vitae, in moestitia, atque amaritudine degeret: Nunquam enim, inquit, poterit mihi angor, et scrupulus eximi, intelligenti, vbi Deus velit me esse, et alibi quam vti velit, degenti. Verum cum Pater Generalis 241 Toletanae Pro uinciae mox praefleitur. simul dolorem grauium personarum, simul quam Patris valetudini alioqui sat perditae, nauigatio aduersaretur cognouisset; mutatoconsilio, Prouinciae Toletanae praeposuit. Exhilarauit ea res omnes. Sed multo magis ipsum paucis 242 Eius corporis sorina. post mensibus impositus mortali peregrinationi sinis. Staturae fuit mediae, oris figura ampliore, fronte magna, naso modice incuruo, oculis mediocribus, fere semiclausis, vt etiam labris pressioribus ob animi in sese recessum: faciem irrugarat, et malas depresserat macies, tum ex habitudine corporis sicciore, tum austerirate voluntaria. Barba erat ex fusco rufescens: totius oris, et corporis 243 Lumina e Cae lo accepta scripto excipiebat. habitus cum religiosa grauitate hilaris, et sanctimoniam spirans. Diligenter tota vita obseruauit, scripto excipiens, sensus, ac lumina, quae illi Deus immittebat: idem faciendum cunctis negotia virtutum exercentibus dicens: esse einm caelestis ignis semina, quae subinde relegendo quasi excussa, torporem arcerent. Porro quam cuncta apte ad pietatem reserret, illud exemplo sit. Cum ex puero audisset in Villa admodum tenui Dynastam habitare, quod ibi sua habebat bona; statim tacitus ad Christum: Quid mirum, inquit, Domine, si tu,
cum in Caelo plenus gloria regnes, etiam in terra habitare velis? Hîc habes hereditatem tuam animas nostras: et quia sancta Ecclesia debet custodire vis in vitam aeternam. Corpus anno millesimo quingentesimo nonagesimosexto Villagarziam, 244 Eius corporis translatio. Magdalenae Vlloae postulatu, magna cerimonia, et publica supplicatime, discipulis, Religiosis, clero obuiam prosectis, translatum est: Capite iam Villaregium ante deportato: et multa narrantur edita viuo, ac mortuo supra 245 Franciscus Sal sedus eius vita descripsit. naturae modum, quae vna cum vita proprio volumine Franciscus Salsedus de Societate vir grauis perscripsit. Prouinciali sublato, Patres Toletani professi Ioannem Emmanuelem Praepositum Toletanae domus legêre Vicarium: sed quia iam ante Euerardus Aloysium Gusmanum Domui Toletanae praefecerat: et quanquam nondum adierat munus, tamen Pater Generalis perstiterat in sententia, vt adiret, eundem Pater Oliuerius iam Vicarius voluit Prouincialis loco esse, praesertim quod ei labori propter tenuissimam valetudinem Ioanni Emmanueli 246 Iosephi Ayalae mors, et laudes. ferendo non erat. Obijt Barcinonae sextodecimo Kalendas Nouembris losephus Ayala Madritanus ortu, domo opulenta, vir christiana pollens eloquentia, viris principibus valde carus: sed eorum gratia nonnisi in eorum aeterna commoda intra religiosae obedientiae limites, ac citra professionis laxamentum vsus. Multum ei Barcinonense Collegium, multum Valentina domus debet: huius enim auctor, illius perfector fuit.
247 Lusitania fame, peste, ac bello premitur. Inter haec Lusitania miseris modis, fame, pestilentia, bello conflictata, multiplici Religiosorum virtuti campum aperuit: praesertim, cum Regis Henrici occasu, successoris iure in incertum relicto, res ad disceptationem, vimque deuênit. Tum acutissime quisque obseruare, quo sermo, quo nutus, aut vultus hominum Societatis inclinaret, et pro libidine spargere in vulgus ad concertantes deferre. Quippe insita plerisque altissime opinio est Societatem in multa ciuilium se negotiorum intrudere, et quam in partem accedat, momentum facere. Quam opinionem, ad nouae huius contra se phalangis, quasi hebetanda arma, seuit Sathan, aluit quorundam ex aulicis iniquus dolor, suspicans in deterius arripuit vulgus, et confirmauit. Cum tamen seuere proprijs legibus sancitum sit, ne tale quicquam instituti huius sectatores attrectent: et illud praeterea additum, vt si qua dissidia christianos inter Principes, ac Dominos excitant, sese in medio sustentantes, partes, quamuis inter se contrarias vniuerfali quodam 248 In Aulacatholici Regis Patres Lusitani aduersarii Regis habentur. amore in Domino complectantur. Quod cum hoc, si vnquam, tempore, tanta in causa Praepositis excubantibus, accuratissime seruaretur; tamen Philippi Aulam, totamque Castellam vehemens rumor peruasit, rationibus Catholici Regis Lusitanos Patres aduersari. Eodemque tempore ita Conimbricae contraria temere enata suspicio increbuit; vt cum armis populus ad Collegium tetenderit, 249 Conimbricae a Lusitanis pu tantur stare pro Rege. cunctaque curiose latibula explorarit, num arma, armatique pro Philippo delitescerent in insidijs. Ita populis, quod singulis hominibus, euenit, vt pro diuersitate studiorum in suspiciones rapiantur diuersas: adeoque arduum negotium est inter sese aduersis satisfacere: cum praesertim, quod facere vulgus nequit, vt studio factionum suos animos prorsus liberet; idem nec posse alios 250 Sebastianus Morales Socie ratem apud Regem purgat. credat. Ceterum Euerardus cum rei grauitas intentiorem postularet curam; Patrem Sebastianum Moralem coram mandatis instructum Roma transmittit in Hispaniam, qui ex itinere, purgata apud Regem Catholicum Societate, in Lusitaniam pergeret, Prouinciaeque administrationem recens, vegetusque susciperet, Emmanueli Rodericio post sexennium quiete concessa. Ita Deo bene iuuante factum est, vt apud Principes, rerumque peritos Societatis fama aequabilis, et illibata constiterit. Profuit Conimbricae ipsa Collegij inspectio. Nam cum 251 A scrutatoribus Collegii Conimbricen sis spiritualia arma protem poralibus inueata. passim vel cilicinas, vel comparatas ad publicam verberationem vestes, vel flagella pendentia cernerent; et vno in Sacello cunctos Tyrones genu flexo, qui ad matutinum examen forte secesserant: in altero inter multas ardentes faces, eleganti ornatu sacrosanctum Christi Corpus propositum, et multos orantes inuenissent (cum per eos dies fere vbique Societas ad propitiandum Numen, praeter corporis acres afflictationes, perpetuam, succedentibus sibi alijs atque
alijs per vices haberet precationem dies, aonoctes) His, et id genus inuentis armis, non sine pudore abscessere: cognito quod intra ea tecta genus militiae tractaretur. Accessit non ad abstergendas modo suspiciones aduersas; sed ad 252 PP. inseruiunt peste infectis. plane redintegrandam Lusitaniae gentis erga Societatem beneuolentiam, perspecta in leuando pestilentiae malo constantia. In Viculo prope Conimbricam, (Cellas vocant) quem saeua lues primum corripuit, Sacerdos cum socio ita trimestri spatio miseris opem tulere: humana quoque praesidia e Ciuium pietate Conimbricensium, sed maxime ab Collegio suppeditantes; vt ea vox Oppidanorum esset, officia quam multa, quae illi praestabant, nonnisi sanctos homines, aut Angelos praestare posse. Re igitur bene gesta, cum in Sancti Sebastiani nomine etiam aedem sacram incolae extruxissent; domum incolumes reuerterunt. Sed noua subinde violentius coorta flamma Conimbricam ipsam inuasit. Continuo duo Sacerdotes in excitatam ad id extra moenia domum salutis mittuntur: quorum 253 Antonii Mendes mors. vterque calamitatis particeps factus. Sed Pater Antonius Mendes Caelo maturus diuino iudicio habitus, cum iam annum vndeuigesimum in virtutis schola vixisset. Inita dein ratio est, vt mutatis subinde operarijs, par auxilium aegrotis, minore in seruientium periculo praeberetur: secreto extra Vrbem loco, 254 Eborae peste eontacti. in quem fessi sese reciperent. Saeuius Eborae in gloriosos operarios, ac vitae pro salute Ciuium prodigos pestilens flamma exarsit. Martinum Aluari primum magnae expectationis, magni in virtute profectus adolescentem, septimo religiosi famulatus anno extinxit: tum Sacerdotes duos Franciscum, et Gasparem Rodericios insignes operarios: illum octodecim, hunc anno amplius in Vinea Domini excolenda exercitum. His extra Vrbem sublatis, e selectis ad Vrbanorum au xilium vnus desideratus Laurentius Freitas, qui egregijs ingenij dotibus, multarumque rerum scientia clarus, virtute vero plane absoluta annorum viginti trium, quos Christo Domino militauit, annos septem latinas literas, octo Philosophiam docuerat. Iamque Ecclesiastis munere, simul et conscientiae quaestionum interpretis magna cum laude, et fructu fungebatur. Is salute sua pro communi neglecta, omnes fere Reipublicae partes a suis desertas Moderatoribus vnus obibat: idem corrogabat distribuenda in pauperes: idem diuidebat: idem infantibus, puerisque orbis sedulo prospiciebat: idem opera, alloquio praesto omnibus erat: vnde factum est, vt eius funus luctu prope publico Ciuitas decorarit. 255 Michaëlis Vasaei mors. Olyssippone dum coepti superiore anno labores continuantur; Michael Vasaeus vn deuignsimo religiosae vitae anno obedientiae vir, contemptusque sui laude spectandus, reddita auctori in eo sancto opere vita breui, aeternam recepit: 256 Item Melchio ris Oliueriae. cui non multo post, qui in laboribus fuerat socius, mercedis quoque consors accessit Melchior Oliueria aetate iam grandi, cuius partem maximam sub leui Christi iugo traduxerat, haud ille quidem leuiter, cum animum ad ineunda ob Dei gloriam grauissima quaeque pericula promptum in primis, et magnum sortitus esset: quod praeter annuam operam in hac morbidorum curatione intrepi de posiram; quae superiore anno de eius expeditione Africana, et captiuitate narrata sunt, testantur. Et tamen quem non tot aerumnae consumpserant, dum ad Sancti Felicis sedem respirandi causa mittitur, populare grauedinis malum 257 Item Ludouici Henricii. extinxit. Memorandus quoque est Patris Ludouici Henricij in Olyssipponensi Collegio excessus. Hic ob indolem virtutis praestantem, miramque suauitatem acceptus omnibus, nec modo virtutum, sed etiam natalium splendore illustris, laudatissime annis fere viginti in perfectionis stadio decursis, in morbidorum animis, corpribusque curandis semestri nauata opera, non alio vtens antidoto, quam aspersione lustralis aquae, quam secum quoquo pergeret in ampulla gestabat; tandem contagione infectus, cum vesperi, quod nullum in proximo instare videretur periculum, sine custode relictus esset; postridie mane mortuus inuentus est, Crucifixum, quem e vicino acceperat, complexum tenens. Adnumerandus est multis nominibus ijs, qui animam suam amicorum, idest hominum 258 Item Alexandri Villaregii. causa, quos Christiani omnes, Christo Domino interprete, proximos habent, posuere, Alexander Villaregius, qui in Asricam, vnde redemptus ipse remearat;
alios Regis iussu redempturus. Cum pecunia magna reuersus, fideliter suo persunctus muuere, dum Septae pestilentia laborantibus animose operam nauat; eâdem contagione perculsus ita decessit e vita; vt sui magnum desiderium cunctis reliquerit: ijs praesertim, qui eum in Sebastiani Regis exercitu viderant, praelata Christi Domini in Cruce fixi effigie, militum animos erigentem, plumbeis interdum glandibus, vt ipsi confirmabant, nullo damno ictum: quique praeclara eius erga captiuos omnes merita recorda bantur: vt praedicarent Dei ipsis beneuolentis consilio factum, vt ad leuandas captiuorum calamitates ille pariter caperetur. Is est, qui primus e Iaponia Romam venit, ad maxima omnino 259 Henrici Cardinalis ac Regis in Societatem beneficia. gerenda idoneus, si modum feruori interdum adhibuisset: tameo dignus a Deo existimatus, qui in Europa, Asia, Africa ob diuinae gloriae laudem multa pateretar, et faceret. Claudatur funesta narratio Cardinalis, ac Regis optimi officiosa memoria, qui cum Societatem vnice adamasset semper studium erga eam suum testatum posteris voluit: non modo Eborensi Collegio, et Academia condita olim, fuodatisque nuper Olysipponensi, ac Bracharensi Collegijs; sed etiam hac testamenti commendatione perhonorifica. Praeterea, inquit, obnixe contendo, atque efflagito, quod mihi tum ab eo in primis praestari cu pio, quemcunque mihi tandem successorem iura decreuer int: tum ab ijs omnibus, qui vllo vnquam tempore legitime succedent, vt et ceteris semper Religiosorum hominum Ordinibus praesidio sint, et Hieronymianae, Franciscanaeque, ac Dominicanae familijs praesertim faueant. Religionem vero Societatis Iesu, eiusque Collegia, atque Academias tueantur, et foueant: quippe in quibus tam multa fiunt, quae ad honorem Dei redundant: tamque multi instituuntur, et educantur, quorum vbique officia vsui sint futura: quique tanto cum fructu operam suam collocare possunt in ijs gentibus ad fidem Christi perducendis, quarum ad hoc maxime Regnum spectat, saluti consulere. Quibus verbis illud quoque, quod saepe commemorabat, demonstrat: quanti existimaret momenti idoneum numerum Sacerdotum institui, qui non e Lusitaniae solum incultioribus 260 Pia eius mors Terris; sed etiam ex Infidelium Regnis ignorationem pietatis expellerent: quae illi causa vnica erat Societatis Collegia instituendi. Extremum vitae diem, 261 Funus a Socie tate ei splendi de peractum. cui voluit assidue Patrem Leonem Henricium interesse, pie, vt omnem vitam traduxerat, obiuit Almerini pridie Kalendas Februarij: quo die annum aetatis sexa gesimumoctauum complebat. Iusta illi funebria Societas tum alibi, tum 262 Eius corpus post trien nium incorruptum re pertum. praesertim Eborae sic peregit; vt hominum expectationi suspicantium nullam tantae viri benignitati parem gratae memoriae significationem inueniri posse, abunde sit satisfactum. Hîc sibi marmoreum ipse tumulum extruxerat: sed quoniam regnarat; vetusto more in Regum Bethlemici Templi, quod Olysippone erat, inserendus fuit sepulchrum: quo vbi tertio post anno translatus est, non sine admiratione incorruptum corpus, et nil graue olens inuentum 263 Salsettanarum Ecclesiarum quies. narratur.
Hoc anno, pace cum Idalcane redintegrata, coeperunt Salsettanae Ecclesiae respirare: et Patres ad earum procurationem regressi. In Vrbe Goa emptis edibus 264 Goae Professa Domus inita: in vsum valetudinariorum Collegij, constitutisque aliquot ibi Patribus, qui in aede Sanctae Mariae Rosarij propinqua dabant operam proximis, initium quoddam Professorum Domus est factum. In his aedibus sub cura Sociorum ipse 265 Ciauli etiam altera, et pue rorum Classis. quoque grauiter aegrotans Prorex voluit curari: facile non ad corpus modo recreandum; sed et ad animi augendas vires idonea adiumenta excipiens. Inchoata Ciauli quoque est domus: cum Ferdinandus Castrius eius Vrbis Praesectus in Eborensi Academia a puero educatus Sacerdotum par secum duxisset, ac duos Fratres, quos Ciaulani excepere propensissima voluntate: voluitque Praefectus Templi aedificationem inchoari, cui ab Sanctorum Apostolorum Principibus Petro, et Paulo nomen attributum. Puerorum quoque coepta 266 Expeditio ad Mogores. Classis ad trecentorum frequentia.
In magna erat omnium expectatione suscepta anni superioris exitu ad Mogores expeditio. Echebar Rex aduentu Patrum valde laetatus, cum statim ad se
267 Missam a Rege pecuniam remittunt Patres. voluisset deduci, et multis allocutus esset insigni benignitate, iussit hospitaliter accipi, missa ingenti pecuniae vi, qua vterentur: sed illi vniuersam remisere, explicata religiosae paupertatis professione, paruo, ac solum necessarijs vitae contenta: quam Rex abstinentiam plurimum commendauit, haud talem vsitatam dicens Sacerdotibus suis: deditque negotium eos alendi Dominico Patrio, qui 268 Regis Mogoris qualitates. Regius erat interpres, et Goam cum Legato Ebadola, vti dictum est, venerat. Inuenere Regem aetate serme quadragenarium, oris colore non absimili Europaeo, ingenij sagacis, ac magni: Christianis ita fauentem, vt etiam quosdam desertores im pios ad regressum pecunia, et beneficijs incitarit. Sacellum, quod 269 PP. Sacellum ingreditur, De nmque multi mode adorat. Patres statim exornarunt, inuisens, primum Mahometanorum more stans, ceruice, humerisque profunde inclinatus: deinde more Christianorum flexo genu: tum ritu Ethnico totus humi prostratus adorauit, dicens: Dignum esse Deum, qui omnium gentium ritibus ad oraretur: sententia non improbabili, si ex vera prodiret sapientia. Deinde cum rursus tribus filijs, et aliquot intimis comitantibus 270 Cum filiis, aliis que nudis pedibus ad B. V. accedit imaginem. Sacellum reuiseret, spectaturus effigiem Beatae Virginis, quam in Indiam Roma a Patre Martino Syluio delatam, Goa Pater Prouincialis in hanc ezpeditionem ob picturae maiestatem miserat; calceis positis, nudo pede intrauit, et idem facere comites iussit. Attulerant praeterea Patres, quod ipsemet sacros 271 Corona deposita sacra scripta capiti suo imponit. libros postulauerat, regia quatuor linguarum Biblia septem tomis compacta, opere eleganti, et magnifico Regi donanda. Quae vbi primum obtulere, Rex singulas assumens partes, detracto cidari, capiti reuerenter imposuit, et osculatus est, nominatim quod esset Euangelium percunctatus: tum suum in conclaue 272 PP. Manome tanis cum Sacerdotibus disputant. magna omnes cura recondidit. Instituit subinde disputationem, praecipuis Mahometanorum Sacerdotibus conuocatis, quos Mulassos appellant: qui tertio congressu ita reuicti sunt, vt non alij modo intelligerent; sed ipsi quoque prositerentur, nihil restare, quod contra afferrent, interque se maxime dissentirent. 273 Mahometem non potu fle esse prophe tam conum. cunt. Duobus eos capitibus Rodulphus premebat graulssime. Nam si Mahometes propheta verus est, inquit, vestrum est id confirmare idoneis testimonijs. Non enim cuiuscunque quiduis de se affirmanti credendum est. Idonea porro testimonia Prophetae sunt, quibus nos quicquid de Christo docemus ostendimus. Imo ipse vester Alcoranus multa loquitur de Christo pethonorifice. At vos quae habetis diuina oracula Mahometem canentia? Quin ipsemer, quamuis fraudulentus, minime potuit negare se peccatorem, atque Ethnicum fuisse, cum 274 Euangelium veteri correspondere testamento, Alcoranum dissentire ostendunt. caruisse peccato Christum, et natum ex Virgine fateretur: vnde intoleranda eius manifesta sit arrogantia, talia cum profiteatur, tamen se maiorem Christo Prophetam affirmare non dubitantis. Ad haec nostrum Euangelium reliquis sacrarum literarum libris vsquequaque congruit: Alcoranus repugnat, planeque aduersatur vniuersae diuinae scripturae. At veritas vna est: vti Deus est vnus. Disputata quoque multa de mortuorum anastasi, de supremo iudicio, quamque 275 Fidei dogmata explanant. ob causam Deus patiatur fieri peccata, quae in eius redundant iniuriam. Planeque de omnibus satisfactum. Patrum responsa eo Mulassos acerblus vulnerabant; quod cum Psalterium, et Pentateuchum reciperent; reliquos veteris Testamenti libros prohibebantur legere. Quare et Rex, vt qui Alcorani ineptias fastidiebat, id saepe Mulassis ad inurendum dolorem obiectabat: vt demum 276 Rex in Alco rano nutare incipit nodum, quem nequibant soluere, incidere animum induxerint, abrogando libris diuinis auctoritatem. Sed adhuc ab suomet Alcorano laqueis inexplicabilibus inuoluebantur: nam cum lex ab eo christiana laudetur, necesse 277 Mulassi mira cula exposcunt est veram esse. At si vera est; vere ergo edocet vnam esse Ecclesiam: neque extra eam vllibi salutem: atque adeo neque in Alcorano. Tum Mu assi ad poscenda versi miracula. Fuitque eorum vnus de grege, qui ignem se cum Alcarano ingressurum, idem si vnus Patrum cum Euangelio factiraret, 278 PP. Deum non tentandum respondent. profiteretur. Quod Rex vehementer probabat, tum propter curiositatem, tum quia dicebat Mulassum illum hominem esse sceleratum, et plane supremo dignum supplicio, cupereque, vt eo pacto merito daret poenas: sed Patres ab eo consilio deterruere: non tentandum Deum, nec quaerenda miracula,
vbi aliae essent ordinariae viae veritatis noscendae. Se quidem minime ignes formidare: idque vt cognosceret, iuberet protinus rogum incendi, et in eum 279 Dubio, quod Regi occurrit satis fit. pro Christi lege conij ceret. Quibus verbis, quanquam non facile, tamen ad vltimum acquieuit: qui illud ex Euangelij lectione fatebatur inte ligere se Christi miracula maiora esse, quam vt humana possent virtute perpetrari. Verum non posse in telligere, quemadmodum filium Deus haberet. Id si explicaretur, se, quamuis vniuersum Regnum amittendum esset, si aliter nequiret, Goam iturum, vtibi Christianus viueret. Vtque nulla homini superesset excusatio, id quaerenti 280 Nontamen conuertitur Rex. aliquando Regi, vnus Mulassorum, quem Patres antea edocuerant rem omnom, itemque alter causam sacrae Domini Passiouis exposuit. Itaque Rex liberalior erat verborum, quam rerum. Ac primum cum metiri suo res vellet ingenio, eoque diligentius oporteret eum doceri; nunquam inducebat animum serio aures praebere Christianae doctrinae: raro audiens, et breuiter, et aliud agens: quod quidam dissimulandi studio factitare eum interpretabantur. Ab infinitis voluptatibus, et amplius centum concubinarum consuetudine tenebatur implicitus: totus in ludicra opera, et spectacula, quibus Elephantos, Tauros feroces, aliasque belluas committebat, intentus: vnde fiebat, vt statim atque Sanctus 281 Alios fidem amplecti consentit. Spiritus bonam cogitat onem eius menti inijceret, diuinum semen vel insernae volucres raperent, vel exortae spinae obruerent. Fecit tamen potestatem, qui vellent fieri Christiani, vt impune liceret: cum diceret, cum in suo Regno pateretur versari Ethnicos, iniuria exclusum iri Christianos: quanquam rogatus, vt 282 Filium Lufita niceedocendum tradit. eam voluntatem literis testaretur; pertinaciter abnuit, suam satis esse vocem affirmans. Dedit vnum e liberis Lusitanice edocendum, quem volebat etiam cura institui. Patres precibus, et sacrificijs propitiando Deo in primis occupati: ac Pater Monserratus diutumo morbo exercitus: Rodulphus in linguam Persicam addiscendam sic incubuit; vt paucis post mensibus Regem sine interprete alloqueretur. 283 PP. Nosocomium instituunt Vt simul aliquod daret christianae pietatis documentum, et materia ipsi exercendae caritatis haberent et consuetudinis ineuadae cum indigenis; statuerunt Nosocomium instituere: et Rex consilio probato ad im pensam suppeditaturum 284 Immanis consuetudo seminarum coniiciendi se in rogos virorum. sese recepit. Inter prauas Ethnicorum memorata antiquius etiam num vigebat consuetudo, vt in mariti rogum vxores sese conijcerent. Inuitauir ad id spectaculum Rex aliquando Patres, multum commendans constantiam, fidemque feminarum: at Rodulphus, quanquam modeste, tamen libere monuit, videri 285 Rodulphus ad monet Regem id non licere. non esse illam virtutem: quin vltro sibi mortem consciscere naturae vetitum sem piterna lege: quin et ipsum peccare Regem, si talia probaret. Libera haec vox totum emanauit in populum, arque alios quidem admiratio coepit fiduciae Sacerdotis Christiani, qui ausus esset Regem ita affari. Ethnici autem conqueri 286 Rodulphilite rae ad Euerardum. coepere, quod ipsorum leges, et pulcherrimos mores euersum iret. Quas res ad Patrem Euerardum scribens clausulam hanc addit. In hac extrema epistola communicabo cum Vestra Paternitate laetitiam, qua perfruor in his oris: maxima ea est quod proximus obeundae in odium fidei gloriosae morti sum: quia confessi sumus, et non negauimus Christum Dei filium esse: quorum posterius audire haec Natio nequit, et aures statim obstruit. Prius quicunque dixerit; iam sine vllo iudicio reus est mortis. Nosque coram Rege, et vniuersa eius Aula diximus Mahometem Antichristum esse. Itaque ad supplicium sumendum nulla mora est, nisi vita Regis. Accedit, quod Ethnici quoque odere nos, quia publice reprehendimus consuetudinem, quae nîc inoleuit, vt vxores superstites in rogum mariti se comburendas coniiciant: ac Regem monuimus peccare eum si talia velit.
287 In Molucis Georgius Ferdinandus, et Gomes Amaralius sangumem pro Christo fum dunt. Ita incertis rebus Mogoriae Missionis, quod tantum optabat Rodulphus, vt sanguinem pro Christo sunderet, videntur assequuti Patres Georgius Ferdinandus, et Gones Amaralius. Hos, vt superiore annali retuli, Pater Bernardinus Ferrarius ad Moluchas ducebat in supplementum: sed cum negotiationis Molucensis Mioparo, in quo ibant, data ab Iais fide, in eorum portum commeatum paraturus intrasset; Barbari, apud quos fides, ac perfidia tantidem sunt, impetu facto multos occidêre, atque in iis Patres, quos dixi, dum audiendis vectorum confessionibus occupantur.
LEctor aduerte in elogijs Virorum Illustrium, quos his Historijs complexus sum, nonnulla me obiter attingere, quae sanctitatem ipsis videantur adscribere: perstringo nonnunquam aliqua ab ijs gesta, quae cum vires humanas superent, miracula videri possunt, praesagia futurorum, arcanorum manifestationes, reuelationes, illustrationes, et si quae sunt alia huiusmodi: beneficia item in miseros mortales eorum intercessione diuinitus: demum nonnullis sanctimoniae, vel martyrij videor appellationem tribuere. Verum haec omnia, ita meis lectoribus propono, vt nolim ab illis accipi tanquam ab Apostolica Sede examinata, atque approbata, sed tanquam quae a sola suorum auctorum fide pondus obtineant, atque adeo non aliter quam humanam historiam. Proinde Apostolicum Sacr. Congregationis S. R. et vniuersalis Inquisitionis Decretum anno 1625. editum, et anno 1634. confirmatum integre, atque inuiolate iuxta declarationem eiusdem Decreti a Sanctiss. D. N. D. Vrbano Papa VIII. anno 1631. factam, seruari a me omnes intelligant, nec velle me, vel cultum, aut venerationem aliquam per has meas narrationes vlli arrogare vel famam, et opinionem sanctitatis, aut martyrij inducere, seu augere, nec quicquam eius existimationi adiungere, nullimque gradum facere ad futuram aliquando vllius beatificationem, vel canonizationem, aut miraculi comprobationem; sed omnia in eo statu a me relinqui, quem, seclusa hac mea lucubratione, obtinerent, non obstante quocunque longissimi temporis cursu. Hoc tam sancte profiteor, quam decet eum, qui Sanctae Sedis Apostolicae obedientissimus haberi filius cupit, et ab ea in omni sua inscriptione, et actione dirigi.
N. N.