I. PATER eius fuit ALBERTUS, eius nominis quartus, Archidux Austriae, vir pius et religiosissimus. Unde a quibusdam propter religionis studium ex invidia Monachus dictus est.
II. MATER dicta fuit IOHANNA, filia Alberti senioris ducis Bavariae.
Albertus puer educandus traditus est Andreae Blanco, Garisae Pastori, et clarissimo equiti Ramperto de Walsehe: quorum alter in vera religione, alter in civilitate, egregiis virtutibus, studiisque equestribus bene et diligenter eum informavit. Indolis fuit eximiae, multisque corporis et animi dotibus ornatus: vix ex ephebis excesserat, cum iam omnes aequales corporis procetitate superaret: cui etiam robur accessit. Et quemadmodum ipse probe omni literatura imbutus fuit: ita etiam doctos in pretio habuit, cumque iis libenter conversatus est.
Uxorem habuit ELISABETHAM, Sigismundi Imp. filiam, cum qua nuptias celebravit anno aetatis 22, et ex ea duas suscepit filias, ANNAM, Wilhelmo Saxoniae Duci, et ELISABETHAM, Casimiro Poloniae Regi nuptam; et LADISLAUM posthumum. Hic Ladislaus post mortem patris natus est in arce Comara A.C. 1440, tempore ineuntis quadragesimae 22 Februar. et die Penrecostes, cum nondum quartum implevisset mensem, coronatus in Regem Hungariae: postea a matre in Austriam cum Corona Hungarica ad Fridericum III Imper., ut ad consanguineum, nutriendus et conservandus missus est. Interim VLADISLAUS Polonus Iagellonis filius etiam coronatus Rex Hungariae, 17 Iulii, in Alba Regali: et quod Aeneas Sylvius annotat, Dionysius Episcopus Strigoniensis utrique Regi diadema impofuit: Ladislao volens, Uladislao coactus. Sed Uladislaus paullo post A. C. 1445 in bello contra Turcas gesto periit, et ita regnia alieni usurpati poenas dedit, et dum Ladislaum regno paterno spoliare quaesivit, suum amisit. Caeca est cupiditas hominum, qui non contenti civitatibus dominari, provincias quaerunt, post regnum, neque etiam sic expleti, regnis regna cumulare nituntur, nescientes, quod parva res vitam eripiat homini, et omnibus pompis ac dominiis nudum in monumento reddat. Corpuscula nostra, ubi spiritus evolavit, modico sarcophago contenta sunt. Quodsi Uladislaus animadvertisset, quietus in regno suo (nam satis divitiarum possidebat) numquam Hungariam attigisset.
Exstinctus Uladislaus (aetatis suae, ut refert Leonclav. a. 25.) locum in regno Hungariae fecit Ladislao Alberti posthumo, quintum aetatis annum agenti, quem Hungari, ut pote antea quoque coronatum, post varias longasque deliberationes et concertationes, Regem sibi adsciverunt. Cum autem regno immaturus esset, de Gubernatore Hungariae eligendo agitatum est. Ideoque Hungarorum consensu IoHANNES HUNNIADES, natione Semidacus seu Walachus, Comes Bistriciensis, ingenio dextro, animo magno et excelso praeditus, ac virtutis amator, tradita Rei publ. summa, Hungariae Gubernator aut Prorex pronuntiatus est, quod anno 1445 festis diebus Pentecostes factum esse prodit Bonfinius. Hic Iohannes Ducum omnium, qui cum Turcis arma contulerunt, illo tempore clarissimus, sollers ac sagax in prospiciendis, patiens in exspectandis, celer in arripiendis, acer in persequendis rerum occasionibus, atque in rebus ipsis urgendis pertinax, conficiendis felix ac fortunatus fuit. Adversus duos enim audacissimos ac felicissimos Turcicos Tyrannos Amurathem et Muhamedem divina ope Pannoniam defendit: estque propterea appellatus fulmineus terror Turcarum. Fuit enim non modo, ut de Achille Homerus inquit, Achivorum, sed totius reliquae Europae murus; cuius unius virtus et felicitas tyrannorum impetus repressit, velut obiecta moles exundans stumen. Nec quisquam Regum aut Ducum res maiores et Europae utiliores adversus Turcas gessit. Interim Ladistaus adolevit et A. C. 1452, aetat. 13, a Friderico Imp., sub cuius tutela hactenus fuerat, dimissus est, annoque sequenti Pragae iterum coronatus Rex Bohemiae, die Simonis et Iudae. Peracta coronatione, permissum est cuilibet, ut suo aribitrio, vel sub una vel sub utraque specie communicaret. Ipse tamen Ladislaus persuaderi numquam potuit, ut templa Hussitarum intraret, velsacris eorum interesset. Regni curam cum
suscepisset Ladislaus, totum se dedit Ulrico Ciliae Comiti suo propinquo, ita ut nisi de ipsius consilio et voluntate decerneret et faceret nihil. Quare cum Muhamed A. C. 1456 in Hungariam cum exercitu centum et quinquaginta millium transiisset, et Belgradum, quam Albam Graecam vocant, tam terra quam mari obsidione cinctam oppugnare coepisset, Ladistaus Turcis, suasu Ciliae Comitis Ulrici, se opponere non fuit ausus. Sed Hunniades prorex, et Capistranus Miniorita legatus Pontificius, exercitu collecto urbem intrarunt: et Hunniades classem Muhamedis in fluvio naves ducentas cepit, reliquas, ne usui essent Hungaris, Muhamed ipse cremavit. Inde ad urbem puguatum est toto die, et perierunt ad quadraginta milia Turcarum. Factum 6 Augusti: ipse Muhamed, cum oculus eius hasta esset traiectus, sequenti nocte incensis castris cum exercitu fugit, praeda ea tantum relicta, quae igne absumi non potuit. Hunniades, felicissimus Hungariae defensor, (cuius nomen, ut tradit Sylvius, tam terrificum fuit Turcis, ut parentes liberis plorantibus silentium non aliter imperarent, quam Huniadis praesentiam minitando) mortuus est die 10 Septembr. non sine veneni suspicione, a Comite Ciliae propinati. Anno sequenti Ladislaus rex Belgradum excurrit, visurus monumenta victoriae Hunniadis. Ibi Ciliae Comes Ulricus infensissimus hostis Hunniadis, calumniatus est filios Hunniadis de conspiratione in necem Regis facta. Maior filius Ladislaus urget Comitem, ut vel probet, vel revocet mendacia. Comes prior gladium stringit. Ladislaus vero ferociter Comitem obtruncat, tertioque die post, iussu regis, cum Budam abductus fuisset, non satis cognita causa, capite truncatus est. In illo autem innocentiae testimonium DEUS mirando exemplo tribuit. Ladislaus enim egregio corpore adolescens, flavis de more crinibus super humeros sparsis, revinctis post tergum manibus, talari atque aurea veste indutus, quam ipsi paulo ante Rex donaverat, in publicum productus, dum inter vota ad DEUM, procumbens in genua, forti animo cervice erecta ictum exspectat, ter a lictore percussus, atque ex ictu prolapsus in terram, suopte annixu, quamquam ligatus et vulneratus esset, sese rursus a terra extollit, et clara voce DEUM invocans, cum testem suae innocentiae fecit. Quarto demum ictu capite praesecto vitam profudit. MATTHIAS alter Hunniadis filius, in Bohemiam missus, ibique in vinculis retentus est: sed ante latam de capite eius sententiam, Ladislaus Rex Hungariae iuvenis octodecim annorum, in ipso apparatu nuptiarum, quas celebraturus erat cum Margareta Caroli VII regis Galliae filia, ad quam adducendam legati missi erant, mortuus est Prgae, ubi sponsam exspectabat die 21 Novembr. anno 1457, non sine veneni suspicione. MATTHIAS filius Hunniadis, annos tredecim natus, ex custodia Georgii Podiebracii Gubernatoris Bohemiae 50000 florenis liberatus, anno sequenti die 22 Ianuarii Rex Hungariae declaratus est. Attende hic miram rerum conversionem. LADISLAUS rex exspectabat sponsam, et defertur mortuus ad tumulum. MATTHIAS metuebat mortem trepidus, et ex carcere vocatur ad Regnum. Regnavit Matthias annos 32, et menses tres. Anno 1490, dio sexto Aprilis, Viennae apoplexia mortuus est. Eodem die quoque Leones, quos ille in arce Budensi alere solebat, exstincti sunt. Mechov. Chron. Hung. Aeneas Sylvius. Bonfinius.
Defuncto Sigismundo Imp. ALBERTUS Dux Austriae ab Electoribus imperii unanimi consensu Imperator electus A. C. 1438, in medio quadragesimae die 20 Martii. Ter coronatus est hoc anno. 1. Cal. Ianuar. imposita est ei corona regni Hungariae. 2. Pragae 6 Maii renuntiatus est Rex Bohemiae. 3. Die 20 Maii coronatus est IMperator Romanorum. Fuit autem Albertus Princeps liberalitate ac eximia animi magnitudine clarus, quique ceteris rebus studium religionis longe anteposuit. Nemo unquam maiore spe ad Imperium venit, et sane conceptam animis hominum opinionem haud frustratus esset: siquidem toto biennio quo praefuit, Moravos ac Sarmatas, qui hodie Poloni sunt, rebelles compescuit, quo motu 400 pagi exusti sunt. Austriam adversus Hussitarum impressiones utcumque defendit. Silesiam, et inprimis Vratislaviam, perdomuit. Turcas longe a finibus Hungariae in Graeciam repulsos removit. Baptista Egnatius. Pantal. Fabr. Cuspin. Lazius.
Albertus Imp. cum Synderoviam Serviae civitatem a Turcis obsidione cinctam vellet secundare, (quam prius amissam vidit, quam ad locum pervenisset) exercitus dysenteria affligitur, et ipse insolito calore vexatus, peponum nimio esu in ventris solutionem incidit, Viennamque repetiturus, decessit prope Strigonium urbem Hungariae, (cui confluens Istri et Granicoactis in vocem unam dictionibus geminis nomen dedit) A. C. 1439, die 27 Octob., cum imperasset annum unum, mens. 8.
et dies 27. Reliquit uxorem gravidam, quae peperit sequenti anno die 22 Febr. (alias 21) filiolum Ladislaum posthumum: de quo supra diximus. Albertus in Alba Regali ad latus soceri sui Sigismundi sumptuosissime sepultus est. Cuspin. Lazius. Volaterranus lib. 23. Chron. Crusii part. 3. lib. 7. f. 370.
H. Mutius lib. 28. fol. 320. tale encomium Alberto Imp. tribuit: Illi omnia erant, quae ad bonum Imperatorem pertinent. Animus erga Rem publ. bonus: Peritia multarum rerum: Facultas qua poterat, et Fortitudo animi et corporis, qua audebat, exsequi negotia Rei publ. necessaria.
FRIDERICUS e clarissima Ducum Austriae familia oriundus fuit, patre natus Ernesto, matre Cunegunda filia Ducis Nassoviae, in Lithuania, anno C. 1415, die Matthaei, (21 Septembr.) Anno aetatis septimo Fridericus patrem amisit.
UXorem habuit Eleonoram, Regis Portugallliae Alphonsi sororem. Cum qua splendidissimas nuptias celebravit Neapoli anno C. 1452, circa festum Paschatos, cum antea die 19 Martii a Pontifice Nicolao U coronati essent. Ex ea autem suscepit tres filios: MAXIMILIANUM in Imperio successorem, CHRISTOPHORUM, et IOHANNEM. Item duas filias, HELENAM, quae in pueritia mortua est, et CUNEGUNDAM, quam Sigismundus Dux Austriae patruelis, Imperatoreinscio atque invito, collocavit in uxorem Alberto Bavaro. Pantaleon fol. 521, 523. Cosmograph. fol. 361, 363. H. Mutius. lib. 29. fol. 330.
Fatis functo Alberto II Imper., FRIDERICO filio eius anno Christi 1440, mense Martio, Francofurti ab Electoribus omnium consensu Imperium traditum est. Inde die 17 Iunii Aquisgrani de manu Ditherici Archiepiscopi Coloniensis coronam argenteam pro more accepit. Postea anno Christi 1452 Italiam ingressus, et Romae a Nicolao Pontifice cum maxima sollennitate inunctus, et Longobardorum Rex atque Augustus et Imperator salutatus est, die 17 Martii. Cuspin. Pantal. fol. 521. H. Mutius lib. 29. fol. 330, 331.
FRIDERICUS Imp. Imperio annis 53 summa cum laude praefuit. Unde Sylvius in Europa sua, cap. 22, eum his verbis praedicat: Multa sunt in hoc Caesare, inquit, quae laudare possis. Corpus egregium, et species Imperatore digna, animus sedatus et tranquillus, ingenium perspicax, et memoria tenacior, religionis ardens zelus, ingens cupiditas pacis et otii. Singularem virtutem in quovis homine diligit, dignamque praemio ducit: in rebus gerendis tardior as remissior est. Tenacem plerique accusaverunt, et ad rem nimis attentum.
Porro Fridericum Imp. praeclara quadam generosi ingenii indole, prudentiaque matura et circumspecta praeditum fuisse, varia eius apophthegmata, ex quibus virtutes eximiae simul elucescunt, ostendunt. Nam,
I. Cum Ladislaum filium Alberti Imper. Hungariae ac Bohemiae regem educaret, non defuerunt, qui perdendum suaderent puerum, cuius vita ingentes molestias Caesari, mors vero regna et opes maxima allatur esset. Ad quos ille: Ergo me, opulentum magis Regem, quam pium, quam iustum cupitis? At ego Iustitiam bonumque nomen divitiis cunctisque rebus antepono. Aeneas Sylv.
II. Fridericus Imp. tum demum salvam Rem publ. fore dicebat, si Senatores de rebus consultaturi, in vestibulo curiae simulationem ac dissimulationem deponerent. Sic enim et ipsi recte consulere, et iudici inter consilia diiudicare non difficile esset. Idem.
III. Idem Imp. interrogatus, quinam sibi carissimi essent? Qui, inquit, me non magis quam DEUM ipsum timent. Deprompta sane ex Christiano pectore sententia. Inprimis enim timendus DEUS, Rex Regum, et Dominus dominantium. Idem.
IV. Imperator interrogatus, an moriones in convivium admitti vellet: Neque stultis, ait, delector; neque superbis amicus esse possum. Idem.
V. Cum in urbe quadam praefectum, senem admodum, et aetate iam imbecillem, Fridericus Imp. dedisset, non defuerunt adolescentes, qui sibi praefecturam loci committi peterent. Cum igitur senem amovendum dicerent, Fridericus dixissefertur: Senem amicum oppido, non amico oppidum
commendamus; sentiens, dignum esse, ut senex iam a civibus ad mortem usque foveretur. Idem.
VI. Cum audiret quendam dicentem, abiturum se aliquando in ea loca, in quibus nulli plane hypocritae essent, respondit: Ultra Sauromatas ergo et glacialem Oceanum tibi eundum est. Sed cum eo veneris, non omnino carebit hypocrisi locus; si modo et tu homo, non DEUS es. Inter mortales enim nemo est, qui non ex aliqua parte fictus, fucatusque sit.
VII. Cum nonnulli dicta probrosa iactassent in Imperatorem, referentibus aulicis: An nescitis, inquit Fridericus, Principes quasi signum ad sagittam expositos esse? Turres quidem fulmina praealtas feriunt, humilia tecta praetereunt: at nobiscum bene agitur, si verbis tantum impetimur: Innuens, eum, qui convitia, velut dicta, quibus nihil levius, formidat, vix toleraturum popularium impetum. Aemeas Sylvius lib. 1. Comment. de reb. gest. Alphonsi.
VIII. FRIDERICUS, victis in Hungaria Guintziensibus, suos Germanos milites ita allocutus est: Magnum actum est opus. Nunc autem maius restat, ut scilicet vincamus nosmet ipsos, atque avaritiae et ulciscendi cupiditati finem imponmus. Aeneas Suylvius lib. 2. Comment. de reb. gest. Alphonsi.
IX. Fridericus iis Principibus, qui immites et crudeles erga suos fuissent, mortem nimis extimescendam esse dicebat. Nam quales se, dum vixerunt, aliis praestitere, tales, cum moriuntur, inse iudices inventuros esse. Ostendere autem voluit, iis mortem esse amaram, qui mala anteactae vitae conscientia premuntur. Ibid.
X. In Austria cum obiisset unus ex primoribus, annos natus tres et nonaginta, qui vitam inter voluptates illecebrasque nulla unquam valetudine offensam duxisset, ignotaque ipsi omnis calamitas, omnis maestitia fuisset, idque Friderico Imperat. narraretur: Et hinc, inquit ille, immortales animas censere licet. Namque, si DEUS est, qui hunc mundum gubernat, (ut Philosophi et Theologi docent) eumque iustum esse nemo negat: profecto alia loca sunt, ad quae post mortem animae migrant, ibique pro factis aut mercedem aut poenam accipiunt. Nam hic nec bonis sua praemia, neque malis sua supplicia reddi videmus. Aeneas Sylvius.
XI. Iacobus de Sirk, Episcopus Trevirensis, Princeps Elector, vir industrius, ac magni consilii, sed multum cupidus, et ad extollendam Ecclesiae suae potentiam nimis attentus, Fridericum Imperat. apud novam civitatem cum adiisset, et alia atque alia petens impetrasset, sed plura tamen petendo instaret: Si non facis, inquit Imperator, petendi finem, ego certe indulgendi finem facile inveniam. Quo dicto perquam lepido improbum petitorem compescuit. Idem.
Nulla a Friderico Imper. bella notatu digna gesta esse accepimus. Nam etsi praeclara quadam generosi ingenii indole, prudentiaque matura ac circumspecta, sese numquam destitueret; abhorrebat tamen a bellis, cum natura, tum ob iniquitatem fortunae, quam adversam experiebatur: et eam ob causam animo erat fractiore, opportunaque et astuta calliditate fulciebat, ac quasi supplebat, debilitatem potentiae, atque alienis armis, sumptibus et periculis potius, quam suis, vel res magnas gerebat, vel constitutus in discrimine, defendebatur aut eripiebatur: et quos compescere sua auctoritate nequibat sibi adversantes, eos, incitatis aliis, involvebat ac distrahebat bellis domesticis. Unde Fabio cunctatori recte confertur. Et Mycillus tali disticho eum prosequitur:
Otia quam bellum per totum maluit aevum.
Conveniens factis hinc quoque nomen habet.
I. Fridericus Imper. perfecit, ut FELIX, abdicato Pontificatu, cederet NICOLAO V, successori Eugenii IV. Hic Pontifex Nicolaus, quod Pontificatum non appetivit, sed delatum invitus suscepit, et a liberalitate et bonarum literarum instauratione perpetuam laudem meruit. Tot enim a doctissimis viris ei inscripta esse volumina, quot neque suorum antecessorum, neque Imperatorum cuiuspiam nomini dicata comperimus. Bibliothecam Vaticanam Romae auxit, veteribus ac novis codicibus ornatissimam, in qua circiter tria milia librorum volumina condidit. Aen. Sylv. Platina, et Volaterranus.
II. A. C. 1450 Nicolaus U Papa Iubilaeum celebravit Romae, ubi in ponte Tyberino, (vel S. Angeli) cum templum ingrederentur, et ex eoegrederentur, (Platina teste) 200 homines vel calcatione et pressura perierunt, vel in flumen detrusi et praecipirati sunt, qui indulgentiarum cuasa e templo ad castrum S. Angeli accurrerant. Alii dicunt, 500 homines periisse, et simul obtritos equos tres et mulam.
III. Defuncto Calixto III Papa (qui Nicolao U successerat) AENEAS SYLVIUS in locum eius electus est A. C. 1458, et dictus PIUS II. Hic quibus gradibus ad honores adscenderit, ipse recenset Epistola 201. Fuit initio Scriba in
Concilio Basileensi: postea Friderici III Imper. Secretarius: inde Episcopus: post Cardinalis, et tandem Pontifex. Hic Aen. Sylvius, cum quaedam suppressisset ac damnasset Pontifex, quae privatus scripserat, hoc scommate a quodam notatus est: Quod Aeneas probavit, Pius damnavis. Auctor dicitur esse distichi, quod in multorum ore est:
Non audet Stygius Pluto tentare, quod audet
Effrenis monachus, plenaque fraudis anus.
Sedit annos 5, enses 11, dies 27. Successit ei PAULUS II Papa. Platina.
IV. A. C. 1471 Paulus II Papa obiit: cuius morte etiam lustoriae PLATINAE terminantur. Successit SIXTUS quartus, qui Iubilaeum a 50 anno ad 25 reduxit, ac celebravit A. C. 1475, ut antecessor Paulus II, hostis literarum et virtutis infensissimus, (qui humanitatis studia ita oderat, ut eius studiosos uno nomine appellaret haereticos) decreverat. Praeterea Sixtus Pap festum visitationis Mariae quotannis adversus Christiani nominis hostes ordinavit. Platina.
V. A. C. 1456, GRYPHISWALDIANA Academia condita ab Vratislao Pomeraniae Duce, introducta sequenti anno die 18 Octobr. Chytraeus.
VI. A. C. 1460, BASILEENSIS Academia a Pio II Pontifice, et FRIBURGENSIS etiam in Brisgoia ab Alberto Archiduce Austriae institutae.
VII. A. C. 1477, Academia TUBINGENSIS constituta ab EBFRHARDO Duce Wirtebergensi: cuius primus Rector fuit IOHANNES NAUCLERUS. Annal. Suev.
FRidericus Imper. cum gravi morbo Linzii laborare coepisset, quem nimio melonum esu auctum esse nonnulli prodidere; alterum ei crus sphacelo affectum, per eosdem dies ex Medicorum consilio resectum erat. Id cum inspexisset, quaesivisse ferunt, quid inter Caesarem et quemvis rusticum interesset? Mox vero subiecisse, Rusticum sanum aegroto Caesare longe esse feliciorem. Non multo post, rebus ex ultima voluntate constitutis, obiit A. C. 1493, die Lunae post festum assumptionis Mariae, 19 Augusti, quo etiam Caesar Augustus ante annos 1478 obierat) anno aetatis octavo et septuagesimo, post susceptam Imperii curam tertio et quinquagesimo, mense 4, quo Caesarum post Augustum nemo diutius imperavit. Fuit enim duobus annis maior. Augusto, et ab eodem tribus in imperio annis superatus. Sepultus est Viennae in aede D. Stephani. Cuspin. Lax. Cosmograph. Munsteri. Pantaleon. etc.
I. FLAVIUS BLONDUS, patria Foroliviensis, historicus celebris, et multorum Pontificum Romanorum Secretarius, tempore Friderici Imperat. floruit. Scripsit historiam Romanam, in qua multa Ecclesiastica continentur ab anno Dom. 407 usque ad annum 1400. Mortus est Romae A. C. 1463, 4 Iun. anno 75.
II. LEONHARDUS ARETINUS, qui multa in Aristotele, Plutarcho, et in reliquis auctoribus Graecis Latine vertit, mortuus est Florentiae A. C. 1443, die 9. Martii, aetatis 74. Trithemius.
III. MATTHAEUS PALMERIUS, qui continuavit Eusebii Chronicon ab anno 449 usque ad annum 1449. Tradit Trithemius, illum, cum de Angelis perverse sentiret, apud Cornam civitatem esse exustum. Huius Matthaei Chronicon ab anno 1450, usque ad 1481, continuavit Matthias Palmerius, qui eodem saeculo vixit.
IV. IOHANNES Capnio, sive Reuchlinus, natus est A. C. 1455, die 28 Decembris. Hic primus fere literas Ebraicas et Graecas in Germaniam importavit.
V. BAPTISTA SPAGNOLUS Mantuanus, Ordinis Carmelitarum Prior generalis, Poeta fuit doctus, et multa carmina scripsit in laudes Sanctorum. Natus est A. C. 1444, 12 Aprilis, quod monstrat sequens distichon:
NasCItUr In terras MonaChUs BaptIsta, sVosqVe
VatIClna VersUs e genIterICe bIbIt.
Schader. in monum. Italiae.
VI. IOHANNES GEILER Keiserspergius, Theologus et Doctor Ecclesiae Argentinensis, cuius eruditionem ac pietatem testantur scripta illius, sub Friderico floruit.
VII. NICOLAUS de Cusa, natione Germanus, suo saeculo ob literarum cognitionem propemodum pro miraculo mundi est habitus. Multa eius scripta exstant. Primum fuit Decanus sancti Florini, deinde Episcopus Brixiensis, denique Cardinalis a Nicolao U Papa creatus. Obiit A. C. 1464, aeratis 63.
VIII. A. C. 1453 HERMOLAUS BARBARUS Venetus natus est. Hic ab anno aetatis 18 scribere coepit: cuius hodie exstant varia nobilis ingenii doctrinaeque ipsius monumenta. Themistium latino sermone donavit, eiusque opera et auxilio Latio pulsus est barbarismus. In Patricarcham Aquileiensem evectus est. Obiit anno aetatis 41.
De laudibus Hermolai vide Erasmum Chil. 1. cap. 4. adag. 39.
IX. Anno Christi 1453 IACOBUS ALVAROTTUS Iurisconsultus, ex celebri ALVAROTTORUM apud Patavinos familia oriundus, cuius exstant utilissimi Commentarii ad ius feudale, obiit an. aetatis 68.
X. ANGELUS POLITIANUS Philosophus, Poeta, et Orator, qui Herodianum Latine interpretatus est, et cuius Epistolae exstant, circa annum Christi 1480 floruit. Item Conradus Celtes, primus Germaniae Poeta Laureatus. Et Marsilius Ficinus, qui Platonem vertit.
XI. A. C. 1465 DESIDERIUS Erasmus natus est Roterodami in Hollandia, in exigua domuncula ad Coemeterium. Rudimenta Linguae Latinae et Graecae didicit Daventriae in Schola Alexandri Hegii: qui cum aliquando Rudolpho Agricolae Scholasticorum scripta monstrasset, praetulit Rudolphus Erasinicum scriptum ceteris, propter inventionis acumen, orationis puritatem, et figuras apte ceu flosculos interspersos, eoque adeo delectatus est, ut accersito ad se Erasino dixerit: Tu eris olim magnus: vel, ut alius quidam reddidit: Tu, nisi me fallant omnia, magnus eris.
XII. Eodem anno IOHANNES AVENTINUS cognom. Turmairius, historicus diligentissimus, et rerum antiquarum sagacissimus indagator, Abusinae Bavariae oppido natus est. Obiit Ratisbonae anno aetaris 68.
XIII. A. C. 1471 DIONYSIUS RIKEL Carthusianus, natione Belga, cuius exstant scholia in textum Bibliorum, obiit. Tot ac tanta scripsit, ut numero opusculorum apud Latinos parem habuerit neminem. Trithem.
XIV. Circa hoc tempus POMPONIUS LAETUS in Italia floruit, qui adeo studuit latinitati, ut Graeca attingere non auderet. Tantus fuit admirator Romanae vetustatis, ut Christiano Petri nomine reiecto, se dixerit Pomponium: diem natalem Romanae urbis sacrum habuit, et Romulum coluit, seque Dictatorem nominavit. Ludovicus Vives.
XV. A. C. 1479 THEODORUS GAZA Thessalonicensis, Graece Latineque doctissimus, qui lib. Aristotelis de animalib. magna cum laude vertit, obiit Romae. Detulit hic Theodorus Sixto IV Pontifici nobilissimas lucubrationes in membranis accurate perscriptas. Is vero pecuniam vix librarii praemio dignam reddidit. Indignatus itaque Gaza; Aufugere hinc lubet, inquit, postquam optimae segetes in olfactu pinguibus asinis sordescunt.
Eodem anno IOHANNES WESSELIUS Groningensis, Contionator Wormatiensis, damnatus haereseos Moguntiae, quod de indulgentiis, ieiunio, aliisque articulis, quaedam a communi Pontificiorum opinione aliena docuisset. Urspergensis.
XVI. Anno C. 1480 floruit RUDOLPHUS AGRICOLA Groningensis, natione Frisius, Iohannis Dalbrugii Episcopi Wormatiensis Praeceptor, quo anno absolvit Rhetoricam et Dialecticam libros lectu dignissimos. IOVIUS hunc Rudolphum ita celebrat: Hausisti Rudolphe Ebraicas Graecasque literas adeo stupenda celeritate, ut nequaquam Groningae in Frisia, sed Ierosolymis ac Athenis natus et educatus credaris: Latina vero tanta felicitate didicisti ac docuisti, ut exacta puritas ac nobilis illa eloquentiae Romanae ubertas in Oceani litore quaerenda videatur. Vivent profecto in admirantium manibus tua illa in Dialecticis et Rhetoricis praecepta, et divini ingenii carmina, etc.
Obiit A. C. 1485 sepultus Heidelbergae apud Franciscanos, cui Hermolaus Barbarus hoc scripsit Epitaphium:
Invida clauserunt hoc marmore fata Rudolphum
Agricolam, Frisii spemque decusque soli.
Scilicet hoc uno meruit Germania, quicquid
Landis habet Latium, Graecia quicquid habet.
XVII. A. C. 1481 FRANCISCUS PHILELPHUS eques auratus et Poeta Laureatus Italus, qui multa ex graeco in latinam linguam vertit, mortuus est Bononiae nonagenarius, sed adeo pauper, ut ad funus efferendum, et cubiculi, et culinae instrumenta venierint. Trithemius.
Eodem anno Bartholomaeus PLATINA, patria Cremonensis, peste Romae exstinctus est. Scripsit librum de vitis Pontificum. Item librum de naturis, et libros decem de honesta voluptate, et valetudine, et epistolas ad diversos.
XVIII. A. C. 1484 IULIUS CAESAR SCALIGER, Benedicti Scaligeri viri et bellatoris fortissimi, ex antiquissima et nobilissima Scaligerorum, Principum quondam Veronensium familia oriundi, filius, IOSEPHI pater, in castro Ripa, ad lacus caput Benaci, loco ditionis Scaligerorum, natus est. Fuit hic Criticus Grammaticus acerrimus, Poeta excellens, Philosophus eruditissimus, et alter in Medicina Aesculapius, cuius nomen scripta ab eodem edita ad omnem posteritatem immortale reddiderunt. Obiit anno aetatis 74.
XIX. Eodem anno IOACHIMUS Vadianus, Medicus, Poeta, et Geographus celebris, quiscriptis
suis doctissimis utilem Rei publicae literariae operam navavit, natus est. Vixit annis 66.
XX. A. C. 1486 IOHANNES TRAPEZONTIUS, vir doctissimus, cuius scripta exstant, Romae nonagenarius, qui in senecta literarum omnium oblitus dicitur, diem suum obiit.
XXI. Anno Christi 1489 SEBASTIANUS Munsterus in oppido Ingelheim natus est: cuius exstat versio Bibliorum, Grammatica Ebraea, Cosmographia, variaque monumenta. Obiit Basileae (ubi Professor fuit Ebraicae linguae) anno aetatis 63.
I. Sub Friderico Imper. ARS TYPOGRAPHICA, novum per typos scribendi genus, inventa et excogitata est a Iohanne Guttenbergio Argentinensi, genere ingenioque nobili. De quo sic Wimpfelingus cap. 65. Circa annum Christi 1440 magnum quoddam ac pene divinum beneficium collatum est universo terrarum orbi, a IOHANNE GUTTENBERG Argent. novo scribendi genere reperto. Is enim primus artem impressoriam vel excusoriam in urbe Argent. invenit. Inde Moguntiam veniens eandem feliciter (sed magnis sumptibus) complevit. Postea auxit eam IOHANNES MENTS Argentinae, item SIXTUS RUSINGER Argentinensis, qui eandem traduxit Neapolim in Italiam. Eodem fere tempore Udalricus Hahn Germanus eandem Romae exercuit, quem multi putaverunt ex Gallia oriundum esse, cum se in cognomine scriberet Gallum.
De usu artis typographicae Poeta Italicus tale Epigramma concinnavit:
O felix nostris memoranda impressio saeclis,
Inventore nitet utraque lingua tuo.
Desierat quasi iam totum quod fundis in orbe,
Nunc parvo doctus quilibet esse potest.
Omnes te summis igitur nunc laudibus ornent,
Te duce quando ars haec mira reperta fuit.
Item Poeta eius saeculi Teutonicus:
Nuper ab ingenio Rhenanae gentis et arte Librorum emersit copia larga nimis.
Et qui e divitibus vix Regi obvenerat olim,
Nunc liber in tenui cernitur esse casa.
Quae doctos latuit Graecos, italosque peritos,
Ars nova, Germano venit ab ingenio.
Et alius:
Cum calcographia bombardam, atate senecta,
Orbis habet, quarum haec quam mala, tam illa bona est.
Et Aprutinus Episcopus:
Imprimit ille die, quantum non scribitur anno.
II. A. C. 1444 accidit CLADES VARNENSIS, omnium celeberrima et Christianis luctuosissima, cuius causa absque ulla dubitatione fuit icti foederis violatio, quae impulsu Iuliani Cardinalis facta est. IOHANNES enim HUNNIADES (cuius supra in historia Alberti II. Imperat. mentionem fecimus) secundis aliquot proeliis Turcas superaverat, et Amurathem II. Turcarum Regem VII ita terruerat, ut pacem ultro posceret, et Christianis decennii inducias offerret: quas cum Hungari non recusarent, praestitum est ab utraque parte iuramentum; Christianis quidem libro Euangeliorum, Turcis vero codici Alcorani digitos inter iurandum imponentibus. Factum A. C. 1443. die 13 Iunii. Sed pacis leges, cum vix Amurathes ex Europa in Asiam traiecisset, violavit Uladislaus Rex Hungariae, iuvenis alacer et ferox, incertaeque belli gloriae, quam securae pacis, avidior. Rupit autem fodera Iuliani Cardinalis insanis et exitialibus consiliis, cui prosequenda victoria videbatur: praesertim cum Eugenius IV Papa Iuliano scripssiet, nullum valere foedus, quod se inconsulto cum hostibus Ecclesiae percussum esset. Uladislaus itaque per Iulianum a iuramento absolutus, coactis ex Hungaria copiis, atque auxiliis undique accersitis, Turcarum agros invadere statuit. Sic Duce Iohanne Hunniade (qui tum summo cum imperio toti exercitui erat praefectus, quem nonnulli XL milibus constitisse scribunt) in Turcas itum est. Iulianus Cardinalis milites Cruce signatos non paucos secum duxit, qui vix ulli alii usui erant, quam turbandis ordinibus, et, si res bene successisset, dividundis spoliis. Iter per Walachiam susceptum, deinde traiecto Danubio in Mysiam ventum. Amurathes praeter opinionem lacessitus, in Asia minoriexercitum ad centum armatorum milia propere coegit, quamquam sunt, qui LX milia tantum fuisse scribant. Unum Amurathi erat impedimento, quod Bosphorus seu Hellespontus erat traiciendus: ad quem usum Turcicae nequaquam sufficiebant naves. Sed aderant Genuensium aliquam multae triremes, qui accepto in singula capita aurei nummi nualo totum exercitum transportarunt, classe Italica, seu flagitiosatimiditate, seu scelerata perfidia, otiose spectante; scilicet ut quadam quasi eventuum conspiratione in hoc etiam tam acerbo ac funesto casu palam fieret, quae sit et fuerit satellitii pontificii in periculis Christianae Rei publicae, et quidem Pontificum arte commotis atque accersitis, constantia, magnanimitas et fortitudo, et quae Ligurum fides.
Amurathes, cum Asiaticas copias inter Europaeas non procul ab Isthmo Chersonesi Thracici
distribuisset, promotis inde castris versus Adrianopolin, incredibili celeritate contra Uladislaum, qui ad Varnam Bulgariae oppidum (quae antiquitus Dionysiopolis vocat est) subsistebat, morbo detentus, castra posuit. Tam subitus tamque inopinatus Christianis fuit hic Turcarum adventus, ut prius eos conspexerint, quam traiecisse Bosphorum audiissent. Quamvis autem ad tantam multitudinem, quam fama quoque, ut sit, supra verum augebat, pene obstupescerent; nequaquam tamen vel latum unguem cedendum, sed cum hoste omnibus viribus confligendum censuerunt: ipse Rex inprimis, qui prae ceteris increibilem alacritatem prae se ferebat. Deventum est ad pugnam, ad quam eductae sunt acies utrinque in profesto Marini, die videlicet decimo Novembris. Christianam struxit Hunniades maturo deliberatoque consilio, ut latus unum ad paludem quandam, alterum ad currus valli instar aut muri concatenatos, tergum exercitus ad montes converteret. Certatum est totos dies noctesque tres, diu fortuna ancipiti, sed tanto animorum ardore utrinque, tantoque impetu, ut caesorum sanguine campi stagnarint. Primum in Hungarorum exercitum impetum fecerunt XV Turcarum equitum milia: qui ita excepti fuerunt, ut iis partim caesis, partim in fugam actis, Amurathes magno metu percelleretur, fugissetque protinus prodito exercitu, nisi circumstantes Bassae, comprehenso eius equi freno, ignaviam illius increpassent, mortemque, si suos desereret, comminati fuissent. Retractus ergo in statione mansit, et cruce Christi in Christianorum acie conspecta, Vindica, inquit, Christe, si DEUS es, hanc tuorum Christianorum perfidiam. MOX restituta, quantum fieri poterat, acie, multo maiorem equitum numerum in Hungarorum exercitum immittit; quos illi non minus acriter exceperunt. Sed cum in singulas fere horas novus hostis succederet, et sauciorum Turcarum loca recentes et viribus integri milites occuparent, Hungari non tam virtute, quam numero superati, paulum retrocesserunt, ex quo tota acies inclinare coepit. Iam Rex ipse Uladislaus in confertissimo hostium agmine diu fortiter pugnans, ex equo letaliter sauciato prolapsus, multisque vulneribus confossus fuerat: cuius abscissum caput Turcae deinde per totam Graeciam et Asiam minorem, tamquam tropaeum, hastae infixum, circumtulerunt. Hunniades, cum ex pugna nullam salutem speraret, una cum aliquot milibus Hungarorum et Walachorum ex acie evasit, e quibus multi, partim paludibus aclacubus absorpti, partim fame, frigore, vigiliis enecti, in silvis miserabiliter interierunt. Iulianus Cardinalis, rumpendi foederis auctor, ex hostium manibus iam elapsus, Hungarorum perfidiam effugere non potuit: nam potum equo dantem apud stagnum duo latrunculi quidam agnoverunt, et spe pecuniae apud eum inveniendae equo deiectum necaverunt; ablatisque vestimentis nudum cadaver feris, volucribus ac canibus laniandum dimisere.
Hoc in proelio multi Episcopi aliique Ecclesiastici ordinis homines, quos in templis et in scholis, quam in acie, conspici satius fuerat, occubuerunt. De caesorum numero non idem scribunt Historici: in eo tamen plerique conveniunt, e Christianorum exercitu vix salva parte tertia, circiter quinque milia cecidisse, praeter eos qui paludibus submersi et in fuga perierunt. E Turcis ad XXX milia desiderata scribuntur: eoque Amurathem post victoriam vix ullum laetitiae signum prae se tulisse; causamque rogantibus, idem quod olim Pyrrhum aiunt, respondisse: Amici, victisumus, si iterum sic vincamus; aut, ut alii scribunt: Sibi non placere victoriam tanto sanguine partam. Annal. Turc. Chronicon Philippi. Bucholtz. Vide Aeneam Sylvium in Europae descriptione cap. 5. Et eiusdem Epistolas 52, 81, 87.
Uladislao tale EPITAPHIUM positum:
Romulidae Cannas, ego Varnam clade notavi,
Discite mortales, non temerart fidem.
Me nisi Pontifices iussissent rumpere foedus,
Non ferret Scythicum Pannonis ora iugum.
Nam hoc modo Uladislaus rebus Christianis detrimentum summum, hostibus ad acquirendum et stabiliendum Orientis Imperium opportunitatem summam attulit; siquidem tota Christiana Res publica Turcis postmodum quasi praeda fuit. Adeo consensu experientiae perpetuae certum est, nulla fuisse unquam felicia et salutaria vel foedera cum Pontificibus facta, vel bella de horum consilio suscepta et administrata: praesertim ubi causae fuerunt aliqua religionis specie vestitae, aut cum fuit spectata et quaesita dignitatis aut potentiae Pontificiae amplificatio.
III. Anno Christi 1453 Constantinopolis, Orientalis Imperii caput et sedes, omniumque in generehumano regina, post paucorum dierum obsidionem expugnata et capta est a Mahumere, cognomento Magno, Turcarum Rege VIII, Amurathis (de quo in praecedenti historia dictum) filio: quo uno toti Christianae Rei publicae nihil accidere poterat calamitosius, nihil tristius. Ex hoc enim fonte omnia profluxerunt mala, sub quibus etiamnum gemit Christianorum imperium. Licet enim domesticis et externis bellis interdum quassata est Constantinopolis, et principes habuit
dissimiles: mansit tamen et arx Imperii Orientis, et praecipua doctrinarum sedes, et hospitium Ecclesiae, sed alias magis, alias minus purae. Nunc deletis Ecclesiis, bibliothecis et studiis doctrinarum, sublatis ordinum gradibus, Senatus et Magistratibus, et exstinctis vel oppressis nobilibus familiis, arx est blasphemiae Mahometicae, et stabulum Turcorum; quos non tyrannos, sed immanes bestias potius possis appellare, qui doctrinas, honestam disciplinam, leges, coniugiorum foedus, castitatis decus furenter contemnunt, et nulla civilia ornamenta magnifaciunt. Tantum ardent infinita cupiditate dominandi, et infringendi Christianorum potestatem.
Mahumedem ad Constantinopolitanam urbem tradunt sese accinxisse anno regni sui tertio, die 5 Aprilis, et intra moenia praeter urbanam multitudinem vix 10 milia militum fuisse. Contra Turca adduxerat ingentem exercitum (ut in quo quater centies milia armatorum fuisse dicuntur) collectum ex Graecia, Illyrico, Walachia, Mysia, Cilicia, Servia, Galatia, Bithynia, Lydia: et insuper ducenta ac quinquaginta navigia. His copiis urbem terra matique cinxit, oppugnavit, et omni crude litate vexavit. Duravit obsidio 54 diebus. Triduo antequam eam expugnaret, indixit Mahumedes triduanum ieiunium, et promisit primo adscendenti murum, provinciam amplam, quam vellet in Europa; exercitui toti direptionem urbis per triduum. Servatum igitur tota die ad noctem usque ieiunium: postea vero caelo sereno convivia passim sunt habita, ad quae alii alios invitarunt, et ad hilariratem invitati sunt, tum amplexibus etiam et osculis, quasi numquam se deinceps visuri, exceperunt. Postquam vero illuxit dies, dato signo, oppugnari urbs undique coepta est. Mahumed spectator stetit in vicino colle, et hortatus est suos, ut fortiter muros conscenderent, et vociferatus horribili ululatu, sicubi repelli eos aut interfici vidit; minitatus etiam cedentibus, quos a cohortibus triariis iugulandos curavit. Contra rebus suis non defuit Christianus Imperator Conslantinus, qui etiam tam cives quam milites acriter horatus est ad pugnandum pro Christiana doctrina, et sua propria vita conservanda. Exercitus autem urbis erat constitutus inter ambos muros (nam duplici muro cincta fuit) ne ullus in urbem fugere posset. Sic igitur Turcae post primam aggressionem mane factam fortiter repulsi sunt. Die autem sequenti, cum proelium redintegratum est, et magis magisque crevit, tandem Christiani non amplius tam fortiter restiterunt, ita ut etiam Turcae transierint fossam, et usque ad murum externum pervenerint. Fuit autem quidam Dux Christianorum, nomine Iohannes Iustinianus Genuensis, qui fortiter impetus irrumpentium hostium susorinuit atque elisit, ita, ut omnes milites illius exemplo ad animositatem instigati sint. In hoc proelii fervore, etsi spes victoriae animum et robur dfensoribus addidit, praesertim ubi caesorum multitudine exercitus Turcicos animadverterent nonnihil turbari: tamen rursus conversa est proelii fortuna, Iustiniano Genuensi vulnerato: qui, etsi obtestaretur cum Imperator Constantinus, ne ex sua turri (in qua tamquam specula urbis erat collocatus) fugeret, cum vulnus non esset letale, tamen deseruis stationem, fractus animo potius, quam vulnere, Cum autem ille ex proelio se subduxisset, fervor pugnandi apud Christianos etiam imminutus est. Hinc Turcae praestiterunt se fortiores: donec tandem Christiani repulsi sunt, et illi externum murum occuparunt, qui ante in eo loco ab illis dirutus fuerat. Cum autem porta interna aperta est, statim inter milites confusio facta: et exteriores putarunt, ceteros in urbem aufugere, quare et illi fugae se dederunt, et in summa confusione ad portam accelerarunt. Quo animadverso, Turcae Christianos acrius persecuti sunt. Tantus autem terror Christianos invasit, ut summa cum festinatione ad portam se receperint, intrare cupientes. Sed cum alter alteri praevenire vellet, in ipsis portae angustiis octingenti, et inter hos etiam Constantinus Imperator, vel conculcati vel trucidati sunt. Caput eius abscissum et ad Mahumedem allatum est: qui illud lancea suffixum perurbem circumferri voluit, in contumeliam Christianorum. Turcae victores tantam in urbe crudelitatem exercuerunt, ut nulla id queat oratione explicari: non dignitas, non sexus quemquam protegebat: nihil illicitum toto triduo in urbe fuit. Senes, matronae, virgines, puberes et impuberes, crudelissime trucidabantur. Rapiebantur matronae nobiles et virgines ad stupra: quaerebatur praeda in omnium aedibus ac templis, quam Mahumedes, si urbs caperetur, concesserat. Finito triduo, Mahumedes ipse ingressus urbem, proceres, quotquot reliqui erant, adductos ad se dissecari iussit; Imaginem quoque Christi crucifixi erigi in urbe, et superinscribi: Is Christianorum DEUS est. Praecepit autem eam stercoribus proiectis, ignominiae causa, conspurcari. Caesaris coniux et filiae una cum aliis honestioribus matronis in convivium pertractae sunt, atque ibi primum constupratae, postea frustulatim concisae. In hac expugnatione caesa referuntur quadraginta milia hominum. Hic exitus est, hic finis luctuosissimus Constantinopolitani Christianorum Imperii! Chronic. Philip. Dresserus millenar. VI. Mechov. Leonclavius. Sabellicus Ennead. 10. lib. 6.
Non immerito autem hic admirandum est, quod nomina IMperatorum, quibus Christianorum in Oriente Imperium coepit et desiit, Patriarcharum item et matrum, congruant. Nam CONSTANTINUS HELENAE filius Constantinopolin condidit et ampliavit: CONSTANTINUS HELENAE filius eam perdidit, eique vastationem et desolationem intulit. Sic primus Patriarcha, sub quo haec urbs exstructa est, auctoritateque crevit, dictus fuit GREGORIUS: postremus, sub quo rursus destructa, et a summo gradu ad infimum decidit, nomine GREGORII quoque insignitus fuit. Accidit itaque urbi idem, quo Macedonibus oraculi versu significatum fuit, nomen videlicet Philippi ipsis fore agaqo\n kai\ ph=ma. Sic primi Constantini (Magni) nomen Graecis fuit honestum et utile, sub quo nimirum Urbs Constantinopolis honore, bonis et magnificentia crevit: postremi autem Constantini (Palaeologi) nomen ipsis fuit inhonestum, molestum et perniciosum, utpote sub quo devastata eadem Urbs, inque Turcorum potestatem redacta; sicque resectum est Aquilae Romanorum bicipiti alterum caput, quod Orientem conspiciebat: atque ab hoc tempore REGES Turcici IMPERATORIS titulo uti coeperunt.
Fuit autem Constantinopoli sedes Orientalis Imperii a Constantino Magno usque ad Constantinum Palaedologum ultimum Imperatorem an. 1122.
IV. Anno C. 1456 Turca ad Belgradum (quod Albam Graecam vocant) a paucis Christianis Duce Iohanne Hunniade castris exutus est, insigni uctoria: Ita nimirum res mortalium temperatae sunt a DEO, ut post flagella consolationem immittat. De hoc bello supra in historia Alberti II Imper. diximus.
MAXIMILIANUS natus est Neapoli Austriae, patre FRIDERICO III Imperat., matre LEONORA, A. C. 1459, die Cenae Domini 22 Martii, baptizatus die Paschatis 25 Martii.
MAximilianus insignibus corporis et animi doribus praeditus fuit. Nam Cuspinianus illum hisce verbis describit: Hit (inquit) Imperator statura fuit quadrata, in qua Caesarea Maiestas resplenduit. Nemo non hunc Imperatorem, etiam externus, inter triginta maximos Principes, antea non visum, cognovisset, tanta erat oris probitas. Eadem observavit, et in suam historiam inseruit Gerardus de Roo. Erat (inquit) in eo eximia quaedam magnitudo, quam in rebus prosperis moderatio, in adversis constantia et fortunae contemptus sequebatur. In congressu comis erat et affabilis: sermonem, inter familiares, doctis salibus condiebat ipse, neque aliorum in dicendo libertatem aegre ferebat. Honestatis, gravitatis, non simulatae sanctimoniae, temperantiae, sobrietatis et castitatis ubique exempla praebebat: quas virtutes in eo commendatiores faciebat, insigne oris decus, formaeque ac starurae modus tantae Maiestati conveniens.
Parentes Maximiliam filium bonis literis instituendum curatunt, ut qui in spem multorum regnorum aleretur. Verum is ab infantia tanta difficultate verba pronuntiabat, non sine matris dolore, ut plerisque mutus fere iudicaretur. Sed quantopere difficultas illa loquendi in pueritia fuit plerisque molesta, ita in perfecta eius aetate facundia omnibus etiam exteris fuit admirabilis, qui praeter vernaculam linguam, Latine, Gallice et Italice eleganter loquebatur. Praeceptore usus est primum infelice, petro Engelberto, homine indocto, spinosique ingenii, ut magis adolescentes literas odisse, quam amare oceperint. Nihilominus tamen Maximilianus vivaci ingenio et tenaci memoria contendit, ut eruditione, ardenti pietatis studio, sollertia et alacritate cunctos suae aetatis in orbe Christiano Reges facile superaret. Addit Iulius Scaliger: Si eum dixero omnibus numeris praestitisse reliquis Principibus, minus forsan dixero, quam verum est. Tradunt historici, Maximilianum de suo indocto Praeceptore conqueri solitum fuisse; Si hohdie, inquiens, praeceptor meus viveret, quamquam multa praeceptoribus debeamus, efficerem, ut ipsum institutionis suae paeniteret.
Uxores habuit duas.
PRIMA dicta fuit MARIA, Caroli Burgundiae Ducis bellicosi filia. Cum hac Maximilianus anno aetatis suae 18, anno 1477, in fine mensis Iulii, nuptias celebravit. Maria A. C. 1482, venandi studio egressa, ex equo ferociente deiecta: et cum fracto foemore omnem tractationem loci affecti per verecundiam refugeret, post aliquot dies obiit, cum post tristem patris Caroli interitum Belgio annis quinque praefuisset.
Liberos ex ea suscepit quatuor. I. PHILIPPUM, qui, ducta in uxorem Iohanna Regis Ferdinandi filia, universam acquisivit Hispaniam. Decessit anno C. 1506, aetatis 28, mense 3, die 3, Granatae prope Burgos, relictis ex coniuge filiis duobus Carolo et Ferdinando, (qui postea ad Imperialem dignitatem evecti sunt) et filiabus quatuor. II. FRANCISCUM. III. GEORGIUM, qui in pubertatis annis vitam cum morte communtarunt. IV. Filiam MARGARETAM connubiis infelicem. Ea enim Carolo VIII Galliarum Regis desponsata, et in aula Francica educata fuit: sed Carolus hanc sponsam suam, ubi adolevisset, repudiavit, et propter ius successionis Annam Francisci citerioris Britanniae Ducis unicam filiam heredem, Maximiliano una cum ducatu desponsatam, legatis Maximiliani eam deducentibus eripuit, sibique matrimonio iunxit. Post Carolum Margareta Arragoniae Principi, et hoc ante nuptias mortuo, postea Philiberto Sabaudiae Duci non meliore fortuna nupsit.
ALTERA coniunx dicta fuit BLANCA MARIA, Galeacii Vicecomitis Mediolanensis filia, Iohannis Galeacii soror; ex qua soboles nulla ei est nata. Chron. Carion. Cuspin. H. Mutius. Chron. Hedion. Cosmograph. Munst.
I. ELECTIO. Maximilianum pater Fridericus cunctis Septemvirorum suffragiis consortem imperii fecit A. C. 1486, die 16 Februarii. Adfuerunt praesentes Electores omnes; sed duorum summa fuit auctoritas, Ernesti Saxonis et Alberti Brandeburgici, qui in ipsis Comitiis Francofurti vitam finiit, anno aetatis 72, relicto successore filio Iohanne Electore IV.
Obiter hic inseremus, quod de hoc ALBERTO, dicto ACHILLE Germanico, Aeneus Sylvius in Europa sua commemorat cap. 39. Albertus a pueritia (inquit) educatus in armis, pluribus interfuit proeliis, quam alii sui temporis Duces. Militavit in Polonia, Silesia, Prussia, Bohemia: nullusin Germania terrae angulus, quem non calcarit armatus: duxit exercitus innumerabiles, prostravit ferocissimos hostes, expugnavit munitissimas urbes. In congressibus pugnam prior iniit, victor a proelio excessit ultimus, in oppugnationibus urbium saepe murum primus adscendit. Singulari certamine numquam non stravit hostem. In militaribus ludis numquam equo deiectus, cum ipse omnes in se currentes equo deturbaverit. Quibus ex rebus non iniuria Teutonicus ACHILLES appellatus est: in quo non solum militares artes et Imperatoriae virtutes singulari quadam gratia reluxere. Sed nobilitas quoque generis, proceritas corporis et venustas, ac virium robur, ac facundia linguae, admitabilem cum accpentius divinum reddidere. Haec ille.
II. CORONATIO. Maximilianus eodem anno, quo Francofurti in Imperatorem Romanorum electus, secundum morem Aquisgrani coronatus est die 10 Aprilis. A Pontifice autem coronari noluit. Coram Ordinibus enim Imperii publice professus est, imperialem coronam a Pontifice Romano accipere minime sibi necessarium videri; cum Imperii maiestatem in ipsis Ordinibus inesse intelligeret: ut testatur Bodin, de Republ. l. 2. c. 6. n. 225.
Visum quidem fuit Hadriano Pontifici, coronationem Pontificiam Imper. esse necessariam, cum in epistola ad Fridericum I, cogn. Barbarossam, ita scribit: Romanum Imperium a Graecis translatum est ad Alemannos, ut Rex Teutonicorum non antequam a Vicario Apostolico coronaretur, Imperator vocaretur. Ante consecrationem enim vocatur Rex, post Imperatur: unde igitur habet Imperium, nisi a nobis? ex electione Principum suorum habet nomen Regis: ex consecratione nostra habet nomen Imperatoris, et Augusti, et Caesaris. Ergo per nos imperat. Recolite antiqua. Zacharias promovit Carolum, fecit ei grande nomen, ut esset Imperator, et Advocatus sedis Apostolicae, ut Romano Episcopo Apulia, per eum pacata, esset subiecta, quae nostra cum urbe Romana est, non Imperatoris. Romae nostra sedes est; Imperatoris est Aquis in Arduenna, quae est silva Galliae. Imperator quod habet, totum habet a nobis. Sicut transtulit imperium a Graecis ad Teutonicos: ita nos possumus ab Alemannis transferre ad Graecos. Ecce in potestate nostra est, ut demus illud, cui volumus. Propterea a DEO constituti super gentes et regna, ut destruamus et evellamus, et aedificemus et plantemus. Aventin. lib. 3. et 4. Annal. Et quidem merito hanc potestatem sibi tribuere videtur, cum a DEO super regna et Reges sit constitutus. C. omnes Principes. de maior. et obed. c. 1. extravag. commun. de consuet.
Qui oraclo vocis mundi moderatur habenas:
Et merito in terris dicitur esse DEUS.
Estque haec opinio communis, ait Felin. in cap. 13. n. 13. de Iudic. Innocent. in c. venerabilem. de elect. ABBAS in c. 1. n. 3. de probat. gl. in l. bene a Zenone. verb. insulas. C. de quadr. praescript. Baron. tom. 10. annal. Eccles. de an Christi 871. §. 4. et 888. §. 3. Bellarm. lib. 1. de translat. Imper. lit. 4. c. 6. Onuph. de Comit. Imp. p. 365. Alii, qui volunt,
Electo, ante Pontificam coronationem tantum Regis Romanorum, non Imperatoris titulum tribui; idque constitutum fuisse a Gregor. V, ait Naucler. gener. 34. p. 742. Platina in Gregor. V. Crantz. lib. 4. Saxon. c. 25. Verum utut sit, communis haec opinio nullo modo est amplectenda. Sicuti enim verum est ac legitimum coniugium, etiamsi sollennia nuptiarum nondum sint celebrata. arg. l. 30. de Reg. iur. ita Imper. quoque absque coronatione esse potest. Keck. disput. pract. 29. q. 16. Etenim coronatio olim ad ostentationem, non vero necessitatem fiebat. Zuinger. in Theatr. lib. 2. vol. 28. Quis Roman. Pontifex coronavit Impp. Constantinopol.? Quis ante Constantinum consecravit Impp. Ethnicos? Quis ante Carolum M. Impp. Christianos? Unde Henricus I, cognomento Auceps, invitatus a Pontifice ad coronam Imperii suscipiendam, respondit, Sufficere sibi, quod DEI gratia sit Rex Romanus, et quod Germaniam ab infidelium incursione defendat. ut testatur Archidiac. Undum. lib. 3. Belg. annal.
2. Rudolphus I, Habspurgensis numquam Italiam vidit, nedum Romae coronatus; causamque cur ad Pontificis Nicolai instantiam Romam ingredi recusaret, respondit: Me vestigia terrent, Omnia te adversum spectantia, nulla retrorsum.
3. Maximilianus (ut supra diximus) coronam a Pontifice accipere minime sibi necessarium videri, coram Ordinibus Imperii publice professus est.
4. Denique hoc ipso facto satis probarunt Ferdinandus I, Maximil. II, Rudolphus II, et Matthias, qui etsi Romae numquam fuerunt coronati, Imperatores tamen fuerunt: ut vanum hucusque eorum augurium non fuisse appareat, qui cum in coronatione Pontificia Caroli U Imperatoris Bononiae celebrata, pons ingens, super quem ingrediebantur, corrueret, rem in omen vertentes ex confracto ponte, nullum deinceps alium Imperatorem in Italia coronatum iri, vaticinari ausi fuerunt; ut refert Arum. in discurs. iuris publ. 3. ex Cornel. Agripp. de Coronat. Augustal. Caroli V.
In Maximiliano Imper. eximiae splenduerunt Virtutes; quarum exempla quaedam specialia adducemus.
I. SAPIENTIA. Laudantur non immerito Reges et Principes, quibus administratio regnorum commissa est, quando non ab aliorum nutu et consiliis plane pendent, omniaque in suos familiares reiciunt, ipsi plane desides, et ad imperium inutiles: sed ipsimet industrii sunt in rebus ad salutem et incolumitatem subditorum suorum spectantibus. Hoc sane observavit Maximilianus I Imper. Ideoque eum dicere solitum fuisse, scribit Iovius in vita Hadriani VI, Pontif. Romani: Turpe quidem esse magno Principi, nescire literas, sed longe turpissimum, his eum moribus atque virtutibus omnino caruisse, quae populis et gentibus imperantem, cum eximia pietatis atque excellentiae laude, contra superbiam atque libidinem, et reliquas immoderati animi cupiditates, invictum penitus et incorruptum praestarent.
2. Idem Imperator crebro in ore solitus est habere: Mensuram tene, et respice finem. Quod poeta ita reddidit:
Mensuram sapiens tene, et una respice finem:
Finis ut inrebus, sic modus esse solet.
Etenim in omnibus actionibus humanis tria sese offerunt, quae diligentissime ponderanda sunt; Finis, obiectum, et media. Quorum finis, ut ultimus est in exsecutione: ita primus est in intentione. Quandoquidem ad hunc omnia nostra consilia, omniaque studia et conatus omnes dirigere nos oportet, o()pws2 mh\ mwra\ pe/lhtai. h. e. neactiones nostrae temere et sine certo fine susceptae videantur: uti Pythagoras in aureis carminibus loquitur. Et quemadmodum labyrinthos non oportet ingredi sine filo: ita non est suscipiendum negotium, nisi prius perspecta ratione, qua te possis inde rursus explicare. Ersam, in Simil.
3. Maximilianus Imperator saepe dicere solitus fuit, longe facilius esse vincere et domare gentem, quam in officio retinere. Ubi enim iam acquisitum auctumque est Imperium, superest, ut conservetur, subditorum animos continendo, ut libenter, aut etiam inviti maneant; quorum istud vi perficitur; illud, si optime eos tractaveris, aut melius quam alii, aut saltem si melius, quam alii, tractare videberis. Quibus si accedat gravitas quaedam Magistratus, quae in subditis timorem quendam cum admiratione et reverentia efficiat, nihil erit quod subditorum animos aeque devinctos, ceu catena quadam continere possit. Nam nihil est quod hominum animos ita terreat atque fascinet, ut admiratio: sicut recte scribit Franciscus Patricius in dialogo 6. de historia.
II. IUSTITIA. Maximilianus Imp. iustitiae conservandae fuit studiosissimus. Memorabile enim est, quod de illo referunt historici, ipsum loca, destinata ad supplicia sontium, venerabundum
cum hac voce, SALVE SANCTA IUSTITIA! praeterire solitum. Eodem modo Balduinus IC. furcas seu patibula sacrosancta esse debere statuit; quoniam per illa fiat iustitia.
2. In vindicanda avaritia militum acerrimus fuit. In bello Veneto, cum capta Vincentia quidam iniussu eius in aliquot civium aedes praedandi causa impetum fecissent, statim illam totam cohortem oppressit, et plures ducentis securi percuti iussit: ut eo exemplo ostenderet, non omnia victoribus in victos licere Philip. in loc. Manl. p. 275.
III. HUMANITAS. Cum impudens quidam mendicus Maximilianum I IMper. fratris nomine de stipe compellaret, alludens ad locum illum Malachiae cap 2. vers. 10. Numquid non Pater unus omnium nostrum? Maximilianus hac eius protervia non offensus, stipem eidari iussit. Mendico vero ea non contentus, mendicando instante, dictitans, Tantillum dare, Imperatorium non esse: humaniter ei respondit Imperator: Si omnes fratres tui tantundem tibi darent, quantum ego tibi dedi, utique divitiis mesuperares.
Verum diligenter notandum est, hoc dicto (Malach. 2. v. 10.) nequaquam condemnari nobilitatem aut gradus dignitatum in muneribus publicis, Syr. 33. v. 21, 22. ut impudens iste mendicus censebat, qui maximilianum fratris nomine de stipe compellabat, quandoquidem uterque ab Adamo descenderet: sed illorum tantum superbiam notari, qui ob externum generis splendorem reliquos inferiores prae se contemnunt, (Rom. 14. v. 10.) et insolenter aspernantur, quemadmodum ipsius Propherae contextus monstrat.
III. MODESTIA et HUMILITAS. Maximilianus Imp. Oenipontum ingressus, cum videret haec in curia lapidi incisa carmina:
Da Adam hackt, und Eva spann,
Wo war alda ein Edelmann?
Tantum aberat, ut hoc se versu contemptum putaret, ut etiam agricolis se similem professus, omnem nobilitatem, qua nemini secundus erat, soli DEO acceptam ferret. Nam hunc in modum subiecit:
Ich bin ein Mann, wie ein ander Mann;
Allein daß mir Gott die Ehre gann.
Quod latine sic reddi potest:
Par ego sum reliquis, nisi quod mihi nomina magni
Caesaris, et sceptrum, contulit ipse DEUS.
V. MANSUETUDO. 1. Maximilianus Imper. quando oppugnaturus erat postridie civitatem in Belgio, invitavit pridie Capitaneos suos ad cenam: inter quos erat Comes quidam, qui, cum reliqui convivae se hilares praeberent, ipse solus tristis in mensa sedit. Interrogatus ergo a Maximiliano: Domine Comes, quare tu tristaris, cum cras tibi pugnandum sit? Respondit, se, si verum fateatur, tristem esse. maximilianus dicit ei: Indica mihi causam tuae tristitiae; si mea maiestas poterit tibi opitulari, faciet. Potest, inquit Comes. Tandem Imperator ab eo requirit, quam ob causam adeo tristis sit? Comes respondit: Quoniam mihi cras proeliandum est: et eventus belli sunt incerti: de animae meae salute quoque sollicitus sum. Praecipue autem doleo (inquit) quod debeam tria milia aureorum, quos exposui in multiplices usus rei militaris, et quibus Maiestati tuae rationem reddere non possum. Quare oro, ut Maiestas tua hanc ingentem pecuniae summam clementer mihi remittere velit. Imperator primum admiratus illam magnam pecuniae summam, tandem dixit, se libenter ei remittere debitum, modo crastino die se fortem et strenuum virum in proelio praeberet. Comes, ut esset certus de remisso debito, dixit: Domine Imperator, Maiestas tua mihi praebibat, ut sim certior de clementi illa remissione huius debiti. At Imperator, Age, nede mea erga te benevolentia dubites, et me ex animo tibi remittere scias, praebibo tibi bonum haustum: et sic eum absolvit. Deinde Comes fuit hilaris, et postero die se fortiter gessit. Philip. in Postil. per Pezel, edit. part. 3. pag. 473.
2. Usitatum est, ut Caesari, in potentiores sacri Romani imperii civitates ingredienti, munera quaedam a delectis ex Senatus earum urbium bene ominandi gratia, et honoris causa, offerantur. Haec autempsolent esse plerumque aurea pocula, vel vasa materia et arte exquisita, interdum repleta aureis, qui sub notis earundem civitatum, ius cudendi monetam habentium, conflati sunt. Accidit igitur, ut Noribergae eiusmodi xeniola vel honoraria Maximiliano I Imp. in praesentia nonnullorum familiarium suorum intimorum offerrentur, quae, sicut tradita essent, in cubiculo Caesareo coram Imperatore in tabula relinquebantur. Exhibebantur enim tunc forte quaedam spectacula publica in honorem Caesaris, ita, ut aulici illis inspiciendis dediti essent, eamque ob causam singuli locum commodum in fenestris occupaverant. Cum autem unus ex familiaribus Caesaris existimaret, et Caesarem et omnes accurate observare, quid foris publice ageretur, quasi alii honoris causa e suo loco praeoccupato cedens, mox sese subduxit, et velut remotis arbitris, ex poculo illo donato tot aureos surripuit, quot apprehendere in illa festinatione potuit, raptimque in loculos suos appensos coniecit, ratus neminem hoc suum furtum conspexisse. Verum Caesar, etsi putabatur
videndis ludicris rebus solummodo intentus, observabat nihilominus alia. Habebat enim annulum in digito cum gemma, cui nomen Phengites, quae demonstrabat id, quod a tergo accideret. Hancque dissimulanter cum inspiceret; eum non fugiebat, quid fieret. Peractis igitur actionibus illis theatricis, et aulicis iussa Caesarea praestolantibus, nec non ex munificentia eius de illis aureis oblatis singulis portiunculam exspectantibus, tandem vocatus a Caesare ille, qui prius magnam partem pecuniae, nemine inspiciente, ut sibi persuaserat, surripuerat, iussus est tantundem accipere, quantum apprehendere manu posset. Ille nesciens, quorsum ista munificentia tenderet, sed conscientia stimulante trepidus, perpaucos aureos ex poculo apprehendit. Mox iussit Caesar illum eos numerare. Exspectantibus autem reliquis, quare hoc fieret, et existimantibus, inter ipsos donum hoc paulatim divisum iri, tandem subridens Imperator; Deprome nunc, inquit, et reliquos aureos de loculis, quos antea furreptos ex hoc poculo furtim iis iniecisti, ut sciam, utrum nunc, vel antea cordatior in accipiendo fueris. Hac inopinata re confusus ille, et velut sorex suo proprio indicio deprehensus, nescio quas excusationes mixtis deprecationibus mussitans, coactus fuit in conspectu omnium subtractos aureos proferre, et eos numerare. Cum autem horum multo maior summa esset, quam illorum, quos antea abripuerat, Tollas utramque summam, ait Caesaar, habeasque loco viatici: verum cave, ne posthac in conspectum meum venias. ita cum ignominia dimissus est. Phil. Camer. Cent. 1. cap. 65. p. 294.
VI. AMOR LITERATORUM. Maximilianus I Imperator fuit ingens fautor literatorum, et consuetudo familiarior vitae domesticae consumpta illi est cum viris doctis, quibuscum de doctrina Ecclesiae, de omnibus Philosophiae partibus, sed de arte medica praecipue, et mathesi, deque historiis omnium temporum, suavissime collocutus, illos evexit, praemiaque digna eis largitus est. Porro deeo accepimus, quod non modo Viennensem Academiam, sed et Heidelbergensem, sua praesentia et auscultatione cohonestaverit. Cum itaque literas tantopere adamaret, factum est, ut tandem eius consilio hortatuque, ac spe praemiorum amplissimorum, linguae Ebraica, Graeca ac Latina, et elegantiores disciplinae, ac liberales artes, cum sublimioribus facultatibus, in Germania primum exortae fuerint, ac paulatim succreverint; donec tandem ea vi, et impetu, ut hodie videmus, passim eruperint. Nec solum Maximilianus Imperator cum viris doctis contulit, eorumque sententiam audiens, multarum rerum cognitionem paulatim acquisivit, verum etiam animum ad scribendum appulit: atque poeticum opus de diversis suis periculis edidit: In quo Invidiam et Curiositatem comicas personas fingebat, quas Ratione et Prudentia vicerit atque prostraverit. Deinde egregium opus finxit, quod Portam honoris appellavit, virtutibus et picturis venustatum. Primus etiam inter Germaniae Principes Heroum genealogias indagavit, missis per Italiam, Galliam et Hispaniam nuntiis, qui omnia coenobia, omnes Bibliothecas, omnia Principum archiva disquirerent ac perscrutarentur. Atque ob id annales provinciarum, qui situ delitescebant, atque squalore et tineis absumebantur, eius opera revixerunt, et in lucem redierunt, ita ut ante eum patriam vix quisquam verioribus ornamentis privatim aut publice illustrarit ac condecorarit. Hinc etiam factum, ut omnes Germaniae literati viri undique abditas historias eruerent, atque schedas semotas perlustrarent, eaque re cognoscerent, quae diu ante avos nostros latebant. Exemplo Imperatoris invitati et confirmati Principes reliqui, non minori desiderio et cura cognitionem historiarum expetiverunt. Et Electores duo, Fridericus Saxo, cognomento Sapiens, et Ioachimus Brandeburgicus, cum recte iudicarent, veriora, et maiora communis vitae ornamenta esse literarum et artium propagationem, leges, disciplinam, in suis ipsi quoque ditionibus scholas instituerunt. Fridericus Wittebergae ad Albim A. C. 1502, Ioachimus Francofurti ad Viadrum A. C. 1506, Academiam instituit. Peucer. lib. 5. fol. 308, 309. Cuspinianus. Pantaleon. Chron. Hedion. fol. 681.
VII. TEMPERANTIA. Maximilianus Imperator cum optime sciret, temperantia valetudinem conservari, inter prandia raro bibebat, in cena ut plurimum ter; atque ideo valetudo illi usque ad periodum vitae prosperrima semper fuit. cuspinianus.
VIII. MAGNANIMITAS. Maximilianus cum a Brugensibus captivus detineretur, et indignis modis tractaretur; in hac rerum adversitate, inquit Heuterus Delfius lib. 3. in vita Maximiliani et Philippi, et solitudine, et summo vitae periculo, numquam ab animi magnitudine discessit, nec quicquam se indignum fecit, nec locutus est. Horrebant eius vultum hostes infestissimi, reverebatur praesentem populus seditiosus, eaque de causa hostes arctissime conclusum, ad populi conspectum raro admittebant. Emergebat enim ex eius vultu ac oculis Maiestas magno Principe digna, rebellium conscientiam non ficte commovens ac concutiens; inerat gravitas debitam auctoritatem vel refractariis extorquens; universa adeo corporis lineamenta
Imperatoriam, Regalemque dignitatem referebant, habitus, incessus decens, motus temperatus, verba pondus habentia, affectus hominum quolibet trahebant. Pertinet huc Symbolum eius, quod constabat ex quinque vocalibus, A, E, I, O, V. Aquila Electa Iuste Omnia Vincit; quo denotabat magnam Imperialis Maiestatis potentiam et iustitiam. Legitimo enim Magistratu, id est, legitime electo, nihil est sanctius, magnificentius, nihil ad victoriam et felicitatem in bello et pace consequendum praestantius. Nam insigne Imperii Aquila, est regina, et ministra fulminis.
I. Maximilianus Imp. A. C. 1495 prima Comitia celebravit Wormatiae, ubi fidelitatem ipsi iurarunt Status Imperii. Deinde Imperator Eberhardum Comitem Wirtenbergensem insignibus et honoribus auctum, sollenni et publica festivitate omnium approbatione provexit in ordinem Ducum. Decretum etiam fuit omnium suffragiis, ut Electores in sua quisque ditione, publicis scholis, vel Academiis, sedem sigerent. Aventinus. et alii.
II. Eodem anno supremum CAMERAE IMPERIALIS iudicium SPIRENSE (vulgo das Camer-gericht zu Speyr) a Maximiliano I. Imper. institutum est Francofurti ad Moenum, die 31 Octobris, in qua mox die 3 Novembris eiusdem anni prima audientia (quam vocant) habita: et die 26 Februarii anni sequentis 1496 prima sententia Banni Imperialis pronuntiata est.
III. A. C. 1511 Comitia Imperii Treviris habita sunt, ubi inter cetera, quae actasunt, Imperium Romanum in decem provincias seu circulos distributum, in Austriacum, Bavaritum, Suevicum, Francicum, Rhenanum, Electoralem Palatinatus, Burgundicum, Westphalico-Belgicum usque ad Mosam, Saxonicum inferiorem, Saxonicum superiorem. D. Chytraeus l. 5. Chron. Guicciard. l. 11.
IV. A. C. 1518 Maximilianus Imperator postrema Comitia celebravit Augustae, quibus universi Electores interfuerunt; et in his de bello Turcico, quod Selimus minabatur Europae, et de Lutheri negotio ante omnia actum est. Commendavit et nepotem Carolum Principibus, ut se mortuo eius in electione rationem haberent. Sleidan. Chronicon Carion.
I. PRODIGALITAS. Cum in iuvene Principe nimia liberalitas magis quam avaritia sit vituperanda; plerique Maximilianum Imper. fere nullo alio, quam hoc nomine reprehendendum duxerunt. Cuius rei specimen vel in prima iuventute edidit. Miserat enim Fridericus Imperator ad filium Maximilianum initio novi anni legatos, per quos ipsi precatus erat felix et faustum auspicium novi anni: simulque misit patinam plenam pulcherrimorum pomorum, additis aureis Rhenensibus XX. Maximilianus modeste respondens legatis, summa cum reverentia donum illud accepit, gratias agens Domino patri, et vicissim felicem faustumque cursum anni ipsi optans. Deinde diligenter ministris ac sodalibus suis mandavit, dicens: Non attingatis vos mihi haec poma, quia mea sunt, et mihi volo reservari: sed aureos proiecit inter socios. Postea cum legati rediissent domum, interrogati a patre Imperatore; quomodo sese gessisset filius, (quia voluit ingenium filii conspicere) responderunt: Imsum poma custodienda ministris tradidisse, pecuniam vero inter commilitones abiecisse, ut ipsi eam inter se partirentur. Tunc Fridericus Imper. dixit; satis scio, Er wirdt ein Streuw-gütlein werden. Melander in Iocoser. l. 1. num. 238. Philippus in loc. Manl. pag. 221. Quod non vanum augurium fuit. Maximilianus enim ob penuriam rei pecuniariae res magnas prospere inchoatas deserere coactus fuit. Hedio in Chron. Germ.
II. CURIOSIATS. Porro Maximilianus I ob id in reprehensionem incurrit, quod in Genealogia sua indaganda nimis curiosus fuerit; qua de re iucundam et elegantem historiam recenset Calvinus in Isaiam pag. 188. hisce verbis: Accepi, inquit, ab hominibus fide dignis lepidam historiam de Maximiliano I Imperatore, cui, cum esset generis sui investigandi admodum curiosus, ineptus quidam nugator persuasit, se originem eius ex ipsa Arca Noae invenisse. Quae res tam vehementeripsum affecit, ut negotiis omnibus praetermissis, huic uni investigationi assidue intentus esset, nec ab ullo se interpellari sineret, ne a Legatis quidem, qui de rebus magnis cum ipso tractaturi venerant. Cum hanc vanitatem mirarentur omnes, et tacite reprehenderent, nemo autem mederi vel posset, vel auderet; tandem coquusillius, quem etiam pro morione habebat, et cuius dictis saepe oblectabatur, petita loquendi venia, ut Imperatoriae dignitatis studiosus, hoc studium investigandae originis, nec utile, nec honorificum ei fore dixit. Nunc enim tuam Maiestatem colo, inquit, et te ut DEUM aliquem veneror. Quodsi ad arcam NOae veniendum est, illic futuri sumus cognati: Nam illinc descendimus omnes. Hoc morionis dicto sic commotus est Maximilianus, ut eum puduerit instituti; cum antea neque amici, neque consiliarii, neque negotia eum revocare potuissent. Sensit enim fore, ut nomen suum,
quod Atavorum investigatione illustrius reddi volebat, omnino vilesceret, si ad primam usque stirpem veniretur, a qua Principes et plebeii, nobiles et ignobiles originem duxerunt.
Cum Carolus Burgundus in bello contra Renatum Lotharingum misere periisset, Ludovicus Rex Galliae Burgundiam tamquam ad se revolutam invasit, nec utraque contentus, ulteriores ditiones Caroli sibi subicere conatus est; ideo Maria filia Caroli (ut supra diximus) nupsit Maximilicano, qui altero a nuptiis anno, uxoris hortatu, prima belli auspicia orsus, Ludovicum Regem bello aggressus, atque fortunam prosperam ex sua parte sensit. Nam ad Terbonam uno die ad 20000 Francorum cum exiguo exercitu fudit, et cum castra proelio amisisset, forti manu ea recuperavit, hostemque castris exuit anno 1478. Paucos etiam ante menses totam Geldriam in ditionem suam redegerat. Ea victoria parta Ludovici Regis filio Carolo Margaretam filiam suam despondit, atque vicinum hostem sibi amicum reddidit. Uxore Maria mortua fortuna quoque Maximiliani mutata fuit, ita ut in plurimas adversitates inciderit, quas tamen forti animo constanter pertulit. Nam duo filii, Franciscus et Georgius immatura morte abrepti sunt. Tertium vero Philippum eius primogentium Flandrenses in Belgio, invito patre, in suam tutelam acceperunt. Cum autem ipse filii tutorem agere instituisset, omnes fere provinciae, quas in dotem cum uxore acceperat, ab eo abalienatae sunt, Regis Galliae subsidio fretae. Hanc iniuriam cum Maximilianus ulcisci vellet, Brugis a subditis suis captus A. C. 1488, atque in domo cuiusdam aromatarii per novem menses custoditus fuit. Nobiliores vero eius aulici, in eius conspectu a furente plebe capite truncati sunt. Interea vero dum Maximilianus captivus detentus fuit, milites eius, qui evaserant, circa urbem ferro et igne omnia vastarunt, atque Friderico patri, ut res sese habebat, ilico significarunt. Imperator itaque, Principes Imperii statim eius rei admonens, expeditionem contra Flandros suscepit, atque 32000 Germanorum armavit. Inter eos in re bellica exercitatissimus, et accerrimus Dux Saxoniae Albertus naviter suam Imperatori operam praestitit. Itaque primum Gandavum sex hebdomadibus obsedit, atque Brugenses profligatos eo redegit, ut filium liberum patri post 9 mensium captivitatem restituerent, Maximilianus igitur, recuperatis provinciis, denuo a subditis homagium accepit, ac Philippi silii tutorem agens, postmodum omnes regiones fortiori freno feliciter gubernavit. Maximilianus Alberto Saxoni Frisiam, in praemium confecti belli et sumptuum compensationem, procerum Imperii consensu, attribuit propriam. Peucerus lib. 5. fol. 309. Crantzius in Saxon. lib. 13. cap. 27. Trithemius. Cuspin.
A morte Matthiae Regis Hungariae Maximilianus totum se contulit ad bellum Hungaricum, et traducto anno 1490 in Pannonias exercitu, quo multarum gentium difficillimis proeliis victor, tot pene victoriis, quot passibus itinera illa, virorum fortium virtute et dextera undique obvallata, tantisque armorum studiis passim flagrantia, pervasit, atque citerioris Pannoniae avitum patriumque principatum, patri eius per suorum insidias a gentium illo terrore Matthia rege ademptum, maiori gloria, quam alii possederant, recuperavit. Nec magno negotio Maximilianus tunc totum perdomuisset regnum, praecipuis urbibus iam ad spontaneam deditionem paratis, nisi ex pacto, Uladislao Matthiae successori Procerum suffragiis expetito, id concedere visum fuisset satius, retento solo iure successionis, ut deficiente mascula sobole Uladislai in suos id posteros devolveretur. Peucerus l. 5. fol. 310. Pantaleon part. 3. fol. 5. Cuspin.
A. C. 1499 Maximilianus Imperator Helvetiis, quod cum Austriis et Suevis foedus inire nollent, bellum intulit: quod tandem transactione compositum est Basileae anno eodem, cum octies dimicatum esset, maiori Maximiliani quam hostium clade. In hoc bello quamquam non copiis totis pugnatum est, caesi tamen sunt diversis in locis 20000 homines, qui cum in locis silvestribus non sepelirentur, a lupis devorabantur: unde tanta voluptas humanae carnis vorandae in lupis orta est, ut tam diurno quam nocturno tempore pagos invaderent, et homines lacerarent. Ad eos exscindendos mandatum fuit, ut lupo apparente campanae signum daretur, ut communibus armis interficerentur. Annal. Chron. Hedion. fol. 652.
Composito bello Helvetico, ad Bavaritum bellum deventum est, quod uno anno coeptum et confectum, anno scilicet 1504. Ortum autem est e Georgii Divitis, Bavariae Ducis, testamento. Is enim Ruperto genero suo Philippi Electoris
Palatini filio, omnem addixerat Bavariam, exheredatis patruelibus, Alberto, cui Maximiliani Imper. soror nupserat, et Wolfgango. Maximilianus hoc testamentum, quod in Imperii leges et iura feudorum peccaret, non voluit ratum esse; sed ad componendam controversiam aequas conditiones proposuit, ut videlicet, quod ex hereditate provenerat, Rupertus tertiam partem reliquis Bavaris redderet, duas ipse ad vitam retineret. Sed cum obstinate reluctaretur, sidens auxiliis Regis Galliae et Bohemorum, ab Imperatore proscribitur. Insurgunt ergo cum Caesare ex Bavaris Fridericus Brandeburgicus, Guilielmus Hassorum Landgravius, Ulricus Wirtembergicus. Saepius ambiguo marte concurrerunt, Bohemis Palatinum adiuvantibus. Sed vicerunt tandem partes Alberti Ducis Bavariae. Imperator bis mille Bohemorum uno congressu occidit. Subacta sunt Palatinarum ditionum pleraque; e quibus Maulbronnam, Lavensteinum, Wirtembergicus; Altorsium Noribergenses, alii alia discerpsere. Rupertus morbo ex ea infelicitate contracto moritur, mox et coniux eius Elisabetha. Imperator vero moderans sibi in victoria, et putans Palatinum satis punitum, omnibus aliis arma inhibet, et Ruperti liberis ex hereditate materna quaedam oppida concedit, ut Neuburgum, Laugingam, et alia, quae Ducatus Neuburgensis titulo comprehenduntur. Interim Philippus Elector Palatinus, quomodo Imperatori reconciliari posset, cum subditis deliberat. Cum igitur anno sequenti Maximilianus Imper. Coloniae comitia ageret, in iisdem Fridericus Elector Saxoniae ausus est collegam suum olim Philippum ad Imperatorem adducere, ut supplex pacem ab eo peteret; quam etiam impetravit, una cum ditionibus quae adhuc supersunt. Chytraeus lib. 4. Chronic. Hedion. fol. 655, 656. D. Pantaleon part. 3. fol. 7.
I. Sub Maximiliano I. Imp. B. Lutherus in reformanda religione initium fecit. Quare de admirabili via, qua DEUS clementiss. eum duxit in opere reformationis inchoando, continuando, et feliciter consummando, breviter, et quasi summatim dicemus, siquidem in sequenti historia acta eius prolixius explicanda veniunt. LUTHERUS initio non Theologiae, sed Iurisprudentiae operam dedit: sed quodam tempore fulmine territus et consternatus, voto suscipiendi monachatus se obstrinxit. Itaque agens annum 22 aetatis, invito et reclamante parente, ingressus est monasterium Augustinianorum Erfurdiae 17 Iulii anno 1505: sicut testatur Bucholtz. in indice Chronol. pag. 465. Postea vero anno 1517, cum LEO X Papa, missis per omnia regna literis, Indulgentias, sive omnium delictorum expiationem polliceretur, interventu pecuniae, et praecones indulgentiarum impie agerent, adeo, ut unicuique absolutionem a scelere quovis, et redemptionem animae, pro qua decem solidos solveret, promitterent, Lutherus in Vigilia omnium Sanctorum, 31 Octobris, Wittebergae publice foribus templi propositiones 95 contra indulgentias assixit, cui Ioh. Tezelius, praeco monachus Dom., sycophanta impudentissimus, alias Theses 106, a Conr. Wimpina Francofurtensi ad Oderam factas opposuit, et contra Lutherum Francofurti praesentibus Monachis trecentis disputavit. Atque haec disputatio praeter omnium hominum opinionem initium reformationi praebuit. Num Albertus Crantzius, SS. Theolog. et Decretor. D. Eccles. Hamburgens. Canonicus et lector, Historicus celeberrimus, lectis hisce Lutheri de indulgentiis propositionibus, dixisse fertur: Frater, vade in celam, et dic: Miserere mei DEUS! significans, conatum tantae rei irritum futurum. Imo ipse Lutherus nihil minus cogitavit, quam integrum Papatum reformare. Initio enim Papam adhuc pro capite Ecclesiae agnovit, eiusque censurae scripta sua reverenter submisit, tantum emendationem disciplinae Ecclesiasticae, cuius deformes quidam abusus non parum male habebant bonos omnes, petebat. Verum quid fit? Lutherus a Leone X, Pontifice Romano, A. C. 1520, tamquam haereticus excommunicatur: sicut non tantum Sleidanus lib. 1. Com. p. 1, 2, 3. seqq. sed etiam ipse Polydor. Verg. lib. 8. cap. 4. et Laurent. Surius Carthusianus testantur. Ibi Lutherus, aura afflatus divina, ansaque non tam ultro arrepta, quam vel nihil aliud cogitanti ab ipso Pontificiorum grege propemodum obtrusa, opus reformationis pientissimo zelo animose aggreditur, et adspirante, prorsusque incredibiles largiente successus, divina providentia feliciter confecit, atque orthodoxam religionem, per totum terrarum orbem toto mundo frendente et fremente, sine ulla vi externa, solo calamo a Spiritu S. ducto, mirabiliter propagavit, secundum vulgatos versiculos:
Lutherus decimum confecit strage Leonem,
De clava noli quaerere: PENNA fuit.
Item:
Vir sine viferri, vi verbi, et inermibus armis
Totius immensas contudit orbis opes.
Quo nomine ei tamquam Pontificatus Romani domitori, hoc tropaeum praeclarum a Poeta quodam est erectum:
Roma Orbem domuit, Romam sibi Papa subegit:
Viribus illa suis: fraudibus iste suis.
Quanto isto maior Lutherus, maior et illa,
Istum, illamque, uno qui domuit calamo!
I nunc, Alciden memorato, Graecia mendax;
Lutheri ad calamum ferrea clava nihil.
Item aliud:
Sceptrum, Bulla, Scholae, Regis, Papae, Monachorum,
Uni Luthero nil, sociata, nocent.
Apud Homer. in Odyss. Cyclops ait: praedictam sibi fuisse oculi amissionem, sed exspectasse quendam Ulyssem, qui procero corpore esset, et ore admodum spectabilis: cum ramen hoc malum sibi a parvo et imbecillo allatum sit. Idem quoque de Papa dici posset. Sed non novum est, ut David tiro ingentem Promachum fundat et confundat. Mirabilis nempe est DEUS in sanctis suis. Nemo enim, ne vel hostium quidem, inficiari potest, quin digitus DEI in Luthero nostro operatus sit. Talia namque ille ausus fuit, quae totus miratur orbis; et tot gentibus adversus ipsum conspirantibus unum se opposuit. Et quod memorabile est, hanc futuram religionis reformationem vel ipsi Abbates, licet inscii, quoque praefigurarunt, quando Carolo U Imperatori, anno 1500 Gandavi nato, ad Baptisterium dono obtulerunt Vetus et Novum Testamentum cum hac inscriptione: Scrut amini scripturas. En vias DEI mirabiles!
In hac mutatione praecipue consilum DEI omnipotentis consideremus, qui Ecclesiam non auctoritate, potentia, aut sapientia humana, sed ex ore infantium ac lactentium ministerio verbi sui, quod est potentia DEI ad salutem omni credenti, colligit, condit ac regit. Nec armis aut praesidiis Regum, sed umbraculo alarum suarum protegit, servat ac tuetur, ut plantet caelos.
Beneficium restitutae lucis divinae reverenter agnoscamus, et pro eo, DEO nostro devote gratias agamus, quod eici monasticae doctrinae venena ex Euangelicis fontibus voluerit. Nec cogitemus, minus miraculum fuisse, Ecclesiae a pontificia tyrannide assertionem protectionemque adversus immania odia, minas et vim regum totius Europae, quam fuit populi Israelitici liberatio ex servitute Aegyptiaca: aut restitutionem doctrinae purioris ex tanta caligine humanarum opinionum, et superstitione tam inveterata, quam fuit traductio populi per mare rubrum, et per vastas solitudines deserti in terram patribus sanctis promissam, etsi illa magis incurrunt in oculos.
II. Anno C. 1502 Academia WITTEBERGENSIS (cuius primus Rector fuit MARTINUS Pollichius Mellerstadius, Artium et Medicinae Doctor) a FRIDERICO III, Electore Saxoniae, constituta, et sollenni ritu introducta die Lucae 18 Octobr. e qua velut ex equo Troiano innumeri Ecclesiae Christi Duces et Antesignani prodierunt, qui Bestiae et Pseudoprophetae, totiusque Papatus impetum non sustinuerunt solum, verum etiam represserunt et profligarunt. Id in inauguratione Academiae praedixisse fertur D. Fleck, non temere ex etymo ominatus, Wittebergam fore montem, ex qua fontes sapientiae scaturientes in totum terrarum orbem derivarentur. Ibidem Lutherus, postquam Erfurdiae in Magistrum promotus, coenobium ingressus esset anno 1505, aetatis 22; ann. 25 Wittebergam ad Aristotelicam professionem accersitus, Licentiam Doctoris Theologiae adeptus est, sub Decano D. Andrea Bodensteinio Carolstadio Archidiacono Collegii. Ibidem paulo post anno 1612, die 19 Octobr., aetatis 29. Doctor Theologiae publice renuntiatus, eodem D. Andrea Carolstadio promotore.
III. A. Christi 1506 IOACHIMUS Elector Brandeburgensis cum fratre ALBERTO Academiam Francofurtensem ad Oderam instituit, quae introducta est sollenni ritu 26 Aprilis. Professores plerique ex Academia Lipsiensi accersiti sunt. Primus Rector fuit Conradus Wimpina Francus Theologiae Professor. Ab hoc statuta et leges Academiae praescriptae sunt. Chytraeus.
IV. A. C. 1510 ortum est bellum literarium inter REUCHLINUM et COLONIENSES quosdam Monachos, die libris Iudaeorum; cuius rei multa sit mentio in Reuchlini Epistolis. Mandaverat Maximilianus Imperator Reuchlino, ut, quid de cremandis Iudaeorum libris sentiret, in modum consilii referret, et scriptum Archiepiscopo Moguntino transmitteret Caesari reddendum. Ille in partem benigniorem propensior, iudicavit, scripta quaedam Iudaica conservanda, quaedam vero blasphema exurenda. Fuerat autem Coloniae Iudaeus quidam baptizatus, cognomento Pfefferkorn, qui et anno 1514, ob panis consecrati violationem, in Salinis Saxoniae candentibus forcipibus discerptus et crematus est. Hic auctor eius consilii fuerat, ut de Caesaris mandato singuli Ebraeorum libri, praeter nudum Bibliorum textum, comburerentur, vel tantum, ut quidam suspicati sunt, igni adiudicarentur, ut ante exsecutionem Iudaei grandi aere libros suos ab incendio redimerent: quod si fieret, consilii illius auctor auri partem acciperet. Quem conatum suum cum Iudaeus Reuchlini consilio eludi cerneret, sparsis libellis famosis, eum apud multos in odium et invidiam vocavit. Librum vero Reuchlini Colonienses flammis tradiderunt: quae res miris factionibus inter doctos
agitata est, aliis Capnionem, aliis Colonienses tuentibus. Tandem orto Lutherano incendio (de quo supra iam dictum) fumilinum (ut quidam tum appellarunt) certamen in fumum abiit. Vide Sleidanum lib. 2. sub anno Christi 1520.
I. PRaeparatio. Maximilianus Imp. integro ante mortem biennio, (al. quinquennio) quocumque proficisceretur, Arcam ligneam, ad mensuram corporis humani fabrefactam, circumvectavit. Quo ipso perpetuam mortis memoriam ante oculos sibi praeferri voluit: quo vitam actionesque suas ita institueret, ut aliquando immortali DEO rationem reddendam sciret; insigne ac memorabile successoribus pietatis atque timoris DEI, quo erga Numinis Maiestatem affici debemus, exemplum relinquens.
II. Mortis praesagium. Anno 1518, in Iunio, Eclipsis Solis horrenda accidit, quae genesin Maximiliani valde obfuscavit, eique periculosa et letalis fuit. Obitum eius ex hac eclipsi praedixit Mathematicus insignis Georgius Transtetter.
Mors ipsa. Cum Maximilianus Imper. conventum frequentia Principum celeberrimum egisset Augustae, inde profectus Oenipontum febre correptus est: cumque se Welfam Austriae superioris oppidum transferri curasset, accedente ex virium resolutione alvi profluvio, exspiravit A. C. 1519, die 12 Ianuarii, anno aetatis 59, mense 9, die 19, et cum imperasset cum patre annis 7, solus ann. 25. mensibus fere quinque.
Decumbens passionis Domini IESU historiam identidem relegi mandavit, et sub illa verba, quibus tradidisse spiritum narratur Servatur, suum et ipse spiritum dimisit.
I. Sepultura. Cadaver Maximiliani ex testamento Neapolin locum natalem translatum, ibique regio more et communi omnium luctu sub altari S. Georgii conditum fuit. Cuspinianus, Pantaleon, Sleidanus, et alii.
II. Mala mortem secuta. Post mortem Maximiliani Imper. tam crudelis, tamsaeva, tam stupenda biennio post orta pestis, quae oppida integra depasta est ac deserta fecit, adeo, ut frumenta in agris non secta manerent, a nemineque colligerentur; nullam arcem, nullum castrum, nullum oppidum, villam, vicum absque tabe relinqueret. Aestimatur terria pars hominum in Austria hac peste esse sublata. Iohan. Cuspin. in vita Maximil. p. 613.
I. Anno C. 1491 MARTINUS BUCERUS Theologus, Sletstadii, Alsatiae oppido, natus est. Luthero Wormatiae in comitiis familiaris factus, in purioris doctrinae studium tota mente incubuit. Anno 1548, cum novam religionis formulam, quam Carolus Caesar obtrudebat, amplecti nollet, in Angliam profectus est, in Academia Cantabrigensi Professor una cum Fagio designatus, et uterque Theologiam tradidit, vitaque sancta, sobria et simplici professionem ornavit. Mortuus est ibi Bucerus A. C. 1551, aetatis 60.
II. A. C. 1494, GEORGIUS Agricola excellens Philosophus et Medicus, cuius eruditissima de rebus metallicis exstant scripta, in oppido Misniae Glaucha natus est. Vixit annos 61.
III. A. C. 1496 natus est BERNHARDUS Ziglerus, Theologus nobilis, et Ebraicae linguae peritissimus, Obiit Lipsiae anno aetatis 56.
IV. Anno C. 1497 PHILIPPUS MELANCHTHON natus est, die Iovis post Dominicam invocavit, 16 Febr. in oppido Palatinatus Bretta. Vir de suis scriptis notissimus, literarum artium restitutor, scholarum multarum parens, et Theologiae purioris cum Luthero instaurator ac propugnator, humanitatis, concordiae, et coniunctionis verae conciliator. Confecto annorum 63 curriculo laborioso, et curarum molestiarumque pleno, tandem febri correptus Wittebergae A. C. 1560, die 19 Aprilis diem suum clausit extremum, et auctoritatis, prudentiae et humanitatis suae triste bonis omnibus reliquit desiderium. Fuit annus ab adventu eius in Academiam Wittebergensem 42, a Confessione Augustana, quam ille scripsit, 30. Hoc anno etiam gener eius Georgius Sabinus Poeta clarissimus Francofurti ad Viadrum diem suum obiit.
V. Anno C. 1498 HIERIONYMUS SAVONAROLA, patria Ferrariensis, celebris contionator Florentiae, quod e suggestu magna dicendi libertate in Pontisicem Alexandram VI invectus esset, die 9 Aprilis, iussus Pontificis exquisitis tormentorum cruciatibus excarnificatus, una cum duobus sociis, Silvestro Florentino, et Dominico de Pisis, Ordinis Praedicatorum, FLorentiae laqueo suffocatus et crematus est anno aetatis 46. Scripsit in carcere meditationes in Psal. 31. et 51. et alia. Marianus.
Circa hoc tempus floruerunt:
1. Antonius Bonsinius, qui scripsit historiam Hungaricam.
2. Petrus Crinitus, qui de Poetarum aetatibus seripsit, Politiani discipulus.
3. Marcus Antonius Coccius Sabellicus, vir valde eruditus, cuius multa scripta exstant.
4. Iohannes Nauclerus, Praepositus Tubingensis. Scripsit ingens Chronicum, continens res memorabiles ab initio mundi usque ad annum Christi millesimum quingentesimum.
5. Albertus Crantzius Bambergensis, vir admodum diligens in historiis conscribendis. Scripsit Metropolin, quae continet historiam Ecclesiasticam. Item historiam Saxonicam et Vandalicam, et Chronicum aliarum Septentrionalium regionum.
6. Baptista mantuanus, Monachus et Poeta insignis. Hic Romanae Ecclesiae corruptelas, et Pontisicum impietatem scelera graviter et libere taxavit atque insectatus est. Inter cetera de Pontificum Simonia atque avaritia haec scripsit:
—— Venalia nobis
Templa, Sacerdotes, altaria, sacra, coronae,
Ignis, tura, preces, caelum est venale, Densque.
7. Iacobus Bergomensis, qui supplementum Chronicorum scripsit, et usque ad annum 1486 deduxit.
8. Doctor Andreas Proles, Lipsiensis, Augustinianus Provincialis, quem Lutherus admodum iuvenis Magdeburgi vidit et audivit, in docendo saepius usurpavit hanc vocem: O fratres, res Christiana opus habet magna et forti reformatione, quam quidem iam prope instare video. Hic cum admoncretur, ut ipse curam emendandi Ecclesiam susciperet, respondit: Ego iam aetate affecta sum, nec tantum habeo roboris atque praesidii, quantum reformationis tantae opus postulat. Alium vero excitabit DEUS Heroem, quem ad omnia summum atque excellens ingenium armabit. Is reformationem aggredietur; errores extirpabit; pericula animo infracto despiciet, perrumpet, et ad exitum illum, quem omnes pii exoptant, rem adducet. Matthaeus Dress. in mill. VI. pag. 40.
9. Iohannes Trithemius, natione Germanus, Abbas Spanheimensis, Ordinis S. Benedicti, cuius opera plurima, ex quibus notiora sunt historica, quae simul edita Francofurti anno 1600, exstant.
10. Sebastianus Brand, qui Germanica lingua vulgavit libellum, quem appellavit navem Narragoniae, aut potius navem stultorum, in quo causam et radicem omnis stultitiae eleganter exprimit, mores hominum carpit, et salutaria remedia vitiorum ???radit.
11. Raphael Volaterranus: Gaguinus historicus: Ambrosius Calopinus, Episcopus Bergomensis, etc.
VI. Anno 1499, natus est Iohannes Brentius Theologus et Ducum Wirtembergicorum Consiliarius, cuius plurima Theologica scripta exstant. Decessit anno aetatis 71, mense 2, ex fluxu (ut putatur) hepatico, ministerii anno 50, Stutgardiae.
VII. Anno C. 1500, Ioachimus Cameravius Papebergensis, de bonis literis praeclarissime meritus, cuius solidam et multiplicem eruditionem scripta eius commendant, antus est Bambergae. Obiit aetatis anno 74, sepultus Lipsiae. Huius filius fuit Ioachimus Camerarius, inclitae Noribergensium Rei publ. Medicus, vir doctissimus, et scriptis editis clarissimus.
VIII. A. C. 1502, Georgius Maior Theologiae Doctor natus est Noribergae. Vitam cum morte commutavit Wittebergae ann aetatis suae 73, non satis in religione constans. Auctor enim novi dogmatis, quod motus magnos fecit, exstitit; nempe, Bona opera ad salutem esse necessaria: Neminem unquam sine bonis operibus salvatum: impossibile esse sine bonis operibus salvari. Sunt tamen qui scribant, quod ipse hanc propositionem ita sit interpretatus, ut neque meritum, neque causam salutis ullam, bonis operibus tribuat.
IX. Anno Christi 1506, Iohannes Sleidanus, scriptor historiarum nostri temporis, natus est. Historia eius terminatur anno 1555, quo etiam in lucem prodiit.
X. A. C. 1511 natus est Salfeldiae in Thuringia Erasmus Reinholdus, Mathematicus excellens, et tabularum Prutenicarum auctor. Obiit in patria anno aetatis 42.
XI. Anno 1512 natus est Gerhardus Mercator Rupelmondae in finibus Comitatus Flandriae, Guilielmi patris, et Iohannis Gulielmi filii, Iuliacensium et Cliviensium Ducum, Cosmographus exercitatissimus, et Mathematicus excellentissimus, qui globis artisiciosis, radio dimensis, caelum ac terram interius et exterius, qua licuit, demonstravit, et editione Chronologiae utilissimam rei literariae operam praestitit. vixit annis fere 83. Bucholtz.
XII. Anno Christi 1514 Wolfgangus Laxius Viennae Austriae natus est, rerum Romanarum et Germanicarum soriptor celeberrimus, et totius antiquitatis indagator fidelissimus. Obiit anno aetatis 50. Idem.
XIII. Anno C. 1515, Conradus Lycosthenes, vir insignis eruditionis et industriae, cuius opera exstant, Rubeaci in Alsatia natus est. Vixit annos fere 43 Idem.
Natus est et hoc anno Petrus Ramus in pago Veromanduorum. Fuit Professor Regius in Academia Parisiensi, Orator et Philosophus excellens. anno aetatis 57 interfectus est Lutetiae in Collegio Proeleo a sicariis: cum quidem, accepta ab ipso prius pecunia, securitatem illi promisissent. Novissima Rami audita sunt verba: Tibisoli ô Deus peccavi: iudicia tua veritas et iustitia. Miserere mei, et interfectoribus ignosce, necientibus quid faciant. Theophilus Banosius. Qui necem procuravit Ramo Carpentarii filius, anno 97 supplicio affectus est, quod reus esset proditionum Hispanicarum. Idem.
XIV. Anno 1516 Conradus Gesnerus Tiguri natus est, Medicus et Polyhistor doctissimus, et omnis animantium ac plantarum historiae perscrutator diligentissimus. Exstinctus est peste in loco natali, anno aetatis 49, ut habet Beza in Iconibus.
Eodem anno natus est Chemnici Georgius Fabricius poeta excellens, et omnis autiquitatis studiosissimus. Rexit Scholam illustrem Misnensem annos 26 fideli et felici institutione. Obiit Misnae, cum vixisset annos 55, et aliquot menses. Vivus de se ipso:
Fabricius studuit bene de pietate mereri:
Sed quicquid potuit, gloria, Christe, tua est.
*soi\ xa/rin oida *qew)| e)uspla/gxnw| o(/s2 m) e)didacas2
*e)n bioth=| te qanei=n, en qana/tw| de\ biou=n.
Bucholtz.
XV. Anno 1518 Iohannes Funccius natus est Werdae prope Noribergam, Theologus et Contionator in aula Ducis Prussiae, auctor laudatissimae Chronolgiae. Hic cum alienis et politicis negotiis imprudenter et male sese admiscuisset, una cum aliis duobus Consiliariis Illustriss. Alberti Ducis Borussiae, Marchionis Brandeburgici, Horstio et Schnellio, accusatus apud Regem Poloniae, capitis damnatus et decollatus est Regiomonti, ann. 1566. die 28 Octobr. aetatis 40. Ante finem vitae pronuntiasse dicitur hoc distichon:
Disce meo exemplo mandato munere fungi,
Et fuge ceu pestem th\n polupragmosun/hn.
Anno 1518 natus est etiam Casparus Bruschius Egrae Poeta Laur., vir doctiss, et antiquitatis eruendae studiosissimus, C. S. E. Interiit traiectus sclopeto, insidiis quorundam in Silva Sclingenbacensi inter Rotenburgum et Winshemium, anno aetatis 41. Crusius.
I. Anno 1500 tempestas ingens Romae exorta, qua pars conclavis Pontificii, procidentis tubi pondere, corruit, et tres ministros, qui coram Pontifice Alexandro VI stabant, obruit; et Pontifex ipse tandem inter rudera inventus est vix adhuc spirans; qui tamen tandem convaluit. Sed triennio post per ministri incuriam epoto veneno, quod furtim iusserat dari Adriano Cardinali familiari suo, in cuius hortis cenabat, obiit anno 1503, die 18 Augusti; cum per omnem aetatem flagitiosissime vixisset. Nam Alexander VI filio suo Caesari Bogiae caedibus ac rapinis regnum parabat; ideoque convivium splendidum instruxerat, ut quosdam praecipuos viros invitatos venenato pulvisculo in vinum insperso tolleret, eorumque exuviis filium ditaret. Factum est autem divinitus, ut ministro lagenas errore quodam commutante, Alexander et silius venenum haurirent: alii purum vinum. Ita Alexander sibi, non aliis, exitium struxit. Filius Borgias inclusus mulae recens exenteratae utero, venenum aliquo modo dissipavit; sed cum convaluisset, parata ei fuit mors cruenta, quam et praedicere sibi visus est. Nam eius Apophthegma hoc fuit: OCAESAR, o NULLO. id est: Aut Caesar, aut nullus. Tandem nihil factus est, cum propter nefarias technas trucidaretur. Papa hic habuit filiam, nomine Lucretiam, profligatae libidinis feminam. Cum ea concubuit ipsius frater, Alexandrispurius, Caesar dictus, quin et ipse pater Alexander eam subagitavit: Unde tale carmen, auctore Iacobo Actio Sanazario, scriptum exstat:
Hoc iacet in tumulo Lucretia nomine, sed re
Thais, Alexandri filia, sponsa, nurus.
Adeo autem Alexander horrendis libidinibus delectatus, ut Petro Mendozae Cardinali concederet, ut cum notho suo Sodomiam exerceret. Marianus. Platinae appendix. Nauclerus. Balaeus. et alii.
II. Anno C. 1503 Iohannes Fridericus Elector Saxoniae in lucem editus 30 Iunii. Nascenti ei crux aureo colore fulgens in dorso apparuit. Quam ubi conspexit, a matronis aulicis accersitus Sacerdos, vir pius et adinodum senex, pro omine hoc arripiens: Hic puer (inquit) crucem gestabit toti orbi conspicuam, cuius indicium tam manifestum in ipsius ortu sese exserit. Hoc praesagium eventus manifesto declaravit et comprobavit. Fabr.
III. Anno 1506 Ladislao Hungariae et Bohemiae Regi natus est filiolus LUDOVICUS: qui immaturo partu editus est, ideo medici ipsi arte cutem sieri curarunt: immatura aetate barbatus fuit, anno videlicet 14: immature uxorem duxit, anno scilicet 15: immaturus regno fuit, cum Patri in regno succederet anno aetatis 10: immature obiit, annoaetatis 21, a Turcis caesus: perierunt cum ipso ad 15 milia Christianorum. Chytr.
IV. Anno 1508 grando frumenta, vineta et
plerasque terrae fruges (praecipue in Ducatu Wirtembergico, et in ditione Hohenbergensi) graviter laesit. Et quidem in oppido Rotenburg ad Neccarum sito, tanta grandinis vehementia et magnitudo fuit, ut non modo fenestras comminueret, verum etiam tegulas in tectis domorum confringeret. Basilius.
Similiter hic annus habuit horrendos terraemotus, per Italiam et Germaniam. Sed et Stutgardiae, exorta tempestate, tanta vis aquarum ex imbribus urbem implevit, ut peritura videretur. Aliquot homines et iumenta sunt submersa: urbis muri aliquot locis eversa: cellae aquis repletae. Idem.
V. Anno 1509 Constantinopoli DEUS impietatem Turcicam graviter ultus est terraemotu horribili. Tempestate enim exorta, cum grandine, fulguribus, tonitruis, fulminibus et ventorum turbine, tantus accessit terraemotus, ut circa oram maris, muri, turres et aedificia primaria, praesertim a Turcis constructa, et domus, funditus corruerent. Arx quoque Imperatoris Turcici ita quassata est hoc terraemotu, ut quinque turres sumptuosissime exstructae, in quibus thesauri Turcae asservabantur, corruerint. Templum Sophiae, quod Turcae in templum Mahometicum converterunt, habuit (sub Christianis Imperatoribus) picturam totius passionis Domini nostri Iesu Christi. Has picturas Turcae iniecto caemento oblinierant: In hoc autem terraemotu caementum deiectum est, ita quidem ut totius passionis Dominicae historia clarissime appareret: Templa Christianorum manserunt integra: perierunt hominum 13 milia: ipse Baiazetes Imperator Turcicus monachi monitu in hortos concessit. Duravit hic terraemotus dies 40. Ut collapsa restitucrentur, Baiazetes ex Anatolia, Romania, aliisque locis opisices caementarios et lignarios collegit ad octuaginta milia. Bizar. Basilius.
VI. Cum Maximilianus Imperator anno 1511 Comitia Treviri (al. Augustae) ageret, ad Imperatorem ductus est homo quidam barbarus, ex regionibus Septentrionalibus, moribus incompositis, staturae procerae, qui pro una refectione vitulum, muronem vel ovem devorabat: et nihilominus se adhuc esurire protestabatur; teste Basilio.
VII. Anno 1512 Revennae monstrum est natum, quod in capite habebat cornu: pro brachiis erant alae: in mento oculus: pes alter erat armatus unguibus, quales gerunt aves praedae inhiantes. In pectore videbatur Ypsilon, et figura crucis: pudenda erant utriusque sexus. Secuta sunt paulo post in Italia admodum cruenta bella, quorum causa praecipua fuit Romani Pontificis Iulii II suerbia, avaritia et crudelitas. Platinae appandix. Chronic. Hedionis.
Hoc anno Selimus, patre Baiazete (qui Chrisianos omni ex parte afflixit, et plurima illis errpuit, Methonem, Naupactum, et alias urbes, regionesque multas) veneno necato per Iudaeum medicum, interfectisque duobus fratribus, et septem ex iis prognatis nepotibus, Imperator factus est. Interfectori parentis, praemii loco, caput praecidi iussit, ipseque anno 1520 ultricibus furiis eodem in loco, quo patrem sustulerat, carbunculo pestilenti exstinctus est. Annal. Turc.
VIII. Anno 1514 Tornaci pestis ita saevisse seribitur, ut triginta quatuor milia hominum absumpserit. Ursperg. Hedion.
IX. Anno 1555 tanta fuit in Germania fluviorum inundatio, ut plurimum passim damni datent, et Germania quasi Insulae formam haberet. Chron. German.
X. Nec silentio praetereunda memorabilis historia de Maximiliano I Imperatore, quomodo in summo periculo mirabiliter ad DEO sit conservatus. Cum Maximilianus per salebrosas montium cautes, per aspera saxa, per altas ac praecipites valles, atque per amoenissimas Oenoponticas vias, imperito prorsus ardore, iuvenilique nimia audacia, capreas insectando eo loci evasisset, unde nec referre pedem, nec ulterius progredi posset, nisi in praecipitium: stabat attonitus in abrupto loco infelix ille Princeps, temeritatem suam culpans ipse, famis dirae longa rabie, vel morte violenta vitam ibidem finiturus. Stupebat animus: horror et tremor artus occupaverant; et obversabatur ubique tristissima mortis imago. Si altum respicit, nivosa cacumina et scopulorum ingentes minae capiti imminent, et, ut Silii Poetae urebis dicam,
—— Caligat in altis
Obtutus saxis: abeuntque in nubila montes.
Sub pedibus occurrit tartareus veluti abyssus,
—— et regni pallentis hiatus
Ad manes imos, atque atrae stagna paludis.
Atergo et lateribus Marpesiae cautes, non ferro, non flammis, non aceto Punico domandae, viarum accessus occludebant. Nec funes aliave instrumenta, quibus extraheretur e periculo, ad ipsum alicunde protendi poterant, nec semita quaepiam lapicidarum labore menstruo parari. Stabant gregatim hinc inde Comites ac ministri, consilii prorsus inopes; Dominumque suum miserum a longe non sine lacrimis prospectant, quem iuvare non poterant. Ipse autem cum iam noctes atque dies integros duos in tam afflicto statu continue permaneret, nec ulla salutis spes residua esse videretur, mortalis huius
vitae cupidinem pius Princeps abicere, et qua ratione tutius beatioris vitae caelestem in locum transire posset, cog itare copit. Appellat magna voce suos, iubetque, ut quam primum Sacerdotes sacrosanctam Dominici corporis eucharistiam adferrent, et e viciniore, quo possent, loco sibi monstrarent; ut, quando corpus mortali cibo reficere non daretur, saltem oculos a longe mentemque immortali viatico, quantum concederetur, nonnihil muniret, Deumque Servatorem suum praesentem adoratione postrema reconciliare sibi posset. Satisfactm tam pio Principis desiderio quam diligentissime. Sed luctus interea magnus per universam provinciam spargitur, fama tam acerbi casus divulgata. Deplorabant parentes dilecti ac unici filii sortem infelicem, et infaustam orbitatem detestabantur. Curia, Senatus ac Ordines universi, crudeli fato spei optimae Principem adolescentem sibi sublatum maerebant. Populus omnis publice, vota pro Principis sui salute suscipiebat: in urbibus oppidisque singulis templa atque aedes sacras, magna utriusque sexus frequentia supplex circuibat, iram divini numinis deprecando. Flectere caelestium iram mortalia vota, precesque pias, veluti miraculo quodam tum innotuit. Cum enim iam ope destitutus humana Maximilianus in scopulo, cura fragilis vitae prorsus abiecta, nil ageret aliud, quam immortalitatis, denique servatoris sui contemplatione semet occuparet, audit non procul a se strepitum, circumspiciensque videt ar reptare per rupis costam iuvenem quendam rgnotum, habitu rustitcum, dimovere ingentia saxa, et collem parare. Qui, cum ad ipsum accessisset, porrecta dextera, Macte, inquit, animo virtureque tua princeps: vivit et adest, qui te servare potest, depone metum inanem, et me sequere; actutum te in tutiora loca traducam. Uti Sol per densas nubes clarior emergit: ita mox anxii pectoris angore deterso serenior rediit animus, considenterque ducem sequitur. Et paulo post in patentiore via positus, semet ex orci faut ibus ereptum videt, liberatorisque sui industriam non satis admirari potest. Ad descendentem deinde sit magnus Comitum ministroorumque nobilium concursus: ubi inter congratulantium turbas ducem suum perdidit. Pallidus et inedia languidus exciptur equo, domumque cum summa laetitia a suis reducitur, luctu publico confestim in gaudium maximum converso. Postero die cum, laeti patris edicto promulgato, dux ille ubiqueterrarum quaereretur, quo praemio merito posset honorari; nec diu quaesitus inveniretur, cognitum pariter et creditum est, Euangelum custodem bonumve Genium a DEO fuisse missum, ut adolescentem Principem ad maxima Rei publicae Christianae commoda, et ad Austriacae domus incrementum grande, ab immatura morte servaret. Quam opinionem postea res ab ipso praeclare gestae plurimum confirmarunt. Ad rei memoriam pius Princeps semitam lapicidarum labore munini, et in eodem periculi sui loco, crucisixi Servatoris nostri imaginem conspicuam e via poni curavit, uti peregrinantes, divini auxilii gratiam ubique piis esse paratam in summis periculis, inde cognoscerent. Hanc Maximiliani Caesaris fortunam Germanus Poeta quidam non indocte sic attigit in Hodoeporico sive Itinerario suo:
Postera rore levi virides Tithonia campos
Sparserat: ad scopulum cursu pervenimus altum:
Hic ubi, sectatus ter maximus Aemylianus
Alta in rupe capras sinisset turpiter aevum:
Ni DEUS ad maiora virum servasset, opemque
Auxilio agricolae pene ipsa in morte tulisset.
Meminit huius miraculi etiam Georgius Sabinus, gener Philippi Melanchthonis, itineris Italici in Hodoeporico suo his versibus:
Iamque tenebamus, qua spumifer aestuat Oenus,
Ardua carpentes sub iuga montis iter.
Cuius in abrupto per noctes vertice Caesar,
Dive, tuus quondum, Carole, sedit avus:
Silvestres quando capreas, damasque bicornes
Ausus in aerea figere rupe fuit:
Culmen et adscendit iuvenis temperarius: unde,
Cum vellet, potuit non revocare gradum.
Hactenus Georgius Braunius in quinto Urbium theatri Tomo, sab descriptione vallis Oenoponticae, fol. 59. etc.
CAROLUS U ex Imperatoria et regia stirpe oriundus fuit. Nam,
1. Avus paternus fuit MAXIMILIANUS I Imper. filius Friderici III. Imper. de quo in praecedenti historia dictum.
Avia paterna dicta fuit MARIA, filia Caroli Burgundi. Cum hac Maximilianus Caesar nuptias celebravit anno 1477, cumque ea regnum
Burgundiae (cuius illa haeres unica fuit) dotis loco; accepit. Maria quinquennio a nuptiis elapso, ex equo ferociente deiecta, et cum dolorem dissimularet, et medicinam negligeret, ne Maximilianus maerore afficeretur, vitam cum morte commutavit.
II. Avus maternus fuit FERDINANDUS Rex Hispaniae, ultimus in familia ARRAGONIORUM. Hic Ebraeos universos, quorum ingens erat numerus, Hispaniae finibus excedere iussit, et Saracenos expulit, superstitionem omnem abolevit, et Christianam religionem invexit. Inquisitionis quoque officium instituit, ut ad omne tempus haeretici extirparentur. Inde Catholici nomen obtinuit anno 1496, a Pontifice Alexandro VI; qui ad exitium Italiae (ut ait Onuphrius) natus; de quo versus:
Vendit ALEXANDER divos, altaria, Christum:
Emerat ille prius, vendere iure potest.
Sextus Tarquinisu, sextus Nero, sextus et iste:
Semper sub sextis perdita Roma fuit.
Obiit autem rex Ferdinandus A. C. 1516 die 16 Ianuarii, alii 22) aetatis 66, cum regnasset annos 41, regnaque sua Arragonium et Castellae auxisset regno Neapolitano, Navarreno, Oranto in Africa, Hispaniola et America in orbe novo, a Christophoro Columbo et Americo Vesputio reperta. Cum enim Ferdinandus Rex partem BETICAW, quam GRANATAM vocant, a Mauris septingentos octoginta novem annos (alii 878) occupatam recepisset et recuperasset, pulsisque Saracenis et Mahometica superstitione abolita, templa Christianae religioni condidisset, anno sequenti, scilicet 1492, CHRISTOPHORUM COLUMBUM Genuensem tribus navibus instruxit, qui Cal. Septembris ab ipsis litoribus solvit; qua navigatione Solem Occidentem per tres et triginta dies secutus, multas. Regiones et Insulas orbis, hactenus incognitas, invenit: quas postea Rex Hispaniae coli et frequentari iussit. Ea de re ita Bembus histor. Venetae lib. 6. Columbus homo Ligur, ingenio peracri, qui multas emensus regiones, multum maris et Oceani perlustraverat, tribus cum navibus Insulas fortunatas, quas Canarias appellant, prfectus, atque ab iis tres et triginta totos dies Occidentem secutus Solem, sex numero Insulas reperit, quarum sunt duae ingentis magnitudinis, quibus in Insulis Lusciniae Novembri mense canerent, homines nudi. ingenio miti, lintribus ex uno ligno factis uterentur. Animalium quadrupedum genera habent perpauca: avium vero longe plurima. Cum uno harum duarum Insularum Regefoedere inito Columbus 38 ex suis apud illum relictis (qui mores et sermonem gentis addiscerent, seque brevi rediturum exspectarent) decem ex Insularibus secum ducens, in Hispaniam rediit. Haec illorum itinerum origo, institutaque ad incognitas orbis terrarum oras navigationis hoc initium fuit. Anno autem insequente, ut pollicitus fuerat Columbus, cum navibus 17 et militibus, et fabris, et commeatu omnis generis iussus Regum eodem rediens, propter soli bonitatem, magnitudinemque Insulae, oppidum oppurtuno loco condere, ac terram colere coepit. Arbores frondibus nullo anni tempore spoliabantur, una aut altera exceptis, quarum Hispani, praeter pinum palmamque, nobis cognitam viderunt nullam. Insulares a suis Diis, quos Zemesappellant, eiusmodi responsa accepissc constat: Venturam eo indutam vestibus gentem, quae regionem subigeret, et ipsorum DEOS aboleret. Haec ille.
Postea anno 1497 Ferdinandus Rex Hispaniae AMERICUM VESPUTIUM nobilem Ducem cum quatuor navibus ad novas terras inquirendas misit, quihoc anno invenit novum illum orbem; sed eam tantum partem, quae versus Septentrionem est, quae America (cuius latitudo 515, longitudo vero 750, milliaria Germanica complectitur) a Duce nominata fuit, et sequenti anno in Hispaniam rediit. Propter mag nitudinem appellatur quarta pars orbis, quae hodie tota circumnavigata est, praeter eum tractum, qui Septentrionem adspicit, cuius litora nondum perlustrata sunt. Huius pars quae septentrionalior est, NOVAM HISPANIAM, MEXICANAM provinciam, TERRAM FLORIDAM et TERRAM NOVAM comprehendit. Meridionalior vero (quae TERRA FIRMA Hispanis vocatur) PERUVIAM et BRASILIAM. Haec, quia notatu digna sunt, obiter hic inserere placuit.
Avia materna Caroli, uxor Ferdinandi Regis, fuit ISABELLA (quae etiam a quibusdam ELISABETHA vocatur) filia Iohannis Regis Castellae, soror Henrici eius nominis IV, qui, patre anno 1454 defuncto, ei in regno successit. Mortua est Isabella anno 1504, die 26 Novembris.
III. PATER fuit PHILIPPUS, Archidux Austriae, Dux Burgundiae, et Rex Castellae totiusque Hispaniae: qui Philippus I dictus est; anno 1478, die 23 Iunii, in hanc lucem editus, parente Maximiliano I et Maria Caroli Burgundi nata. Diem ille suum clausit extremum Granatae prope Burgos anno 1506, die 25 Septembris, aetatis 28, mense 3, die 3.
IV. MATER dicta fuit IOHANNA, silia Ferdinandi Regis Hispaniae inter tres media,
femina doctissima. Nam (teste Ludovico Vive) ex tempore Laeinis orationibus, quae de more apud novos Principes oppidatim sunt habitae, Latine respondit. Idem praestitit soror eius primogenita ELISAEETHA (quam alii Isabellam nominant matri o(mw/numon) nupta Emanueli Regi Portugalliae, et CATHARINA, Henrici VII Angliae Regis uxor.
Natus est CAROLUS Gandavi Flandriae metropoli, anno post Christum natum 1500, die 24 Februarii, tertia post mediam noctem hora, anno a nato Alexandro Magno 1854. Iul. Caes. 1598. Augusto 1561. Constantino Magno 1228. Carolo Magno 758, post Carolum Magnum Romae coronatum 700.
Etsi autem Heroica virtus et felicitas non a siderum nascenti fulgentium positu, sed a DEO bonorum omnium fonte praecipue donatur: tamen ut alioqui magna in Caesare Augusto et Carolo, ingenii, morum, consiliorum, rerum gestarum et varietatis eventuum similitudo fuit: sic uterque Cap icornum w(roskopou=nta habuit. Qua de causa monetam Augustus Capricorni nota (sicut in historia eius dictum) percussit, et utrique Saturnus cum Marte in Tauro coniunctus fuit. Caroli etiam genesis insignem Solis, Iovis, Veneris et mercurii in cuspide secunda coniunctionem, praestantis ingenii, fortunae et gloriae significatricem habuit. Sed relictis astris, DEUM nascenti Carolo propitium affulsisse, et Herocio ingenii, virtutis et fortunae dona singularia plurimis gentibus Imperio ipsius subiectis profutura, tribuisse statuamus. Baptizatus est Carolus die 13 a nativitate, 7 Martii, et baptismi Testes ei fuere, duo Dynastae Carolus a Croia et Bergensis, et duae Reginae viduae, margarita Britannica, Eduardi IV Angliae Regissoror: et Margarita amita, Iohannis, filii Castellae et Arragoniae regis, vidua. ZENOCARUS scribit, Carolo infanti apud baptisterium septem munera donata fuisse. 1. PHILIPPUS pater ei donavit Ducatum Lutzenburgensem. 2. CAROLUS a CROIA Symaicus Satrapa, argenteam galeam aureo phoenice insignitam, et affabre elaboratam. 3. BERGENSIS Dynasta aureum gladium. 4. MARGARETA Britannica, Caroli Valesii Burgundiae Ducis vidua, infantem ulnis suis baiulans, poculum aureum lapiliis pretiosis plenum. 5. MARGARETA Maximiliani Caesaris filia Philippi Hispaniae Regis soror, infantis amita, pateram auream Margaritis et unionibus refertissimam. 6. GANDAVUM urbs natalitia navim argenteam. 7. ABBATES, Vetus et Novum Testamentum, cum hac inseriptione: Scrutamini scripturus. ZENOCARUS in his more suo philosophatur, et significationes de futura infantis fortuna considerans; Primum munus inter pretatur de dignitate Caesarea puero attribuenda, eo quod ex domo Lutzenburgica celeberrimi Caesares prodiissent, Carolus IV., Sigismundus, etc. Secundum exponit, praestantiam eius fore omnibus admirabilem, ut phoenicis, avis rarissimae. Tertium, gladium Iustitiae vindicem Imperatori convenientem. Quartum et Quintum, amplissimas provincias auri et margaritarum feracissimas puero obventuras. Sextum, navigationes prosperas in novi Orbis Insulas argento et auro abundantes. Septimum, curam religionis ac fidei tuendae Carolo demandatam esse. Bucholtz.
I. NOMEN. Dictus fuit CAROLUS, quod nomen ei impositum a bono omine, ipsum fortem et bellicosum Principem futurum. CAROLUS enim sive CARL significat virum fortem et bellicosum, et sic derivatur a radice Germanica Kerl. Sunt ctiam qui derivant a radice Latina, quod etiamnum frequentissimum est. I. C. Scalig. Ex. 266. Carl prisca vox est, qua robusti, fortesque viri designabantur. Id enim est Karlman, quod Andreas. Alii a radice Ebraea deducunt, nempe a
[Gap desc: Greek word]
, id est, invocavit, et
[Gap desc: Greek word]
h. e. DEUS, ut Carolus idem sit, atque invocator vel cultor DEI.
II. COGNOMENTO dictus Carolus QUINTUS: quia quatuor eius nominis Imperatores (videlicet Carolus M., Carolus Calvus, Carolus Crassus et Carolus IV Rex Bohemiae, auctor aureae Bullae) ante ipsum Imperii Romani sceptra tenuerunt. Propter res autem praeclare ab eo gestas alii alia cognomina ei imposuerunt. Vocarunt enim eum Germani Carolum Magnum, Galli Herculem, Itali Davidem, Siculi Scipionem Africanum, Hispani Alexandrum Magnum, Turcae Iulium Caesarem, Africani Hannibalem. Pantaleon, Baptista Mantuanus. Unde Sabinus illum hoc Epigrammate celebravit:
Dive quibus caela te Carole laudibus aequem?
Carole, non ipso, quem regis, orbe minor.
Caesare, quo maior validisque potentior armis,
Nullus ab Augusti tempore sceptra tulit.
CArolus puer admodum a Patre Philippo et avo Ferdinando, non magis regnorum, quam summarum difficultatum haeres, relictus est, neque spes erat, a puero tantam et tam confusam rerum molem posse sustineri. Ergo prospiciens animo pater, Curatoris sapientis et fidi egere filium, illius educationem ac curam Ludovici XII Galliarum Regis fidei commisit, cuius integratitatem pridem expertus erat. Ille, etsi haec procuratio proferendae ditionis materiam non dissicilem praebebat; cum tamen ei tanta utilitate fides antiquior esset, eam sincere administravit. Caroli enim pueritiae rectorem apposuit Caprensem, Virum nobilem, egregium virtute ac fide, cuius consiliis praeceptisque diligenter institutus. Praeter hanc Caprensis institutionem accessit etiam educationis et disciplinae sanctitas, et naturae, ultro pierati deditae, ad religionis et omnium virtutum officia assuefactio accurata, et literarum etiam cultura aliqua sub Praeceptore Adriano Florentino Ultraiectino, viro gravi et eximio Theologo, et sub Wilhelmo a Croia, quem Ceurum, vulgo den von Schisfern, nominabant, primo Arescoti Marchione, aulae et morum Magistro. Quod autem de heroica Herculis indole Ovidius dixit, id verius de Carolo dici potest:
Ingenium caeleste suis velocius annis
Surgit, et ingratae fert mala damna morae.
Statim enim in prima pueritia ingens donorum varietas in natura et ingenio Caroli emicuit: quod humanum, mite, prudens, grave, magnanimum, placabile, moderatum, verax, iustum, semper sibi constans, et tranquillum ac serenum: triste tamen magis et taciturnum, quam hilare et laetum; cunctabundum magis quam praeceps: (ubi tamen tuendae dignitatis decus aut necessitas postulabat, expeditum, acre, et flagrans:) denique nativa bonitate, et indole vere heroica, adque omnia summo Rege digna, praevalente excellens: arma tamen magis quam libros amans, ut armis potius, quam literis natum fuit. De quo non intempestivum fortasse fuerit hoc loco recensere, quod post haec in castris ad Wittebergam Lucas pictor, senex, Carolo sciscitanti narravit, cum ex urbe in tentorium evocato Carolus exposuisset, sibi a Duce Saxoniae, Iohanne Friderico, nuper a se capto, tabulam egregiam, a Luca pictam, in conventu Spirensi dono datam fuisse, cuius adspectu aliquoties delectatus picturas ipsius magni fecerit. Est autem, inquit, Mechliniae in conclavi meo tabella, in qua effigiem meam, cum puer essem, depinxisti. Scire igitur ex te volo, quae fuerit tunc aetas mea? Respondit Lucas, octo annorum aetas erat tua, cum Impetator Maximilianus te dextra circumducens, iuberet Belgicam nobilitatem ex civitates iuramento promittere oboedientiam. Cum autem picturam ordirer, Maiestas tua saepe ad iversa loca respiciebat; ut solent pueri. Ibi Praeceptor, qui tuam naturam norat, dicebat, te mirisice dilectari adspectione teli, iussitque ad parietem adversum collocari egregie fabrefactum telum; cumque tu ab eo non deflecteres oculos, ego feliciter absolvi picturam. Caesar hac narratione valde delectatus, blande Lucam compellavit, ornatumque munere in urbem remisit.
Uxorem habuit Carolus ISABELLAM (quae a nonnullis ELISABETHA vocatur) Emanuelis Portugalliae Regis filiam. Cum hac nuptias splendidissimas celebravit Siviliae anno 1526, die 10 Ianuarii. Tredecim autem a nuptiis exactis annis Isabella in partu exstincta est anno 1539, die 1 Maii, aetatis 40. In cuius obitum hoc Epicedium concinnatum est:
Carole, cur defles Isabellam, curve requiris?
Vivit; non obiit: reddita sponsa DEI.
Ex Isabella suscepit quatuor liberos.
I. PHILIPPUM II, regnorum suorum heredem. Natus est hic in Valle Doleti anno 1527, die 21 Maii, hora 4 post meridiem, obiitque anno 1598, die 13 Septembr. aetatis 71, in monasterio Escuriali, vulgo Divi Laurentii. Successit ei in regno Hispaniae et Indiarum unicus filius PHILIPPUS III, cui pater vivus adhuc regium diadema imponi curaverat.
II. FERDINANDUM. In illius partu mater exstincta est, cui et ille (Ferdinandus) non diu supervixit.
III. MARIAM Maximiliani II Imp. coniugem, Rudolphi II Imp. Romani matrem.
IV. IOHANNAM, Iohanni, Portugalliae Regis Iohannis III (qui anno 1557 obiit, et primus inquisitionem Hispanicam in regnum una cum Iesuitis recepit) filio, ante patrem exstincto, nutam, ex qua natus Sebastianus, qui avo Iohannes tertio defuncto Rex Portugalliae declaratus est, cum esset puer trium annorum. Hic anno aetatis 24, cum iam annos 21 regnasset, traiecit in Mauritaniam, Mahumedem Mauritaniae Regem in regnum
reducturus, qui apatruo Abdelmelecho auxiliis Turcicis pulsus erat: proelium atrox est commissum, in quo Sebastianus cum tota nobilitate caesus. Abdelmelech in ipso proelio mortuus, etiamsi victoriam obtineret. Mahumed vero in paludibus mersus fuit: atque ita tres Reges in uno proelio perierunt. Chytraeus.
Ante matrimonium Carolus Imp. ex conubernio suscepit MARGARETAM, quae Alexandro Medici primum, deinde Octavio Farnesio Parmae et Placentiae Duci nupsit, exque eo suscepit filium Alexandrum: qui postquam Belgii molem annis 14 sustinuisset, et res magnas in Gallia, Brabantia, Flandria, Frisia, Geldria, et in Archiepiscopatu Coloniensi gessisset, et iam in Galliam ad reprimendos Regis Navarraei conatus expeditionem suscepturus esset, Atrebati in Coenobio Vedastino diem suum clausit extremum anno 1592, aetatis circa 46, cum ante sexennium eius pater et mater uno anno, videlicet 1586, mortui essent, Octavius mense Septembri, et margareta mense Februario.
Cum etiam Carolus Imp. uxorem diu ante mortem amisisset, postremo ex femina Ratisponensi suscepit IOHANNEM Austriacum. Qua in re tanta verecundia usus est, ut non nisi a familiaribus matris Margaritae nomen cognitum fuerit, de Iohanne vero numquam nisi paucis ante mortem diebus locutus sit, cum eum per amicos Philippo filio Regi Hispaniae et Indiarum commendavit: memorabili inprimis Principibus documento, quorum vita suis pro exemplo est, ut, si quid peccent, clam et in occulto peccent. Iohannes autem ille Austriacus Princeps bellicosus fuit, et insigni illa ac memorabili victoria, proelio navali in Aegeo mari ad Echinadas de Turcis parta, nobilitatus. Percusso enim, inter Pium U Pontificem Rom., PHILIPPUM II, Hispaniarum Regem, Caroli U Imp. filium, et SENATUM VENETUM, foedere, classis instructissima ex Venetis, Hispanis et Italis conflata, (cuius Dux supremus IOHANNES Austriacus Caroli nothus designatus fuerat) contra Turcas emissa est anno 1571, quae proelio ad sinum Corinthiacum ad Echinadas Insulas, die 7 Octobris commisso, classem Turcicam feliciter profligavit, et victoriam multis saeculis inauditam obtinuit. Turcarum caesi ad triginata milia, decem milia in potestatem redacti, triremes 180 captae, XI demersae, et quindecim milia Christianorum e servitute liberati. Inter praecipuos ALIS Bassa caesus occubuit. PERTAVUS vero Bassa navigio fugiens ad terram evasit: et praeterea classis hostilis universa cum tormentis aliisque spoliis amplissimis in Christianorum potestatem pervenit: triginta tantum circiter triremibus et navigiis exceptis, quibus ULUZALIS mariaufugit: teste Leonclavio.
Interior et domestica Caroli vita honestissimarum virtutum exemplis plena fuit, quae sunt sequentes.
I. PIETAS. de Carolo Imp. accepimus, quod numquam iurare auditus sit, nisi cum regnis inauguraretur, aut foedera inita confirmaret. Mane priusquam vestiretur, longa talari, subuculae iniecta, genibus incumbens orabat: deinde cubiculariis admissis, preces Canonicas legebat, quas ut a pueritia assueverat, numquam intermittebat; ita, ut familiares precum illius assiduitatem et prolixitatem cernentes, Carolum, alioquin taciturnum, saepius cum DEO, quam cum hominibus, loqui dicerent. Finitis precibus, Rei publ. negotia tractabat. Hinc ad Dei verbum audiendum, quod nullo die negligere, etiam in itineribus, solebat, accessit.
II. TEMPERANTIA et FRUGALITAS. Carolus a sacris recta ad mensam accessit; in qua fere semper solus et taciturnus sedens, convivia sua sine conviva, moderata et frugalia, in publico fere, ut omnibus ea spectare liceret, peregit. Ab ebrietate, et omni conviviorum, et vestitus luxu, et voluptatibus ceteris, non minus in adolescentia, quam virili et seniliaetate, alienissimus semper fuit.
III. AFFABILITAS et HUMANITAS. Sublata mensa, cunctis omnium ordinum infimae etiam fortunae hominibus adire eum, et alloqui, et supplices libellos exhibere ei licebat. Familiam suam omnem praecipue caram habebat, et paterna fide et benignitate complectebatur: improbis ac morum turpitudine foedis ex contubernio illius exclusis.
IV. CONTINENTIA. Carolus casti pudoris decus, sidem coniugalem constante matrimonio, cum isabella Lusitanica religiose servavit, ac adulteria et libidinum turpitudines totus exsecratus est. Cumque in bello Germanico Farnesium Pontificiarum copiarum Ducem ingenuas aliquot matresfamilias per vim stuprasse intellexiset, ingenti zelo exardescens, prehenso gladii capulo, Si, inquit, impurus ille adesset, manu mea eum confodreem. Nec vocem iracundiorem unquam ex Carolo auditam ferunt: qui statim Farnesium ex castris, quae tum bello nondum confecto ad Brentam fluvium haerebant, discedere et in Italiam redire iussit. Carolo per Galliam iter facienti, et ubique regis iussu splendide excepto, in arce quadam, formosissima puella nobilis adducta erat. Quam gementem et trementem vesperi in lecto inveniens
interrogat, quae sit, et qua occasione illuc pervenerit. Cum vero ipsam invitam a parentibus invitis, et plorantibus, iussu Regis Galliae abstractam esse cognosceret, intactam parentibus remisit, ac quadriennio post in bello arcem illam destruxit: sicut testatur Guilh. Zenocarus in vita Caroli V.
V. LIBERALITAS. Carolus in elargiendis eleemosynis, ad redimendos ab hostibus captivos, ad nosodochia, gerontotorophia, inopum puellarum matrimonia, ad exules bonis suis iniustre spoliatos, benigne sublevandos, omnium Regum ac Principum liberalissimus sine ulla ostentatione fuit. Cum Anno C. 1536 venisset Romam, pridie Parasceves 13 April. postmeridiano tempore, duodecim egentium pedes abluit, atque linteo detersit, cum iis cenavit, et omnem argenti abacum mensae illatum a cena inter eos dilargitus est, referente Guicciardino.
Hic brevem mentionem faciemus, qua occasione Carolus, eiusque pater Philippus, ad regnum Hispaniae pervenerint. Anno 1496 PHILIPPUS Archidux Austriae Maximiliani I Imper. filius uxorem duxit IOHANNAM Ferdinandi M. Castellae et Arragoniae Regis Cotholici filiam, inter tres mediam. Primogenitam autem Elisabetham (quam alii Isabellam nominant) Emanuel Rex Portugalliae sibi matrimonio iunxerat, cum ipso nuptiarum tempore Iohannes, Iohannae matris Caroli U frater, Ferdinandi Regis filius unicus (in cuius matrimonio Margareta, Philippi Archiducis soror vivebat) adolescens diem suum obiisset, relicta coniugegravida: quae cum paulo post abortiisset, Emanuel cum coniuge Elisabetha, in Castellam vocati, velut legitimi regnorum heredes, fidem a populis acceperunt.
Caesaraugustae, Arragoniae metropoli, dum commorantur Reges, et de conditionibus fidei a Caesaraugustanis dandae aliquot menses cum illis disceptant: Elisabetha iunior filium Michaelem, summa cum avi Ferdinandi, et parentum laetitia, et totius Hispaniae applausu peperit, quem infantem universa Hispania et Portugallia Regem, summa consensione, fide ipsi iurata statim declararunt. Sed DEUS aetrenus et summus Rex, qui imperia et regna in terris ipse constituit et transfert, et, cui ipse vult, tribuit, non Portugalliae, sed Austriacae; non Emanueli aut Michaeli, sed Philippo et Carolo amplissima Hispaniarum regna destinarat. Matre enim Michaelis in partu exstincta, et infante vix bimo ex his terris evocato, successionis ius omne ad materteram ipsius Iohannam, Philippi Archiducis Austriae et Ducis Burgundiae coniugem, devolutum est. Statim igitur Philippus cum coniuge ex Belgio (cui ante annos aliquot puer admodum praefectus fuerat) in Hispaniam evocatus, ut hereditariae regnorum successioni, ab Hispaniae populis, praestito illis fidei et oboedientiae debitae iuramento, inaugurarentur. Id iter, exeunte anno 1501, per medias Gallias susceptum, splendidissimo panegyrico Erasmus postea celebravit. Philippus accepta in Hispaniis populorum fide, ineunte anno 1503 rursum per Galliam, cuius Rex Ludovicus cum socero Ferdinando apertum bellum in regno Neapolitano, et ad Pyrenaeorum radices gerebat, multum dissuadente socru, quae Hispanicae gentis animos et mores diuturniore consuetudinc cognoscendos, nec hosti familiae Austriacae et Hispanicae, Gallo, fidendum esse monebat; redire in Flandriam instituit, relicta in Hispaniis coniuge gravida. Quae cum Ferdinandum filium Caroli fratrem enixa esset, maritum in Belgium secuta est. Interea febri continua et lenta Regina Isabella (quam alii Elisabetham nominant) Caroli avia, exeunte anno 1504, die 26 Novembris exstinguitur. Haec testamentum fecerat, in quo filiam Iohannam, Philippi uxorem, cum nepote Carolo heredem ex asse scripserat, et maritum suum patrem Iohannae administratorem regni constituerat, donec Carolus vicesimum aetatis annum attigisset, nec Philippi generi mentionem fecerat. Verum Castellani proceres quidam Arragoniis infensi, et Belgae praedae inhiantes, apud Philippum instabant, ut gubernationem regnorum Castellae quam primum susciperet, et Ferdinandus socer Castellae regnis omnino exiret. Cum igitur Philippus tandem anno 1506, mense Iunio, in Hispaniam venisset, Ferdinandus socer eius ab administratione regni remotus est; qui detestatus perfidiae levitatem suorum in regnum Neapolitanum, quod Consalvus Dux eius magna felicitate Gallis eripuerat, et ad Arragonios transtulerat, discessit. Sed Philippus ex indulgentiore victu sub novi caeli insuera temperie saeva febre correptus, cum alias firmae esset valetudinis, diem suum obiit anno aetatis 28. Exstincto igitur Philippo, Ferdinandus a filia Iohanna, et Archiepiscopo Toletano, Francisco Ximenio, gubernatore, ad regni Castellani administrationem revocatus est, quam retinuit usque ad annum 1516: cuius ineuntis die 16 Ianuarii, ex his terris decessit. CAROLUS nepos, Ante annos animumque gerens, curasque viriles, et provincias Belgicas (quibus anno aetaris 15 praefectus) iam gubernans, cognita avi marerni
morte, Regis Castellae et Hispaniae titulum statim assumpsit, sed iter in Hispaniam amplius sesquianno distulit. Interea Franciscus Ximenius Cardinalis senex, summo ingenio, prudentia, integritate, industria, auctoritate, potentia, et longo Rei publ. gerendae usu excellens, rigidi servator honesti, nihil cuiusquam gratiae aut potentiae tribuens, nec ullis terroribus cedens, ac omnino Catoni illi Censorio apud Livium celebrato similis, ummae rerum in Hispania, Carolo absente, praeerat, qui ex Regis et Rei publ. maiestate et commodis omnia administrabat, et institutis militum in singulis urbibus dilectibus, quos praesidia Rei publ. nominabat, mandata Regis, et Senatus ac iudicum severe exsequebatur. Carolus in Hispaniam anno 1517, exeunte Septembri, appellens, salutata Turdesillis matre aegra, Pinciam, quae nunc Vallidoletum nominatur, ad indicta Procerum et urbium Comitia venit: in quibus sequentis anni initio, Hispaniae regnis, summo cum populorum applasus, inauguratus. Cum itaque Carolus id omne, quicquid olim habuerat Dux Burgundiae, (amplissimas certe ditiones) quicquid possidebat Rex Hispaniae, (non unum tantum regnum) ex hereditate accepit, potentiorem Imperatorem aliquot saeculis Germania non habuit. Marian. Chytr.
I. ELECTIO. Defuncto Maximiliano I Imp. Electores Imperii convenerunt Francofurti ad Moenum, anno 1519, mense Iunio, ad eligendum novum Imperatorem. Antequam autem ventum est ad sollennem Caroli electionem, omnes Electores iuraverunt, se non processuros ad sollennem electionem, priusquam consensissent in unum, (et fuit hoc Ducis Saxoniae Friderici consilium, quia illa magna difficultate agebantur) et, priusquam irent ad ultimam suffragationem, singuli darent literas suas suffraganei. Ita Carolus in Hispaniis absens, communi Electorum consensu Imperator Romanus renuntiatus est die 28 Iunii. Ad Fridericum Sa xoniae Ducem Electorem cognomento Sapientem pridie eius diei fuerat delatum Imperium, sed is ingenti animo reculsavit, suoque suffragio Carolum designavit. Qua de re ita Erasmus in Epistolis l. 13. Epist. 4. Dux Saxoniae Fridericus delatum sibi ab omnibus Imperium ingenti animo reculsavit; idque pridie, quam Carolus eligeretur. Mox rogatus, quem igitur censeret eligendum, negavit sibi quemquam alium videri tanto oneri sustinendo parem, quam Carolum. Ob hunc insignem animum a nostris (Caroli legatis, qui fuere Matthaeus Cardinalis Salisburgensis, Erardus Episcopus Leodinus, Bernhardus Episcopus Tridentinus, Fridericus Palatinus, Casimirus Brandeburgicus, Henricus Comes Nassovius, Maximilianus Sibeburgius, et alii quidam Consiliarii) oblata 30 milia florenorum constantissime reiecit. Cumque urgeretur, ut tantum 10 milia pateretur dari familis: Accipiant, inquit, si velint; attamen nemo in aula mea mane bit, qui vel aureum unum acceperit: ac postridie conscensis equis subduxit sese, ne pergerent esse molesti. Hoc mihi ut compertissimum retulit Episcopus Leodiensis, qui Comitiis Imperialibus interfuit. Haec Erasmus. Cum quo confer Sleidanum. Historiam electionis CALOLIV, et Electorum de ea disceptationem, pete ex libello Georgii Sabini.
II. CORONATIO. 1. Curolus, cumin Hispaniis absens Imperator Roman. esset designatus, anno sequenti in Germaniam venit, et Aquisgrani die 23 Octobr. anno 1520, aetatis 20, ab Electoribus principibus, sollennibus ac consuetis ceremoniis coronatus et inauguratus est: eas ceremonias, si libet, in Sleidani historia accurate descriptas reperias.
2. Anno 1530, Bononiae, Rex LONGOBARDORUM coronatus est die 22 Februarii. Deinde die suo natali, hoc est 24 Febr. maximo cum apparatu et splendore a Pontifice Clemente VII, cum verbis conceptis iurasset, pontificiae dignitatis perpetuum se futurum esse defensorem, Imperiali corona coronatus est: in qua coronatione pons ingens, super quem ingrediebantur, Bononiae corruit: quam rem in omen quidam vertentes ex confracto ponte nullum deinceps alium Imperatorem coronatum iri praedixerunt; ut refert D. Arumaeus in Academia Ienensi Professor quondam celeberrimus in discurs. Iuris publici 3. ex Cornel. Agripp. de coronat. Augustal. Caroli V.
I. SAPIENTIA, quae effulget 1. ex eius Dictis. 2. Factis.
Multa exstant sapienter a Carolo dicta, de quibus sequentia notanda sunt.
1. De eximia Gallorum laude. Anno 1540 ineunte, per Gallias in Belgium contendens, Lutetiam Parisiorum ingressus, gravi et celebri oratione exceptus, exquisitas omnium virtutum summi Imperatoris laudes ei tribuente. Oratori paucis verbis respondens Carolus dixit; Gratam sibi esse Regis
affinis erga se benevolentiam, sed laudes illas sibi tributas arbitrari tot esse commonefactiones qualis esse deberet. D. Chytroeus oratione de CaroloV Imp. Addit Erasmus in Chiliad. Carolo Lutetiam ingresso sic acclamatum fuisse:
Alituum ut princeps Aquila est, sie altera Gallo
Gloria: vos alice nil nisi vulgus aves.
2. De Francisci Regis Gallioe tergiversatione. Rex Galliae Franciscus, cum propinquis castris pugnamsemper dertrectaret, dixit Carolus; Optare se Gallo vel plus audaciae et felicitatis, vel minus verborum et odiorum inesse.
3. De exercitus instructione. Cum de Principe quodam bellum moturo audiret; Ignorat adhuc, inquit Carolus, quid ad bellum requiratur. Igitur ipse censuit, tres potissimum belli nervos esse: Commeatum: pecuniam: militem. Ex his si aliquo carendum esset, militem veteranum se potissimum electurum, cuius promptitudine reliqua duo se ex hoste comparaturum confideret. Zenocarus lib. 5. de vita Caroli. Item in comparando exercitu aiebat; se caput sumere ab Italis, brachia et manus ab Hispanis, pectus a Germanis, (quorum fidem et robut maxime probabat,) ventrem et pedes ex reliqua gentium colluvie. Chytr. in Orat. de Carolo V.
4. De bellc. um fine. Carolus Antonio Levoe aliisque ducibus, Iulii Coesaris et Alexandri exempla laudantibus; neque uti scire Carolum suis victoriis ab potentiae et magnitudinis inerementum adferentibus et querentibus; gravissime in haec verba respondit: Alexandro et Iulio solum honorem et gloriam fuisse propositampro seope: Sibi vero et omnibus Christianis Principibus ad honorem sic respiciendum et gloriam, ne dum illam aucupentur, animoe salutem deperdant.
5. De prohibenda Germanorum ebrietate. Admonitus aliquando in castris, ut Germanis militibus de vitanda ebrictate leges ferret, responidt, perinde fore, ac si Hispanis interdiceret, ne surarentur. Huc obiter potest referri iveundum certamen inter Italum et Germanum aliquando initum, quo Italus Germanum ita adortus est:
Germani cunctos possient perferre labores:
Outinam possent tam beneferreitim!
Rursum Germanus Italo in hunc modum respondit:
Ut nod dulce merum, sic vos Venus improba vexat.
Lex posita est Veneri Iulia; nulla mero.
6. De Hispanorum crudelitate. In castris ad Wittebergam, cum de Hispanorum crudelitate et libidinibus enormia quaedam ipsi signisicata essent: Profecto, inquit, si quod aliquando mihi accider infortunium, propter istorum nebulonum sceleta accidet.
7. De Germanor um Principum belligerandi ratione. Cum ad vicino Ingolstadio montes, Germanorum Principum et civitatum foederatarum castra, longissimo spatio extenta, Carolus videret: Suntne isti omnes Germani? quaerit; et, Bene est, inquit; cito eis decrit consilium, et pecunia, et concordia.
De Conciliorum Pontisiciorum variatione. Cum a Pontificibus Romanis concilia variis in locis, Mantuae, Vincentiae, Tridenti indici, nec tamen quicquam agi Carolus animadverteret: Concilium, ait, consilium est DEI.
9. De Comitiorum Germanicorum infructnositate. De Comitiis Germanicis, in quibus religionis et Turcicibelli negotium saepefrustra tractaverat: Diaetadiaetam parit, inquit, et parrussuffocar matrem.
10. De lumin aribus in caeli sumumento. Delectatus est Carolus toto vitae tempore imaginibus virtutum regiarum a Sole et Luna, motibusque siderum sumptis. I. Ut Sol in summo fastigio tardissime movetur, nec alius inopi, quam locupleti splendet: sic Austriacos Principes, in summum Imperii fastigium evectos, non praecipitare consilia. sed circumspecte et cunctanter agere, et lucem iustitiae, ac clementiae suae, summis ac infimis pariter praebere decet.
II. Ut Solis deliquia futuras mutationes et calamitates publicas portendunt: sic Regum errores, etiam parvi, magnam in rebus humanis perturbationem pariunt.
III. Ut Luna, quia terris propior est, effic acius in hoc elementari Orbe visum exercet; ita Regum praesentia et vicinitas plurimum in motibus bellicis, ac togata Rei publ. administratione, momenti habet. Sapienter hoc dixit Carolus. Cum cuius effato congruit Axioma Politicorum: Principis inbello proesentia milites animat, viresque duplicat. Bodin. lib. 5. de Republ. cap. 5. pag. 894. iuxta illud Virgilii:
—— Urget praesentia Turni.
Pulchrum eius rei exemplum habemus in Macedonibus. Cum enim Philippus Priscus Maccdonum Rex, qui ex magnis atavis Alexandri fuit, immatura mortediscederet, EUROPUM vix anni culum filium unicum, quem habebat, regnisuccessorem reliquit. Illyrici vero populi, eo tempore ferocissimi, in re bellica strenui, contempta infantis Regis aetate, macedonas bello aggressi sunt, quos
primo proelio superatos, compluribus casis in fugam converterunt, At quum anxio animo, quid agerent, Macedoves effent; monitisunt a peritis rerum divinarum, eos idcirco succumbere, quoniam Regis auspiciis carerent. Tunc vero instaurato bello Regem suum pusillum (ut erat) ante aciem statuerunt, et conserto rursus proelio, quasi regio ductu, magna virtute et felicitate pugnam invierunt, et Illyricos, plurima strage edita, in turpem fugam converterunt: et qui modo victi de propriis moenibus tuendis cogitabant. victores magna cum gloria evaserunt, planeque docuerunt, Regem. non virtutem, eis in superiori proelio defuisse. Franciscus Patritius de Republ. l. 9. tit. 2. pag. 570.
IV. Ut fulmen, cera et lana illaesa, aes et ferum liquefacit; Sic Regum magnorum potentia, Supplicibus parcens, caedit sternitque rebelles.
V. Ut Lunae lumen singulis mensibus accrescit et decrescit: nec semper ver aut aestas est: Sic perpetua vicissitudine rerum humanarum consilia et actiones variantur, Et certam praesens vix habet hora fidem. Has similitudines, a rebus caelestibus petitas, cum alioqui praecipuam ex astrorum et motus siderum contemplatione voluptatem caperet. Carolus creberrime usurpabat.
11. De Coniugio. Carolus U Imperator vita coniugalem protervioe domitricem vocitavit. Cum enim alicuius actibus offenderetur, qui praeter causam petulantiores protervioresve censerentur: Si iuvenis et caelebs erat, dicere solebat; Utinam ille uxorem haberet! invens in matrimonio tantam esse rerum omnium et actionum ser vitutem, ut protervus ille facile se ipsum nosse, et in gyrum rationis deduci posset. Vexatio enim dat intellectum.
12. De Imperii depositione. Cum de Imperio deponendo deliberantem Carolum consiliarii hortarentur, ut per alios negotia regui administraret, apse nomen et auctoritatem retineret: Ah, inquit, me praesente res ita administratis, ut omnes de vobis conquerantur: quid fieret, si consiliis et rebus gerendis ipse non interessem? Haec alique Caroli apophthegmata recitat Zenocarus in eius vita.
Carolum insigni sapientia praeditum fuisse, effulget quoque ex factis eius.
1. Ex mira in Consiliis cemctatine. Antequam enim quiequam aggrederetur, diu multumque prius deliberbat, in publicum non prodibat, neminem ad se intromittebat, quinetiam saepemorbum simulabat. Quo ipse effecit, ut non prius eius consilia deprehenderentur, quam in opus deducta essent. Zwing. in Theat. vitoe. Nam eaput consilii non est in acumine aut sermonum rationumque copia, sed in directa quadam iudicii norma: fitque ut plurimum, ut, sicut celeritas prudentiae, ita mora occasioni nocumento sit. Quod praeclare, ut omnia, intelligens Cariolus V, Cunctationem animam consilii dicebat, Celeritarem exsequutionis, utramque simul iunctam quintam essentiam esse boni Principis. Machiavell. z. Hist. Flor. pag. 84.
Huc quoque pertiner Symbolum AUGUSTI Caesaris, quod fuit tale: *spe/ude brade/ws2: Festina lente. Quibus duobus verbis contrariis signisicare voluit, in rebus agendis neque nimium esse festinandum, neque nimium cunctandum, sed medium tenendum. Plura dehis vid. supra in hist. Aug. Gaes. cap. 2.
2. Ex Consiliaricrum discretione. Carolus tria potissimum in Conciliatio requirebat: PROBITATEM, BENEVOLENTIAM, et PAUDENTIAM. Probitatiem ideo, ut bonum sequatur, malum fugiat: Benevolentiam, ut, quae utilia sunt Principi et Principatui, ea curet suadeatque, Principi dico, et Principatui: Utrique enim coniunctim Consiliarius bene velle debet: ut docet nos Aristoteles 3. Polit. c. ult. et Alexander de Hephaestione et Parmenione dixit, alterum Alexandri, alterum Regis amicun esse. Prudentiam requi rebat, ut, quae bene Principi vellet ac Principatui, sciret exsequi. Recte igitur de Carolo iudicavit Nicolaus, Episcopus Capuanus, Cardinalis, natus ex familia nobili gentis Mysorum Schonbergiorum, Vir excellens, Hic fuit missuslegatus a Paulo Pontifice ad Reges: ad Regem Galliae, Angliae, et Hispanioe, Ad Carolum adolescentem. Reversum cum Paulus Pontifex audisset; postea eum Cardinalis Salviati interrogavit, ut paucis exponeret, quas vidisset res maxime dignas admiratione. Ille, ut erat vit sapiens, paucis respondit: Vidisse se in regno Galliae Regnum pulchrum, ut est, et fuit, florentissimum, optimeque constitutum legibus, iudiciis, et disciplina, aliisque vinculis pertinentibus ad disciplinam. In Anglia vidisse se pulchrum Regem: quia Henricus fuit pulcher corpore, sed deformis moribus; quia fuit bestia, adeoque monstrum. In Hispania vidisse se sapiens consilium Regis. Nam, ut verssime ait Siracides, cap. 10. v. 4, 5. in manu DEI esse gubernationem terrae, qui utrosque, et Principes bonos ac salutares, et consiliatrios prudentes ac fideles, tribuat: ita Caroli adolescentis gubernationi praestantissimi sapientia et virtuta, fidelissimique boulhfo/roi divinitus adiucti sunt, quorum consilio, ductu et selicitate, ac successibus, res tantas in dissitis Orbis
terrarum partibus administravit. Consiliarii primarii eius fuere sequentes.
I. Cum Carolo anno aetat. XV Belgii, et decimo septimo regnorum Hispaniae, administratio esset demandata, usus est Iohanne Silvagio Cancellario, et Wilbelmo Ceurio anlae Magistro, a quo sic assuefactus et institutus est Carolus, ut, etiamsi annos aetatis provinciis afferrentur literae, vel nocta provinciis afferrentur literae, vel nocte intempesta, omnes ipsi redderentur, ex quibus ad consiliim ipse referret. Cumque Gallicus legatus, apud Ceurium cenans, se mirari diceret, quod adolescentis Principis ingenio, tantum laboris, quo cum facile levate posset, imponeret: Ego, inquit Ceurius, curator et tutor sum datus Carolo, quem, me mortuo, sui iuris esse velim. Quodsi negotiorum, et rerum suarum ignarus sit: novo curatore illi opus erit, et sic ex aliena tantum diligentia et fide pendebit. Idem Ceurius, dum vixit, pacis et amicitiae cum Rege Gallico, et omnibus vicinis servandae, Carolo auctor exstitisset. Qua statim post illius obitum sublata, bellum inter Carlum et Gallos suecessit; quod brevibussubinde induciis interceptum, totos fere quadraginta annos duravit.
II. Post Silvagii (cuius iussu querelam pacis Erasmus scripsit, et cui de institutione Principis libellum vere aureum, Carolo dicatum, inscripsit) obitum, Cancellarium sibi elegit Carolus Mercuinum Gattinatiam, virum admodum celebrem laude sapientiae; qui fuit Carolo auctor moderationis, eumque flexit ad consilia moderta: in quibus perstiti usque ad exremum vitae spiritum.
III. Post Merurinum praefuit Nicolaus Perenottus Granvellanus Vesuntinus, quem Carolus Metcurini vestigiis insistentem maximi fecit, et repulit a se Heldum, qui erat aemulus Granvellani, et conabatur inducere Carolum in alia consilia violenta et improba. Obiit Gravellanus iste Augustae Vind. anno 1550, quo tempore Carolus ibi comitia celebrabat, In cuius locum suffectus est Antonius Perenottils Granvellanus filius, Episcopus trebatensis. Cum igitur tam praestantissimos et fidelissimos Consiliarios Carolus habuit, tota cius gubernartio Imperii et regnorum fuit laudatissima. Nam nulla sane maior pestis, quam mali Consiliarii: et contra: Nullum maius boni Imperii instrumentum, quam boni Consiliarii. Magnum ornamentum Principi, corona senum et cordatorum Consiliariorum cinctum esse: estque idem non solum ornamento, verum etiam felicem actionum successum praebet, et adversariis metum incutit, et subditi libentius parent.
3. Ex subditorum suorum distinctione. Nam optime et sapienter Carolus subditos suos discerere solitus fuit: In Germania Regibus, ait, in coeteris vero meis regnis, servis me imperare novi. Quo dicto Principum Germaniae potentiam, et quo eos loco habuerit, significare voluit. Tenemur quidem omnes Imperii Romano-Germanici legibus parere, sed ita, ut liberamsuarum ditionum administrationem nostri superiores retineat, et suis legibus, sua libertare, utantur, fruantur. Nulli profecto mortalium armis aut fide ante Germanossunt, (sicut Corm. Tacit. lib. 13. annal. affirmat) nostrque Germania tantum nervorum et potentiae habet, ut exteruum hostem nullum metuat, imosola, si iunctis viribus res agatur, habet, quod immanissimo Turcarum tyranno oppont, quippe pecunia, populo, munitionibus aliisque adminiculissat valida et instructa est per DEI gratiam.
II. MANSUETUDO. Nullus coesar vixit, adversus quem tam mirabiles conspiratione factaesunt quam adversus Carolum: Eum tamen numquam iracundia peccasse accepimus. Quare cum Legatum Ventum quidam detulisset, quod tarditatem et lemitatem ipsius culparet: Carolus nihil offensus; Numquam mundum a bellis quieturum et respiraturum esse dixit, si ea celeritate, quam res et causa plerum que postulant, bella statim moveret. Chytraeus Orat. de Carolo U Imper.
III. CLEMENTIA. Cum nihil tam ornet Principatum, quam clementia et mansuetudo; teste Spinoelib. 3. pag. 136. de traquill. animi: prudenter CarolusV Imperator non affectibus suis indulist, sed omnia clementia et mansuetudine peregit. Quare Gandavorum defectione et iniurias suis maioribus illatas uno ultus est et eodem iudicio: non tam crudeliter, quam prudenter. cum enim sua edicta publice lacerare Praetorem urbanum cives coegissent, et legatos ad Franciseum I Regem Francorum mississent, ut patrocinium urbis reciperet, eoque recusante ceteros ad defectionem in vitarent: Senatus Hispanorum urbem solo aequari oporrator decreverat, civium bona in fiscum cogi. Imperator tamen patriae, ac urbi, in qua natus ac educatus fuerat, pepercit. Triginta defectionis auctores capite puniit; iura corporum et collegiorum omnium sustulit; civitatem agri publici parte ac beneficiis omnibus privavit; arcem denique munitissiman pecunia civium construi, ac praesidus militum firmari iussit.
Non ita multo post Franciscus ipse, qui Gandavorum patrocinium repudiarat, rupellanos ob salarium vectigal rebellantes, ortionis maiestate perterruit, ac pecunia mudctavit: Supplicio tamen affecit neminem, qui eriam integra
libertatis et collegiomm iura civitati reliquit: testatus illud, non minorem sui vindicandi occasionem habuisse, quam GarolumV; suas tamen laudes civium salute, quam exitio, et clementia, quam crudlitate, cumulare voluisse.
Similiter CarolusV Imper. summa clementia in omnes ordines Hispanorum usus est, cum non modo a se defecissent, verum etiam Calabriae Ducem Regem creavissent, qui bencficium illud tam perniciosum repudia vit. Carolus neminem ex tanta multitudine puniendum putavit. Prudenter illequidem; quippe universa Rei publicae membra secare debuisset. Iohan, Bodinces l. 3. de Republica c. 7.
Nam ut Plato ait lib. 1. deleg. Ea omnium victoriarum est tum prima, tum optima, nikh=sai to\n e)=u poiou=nta kai\ e(auto\n. Hoc ipsum Iuliani Flandri designare voluerunt, inscriptione sua in arcu triumphali, cum isthactransiret Philippus Rex Hispaniae, sicut a Claveto in Itinerario eius describitur. Ea fuit talis; sub imagine CaroliV Coesavis:
Quiste victorem dicat, qui vinceris ipso
Invictus victo Coesar ab hoste tuo?
Si veniam victus petit hostis, protinus illi
Parcis. et errati tememinisse piget.
Non te hostis Coesar. sedte clementia vincit,
Et ratia; cum sis victor et ipse tui.
Vincere laus ingens hostes, et parcere victis
Gloria. sed sese vincere maior erit.
IV. HUMILITAS et MODESTIA. CarolusV Imper. insigne humilitatis et modestiae exemplum posteris reliquit, iuxta dictum illud Sircidae (quod Carolus saepe in ore habuit) cap. 3. vers. 20. Quo quisque est maior, eo gerat sesubmissius. Nam historiei affirmant, quod nemo in aula Caroli simplicius vestiri solitus, quam ipse, statimque a prima adolescentia compertus sit natura inimicus esse gloxiosis et insolentioribus. Hinc cum Ferdinandus Toletanus Dux Albanus ex mera arrogantia statuam aeneam in Castello Antwerpiensi erigi iussisset, cum hac inscriptione:
FERDINANDO ALVAREZ A TOLEDO, ALBAE DUCI, PHILIPPI II: HISPANIARUM REGIS APUD BELGAS PRAEFECTO. QUOD EXTINCTA SEDITIONE, REBELLIBUS PULSIS; RELIGIONE PROCURATA, IUSTITIA CULTA, PROVINCIA PACEM FIRMARIT: REGIS OPTIMI MRNISTRO FIDELISS, POSITUM.
Incidit in odium CaroliV eiusque silii Philippi I, Regis Hispaniae: ut testatur Hieronymus Connestagius lib. 9. de Coniunct. Porstugall. et Castelloe; et addit insigne Epiphonema: Ideo (inquit) nequae CarolusV, neque Philippus II, valde amabant Albnum, quod nimis praclare sibi deip sis meritus videbatur: Principes emm non amare solant cos, aut cerie minus, qui bene de ipsis meriti sunt, quam eos, quos ipsi beneficiis sibi de vinaeerunt. Itaque statues illorum iussis paulo post deiecta fuit.
Idem Carolus U Imperator, cum Franciscum Regem Galliae ad Ticinum cepisset, annuntiata ei victoria ab eis, qui partibus Gallorum fuerant, ut gratularentur ipsi de victoria, dicitur ex arce, in quaferat, secessissesolus in monasterium quoddam, donec illi abiretn. Prohibuit eriam, ne quis ad ipsum admitteretur, inquiens: Non decere institui triumphum capto Rege, praeserim cumipse nihil mali fecerit: memorem enim se esse dicebathumanaefortunae, quod ipse quoque in manus hostium venire possit. Et Francisus postea, cum adhuc ad Carolo captivus teneretur, videretque in pariete Symbolum Imperatoris, PLUS ULTRA: veluti Carolum de inconstantia fortunae admoniturus, affcripsit: HODIE MIHI, CRAS TIBI. Quibus verbis adeo nihil offensus est Imperator, ut iis conspectis subscrpserit: FATEOR ME ESSE HOMINEM, Manlius in Locis, pag, 172, 173. et 175.
V. *au)ta/rkeia. Carolus U Imperator, quo tempore cum Galliarum Rege Francisco bellum gerebat, saepius dixisse perhibetur: Sitotum Galliae regnum debellasse, redderem totum Regi: modo quae mea esse contendo, mihi relinqueret. Unde patet. Cornelium Tacitum graviter errasse, quando scribit: Suaretinere ad privatos pertinet: de alienis certare, regia laus est. Ethuicum enim id est: Christianus Princeps, quicquis ditionis habet, citra aliorum divexationem conservat et exornat.
VI. URBANITAS, Carolus U Imper. valde urbanus fuit, uti pater ex eius dictis.
1. De importuma Hispanerum aulieorum postulatione. Hispanis quibusdam aulicis aliquando Carolum rogantibus, ut Germanos satellites et alios ex aula dimittetet; idquo sine modo urgentibus, ipse convocari Germanos iubet. His vultu ad scucritatem composito indicat Hispanorum petitionem. ET venite, inquit; Ego etiam sum Germanus; abeamus ex aula, nedeinceps illis molesti simus: et abire se ostendit. Germani satellites laeti et alacres sequuntur. Sed Hispanis ad pedes Caroli abiectis, ac ut maneret, et veniam stultitiae suae daret, suppliciter petentibus, restitit et ignovit. Manl. in Loc. pag. 624. 625.
2. Ex respenso, Gallico Legato dato. Carolus U Imperator Gallico Legato, post mortem Francisci Sfortioe Ducatum Mediolanensem Regis sui
nomine petenti, admodum argute respondebat: Quod frater meus Rex Gallioe vult, idem et ego volo. Quibus verbis Legatus (ut quae optamus, libenter credimus) Carolum assentireputavit, idque ad Regem suum statim perscripsit. At Carolus Ducatum Mediolanensem sibi non minus, quam Gallo placere, ideoque a se non minori studio retinendum, quam a Gallo expeteretur, sentibat.
Hinc pulchre inquit Seneca lib. 3. de ira cap. 34. Quod vinculum amoris esse debebat. seditionis atque odii causa est, IDEM VELLE. Et idem in Prov. ait: Propter MEUM et TUUM, primum est principium discoridae. Nam,
Si duo nostris tollas pronomina rebus:
Proelia cessarent, pax sine liteforet.
Plato de legib. 5. Polit. 2. ait, felicem ac beatm fore civitatem, in qua non audirentur haec verba, meum, et non meum.
Pertinet hoc venustum P. Fagii dagium, crebris sermonibus olim ab eo usurpatum: Quatuor sunt, inquit, conditiones seu propriet ates hominum. Qui dicit: quod meum est, tuum est; et quod tuum est, meum est; hic idiota est. Qui vero dicit: quod meum est, meum est, et quod tuum est, tuum est; haec est conditio mediocris. Qui dicit: quod meum est, tuum est, et quod tuum est, tuum sit; hic pius est. Qui vero dicit: quod tuum est, meum est, et nuod meum est, meum sit; talis impius est.
Elegans deproprietate Bonorum penta/stixon:
Quadruplici inter se graviter pugnare videmus
Proprietate homines, quot quot hic orbis babet.
Est, bene qui faciat REDDENTI, RUSTICUS: Huic vox:
Quae mea sunt, tua sunt; Quoe tua sunt, mea sunt.
Est, bene qui faciat NULLI, SODOMITICUS: Huic vox:
Quae mea sunt, mea sunt; Quoe tua sunt, tua sunt:
Est, bene qui faciat CUNCTIS, vir OPTIMUS: Huic vox:
Quae mea sunt, tua sunt; Quoe tua sunt, tua sunt.
Est male qui faciat CUNCTIS, vir PESSIMUS: Huic vox:
Quae tua sunt, mea sunt; quoe mea sunt, mea sunt.
3. De arcibus in montibus positis. Carolus traiciens aliquando Rhenum, quaerit ex Principe, qui aulam ipsius tum sequebatur, cur maiores nostri arces et praesidia in excelsis montibus exstruxissent? cum responderet Princeps, munitiores illis arces in editis locis visas fuisse. Censuit Caesar rectius eas in planitie collocari, porpter aquationis et invehendi commeatus, et tormentorum et aggerum commoditatem. Sed nuc, inquit, sub terra quidam munitiones aedificant, ut inferno sint propiores. D. Chytoeus orat. de Carolo U Imper.
4. Ex dicterio de nefanda Angli cuiusdam caede. In Anglia. cum nobilissimum iuvenem, sententia Cardinalis Eboracensis, qui iudicio praeerat, damnatum interfici Carolus audiret: Indignum est, inquit, a cane laniitam pluchram damam devorari. Nam Cardinalis ille alnii filius erat. Idem.
VII. IUSTITIA. Carolus U Imper. iustitiam severe administravit, dices: Quemadmodum Sol non alius est inopi, alius locupleti, sed omnibus aequus et communis: ita Reges personam soectare haud debent, sed rem: Iustitiaque et benevolentia eorum omnibus civibus patere debet. Zenocarus in Caroli vita. Leges eitam optimas tulit, inter quas et haesunt:
1. De Bigamia, quod non licitum sit cuiquam in Romano Imperio duas simul uxores habere. Defendit quidem bigamiam Bernhardus Ochinus Photinianus in dialogis a Castalione latine conversis Et Valentinian us Imp. legem tulit, qua cuivis duas simul uxores ducere licebat, apud Nicephorum lib. II. cap. 33. Verum hoc ipsum non solum iuri divino repugnat, sed etiam Imperatores sacratissimi bigamiam ex animo detestati sunt. Ita eniam Dioletianus et Maximinivanus Imperatores rescripserunt; Neminem, qui sub ditione sit Romani nominis, binas uxores habere posse, vulgo patet L. 2. C. de incestuosis nuptiis. Et ex edicto praetoris duas uxores habens infamia notatur. l. eum qui. C. ad l. Iul. De aduls. et l. 2. D. Dehis qui notam. infam. Similiter ex constitutione Caroli V, bigamusultimo afficitur supplicio; uti videre est Ju der Peinlichen Hassgerichts=Ordnung, cap. 121.
2. De furibus suspendendis. Carolus U Imper. omnesque Status Imperii, suaddentibus Consiliatiis, et iuris sacerdotibus etquissimis, defuribus in furcam tollendis legem constituerunt; ut patet ex Constitut. Carol Ju der peinlichen Halsgerichts= Drduung, art. 160. Item. l. Captialium 28. §. Grassatores. ff. de poenis. Grassatores. qui proedoe causoe id faciunt, proximi latronibus habentur, et si cum ferro aggredi et spoliare instituerunt, capite puniuntur, utique sisoepius atque in itineribus hoc
admiserunt, ceteri in metallum damnatur, vel in Insulas relegantur.
VIII. Amor liter arum et literatorum. Carolus U Imper. fuit magnus fautor literarum et literatorum: et quamvis tanta gubernatione Imperii et regnotum esset occupatus, tamen literarum studiosissimus fuit: inprimisque Mathematcis adco delectatus fuit, ut nec in ipsis castris studium hoc negligeret. Testatum amicis Petrum Appianum legimus, se, in bello Germanico, Ingolstadio (ubi Petrus vivebat) ad Carolum in castra urbi vicina evocatum fuisse, ut in machina certis rotulis orbes circumducentibus repraesentante Planetarum motus proprios adspicienti certius et ac curatius singula monstraret: cuius eiusdem belli tempore, ut ardorem erga haec studia magis vulgaret, familiarissime secum habuit Turrianum Cremonensem magni nominis Mathematicum.
Porro Carolus, cum esset obnoxius multis calamitatibus seu morbis, plurimum leg it Thucydidem, qui admodum difficilis est intellectu: bene eriam patris sui Philippi historiam novit, fuitque consuetudo cubiculariorum eius, ut finita (iuxta consuetudinem) matutina precatione, singuli aliquid legerent, donec Imperator surgeret: alius Thucydidem, alius Herodotum, alius Livium, adlius Gallicam historiam, alius aliud. Postquam Imperator surrexerat, recitatis precibus, interrogavit, quid fingulilegissent, ut sic Imperatorem ad hilaritatem excitarent. Imperator etiam ipse legit Thucydidem, lectisque aliquot pagellis, sumpsit sibi tempus de iis rebus meditandi. Granvellanus Cancellarius Imperatoris afferens ei Thucydidem, primo Galllice versum, dixit: Huc librum Tuae Maiestati dono; sed ea conditione, ut ea promittat mihi, quod velit illum perlegere. Evolutis vero in co libro ab Imperatore aliquot pagellis, ita placuit, ut terrtio perlegeret.
Ut igitur Carolu U Imperator excellenti bonarum attium cognitione excultus fuit, ita etiam viros doctos in magno pretio habuit, et erga eos valde liberalis fuit. Quore cum Poeta quidam carmen lingua Italica de navigatione Africana composuisset, donavit illi mille coronatos. Alius quidam in Gallia Psalterium carminibus Gallicis expressit, quod opus ob facundiam ipsius insignem celebratur. Oblato hoc Psalterio Imperatori, dixit Imperator: Exiguum tibi munus dabo: dedit tamen quadraginta coronatos. Manlius in Loc. pag. 550. et 551.
Contra autem Carolus literarum rudes haud magni fecit; sicuti patet ex historia, quae continetur in Emblem. Altorff. pag. 80. hisce verbis: Quaedam Germaniae civitas ad Carolum U Imper. legatum miserat, adiuncto omite adolescente pulcherrimo, primarii eius civitatis virifilio. cumque Legatus Imperatori suae Rei publicae negotium exposuisset, interrogat eum Imperator de comite adolescente, cuias esset, et cuius filius? Respondit legatus, esse eum cuiusdam primarii in sua Republ. viri filium, et unasecum missum, ut quaedam digna memoria et videret et audiret. Imperator igitur hoc audiens, adolescentem collequio dignatur, eumque de quibusdam rebus interrogat, quas ingenuum adolescentem scire oportet, ut domum is reversus gloriari posset, se cum Imperatore esse collocutum. Sed cum adolescens pisce magis mutus esset, nec Imperatori ad interrorgatoria quiequam respondere posset; Imperator Legato, Tuus, inquit, comes pulchra est statua. signisicans, pulchritudinem corporis et nobilitatem generis sine doctrina et virtute parum prodesse hominbus, iuxta illud Emblema: NOBILITATIS VIRTUS, NON STEMMA, CHARACTER; ID EST; Magis virtus, quam genus nobilitatem efficit; vel potius, Sola virtus, non maiorumsanguis, verae nobilitatis firmum est argumentum.
IX. GRATITUDO. Carolus U Imper. Officiales suos, cosque qui sibi egregiam et fidelem in bello aliasque operam navaverant, magnifice remuneratus est. Inprimis gratiffimus exsitit erga Praeceptorem suum Hadrianum Traiectensem, pauperrimis parentibus ortum. Cum enim Carolus Hadrianum avo suo Ferdinando Catholico Hispaniae Regi commendasset, Episcopus Dertusensis designatus fuit. Post Ferdinandi mortem, intercessione Caroli eiusque avi paterni Maximiliani I Imper., a Leone X Cardinalis titulo Pammachii SS. Iohannis et Pauli creatus est. Inde Maximiliano mortuo, cum Carolo in Germaniam ad capessendum imperium eundum esset, quem in absentia Hispaniae Gubernatorem constitueret, neminem suo Praeceptori Hadrano praeferednum censuit. Leona tandem X mortuo, non acquievit Carolus, priusquam ad summum in terris fastigium eundem proveheret, usus ad eam rem fideliopera Pompeii Columnae et Iulii Medices Cardinalium nobilissimorum et illustrissimorum; qui, post multas contentiones, XXXVII CArdinalibus in suam sententiam pertractis, Romaeignotum, a tot Candidatis longissimo intervallo seiunctum, externum atque Germanum, inter tot Senatores Italos tandem Papam renunicarunt anno Salutis 1521, die 9 Ianuarii. Quod grati animi studium erga Praeceprorem facile inter maximas Caroli U Imper. landesuum quoque locum, et nequaquam postremum tueri potest:
cuius etiam exemplo Principes incensi de suis in iuventute formatoribus morum que praefectis ac Praeceptoribus praeclare mereri discant. Charonic. Hedion. sol. 686. Pantaleon. Dresserus.
X. MAGNANIMITAS. Carolus U Imp. animi excelsi atque invictis, in periculis impavidus et mortis contentor fuit, adeo, ut in castris saepe, et in ipso iuventutis flore, recitatis Pauli verbis, ostenderet, se alterius vitae et consuetudinis cum Christo esse cupidum. Itase ad omnia pericula impavidum offerebat, ut nusquam ad bombardarum ictus caput inclinaret, nusquam pedem moveret, nusquam expallesceret. Quando. armabatur laminis thoracibusque ferreis, initio inter armandum horrebat corpus, ac toto vultu albescebat quasi pavescens: Sed cum armatus, loricatus, et galeatus erat, iam nullus leo illo fortior erat aut animosiot, minusque aliquid expavescebat. Enadem quoque in rebus secundis et adversis vultus constantiam et tranquillitatem retinuit, ut in eodem cubiculo quottidie cum ipso verfantes, numquam laeta vel tristia ad Carolum allata, ex eius vultu deprehendere possenr. Numquam enim regius ipsius animus, nutante, vel acriter etiam urgente fortuna, abiectese demisit: vel prospero et secundissimo flatu aspirante, insolentius se efferre aut iactare solitus est. Chytroeus in orat. de Carolo U Imper.
XI. AMOR Salutis publicoe. Politici habent hoc Axioma: Salus publica suprema lex esto. Hoc semper sibi Carolus U Imper. ob oculos posuit, illudque re ipsa expressit. Cum enim non multo post, quam ad Imperialem dignitatem esset evectus, Wormatiae, de regno Navarrae a Gallis occupato, de Belgii populationibus, et Hispaniae tumultibus, nuntiosaccepisset: palam testatus est, seinvitum et repugnantem ad armatrahi; ac dolere se, Turcis, qui in Hungaria Belgradum oppugnaturi essent, inrestinis bellis viam in Germaniam sterni: Orare autem dEUM, ut sibi Rem publ. orbis Christiani tranquillam et florentem perperuo manere cupienti opem ferat, et in causa iusta adiutor, custos et vindex adsit. Has preces pluribus verbis a se conceptas quottidierecitare solitus est. Unde cum sinitis comitiis Augustanis Archiepiscopus Moguntinus et Palatinus Ludovicus Moguntiae cum Carolo de Germaniae pace colloquerentur: et Heldus Vicecancellarius, Caesaris aftantis nomine, durius respondisset: Caesarem, qui alia etiam regna haberet, decretum contra Ecclesias nostras factum in Comitiis, etiamsi vastanda esset Germania, exsequi decrevisse; Casar hunc interpellans dixisse scribitur: HAEC NON IUSSITE DICERE Nolo enim vastari Germaniam, quia et patriaest, et summum ab ea Imperii decus ac cepi; et Imperator saluti Orbis tetrarum, quantum potest, DEO iuvante, consulere debet. Idem.
XII. VERECUNDIA. Carolus VIMPER. (utsupra diximus) adulteria libidinumque tutpitudines totues aversatus est. Quare cum post electionem Antverpiam ingressus esset, Senatus urbis, ut laetarise adventu Caesaris, ipsique gratificari videretur, ludos et spectacula inplateis, per quas transeundum erat Imperatoris, exhibuit: inter quae, promore ludorum, publcherrimae ac venustiffimae erant virgines, toto propemodum corpore nudae, nisi quod tenuissimo tantum, et pellucido velamento circumdatae essent: Coesar urbem ingressus; et ad eum locum, inquo exhibebantur, delatus, (cum tamen ab aliis undique magnus fieret concursus) nequidem respexit ad virgines. Hanc historiam Durerus pictor, clvis Noribergensis, qui una cum Caesare urbem est ingressus, Philippo Melunchthoni narravit, addiditque, se quam libentissime accessisse, cum ut agnosceret quid ageretur, tum ut perfectionem pulcherrimatum virginum rectius consideraret, dicens: Ego, qui eram pictor, aliquantulum inverencundius circumspexi. Philipp. in Loc. Manl. pag. 345.
Denique tanta in Carolo omnium optimi maximi Principis vittutum praesantia fuit, ut miraculum naturae sui temporis, asapientibus et bonis quibusdam viris, familiaritateipsius interiore fruentibus, perhiberetur.
I. CURIOSITAS. De CaroloV Imper. afficmant, quod Spirae ex curiositate quadam ingressus sit in cryptam, in qua asservantur cadavera Imperatorum: inter quae etiam fuit cadaver Rudolphi Caesaris, Comitis de Habspurg, a cuius posteritate, nusquam interrupta sobolis serie, etiamnum hodie Archiduces Austriae descendunt. Inde reversus Carolus obstupuisse dicitur, et mandasse, ne cuiquam deinceps monumenta illa aperirentur: Et hoc malo proprio edoctus, cautior factusest. Nam cum anno C. 1547 victor Wittebergam nrbeim ingrederetur, et quae inibi publica essent aedisicia, lustraret avide, urgebant eum duae Eumenides infernales, Ferdinandus Albanus, et Episcopus Atrebatensis, ut Lutheri sepulchrum dirui, demortuique cadaver publice cremari iuberet, non solum illorum petitio ipsi displicuit, yerum etiam severe atque vitae etiam capitisque periculo sanxit, inviolatum Lutheri sepulchrum ut esset.
II. IMPRUDENTIA. I. Axioma Politicorum est; In rebus arduis et gravioribus media consilia
periculosa. Contra hoc monitum nostro et patrum nostrorum saeculo multoties peccatum est, et optimi quique Politici in hunc soloecismum Politicum impingunt, quoque Carolus U Imper famosissimus, qui, cum hostem suum Franciscum Galliae Regem insua porestate captivum haberet, Heremii Ponti consilio neglecto, medium consilium sequutus est. Nam regie illum tractari iussit, et tamen ultra anni spatium eum captivum detinuit, neque semel in carcere visitare voluti, donec rex morere animi confectus in gravem morbum incideret, adeo ut multi de vita eius desperarent. Quare Carolus data ei in uxorem sorore sua, taudem sub duris conditionibus illum dimisit. cum satius fuisset alterut rum extremum sequi, et velita atterere eum, ut nocere non ultrapotuisset; vel benesiciis illum devincire, quibus permotus noluisset ei nocere. Tractatio illa regia et sororis matrimonium neque annuum carcerem, neque iniquiores conditiones libertati additas ex animo generosi Regis delere potuere. Unde non exiguis molestiis Carolum postes nec semel affecit. Iohan. Werner. Gebhard. In Fürstilichen Tisch=reden, lib. 1. cap. 7. pag. 18. 19.
2. Quis nescit Carolum U Imp. omnium fere, quae usquam gerentur ab aliis Principibus, aut consortem, aut saltem conscium fuisse! At eam coniurationem, quam Mauritius et Albertus Brandeburgicus, familiares ac domestici Caesaris, susceperant, quamque ad exitum perduxeruntan. 1552, nesuspicatus quidem est.
Tota vita Caroli nihil aliud fuit quam belligeratio perpetua. Gessit namque multa bella, ex quibus praecipua, qui possumus brevitate, recessebimus.
Omnium notatu dignissima sunt bella eius adversus Franciscum I Regem Galliae gesta, quae durarunt annis propemodum 38, sub induciis dubiis, parumque constantibus. In tria membra illa dividemus.
In membro primo notanda sunt tria: I. Ortus. 2. Progrssus. 3. Ergessus.
I. ORTUS. Praecipue inter Carolum U Imp. et Franciscum Regem Galliae de regni Neapolitani Mediolanique possessione certatum est. Nam imperante Maximiliano I, Ludovicus XII, Rex Galliae, Mediolanensem Ducatum occuparat, et in sua verba iurare subditos coegerat: cuius rei certior factus Caesar Maximilianus non ita multo post Mediolanum ope Helvetiorum recepit, et ut Imperii beneficium, procul ab omni ambitione et avaritia existens, Maximiliano Sfortiae Duci restituit. Verus postea anno tertio, Ludovico rege Galliae exstincto anno 1515, successit ei gener ipsius FRANCISUC I Valesius, qui statim anno regni sui primo ingentem exercitum contraxit ad recuperandum Mediolanensem principatum, et Helvetios, Maximilianum Sfortiam acerrime propugnates, ingenti, sed cruento et periculoso, bidui proelio debellavit ad Mediolanum, adiuvantibus Venetis, ita ut de viginti quinque milibus vix pars dimidia evaserit, Parmamque ac Placentiam Pontifici ablatas ad vetus Insubrum Imperium redeuxit, captoque, a deditione arcis Medilanensis, et transmisso in Calliam Maximiliano Sforria, possessionem principatus stabilivit. Ex hoc successu Franciscum maiora animo agitantem incessit libido invadendi regni Neapolitani. qua de causa evocatum Roma Leonem X Pontisicem Bononiae convenisse existimatur. Sed id molientem retraxit ex Italia Caesar Maximilianus, impulsis Helvetiis iam ante vindictae cupidis, et Henrico Anglo sollicitato. Inde cumirrito conatu Mediolanum obsedisset, cum Gallo pacem feccit, Gallo valdeaequam, cum Carolus nepos amicitia Gallorum in occupanda Hispania indigeret. Confecta est pax in has conditiones, ut Carolus Regnum Navarrae Iohanni filio, qui inde expulsus erat, restitueret, si id iudicibus, qui constituendi essent, viderentur ex aequo et iure. Item centum milia aureorum nummum quotannis Gallo ut penderet ex regno Neapolitano, ad confitmandum ius, quod in illo regno sibi arrogabat. Cumque ad Venetos etiam et res Mediolanenses Franciscus respiceret, Venetis etiam Veronam reddi, Brixiam enim paulo ante receperant, postulavit, ea lege, ut redemptionis nomine 200000 aureorum nummum Caesari duabus pensionibus persolverentur. His conditionibus Maximilianus, iam senex et bellorum pertaesus, non refragatus est; sed non fore aut ratam aut diuturnam conpositionem facile intellexit, quod Carolo impubere a nutricio facta esset. Nec ita multo post, carolo U ad imperium suffragiis Electorum expetito, cum Franciscus per coemptos sussragatores idem frustra ambiens de spesua decidisset, renovatis ex repulsae dolore veteribus erga aemulum competitorem odiis, novisque excitatis, bellum inter utrumque exarsit; et Frnaciscus non tantum Italicos Principes contra
Carolum instigavit, sed subditos etiam et socios in Belgio, Hispania, et alibi.
Cum (ut supta diximus) privatae quaedam offensiones inter Carolum Galliaeque regem inter cederent, Carolo ad Imperium evecto, ventum est ad arma, et primo quidem in Hispaniae finibus, inque Belgio. Et quia Galli Parmam et Placentiam tenebant, id Permoleste graviterque Leo Pontifex ferebat: cumque nuper etiam tentasset Regtum Lepidi, prorsus animum ab illis avertit, et foedus cum Caesare fecit, cuius haec erant capita praecipua: Ut Ecclesiae Romanae dignitas defendatur, ut quae Galli nuper illi ademerant, recuperentur: ut Sfortia, tum exsul, in paternum solium restituatur, et principatum Mediolanensem. Coniunctis ergo viribus Parmam et placentiam Gallis eripiunt, Mediolanum capiunt, hostem ex Insubria, quam totos iam sex annosille tenebat, depellunt, et Sfortiam deinde restituunt, administiantibus bellum Prospero Columna, Ferdinando Davalo Piscatio. Rex vero Galliae ut amissa recuperaret, per Italiam omne robut co convertit: et cum Carolus in Hispaniam ad motus a seditiosis quibusdam excitatos abiisser sedandos, totum Navarrae regnum recepit, et pet Insu briam plerisque locis occupatis, ipsa etiam urbe Mediolano capta, anno 1524, sub hiemem obsidione cinxit Papiam, ad Ticinum fluvium, oppidum. At cum in obsidione securius, quam decebat, ageret, a Ducibus CAROLI U anno 1525, die 24 Febr. (die Matthiae) in proelio ad Ticinum (amissis ultra 8000 militum, et 20 procetibus Galliae caesis) captus, et apud Mantuam Carpetanorum in Hispania (ubi tum Imperator commorabatur) in custodiam datus, eo ex Italia triremibus transverctus.
Cum Rex Galliae diuturnioris carceris impatiens in morbum incidisset, Imperator, convocato Senatu, quo pacto se erga captivum Regem gerere deberet, ad consilium retulit. Variorum sententiis auditis, quas Guicciardinus lib. 16. prolixe describit, Caesar solebat in deliberationibus audiresolummodo Consiliatiorum dicta, nihil autem illis praesentibus, sed suo iudicio solus postea, quid facturus esset, constituere: tunc quoque disserentes attente audivit, nec tamen, quid secum decrevisset, declaravit. Postea vero mense Febr. anno 1526 FRANCISCHM, cum promitteret Burgundiae restitutionem, et renuntiaret iuribus in regnum Neapolitanum, in Ducatum Mediolanum, Genuam, Astam, Tornacum, etc. et Eleonoram, Caesaris sororem, Emanuelis Lusitani regis viduam, in uxorem duceret, et duos filios obsides daret, in liberetatem restituit. Chytraus. Iovius lib. 20, 22. Guiccard. Ital. histor. lib. 14. et 16. Zenocarus lib. 1. Sleidanus.
In hoc membro etiam tria sunt notanda: 1. *ta\ prohgou/mena. 2. *ta\ praxqe/nta. 3. *ta\ parepo/mena.
Francicus Rex Galliae statim, postuqm, ex custodia esset dimissus, pegavit promissionibus se teneri, quas Caesar ultima carceris necessitate expressisset; atque ita cum Pontifice et Venetia foedus, quod Sanctam ligam nominabant, pro Italica libertate contra Caesarem iniit. Carolus vicissim nominis Pontiscii auctoriate per omnem Hispaniam abolevit; exemplo ab Hispanis ipsis posteritati relicto, posse Ecclesisticam disciplinam citra nominis Pontificii auctoritatem ad tempus confervari. Insuper testatus est, se invitum et coactum ad arma retrahi, Deumque innocentiae suae et iustae causae vindicem fore confidens, inter hos christiani Orbis intestinos motus et bella civilia, magnae sibi consolationi esse dixit, quod interea innumerae novi orbis gentes christianam religienem cupide amplecterentur.
Cum igitur Rex Galliae foedus cum Pontisice pro libertate Italica inivisset, ad haec consilia turbanda nihil prius habuit Carolus Imperator, quam exercitum in Italiam quamprimum mittere, qui cunctis minaretur. Quare iubetur Georgius Fronspergius Eques auratus Germanus, Dux militiae celeberrimus, (qui Caesaris semper partribus addictus; praecipus fractis foederatorum contra Carolum U Imperatorem in Italia consiliis, Imperii decus sua virtute, DEO dante, tutatus est, quique multa potius egregiae laudis, quam belliei quaestus decora domum retulit) copias conscribuere; quasille ocius contractas in Italiam duxit, et exercitum Italicum, cui Iohannes Medices praerat, in agro Mantuano die 24 Novembris anno 1526 feliciter fudit et profligavit, Medilanumque recepit. Statim adsuere cum aliquot milibus Hispanorum Carolus
Borboniorum Princeps, qui superioribus annis a Galliae regedesfecerat, ac Princeps Arausiensis, Burgundiorum manu comitatus. Sed et Conradinus Lepontinus cum quaevor vexilli Germanorum militum, qui Cremonae praesidium Caesareum agitaverant, sese coniunxit. Paulo post Italorum phalanx accessit, quos ducebat Mutius a Columa.
Inde Carolu Borbonius, cui summa totius exercitus praefectura tradita erat, cum aliquot copiis ad defensionem Neapolis profecturus, urbem Romam, ex itinere, postridie quam eo venisset, oppugnatione cepit ac diripuit, die 6 Maii anno 1527. Urbs vastata est caede et rapinis, et nemoservatus, nisi qui vitam et libertatem universa re familiari redemisset. Templa fere omnia, multis necatis aut excruciatis sacerdortibus, direpta. Pontifux, qui in Adriani molem cum Cardinalibus et reliquis proceribus profugerat, fame subactus sese dedidit die 6 Iunii, omnesque eius arces et urbes in Caroli Imper potentiam redactae sunt. Qui optata hac occasione, veterem Romani Imper. sedem. potentiam et Maiestamtem a Pontifice hactenus usurpatam, in Italia recuperare et stailire potuisset: Sed reverentialoci Apostolici, et quadam religionis opinione, quae in animo bene instituto plurimum valet, et Hispanorum Antistitum ac Principum superstitiosa in Pontificem observanntia, non solum publicae laetitiae signa, quae tum nato Imperatoris filio Philippo edebantur, inhiberi iussit: verum etiam post octo menses, Clementem VII, pecunia tantum, et iure patronatus, in regni Neapolitani episcoparibus mulctarum, in pristinam amplitudinem et potentiam integre restituit.
Interea Galliae Rex, ubi de capta Roma cognovit, inito foedere cum Angliae rege, validum misit in Italiam exercitum, Duce Odetto Fuxio Lautrechio. Is cum in Insubriam venisset, adiutus a Venetis, Alexandriam, deinde Papiam, pattim conpositione, partim vi cepit, et furente milite propter captum ibi Regem, post ingentem oppidanorum stragem, diripuit anno 1527 die 27 Iulii, Inde Bononiam profectus ibi in hibernis substiti, et sub prinum ver progressus, Duces Caesareanos in regno Neapolitano proelio vicit: ideo Neapolin mense Aprili gravissime obsedit, quae obsessio durvavit usque in Augustum mensem, quo Auster tam memorabilem in castris Gallorum concitavit pestem, ut intra dies octodecim, ex 80000 Gallis, vix 1700 superstires manserint. Ita DEUS mirabiliter Coesarianis pepercit, Gallosque ultus est. Non multo post, cum Neapolin obsidione solverent, horrenda tempestate reliquiae miserabiliter sunt afflictae. Ita non solum venti, sed etiam aether pro Caesare pugnavit.
Cum igitur Carolus ubique divinitus protegeretur, ipseque ab hostibus victorias insignes reportaret; Galliae vero Rex, cum et liberorum suorum, quos in HISPANIAM MISERAT OBSIDES; CURIS AFFICERETUR; et per Italiam infeliciter bellum geret; amisso nuper exercitu atque Duce Lautrechio, quem pestis in obsidione Neapolis absumpserat; amisso etiam Andrea Aurea Genuate, rei maritimae scientia clarissimo Duce, qui sub idem fere tempus, quo Lautrechius mortem obiit, ab Caesarem defecert; restituta patriae libertate, ad pacem animum adiecit: quae Cameraci, oppido Belgii, facta est anno 1529, die 5 Augusti: ub FRANCISCUS cessit Flandira, Artesia et Tornaco, atque ita septendecim provinciae unitae sunt, utque filii obsides liberarentur, vicies centena milia aureorum Carolopersolvit. Iam antea die 26 Iunii pax inter Pontificem et Caesarem Barcinone facta erat, pactos inter alia, ut Margaretam filiam notham Caesaris Alexander Medices silius nothus Laurentii Medices (qui patrem habuit Petrum, quem Florentia eiectum, et in ostio Liris flouctibus obrutum interiisetradunt) in uxorem duceret, atque in avitum Florentiae dominatum restitucretur.
Exemplo Pontific is et Regis Calliae mox Veneti et Francicscus Sfortia (qui Pontifici Galliaque regi confoederatus ante fuerat) supplices pacem a Carolo Imp petiverunt et impetrarunt. Guxciard. Chytr. P. Iovius, Sleid.
Possumus et in hoc tertio et ultimo membro progredi secundum Ortum, Progessum et Egressum.
Cum Frnacicus Sfortia Dux Mediolanensis anno 1535, mense Octobri, absque heredibus defunctus essset, Carolus Imperator ut Dominus feudi eum Ducatum sibi per Antonium Loevam, quam, navigaturus in Africam, legatum et custodem ibi reliquerat, adiudicavit. Rex Galliae contra illum ad se suosque liberos pertinere contendit, propter Valentiam, Philippi Vice comitis, postremi Mediolani Principis ex ea familia, sororem, proaviam suam. (quamquam superioribus annisde re tota transegerat.) Quare misso ad Carolum legato (cui quam argute Carolus responderit, supra diximus) Insubriam sibi restitui postulabat, addita cominatione, nisi impetraet: simulque eodem tempore, conductis undique copiis transcendit Alpes, et Sabudiae Ducem,
avunculum suum, Imperii Principem, aggressus est, eo videlicet consilio, ut illa parefacta via et subiugata provincia, logius progrederetur. Itaque Caesar, ut regionem illam defenderet, necesse habuit et ipse conscribere exercitum; quem, maxima celleritate per Germaniam alissque in locis contractum, in Italiam evocavit: Et cum Neapoli Romam venisset anno 1536, mense Aprili, aliquot post diebus Senatum sibi dari pertiit, et in frequenti coetu Cardinalium, praesente Pontifice, et exterorum Regum legatis, orationem habuit gravem ac vehementem in Galliae Regem, qui rupto foedere et inveterato quodam odio pulcherrimos ipsius et sanctissimos conatus impediret ac everteret, clareque testatus est, se invitum in id bellum, quod tum contra Regem Galliae de Mediloanensi Imperio parbat, trabi, in quo multae gentes nihil mali meritae et insontes, ipsorum Principum irancum dia atque obstinatione, cladem essent subiturae. Propterea piertate Christiana tacto satius sibi viderei, et Rei publ. quidem utilius, ut et ipse et Franticus ad sigulare certamen descenderent, enseque et pugione dimicantes controversiam finirent. Iovius. l. 35. Hist. Sed et per praeconem Gallum provocavit, septem conditionibus oblatis, ut in mari, vel terra, vel flumine, equo vel pedibus, colle vel plancicie, de Galliae Cisalpinae et Burgundiae iure inter se certarent, DEUM iudicem futurum, sine publiae salutis detrimento, 40 dierum ad deliberandum concessis induciis, ter contestatus, se pacem, pacem, pacem Christianorm, non bellum flagitare et exposcere. Gulielmus Zenocarus in vita Caroli. In superioribus bellis, anno videlicet 1528, Rex Galliae Carolo et Carolus vicissim Gallo monomachiam obtulit: de quo vide lib. VI Sleidani.
Quamquam vero Caesar nonsblum indeab initio, sed post etiam, cum iam sui muniendi atque tuendi causa maximos fecisset sumptus, pacem vehementer expetivit, neque detrectavit, quo minus Insubriam ille certis conditionibus acciperet: et cum Gallo singularicertamine dimicare voluit, quo videlicet alterutrius privato potius, quam publico totius Orbis incommodo, belli finis aliquando fieret: Gallus tamen, iis omnibus repudiatis, in sententia permansit.
Collectis iam virtibus, et per mediam Italiam factoitinere, cum exercitu Carolus Imperator provin ciam Galliam invasit anno 1536. Rex ad Avenionem castra posuit, inter Rhodanum et Druentiam flumina, et devastatis agris, (qua parte Caesarem esse descensurum videbat) cum pugnandi potesatem non faceret, in summas illum difficultates coniecit, Naminopia rerum omnium Caesar adductus, et multis hominum milibus ex inedia et contagione desideratis, discedere coactus est. Inde iter in Hispaniam instiutit, relicto exercitu, cui Duces praeclaros praefecit, qui bellum contra Gallum continuarunt, donec anno 1538 Caesar et Galliae rex Nicem, rogatu rogatu potissimum Pontificis Pauli, conventirent, et induciae in annos decem inter cos fierent.
Anno inde 1542 FRANCISCUS Rex Galliae atrocissimis verbis bellum Caesaridenuntiat, et editio libello suis liberum facit, ut quacumque ratione possint, terra marique provincias illius devastent. Rexipse quinque simul locis Caroli terras invadit, sed parum fedlici successu. Sparsis enim viribus, quas satius fuisset unitas habere, quoe occupaverat loca, facile amisit. Caesat cum in Hispaniis filium suum Philippum, data ei in urorem Maria, Iohannis Lusitaniae regis filia, regem constituisset, et Wilhelmus Cliviae Dux ferociter Ducatum Geldriae retineret, exercitumque Mariae profligasset anno 1543, mense Aug. in Iuliacensem Ducatum venit, oppidoque Dura expugnato et incenso, Iuliaco et Ruraemonda ad deditionem compulssi, Wilhelmum adegit supplicem sibi fieri, ereptaque ei Geldria, tres Ducatus, Iuliacensem, Clivensem et Bergensem, fruendos reliquit. Vicissim Galli Landresium et Luceburgum occparunt, et Caesarenos, Duce Fr. Borbonio Angiano, ad Carignanum Pedemontii, magna strage fuderunt. Quare Carsar viribus Imperii Germanici succinctus, bellum in Galliam transfert, mens. Octobri, et oppidum Landresium. et Luceburgum occuparunt. et Caesareanos, Annosequenti Lucenburgum recuperat, multa expugnat Gallorum oppida, nulloque resistente ferme, Lutetiam usque progreiditur.
Cum igitur Caesat tam felicem in Gallis progressum haberet, Franciscus Rex impar viribus misit Legatos, qui cum Carolo de pace agerent; et obtinuit, exercitusque dimissus est. facta est pax sub aequis conditionibus die 24 Septembris ad 1544, in qua comprehensi, Pontifex, Ferdinandus Rex Hungariae frater Caroli, Lustianus, Polonus, Danus, Veneti, Helvetii, Sabaudus, Lotharingus, Genua, Florentia, Ducatus Ferrariensis, Mamuanus, Urbinas, Luca, Senoe, Principes Electores ac ordines omnes Imperii, Caesari obsequentes. Inde Carolus dimissis copiis ex Galliss domum rediit. Franciscus vero Rextriennium fere post in vivis esse desiit, cum paulo ante in Christianos Waldenses, quod
reformatam potius, quam Pontificiam religionem amplecterentur, crudeliter sarvisset, magnamque corundem multitudinem, nulla sexus aut aetatis retione habita, trucidari iussisset. Successit ei HENNICUS II, adversus quem Carolus Imperator aliquot post anni bellum gessit, quo Terovanam cepit, multaque Castella condidit, imposuitque praesidia, inprimis Cameraco et Gandavo. Onuph. Sleid. Chytr. Martinus Bellaius, et alii.
Postquam Carolu U Imperator cum suis hostibus pacem constituisset, ipsis adhuc durantibus Conmitiis augustanis, de Religione Lutherane removenda et exstipanda cogitavit, conscripsitque milites et ad arma se praeparavit. Cum vero Protestantes audivissen, Caesarem occulte moliri bellum, interrogarunt, cur militem conscriberet? Responsum acceperunt, Imeratorem non religionis nec civitarum causa bellum parare, sed tantum punire velle aliquos Principes Maiestatis reos. Sed Saxo et Landgravius, quia nemini obscurum erat, illos peti, magno studio copias et ipsi conscripserunt, ad socios datis literis, ut idem faceret, neque callidis quorundam consiliis sese divelli paterentur, monuerunt; ac dilutis, quae obiectabantur a Caesare, criminibus, nihi in se culpae esse, nisi praetextum haereseos, demonstrarunt: eamque belli causam a Pontifice diserte enuntiari. Nihilominus sociorum foederis Smalcaldici non pauci Caesaris sequebantur castra, traductique in eius partes erant, Mauritius Dux Saxoniae Electoris patruelis, Iohannes Marchio Brandeburg., Philippus Dux Brunsvicensis, Ericus et Georgius Brunsvicense, Iohannes item, Albertus et Georgius fratres Megalopolitani adolescenres. Contra foederatis Protestantibus non tam copiae defuere, quam consilium concors et pecunia. Bellum inde Caesari indixerunt Elector atque Lnadgravius, quos ille publicis literis antea proscripserat.
Saxo et Landgravius iuncti Suevis et Alemannis, Erebergum, impositam Alpibus arcem, Dilingam et Donawerdam iam tenentibus, tardisu Caesarem, tum quidem imparatum, adorti sunt. Mox ille Pontificiis, Hispanicis, Germanicisque instructus copiis, castra sua locavit prope Ingolstadium, ubi levioribus proeliis cum Protestantibus conflixit, usque in mensem Novembr. anni 1546. donec Mauritius Dux Saxoniae, cum Ferdinando fratre Caroli, ditiones Electoris invaderet, Cycneam et Torgam, aliasque urbes occuparet. Decretum ergo, trasferendas in Saxoniam copias Protestantium, relicto apud Suevos praesidio. Landgravius suos abduxit domum, religioni habens in generum pugnare. Sic facile Caesari Suevos et Noricos vincere fuit. Pridericus Palatinus, qui aliquantum Prtestantibus subsidii ministrasset, deprecatione id luit. Ulmenses etiam auro, et tormentis, simul praesidium alere coacti. Uldaricus Wirtembergicus humillimis conditionibus transegit. Memmingenses, Bibracenses, Ravensburgenses, Campodunenses, et Lsnenses Legati, delusi a Navio, qui satis cautum eis diplomate Caesareano de religione diceret; itaque supplices facti. Francofurtenses maturius deditionem fecerunt, territi adventu Maximiliani Burensis, ductoris Belgarum, a quo etiam hanc ob cansam irrisisunt, missisque ad Coesarem legatis, in gratiam recepti sunt, depensis aureorum milibus octoginta.
Elector vero Saxoniae, ubi ad suos fines cum exercitu pervenit, mense Decembri Vinariam recuperavit, Heldrungam deditione cepit, et Halam. Ineunte anno 1547, die 13 Ianuarii, Lipsiam obsidione cinxit, sed oppidanis fortissime sese defendentibus, reinfecta discessit sub eius mensis exitum, cum crebris tormentorum globis velut grandine quadam, Lipsiam obruisset, laceraset et deformasset. Inde Marchionem Brandeburgensem Albertum cepit Rochlicii. Misnam urbem ad deditionem coegit, die 5 Aprilis. Inde, cum die 19 Aprilis de Caesaris adventu cognovisset, exercitum ultra Albim transtulit, et Misnae pontem sublicium incendit, ne Hispanitranseuntes ipsum affequerentur. In itinere, cum Mulbergo relicto Wittebergam contenderet, Coesareanis vadum in Albi flumine monstratur, per quod equitatus transit: pedestres vero copiae ponte ex navigiis constructo transportantur. Caesar in Saxonem incidit ad Silvam Lochanam, tribus trans Albim milliaribus, ibique proelii fit initium: in quo ElECTOR pulso equitatu et peditatu, dum acriter prosalute sua pugnat, et per sinisram maxillam adversum vulnus accipit, capitur, die 24 Aprilis. Non vero ulli Hispanorum aut Hussarorum se dedere voluit: sed Germano homini Tiloni a Trot. Ad Albanum adductus antequam Casari sisteretur, inter cundum oculis in caelum sublatis, et ex imo corde ductis suspiriis voce miserabili sic DEUM alloquitur: Miserete mei, Domine, nos sumus iam hic. Postea cum in Caesaris
adspectum venisset, Clementissime Coesar, inquit, mt tibi captivum statuo, et supplex oro, ut Casar. V. Maiestas me dignetur custodia digna Principe. Respondit Caesar: Tranctaberis pro merito; scio quid me deceat. Deinde Albano redditus, frequenti custodia in castra ducitur. Captus cum eo fuit ERNESTUS Dux Brunsvicensis, Dynasta Grubenhagensis, Philippi filius. Sol sudo caelo pallidus quatriduo lamentari visus calamitatem affliccatae veritatis. MISENAE cum Canonici cantum Augustini TE DEUM LAUDAMUS decapto Electore cecinissent, fulmen hora t post meridiem aedem illam incendit, tres tuerres deicit, tectum, organum, cainpanas, igne consumit, cum nullum aliud tonitru vel praecessisset, velsecutum esset.
Imperator Electorem die 7 Marii ob inobedientiam, quam praetendebat, capitalis supplicii reum peregit, qui vitam adbicatione Septemviratus redcumit, renuntiavit foederi Smalcaldico, Wittebergam et Gotham Caesari tradidit, Henricum Brunsvicensem, et Albertum Brandeburgensem absolvit custodia. Sed ut in decisiones et determinationes certaminum Religionis, quas Caesar et Concilium sit daturus, consentiret, nullo vel mortis metu adigi potuit. Bona illius publicata, Ferdinandoque et Mauritio assignata sunt, relictis, unde aleretur, censibus.
Quamquam igitur ad Dracenburgum Mansfeldiis et Hamburgensibus ergregia esse de Erico Brunsvicensi et Caesarianis victoria parta, tamen Iohannis Friderici Electoris Saxoniae calamitas foederatos perculsos reddidit. Philippus Landgravius Hassiae a Mauritio genero et Brandeburgico, aliisque, qui putabant se veniam ab Imperatore impetrasse, persuasus, cum Halae Saxonum Caesarisupplex factus esset, praeter opinionem captivus detinetur. Repertum vocebulum, quod levissima mutatione pro nulla captivitate perpetum sonaret. Caesar ad quingentas machieas tormentarias e Cermania in suas provincias avexit, a Protestantibus decies sexies centena aureorum milia exegit. Ferdinandus similiter Bohemos, quod Electoris ditiones tueri, quam invadere maluissent, duriter excepit. Mauritio Duci Saxoniae, quod sidelem Caesari operam navasset, dignitas ELECTORIS SAXONICI publico et sollenni ritu a Carolo collata est 24 Februarii, die Matthiae, inspectante Iohanne Friderico captivo.
Cum magdeburgenses Interreligionem Caesaris constanter improbarent; Caesar publice eos proscripsit, et vicinos Principes ac ordines graviter monuit, ut bellum eis facerent, et quacumque retione possent, nocerent: plerque non recusarunt, modo reliqui etiam non Saxoniae tantum, sed imperii ordines idem quoque facerent: qui cum auxilia Imperatori promisissent, eum orarunt, si fore huic bello praeesse non posset, ut aliquem summae rerum praeficeret. Sic ergo Mauritius Elector publico nomine belli summae praefectus est ab Imperatore, deditque ipsi in singulo menses 60 milia aureorum.
Maritius rei summae praefectus, magnis viribus rem egit, et constructis aliquot castellis, ut in iis milites hiemarent, sub exitum Novembris anni 1550, urbem aggressus est, Verum Magdeburgenses non solum fortier ipsi restiterunt, sed etiam erumpentes hostes suos in pago Ottersleben obruerunt, plusquam ducentos nobiles ceperunt, et Georgium Megapolitanum, inquieti ingenii Principem. Heideccius Comes, et alii, adducturi Magdeburgensibus auxiliares copias, exercitum conscripserunt. Mauritius ergo mense Decembri cum parte exercitus illis occurrit, et Werdeae eos obsedit. Cum itaque erumpere non possent, nec etiam obsidionem tolerare, quod commeatu destituerentur, paciscuntur cum Mauritio, qui ita eos dimisit, ut statim quinque signa sibi conduceret, ut et ipsum Ducem comitem Heideccium: ubi primum se ita aperuit MAURITIUS, ut diceret, se non pugnare in perniciem Magdeburgensium, sed illorum urbem, libertates, munitionem et religionem cuperesalvas.
Cum igitur Mauritius Magdeburgici bene cuperet et occulte bellum pro libertate Germanica coqueret contra Caesarem, obsidionem lente continuavit usque in mensem Novembrem anni 1551, quo, cum Magdeburgenses amplius non posse tolerare obsidionem viderentur, pax facta, qua mulctam Caseari grandem persolverunt, salva religionis et maiorum libertate. Ad hunc modum liberati, praeter multorum exspectationem, suumam nominis gloriam adepti apud exteras nationes, quod
prope soli per omnem Germaniam suo exemplo docuissent, quid possit constantia.
Mauritius, durantebello Magdeburgico, quod fuit annuum, cum copias haberet in sua manu, rationem inire coepit liberandi Philippi Landgravii soceri sui, cum cousque Caesarem hac de refrustra non scmel interpellasser. Chattis igitur ditionis Hassicaepopulis, ante annum tertium Landgravio captivo sententia Caesaris ademptis, de voluntate filiorum Landgravii per iusiurandum in suam fidem adactis, et facta pace cum Magdeburgicis, et OEnipontem missa de landgravii liberatione Legatione, Galliae regem henricum II, Francisci I. successorem, foedere sibi coniungit, et datis obsidibus utrimque cavetur, et, editis scriptis belli causam explicandam esse, placet, ut sibi multorum animos adiungerent. Albertus ctiam Brnadeburgicus, clam in Galliam profectus ad Regem, huic negotio totum se dabat. Interea milites, tam ii, qui Magdeburgum propugnavertant, quam qui eam circumsederant Mulhusii, vicinisque in locis hiemaverant, multum damni dederant Northusianis et Erfurdensibus. Eius rei causam cum ex Mauritio Caesar perquireret, responsum dedit, ob non soluta stipendia tumultum fieri, seque brevi eum convenire velle. Inde Mauritius, qui dissimulanter agebat omnia, anno 1552, Kalend. Martii, conventus agit ordinum suae ditionis, et inter alia proponit, quia citetur a landgravii filiis, ut se fistat, non sibi licere regiversari diutius, aut illorum exspectationem fallere: discessurum igitur ad illos fidei servandae causa.
Mauritius cum domire constituisset, et Albettus Marchio Brandeburgicus cum suis tum equitum, tum peditum copiis, ex hibernis advenisset, movit contra Carolum Imp. anno 1552, et quacumque transsit, suam in potestatem redegit oppidanos, et iis, quos antea Carsar delegerat, abrogatis, novum instituit Magistratum: simul pecuniam illis imperavit atque tormenta. Augustam triduo obsessam occupavit 4 Aprilis. Imperator priusquam de moribus Mauritii aliquid audiret, accipit per secialem belli literas. Imparatus igitur, noctu maxima celeritate tumultuarie discedens OEniponte, cum Ferdinando fratre, qui persuadendae pacis causa nuper eo venerat, et per Alpes, qua Tridentum itut, ad laevam deflectens, Villacum, quod est in Carnis oppidum, ad Dravum flumen, sese recipit die 20 Maii, cum pridie eius diei Electorem Saxoniae Iohannem Fridericum post quinqvenii captivitatem dimistsset, ne videlicet hostisa suam gloriam id reserret; qui liber factus nihilominus Casarem, quocumque iret, comitatur. Mauritius cum Clausam fortissimum in Alpibus propugnaculum cepisset, OEnipontem venit 22 Maii: ubi Ferdinandus frater Caroli pro pacce intercedit, et amicam transactionem promittit: quare induciaefactae.
Tandem, post variam discetationem, Trasactio Passaviensis persicitur die 2 Augusti. Dimititur e Belgico carecere landgravins, Protestantitum religioni liberum datur et prpetuum in Germania exseritium, proscriptiones abolentur, etc. Rex Galliae, qui in hisce motibus nequaquam quievernat, Metiam urbem deditione ceperat, et praesidiis firmarat; sed cum moneretur, captivos priocipes, quorum causa bellum coeptum erat, captivitate solvi, in regnum redit, Chytr. Saxon. lib. 12. et Seqq. Sleid.
De bello Germanico plura quid desiderat, consulat Lambertum Hortensium lib. 2. Sehardium Tom. 2. Thuanum lib. 2, 3, 4, 5. Histor. Sleidan. lib. 21, 22. et sequentes.
Gessit et praeter haec Carolus Imper. multa alia bella. primum gessit anno aetatis 18, adversus Maranos rebelles: quorum 40000 occisis vexilla erepta avo Ferdinando dono misit, eadem fortuna adversus Hispanos seditiosos usus. Turcam terrore adventus sui Viennae obsidioenem desere coegit, amissis 80000 ex innumerabili exercitu. Anno 1535 cum exercitu traiecit in Africam, et capta urbe Tuneto, atque arce Goleta Barbarossam Turcarum Ducem cum copiis suis profligavit, et regem eius loci Muleassanem Mahumetanae religionis, quem Tureae regno expulerant, restituit, sibique vectigalem fecit. Sexen nio inde elapso, iterum expeditionem in Africam suscepti, sed infelicissimo eventu, naufragio absorptis 130 navibus. Post Transactionem passaviensem Metiam obsidione cinxit, sed frustra. Inde bellum ei fuit cum Henrico rege Franciae, quo Carolus Terovennam et Hesdinum Gallicana oppida diruit, Henricus contra Corsicam Genuensium Insulam, auxiliantibus Turcis, occupavit, ditionesque Caroli ferro ac rapinis exhausit. Postremo Carolus Imp. apud Antipodes in novo Orbe per Ferdinandum Cortesium et Francescum Piza arrum 28 proeliis 28 Reges et regna devicit.
I. Cum LUTHERUS Anno C. 1520 Librum de Libertate Christiana, quo declarabat, sibi nihil aliud coridi esse, quam veritatem verbi divini indagare, ad Pontificem Leonem X misisset, brevipost Pontifex eum ut haereticum damnavit et proscripsit, sacris ei interdixit, et mandavit omnibus, ut aditum ipsius at quesermonem fugerent, nec ullam rem cum eo communicarent. Lutherus contra publicat assertionem omnium articulorum doctrioae suae, a Leone damnatorum, et provocat a Papa ad Conciliu. Sed Pontificii libros Lutheri publice cremant, et instant apud Eridericum Elecoremm, ut Lutberum, vel capite plectat, vel captum Pontifici mittat. Ad quae Elector ornatis verbis respondit; negans se hoc facere posse, cum Luthero ab omnibus detur honestum testimonium, et Lutherus ipse petat, ut sibi suit errores demonstrentur. Lutherus igitur cum hactenus Papae auctoritatem nequaquam violare volusset, arbitratus, ipso inscio, quaestores indulgentiatios abuti sacra potestate, postquam se anathemate ab eo peti, librosque suos exuri intellexit, tanto zelo est inflammatus, ut Leonem praedicaret esse Antichristum, ac diploma eius, iusque ipsum Pontificium Wittebergae die 10 Decembr. proiceret in flammas, addens illud dictum Samsonis heroicum: quemaamodum fecerunt mihi: ita feci eis. Facti sui ratione publice scripto edit. Scribit etiam librum de captivitate Babylonica, et paulo post duos squperstirionis Pontifciciae nervos incidit, Vota Monstica, et Missas privatas: et cursum illustrandae verae Evangelii doctrinae, inter potentissimorum Europae Monarcharum adversationes, constanti et ingenti animo et felicitate miranda perpetuo urget et tuetur. Iohan. Mathesisus de viat Lutheri Hom. 2. Luth. Tomo 2. Ienensi Lat. Chytr.
II. Anno 1521 CAROLUS Imper prima sua COMITIA celebravit Wormatiae, in quibus comparivit Lutherus, cum sub salvo conductu evocatus esset, et maxima animi constantia, toto mundo frendente et fremente, publice coram Imperatore, omnibusque totius Romani Imperii Proceribus, rationem fidei suae reddidit, uti ex actis Comitiorum Wormatiensium constat, adeo ut hic Papatus domitor ante Comitia Heros fuerit, in Comitiis Heroem se gesserit, post Comitia Heros permanserit.
1 Ante Comita Heros fuit. Cum cuim anno 1521, die 6 Martii, a Carolo U per Caduceatorem Witteberga Wormatiam evocaretur, Lutherus statim, literis acceptis, imperterritus Wormatiam petiit, Iusto Iona Praepostito, Hieronymo Scurfio, et Ambsdorssio Theolog comitatus. Cumque iam propius accederet, et in vicino oppido Oppenheim consisteret, plerique proposita profectione eum dehortabantur, eo quoe ipsis nuper erant combusti libri: quo quidem praeidicio ipsum esse damnatum, et in summo futurum discerimine dicebant; illata mentione, quid accidisset aetate superiore Iohanni Husso: ipse magno quodam animi robore periculum omnes contempsit, in haec verba erumpeus: Mihi vero, qui vocatus sum, deuretum et cerrum est ingredi urbem, in nomine Domini Iesu Christi, etiamsi scrirem tot diabolos mihi oppositos, quot sunt tegulae in omibus totius urbis tectis, etc. vide Luther. Tom. 2. Latin. Witteberg.
II. Similiter IN COMITIIS Heroempsegessit. Cum enim per Eccium Caesareae Maiestatis oratorem et ICtum, officialemque Episcopi Trevirensis generalem, duae ipsi quaestiones proponerentur: 1. Anlibros in medio positos, a se conscriptos esse fateatur, et pro suis agnoscat? II. An retracare quicquem in iis, an vero quae scripta sunt, tueri velit? Prius categorice affitmavit: ad posterius distincte respondit: videlicer libros a se scriptos non eiusdem generis et argumenti esse omnes. Primo enim quosdam ese didacticos et paraenericos de fidei et pietatis doctrina scriptos. Secundo, quosdam esse polemicos generales, contra Papatum et doctrinam Papistarum exaratos. Tertio, quosdam esse polemicos speciales, privatim contra personas singulares, Romanam nequitiam defendere volentes, editos. Sed in nullis horum se quicquam mutare velle, admiranda animi constantia asseruit. Et licet sine intermissione, instioctu Papistarum, a multissollictiatus fuerit, ut a proposito desisteret; tamen nil quicquem obtinuerunt, sed potius oleum et operam perdiderunt. In singulisenim conflictibus talem sese gssit, ut nil quicquam in constantia ipsius desideratirpotverti, adeout Archiepiscopo Trevirensi respondere: Se potius vitam et caput amissurum, quam tam clarum DEI verbum deserturum. Denique hisci ita gestis, cum Luthberus ne latunm quidem unguem a vera religione discedere vellet, sed tamquam Marpesia ripes immobilis maneret, a Carolo U proseriptus fuit. Quo audito Lutherus modesitssime respondit: Sicuti Domino placuit, ita factum est: sit nomne Domini benedictum.
III. Denique Lutherus noster, non minus POST COMITIA Heros permansit, Cum enim a Carolo U proscriptus esset, Fridericus Elector e nobilitate nonnullis, de quoorum fide compertum habebat, negotium dedit, ut in locum quendam
secretiorem, et ab hominum frequentia remotum deducerent Lutherum, vitandi causa periculi, quod quidem summa dioligentia et raciturnitate fuit administratum, ab ductusque Lutherus in arcem Wartburgum prope Isenacum, quam Patmum seu eremum suam nominavit. In hac sua solitudine et sollicitudine tantum abest ut animum abiecerit, ut etiam maiori cum confidentia et constantia ad fortirudinem et constantiam quam plurimos hortatus fuerit: ut testatur Sleidanus lib. 3. pag. 67.
Patet ex historia Sigismundi Imp. quamvis Ladislao Bohemiae Regi fidem dedisset, Iohannem Hussum et Hieronymum Pragensem salvos et incolumes domum reversuros, quod nihilo tamen minus Concilium Constantiense haereseos ipsos damnaverit, ignique adiudicaverit. Imperator quidem nec fidem Regi datam, nec publicam securitatem violari sas esse iudicabat. Sed hunc serupulum exemerunt Nicolaus Abbas Panormitanus, et Ludovicus Romanus Canonistae. Inde Iesuitae Trevirenses in lib. de Concret. Eccles. anno 1583. edit. pag. 45. Sigismundum Roman. Imperatorem, qui fidem datam Iohanni Husso non servaverat, sic excusant: Hussus securitatem ab Imp. Sigismundo petiit: Imperator obsignavit; sed Christianus orbis (Concilii Constantiensis Patres) maior Caesare resignavit.
At non ita fecit Carolus U Imp. cum enim a quibusdam Pontificiis flabellis ac furiis, in Comitiis Wormatiensibus instigaretur, ut ne fidem Luthero datam servaret, propterea quod, secundum decretum Concilii Constantiensis, Haeretico non sit servanda fides; animose respondit: Fidem rerum promissarum, etiamsi toto mundo exulet, apud Imperatorem tamen consistere oportere. referente Zenocaro in ipsius vita. Recte tum dixit, tum secit Carolus Imp. Nam Verba Regum debent esse regia. Prov. 8. v. 6. Principes ea, quae digna sunt Principe, cogitabunt, iisque insistent. Esa. 32. v. 8. h. e. Principum cogitationes, et verba, non debent esse AQUEA, (h. e. fluxa et mutabilia) sed AUREA et ARGENTEA, h. e. constantia et immutabilia.
III. Supra diximus, quod Iohannes Fridericus Elector Saxoniae Lutherum, postquam a Carolo V, in Comitiis Wormatiensibus esset proscriptus, ex itinere abducendum curaverit in arcem Wartburg: Ibi Lutherus delituit menses decem circiter. Interim Leo Papa iterum eum excommunicavit die Cenae Domini, 28 Martii, an. 1521, et Henricus VIII, Rex Angliae, librum scripsit et edidit adversus Lutherum; quo nomine a Pontifice et amplissimo Cardinalium Senatu Catholicae fidei defensor appellatus est. Praecipue autem impugnavit Lutheri librum de Captivitate Babylonica.
Eodem anno LEO X Papa non sine veneni suspicione mortuus est Kalend. Decembr. aetat. 46. In cuius locum post longas et maximas Cardinalium dissensiones ADRIANUS natione Belga, Traiectensis, pauperrimis parentibus ortus, Praeceptor Caroli U Imp., sequenti anno die 9 Ianuarii Pontifex electus est: qui nomen suum non mutavit, sed vocatus est Adrianus VI. Onuphr. Nomen suum primus mutasse scribitur Sergius II. cui, cum Os porci, Sau=rüssel, diceretur, ob obscenam nominis vocem tollendam, persuasum est, ut aliud sibi nomen adoptaret. Postea si quis malesicus antea fuisset, Bonifacius appellari volebat: si timidus, Leo; si rusticus, Urbanus; si ferox Clemens; etc. Polyd. Verg. de invent. lib. 4. cap. 10. in vit. Pont.
IV. Anno 1522 Lutherus, propter tumultus Carolostadianos Wittebergae excitatos, dum imagines templo eicit, et studia bonarum artium improbat, inconsulto Friderico Electore, apud quem tamen se postea excusat, ex Patmo revertitur Wittebergam, Carolostadii conatus infringit, et Henrico Regi Angliae respondet calamo asperiore: cuius scripti vehementiam non omnes amici Lutheri probarunt. Inde NOVUM TESTAMENTUM germanice redditum publicavit circa finem Septembris.
Hoc anno Ordines Imperii Comitia instituerunt Noribergae, in quibus cum Adrianus Pontifex per legatum Germanis non solum de Ecclesiarum emendatione, sed etiam de Curiae Romanae reformatione, aliquanto liberius fuisset pollicitus, Proceres Imperii e conventu Norico Romam miserunt centum gravamina, (quae vide in Tom. Wolf. a fol. 202, ad 228) quibus Germaniam nimium exhauriri, et intolerabili servitutis iugo premi significarunt. Et festivum est, quod, cum Pontificis legatus malorum omnium remedia non simul esse tentanda, sed pedetentim esse procedendum dixerat, Lutherus id sic accipiendum esse censeret, ut singuli pedes atque passus intervallum habeant aliquot saeculorum.
Norici vero conventus exitus hic fuit, quod Principes anno 1523, die 6 Martii, decretum ediderunt in eam sententiam, in quam et Adriano scripserant: viam ineundae concordiae in religione esse omnium rectissimam, si primo quoquie tempore Concilium universale atque liberum in Germania celebretur, et huius decreto controversiae dirimantur: et interim Lutherani a novorum librorum editione abstineant, et Contionatores per universam Germaniam ea reticentes, quae turbis ciendis faciant, sanctum DEI Evangelium pure secundum doctrinam ab Ecclesia approbatam pro contione doceant, etc. Hoc Imperii decretum cum alii aliter acciperent, plerique etiam contemnerent, Lutherus datis ad Principes literis illud pro se interpretatus est. Sleidan. lib. 4.
V. Anno 1523 Formula Missae, et Communionis, ex Lutheri praescripto Wittebergae est edita: et
abolito Canone Missae Cena Domini celebrata. Rationem etiam textus Euangeliorum et Epistolatum legendi praescripsit Lutherus. Inde quinque libros Mosis in Germanicam linguam translatos primum edidit Wittebergae, scripsitque libros de dignitate et officio Magistratus Politici.
Hoc anno Adrianus Papa non sine veneni suspicione exstinctus est die 13 Septembris. Hic cum Lovanii collegium magnifico sumptu construxisset, vestibulo aureis literis haec verba inscribi mandavit:
Traiectum plantavit. Ibi enim natus erat.
Lovanium rogavit. Ibi literas didicerat.
Caesar incrementum dedit. Ab hoc enim (ut supra dictum) ex Praeceptore Cardinalis creatus erat.
Huius hominis vanitatem redarguit alius, subscribens: Hic ergo DEUS nihil fecit.
Successit Adriano IULIUS Florentinus, e familia Medices, qui nominari se voluit CLEMENTEM VII. Onuf.
VI. Cum anno 1524 Conventus Principum denuo haberetur, Clemens VII Papa eo legatum misit Laur. Campegium S. Anastasiae Cardinalem, qui tamquam re integra procederet, nec quicquam, quod Adrianus egisset, attenderet. Hic est ille Campegius, qui multo esse gravius peccatum dixit, si sacerdotes fiant mariti, quam si plurimas domi alant meretrices; ut testatur Sleidanus l. 4. Comm. Tandem igitur coniugii et veritatis sanctae osor edictum Wormatiense contra Lutherum urget. Cleri per Germaniam reformationem pollicetur; sed de Curiae Romanae abusibus corrigendis, deque gravaminibus abolendis, quae hacenus ab Ecclesiastico ordine Germania sustinuerat, altum premit silentium. Ideoque Novum decretum Conventus Noriborgici ad 18 diem Aprilis factum est, ut Pontifex primo quoque tempore de assensu Caesaris liberum Concilium in Germania indicat, ut viri pii et docti, qui colligant, quae disputanda sint in Collegio, congregentur, ut Magistratus curent Euangelium iuxta doctrinam Scriptorum probatorum praedicari, ut picturae ignominiosae et libelli in opprobrium Curiae R. facti prohibeantur, ut denique ad XI Novembris Spirae conveniant ordines, deliberaturi; quid sequi porteat interim, dum Concilii fiat initium.
Discedentibus a Conventu Noribergico Principibus, Campegio sollicitante, Ferdinandus frater Caroli, Salisburgensis, Bavari frater. Tridentinus, Ratisbonensis Episcopus, item Bambergici, Spirensis, Acgentinensis, Augustani, Constantiensis, Basiliensis, Frisingensis, Passaviensis, Brixiensis Episcoporum legati Ratisbonae conveniunt, et edictum Wormatiense exsecutioni mandari, in Missae celebratione nihil immutari, Monachos Ordinis desertores severe puniti, et Campegii constitutionem, de reformatione Cleri Germanici, deque leviculis quibusdam ceremoniis, 38 capitibus comprehensam, recipi iubent. Etsi autem Principes aegre ferebant. Legatum Pontificium, paucorum interventu, id quod ad omnes pertinet, decrevisse, et neglectis iis, quae maximi essent momenti, de levissimis quibusque emendandis cogitasse; tamen Caesar accepto Noribergensium Ordinum decreto vehementer commotus, literis ex Hispania missis graviter Principes increpat, quod se inconsulto, tantam rem egissent, et Conventum spirensem, quem decreverant, omnino inhibet, quin potius Edicto Wormatiensi omnes pareant, severe imperat. Sleid. l. 3. Comm.
Hoc anno Lutherus Psalterium Davidis Germanice edidit: Item librum contra seditiosos: Et epistolam ad Principes Saxoniae Fridericum et Iohannem adversus Iconomachos et Enthusiastas, iactantes suas illuminationes et colloquia cum DEO.
VII. Anno 1525 Lutherus, cum hactenus ex sacris literis doctrinam de statu matrimoniali satis explicasset, Virginem nobilem Catharinam de Bore, monacham monasterii, quod Nymptsch dicebatur, quae ante duos annos e vita monastica per civem quendam Torgensem LEONHARTUM Köppen, una cum octo suis sororibus, liberata erat, in uxorem duxit, (aetatis 42) quae ipsi, praesentibus honoratis personis, in aedibus Amsdorfianis, ad dextram Portae arcis proxime sitis, sollenniter copulata est. Instauravit etiam et in Ecclesiam reduxit formam Ordinationis ministrorum, et omnium primus ad hanc formam ordinatus est Georgius Rorarius. Porro libellum Cantionum Ecclesiasticarum, in quo summam doctrinae Christianae, partes Catechisimi, festorum historias, preces, gratiarum actiones, consolationes, et alia pietatis exercitia nervosis rhythmis complexus fuerat, et convenientissima harmonia exornaverat, edidit; ut et alia de abominatione Missae. Scripsit etiam contra rusticos seditiosos. Hoc enim anno magnam Europae partem horrenda seditio pervagata est, passim in pagis, oppidis et civitatibus, plebe et civibus adversus Magistratum civilem et Ecclesiasticum insurgentibus. In quibus tumultibus multae arces munitissimae, monasteria complura, pagi, oppida, castella diruta, et in favillas redacta sunt. Passim videre erat, sacri ordinis homines misere iugulari, viros nobiles ex aedibus praecipitari, alios laqueo
strangulari, aut alio quovis modo erudeliter interfici. Ita ut recte Crusius de ipsorum furore scribit:
Non mihi si linguae centum sint, oraque centum,
Agricolarum omnes possem numerare furores.
Haec seditio immanis aliquandiu, ex permissu DEI, Magistratui in officio minus strenuo interminantis, saeviit, donec tandem, mutata fortuna, hinc inde trucidarentur rustici, comburerentur, vel ad prunas assarentur, aliisque suppliciorum generibus e medio tollerentur. Caesi ad Tabernas 20000, ad Lupstenium 40000, in Thuringia sine numero, nec dubium est, vel centum rusticorum milia per Germaniam in isto tumultu passim interiisse. Thomas Muntzerus contionator Alstetensis, qui rusticos seditiosos ad arma adversus Magistratum sumenda concitavit, Frankenhusii in lecto iacens, et morbum simulans, captus, capite poenas dedit, victoribusque electore Saxoniae, (qui eodem anno decessit) Philippo Landgravio, et Henrico Brunsvicensi, seditio exstincta est: nec postea tale quid in Germania auditum. Sleidanus.
VIII. Anno 1526 CONVENTUS ordinum Imperii habitus est SPIRAE: in quo cum res ad tumultum et civilis belli metum spectaret, plerisque Principibus edictum Wormatiense de persequendis Lutheranis urgentibus, Ferdinandus frater et legatus Caesaris decreti rigorem sic attemperavit, ut interea, donec nationale vel Oecumenicum Concilium haberetur, omnes Principes et Magistratus ita sese gererent in sua quisque provincia et ditione, ut DEO et Caesari facti sui rationem reddere possent.
Tunc autem temporis Protestantes certiores facti, eo ipso anno Imperatorem, conditionibus sibi valde utilibus, paulo ante cum Rege Francisco, suo tunc iure belli captivo, pacem iniisse, istosque potentissimos Monarchas una armis Religionem Protestantium debellare constituisse: statim hoc conventu soluto, initium foederis fecerunt, ut, si quem Euangelii causa periclitari contingeret, mutua subministrarentur consilia.
IX. Anno 1527 LUTHERUS edidit librum, quo defendit r(hto\n verborum Cenae Domini adversus Zwinglium et Oecolampadium. Hoc anno Senatus Brunsvicensis petentibus civibus concessit, ut reformatio religionis exemplo Magdeburgensium institueretur; et sequenti anno Bugenbagius pastor Wittebergenisis evocatus, qui cum Levino ab Emden ordinem ministerio praesecripsit, et nedissensiones invicem orirentur, eos singulis quatuordecim diebus convenire iussit, ad amicam collationem de singulis Articulis fidei, et singulis mensibus conviviolo excipiendos. Chytraeus.
X. Anno 1529 propter dissidium Lutheri et Zwinglii super Cena Domini, colloquium institutum fuit Marpurgi Hessorum in quo, praesentibus multis gravibus et eruditis vitis, Lutherus atque Zwinglius causam disceptarunt: sed tantum per triduum duravit, et diremptum est lue ingruente. Post hanc disceptationem Lutherus fidei suae plenam et claram confessionem edidit, in qua ad extremum usque spiritum, divino adiutus auxilio, constanter permansit.
Eodem anno alius Conventus SPIRENSIS celebratus. In eo constitutum, ut ex Edicto Imperatoris Wormatiae, facto ante annos octo, nihil omnino immutaretur, eosque qui hactenus edictum illud Wormatiense observassent, ad Concilum usque observare pergerent: qui vero religionem mutassent, a qua iam absque seditionis metu discedere non possent, in posterum sibi temperarent, nec aliquid praeterea ad Concilium usque innovarent. Missam omnibus locis restituendam, et dogmata de S. Cena doctrinae Ecclesiae repugnantia non recipienda. Huic Decreto sese opposuerunt Iohannes Elector Saxoniae, Georgius Brandeburgicus, Ernestus et Franciscus Luneburgici, Landgravius et Anhaldinus, quibus XIV civitates sese coniunxerunt, palamque testati sunt, se ei minime parituros, et a spirensi hoc decreto ad Caesarem, ad futurum Concilium, sive generale, sive nationale, ad omnes denique non suspectos iudices provocarunt, et novum illud decretum, legatis etiam in Italiam missis, deprecati sunt. Et sic denique nomen PROTESTANTIUM enatum est. Vide Sleidanum lib. 6. Comm. Chytraeus in Saxon. Osiandrum cent. 16. et alios.
XI. Carolus U Imperator interea, dum Ordines Imperii conventum habuerunt Spirae, ex Hispaniis in Italiam anno 1529 exeunte reversus, Bononiae totos IV menses substitit, et coronam Imperii a Pontifice suscepit, qui omnibus nervis hoc agere visus est, ut Caesarem a Concilio indicendo averteret: Esse enim longe optimum factuque facillimum, serio edicto, absolutoque Imperio hos turbarum fluctus componere, et ad vim atque arma potius decurrere, quam licentiae populari, magnatum ambitioni, atque haeresiarcharum contumaciae, frenum laxare. Etsi autem multis gravium verborum ponderibus hanc crudelitatem senex iuveni persuadere voluit; ille tamen, ut obtineret Concilium, tam prudenter, tamque animose omnes eius rationes, oratione extemporanea confutavit, ut raram in homine prudentiam in nobili illo Caesaris pectore
nemo non miraretur: ut videre est in hist. Aug. Conf. Chytraei. Qui vero ab initio in Concilii cogendi negotio a sua sententia dimoveri se non passus est, tandem tamen promisit, se primum levissimis mediis cum Lutheranis acturum, ut omnia in integrum restituerentur: quod si nollent, tum se armis rem peracturum. Publico igitur diplomate ad VIII Aprilis anni 1530. augustissima Augustae Vindel. Comitia indixit, cum dissidii in religionis negotio componendi gratia, tum propter Turcicam expeditionem procurandam. In his Comitiis Carolo V. Imp. exhibita est AUGUSTANA CONFESSIO. Quae considerari potest:
I. NOMINALITER. Haec Confessio dicta est Augustana, a loco exhibitionis et promulgationis, qui fuit urbs praeclara Augusta Vindelicorum: Sicut Concilium Nicenum dicitur a Nicea, Chalcedonense, a Chalcedone; Constantinopolitanum, a Constantinopoli; Ephesinum, ab Epheso, etc.
II. REALITER. Idque quintupliciter:
1. Originaliter. Sic causae efficientes vel Auctores Augustanae Confessionis fuerunt: 1. Primarii, Ordines quidam Imperii; nempe, Iohannes Dux Saxoniae Elector, Georgius Marchio Brandeburgensis, Ernestus Dux Lunaeburgensis, Philippus Landgravius Hassorum, Iohannes Fridericus Dux Saxoniae, Franciscus Dux Lunaeburgensis, Wolfgangus Princeps ab Anhalt, et Magistratus duarum civitatum imperialium, Norimbergensis et Reutlingensis; quos omnes Protestantes vocant, eo quod fuissent protestati contra decretum in conventu Spirensi anno 1529. factum: de quo supra dictum.
2. Secundarii Auctores August. Confess. fuere Principum Protestantium Theologi, inprimis autem D. Martinus Lutherus, et Philippus Melanchthon.
II. Materialiter. Ratione Constitutionis constat August. Confessio ex Articulis. 1. Doctrinalibus. 2. Ceremonialibus.
Articuli Doctrinales continent priores viginti et unum. Primus est de DEO, eiusque tum essentia, tum personis. 2. De peccato originis. 3. De Christi persona et officio. 4. De iustificatione. 5. De ministerio Ecclesiae. 6. De bonis operibus. 7. De Ecclesia. 8. De mixtura bonorum et malorum in Ecclesia. 9. De Baptismo. 10. De Cena Dominica. 11. De Confessione. 12. De Paenitentia. 13. De usu Sacramentorum. 14. De ordine Ecclesiastico. 15. De ritibus seu Ceremoniis Ecclesiasticis. 16. De ordine Politico. 17. De extremo iudicio. 18. De hominis Arbitrio. 19. De causa peccati. 20. Collatio doctrinae Evangelicae et Pontificiae de fide et bonis operibus. 21. De cultu sanctorum.
Articuli Ceremoniales, qui de abusibus in Ecclesiam invectis agunt, continent septem posteriores. 1. De urtraque specie in sacra Cena. 2. De coniugio sacordotum. 3. Missa. 4. De Confessione. 5. De discrimine ciborum. 6. De votis monasticis. 7. De potestate Ecclesiastica.
III. Formaliter. Forma August. Confessionis est duplex.
1. INTERNA consistit in Ordine Articulorum tum doctrinalium, tum ceremonalium; quorum illi in parte prima, hi vero in parte secunda Augustanae Confessionis continentur, uti iam dictum est.
2. EXTERNA constitit: 1. In delineatione. Cum Iohannes Elector Saxoniae datis Torgavia nomine reliquorum ad Theologos Wittebergenses literis (die Lunae proximo post Domin. Reminiscere anno 1530.) serio mandaret, ut certam, et cum Sacris literis, per omnia congruentem, pro ut hactenus in Ducatibus, ditionibus et urbibus Protestantium fuerat tradita, fidei confessionem conscriberent, eamque propter instantia Comitia Augustana perficerent ante Domin. Oculi, ipsique eo tempore eam perferrent Torgaviam: iussu et auctoritate Collegii Theologici D. Lutherus s1u)noyin doctrinae Christianae septendecim articulis (qui exstant Tomo 5. Germanico Ienensi, fol. 14, 15, 16.) comprehensam delineavit.
II. In Conscriptione. Philippus Melanchthon postea ex 17 illis articulis a Luthero delineatis Confessionem Augustanam concinnavit ita quidem, ut in plerisque eundem observaverit ordinem, neque sensum solum Lutheri expresserit, verum ipsa etiam verba et phrases saepissime retinuerit, quemadmodum collatio ostendit. Ut autem Electori reliquisque constaret de firmitudine et certitudine illius: Elector tum temporis in arce Coburgensi subsistens, eo quod locus iste erat Augustae vicinior, per celeres eam Luthero perlegendam, revidendam et censendam tradidit, ut praemisso calculo, praecognita censura et approbatione tanti viri, tandem in Imperatoris et Procerum augustissimum veniret conspectum.
III. In subscriptione. Postquam Lutherus confessionem gravi iudicio pensitasset, et approbasset, Protestantium communi suffragio et iudicio recepta, subscriptionibusque illustribus firmata et confirmata est.
IV. In exhibitione. Postea Latine et Germanice conscripta, et Principum et Legatorum civitatum supra dictorum manu subsignata, per Doctorem Pontanum Seniorem, Cancellarium Electoralem oblata fuit Alexancro Sweiß, Secretario
Imperatoris, ut illam traderet Electori Moguntino Imperii Cancellatio: Sed ipse Caesar sua manu eam apprehendit, et Latinum exemplar ad se recepit.
V. In praelectione. Porro die 25 Iunii, qui fuit dies Sabbati, proxime sequens diem Iohannis Baptistae, circiter horam tertiam pomeridianam, in palatio Caesaris, in coetu Principum et omnium Ordinum, auscultante Caesare, lecta fuiot Augustana Confessio sonora admodum et gravi voce a D. Christiano Beyero, Electoris Saxonici Cancellario, ita ut in palatio, et in area aulae Episcopi Augustani audiri posset.
VI. In translatione. Augustana Confessio statim in ipsis Comitiis translata fuit in varias linguas, Hispanicam, It alicam, Gallicam, Danicam, Belgicam, Anglicam, et alias, Papae, aliisque Regibus et Principibus transmissa: qua ratione fama eius in toto orbe percrebuit. Illud ipsum vero exemplar, quod a Protestantibus ordinibus subscriptum, et ipsi Imperatori fuit exhibitum, adhuc in Archivis Imperii exstat.
Hic duo imperimis sunt notanda: I. Confessorum primariorum fortitudo et constantia. nempe Electoris Saxoniae, et Marchionis Brandeburgici, et aliorum: quorum medius ad ipsum Imperatorem vultu imperterrito dixit; Caput abscindendum Carnifici coram Maiestate tuae prius porrigam, quam DEUM et Evangelium eius abnegem. Vide Tom. 5. Ienensi, fol. 27. et orationem historicam Selnecceri de initiis, causis, et progressu Confessionis Augustanae, fol. 40, edit Ienensi, anno 1592.
II. Admiranda DEI providentia. Nam Comitia Augustana instituta erant, ut doctrina Evangelii opprimeretur; sed mirabili DEI providontia factum, ut per Confessionem coram Proceribus Imperii publice factam, eiusdemque in varias linguas translationem, longe lateque propagaretur. Eo respicit Lutherus, quando sic scribit: Tanta est verbi DEI efficacia et virtus, ut quoplus persecutionis habet, eo plus floreae accrescat. Considerate Comitia Augustana, quae vere sunt ultima tuba ante extremum diem; quam astuabat tum totus mundus contrae verbum DEI; quam nobis orandum erat, ut Christus ipse in caelis tutus esset a l'ontificiis. Tandem nostrae doctrina et fides ita prodiit in lucem per Confessionem nostram, ut brevissimo tempore, mandato etiam Caesaru ad omnes Reges et principes mitteretur. Ubi multa clarissima ingenia in aulis fuerunt, quae hanc doctrinam ceu fomes ignem apprehenderunt.
IV. Fmaliter. Finis scriptae et exhibitae Confessionis duplex annotatur; unus principalis, et maxime proprius, alter sacundarius.
Principalis est, ut Ecclesiae Protestantes fidei suae rationem redderent publice, et ostenderent doctrinam suam consentire cum scriptura Prophetica et Apostolica.
Secundarius est, ut sese purgarent Imperatori, et reliquis Imperii ordinibus, a suspicione haeresium, et rumoribus de falso sparsis; quasi faverent furoribus fanaticorum hominum; et inprimis Anabaptistarum; qui non solum perversissima dogmata passim spargebant; sed etiam ante paucos annos exstiterant auctores seditionis, concitata adversus magistratum plebe. Sleidan. lib. 5. Unde bellum exortum suerat funestum et exitiosum, in quo prope ad 100000 hominum perierunt. Sleidan. lib. 7. de quo supra sub anno 1525 diximus.
V. Eventualiter. Ubi praestantissimorum virorum de Conf. August. iudicia sunt notanda. 1. Alphonsus Caesaris Cancellarius Hispanicus, Augustae in Comitiis ad Melanchthonem: Longe aliter, inquit, Philippe, in Hispania de vobis fama fulit, quam ex Confessione vestra intelligimus: Multi nobis persuaserunt, vos negare Trinitatem, de Christo et Mariae impie loqui, Sacramenta corrumpere, cenam Dominicam convivii profani more administrae, Magistratum contemnere, libidines stabilire, etc.
2. Memorabile est, quod scribit D. Lutherus in praefatione articulorum Smalcaldicorum, de Doctore quodam ex Galliis misso: Palam, inquit, nobis indicabat ille, Regi suo certo certius persuasum esse, apud nos nullam esse Ecclesiam, nullum Magistratum, nullum coniugium; sed promiscue omnes pecudum more vivere pro arbitrio. Unde patet, quantis fuerit Ecclesiarum protestantium doctrina onerata calumniis apud adversarios, quas repelli necesse fuit. Hactenus brevis explicatio descriptionis Augustanae Confessionis. Vide Sleidanum lib. Comm. Tomum 5. Lutheri Ienensem, fol. 27. et seqq. et historiam Augustanae Confessionis D. Chytraei, et alteram contextam a Theologis eam ad rem deputatis; itemque erationem D. Selnecceri de August. Confessione.
XII. Cum Augustana Confessio modo in Comitiis de 25 esset praelecta, Pontificii eam domliri allaboraverunt, ubi praecipuos eius articulos in adornata confutatione, quam Imperator die 3 Augusti recitari curavit, reiecerunt, damnaverunt, et praesentibus Ordinibus Imperii suspectam reddiderunt. Imperator etiam ipse istam Confutationem ut reciperent, illique per omnia assentirentur, a Protestantitibus postulavit; quod, cum sine offensione conscientiae facere non possent, recusarunt. Per Philippum igitur Melanchthonem conscribunt pro Confessionae APOLOGIAM: eaque Caesari finitis fere Comitiis offertur, sed non accipitur. Interea delecti sunt utrinque septeni, deinde terni, qui de controversiis conferentes Concordiae rationes inirent: inter
quos ex parte Pontificiorum praecipuus fuit Eccius, ex nostratium Philippus. Sed nihil effectum est, cum Pontificii omnia sibi concedi vellent. Quare Imperator, cum Protestantes, quos cum privatim, tum publice per internuntios ad abdicandas suas in religione opiniones sollicitarat, in sententia perseverare, nec ullis artibus ab incepto dimoveri cerneret, decretum Augustanum fieri curavit, quo omnes pontificii ritus et omnia dogmata stabiliebantur, imo imperabantur, eiecti Monachi recipi et in integrum restitui iubebantur, et Confessio Protestantium solide ex scripturae testimoniis confutata esse dicebatur. Sollicitum hoc habuit Electorem Saxoniae, praesertim cum minae adderentur, et sollicitationes de Religionis pace frustrancae essent: ideoque rem totam DEO commisit, et cum duobus Principibus Lunaeburgensibus et Theologis suis Augusta discessit, Legatos aliquot ibi reliquens, qui finem Comitiorum exspectarent. Sleidan. lib. 7. Comm. Chytr.
LUTHERUS huius Conventus tempore fuit in arce Coburgensi, (qui locus etiam Lutheri Patmus et Eremus dicitur) ad Franconiae fines, mandato Electoris, ut tanto vicinior esset Augustae, si qua forte res ipsius consilium postularet. Ut autem absens etiam aliquid in commune conferret, librum ad Episcopos aliosque Proceres in eo conventu conscripsit, et cuiusmodi fuerit sub Pontificatu Romano status Ecclesiae, quam densae tenebrae, quam impia dogmata, quam soedi errores, demonstravit, et ipsos officii commonefecit gravissimis verbis, et crudelitatem animumque sanguinarium exprobravit; et ne iam sanandi mali praetermitterent occasionem, hortatus est: suamque doctrinam esse Prophetarum et Apostolorum scriptis consentaneam ostendit, et adversus DEUM frustra iniri omnia consilia, docuit. Et cum in his Comitiis ex multiplici Pontificiorum potentissimorumque Principum insultatione, gravibusque minis, nonnihil turbarentur expavescerentque Protestantium Theologi: Lutherus missis literis eos animavit, et magna virtute consolatus est, docens, cum solius DEI omnipotentis agatur causa, decere ipsos, ut animo sint magno, nec inanibus se curis macerent; sed DEO rem omnem commendent, qui exitum nequaquam tristissimum hisce turbis Iargiturus sit. Psalm. 55. Quid mundum, nquit, timetis, cum Christus eum vicerit? Saeviant quotquot sunt in mundo Tyranni et Principes: Qui habitat in Caelis, irridebit eos, et Dominus subsannabit eos. Psal. 2. Quare cum omnia iam metu et terrore miscerentur, certamque Pontificii victoriam sibi pollicerentur, Protestantes et victos iam et oppressos irriderent, Lutherus Psalmum 46, huc accommodans, composuit, Firma nobis est, inquiens, arx et propugnaculum DE us, etc. Et quidem aeternus misericors Pater sic omnia disposuit, ut sancta eius Ecclesia commodiore fruatur pace, quam satanas omnesque eius complices sperassent.
XIII. Eodem anno, nempe 1530, mense Decembri Protestantes, quorum iam erant VII Principes, et XXIV Civitates, ad vim hostilem, si qua inferretur, propulsandam, foedus iniverunt SMALCALDIAE. Sleidanus lib. 7. Comment.
XIV. Anno 1532, Solymanno se praeparante ad magnam Austriae vim inferendam, coacto magno et copioso exercitu, animadvertit Carolus U Imperator, necessario conciliandam esse Germaniae pacem, ut tam immani et feroci hosti posset obsistere. Quare coram intercessoribus, Archiepiscopo Moguntino ALBERTO, et Palatino LUDOVICO, prima Pacis religiosae fundamenta iacta sunt Suinfurti, ut inter Caesarem, omnesque Imperii Ordines Ecclesiasticos et saeculares, pax publica sanciretur, ne liceret cuiquam propter religionem litem movere, usque ad generale, liberum et Christanum Concilium, cuius convocationem primo quoque tempore se maturaturum promisit Caesar. Et haec pax deinde 23 Iulii Noribergae promulgata, omnesque actiones forenses religionis causa iam intentatae suspensae sunt. Sleidan. lib. 8. Comm. p. 227. Chytraeus.
XV. Anno 1534 BIBLIA GERMANICA a Luthero translata et in unum Corpus redacta, excudi coeperunt typis Wittebergae. Privilegium de hac re dedit Elector Saxoniae Iohannes Fridericus die 6 Augusti Torgae.
Hoc anno ANGLIAE Rex Henricus VIII, quod Catharinam uxorem repudiasset, et aliam Annam Boleniam duxisset, a Pontifice Clemente excommunicatus et regno depositus est: Rex contra decretum fecit, quo se per Angliam Ecclesiae Caput proximum a Christo propunciavit, et capiris poenam constituit, si quis Episcopo Romano supremam potestatem asscriberet: Omnes etiam Pontificis Rom. praefectos, qui Denarium sancti Petri colligere solebant, Anglia eiecit, Denarium illum sibi retinuit, et foedus fecit cum aliis, qui a Pontifice discesserant. Chytraeus. Non multo post Clemens Papa ex hac vita migravit, eique successit Alexander Farnesius Romanus, qui tum annum aetatis agebat 66, et voluit se appellari PAULUM III. De eo scribit Vergerius, quod matrem et sororem interfici curarit, quo hereditatem totam ad se derivaret, atque hacratione ad Papatum assurgeret.
XVI. Anno 1535. Lutherus incepit enarrare GENESIN, quam absolvit tandem post decennium.
Hoc anno IESUITARUM Societas initium sumpsit, auctore potissimum IGNATIO Loiola, nobili Hispano: approbata est a Paulo III P.P. anno 1540.
XVII. Anno 1536 Pontifex Paulus III, die 2. Iunii, Concilium universale, Mantuae in Italia celebrandum, impulsu et consensu Imperatoris Romani Caroli indicebat, ut ad 23 Maii anni sequentis Mantuam veniant omnes, quo Concilii tunc fiat initium. At huic indictioni Protestantes Angliaeque Rex contradixerunt, suasque recusationum causas, quibus asserebant hoc Concilium suspectum, et in loco suspecto indictum, quo nec tutus, nec liber accessus ipsis pateret, scripto publicari curaverunt. Interea auctoritate Principum Protestantium, primarii totius Germaniae Theologi, Augustanae Confessionis socii constantes, SMALCALDIAE convenerunt anno 1537, die 7 Febr. ut maturo consilio deliberarent, quid in Religionis negotio recipere vel concedere possent, et quid non. Mandato autem Principum et voluntate Theologorum, Lutherus ARTICULOS SMALCALDICOS, in futuro Concilio proponendos et defendendos, conscripsit. Hos articulos non minoris ponderis, quam ipsam Confessionem Augustanam esse, Ecclesia iudicavit, ideoque eos quoque Concordiae libro inseruit.
Percommode autem Pontisici accidit, quod Mantuae Dux Fredericus, et praesidium urbi suae, durante Concilio, tuendae, et sumptus in eam rem postularet, nec iurisdictionem Pontifici cedere vellet. Sic enim optata subministrabatur occasio odiosum Concilium prorogandi. Alium tamen locum Papa se Concilio inventurum simulans, taudem Vincentiam (quae Venetorum ditionis est urbs ampla et copiosa) designavit. Sed mox solitudinem causatus, Concilii diem denuo prorogavit. Sleidanus, Chytraeus.
XVIII. Anno 1538 SCHOLA ARGENTINENSIS instituta est, auctore potissimum IACOBO Sturmio Senatore primario: et brevi tempore sic offloruit diligentia Doctorum, ut non solum extremi Germani, sed exterae quoque nationes eo confluerent. Instituendae autem iuventutis rationem orimus ibidem ostendit Iohannes Sturmius, et edito libro accurate explicavit. Sleidan. lib. 12. Comm. pag. 233.
XIX. Anno 1539 in MARCHIA BRANDEBURGENSI instituta suit religionis reformatio, et prima visitatio Ecclesiarum, mandata Ioachimi II Electoris, per Iacobum Stratnerum, quem Georgius Marchio Onolzbacensis Berlinum ad docendum Evangelium miserat, facta est. Inde subdiri Archiepiscopatus Magdeburgensis, ut ipsis exercitium religionis concederetur, flagitarunt. ALBERTUS Moguntinus tum indiguit pecunia, ideo hac occasione usus, ingentem postulavit pecuniae summam, quam obtinuit, cum religionem concessisset, atque ita IUSTUS IONAS aetatis circiter 50, Halam vocatus est. Chytraeus. Eodem anno Cenam Domini sub utraque specie Berlini in templo Cathedrali primus administravit Matthias Episcopus Brandeburgensis.
XX. Anno 1540, Wormatiae, Francofurti et Haganoae Conventus habiti sunt: de quibus consule Sleidanum. Anno 1541 ineunte, Wormatiae ECCIUS et MELANCHTHON, aliique Theologi, de peccato originis colloquuti sunt. Sed colloquium illud interruptum, et Ratisbonam translatum est: ibi quoque post varias deliberationes ex sententia legati Pontificii tractatio religionis in futurum Concilium dilata est. Caesar, qui ipse huic conventui interfuit, a Protestantibus petiit, ut interim nihil tentarent, praeter ea, quae a Theologis essent conciliata: deinde monuit Episcopos et proceres Ecclesiasticos, ut rationem inirent, qua Ecclesiam quisque suam reformaret, quo videlicet aditus sieret ad publicam emendationem. Sleidan. lib. 13. et 14. Comment.
XXI. Anno 1543 tres LUDI illustres in Misnia aperti a Mauritio Duce Saxoniae, Misniae, Portae an Salam, et Mersburgi: Qui etiam singulis locis certum numerum attribuit adolescentum, quibus omnibus victum praebuit atque vestitum, Magistris etiam annus stipendia solvit. Sleidanus lib. 15.
XXII. Anno 1544 Comitia celebrata sunt Spirae, quibus Imperator ipse, eiusque frater Ferdinandus, Electores omnes, et plerique omnes Principes interfuere. In iis Carolo contra Regem Galliae, qui societatem cum Turca iunxerat contra Imperium, auxilia et pecunia ab ordinibus Imperii decreta sunt. Actum praeterea de pace in Germania, quae reiecta est ad proximum conventum. Inrerea Caesar negotium se daturum ait viris bonis atque doctis, qui piam aliquam emendationis formulam conscribant: ut idem quoque Principes faciant, hortatur, quo post in futuris comitiis, facta collatione, de communi consensu statuatur aliquid, quod ad publicum Orbis Concilium usque servetur, in Germania peragendum, aut ad conventum usque nationis Germanicae: pacem interim colant omnes, neque turbae quicquam ob diversam
religionem excitetur, et Ecclesiae, cuiuscumque sint religionis, utrobique facultates suas obtineant, exiisque bonis decidatur Ecclesiae ministris, scholis et egestate pressis: edictum Augustanum, et lites omnes motae protestantibus doctrinae professionis causa, suspensae maneant ad proxime futuram usque transactionem: Magistratus tamen viros doctos atque pios adhibeat, qui commonstrato errore ad sanitatem ipsos revocent. Sleidanus lib. 15. Comment.
Cum autem hoc modo Carolus Imper. de dissidiis Religionis, Colloquia et Conventus institueret, Concilium promitteret, ac pacem Ecclesiae laboraret reddere, graviter hoc nomine a Paulo III Pontifice fuit reprehensus, qui post Comitia Spirensia, quae sinita sunt die 10 Iunii anno 1544, literas ad ipsum dedit octavo Kalend. Septembris, in quibus inter cetera sic scribit: Cum de Concilio generali, tamquam de remedio omnium oportunissimo afflictis Ecclesiae rebus, et ipsius Germaniae, mentionem facis, vel de nationali, vel de futuro ad proximum autumnum Imperalis conventu, in quo de religione, ceterisque rebus, quae ad illam pertinent, tractare promittis, ita agis, ita statuis, ut supprimas eius nomen ubique, cui divina et humana iura, approbante tot saeculorum consensu, supremam tum cogendi Concilia, tum statuendi de his et ordinandi, quae ad Ecclesiae unitatem utilitatemque spectant, auctoritatem dederunt. Postea comparat institutum. Imperatoris facto Usae, arcae ruinam minanti manum admoventis; seditioni Core, Dathan et Abiram, adversus Mosen et Aaronem; temeritati Usiae, incensum in altari adolentis, et addit: Annon putas, incensum hoc esse coram DEO, leges de religione sancire? Est quidem incensum, idque omnium DEO gratissimum: sed non est tuum munus illud, Imperator; est Sacerdotum Domini, est nostrum imprimis, quibus DEUS potestatem ligandi et solvendi dedit. Nec te excusat, (inquit) quod sanctum sit factum, vel quod non perpetuum, sed ad tempus, hoc est, usque ad futurum Concilium duraturas leges laturum te esse dicas: ut enim id per se pium sit; tamen in eo, cui DEUS hoc ministerium non dedit, maxime est impium. Sumis enim tibi iam personam, quae propria est DEI, cui solum de Sacerdotibus iudicium relinquitur, quam ne ad tempus quidem cuiquam sumere licet. Et postea: Si pluribus dissuasimus, ne in disceptationes super his, quae ad religionem pertinent, componendas ius tibi vel auctoritatem sumeres, non ob id scripsimus, quod discoptationes componi non maxime optaremus, sed ut exemplis tum ex divina scriptura, tum ex Ecclesiasticis historiis citatis te admoneremus, ne quod ad tuum ministerium non pertinet, ipse tibi arrogares, et pro tua et Imperatoria dignitate iuberes, etc. Quod prae te fers studium et desiderium, ut componantur controversiae in religione, et ut aliqua disciplina morum in universa Ecclesia renovetur, te in hoc quidem magnopere laudamus, et abs te petimus, ut in hoc operam tuam praebeas ei, cui DEUS curam huius ministerii commisit. Ut enim te tamquam caput in rebus huiusmodi tractandis minime ferendum censemus; Ita tamquam brachii accommodatissimi tuam inprimis opem desideramus. Concludit tandem: Obtemperabis DEI monitis, si ita animum inducas, nullum ut in iis, quae ad religionem pertinent, tibi ius et auctoritatem vindices, si divinam institutionem, et Ecclesiae consuetudinem sequens, ab ipsis conventibus Imperialibus, a quibus absunt, qui auctoritatem de eiusmodi rebus cognoscendi habent, omnes de Sacerdotibus ac de religione dispurationes prorsus excludas, et ad eorum proprium tribunal reicias, si de bonis Ecclesiasticis nihil statuas. Videatur integra Epistola, apud Wolfium, Tomo 2. lect. memorab. pag. 539.
XXIII. supra diximus, quod Papa Paulus III Concilium Mantuae inde Vincentiae indixerit, sed solitudinem huius urbis causatus, Concilii diem produxerit ad Pascha anni 1539. Verum cum ne tunc quidem ulli venirent, ille, literis vulgatis, Concilium quidem non amplius produxit, sed as suum atque Senatus Cardinalium arbitrium suspendit. Inde anno 1541 Vincentiam iterum Concilio adiudicavit: Veneti vero eam huic rei non concesserunt. Placuit igitur Papae TRIDENTUM, et anno 1542 bullam promulgandam curavit, qua Concilium indicebat Tridenti ad Kalend. Novembr. Comparuerunt ad dictam diem duo Oratores Caesaris, Mendoza et Granvellanus, et tres legati Pontificis cum pauculis Episcopis. Sed cum bellum Gallicum ingrueret, quod eo anno et sequentibus duobus gestum est. Concilium celebrari non potuit, sed in aliud tempus dilatum est. Cum autem Pontifex a Concilio Tridenti habendo non desisteret, post multas altercationes, et dici perendinationes, tandem inchoatum est a PAULO III, mense Decembri, anno 1545, et prima sessio celebrata est secundum quosdam die 13 Decembr., secundum alios die 13 Ianuarii anni 1546. Sub Iulio III continuatum, et sub PIO IV consummatum est anno 1563, die 4 Decembr. uti inscriptio libri au)togra/fou de Concilio Tridentino editi habet.
Hoc autem Concilium Tridentinum tot tantisque erroribus scater, ut illud vere cum Davide
coetum malignantium vocare possimus. Ut autem innumerabiles eiusdem errores demonstremus, illud secundum omnia Concilii legitimi *krith/ria ac requisita examinabimus.
In omni Concilio consideranda veniunt octo. 1. Convocans, vel Indicens. 2. Praesidens, isque summus, vel subordinatus. 3. Iudicantes. 4. Litigantes. 5. Locus. 6. Norma. 7. forma. 8. Finis. In omnia haec requisita Concilium Tridentinum impegit: id quod ordine demonstrabimus.
PRIMO. Concilium indici sive convocari debet vel a Magistratu Politico; uti factum videmus in Veteri Testamento. 1 Reg. 18. 19, 20. maxime si sit fidelis. Ios. 23, et 24. 1 Paralip. 23. 28, et 29. 2 Paralip. 29. 43. vel ab ipsis Episcopis sive Pastoribus, si Magistratus sit infidelis aut Religionis Christianae curam plane nullam habeat. Actor. 15. 2. Quid? Quod etiam in Novo Testamento Imperatores et Principes potestatem habeant Episcopos convocandi, et Synodos generales congregandi, id quod inductione octo OEcumenicorum Conciliorum post Nativitatem Christi celebratorum demonstrari potest.
Primum Concilium convocatum fuit anno Christi 328, Niceam, a Constantino Magno, quod duravit triennium et aliquanto diutius. Ruffin. lib. 1. cap. 1. Sozom. lib. 1. c. 16. Epiphan. Tom. 2. lib. 2. Socrates lib. 1. cap. 6. Euseb. lib. 6. de Vit. Constant. cap. 6.
Secundum a Theodosio Magno convocatum fuit Constantinopolin contra Macedonium anno 385. Nicephor. lib. 12. cap. 10. Socrat. lib. 5. cap. 8. de quo Synodus ipsa ad Theodosium scribit: s1unelqo/ntes2 ei)s2 th\n *konstantinoupo/lin kata\ to\ gra/mma th=s s1h=s2 e)us1ebei/as2.
Tertium convocatum fuit a Theodosio Iuniore Ephesum contra Nestorium anno C. 433. Evagr. lib. 1. cap. 2. Socrat. lib. 7. cap. 33. Niceph. lib. 14. cap. 34.
Quartum a Martiano convocatum fuit Chalcedonem adversus Eutychen anno C. 458. Evagr. lib. 1. cap. 3.
Quintum a Iustiniano, A. C. 552. Constantinopolin convocatum fuit.
Sextum a Constantino Pogenato Byzantii institutum fuit anno C. 681.
Septimum ab Irene Leonis IV Imperatoris uxore habitum fuit Niceae, cum ipsa cum Constantino adolescente adhuc Imperio praeesset, anno Christi 788.
Octavum Constantinopolin convocatum fuit ab Imperatore Basilio anno C. 860. Unde iam o)fqalmofanerw=s2 apparet, quod non Pontifices, sed Imperatores Concilia OEcumenica convocandi potestatem obtineant. Id quod etiam Gusanus lib. 3. de Concil. c. 16. confitetur, ubi inquit: Sciendum est, quod in universalibus octo Conciliis semper invenio Imperatores et Iudices suos cum Senatu primatum habuisse.
At Concilium Tridentinum non ab Imperatore aut Principe convocatum fuit, sed a Paulo III. Pontifice Romano, qui (ut diximus) anno 1542, mense Iunio, Bullam promulgandam curavit, qua Concilium hoc indicebat Tridenti, die dicta ad Kalend. Novembr. Sed hoc illegitimum factum. Quia Pontifex neque iure Divino, neque Humano talem potestatem habet Concilia convocandi. Quomodo enim ille Protestantes Germaniae Principes iure citare potest, qui potestatem in eos habet nullam, et cui nulla iurisdictio aut superioritas in cos, vel in exsecutione praecipiendi vel prohibendi competit? Ergo hoc Concilium ratione Indicentis sive Convocantis illegentimum fuit.
SECUNDO. Praeses Concilii est duplex, Summus, et subordinatus. Praeses summus est Christus, vel Spiritus sanctus, in cuius nomine Concilium congregari debet, quique supremus controversiarum dirimendarum est iudex; ut ex Act. 15. cap. patet. Praeses subordinatus est duplex: Politicus, et Ecclesiasticus. Politicus, est Imperator, Rex, aut Princeps, qui Concilium convocavit, aut eius nomine legati ipsius. Sic praesedit in Concilio Niceno Constantinus Magnus. Eusebius lib. 5. cap. 12. Theod. lib. 5. cap. 9. Histor. Trip. lib. 2. cap 5. Unde Eusebius de vita Const. lib. 3. cap. 10. et seqq. testatur, quod Constantinus se Episcoporum conservum et comministrum appellarit. Ecclesiasticus Praeses est, qui totam Concilii actionem moderatur, ordinat et dirigit. Unde etiam Director Concilii appellatur.
At in Concilio Tridentino Praeses fuit Papa Romanus, qui ius praesidendi per fas nefasque sibi rapuit: cum tamen ipsi plave non competat. Siquidem 1. nullum tale privilegium Pontifici Romano a Christo datum est. 2. Quia antea evidentissimis exemplis ostendimus, ipsum in octo Conciliis OEcumenicis ius praesidendi haud habuisse. At dicit Papa: Petrum in Concilio Hierosolymitano Act. 15. praesidem Concilii fuisse. Ergo etiam sibiius praesidendi competere.
esponsio. Praeterquam quod hypothesis illa falsa est, (siquidem non Petrus, sed Iacobus in Concilio Hierosolymitano praeses fuit) dicimus: A Petro ad Papam concludere, esse argumentari a baculo ad angulum. Et sane si Papa vult, ut universaliter attributa Petri de se enuntientur, nonne
sequitur, Papam esse satanam, vel diabolum? quia Petrus ita a Christo vocatus fuit. Matth. 16. sed hoc Epitheton papae non placet. ô argutum Papae capitulum!
TERTIO. Ratione Iudicantium illegitimum fuit. Etenim 1. Iudex fuit capitalis reihostis. Et iam saepe illum ut haereticum condemnaverat, proscripserat, eius libros exusserat. Et haec omnia in dicta causa. At ius Cononicum diserte docet: Inimicos, et suspectos, Iudices esse non posse. 3. Q. 5. C. quod suspecti sunt. 2. Concilium hoc constabat tantum ex unius, videlicet Pontificiae factionis, Episcopis et Theologis: iique maxima ex parte Itali et Hispani erant, omnesque sua beneficia a Papa obtinebant: Cum tamen Iudex e domo sua neque testem neque accusatorem emittere debeat. 4. Q. 4. C. Contra. Quid? Quod in omnibus Conciliis Papalibus Episcopi et Theologi tam arcto iuramento Pontifici Romano obstringantur, ut etiam vera dicere sit contra ipsorum obligationem et iuramentum, sicut Aeneas Sylvius (Pius II. postea dictus) fatetur in Epistola quadam ad Capitullum Moguntinum, teste Appendice Urspergensis. 3. Omnes legati in hoc Concilio, Iohannes Marias Montanus, Marcellus Cervinus, Reginaldus Polus Britannus, Cardinales, alteram partem suis scriptis oppugnaverunt: alteram vero iisdem defenderunt: ob eamque causam ab eadem maxima beneficia exspectabant. At pro viris bonis non habentur illi, qui utriusque partis causam defendendam suscipiunt; ut quottidiana praxis comprobat. 4. In hoc Concilio tantum fuerunt Episcopi, et quidam Theologi: reliqui Ecclesiae ministri plane exclusi fuerunt. Id quod pugnat cum praxi Apostolorum; ut in Concilio Apostolico Hierosolymis habito videre est. Act. 15. Item cum praxi primitivae Ecclesiae; uti patet ex Concilio Niceno, ubi Paphnutius, qui erat Episcopus in Aegyptiaca Thebe, omnibus Episcopis se opposuit, qui coniugium Sacerdotibus interdicere volebant. 5. Denique etiam Laici ab hoc Concilio exclusi fuerunt: id quod similiter est contra praxin primitivae Ecclesiae. Laicos enim in Concilio Niceno admissos esse, testatur Histor. Tripart. l. 2. c. 3. Item Tom. 1. Concil. Colon. excus. pag. 334. In Concilio Basiliensi anno 1431. Sess. 4. Hussitis Bohemis datur libeta potestas una in Concilio disponendi, concludendi, terminandi. Sic enim expressa verba sonant: (Unde Panormitanus de electione Capit. Significasti. Sicut etiam Gerson disputat:) In Concilio potius esse credendum simplici Laico Scripturam proferenti, quam toti Concilio ea destituto.
QUARTO. Fuit illegitimum, ratione Litigantium. Partes Litigantes sunt duae, Acusator et Reus. Accusator erat Papa. Rei erant Principes Protestantes. At hic reatus duplex commissus est a Papa. 1. Papa fuit Accusator. At idem fuit iudex et testis: cum tamen Fabianus diserte dicat; Neminem simul accusatorem, iudicem et testem esse posse. 4. Q. 4. C. Nullus. In omni iudicio quatuor distinctae personae esse debent: Iudex, Accusator, Testis, Reus. 2. Rei, videlicet Protestantes Principes, ad audientiam in hoc Concilio admissi non sunt: neque potuerunt impetrare, ut sententiam suam in Concilio proponerent; multo minus, ut eam legitima disputatione assererent. Sleid. l. 23. Sed contra eos absentes sententiallata est; quod negamus iure factum, quia in nullis, ac multo minus in Ecclesiasticis iudiciis, in absentes sententia ferenda est: id quod affirmat ELEUTHERIUS Papa in Eepistola ad Episcopos Galliae: Caveant (inquit) Iudices Ecclesiae, ne absente eo, cuius causa ventilatur, sententiam proferant, quia irrita erit. Citatur in Iure Canonico, causa tertia, quaestione nona, capitulo Caveant.
QUINTO. Fuit illegitimum ratione LOCI. Siquidem non fuit institutum in Germania: quod tamen Protestantes petiverunt, et Status Imperii decreverunt Noribergae anno 1524. Augustae et Spirae anno 1526, 1529. Ratisbonae 1541, et 1542. Iterum Spirae anno 1542. Denuo Noribergae anno 1543. Et postremo Spirae 1544. Id quod etiam iuxta ipsius Iuris Canonici statuta aequum fuisset. Omnis enim Controversia in ea provincia ut finiatur et terminetur aequum est, ubi primum exorta est, (siquidem Actor dicitur reiforum sequi. 3. Q. 6. C. Neminem) ut ibi paretur remedium, ubi morbus habuit exordium: quod primitivae Ecclesiae exempla comprobant. Et reus extra provinciam producendus non est. 3. Q. 6. C. Ibi. Diserte enim Fabianus Papa dicit: Ibi causam agendam esse, ubi crimen commissum est. Deinde idem Fabianus statuit. Ut ultra provinciam accusandi licentia non progrediatur: sed omnis accusatio intra provinciam audiatur, et a provincialibus terminetur. c. Ultra. c. Peregina. c. Leges. c. Ubi crimen. c. qui crimen eadem. 3. Q. 9. c. Nec extra.
At crimen, cuius rei agebantur Protestantes, in Germania commissum est. Siquidem Lutherus primum in Germania docuit: et simul Protestantes, quos Papa accusabat, quod haeresi Lutheranae subscripsissent, in Germania erant. Ergo in Germania Concilium convocari debuit. At Papa (cuius emblema est: Sic volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas) hisce omnibus posthabitis, in Italia illud instituit, et quidem Tridenti, ubi nativa, communis
usitatissimaque est lingua Italica, repertis paucissimis, qui Germanicam linguam callent, estque oppidum instar carceris alicuius, quod Cardinali Pontifici Romano devinctissimo subiectum: ad quod tam periculosae sunt viae et angustiae, ut tres aut quatuor latrunculi ex insidiis possent quemvis Magnatem, licet multis comitibus stipatum, iugulare et miserabiliter opprimere.
SEXTO. In omni Concilio legitimo unica et sola norma sit Scriptura sacra. Siquidem vox DEI sonat in Scriptura Prophetica et Apostolica, quae tum in Conciliis omnibus, tum in singulis etiam et privatis est Magistra fidei secundum DEUM: Cui Scripturae iudicio publico si subscribat Concilium, ipsum recte iudicat. Vide Hist. Trip. lib. 2. c. 5. et 7. Id quod etiam ipse Constantinus Magnus Imperator laudatissimus exemplo suo comprobavit, quando n Concilio Niceno Biblia in medium posuit, hisce verbis patres in Concilio congregatos affatus: Evangelici et Apostolici libri et antiquorum Prophetarum Oracula plane instituunt nos, quid de rebus divinis sentiendum sit. Proinde hostiliseposita discordia, ex dictis divinitus inspiratis sumamus quaestionum ex plicationes. Idem comprobat testimonio suo Evagrius lib. 2. cap. 16, de Ephesina et Chalcedonensi Synodoscribens, atque Iohannis Antiocheni sententiam a Cyrillo approbatam recensens. Ex Evangelicis, inquit, et Apostolicis de Domino vocibus scimus Viros divinos constituisse, etc. Et Cusanus scribit: Formam veterum universalium Synodorum fuisse, ut sacra Evangelia in medium ponerentur. Confer. Augustin. Epist. 163. et contra Maximum l. 3. c. 14. et in Psalm. 95. Item Chrysostom. in cap. 24. Matth. hom. 40. At in Concilio Tridentino non fuit adhibita pro norma Scriptura sacra, sed patrum scripta, Ecclesiae traditiones, Conciliorum Canones et decisiones: imosola vox Pontificis Romani: de quo scribit Iohannes de Turre Cremata, in summa de Ecclesia l. 3. c. 64. quod omnia iura divina et humana in scrinio sui pectoris habeat, etiamsi idiota sit, ac proinde sola ipsius sententia standum esse.
SEFTIMO. Ratione Formae illegitimum fuit multis modis. Quod ut melius intelligatur, notandum est: Conciliiorum formam tribus actibus absolvi. 1. Congregatione. 2. Causarum propositarum cognitione; et 3. Decisione.
Primo. Concilium verum et legitimum in nomine Christi, Matth. 18. 20. hoc est, quando in vero timore et invocatione DEI, Christi doctrina et gloria unice quaeritur, congregari debet. At Concilium Tridentinum non item Siquidem 1. mox in ipso ingressu Concilii in Litania ne uno quidem verbulo facta fuit mentio intercessionis Christi, pro unico Mediatore nostro. Papae Legati, omnes Angelos et Sanctos, Mediatores, Patronos et Intercessores substituerunt. 2. Statim subsecutus est Ambrosius Catharinus, qui, in oratione in exordio Concilii habita, Christi Matrem sociam eius appellat, quae scilicet Throno eius assideat, ut gratiam nobis impetret ac donet. 3. Alius quidam in oratione sua voces Evangelicas, quae soli Filio DEI competunt, ad Romanum Pontificem scelerate detorquens exclamavit: Papa lux venit in mundum. Quis ex hisce concludi firmissime non videt, Concilium hoc Tridentinum non in nomine Christi, sed Antichristi fuisse congregatum?
Secundo. Neque cognitio causae in hoc Concilio potuit esse vera. Siquidem PAULUS III Papa prohibuit, ne Episcopi nostratium Theologorum libros legerent. Similiter exstat non modo Leonis X diploma aut Bulla edita 17 Calend. Iunii, sed etiam IULII III successoris Pauli, qui nec Episcopos nec Cardinales excepit, imo nominatim comprehendit, quibus gravissima poena interdixit, ne nostrorum libros legerent. Iohanni Morono Cardinali Tituli S. Laurentii in Lucina Mutinensium Episcopo, Concilii Legato, criminis loco inter alia accusationis capita obiectum fuit, quod libros Lutheranos legerit. Merito igitur hoc Concilium dicitur Caecum, quia omne iudicium praesupponit cognitionem. Atqui anne Protestantes causam iustam, an vero iniustam haberent, Episcopi cognovisse haud potuerunt. Quia lectiones nostrorum librorum illis interdictae fuerunt. Ergo neque iudicium ab ilis fieri potuit accurratum.
Tertio. Neque decisio in hoc Concilio iusta, sed multis modis iniusta fuit. Et quidem 1. Tyrannica. Siquidem Episcopi coacti fuerunt de causa incognita iudicare, et quidem iuxta placitum Pontificis Romani: Hunc enim morem observat Pontifex Romanus, ut, cum in Concilio congregantur Episcopi, ab initio statim per legatum Papalem iurare cogantur, nihil se decreturos, quod contra Ecclesiam Romanam et Pontificis Romani dignitatem faciat. Idem quoque in Concilio Tridentino observatum fuit. Nam Marcellus Cervinus, Cardinalis, cum a Pontifice ad Concilium mitteretur, mandatum ab ipso accepit, ne quid omnino pateretur in Concilio constitui, quod contra maiestatem Romanae sedis esset, verum exstirparet potius eiusmodi personas, quae tale quid suaderent.
2. Concilium hoc fuit Servile. Siquidem nullum decretum, nullus canon fuit in sessionibus Concilii Tridentini lectus, nisi qui prius Romae a Papa in Collegio Cardinalium cusus, et Roma
Tridentum missus fuerat, adeo ut in proverbium abierit: roma Spiritum sanctum per Bullam mittit Tridentum. Cogebantur vero miserrimae illae creaturae, mox ubi ista decreta (quae Romae a Papa cusa, et per Bullam Tridentum missa erant) audiissent recitari, annuere capite mitrato, et demisse pronuntiare: PLACET, tametsi sentirent vulnerari suam conscientiam, vel quod aliquando non intelligerent, quid id esset, quod approbarent; (nam plerique eorum erant valde rudes et indocti, ut vix possent tria verba latina pronuntiare;) vel quod ignorarent esse contra verbum DEI, saltem aliqui. Imo ne libera quidem vox in hoc Concilio ferri potuit. Etenim Dominicus Wilhelmus Venetus Ordinis S. Dominici, cum diceret, in Concilio Basiliensi decretum esse: Concilium esse supra Papam, Cervinus Cardinalis Pontificis Legatus, eum continuo ex Concilio excedere iussit. Balaeus fol. 423. Quin et Petrus Paulus Vergerius Episcopus Iustinopolitanus ex eo Concilio pulsus, nullam aliam ob causam, quam post quidam suspicabantur, eum non satis arcrem fore in Lutheranos: sicut ipse testatur in Epistola ad Regem Poloniae pag. 119. hisce verbis: Ego nullam aliam ob causam fui ex illa Synagoga reiectus; nisi quia, cum in Germania duorum Paparum internuntius aliquandiu fuissem, et causam hanc utcumque intelligerem, suspicio erat, me rem totam probe nosse, et eius ingenii esse, ut facile sinerem mihi a nonnullis Episcopis persuaderi, ut contra Papam voce praeirem, et veluti viam sternerem: ac duntaxat propter istam suspicionem eiciebar, etc. Eiciebatur post me alius quoque, nempe Iacobus Nachiantes Fossae Clodiae sive Clugiensis Episcopus. Cum enim legeretur decretum tertiae sessionis, pie et summa modestia dixit, sibi dura videri verba, mutuata scilicet ex cap. Ecclesiasticarum distinct. II. in quibus dicebatur: Eodem pietatis affectu ac reverentia suscipiendas ac venerandas esse eas, quas Papistae vocant, traditiones, qua ipsum Evangelium: nihil enim esse quod cum Evangelio conferri ullo modo possit; ac duntaxat propter hoc iussus est a Legatis Tridento discedere et Romam petere, si forte Papa vellet illi ignoscere, quod tam fuisset temerarius, quod decreto ab ipsomet Papa Romae condito ausus fuisset contradicere. Ibidem p. 122. Vide Balaeum fol. 423, 424. Quid? Quod quidam Episcopus diceret, sibi absurdum videri, DEUM vocari Sanctum, Papam vero vocari Sanctissimum: vocatus est a Papa Romam, et Episcopatu privatus, ideo quod Sanctissimae illius Beatitudini conviciatus fuerat. Balaeus fol. 423.
3. Decreta in hoc Concilio fecit Papa impia, et sub Anathemate promulgavit observanda. Nam ut ex multis unum recenseam; Decretum Concilii Constantiensis impium anno Christi 1414 fabricatum renonavit et confirmavit. In quod Anathematis gladius strictus fuit in omnes: Qui dixerint, ex institutione omnes fideles utramque speciem sumere debere. Sess. 5. die 16 Iulii anno 1562. cap. 1. Can. 1.
4. Decreta fuerunt Concilii Tridentini Patres ridicula, quando vulgatam versionem barbaram veluti Canonicam Ecclesiae obtrudere, fontibusque Graecis et Ebraicis praeferre: anathematis quoque fulmen, brutum tamen, in Orthodoxos aliter sentientes vibrare non dubitarunt. At quis non ridebit, qui barbarismos illos Grammaticales vel legit, vel audit? quales sunt: Scopare. Psalm. 77. v. 7. Minare. 2 Sam. 6. v. 3. Viare. 1 Sam. 24. v. 4. Adaquare. Genes. 24. v. 46. Odire. Psal. 69. v. 10. et 101. v. 3. Augustiari. 2 Cor. 4. v. 8. Aporiari. 2 Cor. 4. v. 8. Complacitior. Psal. 77. v. 8. Sollicitior. 2 Corinth. 8. v. 17. et 22. Potentates. Psal. 90. v. 10. Interitiones. Psal. 107. vers. 20. Domates. Esdrae 8. v. 16. Quis non videt decreta haec esse ridicula, imo in ipsam Sacram Scripturam ignominiosa, quae a Fratribus istis Ignorantiae (ita enim quidam Ordo inter Papistas nominatur) a styli sui sublimitate ad Barbarismos detrahitur, et multis vitiis conspurcatur? Et memorabile est, quod Sess. 4. in qua decretum de libris Canonicis promulgatum est, quasi res ludicra ageretur, pauci numero Episcopi interfuerunt. Sed annon detestandum est, in Principio Religionis Christianae tractando adeo esse somnolentum?
5. Decreta fecerunt muta. Quia decreta posuerunt nuda, rationibus nullis stipata, auctoritateque praetoria toti orbi Christiano promulgata: et contradicentibus, imo saltem inquirentibus ferrum et flammam mox mox proposituri videntur. Sed nos merito cum Tertulliano dicimus: Lex, quae probari se non vult, merito suspecta est; et si non discussa et probata dominetur, improbata est, cum nulla Lex sibi soli conscientiam suae iustitiae debeat, sed eis, a quibus obsequium spectat.
6. Decreta fecerunt iniusta. Siquidem in hoc Concilio sententia lata est adversario non audito et non praesente. Cum enim quidam Principes, et Civitates Tridentum suos Theologos mittere, ac praeter salvum conductum, formulam normae iudicii in Basiliensi Synodo comprobatam, sibi promitti, ac in disputando in Synodo servari vellent, impetrare id non potuerunt, (vide Sleid. lib. 23.) et tamen damnati sunt. At hoc et Iuri Divino et Humano adversatur. In utroque enim iure prohibetur, quemquam damnari, quin prius sui legitimam
defendendi potestatem habuerit. Marcellus et Damasus decernunt; neminem damnandum vel iudicandum esse, antequam accusatores canonice examinatos praesentes habeat, locumque defendendi accipiat. 3. Q. 9. C. Non oportet. C. Et habetur eadem.
OCTAVO. Fuit quoque hoc Concilium illegitimum ratione Finis. Siquidem finis Conciliorum esse debet verae doctrinae confirmatio, et falsae exstirpatio. At in hoc Concilio rerum invertitur ordo. Siquidem eo fine Papa hoc Concilium coegit, ut Protestantes Germaniae Principes veram Evangelii doctrinam vere et recte cognitam desererent, atque ad Papatum (quem vocant Ecclesiae gremium) tamquam filii dilectissimi (scilicet!) redirent. Contra vero multa dogmata in Concilio Tridentino sunt promulgata, quae olim ab orthodoxa Ecclesia sunt pro erroribus habita.
ULTIMO, ex abundanti quoque illegitimum hoc Concilium fuisse, probamus ex Eventu. Illud enim Reges Angliae, Reges Galliae, Parlamenta Galliae, et alii quidam Reges, et Principes, et Provinciae, et Theologi Religionis Papisticae improbarunt.
Reges Angliae, videlicet Henricus VIII, eiusque filius Eduardus VI. Cum enim Papa Tridenti Concilium indixisset, huic indictioni contradixit Henricus, et cum eo Protestantes; suasque recusationum causas, quibus asserrebant hoc Concilium suspectum, et in loco suspecto indictum, quo nec tutus nec liber ac cessus ipsis pateret, scripto publicari curaverunt. Sed ad haec addebat Rex Angliae Henricus, nullam esse convocandi Concilii potestatem penes Pontificem: hoc Imperatoris esse et Regum munus: Se Bullas eius, Decreta et Constitutiones nihil facere et aspernari: et pro irritis habere quotquot Concilia a Pontificibus citra Imperatorum et Regum Christianorum consensum convocata fuerint. Episcopos certe et Praesules regni sui ad Concilium, quod legitime indictum fuerit, alia quam Pontificis auctoritate, missurum se pollicebatur. Sleidanus.
Reges Galliae aliquot continue Concilium Tridentinum improbaverunt. 1. FRANCISCUS II. 2. CAROLUS IX (qui in protestatione sua contra hoc Concilium sic loquitur: Quamquam Patres sanctissimi vestra omnium religio vita et eruditio magnae semper fuit et erit apud nos auctoritatis, cum tamen nihil a vobis, sed omnia magis Romae quam Tridenti agantur, et quae hic publicantur magis Pii IV placita, quam Concilii decreta iure aestimentur, denunciamus et protestamur: Quaecumque in hoc conventu, hoc est, solo Pii nutu et voluntate decernuntur, et publicantur, ea nec Regem Christianissimum probaturum, nec Ecclesiam Gallicanam pro decreto Oecumenici Concilii habituram.) 3. HENRICUS III. 4. HENRICUS IV. Hi Christianissimi et Primogeniti sive natu maximi Ecclesiae Romanae filii, de sententia Concilii Tridentini iudicarunt: et iure merito semper recusarunt Concilii illius publicationem in Gallia. Vide Sleidan. lib. 22. pag. 711.
Parlamenta Galliae idem fecerunt. Et licet Pontifices Romani indesinenter efflagitarint, ut illud reciperent: numquam tamen voti sui compotes facti sunt.
Hanc quoque praxin secuti sunt Theologi Religionis Papisticae. Etenim Benedictus Arias Montanus in opere Biblioc Regio, in Novi Testamenti titulo, etiam post Concilium Tridentinum ait: Accesserunt et huic Editioni Libris Graecescripti, (loquitur autem de libro Tobiae, Iudith, etc.) quos Ecclesia orthodoxa, Ebraeorum Canonem secuta, inter Apocryphos recenset. Similiter Sixtus Senensis additamenta libri Esther a Canone Biblico reiecit. lib. 1. et 8. bibliothecae Sanctae. Sicut ipse Bellarminus fatetur lib. 1. de Verbo DEI cap. 7.
Quamobrem cum in hoc Concilio tot et tanta errata, peccata, imo scelera sint commissa, ante ingressum, in ingressu, in progressu, et in egressu: Ante ingressum illegitime illud indicendo: In ingressu Christum Mediatorem aspernando: Sanctos Angelos ut Mediatores invocando: Mariam Christo exaequando: et denique titulos Christi, vere et mere divinos, Antichristo Veiovi Romano applicando: In progressu, vera dogmata reprobando: et falsa dogmata toties ab Ecclesia reprobata approbando, confirmando atque canonizando: Denique in egressis Principes Protestantes, et omnes Christianos indicta causa damnando: Concludimus, uti Concilia nulla: ita multo minus hoc Tridentinum summum in fide et Religione Controversiarum iudicem esse posse.
XXIV. Anno 1546 LUTHERUS, cum evocatus esset Witeberga a Comitibus Mansfeldicis Islebiam, ad controversias quasdam componendas, quae inter ipsos erant de finibus et hereditate, in itinere ipso sub exitum Ianuarii valetudine tenuiori uti coepit, absque tamen vitae periculo; et cum magis magisque vires labefactarentur morbo, ad sacram Synaxin magna cum devotione accessit. Decimo septimo vero Februarii die coepit aegrotare gravius ex pectore. Inter cenandum eodem die de variis et gravibus quibusdam rebus in praesentia multorum, et ipsius Iusti Ionae Hallensis Ecclesiae ministri, disseruit. A cena cum divertisset precandi
causa sicut consuevit, coepit augeri dolor pectoris. Ibi monitu quorundam usus est cornu monocerotis ex vino; post in minore quodam lectulo hypocausti per unam et alteram horam suaviter dormivit. Deinde assurgens, cobiculum ingressus, genibus flexis oravit: In manus tuas Domine commendo spiritum meum: redemisti me, DEUS veritatis, etc. Cum horam mortis imminere animadverteret, se totum Christo Redemptori suo commisit, eius auxilium imploravit, et confessionem suam sub forma precationis edidit, dicens: Pater mi caelestis, DEUS et pater Domini nostri Iesu Christi, DEUS omnis consolationis, ago tibi gratias, quod filium tuum Iesum Christum mihi reufgelasti, cui credidi, quem sum professus, quem amavi, quem celebravi; quem Pontifex, Romanus et reliqua impiorum turba persequitur et afficit contumelia: Rogote, mi Domine Iesis Christe, suscipe animulam meam: mi pater caelestis, etiamsi migrabo ex hac vita, certo tamen scio, me tecum permansurum esse in sempiternum, neque posse metuis ex manibus a quoquam avelli. Non multo post eam precationem, ubi spiritum suum in manus DEI semel et iterum commendasset, tamquam dormiturus, sine magno cruciatu in complexu Martini et Pauli filiorum, propinquorum et piorum complurium, placide obdormivit 18. Febr. die Concordiae atque Constantiae, mane hora tertia, aetatis 63. Ultimam suam contionem habuit Islebiae 14 Februar. quatriduo ante mortem. Mandato Electoris Wittebergam delatus, et praemissa contione funebri a D. Bugenhagio, et oratione Philippi Melanchthonis in Templo arcis die Petri, 23 Febr. honorificentissime humatus est. Sleidan. lib. 16. Comment. pag. 487, et 488. Hondorff. in Theatro Historico pag. 284. et 285.
Mortem B. Lutheribellimotus sunt secuti. Cum enim eo tempore, quo Concilium Pontificium Tridenti celebrari coepit, Papa hanc foederis rationem cum Caesare iniisse diceretur, ut qui Concilium repudiaturi essent, copiis ex Italia et Germania conscriptis ad Curiae Romanae oboedientiam retraherentur, Protestantes, et inprimis Elector Saxoniae atque Landgravius exercitum validum compararunt. Sed Caesar sub specie vindicandae rebellionis utrumque eorum proscripserat, et bellum religionis causa a se suscipi dissimulabat, atque ob id nonnullorum, Protestantium armis iuvabatur. Et Saxo atque Landgravius, auctoritate pares, cum ob aemulationem sibi invicem non cederent, bellissimas rei gerendae occasiones e manibus amiserunt, et Bohemis, Hungaris, ipsoque Mauritio Duce Saxoniae, Saxoniam et Hassiam invadentibus, in ditiones suas recedere sunt coacti. Caesar igitur, campo victoriae sibi aperto, largam a civitatibus pecuniae summam et tormenta bellica accepit, ipsumque Iohannem Fredericum Electorem prope Mulbergum bello; Landgravium vero Philippum deditione captum, custodiae tradidit: qui tandem, cum Mauritius, armis in Caesarem conversis, eum Oeniponte Villacum profugasset, dimissi sunt; et in transactione PASSAVIENSI amplectentibus Confessionem Augustanam pax data; de quo supra prolixius dictum.
XXV. Anno 1548 Liber INTERIM sive Formula religionis usque ad Concilii finem servanda conscriptus, et die 15 Maii (anno a prima mutatione doctrinae per Lutherum 31, a Confessione Augustana exhibita 18) promulgatus est. Circa hunc librum Interimisticum consideranda sunt quinque. 1. Origo. 2. Occasio. 3. Constitutio. 4. Approbatio. 5. Reprobatio.
I. Origo. Conscriptus fuit hic liber mandato Caroli U Imperatoris a IULIO PFLUGIO, Episcopo Naumburgico: MICHAELE SIDONIO Papista acerrimo, qui postea Episcopatum Merseburgicum est consecutus: et IOHANNE AGRICOLA ISLEBIO. qui Electori Brandenburgico a contionibus erat, et ante annos duodeviginti Saxonicae doctrinae Confessionem defenderat; sed spe praemii, quod et splendidum et liberale, Caesareum nimirum atque regium, postmodum adeptus est, a vera religione defecit: teste Sleidano lib. 20. et. 21,
II. Occasio. Cum in bellis intestinis victor exsisteret Imperator, religionis quandam in Germaniae conciliationem meditabatur, ut hoc pacto Pontificis Romani postulatis creberrimis, et interpellationibus impudentissimis quodammodo satisfaceret, atque animos ob religionem dissidentium conglutinaret, lites componeret, nec non progressu temporis, uti sperabat, omnes dissensionum fibras penitus elideret, et radices funditus exstirparct.
III. Constitutio. Constabat ille liber ex capitibus doctrinae mixtis, partim Orthodoxis; partim Papisticis. Admittit enim liber ille, nos salvari per solum Christum, et non per opera nostra. Niholominus tamen opera nostra ad salutem necessaria esse contendit. Concedit nos per solum Christum iustificari fide, sed formata. Plura capita eiusdem vide apud Sleid. l. 20.
IV. Approbatio. A multis hic liber magno cum gaudio et tripudio acceptabatur. Carolus V, Caesar accepto et excepto hoc fetu lepido, ut omnes Imperii Ordines in illam Religionis formulum consentirent, et secundum eam interim pacifice viverent, donec coacto Concilio cognosceretur, quid
de obortis controversiis statuendum sit, severe praecepit, etc. Sleid. l. 20. pag. mihi 629. Acceptavit quoque eundem Albertus Elector Brandeburgicus. p. 625. 630. Moguntinus, 629. Palatinus, p. 630. Dux Wirtembergicus, 631.
V. Reprobatio. Licet autem Caesar severissime mandasset, ut ab omnibus Ordinibus liber iste reciperetur: nec quisquam quicquam contra scriberet aut moliretur: tamen ab omnibus vere Christianis reprobatus fuit. Iohannes Fridericus Elector Saxoniae captivus, etiam promissa liberatione in illum consentire noluit, ut etiam filii eius, tum temporis adolescentes, a Caesare sollicitati, pietate ingenua iuxta et valde memorabili prorsus eum reiecerunt. Sleidanus l. 20. p. 632. Neque eum probarunt Iohannes Brandeburgicus Electoris frater, Sleid. p. 630. Wolffgangus Bipontinus. Ibidem. Similiter et Theologi vere orthodoxi omnes eum damnarunt. Brentius, Sleid. ibidem pag. 631. Bucerus, 625. Snepfius, 632. Aquila Ecclesiae Salveldensis Minister in Thuringia, calamum adversus eum strinxerunt. Sleid. l. 21. p. 640. Brevi temporis exacto spatio, tantum in contemptum adducebatur partus iste infelix et monstrosus, ut a vulgo etiam, et plebeiis, proverbii loco usurparentur haec verba:
Das Buch INTERIM
Hat den Schalck hinter ihm.
Quin et apud Pontificios ipsos Libellus iste reprehensionem incurrebat; ita quidem, ut publicis etiam scriptis oppugnaretur. In Gallia Robertus Abrincensis Episcopus contra eum scripsit. Item Romaeus Dominicani Ordinis Generalis publico scripto Romae illum exagitavit. Sleid. p. 640. Sic igitur utrobique taxabatur partus infelicissimus, et ab omnibus etiamnum exploditur et exsibilatur.
XXVI. Anno 1548. Eduardus VI Rex Angliae, filius Henrici VIII, (qui contra Lutherum scripsit) puer decem annorum, profligata doctrina Pontificia, et abrogata Missa, religionem mutavit, cuius occasione etiam in Scotia religio orthodoxa plantata est. Chytr. Sleidanus lib. 20.
Incidit in hunc annum Francisci Spierae apostasia et desperatio. Est in agro Patavino, Venetorum ditionis oppidum, Citadella; huius civis erat FRANCISCUS SPIERA, vir in iure valde exercitatus, annos natus quinquaginta, honesta coniuge felix, undecimque liberorum parens, aliisque fortunae bonis, honoribus et dignitatibus insigniter clarus. Is incredibili quodam ardore coepit complecti puriorem doctrinam, et ex Spiritus sancti gratia IESUM CHRISTUM, unicum humani generis Redemptorem agnovit, passimque apud omnes magna animi constantia praedicavit, docens, per hunc unicum Servatorem iustitiam et salutem partem esse, nec ullius hominis meritis, aut operibus innitendum. Quae res ab hostibus veritatis, apud Legatum Pontificium, Iohannem Casum, Archiepiscopum Beneventanum, qui tum erat Venetiis, ipsi data est crimini: a quo citatus, minisque et increpationibus ita fuit exceptus, ut mortis formidine, bonorumque, quae ipsi erant amplissima, iactura territus, agnitam veritatem abnegaret, et abiuraret; adeoque promitteret, se, simul ac domum reversurus esset, publice hanc suam abnegationem confirmaturum, et ante dicta revocaturum. His ita peractis, a Legato Pontificio dimissus est. E vestigio autem gravis animi perturbatio eum obruit, et diu multumque secum ipse in itinere disputavit, utrum potius ad suos reverteretur, et veritatem quam antea palam docuerat, abnegaret, an vero relictis omnibus cum Christo se reconciliaret. Conscientia quidem adeoque Spiritus sanctus iubebat; ut spreta omni huius mundi vanitate, caducis opibus contemptis, brevique interituris dignitatibus posthabitis, Christum sequeretur; nec peccatum, quo conscientiam iam aggravasset, longe graviore cumularet. Ipsemet quoque in gravissima afflictione post saepe confessus est, sibi in itinere a Spiritu DEI huiuscemodi fere verba inculcata fuisse: Absit procul a te, mi Francisce, ut literas, quibus scribendis manus tuas polluisti, corde etiam tuo obsignes: liber adhuc es, cave ne deficias: resipisce, in agnita veritate persevera: et licet imbecillitas carnis te vicerit, ei tamen cave porro indulgeas. Ingravi hac lucta, caro tandem, externorumque bonorum et honorum splendor, captivum eum detinuit, et vicit. Pridie eius diei, quo palinodia ipsi canenda erat, formulam retractationis, qua publice coram populo priorem doctrinam damnaret, Pontificius quidam Sacerdos ei sub vesperam praescripsit, totamque noctem misere hic perditus Franciscus duxit insomnem. Mane deinde, in die Dominica; celebratione Missae peracta, praesentibus eius amicis, civitatisque Proceribus, in frequentia totius populi (erant autem una circiter duo milia) doctrinam veritatis, quam antea palam docuerat, publide damnatam revocat; statimque mulcta ipsi irrogata, triginta aureos numerare iussus est. Nec mora: horrendum DEI iudicium in corde suo persensit, omnibus Spiritus sancti donis privatus est, Christus ab ipso discessit: omnis consolatio, fides, caritas prorus in eo evanuere. His furiis iam per sex menses agitatus,
Patavium se una cum coniuge et liberis contulit. Sed indies eius miseria deterior et immanior facta est. Lecto affixus iacuit morbi omnis expers, suaeque rationis et intellectus compos, toto corpore contabuit, omniaque eius membra praeter solam linguam elanguerunt. Cibo omni abstinuit, et si per vim liquida in os ipsi ingerentur, ea, quantum potuit, respuit. Quicumque ipsum inviserent, eos placide admisit, et prudenter admodum cum ipsis verba commutavit. Subinde testatus, se iusto DEI iudicio damnatum, in inferis iam morari, indesinentibusque consici doloribus: Se enim in Spiritum sanctum peccasse, quod peccatum in aeternum sibi condonari nequeat: Christi meritum, Deique misericordiam in aeternum sibinegatam; et horrendum adeo vitae suae exitum sibi ex iusto DEI iudicio ideo irrogatum, ut abnegationis suae causa omnibus electis sit exemplo.
Haec et similia desperationis extremae verba fecit, donec plurimi iique doctissimi viri ad ipsum convenirent. Inter quos fuit Episcopus Vergerius, qui omnes vias et rationes, quibus eum consolaretur, iniit. D. Matthaeus Gribaldus Iureconsultus Patavinus (qui et rem omnem, quam ipse coram vidit et audivit, scripto complexus, in lucem edidit) gravibus verbis eum consolatus est, serioque hortatus, ut ad misericordiam DEI confugeret: Si totius, aiebat, mundi peccata homini incumberent, nullo tamen modo ineffabili misericordiae DEI comparanda essent: multaque ex Spiritus sancti oraculis dicta et exempla in medium protulit. Ad quae illeconstanti animo respondens ait: Haec ut credam, numquam adduci possum. Ibi praeclaris admodum verbis denuo Vergerius eum consolari coepit: et tandem; Non ergo desideras, inquit, ut DEUS tui misereatur? Ad quae ille: Quicquid sane affertis, id credo, quod et diaboli credunt, et contremiscunt: Sed inde nulla mihi spes salutis exsistit. Nequaquam enim peccatum meum veniale est. Quid magis mihi in votis esse queat, quam DEUM experiri benignum et misericordem? Sed talem se mihi exhibere renuit; tum omnis fidei vis mihi adempta est. Omnia quidem audire paratus sum, verbis etiam iisdem, quibus vos praeitis, subsequi: Interim cor meum odio, exsecratione et blasphemia adversus DEUM abundat. Nam reipsa sentio, in quantum aversetur me. His ab eo prolatis, urgebat Vergerius, ut una cum adstantibus Orationem Dominicam proferret. Quod eo saciebat ardore, gestibusque ad religionem sic compositis, ut omnibus esset admirationi: Precatione finita, Lingua quidem, ait, oravi; sed procul inde fuit animus remotus. Omnem suam gratiam DEUS mihi eripuit.
Postridie rursus cum accessere, et salutatione praemissa, ex ipso quaesivere; num aliquam ex tam multiplici consolatione, qua ipsius animum erigere conatifuerint, spem concepisset? Ad quae ille: Nullam prorsus. Imo, ait, indies deterius niecum agi, meamque miseriam magis magisque augeri sentio. Ibi de variis rebus cum interrogarunt: inprimis autem, quomodo vermis iste conscientiam eius infestare et rodere coeperit? Ad omnia ille praesenti animo respondens, indicat; Quomodo ab eo die, quo veritatis agnitae doctrinam revocarit, cordi suo vermis ille rodens, et ignis inextinguibilis a DEO immissus sit, ut iam longe deterior sua sit conditio, quam vel Caini, vel Iudae: et quidem malle se iam mortuum et damnatum esse, quam in hac vita talibus premi angustiis: ad haec ipsis signisicavit, quam horrenda oculis suis crebro obversarentur spectra.
Cum ego rursus quisque pro sua virili eum consolati essent, hortati sunt ipsum ut Orationis Dominicae verbis DEUM invocaret, quod ille, large profusis lacrimis, iis cum gemitibus, tanta cum devotione animi praestitit; ut nemo ex adstantibus sibi a lacrimis temperare posset. Visis lacrimis, Doctor Gribaldus, eas paenitentiae signum esse ratus, Mi Francisce, inquit gratulabundus, hae lacrimae indicant, te a DEO non omnino reprobatum et abiectum esse: quin et alii omnes optimam de eo spem animis concepere. Ad quae Franciscus: Non equidem harum rerum sum nescius: Sed fides talis, et fiducia quam vos quaeritis, donum DEI est. Eo autem ego destituor. O si hoc unico dono me dignaretur DEUS, ut vel modicum spei de misericordia eius in corde meo perciperem! Sed id fieri tam non est possibile, quam impossibile, cochleari vastum mare exhaurire et ebibere. Hoc exploratum habeo, neminem unquam in terris fuisse mortalium, qui iram DEI manifestius, quam ego, senserit. Interim non intermittebant, qui aderant, firmissimis consolationibus ipsum erigere, sed omnis frustra insumebatur opera. Cum autem cibo prorsus abstineret, ne ex inedia vitam sibi abrumperet, vi magna manibus ipsi vinctis, oreque fracto, iusculum infundebant, quod licet lingua, quantum poterat, retunderet et revomeret, aliquid tamen in ventriculum usque deferebatur. Sed nihil unquam per inferiora egessit. Unicum eius et assiduum votum erat, mori, et ad inferna deferri.
Tertio abhinc die, et superiores illi viri docti, et complures studiosi, eum rursus visitarunt, cumque ipsis Sacerdos quidam Citadellensis, vir aetate venerandus. Qui propius accedens: Num agnoscis me, inquit, Francisce? Antonius Fontanina ego
sum, qui cum Venetias versus iter susciperes, tecum fui. Quibus ille auditis, gemitus et querelas reiterans, O exsecrandum, inquit, diem! ô diem detestabilem! utinam Venetias numquam vidissem, vel protinus, cum eo me conferre animum inducerem, morte exstinctus essem! Rursus ergo consolationibus variis confirmabatur, ipsique merita et beneficia CHRISTI commendabantur. Tum ille numquam Christi beneficia vere se agnovisse ait, iis se abusum, carnalique suae fidei nimium tribuisse: conversusque ad studiosos adolescentes, O mei filii, inquit, nihil Evangelio derogatum volo; agnosco enim, quod ipsa sit Veritas: verum cavete, ne nimium fidei tribuentes, fide digna et Christiana opera negligatis: id fides a nobis exigit, ne tantum oretenus Christiani simus. Fidem mihi habete, tamquam ei, qui rem ipsam vere expertus sit. Haec dicens, divi Petri Epistolam, qua fideles ad pietatem, castitatem, et sanctitatem admonet, subinde laudabat. Quae verba astantibus causam praebuere, multa pie admodum ex verbo DEI disputandi. Quae cum attente ascultaret, interrogatur tandem: Num quid consolationis ex pia hac collatione perciperet? Respondit ille: Ad mortem aeternam ego damnatus sum, nec ulla redemptionis spes mihi potest esse reliqua. O si vel minimam in misericordia DEI fiduciam vel spem collocare possem! et haud grave mihi futurum sit, per multas annorum myriadas (dummodo aliqua hiberationis spes supersit) in inferorum barathro torqueri! Ad quae Doctor Gribaldus; Non omnem, inquit, ô Francisce, de liberatione tua spem abicio: forte DEO ita visum est, in hac vita irae suae tibi sensum immittere, et tandem in secutura vita suam erga te exeer cere misericordiam. Ad quae ille, Me reprobum esse, certo scio. rursus ex eo Gribaldus quaerit, Quidnam facturus esset, si ipsi cultri daretur copia, num etiam sibi ipsi, cum mortem ardentibus adeo votis desideret, manus allaturus esset? Respondit ille: Cedo cultrum, et quid facturus sim, videbitis. Non ita, inquit Gribaldus; sed animum tuum Francisce penitus quaeso nobis declara. Ipsemet, respondet ille, ignoro, quae mei su animi vel voluntatis ratio. Episcopus Vergerius multam, sed inanem, in eo consolando sumebat operam, difficulterque cum adducere poterat, ut Orationis Dominicae verbis caelestem Patrem invocaret. Et licet Episcopo tandem obsequeretur, nequaquam tamen eo fervore, quo antehac usus fuerat, utebatur: sed confessus animum suum a DEO sic alienatum esse, ut eum Patrem appellare haud possit, omnes qui aderant, hortabatur, ne in se consolando posthaec suam perderent operam: adeo enim omnem consequendae fidei misericordiaeque DEI spem praecisam esse, ut facilius sit grano milii mundum impleri, quam fide et gratia DEI se donari. Per quae verba, qui adstabant, vehementer sunt territi.
Cum ergo amici et cognati constituissent ipsum in patriam Citadellam reducere, monebantur ab his, qui consolandi gratia Franciscum accedebant, ut assidue viros ipsi pios et doctos adiungerent, Deique gratiam et misericordiam sedulo implorarent. Mane cum indutum eum lecticae imposituri essent, oculos ipse furibundo intuitu circum volvens, cultellum forte conspicatus est: quo protinus arrepto sibi ipsi vitam finiisset, nisi duo eius filii, qui praesto erant, magna illum vi e manibus ipsi ext orsissent. Citadellam hinc deportatus fuit, atque ibi paucis diebus post misere in eo statu atque desperatione vitam finiit. Horrenda est haec historia, quae certe Pontificiorum animos ad veritatis agnitionem pellicere potuisset, nisi animi eorum, quemadmodum Pharaonis, indurati essent. nec clam haec acta, sed vel sexcentis literis Patavio in alias civitates et regiones transmissis, passim omnibus manifestata. Pleniorem huius historiae descriptionem pete ex tertia parte Lud. Rabi de Martyribus.
Anno eodem, nempe 1548, PETRUS PAULUS VERGERIUS Episcopus Iustinopoli, quae est in Istria Venetorum ditionis oppidum. a Pontificatu Romano mirabili quadam occasione (forsan permotus exemplo Spierae, cuius tentationum ipse Patavii spectator suerat; sicut in praecedenti historia dictum) defecit; sicut Sleidan. l. 21. Com. p. mihi 650. graphicis verbis describit. Clemens VII et Paulus III Pontifices Romani per multos annos opera Petri Pauli Vergerii usi sunt adversus Lutheranos, dum illum ad Ferdinandum Regem et alios Principes Evangelicos et Pontificios, in Germaniam saepe ablegarunt. Itaque cum a colloquio Wormatiensi, quod fuit anno 1541, Romam vocatus rediisset, Pontifex creaturus novos Cardinales, ipsum quoque designabat inter alios. Erant autem qui clanculum insusurrarent, illum iam multa consuetudine Germanorum factum esse Lutheranum. Hoc ubi Vergerius ex Cardinali Ginucio, cui Pontifex id dixerat, audivisset, valde fuit attonitus, et ut sese purgaret, in patriam secedit, atque librum orditur, cui titulum dedit: Adversus Apostatas Germaniae. Dum autem confutandi causa libros Adversariorum diligenter excutit, et ante considerat argumenta, captum se
victumque sentit, et abiectaspe Cardinalatus, ad fratrem germanum Iohan. Baptistam, Polae civitatis Episcopum, abit, et re tota commemorata consilium exquirit. Frater initio territus, conditionem hominis deplorat: sed cum illius precibus inductus ad scripturae pervestigationem sese applicasset, inprimis autem illud doctrinae caput, quod est de iustificatione, diligenter expendisset, facta sententiarum collatione cedit, et falsam esse doctrinam Pontificiam iudicat. Imo mutuo sibi gratulantes, quod proprium est Episcoporum munus, populum erudire coeperunt per Istriam, et Christi beneficium humano generi collatum diligenter inculcant, et cuiusmodi opera DEUS anobis requirat, ostendunt, ut ad purum DEI cultum homines revocarent. Haec Sleidanus. Ita impletum videmus illud Davidis praesagium Psalm. 9. Illaqueatus est impius in opere manuum suarum: rem meditandam! Lutherus reddidit: Der Gottlose ist verstrickt im Wercke seiner Hände durchs Wort: meditatione soilic. verbi, per quod nos illaqueare volebat: vel, uti Debora inquit, Iudic. 5. 12. captivatus est captivare volens nos, non secus ac Saulus spirans minas ac caedem adversus Christianos, mirabiliter conversus est. Actor. 9. 13. En mirabiles DEI vias!
Hic Vergerius, anno 1565, Evangelicae veritatis amore in exilio mortuus est, die 4 Octobr. Tubingae, quo a Wirtembergico Principe Christophoro accersitus fuerat, cum antea post conversionem apud Rhaetos, atque etiam in valle Telina, quae proximespectat Italiam, aliquot annis Evangelium praedicasset. Antequam vero Tubingam se contulit, frater eius Episcopus Polae iam diem suum obierat, suspicioque fuit, veneno sublatum esse. Sleidan. l. 21. pag. 652.
XXVII. Anno 1549 PAULUS III Papa e vita discessit die 10 Decembris, cum vixisset annis 82, et sedisset annis 15. In eius locum post longas Cardinalium (quorum tum erant quinquaginta quatuor) dissensiones electus est die 8 Februarii IULIUS III, antea Iohannes matia de Monte dictus. Hic biduo post coronationem 24 Febr. malleo aureo portam auream aperiens Iubilaeum celebravit, et ad Caroli U Imper. voluntatem Concilium Tridentinum continuavit. Onuph.
Balaeus (de actis Rom. Pont. lib. 7. in Iul. III) scribit de Iulio III Papa. Hic cum in prandio pavonem vidisset, quem non attigerat: Serva (inquit ad coquum) mihi hunc frigidum in cena, et para mihi in horto: Nam habiturus sum convivas aliquot. Cum ergo in cena alios pavones calentes vidisset appositos, frigidum pavonem, quem iusserat reservari, non vidisset, vehementer excandescens, atrocissimam in DEUM evomuit blasphemiam. Tunc ex Cardinalibus quispiam, qui una accumbebat: Netantopere commoveatur, inquit, Sanctitas vestra ob rem tantillam: Tum Iulius: Si voluit DEUS usque adeo propter unum pomum irasci, ut eiecerit primos parentes ex Paradiso: cur non liceat mihi, qui sum eius Vicarius, irasci propter pavonem? Cum multo maior res sit pavo, quam pomum.
XXVIII. Anno 1551 MAURITIUS Elector Saxoniae iussit conscribi CONFESSIONEM Saxonicarum Ecclesiarum a Philippo Melanchthone, ut offerretur Synodo Tridentinae. Eo consecto libro, cum ad octavum Iulii diem Lipsiae convenissent omnes theologi et Ecclesiae ministri, iussu Principis scriptum fuit recitatum, omniumque assensu comprobatum. Christophorus quoque Dux Wirtembergicus peculiarem confessionem scribi iussit, quam per Brentium (a quo etiam Confessio conscripta) Concilio Tridentino exhibuit. Sleidanus.
XXIX. Anno 1554 IOHANNES FRIDERICUS Elector Saxoniae pie in Domino obdormivit 3 Martii, aetat. 51, cum non multo ante, die videlicet 21 Febr., uxor eius Sibylla Clivensis diem suum quoque obiisset. Elector, cum captivus esset, eique (anno 1548, ut supra diximus) offerretur restitutio dignitatis amissae, si assentiretur doctrinae Interimisticae, spreta conditione, suam religionem abicere noluit. Ob hanc constantissimam recusationem inter suos CONSTANTIS nomen ac laudem meruit. Responsionem eius Granvellano Atrebatensi Episcopo, qui a Carolo U Imper. ad eum in captivitate missi, ut doctrinae Interimisticae assentiretur, datam, vide apud Sleidan. lib. 10. Sepulchro Iohan Friderici hic titulus adscriptus fuit: IOHANNES FRIDERICUS, Dei gratia electus martyr IESU CHRISTI, Dux afflictorum, Princeps Confessorum fidei, Comes veritatis, signifer sanctae crucis, exemplumpatientiae et constantiae, haeres vitae aeternae, moritur mense martio.
Gemmarum radiis stellata monilia Reges
Exornare solent. Tua Ian Friderice cicatrix,
Quam geris adversa, Fidei pro dogmate, mala,
Te decorat plus quam baccata monilia Regum.
Si quid in hoc esset Lysippi aut Mentoris ungue,
Haec tumulo ipsius legerent insculpta nepotes:
Heic Ian Fridericus situs ille est: martyr Iesu,
Dux afflictorum: Constantis gloria palmae:
Spectamen fidei: Christianae sortis imago.
XXX. Anno 1555 Iulius III Papa, cum febri tentatus esset, obiit die 23 Martii. Successit ipsi MARCELLUS, eius nominis secundus. Hic legatus fuit in Concilio Tridentino: ipseque, Onuphrio teste, asseruit, non posse salvari, qui locum Pontificis altissimum tenerent: Et fuit, si quisquam alius, pontificiae rei publ. necessarius pontifex, qui scripto edito, cum adhuc Cardinalis esset, consuluit, expeditionem in Lutheranos potius, quam in Turcas adornari debere. Sed tantum sedit dies XXII. Tandem Cardinales post longam disceptationem Pontificem proclamarunt Iohannem Petrum Neapolitanum, annum septuagesimum nonum agentem, Cardinalem theatinum, e familia Caraffica natum. Hic mutato nomine PAULUM IV sese appellavit.
Anno eodem Conventus AUGUSTAE institutus est, qui initio anni inchoatus, duravit usque ad Septembrim: in quo tandem decretum factum est, ne ulli Principi, Comiti, aut civitati Imperiali bellum inferretur propter doctrinam religionis. Estque hic annus 35, ab anno 1521, quo primum edictum a Carolo U editum fuit contra doctrinam Lutheri, mense Maio. Bucholtz.
XXXI. Anno 1557 WORMATIAE colloquium Theologicum institutum est Catholicorum et Protestantium. Estque initio erudite disputatum de norma Iudicii in Ecclesia. Constituebant Catholici normam perpetuum Ecclesiae consensum: Evangelici, iudicii normam affirmarunt esse Prophetica et Apostolica scripta et symbola, etc. Sed quomodo hoc colloquium diremptum sit astu per Catholicos, in aliis auctoribus legi potest.
Anno 1558 incunte, Carolus U Imper., cum comitia Francofurti ad Moenum celebrarentur, missis ex Hispania Legatis, Imperium in manus Electorum resignavit. Quare ad caput tertium progrediendum erit.
CArolus U Imperator cum bellum Germanicum prospere minus successisset, et Metam quoque urbem a Gallo occupatam frustra tentasset, ipsum saepenumero doluisse et paenituisse ferunt, quod se instigari et exacerbari adversus laudatissimum Electorem passus fuerit. Quare curis et laboribus fractus, novo et inusitato exemplo in romana historia post Diocletianum et Lotharium, Imperio et regno se abdicavit, anno 1555, sub finem mensis Octobris, et Imperii quidem gubernationem fratri FERDINANDO commendavit; filio vero PHILIPPO regna contulit. Chytraeus, Pantaleon. fol. 446.
Anno 1556, CAROLUS cum sororibus LEONORA ac MARIA in Hispaniam navigavit, et in monasterium D. Iusti, in finibus Castiliae situm, religioni vacaturus concessit: ubi reliquum vitae tempus transegit, omnesque res suas gestas, quarum viginti aut plures fuisse referunt, in mappis depingi, easque in Monasterii parietibus affigi curavit: In istum circuitum Monasterii illius saepe deportarise iussit, ibidemque coram mappis pictis sedit; secum ipse recolens, quid in expeditionibus, obsessionibus, aciebus et alibi acciderit, quos Duces belli, quos Centuriones et Equitum Magistros habuerit, qua usus sit fortuna, quibus successibus et infortuniis. Ubi devenit ad eas mappas, in quibus Smalcaldense bellum, et captivitas Electoris Saxonici depicta erant, ingemiscens ac suspirans dixit: HUNC SI RELIQUISSEM, QUALIS FUERAT; MANSISSEM ET EGO, QUALIS ERAM. Thomas Stybarus in Histor. relat. de vita Iohan. Frider. et Henr. Merckel. in relat. de Obsid. Magdeb.
Fertur de Carolo U Imp. in oratione funebri eius Suevica eum anno quinto ante mortis periodum inter maxima regni sui negotia sarcophagum sibi confici curasse, cum omni supellectile, quae eo mortuo ad sepeliendum necessaria esset: idque claculum, ne ad hominum ostentationem aut simulatam religionem factum videretur: quem apparatum habuit apud se quinque annis ubicumque locorum esset, secretissime, etiam dum Mediolanum contra Gallos proficisceretur; eumque diligentissime singulis noctibus semper conservavit ac reponi iussit. Arbitrabantur autem quidam homines etiam, quibus rerum magnarum demandata erat cura, thesaurum aliquem illic detineri ac conservari; alii nonnihil librorum, quibus historiae veteres continerentur, alii aliud quidpiam magni. Caesar vero sibi conscius, in quem usum secum deferret, subridendo, in rei cuiusdam sibi omnium carissimae usum, id secum deferri, dicebat. Sic assiduo mortem sibi ante oculos posuit, sibique semper sepulchrum adesse voluit, ut perpetua mortis recordatio eximeret ex corde vanum huius mundi fastum, sanctas autem actiones agendas esse, dum viveret, admoneret. Tholosan. de Republ. lib. 6. cap. 3.
Similiter Carolus toto biennio, quod mortem praecessit, in Hieronymianorum fratrum sodalitio familiarem habuit Doctorem Constantinum, virum gravem, pium, et eruditum, qui a confessionibus ipsi fuerat. Is inter quottidiana et assidua precum et laudum divinarum a Carolo suscepta
exercitia, ad scriptorum B. Bernhardi lectionem, citatis in consolatione sententiis quibus dam insignibus, cum invitarat. Cum enim subinde Carolus pecoata sua lamentans, nullum toto vitae suae tempore diem se DEI servitio digne, et ut par erat, impendisse quereretur: Bernhardi verba ei recitavit: Fateor, non sum dignus ego, nec propriis possum meritis regnum obtinere caelorum. Ceterum duplici iure illud obtinens Dominus meus, hereditate scilicet Patris, et merito passionis: altero ipse cotentus: alterum mihi donat, ex cuius dono, iure mihi illud vendicans non consundor. Item: Ante omnia fides quaerenda est, de qua legitur: Fide mundans corda corum. Crede ergo te DEO: nam sibi quidem ipsi et suis meriti, fidere, non fides, sed perfidia est. Et Contione tertia de Annuntiatione Mariae; Auditam fac mihi mane misericordiam tuam, quia in te speravi. Neque enim oleum misericordiae, nisi in vase fiduciae ponis. Haec vero hominis fiducia est, a se deficientis, et innitentis Domino suo. Inprimis vero auream illam in Annuntiatione beatae Mariae contionem ipsi commendavit, in qua consilium de Redemptione, mirando iustitiae et misericordiae divinae temperamento, in arcano divinitatis consilio decretum, exponit: ac inter catera his verbis doctrinam de iustificatione diserte explicantibus utitur. Necesse est primo omnium credere, quod remissionem peccatorum habere non possis, nisi per indulgentiam DEI. Deinde, quod nihil prorsus habere queas boni operis, nisi et hoc dederit ipse. Postremo, quod aeternam vitam nullis operibus possis promereri, sed quod gratis detur et illa. Quis enim potest mundum facere de immundo conceptum semine, nisi qui solus est mundus? etc. Ideoque si credis peccata tua non posse deleri, nisi ab eo, cui soli peccasti, et in quem peccatum non cadit, bene facis: sed adde adhuc, ut et hoc credas, quia per ipsum tibi peccata condonantur.
Hoc est testimonium, quod perhibet in corde nostro Spiritus S. dicens: Dimissa sunt tibi peccata tua. Sic enim inquit Apostolus: Gratis iustificari hominem per fidem. His Bernhardi dictis se mirisice delectari et recreari Carolus. ostendit, deficientibusque corporis viribus, cum anno 1558 Francofurti ad Moe num Comitia celebrarentur, eo per Legatos insignia Imperii, sceptrum et coronam misit, et plane Imperio resignavit. D. Chytraeus in orat. de vita Caroli U Imper. Buch.
Carolus cum biennium fere in monasterio D. Iusti cum summa devotione (ut diximus) degisset, et Imperium plane resignasset, tandem ad lentam tabem acuta sebris accessit. Quare in unico Redemptore et Servatore nostro IESU CHRISTO eiusque merito se omnem salutis suae spem collocare declaravit, et sumpta denuo Eucharistia sub utraque specie, iuxta institutionem Christi, In me mane, inquit, dulcissime Domine Iesu, ut ego in te maneam. Inter has voces, et verae pietatis et fidei in Christo acquiescentis significationes illustres, ex hac vita discessit anno 1558, die 21 Septembr., cum vixisset annos sere 59, regna vero hereditaria annos 40, Imperium Romanum annos 38, menses septem tenuisset.
Philippus II Rex Hispaniae Carolo parenti, non solum de se, sed etiam de tota Republ. Christiana optime merito, magna pompa Bruxellis iusta fecit anno 1559. A Poeta quodam Caesari tale Epitaphium fuit concinnatum:
Carolus ut victo discessit victor ab Orbe,
ULTERIUS tendens regna beata tenet.
Quo allusisse videtur ad Symbolum Caroli Imperatoris; PLUS UL TRA. Quod quadruplicitur considerari potest.
I. Academice. De quo Plutarchus in libro de prosectu morum eleganter admodum et sapienter monet: en tw| filos1ofei=n ouk ei)=nai dei=n lhgou/s1hs2 dialeimma prokoph=s2, ou)de\ sthrigmo\n. id est, in Philosophando nullam esse debere cessationem, aut perpetui quasi progressus intermissionem. Unde recte dixit, quicumque dixit: Multipervenissent ad aliquam eruditionem, nisi putassent, se dudum eo pervenisse.
II. Ethice. Sic in via virtutis progredi decet: non autem regredi. Nam qui nullam temporis particulam sinit effluere quod non pertineat ad progressum aliquem virtutis, aut rei melius gerendae occasionem: ist profecto indies se ipso evadit melior, et se ipsum tandem hoc pacto vincit, quae omnium victoriarum pulcherrima atque honestissima merito habetur, auctore Platone. Contra autem, qui in via virtutis regreditur potius, quam progreditur: is se ipso quottidie sit deterior, et se hoc modo a se ipso ignave admodum, et malitiose vinci patitur: quo nihil esse potest turpius, aut abiectius: teste eodem Platone.
III. Polemice. Sic nimirum Carolus U Imperator tot rebus maximis ac maxima laude dignis, seliciter tam bello, quam pace gestis, nullo unquam tempore regressus, sed progressus semper ulterius. Cuius exemplum simile multa saecula non habuerunt: certe parem in belli progressu et
fortuna neininem habuit. Ipsius fortuna fuit formidabilis, cum aliis Regibus, tum ipsi Solymanno Tyranno Turcico, qui fortunae Caroli cessit, reducto exercitu in Pannoniam, cum ei processisset, obviam, Et scribunt, Turcicum Bassam, virum sapientem, Legato Gallico interroganti, cur Solymannus cessisset, respondisse: Non fuisse consulendum Imperatori tanto, ut periclitaretur fortunam istius iuvenis, ut res et Imperium totius Asiae committeret praelio unus diei. Et revera felicem semper progressum Carolus habuit: propteren Italici pictores pinxerunt eum sedentem in sella et dormientem, dum eius Duces acquirunt victorias: et Fortunam dormienti astantem et pellentem muscas, ne quieetem turbarent, volentes significare: quod valde sort unatus fuerit.
PLUSULTRA Herculeas, Calpen Abilamque, columnas.
CAROLE, victoris nobile nomen habes.
Cum, his ipsis columnis Herculeis superatis, (quibus Hercules ille NON PLUS ULTRA contendendum esse inscripserat; unde etiam limes orbis hic vulgo dictus fuit) novas Indias, et fortunatas Insulas Orbi Carolus aperuerit, monumentum certae laudis et virtutis eius perpetuum futuras, De quo Poeta quidam sic cecinit:
Sruxit in extremo quas aquoris orbe columnas,
Qui salis Alcmena de genitrice fuit:
Has virtute tua superasti CAROLE Caesar:
PLUS ULTRA rebus sorto favente tuis.
IV. Mystice. Sic Christiani in Christianismo suo non debent esse statores, sed ambulatores. Quia beati dicuntur illi, qui in VIA Domini non stant, sed ambulant. Psal. 119. vers. 1. et v. 32. ait David: Viam mandatorum tuorum cucurri. Etenim stare in via Domini est retrogradi: Non ergo te delectet in cursu pietatis stare: sed studeas semper ambulare. Vide Psalm. 1. vers. 1, 2. Non enim ulla mer ces melior ea, quam quae habet pietatis munera. Ut igitur Apelles pictor queri solitus, per iisse sibi diem, in quo non duxisset lineam; ita Christianus dolebit, in quo die non evasit se ipso in pietate melior. Erasm. in Apophth.
Quamobrem cum in via Domini aut proficiamus aut deficiamus: singulis diebus vitam tuam examina, an in studio pietatis profeceris aut defeceris. Mane DEO primitias cordis ac vocis offer. Psal. 5. v. 3. Vesperi totius acta diei mente revolve more Pythagoreorum. Huc pertinet elegans epigramma Dn. M. Guilielmi Alardi amici mei, dum viveret, coniunctissimi:
Nosse viam nihil est; nisi quis, quam novit, eundô
Continuet, tandem perficiatque viam.
Sic nihil est novisse viam, quae ducit ad astra:
Hanc nisi continues, perficiasque viam.
Cum Carolo U Imperatore atrocissima persecutio Christianorum ob religionis verae professionem passim in Gallia, Anglia, Germania, aliisque locis mota est. Et certum est, quod anno Christi 1518, et sequentibus 30, diversis in locis ex inquisitione Papistica 1500000 Christiani variis tormentorum generibus ac suppliciis trucidati sint: refert Paulus Vergerius Episcopus Iustinopolitanus; (de cuius conversione ad Evangelion supra dictum:) quem aliquoties Pontisex Romanus misit in Germaniam, ut Lutheranam doctrinam refutaret. Eckardus in Papa Pharis. p. 394.
Inter strenuos Christi confessores celebrantur etiam sequentes.
I. Anno 1523 Bruxellis duo Monachi Augustiniani, HENRICUS et IOHANNES, sub Inquisitore Iacobo Hogostrato Dominicano combusti sunt; gratias in ipsis flammis agentes DEO, et canticis Christum celebrantes, donec flamma vocem intercluderet: Hi primi inter Lutheranos, propter religionis doctrinam, vitam profuderunt, eosque Lutherus ob confessionis constantiam Cantico, quod in multorum est ore, celebravit, et ut sui temporis primos Martyres canonizavit. Sleidan. lib. 4. Bucholtz.
II. HENRICUS Zutphaniensis, Prior Augustinianorum Antwerpiae, et Lutheri auditor, cum Evangelium Bremae docuisset biennium, ad Dithmarsos in oppidum Mildapolin, Mildorf, ut Plantaret in Evangelicam doctrinam, vocatur. Ubi cum suae vocationi sedulo incumberet, Monachorum adversus se concitavit odia, qui gravibus admodum usi criminationibus, apud quadraginta octo regionis eius Iudices eumaccusarunt, eoque rem deduxerunt, ut decerneretur, noctu eum clam apprehendendum esse, et nulla interposita mora, antequam latius ad alios rumor permanaret, comburendum. Protinus ergo horrendi facinoris duces aliquot et antesignani constituuntur, qui circa vesperam convocatis rusticis, quos ad facinus quodvis ex insana audacia ultro paratos agnoscerent, in multam noctem ritu barbarico, poculis indulgentes, vino so onerant, deinde et furiarum stimulis acti oppidum Meldorf petunt: hora noctis duodecima magno
cum impetu more insanientium in aedes parochiales irrumpunt, Henricum e lecto nudum raptant, vinculis constringunt, verberibus onerant, ictibus punctim lacessunt, nudum et discalceatum, vinctis post tergum manibus ad campestria usque abducunt, cellae in domo sacrificuli includunt: ubi insani et temulenti rustici per noctem eum asservantes, inhonestis ludebant scommatibus. Mane circa horam octavam una in forum, de exitu Tragoediae consultaturi prodeunt; sed ibi praeter inconcinnas vociferationes insanientium rusticorum, ut ad ignem properetur, efflagitantium, nihil audiebatur. Haec sola ferendorum suffragiorum erat ratio, nec alius desinitivae sententiae modus. Nec deerant funigeri Monachi, oleum camino addentes, frigidamque suffundentes, qui generosam hanc rusticorum magnitudinem divino zelo et impetu ferri clamabant. Protinus ergo collo, manibus pedibusque sancti Martyris vincula iniciuntur. Quibus visis, pia quaedam et honesta matrona accedit, mille florenos ultro insanienti turbae offert, ea conditione, ut reiecta praecipiti sententia, ad proximum usque lunae diem in carcere vinctus servus ille DEI asservaretur, ut liberis totius populi suffragiis res tanta diiudicari posset. Verum et in hanc matronam rusticorum insania vertitur, quam terrae allisam pedibus inhumano more conculcant, et in Christi Martyrem magis magisque saeviunt, certatimque alius pugione, alius pugnis, alius alio telo indesinenter omnia corporis membra pungunt, diverberant, lacerant: crebi interim plausus et gratulantium Carnificum vociferationes in turba audiuntur. Complures etiam incendendo rogo occupati sunt; qui quantumcumque laborarent, flammam tamen concipere ligna detrectabant. Interea beatus Martyr adstans, mentem oculosque caelum versus ad DEUM convertit, et per integrae horae spatium, dum frustra rogum incendit carnifex, insanientis turbae ictus et verbera sustinet. Tandem arctissimis eum vinculis supra scalas colligant, sic, ut ex ore et naribus sanguis exprimeretur. Cumque preces ad DEUM suum sunderet, quidam ex astantibus saciem eius verberans, Ubi, inquit, combustus fueris, ora. Deinde hastis scalas subicientes, cas in sublime tollunt: ibi unius hasta, radium scalarum stringens, per corpus beati Martyris transiit. Corpus itaque exanime prunis iniciunt: ubi per dici istius spatium corpus tostum quidem fuit, sed tamen integrum permansit. Postridie (tertia haec erat Dominica Adventus) nondum satiati tot carnificinis, manus pedesque, a reliquo corpore resectos, flammis absumunt, corpus ipsum sepeliunt, et sepulchrum, quasi re feliciter gesta, partoque insigni triumpho, choreis lustrant. Actum 10 Decembris anno 1524. Sleidan. Chytr. Vide Martyrologium Foxi part. 2. lib. 2.
III. IOHANNES BECKUS, ex civitate Hollandiae Wourden oriundus, in tenera sua aetate invitus Pontificiorum religionem, urgente patre, suscepit, eorumque sacris initiatus est. Quam vitae rationem non sine suspiriis assidue deplorans, tandem ea relicta, ad sacrum matrimonii statum animum adiecit: cumque in Papae indulgentias, quae tum in oppido isto venales erant, acriter invectus, veritatem confiteretur, protinus in vincula conicitur, graviter ab Inquisitoribus vexatur: crimini ipsi datur, quod Lutheri doctrinam amplecteretur, et matrimoniali nexu constrictus esset. Ob quae flagitia ad ignem condemnatus est. Cum eius collo vinculum iniceret carnisex, laeta voce exclamavit, O inferne, ubi nune gloriatio tua? O Mors, ubi nunc victoria tua? Mors absumpta est in victoria Domini Iesu Christi. Et haec dicens, ipsemet funem collo adaptavit, denuo exclamans, O Iesu Christe, Fili DEI, memento mei! Haec effatus, laqueo collum obstringente, ad Christum animam suam transmisit, anno C. 1525. Prolixe admodum descripta est haec historia, in tertia parte Martyrologii Ludovici Rabi.
IV. LEONHARDUS cogn. Caesar, ex Bavaria oriundus, relicta Sacerdotali dignitate, qua apud Pontificios ornatus erat, studio sinceriorem Evangelii doctrinam discendi Wittebergam se confert: ubi aliquamdiu moratus, in patriam propter adversam parentum suorum valetudinem revertitur, puram Evangelii doctrinam confitetur, et contra diabolicas Papae fraudes detegit. Qua de causa a Pontificiis apud Episcopum Passaviensem accusatus, comprehensusque in vincula conicitur, et Episcopi voce pro haeretico damnatur. Et licet multi magni nominis viri, et inter eos princeps Elector Iohannes Fridericus, pro ipso intercederent; attamen hostium furor nonnisi exstincto martyre sedari potuit. Nam die 16 Augusti, anno 1527, ignis supplicio affectus est, iubente Principe Guilielmo in Bavaria, cuius iurisdictioni traditus fuit a condemnatione. Episcopus enim, ne sacra scilicet pollueret, vel profanus, et, ut aiunt, irregularis fieret, de vita illius atque sanguine non pronuntiabat. D. Martin. Luth. Tom. 6. Ienensi.
V. GEORGIUS Scharerus Salveldensis, Radstadii apud Boios Antichristi regnum aliquandiu impugnavit. Quam ob causam in vincula coniectus est, sententiaque lata, ut vivus cremaretur. Aliorum tamen intercessione effectum, ut gladio percussus vitam finiret, in corpus exanime
saeviretur, idque flammis consumeretur. Cum ad locum supplicii pervenisset, alacri spiritu preces suas ad DEUM fudit, suamque, omnibus audientibus, fidem testatus est: Quam certus sum, inquiens, me ut verum Christianum mori: sic etiam certo, post mortem, signo meam innocentiam fideique sinceritatem testabor. Cum decollatus esset, corpus humi in ventrem procubuit, et aliquandiu immotum iacuit. Deinde post duo ferme horae minuta sua sponte, non citra omnium admirationem et stuporem, inversum est, supinumque iacens dextrum pedem sinistro iniecit. Quo viso, corpus exanime a flammis vindicantes terrae mandarunt. Actum anno 1528. L. Rab. in secunda parte Martyrol. lib. 4.
VI. Anno 1545 PETRUS BRULIUS propter Evangelii doctrinam in Galliis Tornaci exustus est die 29 Februar. Supplicii genus hoc fuit. Igni non magno fuit crematus, ut tanto maior esset cruciatus: doctrinam suam constanter ad extremum usque spiritum profitebatur, et discipulos, qui passim in catenas erant coniecti, per literas consolatus e vinculis, ad constantiam hortatus est. Sleid.
Sic hoc anno saevissima persecutio Waldenses Christianos excepit. Sunt in Provincia Gallia, qui dicuntur WALDENSES: Hi vetusta consuetudine neque Pontificem Romanum agnoscunt, et aliquanto puriorem habuere semper doctrinam; et postquam Lutherus innotuit, ampliorem cognitionem avide sibi compararunt. Quam ob causam Franciscus Rex Galliae, Duce Iohanne Minerio, Senatus Aquensis praeside, eos in aliquot Galliae Narbonensis Provinciaeque vicis et oppidis mense Aprili bello petiit, et, cum oppidorum et vicorum vastatione, magnam eorundem multitudinem, nulla sexûs aut aetatis ratione habita, trucidari iussit: partim flammis, partim inedia exstincti sunt: qui gravidae mulieres castaeque virgines inhumaniter admodum tractatae vitam finierunt. Nec Tragoedorum ulla grandiloquentia verbis consequi aut exprimere poterit, quot et quanta mala ab impio Antichristi satellite Minerio Waldenses hi perpessi sint. Consule Sleidan. l. 16.
VII. Anno 1546 accidit memoranda historia de IOHANNE DIAZIO, quem frater eius per famulum crudeliter ob Evangelicae doctrinae professionem ex insidiis obtruncavit. Iohannes Diazius Hispanus, et pietate et eruditione eximia praeditus, cum relicta Lutetia, ubi 13 annos dederat operam literis et Theologiae Sorbonicae, primo Genevam, hinc Argentinam, pertaesus Sorbonicae Theologiae, et sincerioris doctrinae amore flagrans, se contulisset, Bucero, ob magnam eruditionem et indefessum studium, ad colloquium Ratis bonense ituro, comes sociusque laboris a Senatu Argentinensi additus est. Inde cum Neoburgum profectus esset, quod est oppidum ad Danubium, duodecim supra Ratisbonam milliaribus, ut cuiusdam libri, quem typographo Neoburgensi miserat excudendum Martinus Bucerus, emendationi praeesset: interim frater eius Alphonsus Diazius Iurisconsultus, in iudicio Rotae assessor, de fratris sui religione certior factus, celeri cursu primum Augustam, deinde Ratisbonam venit: et ubi, quibus locis Diazius esset, cognovit, eo contendit, et admiranti, causam adventus tam subiti tamque insperati commemorat: variis deinde argumentis et precibus eum hortatus est, ut Lutheranorum relicta haeresi ad Romanam reverteretur Ecclesiam. Cum autem frustra eam sumeret operam, pollicetur annuos census, modo secum proficiscatur Romam: cum ne id quidem succederet, interpositis aliquot diebus victum se fatetur, et amare doctrinam Evangelii simulat, illumque hortatur, ut relicta Germania, quae viris doctis abundet, et ipsius opera non indigeat, secum in Italiam proficiscatur: fore enim, ut in Italia multos Evangelica doctrina Christo lucrifaciat, et hac ratione pura doctrina etiam in Hispaniam penetret. Iohannes magna perfusus laetitia, tum sibi, tum illi gratulatur, et missis Ratisbonam literis ad Bucerum, et alios, consilium illorum exquirit: ii rescribunt, et, ne comitetur fratrem Alphonsum, monent. Alphonsus ergo deiectus ea spe rogat, ut saltem Augustam Vindelicorum secum eat. Dum hoc agitur, venit Neoburgum Bucerus, et ne pedem illinc efferat, hortatur: neque prius ille discedit, quam Alphonsus abiisset; quod fuit die 25 Martii. Sed pridie quam abiret Alphonsus, fratrem humanissime compellat, hortatur ad constantiam, et se beatum esse praedicat, qui paucis diebus ex ipsius colloquio tantum prosecerit in vera DEI cognitione; rogat, ut subinde s???i scribat: benevolentiam omnem promittit, et recusanti XIV aureos obtrudit: atque profusis lacrimmis crocodilinis, a fratre discedit, et curru vectus Augustam venit, sex a Neoburgo milliaribus. Postridie deinde idem iter, unde venerat, ingreditur, et in itinere comparata securi, quam a fabro lignario forte emerat, die 27 Martii prima luce Neoburgum venit, et equis ante portam relictis apud nuntium Augustanum, quem secum adduxerat, in oppidum ingreditur, famulo sicario (quem publicum fuisse carnificem perhibent) comitatus, et ad diversorium fratris accedit: diversabatur autem apud contionatorem eius oppidi. Famulus, ne statim agnosceretur, tabellarii vestem pileumque sumpserat, et praecedens ostium pulsat; deque Iohanne Diazio rogat, ad
quem literas habeat: intromissus adscendit. Alphonsus autem ad infimos gradus manet, observans, ne quis conatum impediret. Diazius expergefactus, cum a fratre nuntius adesse diceretur, prosilit e cubili, et pallio solo tectus atque pileo nocturno, in proximum cenaculum egreditur: literas sicarius reddit, quum vix illuxerat. Literarum haec erat summa: Valde se sollicitum esse de ipsius periculo: Caveat sibi diligenter a petro Malvenda, et id genus aliis hostibus Evangelii. Dum ista legit Diazius, carnifex a tergo stans, occultatam sub veste securim totis viribus illi in capitis partem dextram infligit usque ad manubrium, sic, ut ille, subito perruptis omnibus organis cerebri, nullam ederet vocem. Percussor securim in vulnere defixam relinquit, et ilico descendens cum hero parricida ex oppido properat. Ibi conscensis equis ante portam, incredibili celeritate Bothmaeum veniunt, quod est inter neoburgum et Augustam, medio fere itinere, oppidulum. Huius tam horrendi sceleris et inauditifama statim Neoburgi divulgata fuit, et ex aulicis ministris nonnulli, qui Iohannem Diazium amaverant, arreptis equis illos insequuntur: et cum Augustam venissent, neque eos reperirent, domum redire statuerunt, re desperata: sed ex ipsis quidam aetate viribusque praestantior, Michael Herfferus, maxima celeritate pergit, et OEniponti eos comprehensos, caedis atque parricidii accusat, et ad Principem suum Ottonem Henricum, datis literis, omnia perscribit. Princeps ea re cognita, duos e suis consiliarios neoburgo iubet OEnipontemire, qui eos ad supplicium postulent. Verum illi nihil potuerunt impetrare; et parricidae in gratiam Pontificis liberi dimissi sunt. En hi sunt fructus sanctimoniae Papalis! Divinum autem iudicium nequaquam parricida iste Alphonsus effugit. Nam post sexennium in Concilio Tridentino desperabundus laqueo sibi ipsi mortem conscivit, inventus a collo mulae suae dependens, anno 1551, mense Octobri. Sleidan. lib. 17. Comm. pag. 490. et seqq. Confer Lud. Rab. part. 2. de Martyribus.
VIII. DRYANDER Hispanus, qui Iohannem Diazium in Christiana doctrina informarat, Romam profectus, aliquandiu in gratiam parentum et cognatorum suorum ibi moratus est, donec in Germaniam a fratre suo Francisco evocaretur. Cum ergo constituisset in Germania fidelium Ecclesiae se adiungere ab amicis domesticis proditus, et in vincula coniectus, saepius a Cardinalibus, Episcopis et Praelatis fidei sui nomine examinatus est. Verum ille nihil nutans, Evangelii veritatem constantianimo confessus est, omnemque Romani Antichristi impietatem, blasphemiam, et fraudes libero ore damnavit. Quare morti adiudicatus, Romae combustus est, brevi post mortem Iohannis Diazii: de quo modo diximus. Lud. Rab. 6. part. Martyrum.
VIII. A. C. 1551, et 1552, horrenda persecutio Flandriam infestavit, et praesertim sub Comite Lalanio. Inter alios Christi Martyres insignes fuerunt: Gilotus Viverius textor, et socer eius Iacobus Faber sexagenarius, cum filio 19 annorum Michaele Fabro, qui in religionis confessione constantes combusti sunt. Giloti uxor, Iacobi Fabri filia, in puerperio tum detinebatur; eaque de causa impii hypocritae ipsi parcebant. Exacto autem puer perii tempore, cum a veritate fidei nihil deflecteret, sed eandem cum marito suo, parente, et fratre Martyrii coronam ardentibus votis peteret, capta, et non sine omnium admiratione et stupore cremata, aerumnis huius vitae valedixit.
IX. Anno Christi 1553, et quod excurrit, acerbissima persecutio in Anglia, imperante Regina Maria, Henrici VIII filia, Christianos excepit: ubi non modo Viros, sed etiam Mulieres, Adolescentes, Pureos et Decrepitos variis cruciatibus Pontificii excarnificaverunt. Duobus plus minus annis ultra 800 ob confessionem verae religionis Martyrii coronam consecuti sunt: magna eorum turba e manibus cruentis tyrannorum effugerunt, inque Daniam et Germaniam se contulerunt. Sunt, qui referunt, defuisse carceres tot hominum capaces, et templa captivis inclusis fuisse pro carceribus. Exusti sunt multi Theologi: inter quos praecipui fuerunt: Nicolaus Ridlaeus Episcopus Londinensis: et HUGO Latimerus, octuagenarius, Episcopus Wolcestrensis: IOHANNES HOPPERUS, Episcopus Glocestrensis: et ROBERTUS FERRORUS S. Davidis apud Vallos Episcopus, etc. Alius circiter 2000 martyrum in Anglia numerat. Dresserus. Consule lib. 15. et 10. Sleidan.
Si quis pleniorem de Persecutionibus Ecclesiae seu martyribus cognitionem desideraverit, evolvat librum Ludovici Rabi, de sanctis Christi Confessoribus: Item magnum Martyrologium Gallicum a D. Crocio Germanice versum: vel compendium inde a Nathane Chytraeo excerptum.
Nec impune tamen tulere carniflces seu iudices tyrannici, aut proditores seu accusatores Martyrum. Inter alia exempla haec notatu sunt digna:
I. Anno 1522 EMSERUS, quem Caprum nominant, eo ipso die, quo Alexium Crosnerum puram Evangelii doctrinam Dresdae publice ac fideliter proponentem mandato Ducis Georgii ex urbe excedere, et importunis imprecationibus cum
familia in exilium ire compulisset, subitanea morte miserandis et tristibus gestibus exstinctus est. Selnecc. in Orat. de init. et prog. Augustan. Confess. pag. 29.
II. Anno 1524 Noribergae subita apoplexia exstinctus est Cancellarius Trevirensis, qui biduo ante mortem in convivio gloriatus fuerat, ante festum Martini abolendum esse Evangelium ferro. Refert Lutherus tom. 2. Epistolarum Epist. ad Hausmannum pag. 184.
III. Anno 1527, Doctor halensis Craus in desperationem propter abnegatam Evangelii doctrinam incidit, hisce horribilibus usus verbis: Ego negavi Christum; ideo iam stat coram Patre, et accusat me. Illam cogitationem praestigiis diaboli captus tam fortiter conceperat, ut nulla adhortatione aut consolatione, nullis div inis promissionibus pateretur eam sibi excuti, atque ita desperavit, et se ipsum misere occidit. Lutherus in comm. cap. 3. Galat. tom. 4. Ienens. Lat. pag. 63.
IV. Anno eodem Thomas Blaverus Regis Scotorum Consiliarius summus, auctor persecutionis adversus Doctores Evangelicos susceptae, cum horam mortis iam ingruere intelligeret, se damnatum et perditum esse assidue clamavit. Cumque Monachi lecto assisterent, eumque consolari vellent, Apagite, inquit, cum vestris ineptiis! Numquam enim adduci potui, ut crederem, DEUM esse, vel satanam, infernum, vel caelum, et in pari pretio ram vestram, quam Evangelicorum doctrinam habui. Solam spectavi in meis consiliis pecuniam. Et eius rei gratia Episcoporum causam egi, Regique suasor fui, ut vestros adversarios eiceret: idcirco nihil proderunt mihi vestrae vel Missae vel vigiliae: sum enim damnatus, et satanas iam constrictum me tenet, ut in abyssum inferorum me abripiat. In hac desperatione misere est exstinctus. Referunt Alex. Alestus Scotus. Hondorffius in Theatro Historico pag. 127. Wolfius Cent. 16. memorab. p. 293.
V. Anno 1530, in Comitiis Augustanis, sex Comites ac Barones datis mutuo dextris stipulati fuerant, sese omnes vires ac facultates collaturos esse ad tollendos e medio Lutheranos, uti vocabant: ex quibus FELIX (sed re ipsa infelix) Comes a Wartenburg, magnus Bellator, et olim Maximiliani I Imp. Dux belli affirmaverat, si bellum adversus Protestantes susciperetur, se sine stipendio propriis sumptibus adversus eos militaturum, et adhuc ante mortem usque ad calcaria in corum (Lutheranorum) sanguine equitaturum. Hic ad cenam vocaverat Abbatem Monasterii dicti ad vineam vel hortum vinarium, zum Weingarten, ac superiores minas repetiverat. Petacta cena, cum iam Abbas in hospitium abiisset, discessit et ipse eubitum, eademque nocte divinitus percussus, proprio sanguine suffocatus est: sicque ante mortem usque ad guttur et fauces in proprio sanguine equitavit. Referunt Georg. Spalatinus in Historiis Augustae gestis anno 30. quae exstant tom. 5. Ienens. Germanic. p. 37. Iohan. Rosinus in vita Iohannis Electoris Saxonici lit. R. 3.
VI. Hofmannus, Papisticae religionis acerrimus propugnator, Ratisbonam versus tendens, ut colloquio ibi religionis nomine instituto interesset, ut hostis veritatis dira desperatione agitatus, in itinere non procul ab Ulma inter horrendos mugitus impiam efflavit animam anno C. 1541. Henr. Pantaleon lib. 8. rerum in Ecclesia gestarum. Ubi addit, Monachum quendam Ordinis Dominicani, cum acerrime in coenobio suo in Evangelicae veritatis doctrinam inveheretur, in ipsa contione fulmine percussum subito periisse: et Comitem quendam magni nominis virum, cum audivisset cantari cantilenam illam Ecclesiasticam, Ein feste Burg ist unser Gott, etc. ac dixisset, Ich wil helffen die Burg zerschiessen, oder wil nicht leben; tertio post die sine confessione et invocatione DEI esse exstinctum.
VII. Anno 1545 horribili morte obiit Iohannes Minerius, summus Iudicii et Senatus Aquensis in Gallia Praefectus, Waldensium persecutor crudelissimus: sicut antea diximus. De hoc Minerio Pantaleon in Historia rerum in Ecclesia gestarum scribit, quod ex internis viscerum flammis misere perierit, ut Medici eum non sanare, imo nec aspicere possent, quodque horrendas in Christum blasphemias evomens animam efflaverit.
VIII. Anno 1548, in Comitiis Augustanis, Iohannes VI, Constantiensis Episcopus, Nobilis a Weza, sive Vesalius, iuratus Evangelii hostis, qui in bello Smalcaldico adversae partis molitiones non parum promoverat, atque ob id Cardinalitium galerum exspectabat, subitanea morte ex hac vita ad tremendum DEI iudicium evocatus est: idque factum noctu, cum paucis horis prius inter cenandum horribilia, urbi Constantiensi et Lutheranis in Dioecesi sua habitantibus, interminatus esset, hac voce usus, Ich wil sie putzen; oder die Hand Gottes soll mich rühren! Tractabo eos egregie; aut manus Domini me tangat! Haec vero eum ita tetigit, ut mortuus in lecto inveniretur postero die a cubiculariis, qui horribilia se quaedam ea nocte audivisse fassi sunt. Casp. Bruschius in annalib. Episcoporum Constantiensium. Sleidan. lib. 21. p. 641. et Wolf. Cent. 16. pag. 574.
Anno eodem Franciscus Spiera Patavii in Italia
agnitam veritatem abnegans, in horrendam desperationem incidit, interque gravissimos terrores exstinctus est, sicut antea in cap. 2. diximus.
IX. Anno 1552, die 25 Martii, CRESCENTIUS Pontificis legatus, in Concilio Tridentino scribendis literis ad Pontificem valde occupatus, laborem ad noctem usque cont invavit. Ibi surgens ut sese reficeret, ecce visus est illi canis quidam ater, inusitata magnitudine, flammantibus oculis, auribus ad terram prope demissis ingredi, et ad ipsum recta contendere, deinde sub mensam dilabi. Perculsus et obstupefactus, ubi demum se collegit, famulos inclamat, qui erant in anteriori cubiculo: iubet afferri lumen, et investigari canem. Cum autem nusquam appareret, ne in vicino quidem conclavi, gravem concepit cogitationem, et in morbum incidens, veronae decessit. Moribundus etiam subinde suis acclamasse fertur, ut canem, qui lectum conscenderet, arcerent. Sleidanus lib. 28. Comment.
X. Anno 1556 IACOBUS LATOMUS., haereticae pravitatis Inquisitor, Christique fidelium persecutor immanissunus, in horrendam desperationem incidit. Nam cum ex ambitione contra conscientiam veritatem Evangelii atrociter impugnasset: corpore vegeto et sano, subita trepidatione et terroribus ita per culsus est, ut, quos ex amicis noverat doctissimos, ad se ac cerseret, suamque impietatem in extrema constitutus desperatione ultro fateretur, Grave est, inquiens, peccatum meum, qui prudens sciensque in verbo DEI persequendo et opprimendo aliis meam locavi operam. Quare adversus Spiritum sanctum peccavi, nec ulla vel in hac vita, vel in aeterna, peccati mei condonatio mihi speranda est; sed diaboli, et corpore et anima, aeternum sum mancipium, adeoque iam in regnum eius incorporatus. Quinimo haud porro Latomum ut hominem intuemini, sed ut ipsum diabolum: et si aperirentur vobis oculi, manus pedesque meos tertris unguibus deformes, et formidabiles esse deprehenderetis. Per haec eius verba, qui aderant viri docti, supra modum territi sunt. Inter quos quidam Doctor Theologiae, amicus eius intimus, consolari eum coepit, et docere, nullum peccatum adeo grave esse, quin per misericordiam DEI condonetur. Ad quae respondit Latomus: Sibi non ignotas esse plurimas ex sacris literis depromptas sententias, quae praeclarae admodum sint, et consolationis plenissimae; sed deesse sibi sidem et fiduciam in DEUM. Et ne vobis dubium sit, certa esse quae de mea damnatione locutus sum, videbitis quod lecto iam affixus moriar. Sim autem vobis exemplo, eaque de causa vos accersiri iussi, ut per me moniti resipiscatis. Haec et plura cum dixisset, inter horrendos mugitus mortuus est, eaque oris eius totiusque corporis apparuit foeditas, ut omnibus esset terrori. Iob. Fincel. lib. 3. de Miraculis. Wolffius Cent. 16. memorab. pag. 667.
XI. Anno 1557, pridie eius diei, quo CHRISTUS in cruce passus est, Forchemii, quae civitas est in Episcopatus Bambergensis dioecesi, sacerdos quidam decrepitae aetatis, qui baculis innitens difficulter se movebat, a duobus diaconis in suggestum deductus, verba divi Pauli ex prioris Epistolae ad Corintihios c. 11. de cena Domini enarrabat, anxieque errores Papisticos et Missae Idololatriam desendens inter alia proclamabat: Paule, Paule, si tua doctrina veritati consentanea est, ususque Sacramenti sub una specie impius; precor, ut arreptum me diabolus hinc auferat. Hinc ad populum conversus, vociferabarur: Si papae doctrina vera non est, satanae esse mancipium, meamque ipsi animam oppignorare haudquaquam verebor. Has et plures eius blasphemias non sine stupore et trepidatione Auditores percepere. Nec mora, tantus in templo strepitus et fragor auditus est, ut omnia inter se collidi, ruinamque minari viderentur: tum vir procerae staturae, atro colore formidabilis, in temploapparuit, ante quem venti vehementis flamina per totum templum resonantia ferebantur. Is impium sacerdotem arreptum secum abstulit, nec ulli, quorsum ille abductus sit, in hodiernum usque diem constar. Refert Iob. Fincelus lib. 3. de Miraculis.
I. Anno 1520 FERDINANDUS Magellanus Lusitanus auspiciis Caroli U Imper. ab Oriente versus Occidentem, via compendiosa ad Insulas Moluccas navigaturus, FRETUM, quod de suo nomine MAGELLANICUM nuncupavit, ausu plane Herculeo mense Septembri aperuit. Una ex illius navibus, (quam postea Victoriam appellarunt) ex Hispania solvens, et per fretum Magellanicum insulas adiens, Bonae Spei promontorio superato in Hispaniam rediens, prima omnium navium et aetatum a Noachi diluvio, rotum terrarum orbem circumnavigavit, atque ita prima hac navigatione de universo Oceano sola inter tot saecula victoriam obtinuit. Eadem secundo ex Hispania ad S. Dominici civitatem domum rediit: ex qua tertio in eandem Insulam navigavit: at dum ex ea redire conatur, in itinere evanuit: neque de ea quid actum fuerit, unquam rescitum. De hac nave in Theatro Orbis terrarum ABRAHAMI Ortelii, Regis Hispaniarum Cosmographi, sequens exstat epigramma:
Prima ego velivolis ambivi cursibus orbem,
MAGELLANE, Novo, te duce ducta, freto.
Ambivi, meritoque vocor VICTORIA: sunt mi
Vela alae, pretium gloria, pugna mare.
Bucholtz, in Iudice Chronologico.
II. Huc quoque iucunda relatio de Comoedia muta, Carolo U Imp. in Comitiis Augustanis anno 1530 exhibita, referri potest. Cum Carolus eiusque frater Ferdinandus Augustae ad mensam pransum consedissent, obtulerunt se quidam fabulam acturi, eaque cibum ipsis condituri. Admissi sunt facile. Primum igitur se infert persona larva contecta habitu Doctorali, ferens a tergo nomen Iohannis Capnionis, sive Reuchlini, schedae inscriptum: portabat hic struem partim rectorum, partim lignorum curvorum, proiciebatque in medium atrium, nullo ordine: quo facto recedebat. Digresso eo, succedebat alia persona itidem velata, habens Erasmi Roterodami nomen, habitu tanto viro convenienti: hic conabatur curva rectis exaequare lignis, quod cum frustra diu multo labore cgisset, tandem quassans caput, animo inde recedebat commoto. Sequitur ecce Monachus, Lutheri nomen praeferens, in arula ferens ignem et prunas, hic distorta illa ligna succendens, ut altum flamma volaret, in cineres redigere laborabat; vidensque flammam concepisse, subduxit sese. Inde prodit quidam habitu Imperatorio, qui, cum ignem depasci distorta illa ligna videret, stricto gladio vim a lignis avertere conabatur: quo magis autem gladio ligna fodicabat, aut feriebat, eo magis invalescebat flamma: itaque et ipse iratus ac furibundo similis recessit. Tandem Papase intulit Leonis X titulo a tergo insignis, et complosis ex terrore manibus, circumspicit malo remedia, quibus videlicet ignem sopiat: quod dum facit curiosius, videt eminus stare duas amphoras, alteram oleo, alteram aqua plenas: quibus conspectis, irruit velut amens in amphoram oleo plenam, eamque igni affundit: unde flamma vires sumit, et latius se diffundit, sic, ut eius violentia coactus, fugere propere cogeretur. Qua actione innuebant Actores, Iohannem Reuchlinum primum Artes et Linguas, veterumque dogmata in Germaniam intulisse, ex illis alia recta, hoc est, orthodoxa fuisse, alia curva et distorta, hoc est, minime fidei analoga, et mera hominum somnia, et Idololatrica commenta. Huic successisse Erasmum Roterodamum, hominem pacis publicae et tranquillitatis studiosum, qui studiose id operam de derit, ut conciliarentur recta distortis, et sic utraque starent, verum frustra fuisse, et utrinque vapulasse. Successisse vero martinum Lutherum, hominem spiritu Eliae donatum, qui commenta ista et stipulas igne verbi DEI in cineres redegerit; frustra prohibente Imperatore vi armata et ferro; Pontifice vero suis bannis, exsecrationibus et excommunicationibus non plus efficiente, quam forte solent illi, qui oleum camino ardenti solent addere. Peracta fabula, et nemine ultra comparente: iussere Augusti inquiri de auctoribus, sed illi mature satis se in pedes coniecerant, parum vel de gratia vel de praemio solliciti, postquam Caesari id quod res erat, ob oculos posuissent, et quid contra veritatem molimina possent hominum, edocuissent. Iacobus Beinhart in prafat. libri, quem inscripsit, Hertzenschatz, fol. 45.
III. Anno 1529 URATISLAVIAE fastigium turris Elisabethanae altum cubitos 119 corruit, in Vigilia Matthiae Apostoli, horasecunda noctis. Historia illius ruinae, qua nemo praeter felem laesus fuit, ad D. Elisabethae depicta est, cum hac inscriptione:
Collapsa est turris Siole madefacta cruore,
Pyramide hac nostra nemo cadente perit.
Non iussu Domini exceptam, cui gloria soli,
Angelicae molem deposuere manus.
Bucholtz.
Eodem anno novum morbi genus, quod sudorem Anglicum, vel Anglicam pestem sudatoriam dixere, multa loca Germaniae invasit. Sudore pestifero correpti homines, intra vigesimam quartam horam, aut exhalabant animam; aut, si virus exsudassent, valetudinem paulatim recuperabant, et prius, quam de remedio constaret, multa perierunt milia. Malum hoc inde ab Oceano omnem prope Germaniam pervasit, brevissimoque temporis spatio, et incredibili celeritate, veluti incendium aliquod, longe lateque depascebat omnia. Antwerpiae triduit spatio 400 aut 500 homines morbus ille exstinxit. Sleidanus lib. 6. pag. 175. Erasm. Epist. lib. 26. Ep. 56. Chron. Funccii.
IV. IOHANNES Stoflerus Iustingensis Suevus, Mathematicus excellens, et vir integerrimus, certo die fibi periculum ruina imminere praeviderat: et quia aedes suas satis firmas noverat, convocat in museum suum viros eruditos, quorum consuetudine et sermonibus recrearetur. Orta inter sobria pocula disputatio: ad controversiam explicandam e superiori loco librum depromit: sed laxato clavo asser, in quo stabant libri, in caput eius decidit, et insigne vulnus infelici seni infligit, ex quo mortuus est Tubingae die 16 Februarii, anno 1531, aetatis circiter octuagesimo.
V. Ibrahim Bassa intimus fuit et gener Solymanni Imperatoris Turcici: (cuius pater, cum an. 1520, relicta Constantinopoli, Adrianopolin proficisceretur, in itinere peste interfectus, et mortuus est, eodem in loco, ubi ante novem annos cum patre praelio congressus fuerat) huic promiserat Solymannus, numquam eum interfectum iri, sed in gratia perpetua fore: at vero cum Ibrahim iam potentia invalesceret, floreretque auctoritate et opibus, evocatus ad Solymannum, ut secum cenaret, ibi noctu, cum dormiret, interfectus est anno 1536, die 16 Martii, eiusque opes fisco adiudicatae sunt. habuit hic Solymannus quatuor silios, ex quibus unum nomine Mustapham Imperio destinavit. At is anno 1548, immatura regnandi cupiditate incensus, Aegyptios et Persas contra parentem incitavit. Idcirco strangulatus est a patre; postquam favore et clamore exser citus eum excipi animadvertit, iubens praeconem ita praedicare: Unus est DEUS in caelo: unus ergo sit etiam Solymannus in terris Imperator necesse est. Ingemuit tam horrendo fratris interitu minor natu filius. Mox ergo hunc etiam crudelis pater veneno necavit. Tertium, qui confugerat metu ad Persarum regem, retraxit, et securi percussit. Reliquus erat unus Selimus, cui etiam extrema minatus est, nisi solus superesset. Annal. Turc.
Hoc anno Francofurti ad oderam puella quaedam daemoniaca et furore correpta, numismata, undiquaque ex vestibus aut mensis arrepta, devoravit cum multo dentium strepitu, et nummuli illi ex manibus eius subito saepe extorti sunt, qui adhuc ab aliquibus asservantur: qua de re Andreas Ebertus Ecclesiastes Francofurdianus ad Lutherum scripsit, petens eius consilium: quod ille ei impertivit, adhortans eum ad precum pro puella assiduitatem. Refert Bucholzerus in Indice Chronologico pag. 547, et addit, hanc historiam esse veram et certam, literisque a Doctore Iodoco Wilichio, D. Christophoro Stymmelio, Georgio Sabino, et aliis qui tum Francofurti vixerunt, mandatam: seque nominare posse, qui tam puellam, quam monetam viderunt.
VI. Anno 1539, die 2 Iulii, ingens Constantinopoli incendium exortum est. Statim in initio publicus carcer conflagravit cum 700 hominibus ei inclusis. Publicani rei, ne comburerentur, a populo et Bassis dimissi sunt. Duravit incendium duobus fere diebus: infinitae merces consumptae perierunt. Annal. Turc.
VII. Anno 1542, die 14 Iunii, Budae horrenda admodum tempestas saeviens, suo impetu sastigium turris ad S. Stephanum solutum, in campum Herculis, ubi commisso inter Regem Ludovicum et Turcas acri praelio plurimi interierant Christiani, horrendo cum fragore deiecit. Quam cum praestigiosus sacrisiculus compescere sibi proposuisset, caputque ovis superstitioso ritu ante se portans, ad Missam in templo celebrandam festinaret, turbo vehemens eum una cum ovis capite in sublime arreptum, e conspectu omnium abstulit, ut numquam suorum oculis postea fuerit redditus. Fincel. lib. 8. de Miraculis.
VIII. Anno 1544, dic 24 Ianuarii, stupenda fuit eclipsis Solis: praeterea tres eclipses Lunae plenae, res nimirum prodigiosa, et quam a Caroli Magni tempore non accidisse Astronomi dicunt. Sleidan. lib. 15. Comm.
IX. Anno 1545, Rotwilae per urbem satanas vagatus est, saepe leporis, saepe etiam anseris, interdum quoque mustelae assumpta forma, claraque et diserta voce minatus est, se urbem incensurum. Quae res non parum terroris hominibus incussit. Idem lib. 1.
X. Anno 1547, die 22 Aprilis (alii 24.) quo Elector Iohannes Fridericus captus fuit, et aliquot post diebus Solis adspectus valde fuit tristis, obscurus, pallidus et velut caligine quadam circumdatus, ita quidem, ut plerique a Saxonia longissime remoti, et ignari quid ageretur, iudicarent magni aliquid portendi: nec enim in Germania solum, sed per Galliam etiam et britanniam id fuit observatum, Sleidan. lib. 19. comm. pag. 577. Inde cum die 27 Aprilis ob cladem et captivitatem Electoris Canonici Misnenses in templo cathedrali supra modum iubilarent, et hoc nomine Te DEUM laudamus decantarent, tum DEUS (sicut etiam superius in Act. Sagat. diximus) in malignorum et perversorum illorum hominum e)pixairekaki/an exemplum statuit, manifestoque signo se abominari pravorum gaudia declaravit. Actutum enim templum illud de caelo fulmine tactum et incendio correptum, ac desuper omnia aedificia in cinerem redacta sunt, campanae et organa Musicalia liquescentia perierunt, et incendium illud a quarta pomeridiana ad sextam matutinam alterius diei horam continuo duravit. Thomas Stibarus in Histor. narrat. de vita Iohan. Friderici. Rosinus in vita Iohan. Frideric. lit. Ee. 3. D. Polandus Superint. Misn. in praef-Conc. de Mus. instrumen.
XI. Anno 1551 quidam quinque liberorum parens triste hoc et horrendum in prole sua vidit spectaculum: Tres ex liberis eius, puella 13 annorum Barbara, puer 9 annorum, et rursus puella 7 annorum, inusitato prorsusque mirando more ita furere coeperunt, ut singulis diebus per septem vel octo horas continuas iam recto, iam obliquo cursu,
mox per transversum directo, per omnes aedium angulos, per omnia conclavia mirandis gestibus subsaltarent, seque ipsos in gyrum agentes adeo delassatos, adeo viribus exhaustos redderent, ut iamiam animam efflaturi viderentur, et tandem humi prostrati se circumagerent, capitibusque in terram statutis, novam quasi saltationem inchoarent, deinde velut exanimes per horas aliquot dormirent. Expergefacti cibum nonnumquam petebant, quo sumpto saltationes citra remissionem continuarunt: saepe etiam noctu, si furor iste eos invaderet, eodem gestu et anhelitu subsilientes se delassarunt. Parum, vel nihil loquebantur; interim saepe omnes simul effuse ridebant. Conatus quidem est verbi divini quidam minister eorum morbo medicari, novemque dies eos secum detinuit, sed labor, eius fuit irritus. Iob. Fincel. lib. 1.
Eodem anno horrendum facinus quinque ebriosorum hominum in finibus Bohemicis accidit: hi postridie diei Dominicae vespertinas horas cyclopica potatione, impiisque exsecrationibus profanarunt. Diabolus in pariete depictus erat, cui subinde ex impia vecordia pocula propinabant. Verum ad pocula eo modo diabolus respondit, ut postridie mane quinque isti mortui reperti sint, cervicibus sic contritis et fractis, ac si rota carnificis fuissent contusae. Concretus intra fauces haerebat cruor, ex ore, naribus, imo et auribus, sanguis emanarat. Qua de causa elapso prius triduo Magistratus cadavera auferri praecepit, ut omnibus interim spectaculo, terrori et exemplo essent. Ibidem.
XII. Est oppidum Alsatiae, tribus ab Argentina milliaribus, Obernaea: oppidi eius quidam vinitor, propter angustiam rei samiliaris, cum abesset uxor anno 1556, die 10 Aprilis tres liberos suos interfecit: puellam annorum septem, puerum quadrimum, et infantem in cunis, non plene semestrem. Sleid. l. 26. Comm.
FERDINANDUS fuit frater Caroli U Imperatoris.
PATER eius fuit PHILIPPUS I. Rex Hispaniae, Archidux Austriae, et Dux Burgundiae. MATER dicta IOHANNA, filia Ferdinandi, Regis Hispaniae et Castiliae. Ex hisce parentibus natus est Ferdinandus Modinae in regno Castiliae anno 1503, die 10 martii, hora nona post meridiem. De Maioribus eius in praecedenti historia dictum: ad quam Lectorem remittimus.
ANno 1515 Maximilianus I Imperator, Uladislaus Ungariae Bohemiaeque, et Sigismundus Poloniae reges Viennae convenerunt. Inter hos sublatis e medio simultatibus omnibus, vetera pacta renovata, et novis additionibus aucta, novaque comprobatione, et nuptiis inter liberos nepotesque contractis, sancita sunt, ut maria Maximiliani neptis, soror CaroliV, LUDOVICO Regi Ungariae Uladislai filio, Anna filia Uladis lai alterutri ex nepotibus nuberet, certa cum spe successionis in regno Ungariae, si absque herede masculo Ludovicus discederet.
Cum igitur Carolus U Isabellam, Portugalliae Regis filiam, uxorem duxisset, Ferdinandus ubi adolevit, iuxta avi sui maximiliani voluntatem et promissionem Annam Regis Ungariae filiam sibi matrimonio iunxit anno 1521; eiusque coniugium singulari benedictione DEUS ornavit. Nam ex coniuge suscepit quatuor filios: Maximilianum natum anno 1527, qui paternis vestigiis insistens rarae prudentiae et aequitatis laude Imperium post patris obitum administravit: Ferdinandum anno 1529, IOhannem 1538, Carolum 1540: et undecim filias, Elisabetham 1526, Annam 1528, Mariam 1531, Magdalenam 1532, Catharinam 1533, Leonoram 1534, Margaretam 1536, Barbaram 1539, Ursulam 1541, Helenam 1543, et Iohannam 1547, in cuius patru mater exstincta est die 27 Ianuarii, aetat. 44. Ex his Elisabetha, ac deinde Catharina Sigismundo Augusto Poloniae Regi elocatae sunt: ceterae singulis fere Germaniae et Italiae Principibus nupserunt. Richardus. Perusinus. Chronic. Hedion. Pantaleon. Matthesius in contione funebri Ferdinandi. et alii.
Tota Ferdinandi vita interior honestissimis temperantiae, frugalitatis, et continentiae exemplis plena fuit. Nam casti pudoris decus, in coniugio, pietatis, concordiae et suavissimi amoris mutui pleno ac fecundo, sancte et religiose servavit. Aliquoties compellatus a suis, qui putebant minus recte fieri, quod reginam coniugem et gynaeceum ad Imperii conventus secum duceret, propter
sumptuum magnitudinem; Illis Ferdinandus pie et prudenter respondit: Offuium bonesti Principis esse in coniugio casto vivere: a multis plura profundi in libidines vetitas, quam in sumptus honestae vitae coniugalis. Distribuebat necessarias operas diei incertas horas, quas servabat accuratissime, et in tanta corporis imbecillitate sustinebat labores, qui etiam futuri intolerabiles videbantur: Sed alebat vires mentis et corporis temperantia et sobrietate plane inusitata in hac nostrae aetatis ingluvie: ita ut constanter referatur, Ferdinandum numquam suisse vino superatum. Unde cum quorundam Germaniae Principum Legati ad Comitia missi multa convivia instituerent, totosque dies et noctes perpotarent, eos ad se vocatos hisce verbis obiurgatoriis allocutus est: Sciatis, vos non helluandi, sed publica imperii negotia tractandi causa huc missos esse; Quare vestrum est, ut ebrietatem maledictam, quae simul corpori et animae nocet, ceu pestem fugiatis, et ea, quae vobis commissa sunt, summa cum diligentia perficiatis.
Porro Ferdinandus saepe solus prandebat, et quidem sine longa ferculorum pompa, ut cognitioni causarum et deliberationibus iustum tempus tribuere posset.
Ferdinandus sororio Ludovico exstincto anno 1527, renuntiatus est Rex Bohemiae, et coronatus Pragae die matthiae 24 Februarii: mense Novembri eiusdem anni, cum Iohannem Vayvodam Transsylvanum ex Hungaria profligasset, coronam regni Hungarici una cum uxore Anna accepit Budae, regnumque traduxit in suam potestatem. Inde Rex Romanorum renuntiatus est Coloniae anno 1531, die 5 Ianuarii, et coronatus die 11 eiusdem. Quamquam autem in hanc electionem, ut vitiosam et Aureae Bullae contrariam Elector Saxoniae, Dux Lunaeburgensis, Landgravius, Princeps Anhaltinus, et Comites Mansfeldenses consentire noluerint; tamen Carolus U Imp. ab Imperii proceribus obtinuit, ut communi suffragio eligeretur, dicens; se nullum alium novisse, qui magis sit idoneus ad eam provinciam fratre suo Ferdinando, Bohemiae, Hungariaeque Rege: huius etiam fines atque regna iam esse veluti murum aliquem pro salute totius Germaniae oppositum immanitati Turcicae. Vide Sleidanum lib. 8. Comm. Ferdinandus itaque cum fratre gubernationem suscepit, eiusque vices per multos annos prudenter in Comitiis gessit, donce anno 1558 Carolus, cum Francofurti ad Moenum Comitia celebrarentur, per Legatos plene imperio renuntiaret. Ibi Ferdinandus unanimi Electorum suffragio Imperator electus et sollenniter inauguratus est die 18 martii. Ut autem Ferdinandus antequam erga sedem Romanam officio consueto observantiam testaretur, Martinum Guzmannum supremum Maiestatis Camerarium Romam ad Paulum IV Pontificem misit, de diademate imperiali petendo. Sed ecce Antichristianum christi Vicarium! Guzmannus integris tribus mensibus non admittitur, curia Romana disputante, nemini nisi sedi pontificiae, nec Ferdinando sine consensu Pontificis a Carolo imperialem dignitatem cedi potuisse, ipsumque Ferdinandum eminentiae tantae capacem non esse, ut qui Maximilianum filium male educaret, haereses gladio non exstirparet, Lutheranos cum Pontificiis promiscue conversari permitteret, colloquium Wormatiense sine consensu Papae aperuisset, in acta Comitiorum praeteritorum iurasset, Imperatoris nomen propria auctoritate suscepisset, decretum Pontificiale contra communicantes sub utraque specie suspendisset. Quid quaeso est, inique innocentem gravare, si hoc non est? Tandem Guzmannus elusione quadam deliberata ac frustratoria dimittitur, nec de diademate fert Caesari responsum. Ille igitur exemplo Rudolphi Habsburgensis legitima Germaniae Principum electione contentus, quod Paulus denegaverat, animo excelso respuit. Nec ita multo post, anno videlicet 1559, Paulo IV exstincto, successor eius Pius IV Imperatoriam dignitatem a Carolo in fratrem Ferdinandum translatam ratam habuit, et eius tamquam legitimi Imperatoris Legatos honorisice excepit.
Acta Ferdinandi Togata continent speculum virtutum eius; ex quibus praecipuas, quae in ipso enituerunt, breviter enarrabimus.
I. PIETAS. Fulsit in Ferdinando ardens zelu: erga DEUM, quem vera fide, misericordiam eius intuente, invocabat: publice etiam quottidie preces fundebat: quibus ecclesiae et Imperiorum salutem commendabat DEO. Nomen ecclesiae maxime veneratus est, et cum motae essent controversiae de multis doctrinae articulis, ipse Ecclesias emendatas non oppressit, sed legitimam in pia Synodo multarum gentium fieri voluit cognitionem: eaque, quod non conveniret, aut insidiose turbaretur, acerbe indoluit. In variis morbis, praesertim in extremo, non desiit laborare,
quomodo Ecclesiis distractis pia posset afferri concordia.
II. IUSTITIA. Fuit praeterea Ferdinandus legum. et Ordinis politici custos diligentissimus: aequale iusdixit potenti et inopi. Unde Symboli loco usus est hoc dicto: FIAT IUSTITIA, ET PEREAT MUNDUS. Sentiens nimirum, iustitia sola vitam humanam conservari; quae gloriae, et famae omnium Regum ac Principum, quibus Res publica commissa est fundamentum sit firmissiumum; cuius tanta vis est, ut sine illa nulla hominum societas subsistere, nulla res publ. incolumis permanere, nulla iura vigere possint. Ex quo Plato eam fulcrum civitatum; Pythagoras ornamentum virtutum: Cicero Rerum publ. bene constitutarum animam, civitatum normam, legum condendarum regulam: Gyprianus pacem populorum, tutamen patriae, immunitatem plebis, munimentum gentis, curam languorum, gaudium hominum, temperiem aeris, serenitatem maris, fecunditatem terrae, solatium pauperum, hereditatem DEI filiorum, recte appellat. Etenim quod sol est in caelo; cor in humano corpore, in grege pastor; in exercitu Imperator; in navi gubernator: illud sola in amoenissmo virtutum hortulo est iustitia. Ut enim sole obscurato, tenebrae in mundum indicuntur: cordemortuo, vita tollitur: pastore sublato, grex dispergitur: Imperatore remoto, exercitus conturbatur: Gubernatore excusso, navis in scopulos illiditur: Ita si tollitur iustitia, tollitur Rerum publ. anima; civitatum norma; legum condendarum regula: Imo uno eodemque impetu iura, leges, et societates tollentur omnes.
III. PRUDENTIA. Ferdinandus fluctus civilium bellorum singulari prudentia sedavit. Nam quanta fuerint, et adhuc sint in Imperio religionum dissidia, et deinde secutae Principum distractiones, diffidentiae, odia, quae in aperta bella civilia aliquoties eruperunt, singuli meminimus. In his etsi ad saevitiam et asperiora consilia miris artibus saepe incitabatur, tamen moderatione et prudentia singulari ita versatus est, ut saepe civiles dissensiones sine civili sanguine composuerit. Tandem etiam sua auctoritate Carolum fratrem flexit, et pacem salutarem Germaniae reddidit: quae tamen semel motis armis intestinis non videbatur, etiam ex sapientum iudicio, nisi everso imperio, conquietura. Id vere est, ut in Tragoedia de excellenti Imperatore dicitur: Consulere patriae, parcere civibus, fera caede abstinere, mores regere; reddere orbi quietem, saeculo pacem suo. Haec summa virtus; petitur hac caelum via.
IV. CLEMENTIA. Ferdinandus Imp. supplicibus pepercit, et multis graves poenas meritis clementerignovit. Cum enim quidam gratia ipsius excidisset, mandavit ut oculi ipsi offoderentur: Sed statim animum mutavit, sententiamque revocavit, dicens: Qui nimis est praeceps, non est bonus venator. Ego iustum et aequum esse non duco, ut adimam cuidam aliquid, quod postea, si emendetur, ei reddere non possim. Quando aliquem de facultatibus et possessionibus suis deicio, si resipiscat et ad frugem redeat, non solum eas restituere, verum etiam augere possum: Sed visu aliquem privare, eumque restituere; morti aliquem tradere, et rursus ad vitam revocare, non in maea, sed soliut DEI potestate situm est.
V. HUMANITAS. Ferdinandsts Imp. omnes cuiuscumque ordinis et conditionis homines, etiam humillimos, alloqui eum volentes, quottidie fere certa hora patefacto omnibus aditu, ipse placidissime audivit, et sine ullo fastu, morositate aut fastidio, humanissime respondit. Unde cubicularium ab ipso acriter fuisse obiurgatum narratur, qui tenuioris fortunae mulierem noluerat ad Ferdinandi colloquium admittere: et addidit Imperator; Si nos excludimus inopes a conspectu nostro, quid nobis ipsis ad tribunal DEI eveniet?
VI. CONSTANTIA in promissis. Veritatem et sidem in promissis et pactis constanter et religiose Ferdinandus coluit, eamque praecipuum munimentum, et praesidium totius politicae administrationis et humanaesocietatis esse iudicavit. Quare et subditis privilegia et libertates, ad quas tuendas se initio gubernationis obligarat, nulla in parte postea labefecit, et hostibus quoque datam fidem et pacta cum iis inita fidelissime servavit: adeo, ut maximi momenti arces hostiles, induciarum tempore sibi a praefectis per traditionem oblatas, constanter repudiarit: Quae virtus etiam infensissimi hostis Solymanni Turcarum Imper. oratione, paulo ante mortem, honorifice celebrata esse dicitur. Nec vero literis tantum et sigillis, sed etiam nudis verbis promissa inviolate praestitit: ita ut exigenti promissa militi veterano, etsi initio immoderatam suisse petitionem militis dicebat, tamen cum opponeret miles, potuisse Imp. tunc negare cum peteret, at nunc sine turpitudine, quod pollicitus esset, rescindere non posse: statim responderit: Si ex duobus alterum me ferre oportet, levius rerum, quam samae iacturam subibo: ac statim illi, quod perebat, praeberi iussit.
VII. LIBERALITAS et BENEFICENTIA. Ferdinandus Imper. bene meritis de se Ducibus, et aliis ministris, quorum ipsi fides, et erga se benevolentia, cum mediocribus etiam officiis
coniuncta praedicabantur, eximia et regia liberalitate gratiam retulit, et multos, quorum virtutem et industriam probabat, ex humili et abiecto loco, ad magnas dignitates, potentiam et opes evexit. Etsi autem multi ab eo evecti et omati beneficiorum immemores, et ingrati et persidi postea ex stiterunt: tamen nihilo pigrius dandum aliis, et benefaciendum eensebat, exemplo DEI, qui Solem benignitatis suae gratis splendere sinit.
VIII. Amor Literarum et Literatorum. Ferdinandus Imper. excellenti bonarum artium cognitione excultus fuit, doctosque viros in magno pretio habuit. In mensa familiariter audivit eruditorum virorum disputationis de natura rerum aut alia parte utilis doctrinae. Ipse non modo multa prudenter sciscitabatur, sed etiam etudite suam sententiam proferebat: et sin gulari clementia et munificentia doctos ornabat, ac (ut Sylla,) etiam malis poetis carmina sua ipsi exhibentibus, praemia dabat hac conditione, ne quid postea scriberent. Ita neminem, in quo simulacrum aliquod doctrinae appareret, a facie sua tristem discedere Ferdinandus Imper. patiebatur.
Ferdinandus ut Princeps pacificus fuit, sic etiam non multa bella gessit, nisi quae summa necessitate adactus ad defendendum regnum Hungariae contra immanitatem Turcicam suscepit. Cum enim, post soceri Ludovici Regis Hungariae mortem, (qui anno 1526 postquam cum Turcis infeliter in campo oppidi Mohatz cooflixisset, et ad 15 milia Christianorum ex exercitu amisissot, in fuga ab equo recidente in palude oppressus est) ad ditiones Austriacas Bohemia etiam, et Hungaria accessissent, et distracto in factiones Hungariae regno, multi Iohannis Vayvodae Transylvani partes, Turcici Tyranni patrocinio et auxiliis innixi, sequerentur: plurima et sere continua bella adversus Turcas gerere coactus est, donec randem circa annum Christi 1560, induciae in octo annos inter Solymannum Turcarum Imp. et Ferdinandum factae. Fuit quidem Ferdinandus proeliator non tam felix, atque Carolus frater: tamen in illis difficillimis fluctibus bellorum, et in tanta armorum imparitate, manifeste conspecta est dextra DEI, quae Ferdinandum, Hungariam, Bohemiam, Austriam, Silesiam et alias provincias adversus porentiam Turcicam clementer defenlit. Et quamvis Hungariae praecipuos tractus videamos amissos, tamen Turcae mirisica DEI operepressi sunt, saepiusque parva manu territi, ne progrederentur ulterius, et vicinas regiones absorberent. Quaternis expeditionibus terribilibus ipse Solymannus tamquam horribile fulmen Ferdinandum invasit, et quidem spesua totam Germaniam devorarat. Sed divina ope, magna parte Turcici exercitus amissa, repulsus est, et hactenus ita repressus, ut in vicinam Germaniam penetrare non potuerit. Tota igitur Germania gratiam sempiternam Ferdinando debet, quem DEUS murum patriae contra immanissimorum hostium irruptiones esse voluit. Cetera pacificam et tranquillam vitam Ferdinandus egit, et continuos illos sex annos, quibus a morte Caroli fratris Imperio solus praefuit, pax quoque continua in omnibus Imperio subiecti ditionibus viguit: nec minus Ferdinandus pace, quam Carolus bello floruit, maxime cum eundem statum, ab initio ad sinem Imperii sui, et mortem usque, deduxerit.
Sic DEUS post Davidem bellatorem, qui debellatis et domitis vicinis gentibus comparavit successoribus insignem potentiam, dedit Salomonem, qui fuit gubernator pacificus, et ea curavit atque exsecutus est, quae fuere opera propria pacis; et quidem illa ipsa, de quibus expressa mandata a patre acceperat.
Sic post Iulium Caesarem DEUS dedit Augustum: Post Carolum Magnum, qui bella gessit difficillima, Ludovicum Pium: post Traianum, Adrianum: post Carolum V, Ferdinandum, qui pacem in Germania constituit, et lata lege de sacra pace eandem confirmavit.
Quantus pietatis zelus in Ferdinando Imperat. fulserit. omnes eius actiones ostendunt. Semper enim eum in id toto pectore, tum publice per comitia et conventus, tum privatim per suos incubuisse constat, ut latius quottidie serpentes religionis controversiae, quoad licuit, exstinguerentur. Quamobrem Ferdinandum saepius in hace verba erupisse, Crato a Craftheim (in Epistola praelimin. Histor. Bohem. Dubravii) refert: Inter summa. quae DEUS in gubernatione Imperii mihi concessit, primum atque maximum vero animi iudicio hoc duco; quod ad sedandus discordias publicas animum adieci, et pacificationis in religione formulam DEUS mihi in mentem dedit. Eius namque auctoritate et conatu transactio Passaviensis obtenta est, in qua
Pax Augustanam Confessionem amplectentibus conceditur. Haec transactio Cocilium Tridentinum dissipavit, religionem sinceriorem ab oppressione Pontificia liberavit, eique pacem dedit perpetuam, captivis Principibus Electori et Landgravio libertatem reddidit, et libro INTERIM finem adtulit. Hanc anno 1555 secutum est decretum pernobile, ne ulli Principi, Comiti aut Civitati Imperiali bellum inferretur, aut quocumque modo vis adhiberetur sive noceretur propter Augustanae Confessionis doctrinam, religionem atqeu fidem. Et postea anno 1559, in comitiis Augustae celebratis, quibus ipse Ferdinandus Imp. multique Principes intersuere, pax religioni data in perpetuum confirmata est: teste D. Chytraeo aliisque.
Hic liber subicere Ferdinandi Imper. epistolas ad D. Lutherum, et Georgium Cassandrum scriptas, ex quibus, quantam religionis curam habuerit, totiusque Ecclesiae pacem quaesiverit, luculenter patet.
FERDINANDUS, DEI GRATIA Romanorum, itemque Ungariae et Bohemiae Rex. Quamquam, vir honeste, docte atque devote, antehac, cum in Germaniam veniremus, et primum Principalem, mox etiam, Divina clementia sic disponente, Regiam capesseremus gubernationem. seripta, quae isthoc et proxime insequenti tempore edebas, doctrinaque tua, minime nobis probarentur, sed potius contionatorum ac confessionatiorum quorundam nostrorum assertione persuasi, istaec ceu haeretica perversaque, ac Romanae Ecclesiae decretis statutisqueadversa minimeque congtua damnaremus; non supersedimus tamen per annos duos proximos adhinc libellis quibusdam tuis, praesertim vero expositionibus Psalmorum, eorum maxime, qui de regio ac principali regimine tractant, legendis tantum, quantum ceteris nostris gravissimis negotiis succiderelicuit, temporis impendere. Cui insuper accessit, quod non ita pridem unus e confessionariis nostris, ordinis Parvisiorum, quem ex Hispaniis nobiscum adduximus, fatis pie defunctus, paulo ante obitum suum nobis ad se vocatis confessus est, quomodo nos hucusque seduxerit, neque veram ad aeternam salutem viam ostenderit, orans et obsecrans, ut noxam hanc ipsi clementer condonaremus, atque deinceps una cum regnis nostris principatibus atque provinciis salvificam S. S. Evangelii doctrinam, quod per te fideliter doceatur, atque in lucem proferatur, absque mora recipiamus, nec non carissimo Domino nostro ac fratri Romanorum Caesari, Ducem nos atque auctorem, idem ut Maiestas ipsius atque fraternitas faciat, praebeamus: hoc enim pacto tanto laetius sese atque lubentius saeculo huic valedicturum.
Praeterea cognovimus quoque e consiliariis nostris, Regnique nostri fidelibus, Generosis atque Nobilibus Iohanne Offtingio, Cancellario Bohemico, et Andrea Ungnad, utrisque Baronibus, qui precedenti autumno Torgae et contioni tuae interfuere, et tecum coram collocuti, quod tum temporis dignum Christiano homine sermonem habueris, praesertim de bonis operibus, facto inter haec discriminesatis bono, nec non quo cetera doctrinae tuae, et quibus ea nitatur argumentis, scitam iis rationem reddideris. Hisce igitur et aliis de causis professioni Christianae convenientibus, maxime vero, quod Papam et Clerum eius, quorum Ordinem, doctrinam, et vitam (quantum nonnihil e scriptis tuis cognovi) multis modis graviter taxas, adeo pusillanimes et (quod omnino fatendum) imparatos firmaque defensione destitutos deprehendimus; animus noster, quo antea in te fuimus satis infenso, clementior nunc erga te factus, atque (pro quo aeternas DEO gratias agimus) eo nunc conversus, ut iam doctrinam tuam, dummodo scripturis Biblicis atque Divinis constanter inhaereas, neque seditiosi quid, aut quod contrae CHRISTUM sit, eidem admisceas, bene ferre ac tolerare queamus. Siquidem nunc demum (proh dolor) satis deprehendimus, Papam eiusque asseclas hucusque suo tantum commodo studuisse, et siliquas nobis pro frugibus distribuisse ac venditasse. Quamobrem animum induximus, huius, ut et aliorum quorundam permagni momenti negotiorum causa, paucos intra dies ad praememoratam Caesaream Maiestatem, Dominum fratremque nostrum longe dilectissimum, legationem insignem, quae S. S. Evangelicae doctrinae benefaveat, in Hispaniam mittere, atque cum ista de rebus hisce, pro praedicti confessionarii nostri, piae memoriae, narrtione precibasque, et propria nostra ex libris tuis hausta istarum notitia, diligenter agere, sedulaque cohortatione conniti, quo dilectionem ipsius, ita uti minime dubitamus, in eandem adducamus nobiscum sententiam. Sin vero a Maiestate eius id impetrare haud licuerit, decrevimus nihilominus tamquam Romanorum Rex (parum morantes
illud, quod Papa meditatur, Concilium) comitia Imperii universalia opportuno quodam in loco conscribere, ac cum Ordinibus civitatibusque, teatque aliis sacrarum literarum peritis in consilium adhibitis, eniti, quo fidei ac religionis articuli ad normam divinae veritatis in unanimem denuo redigantur consonantiam. Haec sunt, quae perclementi animo scire te voluimus, quo interim in veritate tanto strenue magis operari, coeptaque persicere pergas. Dabantur in Comitatu nostro Tiroli, in oppido nostro OEniponte, primo Februarii, anno 1537. Regnorum nostrorum Romani 7, reliquorum 12.
FERDINANDUS.
Sequuntur literae Ferdinandi Imper. ad Georgium Cassandrum.
FERDINANDUS, Divina favente clementia electus Romanorum Imperator: semper Austus, etc. Docte, fidelis, dilecte. Cum nobi eximia tua eruditio, ac singularis pietas, ardentissimumque iuvandae Ecclesiae Catholicae studium magnis laudibus commendatum fuerit; in certam spem venimus, tuam praesentiam et operam nobis in quodam magni momenti negotio, ad gloriam DEI Opt. Maximi, ac salutem et benesicium Regnorum et Dominiorum nostrorum, atque universae Germaniae, pertinente, quod modo prae manibus habemus, haud vulgari usui futuram.
Ideoque abs te clementer postulamus, ut quamprimum tibi praesentes literas reddentur, dispositis mox rebus tuis privatis, non graveris huc ad nos venire: quo ad duos, aut tres menses, prudentia, consilio et industria tua uti queamus. Viaticum accepturus es 300 florenorum, cura et opera Iohannis Lang, Commissarii nostri, Spirae exsistentis. Et, si fieri poterit, aliquot libros etiam Theologicos, ad hoc saeculum nostrum accommodatos, tecum adferas. Feceris enim in his rem virtute tua dignam, et nobis singulariter gratam, omni erga te benignitate Caesatea recognoscendam. Datum in civitate nostra Vienna, die 22 Maii, anno Domini 1564. Regnorum nostrorum: Romanorum 34, Aliorum 37.
FERDINANDUS.
FERDINANDUS Divina favente clementia electus Romanorum Imperator, semper Augustus, etc. Honorabilis, fidelis, nobis dilecte; Accepimus tuas literas Dusburgi die 28 Iunii datas, quibus te excusas, quod propter adversam valetudinem, qua te maiorem anni partem in lecto detineri ostendis, non possis, sicut nossummopere cupiebamus, hoc tempore ad nos venire. Id quod nobis valde molestum accidit, cum propter magnitudinem negotii, in quo tua decrevimus uti opera, tum etiam, quod pro ea benignitate, qua te complectimur, dolemus, te, uti virum, cuius pietas, doctrina, et ardentissimum iuvandae Rei pub. studium nobis summopere commendatum est, morbo impediri, quo minus desiderio tuo iuvandae et pacificandae Ecclesiae valeas in hac parte satisfacere. Itaque haud gravatim acquiescimus in humili et nimis necessaria excusatione tua, qua utique vellemus tibi non fuisse opus. Cum vero nobis in hac re absens quoque possis et velis inservire vel scribendo, vel cum aliquo erudito et pio viro, qui ea ad nos referat, conferendo, nos id ipsum benigno abs te animo suscipiemus: siquidem illud etiam futurum nobis est gratum, si quod hic fieri volebamus, domi tuae conficias, licet fortassis praesentia tua ad rem bene gerendam plurimum momenti allatura fuisset. Est autem illud, quod a te requirimus, eiusmodi:
Recordamur nimirum, super Articuli Augustanae Confessionis, quae a nonnullis Sacri Romani Imperii Electoribus, Principibus et Statibus, Divo fratri nostro, praeclarissimae memoriae, Imperatori CAROLOV, anno 1530 exhibita fuit, una cum Apologia eiusdem Confessionis, concordiae et unitatis sarciendae gratia, antehac in Sacro Romano Imperio diversis locis et temporibus saepius Conventus, Colloquia et Tractatus institutos fuisse: et utcumque tales Conventus et Tractatus non omnino sint sortiti plenum et optatum effectum, interdum tamen inter colloquentes, seu disputantes, de nonnullis Articulis non postremis quadantenus convenisse; reliquorum vero, qui adhuc sunt in controversia, non usque adeo magnum esse numerum: nobisque a multis piis, doctis, Catholicis et modestis viris, non exiguam spem factam fuisse recuperandae unitatis et concordiae in Ecclesia, nec non conciliandorum animorum, qui nunc
perniciosiffima diffidentia et simultate ob Religionis differentiam distracti sunt, si manifesti illi abusus, qui hisce novissimis et calamitosis temporibus in Ecclesiam Catholicam irrepserunt, expurgarentur, et e medio tollerentur, et quaedam, quae magis sunt positivi Iuris, quam Divini, concederentur: ac praeterea quaedam disputationes nimis subriles et abstrusae, quarum cognitio, cum excedat captum rudis populi, non videtur usque adeo illi ad salutem esse necessaria, ad alia feliciora tempora reicerentur; et illa, quae ad fidem et mores ac intellectum et usum Sacramentorum et ceremoniarum pertinent, probe instituerentur.
Cum igitur nobis ut Imperatori Catholico, pro ratione divinitus nobis commissi muneris incumbat, sedulo curare, ut sideles subditi nostri ex errorum et haeresium laqueis, quibus miserrimum in modum sunt irretiti, divina benignitateeripiantur, nosque censeamus, omnem nobis movendum esse lapidem, ut tandem huiusce pii voti nostri compotes reddamur:
Cupimus proinde abs te, compilari primo quoque tempore SUMMARIUM quoddam doctrinae Catholicae, in quo, praeter antiqua et indubitata dogmata fidei Catholieae, in Confessione Augustana comprehensa, quae semper fuerunt extra controversiam posita, inprimis explicentur illi omnes Articuli dictae Augustanae Confessionis, qui vel hinc inde inter eruditos utriusque partis ad concordiam sunt deducti, vel pro constituenda unitate et quiete adhuc possunt salva veritate Catholica concedi et indulgeri: adductis praeterea rationibus brevibus et substantialibus, cur in reliquis, quiforte supererunt, Ecclesia Catholica cedere non possit.
Deinde colligantur illi quoque Articuli, qui nunc quidem ab iis, qui Augustanam Confessionem prositentur, contra Religionem Catholicam vocantur in controversiam, quibus tamen ipsa Confessio Augustana saltem expresse non contradicit, vel quos etiam ex parte approbat.
Postremo recitentur etiam succinctae aliae quaedam opiniones, partim reprobarae, partim etiam fanaticae: quarum nonnullae quidem anteeditam Augustanam Confessionem, multo maior vero pars ab co tempore orbem Christianum invasere, quae nec ipsi Confessioni Augustanae, multo minus Catholicae Religioni congruunt. Ita ut tale Summatium sit quasi Methodus quaedam, ad quam Parochi et Contionatores in Regnis atque Provinciis nostris exsistentes, doctrinam suam, tamquam ad regulam dirigant atque ac commodent, adeoque probatam et sanam doctrinam ab adulterina et perniciosa internoscere atque distinguere, et quid ipsis tam in praedicatione ad populum DEI, quam in administratione Sacramentorum, ac reliquis ceremoniis Ecclesiasticis, renendum vel fugiendum sit, clare discernere possint. Quae Methodus quo plausibilior erit, et quo longius fuerit a contentione remota, eo gratiorem et utiliorem quoque futuram, diffidendum non est.
Desideramus autem, ut hoc opus absque omni mora in DEI nomine aggrediaris, et perfectum ilico ad nos transmittas. Ita namque extrema postulat Regnorum ac Dominiorum nostrorum necessitas: neque dubites, hunc tam insignem laborem DEO, cuius res agitus, acceptum fore, quem nos sane erga te Caeserea nostra beneficentia recognoscemus. Nunc vero iussimus tibi a Commissario nostro Spirae exsistente, Georgio Lang, numerari centum florenos, quos ab eo accipies, gratiam nostram de cetero quoque exspectaturus. Datum in Civitate nostra Vienna, die 15 iulii, anno 1564, regnorum nostrorum, Romani 34, aliorum vero 38.
PERDINANDUS.
Ad mandatum Sacr. Caesar. Maiest. proprium.
V. Iohan. Bapt. Weber. M. Singkmoser.
FErdinandus Imperator, mortalitatis suae memor. quottidie ad mortem se praeparabat, dicens: Ego mortem minime formido, quando in illius recordationem incido, seu alios de ea verba facere audio. Non sum ignarus, et mihi a DEO mortem esse constitutam: tantum oro, ut DEUS beatissimum ex hac vita exitum mihi largiatur. Haec et similia pietatis suae in DEUM, invocationis, spei et patientiae testimonia saepissime edidit. Proinde corporis viribus propter senectam desicientibus, qpud Electores Imperii institit, facileque obtinuit, ut suus natu maior filius Maximilianus Rex Romanorum renuntiaretur Francofurti, exeunte anno 1562. Inde restamentum suum fecit, in quo ordinavit, quasnam quilibet filius provincias possidere, quodque modo dictus Maximilianus in Imperio sibi succedere deberet. Posthaec Viennam se contulit, ubi in morbum catarrhalem, quem ex assiduitate laborum et curatum contraxerat, incidit, cui
statim tabes accessit, qua plane consumptus et enervatus est. Cum igitur sentiret, extremum vitae suae diem instare, postquam peccata sua esset confessus, sacra Synaxi in utraque specie secundum Christi institutionem usus est summa cum laetitia et devotione, fusisque sine intermissione ad DEUM precibus ei se totum commendavit: nec ita multo post in vera invocatione Filii DEI placidissime decessit paulo ante septimam vespertinam, die Iacobi Maioris 25 Iulii, anno 1564, cum vixisset annos 61, mens. 4, dies 14, hor. 20, et Imperio Romano post Carolum fratrem praefuisset annis sex, mens. 4, diebus 7. Mathesius in contione funebri Ferdinandi, P. Iovius, Wolfgangius Lazius, Crucius.
B. Mencius tale de Ferdinando epitaphium composuit:
Pax mihi prae bello placuit: placidissima semper
Principis ingenium pax sapientis habet.
Pacisicus vitam germana morte peregi.
Quae post fata venit, gloria digna venit, etc.
I. Anno 1559 in regnis Hispaniae atrocissima persecutio Christianorum ob religionis verae professionem mota est, eaque per universam Belgii scenam immani et furibundo impetu pervagata est. Nam complures et summo et infimo loco nati passim ab Inquisitoribus Lutheranae haereseos insimulati sunt, qui capti in urbem Valledoletim abducti sunt, mense Maio, diesque ipsis postridie dictus, ubi peculiares, ut maior reliquos terror invaderet, ceremoniae institutae fuere. In medio foro locus editior constructus fuit, ubi Iudex, Inquisitores, et Praelati, magno cum fastu et splendore considebant. Ex adverso alia quoque tabulata, in quibus Philippi Regis Hispaniae soror et filius, et regni proceres considerent, iudicii spectatores futuri, constructa erant. Praeterea ingens ubique multitudo confluxit, Tragoediam hanc novam et atrocem spectatura. Capivorum erant triginta. His accedebat matronae cuiusdam, quam fama Lutheranae doctrinae addictam fuisse ferebant, corpus exanime, quod e sepulchro effoderant, ut cum reliquis cremaretur. Qui adducti, certoque ordine sedere iussi, iniquorum Iudicum sententiam de capite suo ferendam exspectabant. Primam satis prolixam contionem Dominicani Ordinis Monachus habuit. Deinde Episcopus Seviliensis Regem aliosque Principes, et regni Proceres, in altero loco ex adverso sedentes, accessit, petens, ut Regia Maiestas Ecclesiasticum iudicium, et ius inquiutionis clementer confirmare et tueri dignetur, omnesque subditos cogat, ut Romanae Ecclesiae eiusque mandatis et decretis obtemperent. Hinc iureiurando utrinque zelum suum in tollendis haereticis confirmant, impositis digitis imagini Christi crucifixi, et libro Missis celebrandis destinato. Lata deinde sententia, quatuordecim ex captivis, asinis impositi, et ex urbe ad locum supplicii educti; Ubi quatuordecim (inter quos fuere D. Augustinus Cacalla, qui olim Carolo U A contionibus fuerat in Germania: item Franciscus Biverus Cacallae frater, antea sacrificus: Antonius Peresius itidem antea sacrificus Valentiae: Christophorus del Campe Zamorensis: Christophorus de Padilla, civis Samoriensis: Antonius Hesvellus, Torensis, etc.) columnis in terram ibi defossis alligati, et laqueo ipsis gutture obstricto, combusti sunt. Reliqui sedecim partim ad perpetuos damnatisunt carceres; partim ea notati sunt ignominia, ut per aliquot annos gilvo amictu induti, aliis essent despicatui. Historia haec in tertio libro Fincelii prolixe describitur. Consule Inquisit. Hispan. ab Ursino editam.
II. Anno 1560, in Gallia, Christianorum horrenda et atrox exorta persecutio omnem verborum superat vim et grandiloquentiam. Lutetiae Parisiorum, aliisque in locis, in Christianos, gladio, laqueo, rota, flagris, igne, et aliis tormentis exquisitissimis saeviebatur, nullus in iis torquendis, iugulandis, perimendis, erat modus: adeoque nullus oriebatur dies, qui non atrocissima Christianorum tormenta intueretur et deplorarer, nec ullius dignitati, vel aetati, vel sexui parcebatur. Sed undique citra discrimen, partim per indicium, partim per suspicionem, ad immanissima rapiebantur tormenta et supplicia: adeoque saevitia et barbaries longe quam Turcorum atrocior in nobiles matronas et virgines exercebatur. Nam turbulenta plebs et scurrae capitis velamenta vestesque ipsisi deripientes, capillis eas foede raptabant, conspuebant, oculos dilacerabant, tum stercore lapidibusque eas petentes, nihil saevitiae, qua miseras insectarentur, relinquebant. Qua tragoedia ab insaniente plebe peracta, ad ignem abductae sunt: ibi citra omnem commiserationem vestibus nudatae, flagrisque caesae, deinde in flammas coniectae, et in cinerem redactae sunt. Nec tamen generosae illae Martyres per tot furores et tormenta abduci a veritatis confessione potuerunt; sed Christum laeta mente confessae sunt, hymnisque spiritualibus celebrarunt. Quae res ad eam insaniam tyrannos adegit, ut multis ligno per transversum ori ingesto loquendi facultatem adimi,
multis etiam linguas praecidi mandarent, et deinde cum exprobratione iis insultarent, Eia, clamantes, quin Lutheri vestri sidem et Evangelium confitemini? Audiamus cantilenam vestram, cuius initium: NUNC IMPLORAMUS SPIRITUM SANCTUM. Eia, audiamus cantilenam vestram: FIRMUM NOEIS PRAESIDIUM DEUS NOSTER. Iobus Fincelinus lib. 3. de Miraculis.
Hanc tyrannidem in plurimos homines innocentes DEUS in Rege Henrico II, eiusque Cancellario Oliverio, graviter etiam in hac vita ultus est. Rex enim comminatus suerat, se ex Lutheranorum cineribus montem maximae altitudinis et latitudinis confecturum, cui vix similis in Galliis exstaret. Cum autem Filio DEI Iesu Christo videretur hic Rex mensuram crudelitatis suae implevisse: apprehendit sceptrum ferreum, et hunc persecutorem, tamquam vas figuli prostravit et comminuit. Cui enim Parisiis, anno 1559, nuptiae Philippi Regis Hispani celebrarentur, et in ludis equestribus GAERIELEM Comitem Mongomerium porrecta hasta ad certamen equestre invitaret, et invitum cogeret, Mongomerius cum Rege concurrens hastam quidem eleganter super Regis thoracem ferreum fregit, sed galea Regis non satis clausa admisit tenuislima quaedam fragmenta hastae Mongomerianae, quae supra oculum Regis per cranium in cerebrum penetrarunt, ex quo vulnere cum gravissimos cruciatus novem dies tolerasset, die 10 Iulii intra duodecimam et primam diei horam exspiravit, qua ipsa hora 10 Iunii Senatores Parislenses Lutheranismi accusatos Mongomerio (qui postea anno 1574 Lutetiae in publicaplatea securi percussus est, crimine perduellionis ei afficto) captivandos et custodiendos mandaverat, cui postea in ludo equestri propria manu hastam, qua occisus fuit, in manus tradiderat. Bucholtzerus, Chytraeus, Nigrinus, et alii.
Memorabile quoque est, quod de miserabili Henrici Regis Cancellario OLIVERIO Henricus Petri et Beutherus referunt. Is cum tristem in pios viros, qui Cabreriis et Merindolii Provinciae oppidis puram religionem exercerent, sententiam latam suffragio suo contra conscientiae iudicium approbasset: ac postea veritatis cognitione imbutus, saepenumero fassus esset cum lacrimis, se merito ob id a DEO reiectum: tamen in tumultu Ambosiano praecipuus inter cos iudices sedit, qui multos pios ac strenuos viros, tyrannico peregrinorum iugo et Regem ipsum et populum Galliae liberare fortius quam felicius molitos, velut perduelles, reluctante conscientia, damnarunt. In iis cum Petrus Campagnacus, literatus adolescens, ad causam dicendam productus esset: Cancellarius, eo neque audito, neque interrogato, suspendite, inquit, suspendite hunc hominem. Quid? suspendite, ait Campagnacus: Facile quidem tibi id dictu est. At si tu, ex quo id factis promeritus, suspensus esses, iam ante 30 annos pavisses corvos, nec tot scelerum minister fuisses. Recordare mecum quid admiseris, cum Pictavii iuri civili operam dares. Num te eo tempore unum e contubernalibus tuis scelerate interfecisse meministi: atque inde in tantum patris odium venisse, ut ex eo te in conspectum suum venire vetuerit? Ac re ipsa quidam Arquinvillerius quidam, Oliverii tum socius, perditus nebulo, propter hoc facinus Lutetiae suspensus fuerat. Ad Haec verba adeo perculsum memoria facinoris Oliverium fuisse constat, ut, obruto maerore et insania animo, et inde gravi morbo implicitus, horribiliter adversus DEUM fremeret. Tanta interea aegritudinis et horroris vehementia accessit, ut, quamquam defecto corpore et assiduis morbis debilitato, phrenetici tamen instar aut robusti alicuius adolescentis, totum cubile concuteret. Ita aegrotantem invisit Cardinalis Lotharingus: sed Oliverius, cum suos eius adventu cruciatus augerisentiret, facessere propere cubiculo iubens, ne ipsius quidem conspectum pati potuit. Ut vero paulo longius semotum animadvertit, tum altius ingemiscens, in has voces erupit: O Cardinalis Lotharingiae, tu in causa es, ut omnes in aeternum damnemur. Tum accedere ad aegrum Cardinalis, et consolando ultro spiritus eius mitigare: Eum videlicet tentari; inquiens, ab immundo spiritu, sed in fide perstandum esse. Egregie, inquit Cancellarius; egregie: quasi tu haec credas! Inde adspectum eius aversatus, et nihil elocutus ultra, paulo post in miserabili desperatione mortuus est anno 1560, cum Annae Burgii ICti Galli mortem praecipue defleret. Hic est Annas Burgius ille, qui Henricum II Regem supplicia adversus pios spirantem a persecutione animose dehortatus fuerat in Parlamento: qua libertate Rex offensus cum in vincula conici mandavit, et, se oculis visurum, quomodo cremaretur, dixerat. Sed Rex, cum Annas Burgius adhuc captivus detineretur, in hastiludio (ut supra dictum) vulneratus miserabili morte exstinctus est. Burgius autem in carcere multos articulos conscripsit, in quibus plerosque Pontificiorum errores, et falsos cultus reiecit et damnavit, magna animi et alacritate et par)r(hs1i/a. At postea ab amicis et cognatis persuasus, ut vitae ac fortunis suis consuleret, aliud scriptum adornavit, in quo ad Pontificiam religionem redire videbatur. Admonitus autem ab Evangelico Ecclesiae Ministro, ne pro conservanda temporali vita
aeternam reiceret, in viam rediens, revocationem, quam conscripserat, abolevit, et priorem Papatus damnationem confirmavit. Quare nulla habita ratione vel eruditionis, vel dignitatis eius, A. C. 1559, die 21 Decembr. aetat. 37, primum Lutctiae strangulatus et postea crematus est, cum paulo ante obitum prolixis verbis ad paenitentiam et colendum Christum populum exhortatus esset.
III. A. C. 1561 Pontifex Romanus Pius IV immanissimam adversus Evangelicos persecutionem exercuit. Curavit enim, ut in Montalo civitate Regni Neapolitani Evangelicae veritatis Confessores in una domo includerentur, et hoc inodo mactarentur. Ingressus est carnifex domum illam, et ordine singulos eductos lanienae tradidit, oculos eorum circumligato linteo velamine texit: hinc in campi planitie, quae domui, in qua martyres constricti tenebantur, vicina erat, in genua procumbere iussit, cultroque fauces dissecuit, manibus linteum velamen eruentatum, ore cultrum sanguine stillantem mordicus tenens. Denuo ingressus alios produxit, quos simili modo ut pecudes aut poreos mactavit, donec eruentati istius cultri aciem 88 essent experti: qui postea in quatuor partes dissecti, frustatim suspensi sunt. Equidem grandioris inter eos aetatis iunioribus cordatiores erant. Hisce, quos diximus, e medio sublatis, centum et quinquaginta deinde feminae productae sunt, ibidem pari modo excarnificandae. Praeterea sacerdotes septem, post peractam praedictarum lanienam, comburendi. Per totam quoque Calabriam persecutio haec grassata est, in qua ultra 1600 praeter rusticorum turbam (quorum multi ex poenae formidine abiecta veritate Pontificiorum impietatem rursus amplexi sunt) propter Evangelii confessionem in vincula fuere coniecti, et miserrime excarnificati. Iobus Fincelius lib. 3. de Miraculis.
I. PATER eius fuit FERDINANDUS I Imperator.
II. MATER dicta fuit ANNA, Ladislai Bohemiae Hungariae Regis (qui A. C. 1516. vitam cum cum morte commutavit) filia, quae pietatis et liberalitatis fuae erga pauperes monumentum illustre posteritati reliquit, dum hospitale amplum Viennae condidit, illud que munisicentissi me dotavit.
Ex hisce parentibus Maximilianus prognatus est anno 1527, die 1 Augusti, inter 11 et 12 horam noctis.
COniugem habuit MARIAM, patrui sui Caroli U filiam, h. e. patruelem. Fuit autem coniugium Maximiliani castum, dulce et fecundum, ex quo 16 suscepit liberos: quorum octo intra pueritiae annos mortui sunt, reliquos superstites reliquit, videlicet sex silios, et duas filias.
I. RUDOLPHUS, qui fuit primogenitus, et patri in imperio successit.
II. ERNESTUS, Princeps benignus, clemens et pacificus fuit. Obiit Bruxellae, celebri Brabantiae urbe, A. C. 1595, cum praecedenti anno gubernator Provinciarum in Belgio a Rege Hispaniae esset constitutus, et 42 annum aetatis attigisset.
III. MATTHIAS anno 1557 natus. Huic anno aetatis suae vigesimo administratio Belgii unanimi Ordinum consensu oblata est. Quam ipse statim in Belgium profectus suscepit; sed quadriennio post gubernatione se abdicavit, iterumque in Germaniam se recepit: postea, bello inter fratrem eius Rudolphum et Turcarum Imp. exorto, summa animi alacritate se Turcis opposuit, et insignes ab iisdem victorias reportavit, Tandem A. C. 1612, fratri in imperio successit, illudque per septennium laudabiliter administravit.
IV. MAXIMILIANUS, A. C. 1558, Neostadii Austriae in hanc lucem editus. Hic, Rege Poloniae Stephano Bathoreo defuncto anno 1587, a nonnullis regni Proceribus Polonorum Rex dictus est: reliqui elegerunt Sigismundum, filium Iohannis III, Regis Suecorum. Maximilianu, cum in Poloniam venisset, et non reciperetur, Cracoviam obsedit. Ast a Iohanne Zamoiscio Archicancellario, summoqueRegni exercituum Duce, (qui a Sigismundi, qui paulo ante Maximilianum advenerat, partibus stabat) victus reiectusque in fines Silesiae recessit. Zamoiscius autem Maximilianum cum exercitu suo celeri cursu insecutus, praelio tentato victoriam obtinuit, et Maximilianum Archiducem, Proceresque Polonos ipsi faventes, deditionem facere coegit. Sigismundus interea receptus et coronatus, accepto de Maximiliano captivitate nuntio, eundem, quem antea vultum gravem et tranquillum, nulla laetitiae gestientis signisicarione
edita, retinens, reverenter et honorifice haberi, nec Cracoviae, tot populorum et gentium hominibus, veluti in theatro, ostentari, sed recta in Russiae arcem Crasnistava, non procul a Lublino, cum praesidio ablegari mandavit. Maximiliano itaque hunc in modum in custodiam misso, multi fortunam eius doluerunt, et Rudolphus Imper. nec non Pontifex Romanus, aliique Principes, suos in Poloniam legatos miserunt, ut pacem inter Sigismundum et Maximilianum conciliarent, eundemque captivitate sua liberarent: et inter eos tandem anno C. 1589 transactum est: Ut praeteritarum offensionum a)mnhsti/a, pax et amicitia sit: Maximilianus absque lu/trw| liber ex Polonia discedat, titulo Regis Poloniae et omni iure deinceps abstineat: Libloam Cepusii arcem cum oppidis et pagis adhaerentibus restituat: Pacta et foedera antiqua, inter Poloniae, Hungariae et Bohemiae Regna totamque domum Austriacam utrinque renovata instaurentur: Maximilianus liber, cum Caesereas ditiones attigerit, transactionem pacis iuramento et literis firmet: nec auxilia Moschis contra Polonos Austriaci ferant. Damna et iniuriae utrinque acceptae mutuo compensentur. Iurarunt hoc Rudolphus, et alii; Sed Maximilianus, cum dimissus in finibus Silesiae fortioribus copiis, quam Polonicae essent, exciperetur, iuramento, quae acta fuerant, confirmare noluit. Thuan. hist. lib. 88. et alii.
V. ALBERTUS. Hic anno 1559, Neostadii in Austria natus, in Hispania educatus, in Pontificia Theologia institutus, Archiepiscopus Toletanus, ac postea Cardinalis factus: tandem, fratre Ernesto defuncto, Gubernator Belgii constitutus est a Philippo II. Hispaniarum Rege, cuius ipse filiam Isabellam Claram Eugeniam, anno 1598, indultu Pontificis sibi matrimonio iunxit; pompa nuptialis Ferrariae tridui spatio plurimorum spectaculorum varietate splendidissime et magnificentissime peracta et celebrata.
VI. WENCESLAUS, anno Christi 1561, die 9. Martii, Neostadii in Austria natus, denatus in Hispania anno 1578, aetatis 17, biennio post Divi parentis obitum.
I. ANNA MARIA, quam Maximilianus pater Philippo Hispaniarum Regi desponsavit, eamque A. C. 1570, post mutuos datos amplexus, et extremum vale dictum, Iohanni ab Hoya Monasteriensi Episcopo et ordinis Borussiae Praefecto, in Belgium deducendam tradidit: qui ineunte sextili Rheno secundo cum Noviomagum appulissent, eam sollenni ritu in Albani manus tradiderunt: Ille vero Reginam, duobus fratribus iunioribus Alberto et Wenceslao eam comitantibus, Antwerpiam deduxit. Inde Ulissingam profecta: mox ibi classem conscendit, et vento secundo usa, sub exitium Septembris fanum Andreae incolumis appulit, et inde Burgis et Pinciae, quo ei obviam prodiere Rudolphus et Ernestus fratres, Regali cultu excepta est: Postremo ad Philippum Regem venit, ubi summa laetitia ac magnificentissima pompa nuptiae celebratae sunt: mirantibus tamen, imo indignantibus plerisque, Philippum nulla necessitate urgente, nullo manifesto pacis bono, aut spe inde propaganda Imperii, inductum, sororis filiae matrimonium expertivisse, ex quo nullum emolumentum, multum invidiae in caput eius redundaret. Suscepit autem ex praedicta Maria Caesaris filia Philippus quatuor filios, videlicet, Carolum, Laurentium, Iacobum, et Philippum, qui solummodo ad iustam aetatem pervenit, patrique in imperio successit.
II. ELISABETHA. Huius sponsalia cum Carolo IX Gallorum Rege pater Maximilianus 10 Kalend. Novembr. mense secundo post elocatam Mariam celebravit. Ferdinando Caesaris fratre ad id a Rege, cum mandato amplissimo, et Carolo altero itidem fratre auspice constituto, qui Regem repraesentaret: Peractae a Daniele Brendelo Archiepiscopo et Septemviro Moguntino ceremoniae, et pridie non. Novembr. in Galliam mox missa. Atque ita Maximilianus Imperator duas filias duobus potentissimis Christiani orbis Regibus uno eodemque anno elocavit: quod inter rara summaeque felicitatis exempla non immerito commemorandum.
Carolo IX, Gallorum Rege, sanguinis profluvio inter longos et graves dolores anno 1574 exstincto, coniunx eius Elisabetha Caesaris filia Ulennam profecta, ibi aedificato nosodochio, octodecim adhuc annos post mariti obitum vixit, et ut turtur a compare relicta, in solitudine et maestitia recreationem et voluptatem praecipuam ex lectione et meditatione verbi divini quaesivit, veraeque ac sanctae viduae, sperantis in DEO, et permanentis in precibus, et assidua lectione et auscultatione verbi divini et consolarionum divinarum, se sustentantis, specimen ac exemplum fuit.
Maximilianus brevi temporis spatio fastigium omnium dignitatum attigit. Bohemiae enim Rex electus est Pragae die 20 Septembr. A. C. 1562. Deinde Romanorum Rex renuntiatur, et Francofurti
coronatus est, die 30 Novembris eiusdem anni. Hungariae inde Rex die 8 Septembr. anno 1563 electus est. Denique A. C. 1564, Divo parenti Ferdinando defuncto, ad imperium, publicis omnium hominum precibus et votis, promptissimisque cunctorum Principum suffragiis, evectus est, cum mirifica heroicae bonitatis, sapientiae, moderationis, affabilitatis, et ceterarum virtutum suavitas et pulchritudo in omnium animis oculisque sulgens, omnium corda fibi devinxisset, nec ulla crudelitatis aut iniuriae suspicio de illo in illius animo haereret.
Maximilianus fuit Princeps religiosissimus, multarum linguarum notitia, exquinto iudicio, tenaci memoria ornatus, iustitiae custos, moderatus, paterno animo de publica salute et pace perpetuo sollicitus, avaritiae censor acerrimus, diligens et assiduus, literarum studia Ecclesiae necessaria fovens, denique singulari clementia, lenitate, beneficentia, mansuetudine et comitate paterna erga omnes praeditus. Has autem optimi Principis virtutes in aeternum praedicandas, si exemplis illustrare vellemus, nimis prolixi essemus: quod non est nostri instituti. Quare studiosi legant D. Iohannis Cratonis Archiatri Caesarei orationem, laudes Maximiliani sapienter et docte recitantem: in qua oratione multum est canaescientiae, arcanae sapientiae, senilis prudentiae, et eruditae eloquentiae: adeo ut oratio, recitans laudes Imperatoris, non taceat laudes Oratoris.
I. Cum Iohannes Sigismundus Transsylvaniae Princeps, Solymanni Turcici Imp. clientela fretus, expugnato Zatmaro Regem Hungariae se fecisset; Maximilianus starim, postquam Imperator esset renuntiatus, ei opposuit Lazarum Svvendium Nobilem Suevum, (quem postea Imperator ob merita in Remp. Baronem Altae Landisbergae fecit) consilio, vigilantia, fortitudine, celebritate et disciplina militari inelytum, qui Transsylvanum in eas angustias redegit, ut Solymannum in auxilium evocaret, multasque arces et dominia amplissima, videlicet Tockaium, Zatmarum, Zerencium, Erdeudam, Kuvaram, Bathoram, Wibaniam, Senderaviam, aliaque insignia loca prospero victoriae cursu expugnavit, et Maximiliani II imperio subiecit. Quoniam autem Solymannus tunc temporis insulam Melitam ducentarum et quinquaginta navium classe oppugnabat, tardius Transsylvano auxilia suppetebant. Melita insigni Christianorum fortitudine defensa est, et Turca, cum quatuor menses hoc bello absumpsisset, et hiems appropinquaret, reinfecta, et magna clade accepta, amissis scilicet suorum 25 milibus, discessit. Ex Melitensibus 240 equites, militum tria milia caesi sunt. Leonclav. Levinus. Chron. Saxon.
II. Cum Solymannus anno sequenti tum fere octogenarius a Transsylvaniae Principe exoratus expeditionem in Hungariam suscepisset, eam totam rapinis vastaret, et ad Zigetum (quod eo tempore fortissimuni Christianorum contra Turcas erat propugnaculum) excidendum et evertendum tantas adhiberet copias, ut aliquot milliaria in longitudinem complerent: Maximilianiis Imperator cum numerosissimo expeditissimoque Christianorum exercitu ex omni pene Germania collecto in regnum Hungariae, post prima imperii sui comitia, A. C. 1566 Augustae habita, descendit, ut hostium vim reprimeret, eosque ab Imperii finibus arceret. Castra igitur sua mense Iunio ad Iaurinum posuit, ubi usque ad hiemem commoratus non solum Hungariae, sed etiam totius Christianismi propugnacula contra hostiles incursiones iuvenili ferocia tutatus est. Dux eius Lazarus Suendius contra Tartaros, qui a Solymanno exciti, per superiores Hungariae partes late discurrebant, praedas abigebant, omniaque flammis vastabant, multis hominibus omnis aetatis et sexus partim caesis, partim in perpetuam servitutem abductis, fortiter pugnabat, eorum ad 10 milia superabat, caedebat, ac finibus eiciebat, atque multas arces et munitiones expugnabat. Licet interim Zigetum a Comite Serinio acerrime contra Turcas, ducentis armatorum milibus illud obsidentes, desenderetur, tandem tamen decima quarta oppugnatione expugnatum est. In illius autem expugnatione singulare specimen fortitudinis suae Nicolaus Serinius edidit. Cum enim per totum mensem obsidionem ingenti animo tolerasset, ad extremum fame, siti, omniumque rerum inopia et miserabili tot mulierum et infantium eiulatu pressus, ac omni alio auxilio destitutus, ultima experiri voluit: ante eruptionem igitur pretiosa vestimenta promi iussit, eaque pro lorica induit; galeaeitem loco galerum sumpsit ex villoso serico, pala, in qua magni pretii adamas inclusus erat, et ex qua pennarum ardeatinarum fasciculus cristae instar assurgebat, insigni; gladios praererea quatuor ex armamentario produci imperavit, quorum unius acie tentata cum sibi delegit, reliquos inter amicos distribuit; haec arma sufficere ei dictitans, qui expeditius pugnare, quam diutius cum morte certa luctari mallet: tum claves a cubiculario
allatas in tunicam interiorem insui mandavit, et una 100 aureos, eius, qui seinterfecto potitus esset, praemium: et ita ducibus, et militibus omnibus in aciem instructis, et mascula oratione confirmatis, post nomen IESU ter inclamatum, portis arcis apertis, stricto gladio antesuos intrepide exivit, ac generosissime inter confertissimos hostes pugnando in ipsa porta vitam amisit cum insigni nobilium Hungarorum strenuorumque militum numero, Caput toties nominato Serinio a Turcis (quorum ad XXX milia desiderata fuere) amputatum, spectaculi causa circumgestatum, tandemque ad Maximilianum Imper. missum est, (ad cuius patrem Ferdinandum idem Serinius caput Catzianeri a se obtruncati serico involutum attulerat) et Christiani, quotquot Martis vis reliquos fecerat, crudeliter interempti sunt: exceptis paucis, qui Turcicis pileis tecti, cum mulieribus et infantibus in servitutem miseram abducti. Expugnati autem Zigeti Solymannus laetitiam non sensit. Siquidem triduo ante die 4 Septembr. in castris dysenteria mortuus: cui paucis post diebus substitutus est filius eius Selimus II: qui cum ob imminentis hiemis asperitatem Constantinopolim rediret, etiam Maximilianus Imper. excunte Octobri Viennam reversus est, relicto cum exercitu in Hungaria Lazaro Suendio. Licet enim Turcarum Tyrannus discesserat; tamen Iohannes Transsylvaniae Princeps, ad cuius auxilium Pertavus Bassa cum magnis turcarum, Walachorum, Tartarorumque copiis erat relictus, bellum continuabat, et Tokaium anno superiore sibi ereptum acri obsidione premebat, sed eam solvere coactus est ob periculum Transsylvaniae, quam Tartari, Turcae, Walachi auxiliariipopulabantur, et inaudita crudelitate passim in fortun is et miseros homines grassabantur. Hos dum Transsylvanus eiicete conatus. Suendii virtute et industria Zatuarum A. C. 1567, niedio mense Ianuario, et sequenti Februario Muncazium, arces in Transsylvaniae finibus munitissimae, expugnatae sunt. Quo facto nec pirum Maximiliani finibus dilatatis, tandem sub finem anni 1568, pax Octennalis inter Maximilianum et Selimum constituta est, qua eriam Transsylvanus comprehendebatur. Eius leges multae erant, quarum praecipua, ut quisque quod cepisset bello, retineret. Leonclav. Chron. Saxon. fol. 734, 735. Thuan. hist. lib. 39.
Cum Maximilianus A. C. 1566. prima imperii sui Comitia Augustae Vindelicorum celebraret, in iis Wilhelmus Grumbachius cum sociis. (qui Herbipolensem Epilcopum interfecerant, urbem ipsam postea interceperant et hostiliter diripuerant, pacem publicam in Franconia turbantes) iam antea a Caesare proscripti, nova proscriptione omnium Imperii ordinum consensu aggravati sunt: et Dux Saxoniae Iohannes Fridericus iunior, captivi Electoris piae memoriae filius, quod Grumbachium proscriptum aliosque pertinaciter foveret, proscriptionis telum ipse quoque persensit. Exsecutio huius proscriptionis demandata fuit ab Imperatore Electori Saxoniae Augusto, qui subditos a fide et oboedientia Iohannis Friderici avocavit. Illi vero huius admonitioni nullo modo parebant, quin potius ad defensionem Ducis sui sese parabant. Augustus itaque cum exercitu urbem Gotham et adiacentem arcem Grimmenstein, in qua Iohannes Fridericus Saxo, Grumbachius et alii erant, obsidione cingit, et acriter oppugnat. Tandem urbs cum arce, post quaturo mensium obsidionem, Commissariis Imperii et Electori Augusto tradita est die 13 Aprilis anno 1567, die Dominico, qui dicitur Misericordias Domini, et Arx, invito et multum deprecante Iohanne Wilhelmo, fratre Iohannis Friderici, in perpetuam rei memoriam solo aequata. Grumbachius, et D. Christianus Bruck Cancellarius homo superbus, ambo vivi in quaturo partes dissecti sunt: alii quidam, inter quos David Baumgartnerus et Hieronymus a Bredenstein fuere, decollati. Dux Iohannes Viennam, inde Posonium, et tandem Neapolin Austriae captivus abductus est, ibique ad mortem usque permansit per aliquot annos. Hic fuit tragicus eorum exitus, qui consilia de mutando Republicae Imperii Romani statu tractasse dicebantur. Sumptus Huius belli ad 53 630 flonerorum Principes Imperii Augusto Electori restituerunt. Chytr. Cbron. lib. 23. Beutherus. Dresserus.
Maximilianus II, pietatis suae memoriam honestam et potimo Imperatore dignissimam reliquit. Ad Augustum enim Electorem Saxoniae dixisse constat: Frater, tuae ego sum fidei et doctrinae; sed age quaeso, viam ostende extricandi me e labyrinthis, quibus involutus haereo. Et cum D. Selneccerus iussu Electoris offerret ei Psalterium suum. audiit eum clementissime, et praesente Zasio Vice-Cancellario inter cetera dixit: Quod moneor de Constantini, Theodosii et Martiani extmplis imitandis, agvosco pietatem; sed quis ego sum, aut quid et quantum ego possum? Orate pro misero, qui in doctrina vestra per DEI gratiam virvam et moriar.
Quamobrem aliquandiu aluit Evangelicum Contionatorem, quem postea (bona tamen cum gratia) numerato annuatim honesto stipendio dimisit. Passaviensem quoque pacificationem non minori studio et cura, quam pater Ferdinandits, honorificentissimae memoriae, adiuvit, tuitus est et custodivit: tum subditis suis, qui vellent, permisit, ut propriis sumptibus alerent Evangelicos Ministros, exercitiumque Religionis secundum formam Augustanae Confessionis instituerent. Certe in eosummopere laudandus, cum liber debeat esse fidei modus, et cuius quisque extremo die rationem DEO iudici redditurus est, eius in terris optio libera esse debeat. Sed hanc Evangelicorum libertatem ab Imperatore concessam quidam malevoli ex Pontificiis aegris oculis introspiciebant: haec feros illos spiritus inexpiabili odio excruciabat. Quare Imperatorem adeunt, eumque ad profundendum Lutheranum sanguinem instigant; quibus hic Clementissimus et numquam satis laudatus Princeps magno animo respondit: Nullum peccatum gravius est, quam conscientiis dominari velle: DEO enim ipsi se opponunt, qui conscientiis in causa religionis dominari volunt. Crato in orat. funebr. in literis ad Lazarum Suendium supra saepius nominatum sic loquitur: Es ist in der Watheit nichts anders, als ihr vernünsstiglich schreibet/daß Neligions=sachen nicht wollen mit dem Swert gehandelt und gerichtet werden: kein ehrbarer Gotes-fürchtiger und Friedliebender wird es auch anders sagen. Et in Epist. de sedit. Belgic. in hunc modum scribit: Eorum actiones, qui suppliciorum crudelitate, sectionibus et ustionibsis hanc rem consici posse defendunt, mihi minime placent; nec unquam adducar, ut eas laudem, nisi forte, quod tamen serio deprecabor ne siat, DEUS permittat ut in furorem et insaniam prolabar.
Hac in re Christianissimus Imperator praeclare aemultatus est Davidem, Salomonem, Nabucbdonosorem, Cyrum et Darium. Nam,
DAVID non Israelitis modo in Religione o(moyh/fois2, sed et Philistaeis, Moabitis, Ammonitis, Syris, Damascenis diversissimarum religionum populis imperasse, et in regno quidem Iuda purioris religionis cultum adseruisse: reliquos vero populos ad eandem amplexandam bello armisque coegisse, vel in ipsorum conscientias quicquam sibi dominii arrogasse, nuspiam legitur. 2 Sam. 8. v. 1. et seq.
SALOMON Regum omnium sapientissimus et potentissimus regnasse legitur a flumineterrae Philistaeorum usque ad terminum Aegypti: in horum autem fidem et religionem vi armisque saeviisse, vel hoc nomine foedera et pacta cum illis inita rupisse, nuspiam legitur: quin Scriptura potius testis est, ipsum tributis contentum et pensionibus, quas in signum subiectionis numerare cogebantur, libertatem ipsis suae religionis exercendae concessisse. 1 Reg. 4. v. 21.
Sic NABUCHDONOSOR Rex et Monarcha I. Babylonius, conversus ad DEUM Israelis, non statim omnes subiectas provincias ad eam fidem externa vi adegit: sed hoc proclamari mandavit, ut ne cuiquam fas esset, DEUM Israelis blasphemia afficere. Sic enim habet Edicti formula. Ame positum est hoc decretum, ut omnis populus, tribus et lingua, quaecumque locuta suerit blasphemiam contra DEUM Sadracb, Mesach et Abednego, dispereat, et domus eius vastetur. Dan. 3. vers. 29.
CYRUS. primus Persarum Monarcha Iudaeis libertatem religionis suae exercendae permisit, licet ipse Iudaeorum fidei non esset addictus. Esdreae 1, 2. et seqq. Quam permissionem ratam etiam habuit Rex Persarum DARIUS HYSTASPIS, Esdrae 6. v. 6. ita ut, licet Artaxerxes (h. e. Cambyses) quorundam aulicorum consiliis circumventus desupprimenda Iudaeorum religione mandatum promulgasset, Esdrae 4. v. 6, 21. Darius tamen de prima illa sanctione Cyri edoctus, raram omnino eam haberi voluerit, gravissima hac comminatione adiecta: Quicumque legem hanc mutaverit, tollatur lignum de domo eius, et erigatur et configatur in eo; domus autem illius publicetur. Esdrae 6. v. 6, et 11.
Oprime autem Reges et Monarchae praememorati noverunt, violentis mediis animos subditorum ab illa religione, ad quam coguntur, magis abalienari et irritari, seditionibus ac caedibus occasionem dari et Resp. turbari: quod exempla Callorum et Belgarum, quae sub Maximiliano II contigere, satis testantur: quibus edoctus Navarraeus, in literis ad Nobiles Aquitaniae apud Dinothum l. 6. Histor. Gallic. fol. 488, ita, et quidem recte, scribit: Non gladio, sed persuasione, Religio in cordibus hominum plantatur, et honestae vitae exemplo confirmatur. Hinc Tertullianus ad Scapul. cap. 2. pag. 88: Religionis non est cogere ad religionem; quae sponte suscipi debet, non vi. Qui fulein asperitatibus propagare volunt. suas, non DEI causas, probantur attendere, inquit D. Gregorius. Et Lactant. lib. 5. instit. divin. cap. 4: Nihil tam voluntarium est quam Religio, in qua si animus aversus est, iam nulla est. Et quis unquam imponat mihi necessitatem credendi, quod nolim, vel, quod velim, non credendi? Vitam mihi quis, non rectam voluntatem, non veritatis amorem, possit eripere? Et cap. 19: Non est
opus vi et iniuria, quia religio cogi non potest, verbis potius quam verberibus res agenda est, ut sit voluntas, etc. Longe diversa sunt carnificina, et pietas. Non potest pietas cum vi, aut iustitia cum crudelitate coniungi. Defendenda est religio non occidendo, sed moriendo, non saevitia, sed patientia; non scelere, sed fide. Illa enim malorum sunt, haec bonorum. Et necesse bonum in religione versari; non malum. Nam si sanguine, si malo defendere velis religionem, iam non defendetur illa, sed polluetur atque violabitur.
Illo imperante, purioris Christianismi doctrina longius se diffudit. Nam per Galliam, Angliam, Scotiam, Pannoniam, Poloniam, Belgium roborata, dioeceses quoque Episcopales Magdeburgicam, Halberstadensem, Verdensem in Saxonia, illustremque Brunsvicensium ducatum pervasit. Ioachimus Fridericus Marchio ditionem Magdeburgicam, Canonici Halberstadenses postulato praesule Henrieo Iulio Halberstadensem, Eberhardus ab Holle Verdensem dioecesin renovato Evangelio imbuerunt. Exstincto Henrico patre, Iulius Brunsvicensium Dux avitis terris exoptatum melioris Christianismi exercitium indulsit, adiuncta Academia, felici pietatis et bonarum artium officina. Chytr. Chronicon lib. 21. et 22.
I. Anno Christi 1567 Margareta Austriaca, Caroli Ufilia, Ducissa Parmensis, et Gubernatrix Belgii mandatum fratris sui Hispaniarum Regis de Inquisitione et Concilii Tridentini exsecutione publicavit. Quod cum libero populo acerbum et intolerabile videretur, eripi sibi libertatem colendi DEUM, prout cuique sua conscientia secundum verbi divini praescriptum suadebat: anno sequenti coniuncti Nobiles, amplius 400, gravi et iusta querela aures Gubernatricis implebant, ne intolerabile iugum inquisitionis imponeret, sed libertatem in religione concederet. Eodem quoque tempore per libellum supplicem rogarunt Maximilianum Imperatorem, ut auctoritate et intercessione sua Inquisitionem impediret, et in Comitiis negotium religionis tractaret, ne tantum innocentis sanguinis profunderetur. Intercesserunt quoque nonnulli Evangelici Germaniae Principes, qui per legatos suos Gubernatricem orabant, ut supplicantibus libertas conscientiarum, erratorumque venia concedertrur. Illa vero, si quid peterent, regiam Maiestatem compellandam essed docebat. Quare, cum omnia miseris, sub tam atroci tyrannide merito suspirantibus, tentare animus erat, Marchionem Bergensem et Ducem Montignium ad Regem Hispaniae ablegarunt: qui illi supplicarunt, et demisse perierunt, ut leniret atrocia edicta de inquisitione lata. Sed nullis precibus obstinatum Regis animum flectere potuerunt: et postquameos Rex diu, ut saepe ante, ludificasset, tandem eos contra ius gentium, tamquam Maiestatis reos, occidi iussit. Misit deinde Ferdinandum Albae Ducem (quo nemo unquam infestior Belgarum hostis exstitit) cum ingenti exercitu in Belgium. Ille, quo insaturabilem Hispanorum avaritiam saginaret, eorumque cupiditates sanguine miserrimae gentis expleret, violenter decimas vicesimasque petebat, et crudelissima Hispanica tyrannide, per horrendum Inquisitionis institutum a Granvellano Cardinali excogitatum, ac (teste Thuano lib. 23.) ipsis quoque Romanis exosum, infinita hominum milia flammis, apuis, omnibusque poenarum exemplis perdebat, urbes in deditionem acceptas praedae exponebat easque caedibus exterminabat. Imo talem prorsus se gerebat, ut nullum societatis humanae commercium cum hominibus huic importuno prodigio intercedere videretur. Nimirum nec Comitumille aut Principumfamiliis parcebat, siquidem Comites Egmondae et Hornae, plurimosque nobiles, carnifici occidendos tradebat, saeviebat que tum, in amicos aeque ac inimicos, dummodo, qui Babylonicam meretricem adorare nollent, e medio tollerentur: ad poenas trahebat inauditas non solum eos, qui a Romana religione defecissent, sed etiam, qui negligentiores saltam in persequendisiisdem opprimendisque fuissent. Tyrannus ille stolide iactatus est, supra XVIII milia Belgarum se carnifici tantum paucis illis annis, quibus Belgio praefuit, tradidisse trucidandos, nec tamen isto rigore patribus Inquisitionis satisfecisse. At quem fructum haec crudelitas habuit? Hunc videlicet, ut pleraeque Belgicae Provinciae ad extrema redactae, Regem suum ceu Tyrannum immanem omni Imperio indignum iudicantes, armacontra eum animosissime susciperent, Wilhelmum Principem Uraniae Heroem et bellatorem fortissimum rebus suis praeficerent, seque suo Marte in libertatem vindicarent. DEUS autem arma illorum pro patria et libertate iuste suscepta tam manifesto favore et admirandis successibus prosequutus est, ut non solum omnia feliciter recuperarent, quae Dux de Alba eiusque successores armis velut inundante diluvio obruerant, sed tandem etiam
potentissimum hostem invitum adigerent, ut ab eodem omnino liberae proaunciarentur. Et ita provinciae separatae sunt, ut quaedam in potestate Regis Hispaniae manserint: reliquae autem iurisdictione Hispanica deciderunt, quae usque ad hoc tempus armis se defenderunt, nec ulla Hispano eas recuperandi spes reliqua est; iamque cum suis olim subditis aequo paeisci iure non aspernatur. Chronic. Belgic.
II. Anno 1572 Iohanna Albretana Antonii Borbonii Regis Navarraei (qui anno 1562 ad Pontificios a Reformatis defectionem fecit, et primus exercitum contra fratrem suum Ludovicum Borbonium, Principem Condaeum, et alios reformatae religionis ipsi adhaerentes, eduxit: Verum cum Rotomagum urbem obsessam graviter oppugnaret, globo tormantario ictus occubuit die 17 Novemb.) relicta vidua, dum filio Henrico Borbonio tum temporis navarrae, et post etiam (Henrico III, interfecto) Galliae Regi, nuptias cum Margareta Valesia Caroli IX Regis Gallorum sorore Lutetiae Parisiorum celebrandas adornat, pleuritide exstinguitur, ut affirmant, qui commissum facinus tegunt. Alii vero asserunt, hanc piissimam matronam et Evangelicae veritatis studiosissimam veneno esse interfectam, quo chirothecae elegantissimae tinctae fuerant, quas ex aula Gallica dono acceperat.
Ut autem Carolus Rex Reformatae religionis Principes in una velut muscipula, ut ipse loqui solebat, caperet, ad praedictas nuptias cunctos cum coniugibus, liberis, et reliquis civibus evocavit, quos uno eodemque die, qui erat illucescens Divi Bartholomaei, persidia et immanitate plusquem Turcica trucidari iussit, Initium caedis factum a vulnere Casparis Colinii, Thalassiarchi, herois incomparabilis, qui, cum nihil hostile metueret, interdiu vulneratus a Morevellio Guisicae factionis sicario, noctu a furente plebe multis vulneribus confectus per fenestram in aream praecipitatus est. Cum ita exanimatus iaceret, contumeliose calcibus eum impetunt, cadaver miris modis iniuriose foedatum in stabulum proximum abiciunt; quod Pontificiorum Dux Guisius ipse inspicere voluit, non prius Colinium mortuum esse credens, quam vita privatum videret. Faciem igitur eius sanguine deturpatam linteo abstersit, ut penitus cognosceret, tum in mortui faciem pedem impegit. Postremo, capite amputato, quod Romam usque perlatum est, pudendis item et manibus truncatis, per vicos ad Sequanae ripam sanguinaria factio traxit: cumque in eo esset, ut in profluentem a pueris mergeretur, inde retractum ad Monfalconias, quae sunt damnatorum furcae, cruribus in ultum sublatis, et propendente corpore, ferreis catenis suspendit; igne praeterea subiecto, quotantum ustulavit, non etiam consumpsit, ut ita omnium elementorum carnificinam experiretur. In terra enim occisus, aquis mersus, in aere pendulus factus, et denique igne ambustus est. Fuit hic Colinius in religlone sua adeo constans, ut saepius dixerit, malle se mortem oppetere millies, quam religionis causam deserere. Unde compositi sunt versus, quibus pietas et animi eius robur invictum exprimitur: Sic Pietas et Colinius Galliae Admiralius colloquuntur:
P. Ille DEI miles iacet Admiralius armis,
Omnibus invictus victus ab insidiis.
Sic egote video, dolor, ô dolor! ergo iacentem?
A. Sic iaceo; non me, vera, iacente, iacent.
P. At quis erit, sanctum qui nunc propugnet ovile?
A. Ipse suum tutum Pastor ovile dabit.
Porro in hac laniena nulli parcebatur: sed quotquot reformatorum deprehensi, nulla sexus, aetatis et conditionis ratione habita, immisericorditer trucidabantur, luctuosissimo utique spectaculo, cum tenelli infantes in sinu matrum ab ubere pendentes, patres filios complexi, fratres, amici, se ad constantiam invicem hortantes, pecudum in morem, inter ululatus, clamores horrendos et miseros, qui tota urbe personabant, mactarentur, fetusque, ex utero materno protracti, lapidibus et parietibus illiderentur, ac aegrotantes e lectis in plateas crudelem in modum abicerentur. Plateae occisis tumebant, tantaque sanguinis effusi copia erat, ut per urbem instar rivorum difflueret, et constitit, XXX hominum inillia inaudita barbarie misere trium dierum spatio Lutetiae exstincta esse. Fuitque inter coniuratos illos Cruciarius quidam aurifaber, qui saepe postea cum horrore bonorum visus et auditus est vesana confidentia iactare, cum nudum exsereret brachium, istose 400 amplius homines in illa laniena mactavisse. Non autem Parisiis tantum in fidei Confessores ita saevitum est, sed ea rabies omnes regni provincias pervasit, non in urbes solum, sed etiam in agros virus effundens: et magnae utrinque caedes factae, cumprimis Augustobonae Tricassium, Andegavi, Aureliae: Meldis, Avariti Biturigum, Valentiae Cavarum, Romanii, Tolosae, Charitaei, Rotomagi, Burdigalae, et multo crudelissima strages edita est Lugduni. Huc cum Petus Antissiodorensis fisci procurator, homo ingenita pravitate et libidinibus probrosis infamis, per equos celeres advolasset, et sine ullis literis, quasl in ipsius dignitate satis ponderis ac fidei esset, ac Francisco Mandeloto utbis praesecto hanc esse Regi, atque Reginae
voluntatem confirmasset, ut Protestantes, qui comprehensi essent et comprehendi possent, ad unum omnes quamprimum, nec exspectato alio mandato, delerentur; continuo Mandelotus, a circumfusa multitudine seditiosa, sanguinis sitientissima, instaute victus, dat manus, et ad horrendae sententiae nuntium conversus: Idem tibi, (inquit) Petre, quod Petro olim Christus edico; Quicquid ligaveris, ligatum; quicquid solveris, solutum esto. Hac publicata licentia, confestim nefarii quique, et ad omne flagitium prompti, ad caedes et rapinas discurrebant. Verum cum illi carnificis ur bici opera in illa re patranda uti vellent, ille omnino recusabat, et legitimi Magistratus sententiaese quidem parere paratum ostendebat, atque promiscuis coedibus fatigari aut immiscere se nolle. Cumque id ipsum praesidiariis arcis postea mandaretur, illi pariter ultra modum commoti, non carnifices se esse (exemplo Obstetricum Aegyptiacarum Exod. 1. 17. nec non servorum Saulis Sacerdotes innocentes interficere nolentium I Samuel. 22. vers. 17. itemque militum Iulianis Apostatae, in cuius historia benevolus Lector haec plenius explicata inveniet) in lignabunde respondebant; nullam a miseris hominibus sibi illatam iniuriam, dictitantes. Itaque e macello et faece plebis purgamenta, et postremi denique mortalium conducuntur. Et sic quod carnifices, quod exteri homines constanter a se reiecerant, illud cives alacriter susceperunt in cives suos, eorumque multa milia variis et portentosis carnisicinis sustulerunt, liberis parentes, nepotibus avos suos, sororibus fratres, maritis uxores, uxoribus maritos, fratribus fratres prodentibus. Quid multis? tantum immanitatis habuit haec ipsa laniena, ut verbis exprimi non possit, tantumque sanguinis miserae gentis effusum est, ut publica et nobilissima flumina tepleta cadaveribus et atrata sanguine conspecta sint. Unde oppidani et accolae etiam longe dissiti gravissimo conflictati sunt incommodo, cum usus aquae ad potum, aliasque res necessarias, nec non et usus piscium humana carne saginatorum, magna cum exsecratione crudelitatis et inauditae carnificinae, aliquantisper eis exosus esset. Menstruo autem spatio per totum Galliae regnum plures quam 100000 homines religionis causa immenso facinore e medio sublati sunt, ut scribit Reusnerus in Isagog. Histor. Idem affirmat Wolfgangus Prisbacchus in Orat. habita apud Helvetios, inquiens: Traginta hominum milia interfecta, centum milia honestissimarum familiarum, triduo in Gallia, latrociniis et rapinis oppresla fuerunt; viduis ac pueris orbis innumerabilibus ad summam vel mendicitatum vel inopiam redactis. Imo Rex Carolus ipse gloriatus est in literis ad Pontisicent Gregorium XIII de numero caesorum haereticorum, quo eorum LXX milia occidisset, teste Onuphrio. D. Saccus in Postilla Dom. 8. Trinit. fol. 399. aliique fide digni Historici referunt, intra 30 annos, ab anno Christi 1550, usque ad 1580, Pontificiorum tyrannide nongenties centena milia hominum misere interfecta esse in Gallia, Italia, Hispania, Anglia, et Belgio. Inter ea numerantur 39 Principes, 148 Comites, 235 Barones, 147518 Noblles, 700060 ex vulgo. Quis ad numeri illius pene innumeri immensitatem, et ad feralem tot Christianorum cruciatibus et homicidiis tam brevi temporis spatio sublatorum memoriam non cohorresceret? De Parisiensi laniena vide Thuanum lib. 52. Chytr. in Chron. Saxon. Camer. part. 1. histor. suecis. cap. 83. Sleidan. contin. lib. 8. Martyrologium Crocii lib. 8.
Carolus Rex in memoriam victoriae varios nummos argenteos et aureos cum talibus gloriosis inscriptionibus conflari curavit: Virtus in Rebelles: Pietas excitavit iustitiam: Carolus IX Rebellium domitor. Sed vana haec fuit gloriatio. Nam licet debellati iam viderentur haeretici, tamen ex parvis initiis, praeter omnium spem et opinionem, et absque ullius externi Principis auxilio, et post tantam direptionem pecunia ubique deficiente, protestantium res, bellum necessitate potius quam consilio denuo suscipientium, fuerunt restitutae, et tum Rupella in Gallia idem fere praestitit quod tempore Caroli U Magdeburgum in Germania. Siquidem Rupellani exercitum regium vi magna sustinuerunt, donec pax ea conditione concederetur, ut Rupella Montalbanum, et Nemausausum, religionis suae liberum exercitium non pro se solum, sed pro omnibus, qui aliunde ad eos venire vellent, haberent. Et tandem in Guisios, Ducem Pontificiorum, et Cardinalem, fratres, (qui tragoediae istius primarii fuere auctores, inque Protestantium excidium et exitium coniuravere) clades illa iustissimo DEI iudicio conversa est. Siquidem ambo iussu Regis Henricus III, anno 1573, interfecti sunt, propterea quod non solum regnum turbarent, illudque occupare conarentur, verum etiam in vitam Regis manifesto conspirarent. Henricus Guisius pugionibus est confossus, et mirum quod adeo ultima nocte, quae caedem eius antecessit, fuerit securus, (cum tamen ab amicis moneretur de ipsius capite in Comitiis Blaesensibus potissimum agi) ut furtivae Veneri cum quadam gynaecei matrona, quam perdite deperiebat, indulserit. Post occisum Henricum frater eius Ludovicus Cardinalis quoque strantulatus est: Cadavera corum postea igne cremata,
cineres vero in aerm Ligerimque dispersi sunt. Theod. hist. lib. 53. et 93.
MAximilianus Imp., sive cuirs confectus. sive longa corporis aegritudine debilitatus, optime meritam de Republica Christiana animam, in Comitiis, et quasi inter Ordinum Imperii manus, DEO reddidit anno c. 1576, die 12 Octobris, aetatis anno 49, mens. 2, die 12, Imperii vero an. 12. mens. 3. In agone mortis constitutus, historiam de scala caeli Iacobaea sibi praelegi mandavit. Et dictum Christi: Nemo adscendit in caelum nisi qui de caelo descendit: Filius hominis, qui in caelo est, Iohan. 3. v. 13. Ipse vero addebat: Et omnes qui in eum credunt, h. e. vera fide ei adhaeserunt, post eum adscendent. Et cum ad ipsum Episcopus Neapolitanus D. Lambertus Gruterus accederet, noluit eum ad se intromitti, nisi prius polliceretur, se de nulla alia ve verba Facturum, quam de Christi merito, et sanguineo eius sudore. Praestitit illud Episcopus, ac de Christi beneficiis plenam consolationis orationem habuit. Cumque Imperator interrogaretur: An in hac fide ex hac vita discedere vellet? respondit: Non aliter faciam. Crato in orat. eius funebr. Chrty. Chronic. Saxon.
Epitaphium ab Adamo Siberio ei tale est erectum:
Maximus Aemylius, Romanus in Orbe Monarcha,
Hic moriens posuit corporis exuvias.
Nominis illius Caesarfuit ille secundus:
Sed nulli meritis ille secundus erat.
Caesare descendens proavo, patruoque Monarcha,
Caesare progenitus, Caesar et ipse fuit.
Insuper Imperii quoque nato sceptra reliquit,
Quo nullum maius gessit in orbe decus.
ALta qVIes praeLUstre CapUt, qVoD praefVIt OrbI,
SUbrVIt: eXCeLLens VIX tegIt Urna DeCUs.
PATER natus est MAXIMILIANOII, Matre vero MARIA Caroli U Imp. filia, Viennae in Austria A. C. 1552, die 18 Iulii. Multos habuit fratres et sorores; quorum nomina in praecedenti historia cap. 2. recensuimus.
ANo C. 1572 Rudolphus Rex Hungariae declaratus, et sollenni pompa Presburgi coronatus est. Anno 1575 Rex Bohemiae coronatus, nec non unanimi omnium Romani Imperii Principum consensu in Comitiis Ratisbonensibus in Regem Romanum electus est, annoque sequenti divo parenti ex hoc terreno et mortali Imperio ad aeternum et caeleste regnum evocato in tota Imperii gubernatione successit, cui annos 36 summa cum laude praefuit.
Rudolphus suit Imperator omni laude dignissimus, in quem unum omnia, quae in tota inclita Imperatorum Austriacae familiae decuria, maiestatis, virtutis, sobrietatis, sapientiae, sagacitatis, iustitiae, clementiae, doctrinae, atque incredibilis erga literas et literatos munificentiae exstitere exempla, ceu in nativam suam ac hereditariam sedem, tacita quadam naturae conspiratinne, confluxerunt. Et quemadmodum Imperium pacatum et tranquillum ab Augustissimo patre Maximiliano II in filium est transmissum: ita ab Augustissimo filio pari fide, industria, spientia, iustitia, aucoritate est conservatum, ac per totos triginta sex annos administratum, cum aeterna nominis sui gloria et honore, ac Rei publ. salute, subditisque omnibus tutissimum pacis praesidium praestitit. Ipse enim oculo circumspectae et incredibilis prudentiae singulis exacte perlustratis ad aequilibrium pacis omnia, quantum modo salva pietate et Reip. incolumitate fieri poterat, moderatione admirabili temperavit, et res Germaniae Principum ac privatorum in eam amplitudinem, opes, concordiam, et potentiam perduxit, ut ultra trecentos fere annos tam cxoptatus Imperii Romani status sub uno Imperatore non fuerit. Unde pater patriae Gemaniae, pulcherrimum pacis ornamentum, subsidium belli firmissimum, speculum virtutis lucidissimum, idea spectatae sapientiae ad imitationem omnis posteritatis decantandae, omnium gentium, omnis denique memoriae excmplum incomparabile, iure appellari
potest. Quod etiam hoc venusto et eleganti Epigrammate D. Nicodemus Frischlinus expressit:
Hic hic e magno grege murus et orbis asylum;
Heros praesignis, Davidis alter, et alter
Aevo huic Adriades; verum Orbi et numen amicum,
Pax pugnae, crux tarda reo. Vox cetera dura.
Imo quantam Imperii curam gesserit Rudolphus, vel inde videre est, quod multa Comitia celebraverit, inque iis cum Principibus, de rebus ad salutem Imperii et subditorum spectantibus, consultaverit. Nam,
I. Comitia instituit Augustae Vindelicorum anno Christi 1582. Eo advenit die 27 Iunii, et honorificentissime ab Electoribus Romani Imperii exceptus est.
II. A. C. 1594, secunda Imperii Comitia Ratisbonae celebravit, quibus et ipse interfuit, inque iis Ernesto Archiepiscopo et Electori Coloniensi et Friderico IV, Electori Palatino ad Rhenum, fueda more sollenni et usitato contulit. Decerta quoque sunt Imperatori ab Ordinibus Imperii auxilia ad bellum contra Turcas continuandum, et insuper sumptus promiserunt maximos, videlicet 64000 aureorum in menses octoginta singulos.
III. Tertia Imperii Comitia iterum Rudolphus Ratisbonae celebravit anno c. 1608, praeside Ferdinando Archiduce Austriae, cum pax religionis ante omnia peteretur: sed rebus infectis sunt dissoluta.
Circa hoc bellum sunt notanda tria: 1. Ortus, 2. Progressus. 3. Egressus.
I. Induciarum inter Rudolphum et Amuratem III, Turcarum Imp. prolongaio, et Turcarum persidia. Anno C. 1584 inter Romanum et Turcicum Imperatorem induciae prorogatae sunt a Kal. Ianuar. usque ad annum Christi 1593, quae scilicet octo annos durare deberent. Nihilominus tamern Turcae Carniolae fines ingressi gravissimam impressionem fecerunt, plurima oppida, vicos et pagos exusserunt, et cum praeda opima multos utriuque sexus in colas captos secum in sevitutem abduxerunt. Hos Christiani nulla interposita mora maximis itineribus insequuti sunt, eosque ad Slunum Croatiae oppidum invaserunt, profligarunt, captivos liberarunt, praedamque recepterunt. Perierunt Turcarum circites 4000. Amurates de hac clade certior factus, eum intellexisset, a suis iniuriae factum initium, iure caesos pronuntiavit, affirmans, se nolle quidquam a suis contra leges induciarum ad turandam pacem in Hungariae limitibus attentari, iubensque Rudolphi II Oratori ad utrumque Bassam Hungariae, Budensem ac Temesvariensem, literarum exemplar exhiberi, quibus severe mandabat, ut milites suos in officio continerent. Idem ut a nostris quoque praestaretur, imperari vicissim petiit.
II. Turcarum in Hungariam irruptio. A. C. 1588. Sinanis Bassae Budensis mandato, aliquot Begi et Sangiaci Turcici, cum copiis, in quibus fuere circiter 11000 hominum, Hungariae su perioris fines ingressi irruptionem fecerunt. Cuius haec occasio fuisse perhibeut, quod Zikzo, oppidum Hungariae tributarium, Turcis iam multis annis tributum non pensitarat. Eo enim tributo aliquot pedites alere solitus erat Budenmsis Bassa. Ideo antem pensitatum non erat, quod annonae caritas ingens, et egestas summa, compluribus annis obstitisset. Quare precibus primum et obsecratione humili cives cius mitigationem aliquam a Bassa petierunt. Sed cum nihil impetrare possent, saepiusque literas a Bassa ad solutionem debitorum solidam et integram sollicitarentur, preces tandem in itram verrerunt, et imperium Turcarum plane abiecerunt, vallo, aggeribus et castello oppidum suum munientes. Bassa igitur (ut srpra dictum) Ducem cum exercitu contra Zikzovienses misit, qui non illos tantum, sed omnem illam regionem quocumque venire posset, diriperet ac vastaret. Sed Turcae a praesidiariis Rudolphi, quorum 1070 se illis opposuerunt praelio victi ac fugati, iustas violati foederis poenas dederunt. In fuga propter insequentes Christianos alius alium conculcavit, multi etiam in flumen Saium praecipites acti perierunt. Inventa sunt in loco proelii circiter 1300 cadavera Turcarum: totidem vivi sunt capti, nec pauci in enmoribus ac silvis latentes a rusticis occisi sunt. Ex Christianis desiderati 370. Sub hasta venditi sunt captivi Turcae 279, adque Rudolphum Imper. etiam missi aliquot captivi cum signis militaribus, ac aliis rebus pretiosis ab hoste acceptis. Sinan vero Bassa Budensis ob acceptam cladem et amissa castra honoribus ad dignitate exutus, fortunisque spoliatus omnibus, vinctus Constantinopolim adductus, et alius Bassa in locum eius suffectus, missus est Budam. Et quamquam Turcae minas et cruces Christianis minitarentur, tamen cognita rei veritate furor Imperatoris illorum conquievit, nec ita multo post missiab Imperatore Rudolpho legati annum tributum Constantinopolim attulere.
Hanc Turcaum cladem denuciasse videtur prodigium illud, quod anno praecedenti in finibus Croatiae accidi. Ad Wihitzium enim oppidum quasi nubes quaedam anatum et anserum aliquot myriadum advolavit, seque in stagnum proximum demisit, ubi noctu strepitus ingens pugnantium inter seu olucrum in tota vicinia, seque mutuis conficientium vulneribus, auditus fuit. Unde postridie egressimilites, cives et agricolae, eius loci maximam anatum et anserum copiam repererunt. Tandeme prato quodam latissimo superstites alis avolarunt; teste Leonclav. in Pan. Turc.
III. Turcarum in Croatiam irruptio. Anno Christi 1591, Turcicus Imp. cum Polono, Tataro et Persa secit pacem, quae bellum Hungaricum instauravit et accendit. Nam anno sequenti Turcicus Imp. extremum furorem in Hungaros effusurus, ingentem contra eos misit exercitum, qui extremum Croatiae oppidum et arcem Wihitzium, quae annos 150 iam propugnaculum Christianae Reip. adversus Turcas exstitisset, cum aliis castellis et urbibus occupavit, multa hominum milia sine discrimine sexus, ordinis et conditionis trucidavit, reliquam multitudinem in servitutem abduxit.
IV. Christianorum consternatio, ingensque trepidatio. Haec repentina et violenta Turcarum in Christianorum partes impressio contra omnium spem accidit; siquidem induciarum tmpus nondum erat finitum. Et quia Turcae Christianorum hostes sunt infensissimi et iurati, ac quacumque insistunt aut ingreiduntur, longe lateque omnia depopulantur, tamquam eluvies homines pecudesque abripiunt, domosincendunt, agors vastant, et nihil incorruptum aut inviolatum relinquunt, et in tristem morteque ipsa acerbiorem servitutem adducunt: Omnibus Christianis Croatiam inhabitantibus, itemque finitimis gentibus Austriacis, adeoque toti Germaniae ingentem terrorem hac insperata impressione incusserunt. Panicus quidam terror Labacum, Carniolae metropolin, ita concussit, nuntiato, quantumvis salso, de celeri ingentis Turcarum exercitûs adventu, rumore, ut repente tota urbe trepidatum fuerit, et ad vasa conclamatum: festinantibus omnibus sua quisque arripere, quae duceret pretiosiora: equos, currus, vehicula, qui haberent, conscendebant: ceteri pedites sibi de fuga prospiciebant: matres a liberorum amplexu et osculis, quasi numquam eos visurae, avelli vix poterant: incondita turba tumultubatur: clamor ad caelum tollebatur: ululatus, planctus, vocesque miserabiles omnibus in viis audiebantur: denique lacrimabile spectaculum ubique cernebatur. Tandem cum Turcam ad portas iam appropinquasse sibi quisque persuaderet, in tuta avolare loca pro se quisque nitebatur: in caeco isto tumultuosoque impetu multi pedibus hominum atque equorum obterebantur pueri, nonnullae etiam mulieres exanimabantur. Qua ex retanta trepidatio animique consternatio omnes invaserat, ut vix triduo, quamquam veri indices, alii super alios adventantes, rem periculo carere, hostem viginti et eo amplius milliaribus ab urbe abesse nuntiarent, domum quisquam redire auderet.
Armorum a rudolpho Imper. contra Turcas correptio. Rudolphus Imper., Turcarum irruptione in Croatiam intellecta, statim omnes cogitationes viresque eo convertit, ut subditos suos contra furorem Turcicum defenderet, depelleretque ferrum et flammam ab aris et focis regni Hungariae, imperiique Romani. Ut enim exardescente flamma, nisi in tempore resistatur, conflagrare oppidum aut vicus totus solet: sic etiam hic laudatissimus Imperator videbat, nisi insatiabili cupiditati ac furori huius immanissimi et potentissimi tyranni mature occurratur; nullam partem regnorum suorum ac totius Imperii Romani e faucibus illius eripi ac servari posse. Quocirca, quanta potuit celeritate, ingentes ex Stiria, Carinthia, Austria, Hungaria et superiore Germania copias collegit, easque Turcis opposuit, et varia fortuna bellum per Ernestum et Matthiam fratres, aliosque praestantissimos Duces continuavit: et quamvis Turca Siseccum, vesprinium, Palatam, Rabam, Papam, Canisisam, partim vi, partim dolo expugnarit: tamen haud minori Caesariani usi fortuna, Fillecum, Noviogradum, Strigonium, Hatuanum, Albam Regalem, Pestum, aliasque urbes et castella munitissima, receperunt: atque ita Hungaria intus forisque bello penitus arsit, misereque dilacerata est.
Pacificatio. Cum variis successibus dubiaque fortuna hoc bellum per annos 14, absque induciarum interruptione, gestum esset, tandem A. C. 1606 die 14 Septembr. pax inter Imper. Rudolphum et Mahumetem in annos 30 sancita est. Maxime autem bellum istud Turcicum virtutem et Imperii felicitatem Rudolphi illustrat. Etenim Barbarica illa rabies, quamvis incredibili immanitate omni Europae residuae minitaretur excidium; voluntate tamen DEI, et divi Rudolphi auspicio, repressa est taliter, ut ne pedem quidem in Germaniam Monstrum illud inferre omni robore suo valuerit, et subditi sub umbra alarum invictissimi huius
Imperatoris in quieto otio citra devastationem patriae, citra rapinam fortunarum, citra populationem agrorum, citra violentiam uxorum et liberorum perpetuo viverent. Ita votum et propositum Christianum Rudolphi impletum videmus, quod in Enchiridio B. Menzii fol. 89. exstat:
Exaequabo patris (faveant modo Numina) laudes,
Inque meas dotes ingeniosus ero.
Quodque gero nomen, virtute fideque tuebor,
Atque meis populis otia tuta dabo.
Sic tranquillus ero, tam re, quam nomine, Caesar,
Parva nec ista sacrae laurea pacis erit.
Palatos hostes Germania laeta videbit,
Et per victrices foedera iuncta manus.
Dî, faxint, pater ut post saecula tradat habenas,
Utque senexs orbem cum seniore regam.
Anno C. 1608 Matthias Archidux Austriae, frater Rudolphi II Imper., Vienna cum exercitu (qui constabat e vigint milibus equitum peditumque) in Moraviam discessit, tamquam contra Heiduccos profecturus: Sed subitam versus Bohemiam expeditionem suscepit. Ideo Rudolphus Imp. sibi prospicere coactus fuit, militesque collegit, atque ad alios de auxiliis perscripsit. Inde Matthias Pragam versus profectus est, et prope ad urbem castra posuit. Status vero Bohomici vitam et fortunas suas pro salute Imperatori obtulerunt,s i modo liberum religionis exercitium sibi concedere vellet. Sed id dilatum usque ad Comitia: interim post diuturnas delibeationes tandem pax inter fratres conciliata est, et Imperator Hungaria et Austria Matthiae cessit, regni Hungarici corona in aperto campo ei tradita: tributus eidem titulus DESIGNATI Regis Bohemiae assensu Ordinum. Atque ita Matthias cum exercitu suo in Austriam rediit, indeque iter in Hungariam suscepit, ac sub finem anni currentis 1608 sollenni ritu Rex Hungariae coronatus est.
I. Rudolphus fuit pius et religiosus Imperator, quod, ut ex omnibus eius actionibus, ita etiam ex eius Symbolo patet: OMNIA ex VOLUNTATE DEI. Quo totum se bonitati et clementiae divinae hic sacratissimus Princeps tradidit, et ad voluntatem DEI omnia consilia, omnesque actiones et cogirationes suas conformavit, in eaque omnem spem fiduciae et salutis suae collocavit. Unde, quia hoc symbolum multa in se continet, quae omnibus Christianis inservire possunt ad informationem, quomodo videlicet ad DEI voluntatem suam per omnia conformare debeant, in cap. 3. prolixiorm illius explicationem dabimus.
II. Rudolphus valde benignum et favorabilem sese erga Principes Protestantes, omnesque Augustanae Confessioni addictos gessit, neque ullo modo a Pontificiis eo flecti potuit, ut bellum adversus eos moveret, gladioque, quod dies noctesque apud eum urgebant, eos exstirparet. Constat enim, Iesuitam quendam, cum Imperator A. C. 1581, Comitia Augustae Vindelicorum celebraret, hos sanguinolentos versos publice affixisse:
Quaratione queat Germania salva manere:
Suscipe consilium, Lector amice, meum.
Utere iure tuo, Caesar, servosque Lutheri
Ense, rota, ponto, funibus, igne neca.
Sed tantum abest, ut Imperator ad maledici huius Iesuitae aliorumque suggestiones virulentas aures aperuerit, ut etiam Hungaris, anno C. 1606, liberum religionis exercitium concesserit. Quod Cleselius Episcopus, ne videlicet Hungari puram, Evangelicam, Propheticamet Apostolicam doctrinam in Templis Scholisque publice docerent, impedire summopere studuit. Sed D. Polycarpus, tune temporis Ducis Saxoniae Contionator aulicus, rogatu Hungarorum, Cleselium Episcopum Viennensem et Administratorem Electoratus Neoburgensis tam solide refutavit, ut parum profecerit; atque ita Hungari in suo propositio Christiano. Imperator vero in iusta promissione confirmati sunt; quemadmodum e Duello Cleseliano A. C. 1608 Lipsiae impresso videre est, et fundamenta a Cleselio et Polycarpo in medium allata breviter evidenterque demonstrant.
Anno quoque C. 1609 Rudolphus Bohemis, Silesiis et Moravis literas Maiestaticas, quas sic vocant, impertivit, quibus illis libertatem concedebat, exercitium Religionis in Templis Scholisque publice docendi, imo nova templa ac scholas exstruendi, quo tam senes quam iuvenes in vera religione erudiri possent. Et sub poena omnibus Ducibus, Capitaneis, ceterisque Officiariis severissime mandavit, ne ullam Augustanae Confessioni addictis vim inferrent, eorumque religionis exercitium impedirent.
III. Anno C. 1580 publicatus est Liber Christianae CONCORDIAE. Cuius notanda:
1. Occasio. Cum post obitum B. Lutheri Ecclesiae Lutheranae intestinis quibusdam dissidiis essent turbatae, ob dissensiones, quae de quibusdam articulis Christianae doctrinae in Augustana
Confessione comprehensis inciderant, videlicet de libero arbitrio, de Iustisicatione, de Evangelii definitione, de praesentia Christi in s. Synaxi; putarentque nonnulli Theologi, ab Augustana Confessione in his capitibus nonnihil recessum esse: iudicarunt, illis subinde magis magisque crescentibus dissidiis rectius occurri non posse, quam si controversi Articuli ex verbo DEI solide declararentur et explicarentur; falsae autem opiniones refutarentur, et reicerentur.
2. Delineatio. Principio igitur Wittebergenses Theologi de controversis articulis diu multumque inter se contulerunt, et ex immotis verbi divini testimoniis rationem collegerunt, quomodo dissidia illa cum offensione Ecclesiarum coniuncta, absque ulla veritatis Evangelicae iactura sopiri, et e modio tolli possent. Postremo articulos controversos accurate et religio se perpenderunt, eorumque explicationem in volumen redegerunt, in quo affir mativa propositio vera sacris literis, testimoniis ex Augustana Confessione, et Apologia eiusdem, item utroque Lutheri Catechismo atque ex Smalcaldicis articulis, petitis, consir mabatur; falsa vero doctrina reiciebatur, aque condemnabatur.
Quod (volumen) cum Principibus orthodoxis exhibuissent, non modo clementissime accqptum, sed etiam unanimi consensu approbatum est, diligenterque deliberatum, ut divini Numinis auxilio pax Ecclesiis miserrime afflictis restitueretur. Augustus itaque Elector, Dux Saxoniae, unanimi consilio et voluntate quorundam Electorum et Principum Augustanam Confessionem amplectentium, ad promovendum pium illud inter Doctores Ecclesiae Concordiae institutum, nonnullos spectatae fidei, pietatisk, doctrinae, integritatis et experientiae Theologos, (videlicet Iacobum Andream, Andream Musculum, Christophorum Cornerum, Nicolaum Selneccerum, Davidem Chytraeum, et Martinum Chemnitium) A. C. 1576 Torgam convocavit, eisque scriptum a supradictis Theologis adornatum inspiciendum tradidit. Hi totam in eo doctrinam comprehensam per omnia approbant: Sed quia nimis concisum videbatur, quam magnitudo negotii postularet, novum, copiosum et admodum nervosum scriptum adornant, in quod plures Articuli vel iam controversi, vel quia brevi in controversiam venire poterant, tractabantur, et omnia enucleatius exponebantur, falsaque dogmata copiosius refutabantur. Id postea Electoribus, Principibus, Ordinibusque Imperii, qui se invariatae Augustanae Confessionis religionem sequi profiterentur, missum est, et a singulis petitum, ut adhibitis praestantissimis et doctissimis Theologis illud diligenter perlegerent, accurate examinarent, et si quid porro emendandum, detrahendum vel addendum esset, libere admonerent. Posquam autem ex diversis locis iudicia ad Electorem Saxonem miss essent, quibu ostendebatur, qua ratione veritas adversus omnis generis corruptelas inviolatae conservari posset; Augustus rursus evocavit priores Theologos A. C. 1577, quibus plures collegas adiunxit, eisque iudicia Exxlesiarum proposuit, simul eos hortatus, ut quoad eius salva veritate fieri posset, admonitionum illarum, quae in iudiciis transmissis continebantur, rationem haberent, et Librum Concordiae sic adornarent, ut maximo cum fructu in lucem prodiret. Factum est hoc a deputatis Theologis studiosissime.
3. Subscriptio et approbatio. Post librum Concordiae sic adornatum, Electores Saxo et Brandeburgicus curarunt per quosdam Germaniae Principes, ut liber ille a Theologis et Ludimoderatoribus subscriberetur. Igitur non modo ultra octo milia Theologorum Concordiae librum pro genuina et orthodoxa Augustanae Confessionis interpretatione acceperunt, re probe deliberata, approbarunt, eidemque subscripserunt: verum etiam ipsi Electores, Principes, Comites, Barones, et Imperialium civitatum Consules, Augustanae Confessioni addicti.
4. Impressio. A. C. 1580, editus est in lecem sigulari bonitate divina liber Concordiae, Dresdae et Tubingae impressus.
5. Oppugnatio et defensio. Anno sequenti post typis evulgatum librum Concordiae prodierunt in lucem scripta, quibus pia doctrina libro Concordiae comprehensa acriter oppugnabatur. Electores igitur qui Augustanam amplectebantur Confessionem, et conscriptionem ad iuverant missis Theologis, videlicet Kirchnero, Selneccero et Chemnitio, ad conventum quendam, conscribi curarunt Apologiam, qua liber Concordiae defendebatur, et a calumniis solide vindicabatur. Haec post triennium, cum a reliquis examinata esse, publiceedita est, hodieque in lingua Germanica exstat.
IV. A. C. 1580 Aquisgrani Evangelium praedicari coeptum est, confluentibus eo multis e Belgio proter Hispanicae tyrannidis asperitatem. Sed cum cives quidam reformatae Religioni addicti non solum publicum relgionis suae exercitium, frementibus Catholicis, indies adhuc retinerent, verum etiam in Senatum recipi et Consules suae religioni addictos creari postularent: Pontisicius Senatus neque ullum eorum ad honores admittere voluit. Ipsi igitur Consules Religionis, adversante veteri Senatu, constituerunt. Inde tumultus et motus varii et diuturni exstiterunt. Hos cum Imperator comprimere consilio et prudentia conaretur, saepius literis
eo missis Rem publicam Aquisgranensem in antiquum statum restituere studuit, idque, cum Pontificii accusationem novorum Consulum et reformarae religionis civium coram ipso instituissent, severissime mandavit. Cum autem novi Consules et Senatores pacem religionis in Imperio praetexerent, ceterorumque Augustanae Confessionis Principum et Ordinum intercessione uterentur: Caesar in Comitiis Augustanis, de consilio Ordinum Imperii, Archiepiscopum Trevirensem et Electorem Saxoniae Commissarios constituit. Quorum subdelegati Aquisgranum profecti utramque audierunt partem, et principali causa indecisa, relationem suam et acta omnia ad Imperatorem remiserunt. Is in iudicio aulico controversia cognita, tandem anno Christi 1593, sententiam admodum severam adversus accusatos pronuntiavit; Nonb licuisse scilicet iis, nec debuisse, in Caesaris urbe et Regia sede Aquisgrano, vel in Religione aliquid novare, vel Magistratum et gubernationem urbis de facto invadere. Ideoque quae ab ipsis hactenus in eo suscepta sint, cassari et aboleri, omniaque in veterem statum restitui, et actores in pristinum locum reponi debere. Insuper omnis litis expensas actoribus refundere, et pro damnis satisfacere accusati iubentur, reservata nihilominus Caesareae Maiestati poena, et salva Duci Iuliacensi et auctoribus potestate, reliqua etiam sua iura, querelas et postulationes adversus eos persequendi. Huius gravissimae sententiae promulgationem paulo post secutum est mandatum, quo sub poena proscriptionis intra sex hebdo madas parere, et omncs latae sententiae partes exsequi, et documentum paritionis sufficiens intra certum diem exhibere iubentur. Evangelici igitur Consules ac cives Aquisgranenses damnati, plurimisque inivuriis iactati, opem Principum et civitatum praecipuarum Augustanae Confessionis implorarunt, qui Caesarem literis et legationibus sollicitarunt, ne vim eis afferri peteretur. Exsecutio igitur suspensa, sed obtineri libertas praedicandi Evangelium nulla potuit. Itaque ne nunc quidem illic libera est in templis publicis illius professio. Chytr. in Chronic. Saxon.
V. Anno C. 1581 Inclitus Senatus Noribergensis ex Schola altorfina (quae anno 1575 erat aperta) Academiam constituit, eamque Rudolphus Imper. priviliegiis ornavit, ac introductio sollennis die Petri et Pauli, quae Scholae antea natalis fuit, facta est. In hac ego per quinquennium primarium Theologiae Professorem egi, et Collegas habui D. Georgium Köning, Dn. M. Georgium Ritterum, Dn. M. Iohannem Saubertum, Theologos eruditione et pietate ptaestantissimos.
VI. Anno Salutis 1538 Theologi Brunsvicenses Tilemannus Heshusius, eiusque collegae ab eo seducti, doctrinam de Maiestate Christi, (Ubiquitatem ipsi vocant) libro Concordiae e Lutheri scriptis insertam, impugnabant. Quo igitur novum schisma in Ecclesiis caveretur, de voluntate Electorum et Ducis Brunsvicensis Quedlinburgi in Saxonia convenerunt Theologi ad Colloquium, ut de Maiestate Christi amice inter se conferrent. Sed cum Heshusius et Collegae eius pertinaciter sententiae suae insisterent, sine ullo fructu colloquium dissolutum est. Interfuit ei Timotheus Kirchnerus, cui ex Theologis Electorum praecipuae partes demandatae erant, ex Urunsvicensibus vero supra dicto Heshusio.
VII. Anno eodem Coloniae civium pars ferme tertia liberum religionis exercitium a Senatu petiit: qui eos ad Gebhardum Archiepiscopum et Electorem remisit, quasi huic soli incumberet, neg otio Religionem concernenti prospicere. Cives igitur Electorem adeuntes, non tantum facile, ut in tribus templis puram doctrinam publice profiteri liceret, sed et insuper mandatum, ne Senatus eos impediret, obtinuerunt. At Senatus, qui numquam illos quicquam obtenturos putarat, spe frustratus, rem ad Imperatorem et Capitulum prius referendam esse praetexuit, multosque cives audientes contiones Evangelii in carcerem coniecit, arque pecunia mulctavit. Quare cives sese eludi perspicientes, rursus Augustanae Confessionis Principibus supplicarunt. Interim Gebhardus declarationem suae voluntatis de doctiiina Evangelii et administratione Sacramentorum, cum verbo DEI et confessione Principum ac statuum Augustae Vindelicorum Carolo U exhibita congruente, subditis suis eam expertentibus permittenda, et libero exercitio utriusque Religionis, Pontificiae et Confessionis Augustanae, iuxta pacem Religioni in Imperio datam, defendendo, publicavit. Ilico igitur Pontifex, Imperator, et alii Principes Pontificii, Senatusque Coloniensis ipse, apud Capitulum de alio eligendo institerunt. Archiepiscopus in causa pia praesidium a Principibus Augustanae Confessionis petiit. Hi igitur Coloniae apud Capitulum et Ordines intercesserunt, per literas et legatos suos eos hortantes, ne quid per vim molirentur, neve innocentem damnarent, aut in exilium eicerent. Sed cum Legati Principum vix aegre admissi audirentur, re infecta domum redierunt. Caesar vero per suos Legatos Archiepiscopum hortabatur, ut vel religionem pontificiam retineret, vel bonis Ecclesiasticis cederet. Tum etiam Gregorius Pontifex cum per literas ab instituto suo avocavit. Sed cognito,
Gebhardum non ita pridem Bonnam occupatam praesidio firmasse, sollennem nuptiarum diem ibi cum Agnete Georgii Comitis Mansfeldii filia, contra pontificiae Ecclesiae decreta celebrasse, Germanorum Principum aliquot, ad pristinam suam dignitatem stabiliendam, opem et auxilia implorasse: omissa iam salutatione et benedictione Apostolica, quibus Gebhardum superioribus literis dignatus erat, ipsum tamquam haereticum, periurum, et omnibus sceleribus inquinatum et contaminatum hominem, ab omni auctoritate et dignitate publicis suis literis removit. Gebhardus igitur Coloiae una cum quatuor Canonicis (uti antes Romae quoque factum erat) per duos Episcopos Italicos ut haeretici dignitate privati, eorumque imagines a pueris per civitatem tractae, in Rhenum provolutae sunt. Paulo post Ernestus Bavarus, Alberti Bavariae Ducis filius, Pontifice, Imperatore, aliisque procurantibus, in Archiepiscopum electus est: cui paucis post interiectis diebus totum Capitulum fidelitatem iuravit. Gebhardus vero, armata manu se defendere volens, milites conscripsit, eique subsidio venit Iohannes Casimirus, Comes Palatinus: Bavarus vero Hispanicum praesidium evocavit. Ab utraque igitur parte aliqua capta milia, et amissa. Cum autem Casimirus pecunia destitueretur, et Archiepiscopus exercitum alere non posset, ob non numerata stipendia res eorum in angustias redactae sunt. In his difficultatibus intervenit nuntius satis tempestive, Casimiri fratrem e vita discessisse. Casimirus igitur exercirum dimisit, inque Electoratum Palatinum (cuius Administrator testamento fratris constitutus erat) contendit, et sic novus Archiepiscopus reliqua oppida facile expugnavit et in deditionem accepit. Gebhardus autem cum copiolae suae maxima ex parte essent dissipatae, desperata ditionum, quas Ernestus nondum occupaverat, defensione, in Hollandiam ad Auraicum Principem confugit, qui Hagae Comitis aliquantisper domicilium exuli cum uxore attribuit. Chytr. Chron. Saxon. Beutherus. Dress. Mill. 6. p. 515. et seqq.
VIII. Anno Christi 1586 Illustr. Friderici Principis Wirtembergici consensu institutum est colloquium Mompelgarti, pro quo Galli exules, quibus Mompelgarti hospitium erat concessum, apud praedictum Principem supplicarunt. Hienim magnam spem conceperant, si colloquium inter Theologos Lutheranos et Reformatos institueretur, fore, ut in Articulis controversis pia iniretur concordia, atque hoc modo Gallicae aliaeque exterae Ecclesiae cum Lutheranis melius coalescerent. Huic colloquio ab initio usque ad finem Princeps Fridericus ipse interfuit, multaque quae ob adversa parte dicebantur, annotavit. Actum autem est de Cena Domini, Persona Christi, Baptismo, Praedestinatione, de quibus solis inter partes convenit, et de quatuor reliquis articulis consensus fieri non potuit, nisi in paucis capitibus, de quibus iam inde ab origine istarum controversiarum nulla fuit inter utramque partem disceptatio. Collocutores fuere D. Iacobus Andreas et Theodorus Beza, qui colloquium mature abrupit, cum dextram fraternitatis frustra D. Iacobo obtulisset, qui eam accipere noluit propterea, quod Beza in suis opinionibus permaneret, multosque crassos errores defenderet. Fructus tamen colloquii salutaris et uberrimus fuit. Siquidem Princeps Fridericus in vera sententia, de qua publice testatus, abunde confirmatus est, et acta huius Colloquii Tubingae typis describenda curavit, eisque Praefationem sub suae Celsitudinis nomine praefixit, in qua rationes consilii sui et colloquii instituti exposuit.
IX. Anno 1590 Iacobus, Marchio Badensis, cum ad Pontificios defercisset, omnibus Evangelicis Ministris mandavit, ut intra paucos dies e sua ditione descederent. Sed priusquam constitutus ille dies adveniret, subitanea morte dysenteria correptus die 7 Augusti exstinctus est. Atque ita Evangelii doctrina in illa parte Marchionatûs divinitus conservata est: siquidem tutor pupilli Ernestus Fridericus, Princeps pius et pacificus, Caroli Marchionis Badensis A. C. 1577 defuncti filius, omnia in integrum restituit, Pontificiis dimissis, Cyrtr. Chron. Saxon.
X. Anno 1593 Guilielmus Fridericus Administrator Saxoniae iuramentum fidelitatis a subditis suis accepit, datisque die 15 Martii ad Professores Wittebergenses literis, decretum sibi esse singnhificavit, Nullius Religionis, quam quae Prophericis et Apostolicis scriptis et Augustanae Confessioni Carolo U in Comitiis Augustanis exhibitae, per omnia consentiat, inque libris Lutheri comprehensa, et in Formaula Concordiae reperita sit, exercitium in ditionibus et regionibus ad Electoreatum pertinentibus inposterum ferre nolle; se autem neminem velle in conscientia sua turbare, sed monere omnes aliam ab hac doctrina religionem amplectentes, ne ad fidelitatis iuramentum praestandum compareant, sed officiis suis sese his ipsis destitutos literis persuasum sibi quam certissime habeant. Nec ita multo post visitationem Academiarum Wittebergensis et Lipsiensis, Ecclesiarumque, in Saxonia et Misnia instituit, exhibitis, Theologis, (inter quos primarii fuere Aegidius Hunnius et Georgius Mylius, Doctores) certis articulis de Persona Christi, de Baptismo, de Cena Domni, et de
Praedestinatione; ex quibus omnes tam in templis quam in Scholis etiam docentes cuiuscumque facultatis et Professionis sunt examinati. Visitatione peracta, qui articulis subscribere noluerunt, officiis suis sunt destituti, et ita prior status religionis in Electoratu mutatus est.
XI. Cum inter Maximilianum Palatinum Rheni, Ducem Bavariae, et Philippum Ludovicum Comitem Palatinum convenisset, colloquium de Religione esse instituendum inter utriusque Principis Theologos: tandem A. C. 1601, praedicti Principes eorumque Theologi Ratisbonae convenerunt, et unicum hoc thema tantum tractarunt, An sola scriptura sacra sit norma fidei in religione et controversiarum Iudex; an vero quid aliud? Super hac unica quaestione 14 Sessiones sunt habitae, tandemque Bavariti Theologi (inter quos primqrias partes sustinuere D. Hungerus et D. Gretserus Iesuitae) colloquium abruperunt, cum Theologi Palatini, Saxonici, (inter quos non postremi fuere D. Aegidius Hunnius, et D. David Rungius) Brandeburgici item et Wurtembergici ad colloquium evocati, Romano Pontifici auctoritatem et officium iudicis derogarent, eum Antichristum esse, multisque erroribus in Religione accusatum et iamdudum convictum, affirmarent. Protocollum huius colloquii ab utriusque partis Theologis et Politicis, tam Pontificiis, quam Augustanae Confessioni addictis, subscriptum et publicatum, et postea Lavingae impressum est. Chytraeus.
Eodem anno Reformati Synodum Vappincii in Delphinatu Galliae celebrarunt, qui Confessionem fidei Ecclesiae Gallicanae repetiverunt, eique hanc inseruerunt asseritionem: Romanum Pontificem esse ip sissimum Antichristum. Bucholtz.
XII. A. C. 1605 Mauritius Landgravius, cum mortuo Ludovico patruo Mapurgensem Academiam sortiretur, Theologos, qui doctrinae Reformatorum de Persona Christi, et mutationi praeceptorum Decalogi, et fractioni panis in Eucharistia consentire nolebant, dimisti, novosque Theologos evocavit. Unde magnus excitatus est tumultus, sed statim per Mauritium fuit sopitus. Idem.
XIII. Anno 1611 Iesuitae in Parlamento Parisiensi pessime habiti ab Universitatis Advocato, Martillerio, et Regio, Sevino: qui demonstrarunt, illos esse homines sceleratissimos, cruentis manibus et immani avaritia praeditos, nocentissimos ac superbissimos, quibus fides, decus, pietas, postremo honesta et inhonesta omnia quastui sint: ad excogitandum acutissimos et audendum impudentissimos, ad efficiendum acerrimos, qui Regi iuramentum fidelitatis praestare nolint, ac quorum doctrina et hortatu atque impulsu bella excitata, caesos Reges, etc. illis igitur salvis, Parisiensem Rem publicam salvam nequaquam esse posse. Quare causa ceciderunt, et interdictum ipsis, ne amplius docerent. Cum autem se recipi in corpus Universitatis peterent: se idem docturos, quod Sorobona docet: Senatus causa ad Consilium reiecta, pronuntiavit, intra praescriptum tempus scripto subsignato declararent, quod hodie ore profitentur, se doctrinam Sorobonae amplecti: Papam non debere imperare regibus, nec habere potestatem privandi Reges regno, eique non licere eos excommunicare; nec sacramento subditos solvere: Concilium esse supra Papam: Clericos iudicari debere a Politico Magistratu: Quae in confessione auriculari cognoscuntur, si vitam Regis et Rem publ. concernant, omnino deferenda esse. Idem.
I. PRodigium omniosum. Paulo ante mortem Imperatoris leo, nec non aquilae duae, quae in aula eius Pragae nutriebantur, subitanea morte exstinctae sunt, quae mortem Rudolphi portendere nonnulli affirmarunt; cui etiam eventus mox respondit. Unde haec sequentia disticha I. M. a W. composuit:
Binae aquilae, vastusque leo, quos nutriit aula,
Tempore non modico, dive Rudolphe, tua,
Excessum paulo ante tuum, mirabile dictu,
Clausere extremum, triga beata, diem.
Scilicet haud aliter, quam ponderis omnie, tanti
Fas erat ostendi fata, Rudolphe, tua.
Caelum aquilae: leo tellurem designat: et iste
Magnanimum Alciden: haeque Iovem referunt.
Alcidae similem vitam tibi sata dedere,
Cuncta tua implesti gloria, ut ille sua.
Restabat caelum, Iovis hoc tibi suggerit ales;
Sed quae te ferret, non fuit unasatis.
Binae igitur simul, ingenti comitante leone,
Induperatorem in caelica tecta vehunt.
Sic etiam de Matthiae Hungariae Regis leonibus, quos in arce Budensi alere solebat, eodem die, quo Rex Viennae Poplexia mortuus est, anno 1490, sexto Aprilis, subito exstinctos esse legimus. Superiori tempore paulo ante obitum Iohannis Casimiri Comitis Palatini Rheni, (qui A. C. 1592, rebus humanis exemptus est) lco itidem, quem
diligenter nutriri curabat, interiit: quod ipsemet ut instantis mortis praesagium interpretatus est.
Paulo ante cladem Varnensem, in qua Ludovicus Hungariae Rex anno Christi 1444 periit, equus eius subitanea morte concidit. Stephani Batorii Poloniae Regis fratre in Transsylvania ex hac vita erepto, similiter equus eius subito mortuus concidit.
II. Vox proagw/nios. Cum Rudolphus Imperator sub initium mensis Decemb. anni 1611, morbo esset correptus, ipseque sentiret, non longe supremam vitae suae metam abesse, inter alios piissimos et dulcissimos sermones ad Consiliarios, ceterosque, qui aderant, habitos, haec quoque suspiria emisit: Mei carissimi, inquibat, cum in iuventute mea a divo parente meo ex Hispania in hanc patriam meam transitoriam per Legatum revocarer, tanto gaudio perfundebat, ut sequentem noctem totam insomnem traducerem. Quanto magis mihi nunc laetandum, quia pater meus caelestis in aeternam patriam me brevi avocaturus est; ubi nulla est tepmoris vicissitudo aut mutatio, et ubi calamitas et adversitas nulla est. Unde patet, quod Christianissimus hic Imper. COELESTIS PATRIAE recordatione sese erexerit atque consolatus sit. Omium hoc namque piorum Christianorum officium est, ut terrenis hisce relictis ad caelestia suspirent, inque aeternam et beatam DEI et Ecclesiae caelestis consuetudinem transferri cum Rudolpho optent. Unde eleganter canit Mantuanus:
Terra domus animis non est accommoda nostris,
Altius it nostrae conditionis honos.
Qui nimium terras amat, et mortalia tecta,
Fallitur: est alio PATRIA nostra loco.
Hic sumus extorres, alienaque regna tenemus,
Sub gravis exilii, saevitiaeque iugo.
Quod Imperator Carolus Magnus considerans, tale epitaphium Rulando nepoti suo erexit:
Tu patrium repetis, tristi nos orbe relinquis:
Te tenet aula nitens, nos lacrimosa dies.
Du fährst in 's rechte Vater-land;
Wir bleiben im elenden Stand.
Mors ipsa. Rudolphus cum recreationem animae suae praecipuam ex verbo DEI petivisset, camque Christo Redemptori suo commendasset, tandem inter vota et ardentes preces, quas toto morbi tempore ad DEUM fudit, placide in domino obdormivit, A. C. 1612, die 10 Ianuarii S. V., anno aetatis 59, imperii vero 36. Quae meta vitae huic optimo Imperatori, amore studio verae pietatis, iustitia, veritate, clementia, sapientia, fide, adeoque omnibus virtutibus Principi convenientibus, excellenti, a DEO coustituta suit. Nam quaecumque mortem nobis aut nostris causae et occasiones afferant, ut in veteri versu graeco, Alium alia via ducere ad lamentabile letum, dicitur: tamen non casu, nec causis secundis tantum, sed DEO sciente et volente, aut certo consilio permittente, nos et alios ex hac vita demigrare non dubitemus. In qua sententia quoque Rudolphum fuisse Symbolo suo attestari voluit, cum omnia ex voluntate DEI fieri peteret.
Sepultura. Matthias Archidux Austriae, qui tunc Viennae, ubi nuptias mense Decembr. anno Christi 1611 celebravit, commorabatur, cognita fratris morte statim Pragam cum nova nupta aliisque Nobilibus se recepit, summamque ex obitu fratris sui carissimi dolorem suscepit. Postea cum iam a Principibus ac Electoribus XXVIII. Francofurti die 3 Iunii Imperator esset renuntiatus, die 3 Octobris magno splendore et magnificentia iusta Rudolpho fecit, eiusque cadaver in templo arcis, S. Vito dicato, tumulari curavit. De eo sequens exstat epitaphium Chronologicum:
DUX aC LUX gentIs FabIanI beV LUCe RoDoLphUs
CaesarIo genItUs sang VIne Caesar ObIt.
Quod Reusnerus ita reddidit:
Quae funt fieri OMNIA ex benigna
VOLUNTATE DEI, pium atque fas est:
Qui, quod vult, facit omne, prosperatque
Rex ceu Maximus, optimusque Regum.
Ex eo autem videre est, sacratilumum hunc Principem istas cogitationes, quas Christianum hominem verae pietatis fundamento insistentem de DEI voluntate habere par est, saepe suscepisse, eique hoc ratum firmum et fixum fuisse, nihil unquam evenisse, nihil unquam eventurum, qquod non Dominus ille caeli et terrae voluerit. Cum omnia ex voluntate DEI fieri optaret, alium se longe superiorem esse, qui res humanas gubernet, et in cuius manu omnia sint, qui sibi has in Christiana Republ. partes dedisset, assirmabat. Huius igitur imperio et voluntati, non suae, obsequendum, hunc auctorem hereditarium omnis felicitatis, et ab eo rectum consilium et auxilium flagitandum statuebat. Est namque divina voluntas nihil aliud, nisi liberrimum, et sapientissimum, et iustissimum DEI
decretum, secundum quod, quicquid est, ac quicquid fururum est, gubernatur. Preces nostrae nihil aliud sunt quam supplicationes, ut quicquid cogitamus vel consultamus, vel agimus, bene feliciterque, hoc est, ad divinam volutatem, eveniat. Hinc ergo Rudolphus Imp. numquam DEUM ad facti sui rationem quasi reddendam traxit; numquam in illius voluntatem, etiamsi eventus minime esset optatus, inquisivit, iustissimum atque rectissimum ducens, quod DEO visum fuerat.
Ex hoc Rudolphi symbolo omnes homines, adeoque Reges et Principes discant, quomodo voluntatem suam semper divinae voluntati subicere debeant. 1. In Fide. 2. In toto vitae suae curriculo. 3. In Oratione. 4. In Cruce, et denique 5. in ipsa morte.
Ut fidem et religionem suam, iuxta DEI voluntatem et verbum conforment. Iam vero DEUS de bonis aeternis seu spiritualibus voluntatem expressit suam, quod velit remittere peccata, et certo donare iustitiam et vitam aeternam onnibus fide ea petentibus. Non vult DEUS, ut peccatis oppressi ruamus in aeternum exitium, ideo sine ulla dubitatione statuamus, DEUM certo nobis remitrere peccata, recipere nos per et propter filium suum Dominum nostrum IESUM CHRISTUM, et per eum ex abysso inferorum et aeterno exitio nos liberare, et donare nobis iustitiam et vitam aeternam. Haec fide nos oportet ita accipere, ac certo statuere, sicuti Servator noster ait, Ioh. 6. 40. Haec cst voluntas eius, qui misit me, ut omnis, qui videt Filium, et credit in eum, habeat vitam aeternam. Et, v. 29. Hoc est opus DEI (h. e. seria eius voluntas, et cultus ipsi gratissimus) ut credatis in eum, quem misit ille. Quare nos viam ad vitam aeternam non iuxta nostram voluntatem et beneplacitum eligamus, sed oportet nossequi ordinem, a DEO nobis praescriptum, ut nempe per fidem in Christum salvemur. Fides enim oboedienriam exigit, non curiositatem, et quando DEUS praecipit, morem oportet nos gerere, inquit Chrysostomus in Orat. Detestandus est igitur error Mahumetis, qui in Alcorano suo (quem Arabes in lingua sua Alfurcan nominant) Azoara 2. ita scribit: Sciendum est gener aliter, quia omnis recte vivens, Iudaus, seu Christianus, seu lege sua relicta in aliam tendens, omnis scilicet DENM adorans, indubitanter amorem DEI assequetus.
Ut pie, sancte, et inculpate ad praescriptum voluntatis divinae, in verbo nobis revelatae, vitam nostram instituamus, omnesque animi et corporis vires eo intendamus, ut mandata divina ipso actu impleantur. Sicuti enim macularum adspectus in speculo nihil iuvat, si eas non abstergamus: ita quoque nihil proderit, ut voluntatem DEI sciamus, si non opere ipso eam declaremus, et iuxta eam vitam nostram instiruamus. Unde Christus inquid, Matth. 7. 21. Non omnis, qui dicit mihi, Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum, sed qui fecerit voluntatem patris mei, qui in caelis est. Et, 1 Ioh. 2. Qui facit voluntatem DEI, manet in aeternum. Quare quemadmodum servi Dominis suis obedire debent (Proprium namque officium servorum in oboedientia consistit; siquidem sevi a serviendo nuncupantur:) ita nos Christiani sumus DEI servi: Ergo ipsi ut Domino nostro servire debemus in iustitia et sanctitate cunctis diebus vitae nostrae. Uti etiam pulchre monet Augustinus: Adiungite fidei rectae vitam rectam, et verbis vera dicendo, et factis bene vivendo. Hoc enim si fecerimus, in nullo pene aberrabimus, sed voluntatem DEI recte spectabimus.
Ut DEUM videlicet invocemus secundum voluntatem eius. 1 Ioh. 5. v. 2, et 14. Est autem haec voluntas DEI, ut in nomine Christi petamus. Ioh. 16. In nomine Christi autem petimus, quando non in nostra iustitia et operibus, sed in merito et iustitia Christi confidimus, et ob haec misericordiam DEI ex fide petimus. Omnia autem a DEO sunt petenda, quae saluti sunt necessaria. Quicquid enim a DEO flagitamus adversus utilitatem salutis, non petimus in nomine Servatoris, inquit Augustinus tract. 73. et iterum, epist. 121. Non petimus in nomine Magistri, quicquid petimus praeter regulam ipsius Magistri, qui secundum voluntatem DEI nos orare docet. matth. 6. 10. In omni ergo oratione nostra distinguere debemus inter bona spiritualia et corporalia. Illa simpliciter absque conditione ulla sunt petenda: hadc vero cum conditione hac: Si DEUS velit: Si ad gloriam DEI et nostram salutem vergant. Haud raro petimus divitias, sed spinae sunt: honorem, sed lapsus occasio est: liberos, sed noxae sunt. In divina ergo voluntate acquiescamus. Exaudiet nos certo vel iuxta nostrum beneplacitum in sui honorem, vel iuxta suum beneplacitum in nostram utilitatem. Non ei tempus vel modum praescribamus; Ipse faciet.
Imitemur exemplum 1. CHRISTI, qui calicem deprecabatur, non autem secundum suam, sed Patris sui caelestis voluntatem. Matth. 26. v. 39. 2. DAVIDIS, qui expulsus regno cum conditione petiit, ut restitueretur, si ita DEO bonum videretur. 1 Samuel. 15. v. 26. 3. IUDITHAE, quae indignum iudicabat, DEO tempus praescribere, quando iuvare debeat. Iudith. 8. vers. 13. 4. IUDAE Maccabaei. Hic in acie milites suos confirmans, Praestat, inquit, nos in pugna mori, quam nostrae gentis sacrorumque videre calamitatem. Ceterum is, qui in caelo est, faciet, ut ei visum suerit. 1 Macc. 3. v. 59, 60, 5. LEPROSI, conditionate orantis: Domine, si vis, potes me mundare. matth. 8. v. 2. 6. PAULI Apostoli, 2 Cor. 12. v. 8, 9. Quando ita orationem nostram ad DEUM fundimus, tunc ipse dabit illud, quod in suam gloriam nostramque utilitatem vergat.
Experientia Ethnicos DEI ignaros docuit, plus esse in vita humana amaritudinis quam dulcedinis, in qua, si unica guttula laetitiae cuipiam contigerit, e diverso tres acerbissimos dolores insundi. Ignorant autem, omnia divina providentia fieri, consilio et voluntate DEI gubernari, nec fortuito fieri quicquam. Et haec est nostra illa sapentia, qua illos anteimus, et firmiter confidimus, ne pilum quidem capitis nostri esse, quin notus DEO sit et numeretur, adeoque ei curae esse, ne quid ei noxii accidat, nisi DEO volente. Quare cum sciamus, DEUM nobis imponere crucem propter nostram salutem, illius voluntati reverenter nos subicere debemus, sicut filios convenit parentibus suis obedire. Quodcumque enim DEUS decrevit et ordinavit, hominibusque imponit, illud oboedienter et patienter est ferendum. Quia DEO in omnibus est obtemperandum, tam in adversit, quam in prosperis. 1 Petri 5. v. 6. Iam vero DEUS omnibus hominibus crucem ab aeterno decrevit, et ordinavit, eamque in tempore illis imponit. Nam in Paradiso dixit ad hominem: In sudore vultus tui vesceris pane tuo. Genes. 3. vers. 19. Ubi per Sudorem omnis generis crux et calamitas intelligitur. Ergo omnes Christiani, quando acerbissimorum morborum atque afflictionum mole promuntur, voluntatem DEI, quae semper salutaris, iusta et bona est, sapienter discernere, ac patienter ei sese submittere discant, dicentes: Si DEUS vult et decrevit, ut imagini Christi Filii sui conformis fiam, Rom. 8. ecce fiat Domini voluntas, crucem a DEO impositam patienter feram. Unde Seneca, liter paganus, eleganter inquit: Optimus est pati, quod emendare non potes, et DEUM, quo auctore cuncta eveniunt, sine murmure comitari.
Hoc perendens Anna Sophia Alberti primi Ducis Borussiae filia, Iohannis Alberti Ducis Megapolitani (qui A. C. 1576 a DEO in caelestem patriam evocatus est) vidua, insigne omnibusque Christianis imitandum patientiae exemplum edidit. Haec piissima matrona cursum viduitatis suae multis aegritudinibus et morbis languefacta confecit: siquidem multis annis laboravit ex defluxionibus assiduis, anhelitus et respirationis difficultate, quae tandem ingravescens, perpetuam ferme decumbendi, aut sedendi, necessitatem ei attulit. Sed toto morbi tempore nullam indignationis aut impatientiae frementis adversus DEUM significationem ostendens, animo placido et tranquillo, quialis in reliqua vita esse solebat, DEI se voluntati commendavit. Scio, inquit, quaecumque hunc morbum causae vel occasiones mihi attraxerint, tamen non casu me, nec causis secundis tantummdo, sed DEO sciente et volente, aut certo consilio permittente, aegrotare. Sicut Christus ipse, ne capillum quidem a capite nostro sine voluntate Patris nostri in caelis decidere affumat. Cumque quottidie precata sim, ut DEI voluntas fiat, reverenter me voluntati divinae subiciam, et sub manu ipsius potenti me humiliabo. Scio enim DEUM mihi patrem propitium esse, ut in quottidiana invocatione eum compello, et me credere in DEUM patrem omnipotentem profiteor. Sicut enim pater filiorum, ita Dominus timentium eum miseretur. Ac ut ego non possum oblivisci filiorum, quos sub corde meo gestavi: ita DEUS se piorum, ipsum invocantium, numquam obliturum testatur. Quare me quoque indignam filiam suam sanguine filii sui redemptam paterna benevolentiae et fide complectitur, et morbis hisce castigat, non ut perdat, sed ut agnitionem peccatorum meorum, paenitentiam veram, ac fidem in misericordia DEI acquiescentem, et veram invocationem, ad DEUM veluti ad patrem filo/storgon confugientem, et spem vita ac salutis aeternae, ceterasque virtutes in corde meo accendat, probet, augeat, et ardentiores ac firmiores reddat. Quae in valetudine prospera et rebus secundis saepe remittunt, ac frigidiores atque segniores fiunt, et paulatim prorsus exstinguuntur. O beatam igitur me ancillam, cuius emendationi Dominus instat, cui dignatur irasci, quam admonendi dissimulatione nonsrustratur! O beatam dtem illam, cum ex hic assidue peccandi periculis in non peccandi securitatem constituar! Vitae caelestis ac aeternae aesiderium ardens et serium ut in nobis, nimio amore huius mundi dementatis, DEUS accendat, et taeaium aliquod ac odium praesentis
vitae, assidue peccantis et omnibus miseriis obnoxiae, adferat: tot morbis aliisque aerumnis hanc mortaelem vitam onerat et affligit. Ut autem Christus ip se per cruciatus et mortem in gloriam suam ingressus est: ita nos quoque cum omnibus sanctis, hac in parte, conformes fieri imaginis Filii DEI oportet, et per multas miserias in DEI regnum ingredi, etc. Tales illustrissimae huius Principis toto motbi tempore sermones et colloquia cum ministro Ecclesiae et domisticis fuere, quibus preces ad DEUM ardentes addidit, inter quas tandem ex domicilio corporis debili ac ruinoso anima sancta Deoque cara placidissime in aeternam patriam emigravit anno Christi 1591. D. Chytr. in Orat. eius funebri.
Paulus ad Roman. 14. vers. 7. et 8. inquit: Nemo nostrum sibi vivit, nemo sibi moritur, sed sive vi vimus, Domino vivimus: sive morimur, Domino morimur. et; DEUS est, qui desinivit dies cuiusque hominis, qui statui numerum mensium eius. Ioh. 14. v. 5. Psal. 39. v. 5. Unde Chrysostomus inquit: Nec morimur ante diem, nec transire possumus diem. Nequaquam igitur casu morimur, sed paterna DEI per mortem ad se nos evocantis tamquam summi Imperatoris voluntate; is certum cuique statuit vitae terminum, quem ubi adventare intelligimus, DEO vocanti prompte oboediamus, quemadmodum sancti DEI viri, et pii Christiani suo exemplo nobis praeluxerunt.
I. Cum patriarcha Abrahamus filium suum unicum et dulcissimum Isaacum, de quo amplissimas promissiones divinas acceperat, ab ipso DEO sua mann mactare iussus esset, non restitit, non rationem consuluit, non rogavit pro filio, non planxit mortem eius, non de mandati sensu disputavit; sed simpliciter et humiliter obedire, recte ac pie iudicavit. Quare statim post acceptum mandatum ad filii immolationem, tamquam ad exquisitarum epularum convivium invitatus, properavit, et cum ad montem, in quo Isaac esset mactandus, venisset, aram exstruit, filium ligat, imponit eum lignis, evaginat ferrum ad filium occidendum, cumque iam iugulum eius peteret, voce caelitus audita a caede retractus est. Gen. 22. Scribit etiam Iosephus lib. 1. antiq. cap. 14. Abrahamum filio persuasisse, quod sicut ex voluntate DEI ingressus fuerit mundum mirabiliter; ita etiam ex voluntate DEI nccessario eum egredi oporteat mirabiliter, ut quem Dominus iudicarit dignum, non aegritudine, non bello, non aliqua passione, humanam finire vitam, sed cum orationibus et sacrificiis animam eius ad se vocare, et suscitare eum ob implendas promissiones. Quamobrem Isaacus cervicem oboedienter patri porrexit. minimeque ob mortem turbatus fuit. Oadmirandum oboedientiae exemplum! Merito igitur Chrysostomus exclamat: Utrum admirer et obstupescam iustius, fortemne spiritum Patriarchae, an pueri oboedientiam, quod neque reluctatus sit, neque mortem aegre tulerit?
II. Moses, cum DEUS mortem ei annuciasset, Num. 27. v. 12. non expostulavit cum DEO, nec mortem deprecatus est, paratum se potius ostendit, arbitrio iussuque supremi Imperatoris statione sua et vita excedere, cum voluntario obsequio morti occurreret, montem Nebo, quem Dominus ei nominaverat, adscendens, ubi iuxta sermonem Iehovae placide exspiravit. Deuter. 34. vers. 1, 5.
III. Ioh, cum omnes eius liberi ruina domus una die essent oppressi, idcirco non indign atus est DEO, nec supra illos vanis lacrimis se torsit et maceravit; sed quod DEO placuit, ipsi quoque placuit, mortemque suorum aequo animo tulit, dicens: Dominus dedit, Dominus abstulit, sit nomen Domini benedictum. Iob. 1. v. 22.
IV. Tres iuvenes, Sadrach, Mesach et Abednego, cum statuam auream a Nabuchdonosore erectam adorare nollent, Rexira et furore percitus, in ignis ardentis fornacem eos conicere minitatus est: Sed illi animose Regi responderunt: Ecce, DEUS noster, quem colimus, potest eripere nos de camino ignis ardentis, deque manibus tuis, ô Rex, liberare. Quod si noluerit, notum sit tibi, Rex, quia DEOS tuos non colimus, et statuam auream, quam erexisti, non adoramus. Intrepide igitur fornacem ingressi sunt, ex qua mirabiliter DEUS eos liberavit. Daniel. 3.
V. Mater Maccabaeorum ob mortem septem silierum lacrimis et luctui se non tradit, nullamque ingenerosam vocem emisit; sed DEO egit gratias, quod secundum voluntatem suam illos igne, ferro, aliisque suppliciis ab hac carne dissolvisset: tandem et ipsa laeto animo mortem subivit. 2 Maccab. 7.
VI. CHRISTUS Redemptor et Servator noster huic uni curae incubuit, ut patri oboedientiam praestatret, et opus compleret, ad quod essiciendum missus erat. Unde D. Bernbardus inquit: Mementote, fratres, Christi, qui, ne perderet oboedientiam, voluit perdere vitam; quod etiam passim Scriptura S. de eo testatur. Nam Psal. 40. inquit David in Persona Christi: Ecce venio, in capite libri scriptum est de me, ut facerem voluntatem tuam, DEUS
mues. Ioh. 4. ipse Christus inquit: Meus cibus est, ut faciam, voluntatem eius, qui misit me, ut perficiam opus eius. Et c. seq. Non quaero voluntatem meam, sed eius, qui misit me: Ioh. 6. Descendi de caelo, non ut faciam voluntatem meam, sed eius, qui misit me. Quod etiam initio passionis repetito vocabulo dixit. Matth. 26. Si calix non potest a me transire, nisi ut bibam illum, fiat voluntas tua. Cuius orationis sensus set: Pater, appetitus meus, et voluntas ipsa naturali motu morteum recusat, et licet appetitus non moveatur in me sine rationis consensu, ego volo, ut eam nunc recuset, velitque mortem evadere, et dolorem eius leniri. Nihilominus tamen oro, ut haec voluntas mea non fiat, sed tua aeterna, qua me mori summa tristitia, et dolore, decrevisti. Quare post preces factas, et perspectam patris aeterni voluntatem, magno et confirmato animo occurrit, obviamque procedit festinanti Iudaeorum turmae, ut se vinciendum constringendumque dedat.
VII. Simeon. puerulum IESUM in ulnis tum corporis tum animae tenens, prae gaudio hoc cycneum canticum cantabat: Nucn dimittis servum tuum Domine in pace; innuens, Se, quia Christum in carne vidisset, iam paratum esse spiritum suum DEO reddere, si illum ad se recipere ei placeret.
VIII. Stephanus Protomartyr N. T. cum a Iudaeis lapidaretur, tantum abest, ut ullum signum tristitiae ederet, et contra DEUM murmuraret, ut etiam in ipsa morte tripudiaret, quemadmodum de illo vetus versus testatur:
Ibat ovans animis, et spe sua damna levabat. Et huc pertinent omnia martyrum exempla, qui martyrium ob veram relgionem constanti animo pertulerunt, suamque voluntatem per omnia divinae voluntati reverenter subiecerunt.
IX. Actorum 12. legimus, Agabum Prophetam Paulo praedixisse, quod Ierosolymis a Iudaeis esset occidendus. Quod cum audissent comites eius, ac reliqui pii viri astantes, vehementer rogabant pPaulum, ne Ierosolymam adscenderet. At Paulus respondens, dixit: ego non solum vinciri, sed et mori paratus sum Hierosolymis, pro nomine Domini Iesu. Hinc igitur, Discipuli eius, cum ipsum exorare non possent, ne ites Ierosolymam versus institueret, dixerunt: Domini volunas fiat.
I. Martinus Episcopus, (qui per triennium Iuliani Apostatae immanissimi illius nominis Christiani hostis castra in Gallia secutus est) cum febri periculosa corrept us graviter decumberet, dicebat: Domine si adhuc populo tuo inservire possum, non recuso laborem: fiat voluntas tua. Sed non multo post, nullo mortis adventantis metu, nullaque morbi asperitate fractus, placide ad eum, quem unum speraverat, ex hac miseriarum valle evolavit, circa annum Christi 397, aetat. 81, cum Ecclesiam Turonensem 26 annis contionibus sacris, legitimaque Sacramentorum administratione pavisset.
II. Polycarpus Iohannis Apostoli Discipulus et Episcopus Smyrnensis, cum a persecutoribus suis inquireretur, ut eum interficerent, dicebat: Fiat voluntas Domini. Euseb. lib. 4.
III. Augustinus Episcopus Hipponensis (qui sub Theodosio Iuniore Imper. floruit) inquiebat: Quamdiu mihi sit utile vivere, nescio, tibi Domine hoc committo.
IV. Eudoxia Imperatrix, cum filius eius graviter decumberet, aiebat: Si DEUS voluerit, vivet; si eum auferre constituit, fiat voluntas eius.
V. Cum D. Lutherus calculo, tussi, gravedine, aliisque corporis doloribus diu esset conslictatus, ita orationem instituebat: O Domine, vitam mihi prorogare velis oro porpter dilectos tuos: sin autem hora mortis appropinquavit, fiat tua, Christe, voluntas.
Idem, cum A. C. 1527 letaliter decumberet, uxori eius hoc summum attulit dolorem; mox tamen relicta tristitia ad se rediens hisce verbis maritum suum longe dilectissmum affabatur: Mi Domine Doctor, ego optarem, ut DEUS vinculum nostrum coniugale nondum scindat, teque ex hisce terris eripiat: attamen, si hoc DEO non consultum videatur, et multo magis ei placuerit, te ex mortali hacce in immortalem ac aeternam vitam transferre; ego malo, ut apud DEUM aeterna fruaris laetitia, quam diutius in hac miseritarum valle apud me vitam transigas. Divinae igitur eius voluntati te commendo.
VI. Cum Principi Condensi a Galliarum Rege Carolo IX daretur optio, ut aut Missam audiret, aut mortem, aut perpetuum carcerem eligeret: imperterritus ille heros animose respondit: Se, DEO iuvante, primum numquam facturum: duo reliqua regis arbitrio relinquere: DEUM tamen haec omnia providentia sua gubernaturum.
VIII. Cum B. Lutherus aliquando studiosum quendam (qui Wittebergae literis operam dabat) in agone mortis constitutum inviseret, exque co quaereret, An dissolvi et cum Christo suo esse cuperet? ipse respondit: Ego voluntati DEI me trado? quicquid ille dabit, libenter, imo et hilari
fronte accipiam. Vivere me vult? Volo. Mori? Non recuso.
Ex hac explicatione iam apparet, quantum ex hoc piissimo Rudolphi Imp. symbolo usum habeamus. Christus autem in saecula vivens, imo qui ipsa est vita et Dux vitae, det nobis ex gratia, ut in omnibus actionibus nostris non nostram, sed benignam DEI voluntatem respiciamus, eandemque prompti sequamur, ad eius gloriam et nostram salutem, et quando ipsi placuerit ex hac vita nos evocare, ex morte transeamus in vitam, ex terra miseriae veniamus in caelestem patriam, ubi erit vita sine morte, sanitas sine morbo, iubilus sine luctu; ubi erit mera iucunditas, iucunda felicitas, ac felix aeternitas.
COronidis loco, Pontifices Romanos, qui sub Rudolpho Pontificatum gesserunt, nec non Viros celebres, qui sub eo claruerunt, et prodigia ac res aliquot memorabiles, quae sub eo contigerunt, subiungemus.
Series Pontisicum, qui sub Rudolpho Imp. in sede Pontificia collocati fuere, haec est:
I. GREGORIUS XIII, antea Hugo Boncampanus dictus, iuris utriusque doctrina clarissimus, et Professor Bononiensis. Hic Pio U defuncto Pontificatum obtinuit anno C. 1572, qui est annus lanienae Parisiensis Christianis luctuosissimae, de qua Papa Gregorius certios factus, quod feliciter esset peracta, statim cum Cardinalibus ad templum Marci concessit, D. O. M. pro tanto beneficio sidi Romanae collato gratias ritu sollenni egit, Iubilae um toto Christiano orbe publicavit, in Hadriani mole publicae laetitiae signum tormentorum displosione dedit, totam rei bene gestae historiam in parietibus artifici penidillo illivit; nihilque eorum, quae in cunctis ac maximis quibusque pro Ecclesiae Romanae victoriis fieri solent, praetermisit: et Cardinalis Lotharingus tam optatum afferenti Evangelium mille aureorum Evangelia numeravit. Thuan. histor. lib. 53.
A. C. 1582 idem Papa Gregorius Calendarium novum (quod ab ipsius nomine vulgo Gregorianum appellatur) emendatum (in quo, quoad omnia festa immobilia, nos integro decenio antevertunt Pontificii) publico diplomate recipiendum in toto orbe Christiano mandavit, illudque Augustam Vindelicorum circa excitum Comitiorum ad Rudolphum Imperat. misit, ut in Germanico Imperio illud promulgaret; sicut ceteri orbis Christiani reges in Italia, Gallia, belgio, et Polonia se facturos promiserant. Verba Bullae Pontificialis circa finem ita habent: Pro data nobis a Domino auctoriate hortamur, et rogamus Carissimum in Christo filium nostrum Rudolphum II, Romanorum Regem, illustrem Imperatorem electum, caterosque Reges, Principes et Res publicas, iisdemque mandamus, ut nostrum hoc Calendarium et ipsi suscipiant, et a cunctis sibi subiectis populis religiose suscipiendum, inviolateque observandum curent. Nulli omnino hominum liceat contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem omnipotentis DEI, ac B. B. Petri et Pauli Apostolorum eius, se noverit incursurum.
Verum intolerabilis hic est fastus Pontificis, quod ipse citra consensum Imperatoris, Electorum, Ordinumque totius Romani Imperii hanc auctoritatem et potestatem sibi arrogarit, ut ausus fuerit Calendarium a se correctum su anathematis sulmine Imperatori, Regibus, Principibus, omnibusque Christianis observandum mandare. Nam,
1. THEOLOGICE haec Papae potestas est illegitima. 1. Ratione Tituli. Quia non est a DEO, sed a diabolo, videlicet per operationem satanae. 2 Thessal. 2. Draco enim illi dedit virtutem suam, et thronum, et potestatem magnam. Apoc. 13. v. 2. 2. Ratione Exercitii. Quia illegitiama hac potestate sua abutitur in re tali, quae libertati Christianae subiecta, nullius hominis conscientiam obligare potest aut debet: ideoque non est ferenda in orbe Christiano. Galat. 4. Quare Principes Angustanae Confessionis recte fecerunt, quod praedictum Calendarium, licet Pontifex, eiusque asseclae, saepe eis illud obtrudere voluerint, semper repudiarint, et in hodiernum usque diem recipere noluerint: idque iuxta Regulam D. Pauli, Coloss. 2. Nemo vos iudicet in cibo et potu, aut parte diei festi. Et qu Galat. 2. idem Apostolus inquit: Ne ad horam quidem cedendum est hostibus, ne veritas Evangelii labefactetur.
2. POLITICE. Sic potestas feriarum constituendarum, et mutandi vel restituendi Calendarii, non ad Papam, sed ad Imper. et potestatem saecularem spectat: quia videlicet hoc est negotium Politicum. Nam Iulius Casar opera Sosigenis celeberrimi Mathematici eam ad rem usus Calendarium confercit, quod postea Augustus correxit. Constantinus Magnus tempus Paschatos in Concilio Niceno constituit. Carolus Magnus Calendarium ipsum et nomina mensium Gemanica Teutonicis dedit. Merito igitur ipsorum in Imperio Romano successoribus hoc fuisset relinquendum; siquidem
Calendarium illud novum non solum confusionem temporis et feriarum, sed etiam confusionem divinae ordinationis, et Magistratus violationem inducit: quod ipsum innuit responsio Electoris Saxoniae Augusti, cum enim illius consilium Rudolphus Imperator de eo exquisivisset, is prolixa oratione ostendit, non solum difficultates et confusiones, in iudiciis, in historiis, in literis contractuum, aliarumque obligationum, in nundinis, navigationibus, solutione censuum, agricultura, in omnibus negotiis civilibus, celebratione festorum Ecclesiastica, ex dissimilitudine Calendarii secuturas: sed inprimis Caesareae Maiectatis et sacri Romani Imperii auctoritatem, reputationem et superioritatem, a Pontisice non imminuendam, in hoc negotio considerari debere. Quare nec a Caesare id receptum testatur Andreas Gail, IC. excellens. Indeque in Camerae iudicio veterem et usitatam Calendarii formam retineri eo tempore voluit. Auctor. decis. seu praeiud. Cameral. verb. Calendarium.
3. ASTRONOMICE.Sic Gregorius Papa in publicationis edicto gloriari non erubuit, se Calendarium novum exactissimum pro veteri substituere. Sed quam vana haec sit gloriatio, omnique ex parte illud Calendarium perfectum non sit, excellentissimi hactenus ostenderunt Astronomi. Et quam vis Calendarium Iulianum non omni errore careat: id quod, tacente etiam Pontifice, nostrates Theologi et Mathematici iamdudum observarunt; non tamen Solecismus ille Astronomicus tanti est momenti, ut sine totius romani Imperii consilio et consensu res tanta a Pontifice suscipiatur, ac novum aliquod Calendarium, abrogatis per omnia veteribus et vulgo receptis Ephemieridibus, cudatur, illudque observandum Ecclesiae DEI sub anathematis fulmine obtrudatur.
Mortuus est hic Gregorius A. C. 1585, et quidem subito, nullo morbo praecedente. Medici dixerunt esse anginam, qua intra duarum horarum spartium suffocatus est, cum sedisset annis 13, et 80 aetatis annum complevisset.
II. Gregorio XIII in dignitate Ponificia successit Sixtus V, Felix Perenottus antea dictus, Cardinalis de monte alto, Ordinis D. Francisci, in exiguo pago Marchionatus Anconatensis pauperrimis parentibus ortus, quod et ipse gloriabatu,r cum se illustri domo natum diceret, quippe quae fuisset lacera et discooperta, et a Solis radiis omni ex parte illustrata. In administranda politia et quiete publica procuranda rigorem adhibuit, inque innocentes etiam desaeviit, et supremam se in omnes Reges ac Principes universae terrae, cunctosque populos, gentes et nationes, non humana, sed divina institutione sibi traditam potestatem obtinere, publice asserere non erubuit. Unde
1. In ipsis Caesaris provinciis spretae Maiestatis exemplum statuit; cum ipsius iussu Antonius Maria Salviatus Cardinalis in Iohannem pepulum Comitem, pietate et probitate iuxta et nobilitate clarum, animadverteret. Habebat Pepulus aliquas ditiones Caesarum gratia antiquitus concessas in Gallia Transpadana, extra Pontificiam ditionem; in quas quod nobiles aliquot exules receptum habere dicerentur, interpellatus a Cardinali legato, ut eos dederet. Cum se privilegii Caesarei praescriptione tueretur, et tantum iurisdictioni suae praeiudicium factum deprecaretur; Salviatus noctu Pepulum in aedibus suis, nihil tale veritum, comprehendi, et tamquam perduellem in Palatium ductum, statim introducto sacerdote, cui mori certus peccata sua confiteretur, strangulari iussit. thuan. H. l. 82.
2. Henricum Navarrae Regem et Henricum Principem Condaeum tamquam haecrticos excommunicavit A. C. 1585. et inhabiles ad successionem Coronae Gallicae declaravit, omniaque eorum regna, ditiones, aliaque bona praedae exposuit, subditos eorum ab oboedientiae vinculo liberavit, potestatem iaciendi et immittendi in eos iniurias cuivis fecit, et Galliae Regi Henrico III, ceterisque confoederatis exsecutionem mandavit. Imperatori praeterea scripsit, ut provideret, ne Germaniae Principes hisce excommunicatis opem ferant. Causa autem haec suit, quod supradicti Principes a Pontificia religione plane abhorrerent, et tutelam omnium foederatorum reformatorum susciperent: et quia Henric us III, ex omni Regia Valesiorum stirpe solus sine ulla spe prolis, supererat, ipseque heredem regni nullum suscipiebat, coniurati Pontificii metuebant, ne, eo mortuo, Navarrae Rex praecipuus regii sanguinis Princeps, in locum eius succederet. Itaque foedere cum Henrico III inito, bellum movent, et publico scripto consilii et facti sui causas commemorant. Inter quas praecipua erat: Non deberi in Gallia tolerari Regem, qui non sit Catholicae religioni addictus. Cum igitur Evangelici e regno Galliae exire iuberentur, Navarraeus scripto publico significavit, se necessitate summa cogi, ut defensionem patriae susciperet. A Regina vero Angliae confoederata pecuniam, a Germanis equites petivit. Idcirco Papa (ut dictum) anathematis fulmine eum percussit. Navarraeus e contra scriptum Romae affigi curavit, quo se iniuste a Papa damnari conquestus, Pontificem pro Antich risto habiturum sese testabatur, donec, quae sibi impingeret, probasset. Chronicon Chytr. Buch. Contin. Sleiaani lib. 26.
3. Anno Christi 1588 SIXTUS V, misso in Belgium Gulielmo Alano Cardinali, excommunicationis bullam contra Reginam Angliae Elisabetham (quae ante triennium Belgarum patrocinium contra Hispanum palam susceperat, iisdemque circiter x. milia Anglorum auxilio miserat) divulgavit, qua sententiam, a duobus praedecessoribus suis, Clemente scil. VIII et Paulo III, in eam latam, confirmavit, regia eam dignitate privavit, omnesque eius subditos a iuramento et oboedientia eidem debita absolvit, regnum Angliae Hispano donavit, et, dignum de ea sumatur supplicium, omnes anniti iussit.
Recte igitur Pontifex Romanus diaboli simia dici potest. Sicut enim diabolus ad Christum inquit, Luc. 4. vers. 6. Tibi dabo potestatem hanc universam, et gloriam illorum (regnorum) nam mihi tradita est, et, cuicumque voluero, do eam: Ita etiam Papa Romanus potestatem sibi in omnia Regna mundi arrogat, et cuicumque vult, illa dare praesumit. Quae detestanda est superbia et arrogantia.
Mortuus est Sixtus V, anno 1590, die 17 Augusti, cum paucis ante diebus converfionem Iacobi Marchionis Badensis ab Evangelica religione ad Pontificiam gratiis actis et gratulationibus habitis Romae celebrasset. Marchio Badensis quoque eodem mense, videlicet die 7 Augusti diem suum clausit extremum, quod absque dubio non sine singulari fato divino accidit: Apostasiam autem cius supra in Act. Eccles. attigimus.
Vivo adhuc Sixto V, Romani statuam, ob quietem publicam, compressa sicariorum licentia, restitutam, annonae inopiam sublevatam, urbemque aedificiis plurimis et aquaeductu illustratam, in Capitolio erexerant. Cum vero, eo defuncto, homines quidam temerarii, in Capitolium irruentes, statuam eius demoliri non dubitassent: Senatusconsultum Romae, de non erigenda inposterum ulli Pontifici statua, factum, et marmori in atrio Capitoli insculptum est, poena infamiae ei, qui de collocanda vivo Pontifici statua mentionem facere auderet, denuntiata. Contin. Sleidan. lib. 36. part. 2.
III. In Sixti U locum surrogatus est URBANUS VII. antea Iohannes Baptista de Castanea dictus. Hic secundo statim post electionem die morbo correptus, quo decimo quarto Pontificatus sui die exstinctus est, anno aetatis 70.
De amborum istorum summorum Praesulem subitaneo et inopinato obitu, Petrus Lindebergius tale epigramma, ad Cardinales postbumos, typis publibis expressum, divulgavit:
Pontificum properata volutn quid funera bina?
Vult certe his aliquid significare DEUS.
Vix magnae matris SIXTUS sua tradidit ossa,
Mox est URBANUS cont um ulatus humo.
Ille, ubi complesset, clarus diademate, lustrum:
Hic, ubi regnasset quinque novemque dies.
Vera loquar; veniam da, lector, vera fatenti.
Non odium, ut dicam, nec facit illud amor.
Si mihi tam subito mors vellet demere vitam,
Essem qui nunc sum, non cuperem esse Papa.
Vos, ô Cardinei Patres, hinc discite, quid sit
Pontificis summi et totins orbis honor.
Orbis honor vanus plane est, atque emnia vana:
Omnibus at vanis vanior unus homo.
IV. De novo Pontifice eligendo Cardinales convenire inter se non potuerunt, inque varias opiniones sunt distracti: tandem, postquam sedes papalis menses duos vacasset, elegerunt Nicolaum Sfondratam, patria Mediolanensem, Cardinalem Cremonensem, qui se GREGORIUM XIV appellari voluit. Hic non totum annum sedit, eoque temporis spatio ingentem thesaurum, quem Sixtus U sua parsimonia et avaritia corraserat, cuiusque summa fuit ad 5000000 coronatorum, consumpsit. Ita avaro successit prodigus, iuxta proverbium Germanorum: Nach dem Sparer komm't ein guter Zehrer. Maximam autem partem in bellum Francicum impendit. Nam aliquot milia militum conscribi curavit, eosque contra Galliae Regem Henricum IV, Navarrae quondam Regem, misit: Sed cum armis saecularibus nihil contra eum efficere posset, spiritualibus eum oppugnavit, misso in Galliam Marsilio Landriano Bulligerulo, qui excommunicationis bullam contra eum divulgaret, qua Principes et alios Regni Gailiae Proceres et nobiles, Regis causam probantes, nec non civitates, populos, cives et incolas omnes exhortatus, ne Regi haeretico inque haeresin relapso, et coronae Regni gestandae inhabili et incapaci, ulterius adhaereant, vel quoque modo faveant. Archiepiscopis vero et ceteris Ecclesiasticis Praelatis ac Collegiis, sub poena privationis et dignitatum et bonorum, maiorisque excommunicationis, mandavit, ut intra quindecim dies, a Rege et illius fautoribus, Principibus et Proceribus, aliisque illi adhaerentibus omnino recedant, eosque prorsus deserant ac derclinquant.
Haec Pontificis audacia cum intoleranda ac necessario retundenda, Catholicis etiam regni Proceribus, dignitatam et salutem patriae amantibus, videretur; Publica Parlamenti Thuronensis auctoritate diploma Pontificis irritum, seditiosum,
impietatis ac imposturarum plenum, Verbo DEI, Gallicarumque Ecclesiarum iuri, immunitati ac liberatibus contrarium, ideoque per carnificem comburendum esse, declaratum est. Praelatis et Parochis omnibus, nec quis eam promulget, ceteris, ne quis iis pareat, aut penes se retineat, sub laesae Maiestatis eriminis poena, interdictum. Nuntius vero Apostolicus Marsilius iniecta manu comprehendi et puniri iussus. Hoc Senatusconsultum cum literis Regiis ad Archiepiscopos et provinciarum praefectos, ad publicandum et exsequendum, postea missum est. Simile suprema Curia Cataulani residens paulo post promulgavit, et Bullas Pontificis publice per carnificem cremari iussit. Hinc Rex Archiepiscopos, Episcopos, et ceteros pontificiae religionis Ordines convocat: petitque, ut tantae Romani Pontificis audaciae et petulantiae, qua Regis ac regni Galliae dignitatem ac tranquillitatem prorsus convellere ac labefactare; Regem ac regnum, pro sua libidine in ordinem redigere moliatur, magnis animis obsistant, et ex suo ordine Patriarcham eligant, qui supremam in Gallicanis Ecclesiis iurisdictionem administret, et annatas, census et pecunias pro impetrando pallio, vel quibusque aliis praetextibus extortas hactenus pecunias retineant, et communem Galliae libertatem et salutem una secum fideliter tueri pergant. Contin. Sleidan. lib. 31. part. 3.
Gregorius Papa non multo tempore post, quam Bullas suas in Galliam misisset, in acutisiimam febrim, cum tussi, continuo fluxu et phrenesi coniunctam, die 22 Septembris incidit, et decimo quinto diem. Octobris vita desunctus est, anno 1591. Pontificatus sui m. 10, die 10.
V. In huius locum eodem mense Iohannes Antonius Fachinettus, patria Bononienfis, Cardinalis, et Neocastrensis in Calabria Episcopus, INNOCENTII IX nomine assumpto, Cardinalium suffragiis suffectus est. Sed ille brevi temporis spatio hac dignitate gavisus est: siquidem vicesimo tertio die mensis Decembris im gravissimam febrim incidit, qua mox exhaustis viribus 29 eiusdem exstinctus est anno aetatis 71, cum sedisset menses duos.
VI. Innocentio defuncto successit CLEMENS VIII, Patricius Florentinus, antea Hippolytus Aldobrandinus dictus. Hic Regem Galliae, et qui eum sequebantur A. C. 1593, denuo excomunicavit, potestatemque Regem alium Catholicum eligendi con foederatis Pontificiis fecit, missis ad Philippum Cardinalem Placentinum, suum in Galliis legatum, ea de re literis, quas ipse statim publicari iusserat. Sed Rex, periculorum ingentium mole ac diuturnitate, et Nobilitatis, quae summa fide hactenus ei adhaeserat, at, nisi ad Pontificiam religionem rediret, ab ipso defecturae, precibus, querimoniis et pollicitationibus victus: quod aliter bellis civilibus finis imponi non posset, quum Galli omnes ipsimet imperare vellent, et Gallia ex Hispani faucibus eripi nulla ratione posse videretur: tandem, cum per an. 23 Catholicos acerrime persecutus fuisset, et plurima adversus eosdem bella gessisset, fibi persuaderi passus est, ut, deserta religione reformata, quam hactenus coluerat, pontificiae se iterum adiungeret. Quapropter idibus Iulii, die sibi natali, nudis pedibus cum candela templum D. Dionysii ingressus, Missam Pontificiam audivit, et ad Archiepiscopo Burgensi absolutus est. Legatos etiam, Ducem nempe Niversium, aliosque summos viros, ad Clementem VIII Pontificem Romanum destinavit, qui conversionem suam et cum Ecclesia Romano-Catholica novam coniunctionem approbari et consirmari petant, oboedientiamque, suo nomine, Pontifici promittant. Pontifex quidem legatum Niversium clementer et placide aliquoties audivit, sed tandem re infecta dimisit, Navarraeo non simpliciter absolutionem negans, sed donec illustriora paenitentiae signa cerneret, duntaxat differens. Verum nihilominus Henricus, post Legati in Galliam reditum, a suis plenario ritu Carnuti Rex Galliae et Navarrae coronatus est, et edicto Parlamenti ita renuntiatus, eum videlicet pro Rege et supremo Domino a Principibus, Praelatis, Nobilibus, urbibus, Rebus publicis et privatis hominibus, esse recipiendum et agnoscendum, etiamsi Pontifex ipsum in Ecclesiam recipere nollet. Sed ille tandem Regi credere et fidere coepit, quod Romanam religionem amplecteretur. Idcirco absolutionem ab excommunicatione Pontificia, ante biennium per Niversium petitam, Pontifex Regi Galliae A. C. 1595 concessit, eumque in gremium Romanae Ecclesiae recepit. Ad cuius rei memoriam postmodum A. 1596 die 3 Maii Romae Columna marmorea ad aedem S. Antonii erecta est. Chytr. Chronic. Saxon. Contin. Sleidani part. 2. lib. 23, et 24.
Anno C. 1600 Clemens VIII, Iubilaeum celebrans, portam gratiae ter malleo aureo pulsatam aperuit prid. Kalend. Ianuarii, eamque toto anno apertam habuit, usque ad vigilias Nat. Christi. Confluxerunt autem Romam multa milia stultorum hominum, indulgentiarum redimendarum causa.
VII. Cum Clemens VIII, anno 1605, vita esset defunctus, in eius locum Papa factus est LEO XI Florentinus, antea Alexander Medices dictus. Sed honos iste ei nequaquam diutur nus fuit:
siquidem, cum tantum 26 dies in pontificatu sedisset, hac mortali vita ereptus est.
VIII. Mortuo Leoni successit in dignitate Pontificia PAULUS V, qui antea dictus fuit Camillus Borgesius, e familia Senensium oriundus, seditque usque ad annum Christi 1613. Hic Papa anno pontificatus sui primo Venetos excommunicavit, propterea quod edixissent, ne bona immobilia in personas Ecclesiasticas alienarentur; ne Venetiis nova monasteria, Xenodochia, templa, aliaque aedificia sacra sine Ducis et Senatus consensu erigerentur, et Ecclesiastici in aliquo maleficio deprehensi, a iudicio et animadversione Ducis et Senatus haud essent immunes, sed pro merito punirentur. Veneti vero excommunicationem Pontificis iniustam et irritam pronuntiarunt, multisque scriptis per orbem dissipatis excusserunt Papatus vires, et hanc imperandi vanitatem deriserunt. Pontificis causam strenue egerunt Bellarminus, Baronius, et Columna, Cardinales, quorum scripta adhuc exstant. Quin ita tunc exenterarunt Paulum animosa Venetorum consilia, ut plumbeis suis minis, et apud cordatos Patres nil profecturis excommunicationum fulminibus diffisus, patrocinium Hispaniarum Regis anxie ambiverit: atque negotio ibi in cunctatrice aula parum ex sententia succedente, mox iterum misso per cursorem Brevi, et exaggerata periculi magnitudine animum Regis, ut dubiis rebus suppetias ferret, tentarit fortius: additis singularibus literis ad Lermae Ducem, cui Pontifex causam suam commendabat quam diligentissime. Sed cum nihil proficere posset contra Venetos, tandem Regis Galliae interventu eosdem ab anathemate absolvit. Bucholtz. Barclaius in Sat. part. 2.
Literis adeo effloruit Rudolphi II Imperium, ut haud sciam, an multis saeculis Germania fuerit doctior, et eruditorum in omnibus Ordinibus messis unquam copiosior exstiterit. Ex iis autem celebrantur sequentes.
I. Henricus Victor, sacrae Theologiae interpres fidelissimus, et Professor in illustri Academia Marpurgensi. Obiit A. C. 1580.
II. Emanuel Tremellius, Ferrariae patre Ebraeo natus, linguae Ebraeae peritissimus, qui, cum Lucam cum Petro Martyre Vermilio et aliis Protestantium doctrinae addictis concessisset: postremo Italia omnino relicta, cum ipso Vermilio ac sociis in Germaniam venit, ac Argentinae primum domicilium fixit: deinde in Angliam, potiente rerum Eduardo VI transmisit, ibique linguae sanctae Profersor factus est. Mortuo Rege Eduardo, Germaniam repetiit, et in schola Hornbacensi, sub Wolfgango Duce Bipontino, aliquandiu docuit: Unde Heidelbergam ad linguae Ebraeae professionem evocatus est. Relicta postremo Heidelberga Diviodurum Mediomatricum (ubi olim ex Italia veniens uxorem duxerat) se recepit: unde Sedanum Bullionii Principum sedem evocatus, ut in nova Academia linguam sanctam profiteretur, septuagenario Proximus decessit A. C. 1580.
III. Andreas Musculus D. praestantissimus Theologus, et Superintendens Generalis Marchiae, vitam cum morte commutavit Francofurti ad Viadrum anno C. 1581, aetatis suae 67.
IV. Iohannes Gigas Northusanus primum Ecclesiae Wittebergensis, postea Suidnicensis in Silesia, Antistes vigilantissimus. Mortuus est. A. C. 1581, multis Theologicis scriptis et poematibus iucundis clarus.
V. Petrus Boquinus, Theologus Reformatus, cum Lausannae mane et a prandio contionem Catecheticam habuisset, vesperi alterius contioni interfuisset, in cena hilaris fuisset, eaque finita de ambulando se recreasset, domum regressus, dum familiarem quendam aegrotantem consolaretur, e)xa/tws2 e)/xein coepit: et cum dixisset, Domine sisscipe Spiritum; et ad servum accurrentem: Ora! placide exspiravit anno 1582. Bucholtz.
VI. Iohannes Marbachius D. Lindaviensis, vir eruditione, confessione purioris doctrinae, et zelo pio praeclarus et excellens. Cum Ecclesiam Argentinensem per annos 36 summa cum fide, diligentia et felicitate gubernasset, in caelestem Ecclesiam evocatus est anno C. 1582.
VII. Zacharias Ursinus, Uratislaviensis, Professor in Schola Neapol. Nemetum, evius multa Theologica scripta exstant, mortuus est anno C. 1583.
VIII. Abraham Bucholtzerus, Theologus, et Chronologus celeberrimus. Fuit Aulicus Contionator Crosnensis, et deinde Pastoratu functus est Freustadii in Silesia, ubi etiam diem suum clausit extremum anno 1584, cum ante annos 55, in ditione electoris Saxonici, in pago Schönau prope Damam, (quae 6 milliaribus Witteberga distat) in hanc lucem editus esset.
IX. Franciscus Turrianus e Societate Iesu, primum docuit Ingolstadii, et postea Romae; ubi paulo minor octogenario decessit A. C. 1584.
X. Fridericus Widebramus, Theologus et Poeta celebris. Defunctus est Heidelbergae anno 1585.
XI. Simon Sulcerus D. Helvetius propugnator dogmatis Lutheri fidelissimus. Pastoratu functus
primum apud Bernenses, postea apud Basileenses. Ex his terris pie et placide emigravit, Basileae an. 1585, cum per annos 33 Evangelium ibi praedicasset.
XII. Rudolphus Gualtherus Pastor Ecclesiae Tigurinae, cuius Homiliae in libros fere omnes Propheticos et Apostolicos, Evangelicosque exstant, ex hac vita discessit Tiguri anno 1586, aetatis 67.
XIII. Martinus Chemnitius D. theologus Brunsvicensis: qui puriorem Evangelii doctrinam tam viva voce, quam scriptis eruditissimis in lucem emissis multum propagavit, deque Ecclesiis Christi in his terris optime meritus est. Anno 1586, aetatis suae 64, ministerii vero 33, ad caelestis Ecclesiae societatem evocatus est.
XIV. Theodoricus Snepfius D., (Erhardi Snepfii Superintendentis Ienensis A. 1588 pie defuncti filius) Professor Theologiae fuit in Academia Tubingensi, et ibidem Pastor; commentariis in nonnullos Prophetas, aliisque scriptis de rebus Theologicis editis, clarus. Fatis concessit mense octavo a morte Chemnitii supradicti, Theologorum in Germania tunc temporis Coryphaei.
XV. Timotheus Kirchnerus D. Pastor Ienensis: post aulicus contionator Brunsvicensis, inde Helmstadium vocatus, Academiae fundamenta prima docendo iecit. Vinariae e vivorum consortio sublatus est anno 1587, cum ibi per annos aliquot Superintendentis munerefunctus esset.
XVI. Iohannes Wigandus D. vir magnae et excellentis eruditionis, ac acerrimus veritatis caelestis propugnator; uti ex innumeris ab eo scriptis editis videre est. Unus ille est ex scriptoribus Centuriarum Historiae Ecclesiasticae Magdeburgensium. Multis functus est muneribus. Primo in Schola Noribergensi functionem nactus, sed Wittebergam (ubi literis operam navaverat, ibique Lutherum, Melanchthonem, aliosque viros eruditissimos Praeceptores habuerat) reversus est, interruptum studiorum cursum continuaturus; cumque Magisterii gradum esset assecutus, Mansfeldiam in patriam evocatus, Evangelium aliquandiu ibi docuit. Mansfeldia Magdeburgum accitus, Pastoris et Superintendentis munus suscepit. Hinc in Academiam Ienensem tunc primum fundatam vocatus, sed inde a Stosselio apostata eiectus, Wismariensis Ecclesiae Pastor factus, et Superintendentiae vices ei commendatae sunt. Denique cum iterum Ienam vocatus, iterumque inde pulsus fuisset, in Borussiam iter suscepit, ac Regiomonti primum docuit doctrinam divinitus patefactam, postea Episcopus Pomeraniensis constitutus est, et A. C. 1587 placide et pie ad Dominum emigravit, magno auditoribus eruditisque hominibus sui desiderio relicto.
XVII. Christophorus Stymmelius, Theologus et Poeta doctissimus, Pastoris primum Crossenae, deinde Superintendentis Ecclesiae Stetinensis munus fideliter atque utiliter obiit. Morte felici ac beata vitam suam in his terris clausit Stetini anno Christi 1588, aetatis suae 63.
XVIII. Henricus Mollerus, Professor Wittebergensis, sed inde ob Calvinismum cum esset eiectus, Hamburgum in patriam se recepit, et ibi A. Christi 1589, aetatis 59. vivere desiit.
XIX. Martinus Cromerus, vir divino ingenio praeclaraque eruditione et doctrina praeditus, Warmiensis in Borussia Episcopus fuit, et Polonorum Regum historiam ad Sigismundum I usque continuatam conscripsit. Obiit A. C. 1589.
XX. Hieronymus Zanchius, natione Italus, Theologiae in Academia Argentinensi, postea Heidelbergensi; et tandem in Schola Neapolitana Nemetum Professor. Multa scripta emisit, quae hodie in doctorum hominum manibus sunt. Finem vitae fecit Heidelbergae A. C. 1590, aetatis 75.
XXI. Hieronymus Menzelius, Suidnicensis, Superintendens in Comitatu Mansfeldensi, ex mortali hacce in vitam immortalem decessit A. C. 1590, cum per triginta totos annos Ecclesiae pie et feliciter gubernasset.
XXII. Iacobus Andreas D. Praepositus Ecclesiae Tubingensis, et Academiae eiusdem Cancellarius, patre natus est fabro ferrario in oppido Weiblinga Ducatus Wyrtemburgici, unde ab adversariis Schmidlinus seu Fabricius Vocatus. Fuit Latine, Graece, et Ebraice doctissimus, in Philosophia, Theologia, ceterisque artibus ita exercitatus, ut disputando nulli cederet: multis colloquiis interfuit, et acerrima certamina cum Pontificiis aliisque sustinuit: multorum Principum et civitatum Ecclesias pie reformavit, ac Concordiae negotium magno studio et felici successu inter Lutheranos promovit. Tandem multis exantlatis laboribus anno 1590, die 7 Febr., aetatis 61, ministerii 34, in caelestem vitam ex hoc saeculo emigravit, magnumque omnibus piis et doctis hominibus sui desiderium reliquit.
XXIII. Iohannes Avenarius D. aliquot scriptis, ac inprimis libello piarum precationum, et Lexico Ebraeo, quod originem et cognitionem linguarum ex Ebraeo fonte deductarum erudite monstrat, clarus. Ex hac vita in aeternam beatitudinem senex evocatus est mensibus aliquot post Iac obi Andreae summi illius Theologi obitum.
XXIV. Antonius Sadeel nobilis Theologus, ex illustri Baronum Chandaeorum familia oriundus, febri hectica exstinctus est Genevae, anno 1591,
cum in munere Ecclesiastico tam docendo quam scribeudo annos 36 consumpsisset.
XXV. Simon Pauli D. Theologus Rostochiensis, vir doctus et pio DEI zelo praeditus; uti ex scriptis eius didacticis, ab eo de rebus Theologicis in lucem emissis, videre est. Placidissima morte ad DEUM migravit anno 1591.
XXVI. Nicolaus Selneccerus D. vir optimus et egregie doctus, Lipsiensis Ecclesiae minister fidelissimus, multis lucubrationibus, praesertim homiliis in omnes Psalmos editis, celeberrimus. Beatam animam DEO Servatori, utsanctum depositum, tradidit A. C. 1592, aetatis 60.
XXVII. Martinus Mirus D. Electoris Saxoniae Contionator aulicus placide obdormivit A. Christi 1593, cum in his terris annos 61 vixisset.
XXVIII. Christophorus Cornerus D. vir fuit doctissimus, et doctrinae, D. Lutheri ministerio illustratae, custos fidelissimus, cuius non folum scripta Theologica, sed etiam Philosophica erudita, doctorum manibus teruntur. Fuit Professor in Academia Francofurtana, et Generalis Marchiae totius Superintendens. Ex vita hac mortali et misera in immortalem ac caelestem illam beatitudinem emigravit anno C. 1594. Docere coepit in supradicta Academia anno a nato Christo 1540, ibique quinquaginta quatuor annos integros profitendi munus, summa cum dexteritate et emolumento discentimn, pie ac laudabiliter ad extremum usque spiritum continuavit. Successit ei in munere Christophorus Pelargus D. Suidnicensis Silesius, Commentario in Pentateuchum, Matthaeum, Scholafidei, aliisque scriptis Theologicis clarus.
XXIX. Iacobus Rungius D. Professor in Academia Grypswaldensi celeberrimus, et Pomeraniae citerioris Superintendens. Rebus humanis exemptus est anno 1595, aetatis 76, duobus post se relictis filiis; Friderico, qui patriis insistens vestigiis, ei quoque in officio Superintendentis successit; et Davide Professore primum Grypswaldensi, ac postea wirttebergensi, qui egregiis scriptis Ecclesiae se commendavit. Obiit anno 1604.
XXX. Iosua Loenerus, D. Superintendentis munere functus Meiningae et Arnstadii, postea Contionatorem aulicum egit Vinariae. Obiit an. 1595. Pater eius fuit Casparus Loenerus M., unus ex illis, qui ministerium purioris doctrinae in Voitlandia inchoarunt. Postea Evangelium pure et incorrupte apud Noribargenses, et tandem apud Nordlingenses docuit.
XXXI. Lambertus Danaeus natione Gallus, multis scriptis clarus, vitam finivit Orthesii in Gallia A. C. 1596.
XXXII. Iacobus Kimedoncius e Belgio oriundus, ductor et Doctor in Academia et Ecclesia Heidelbergensi. Peste exstinctus est Heidelbergae anno 1596.
XXXIII. Sigfridum Saccum D. primum Magdeburgi in collegiata Ecclesia Lutheranum Pastorem idem annus e vivorum consortio sustulit. Homiliis supra Evangelia et Epistolas Dominicales, aliisque scriptis Theologicis, posteritati nomen suum commendavit.
XXXIV. Iodocus Nahumus, Reformatus, Scholae Herbornensis Professor, et Ecclesiae ibidem Pastor, huius lucis usuram amisit Hanoviae an. 1597.
XXXV. Benedictus Arias Montanus Hispalensis, vir doctissimus ac linguarum multarum cognitione instructissimus, Auctor editionis Bibliorum Antwerpiensium, quae sumptibus et auspiciis Philippi II, Hispaniarum Regis, anno 1572, Ebraice, Chaldaice, Graece, Syriace, et Latine emisit. Obiit in patria sua A. C. 1598, aetatis 70.
XXXVI. Eodem anno die 12 decembr. in Christo Servatore suo obdormivit Leonardus Crantzheimius, Superintendens primum Ecclesiarum in Ducatu Lignicensi, et postea Ecclesiae Fraunstadianae. in Polonia Pastor. Exstat insigne eius opus Chronologicum.
XXXVII. Nicolaus Hemmingius, Professor in Academia Hafniensi, non doctrina solum excellens, sed vera etiam pietate, morum modestia, ac humanitate mira, pariter exornatus, anno 1600, aetatis 87, ad aeternam DEI et caelestis Academiae consuetudinem emigravit, commentario in omnes Apostolorum Epistolas, tractatu de coniugio, aliisque script is eruditis clarus.
XXXVIII. lacobus Herbrandus D., Professor sacrarum literarum in illustri Academia Tubingensi, compendio Theologico celebris. In aeternam ac beatam vitam decessit octogenarius anno 1600, cum per annos 41 Ecclesiam DEI informasset.
XXXIX. Idem annus fatalis fuit D. David Chytraeo Theologo fincero, Poetae insigni, et Historico, viro de Ecclesia Christiana praeclarissime merito, cuius nomen scripta praestantissima ab eodem edita, quae quasi penu sunt, et refertissimum omnis divinae et humanae sapientiae promptuarium, ad omnem posteritatem immortale reddiderunt. Inter cetera insigne eius opus Chronologicum exstat, in quo historiam Saxoniae et Arctoarum gentium accurate et erudite recensuit.
XL. Daniel Tossanus, theologus Heidelbergensis famosissimus, per triduum catarrho et febri laborans anno 1602 exstinctus est, cum paucis
ante mortem diebus Theologicam professionem resig nasset.
XLI. Franciscus Iunius, e Gallia oriundus, Professor in Academia Lugdunensi primarius. Fuit Ebraeae linguae peritissimus, et Biblia cum Emnuele Tremellio e lingua sancta in latinum sermonem vertit, brevibusque scholiis illustravit. Vita defunctus est anno Christi 1602, die 13 Octobris, aetatis 57.
XLII. Aegidius Hunnius D. Winendanus Wirtembergicus, humilibus parentibus ortus, sed ob eruditionem toto orbe Christiano inprimis notus, cuius solidam et multiplicem eruditionem scripta eius, quibus acriter veritatem adversus haereticos defendit, commendant. Ex misera hacce lacrimarum valle ad beatorum consortium anno 1603, aetatis suae 53 evocatus est, postquam in Academia et Ecclesia Wittebergensi multos per annos magna cum utilitate docuisset.
XLIII. Christophorus Pezelius D. Theologus Bremensis, libro, quem vocat Mellificium historicum, clarus; quod opus inchoatum Lampadius ad Matthiam usque Imper. continuavit. Obiit Bremae anno 1604, die 25 Febr. aetatis 65.
XLIV. Cyriacus Spangenberg, Theologus et Chronologus eruditus, Ecclesiae Mansfeldensis Pastor; sed cum in Flacii castra transiisset, exulatum abiit, et Argentinae diem suum clausit extremum anno 1604, aetat. 76. Inter alia scripta ab eo edita exstant Tabulae in Pentateuchum, et reliquos V. T. libros usque ad Iobum.
XLV. Lucas Osiander D. Bavarus (Andreae Osiandri, qui novam illam de Iustificatione doctrinam sparsit, filius) contionatorem aulicum egit in aula Witebergensi, postea Pastoratu apud Eslingenses functus. In beatum et caeleste regnum concessit anno 1604, die 17 Septembr., ex Scholiis in universa Biblia notus.
XLVI. Eodem hocce anno exstinctus est Conradus Beccerus D. Christi ac veritatis minister fidelis. Evangelium primum Aotwerpiae, postea Lipsiae docuit. Elegans eius versio Psalmorum Davidis in vernaculos rhythmos exstat.
XLVII. Theodorus Beza e Gallia nobilibus parentibus ortus, Genevensis Ecclesiae minister. Ad exitum vitae vocatus est anno 1605, aetatis 87.
XLVIII. Caesar Baronius, acetrimus Pontificis propugnator, et Annalium Ecclesiasticorum auctor. Romae e vita migrat anno C. 1607, mense Iunio.
XLIX. Georgius Mylius D. Augustae Vindelicorum patre fabro natus A. C. 1548, Augustanae Confessionis propug nator ac vindex acerrimus. Superintendens Generalis fuit in patria: et cum Sena tus Augustanus Evangelicis Calendarium Gregorianum obtrudere vellet, ipseque cum reliquis Ecclesiae ministris acriter resisteret, ac illud acceptare nollet, a Pontificiis comprehensus est, curruique impofitus extra urbem educendus erat. Ast a civibus Augustanam Confessionem amplectentibus (quorum tunc multo maior pars quam Pontificiorum in urbe erat) armata manu liberatus est, posteaque Ulmam exulatum abiit. Inde Wittebergam evocatus, ibique tam docendo quam scribendo reliquum vitae tempus consumpsit, donec A. C. 1607 anima sancta et DEO cara placidissime in aeternam DEI ac Ecclesiae caelestis consuetudinem emigravit aetatis 59.
L. Philippus Nicolai D. Waldeccae in Hassia anno 1556 natus, anno Christi 1608 denatus. Fuit divinarum humanarumque cognitione vir incomparabilis, et eruditissimus exser citatissimusque Theologus, tum religioni, etiam orthodoxae et progagator et propugnator acerrimus. Pastoris in Ecclesia Hamburgensi munus ad finem usque vitae fideliter gessit, scriptisque suis (quae Dedekindus in certos Tomos redegit) de Ecclesia optime est promeritus.
LI. Pantaleon Candidus Austriacus, Theologus Bipontinus, qui subscriptionem formulae Concordiae revocavit, et Iohanni Palatino Duci ad deserendum Lutheri dogma auctor fuit. Anno 1608 spiritum edidit Biponti, aetatis 68, ministerii 33.
LII. Iacobus Arminius D. (a quo Arminiani in Hollandia denominantur) Professor in Academia Leidensi. Obiit anno 1609, aetatis 49. Mirabili occasione lux veritatis in Articulo de Praedestinatione illi paulo ante obitum affulgere coepit, sicut Petrus Bertius in Orat. de vita et obitu D. Arminii Disputationibus eiusdem praefixa commemorat. Res ita se habet. Circumferebatur, inquit, quorundam piorum manibus libellus a quibusdam Fratribus in Ecclesia Delfensi scriptus adversus Bezam hoc titulo: Responsio ad argumenta quedam Bezae et Calvini ex tract. de praedest. in cap. 9. ad roman. Eum libellum D. Martin. Lydius, qui antea Pastorem egerat in Ecclesia Amstelaedamensi, tunc vero Professorem agebat in nova Frisiorum Academia, transmiserat D. Arminium, rogaveratque, ut adversus Delfenses patrocinium susciperet Bezae. Non erat omnino ab hoc instituto Arminius alienus. Recens enim ex Schola Genevensi veniens auribus circumferebat sonum Lectionum et argumentationum Bezae. Accingit se operi. Sed dum molitur refutationem, dum argumenta utrinque
expendit, dum confert Scripturas, dum se torquet ac fatigat, vero victus primo secutus est sententiam illam quam oppugnabat. Postea in eam divina virgula et Spiritus S. ductu delatus est, quam ad finem usque vitae constanter asseruit: decretum sc. DEI aeternum in praedestinatione non esse, eligere praecise et absolute ad salutem quosdam, quos nondum decrevisset creare, quod voluit Beza; neque vero posito decreto creationis, et praeviso lapsu, quosdam citra antecedentem rationem Iosu Christi, quod volebant Delfenses, sed ex creatis et lapsis eos, qui vocanti DEO vera oboedientia fidei responsuri essent, quod a Melanchthone et hemmingio, et aliis permultis assertum est. Haec P. Bertius.
LIII. Iohannes Pappus D. Lindavii natus, Theologus Argentinensis, qui strenuum se praestitit in bello spirituali pro Ecclesia militem et agonothetam invictum. Ex hac vita ad Christum commigravit anno 1610, aetat. 61, ex Epitome historiae Ecclesiasticae aliisque scriptis notus.
LIV. Polycarpus Lyserus D. vir pietate, doctrina, variisque scriptis in lucem editis clarissimus. Professoris munus in Academia Wittebergensi summo cum fructu et utilitate discentium obiit. Postea generalis Superintendens in ducatu Saxoniae electorali constitutus est. In beatam cum DEO caelestisque ecclesiae consuetudinem translatus A. C. 1610, die 22 Februar. aetat. 58. relictis duobus filiis: quorum unus patri o(mw/numos sacrarum literarum Professor fuit in Academia Lipsiensi: alter vero Wilhelmus Lyserus Balthasaro Meisnero D. (qui Philosophiam sobriam edidit) A. C. 1628 pie desuncto Wittebergae successit.
LV. Iohannes Winkelmannus D. et Balthasar Mentzerus D. ob singularem eruditionem omnibus bonis commendatissimi, et Praeceptores mei fidelissimi. Professores fuerunt sacrarum literarum in Academia marpurgensi clarissimi, sed deformante eam Mauritio Hassiae Landgravio A. C. 1605. Giessam profecti, et ab Illustrissimo Du. LUDOVICO Landgravio Darmstatensi recepti sunt; qui postea A. C. 1607 Academiam Giessensem fundavit, privilegia a Rudolpho Imperatore impetravit, eaque die 8 Octobris promulgavit. In hac nova Academia praedicti Theologi admirabili et maxima cum utilitate docuerunt, et operam Ecclesiae salutarem praestiterunt: quos ego per sexennium quibus Giessae optimarum artium studiis operam dedi, docentes et disputantes, magno cum studiorum meorum fructu, audivi.
Vixerunt quoque in praedicta Academia tunc temporis Dn. D. Casparius Finckius, Dn. D. Christophorus Helvicus Chronologus et Ebraeus insignis, Dn. D. Conradus Dietericus, Dn. D. Iohannes Stunpsius, etc. viri maximae eruditionis, et Theologi praestantissimi, qui nunc omnes in caelestem Academiam migrarunt.
I. Iohannes Baptista Hadrianus, A. C. 1511 Florentiae in Italia natus, insignis Historicus, qui Guicciardini historiam accurata diligentia est persecutus, et ex quo multa se sumpsisse, atque adeo plura quam ex quovis alio in opus suum Historicum transtulisse, profitetur Thuanus, miratus, eum minore inter Italos, quam par sit, in pretio haberi. Obiit anno Imperii Rudolphi II tertio.
II. Hieronymus Wolfius O Etingensis, exacta linguae Graecae cognitione clarus, qui perlustratis in flore adolescentiae Galliae et Italiae Academiis, cum se Augustam Videlicorum contulisset, tamquam in tutissimum studiorum nidum, ea quoque maxime scriptis et industria sua illustravit, Fuggerorum liberalitate sublevatus, quorum munificentia Zonatam, Nicetam, Gregoriam, primarios historiae Constantinopolitanae Scriptores, abillo summa fide latinitate donati sunt, nec non literas Graecas ibi in Annaea schola magno auditorum concursu professus est, tandemque anno Christi 1580 die 7 Octobris, aetatis 64, quos in caelibatu transegit, ex dolore calculi exstinctus est: cui Haizelii fratres, Iohannis Baptistae filii, Patricii Augustani, egregio monumento parentarunt.
III. Hieronymus Surita, vir omni doctrina instructissimus, elegantiaque clarus, qui patriam historiam prolixe admodum, summa puritate, prudentia et acumine descripsit. Mortuus est Caesaraugustae in Hispania, quae ipsi patria erat, A. 1580, aetatis 67.
IV. Iohannes Fichardus, IC. magni nominis, ac Rei publ. Francofurtensis ad Moenum per quadraginta quatuor annos Syndicus prudentissimus, placida morte ad DEUM migravit anno 1581. aetatis 70.
V. Georgius Buchananus Scotus, vir ingenii felicitate et scribendi facultate incomparabilis, quod eius scripta ad omnem posteritatem victura testantur. Inter cetera Psalmos Davidis vario carminis genere felicissime expressit: et historiam patriae, eximium opus, bono, publico vulgavit. Diem suum obiit anno Christi 1582, aetatis 76. Quem mortuum veris laudibus extulit Iosephus Scaliger hoc epitaphio:
Postquam laude tua patriam, meritisque beasti,
Buchanane, tuis solis utrumque latus:
Contemptis opibus, spretis popularibus auris,
Ventosaeque fugax ambitionis; obis,
Praemia quina quater Piseae functus olivae,
Et linquens animi pignora rara tui:
In quibus haud tibi se anteferant, quos Itala vates
Terra dedit; nec quos Gallia mater alit,
Aequabunt genium felicis carminis; et quae
Orbis habet famae conscia signa tuae.
Namque ad supremum perducta Poetica culmen
Inte stat, nec, quo progrediatur, habet.
Imperii fuerat Romani, Scotia limes,
Romani eloquii Scotia finis erit.
VI. Iacobus Pelletarius Coenomannus, non solum Medicus experientissimus, sed et Poetica et Mathematicarum artium (quas editis plerisque scriptis illustravit) exquisita scientia praecipue clarus, Lutetiae, ubi, vita per longinquas peregrinationes extra patriam acta, senectuti, tot laboribus fractae, sedem fixerat, anno 1582, mense Augusto, decessit.
VII. Iohannes Bauhinus D. cum omnium disciplinarum, tum praecipue Medicinae laudibus ornatissimus, et Chirurgus clarissimus, qui postquam Medicinam et Chirurgiam primo in Gallia, deinde in Anglia et Belgio aliquot annis, tandem vero Basileae totis 40 annis feliciter exercuisset, septuagenario maior fatis concessit anno a reparata salute 1582.
VIII. Idem annus fatalis fuit Lucae Lossio, qui, postquam annos amplius quinquaginta in Schola Lunaeburgensi pubem literariam pie ac fideliter erudierat, scriptisque suis eruditissimis etiam alia Germaniae Gymnasia utiliter instituerat, anno aetatis 71 in caelestem Scholam evocatus est, sequenti epitaphio, uno ante mortem anno a se ipso scripto, post se relicto.
Hac placide Lueas requiescit Lossius urna,
Parte cinis terrae, qua levis ille fuit.
Pars melior vivens caeli mens incolit arcem,
Inter qui multos erudiere viros.
Qui pubi decies quinos, atque amplius annos
Tradidit hic artes, cum pietate, bonas.
Edidit et faciles qui simplicitate libellos
Non paucos Christi Pieridumque scholis.
Finibus Hassiacis nemorosis natus et agris,
Vaham qua praeter, clare Visurge, fluis.
Haec ubi cognoris, quo te via ducit euntem,
Lector abi, et felix vivo, valeque diu.
IX. Hubertus Goltzius, Venloae in ducatu Iuliacensi natus, ob doctissima scripta de rebus Romanis in lucem emissa, in ordinem civium Romanorum lectus est, fuitque antiquitatis indagator diligentissimus, et Historicus celeberrimus. Decessit Brugis Flandrorum A. C. 1583, aetatis 56.
X. Carolus Sigonius Mutinensis, magna cum eruditionis ac eloquentiae, tum prudentiae et ingenii laude clarissimus, nec non Historicus excellentissimus. Vitam cum morte commutavit in Italia anno 1584.
XI. Iohannes Sambucus D. Maximiliani II, et Rudolphi II Imperatoris Consiliarius et Historicus, professione autem Medicus, cuius in veteribus libris colligendis diligentia, ac in publicandis liberalitas summopere laudanda, siquidem Nonnus scriptor Dionysiacon, Aristaenetus, Eunapius, Hesychius, aliique complures eius beneficio editi sunt. Apoplexia exstinctus est Viennae anno 1584, aetatis 53.
XII. Iohannes Crato a Crafftheim D. vir magnae et excellentis eruditionis, Medicus praestantissimus, et trium Imperatorum, Ferdinandi I, Maximiliani II, et Rudolphi II Consiliarius et a)rx/atros. E vita excessit Uratislaviae anno Christi 1585, aetatis 67.
XIII. Iohannes Bodinus Andegavensis, qui multis eruditissimis scriptis nomen suum nobilitavit, eumque Rex Galliae Henricus III unice dilexit, ac ob raram eruditionem, multamque variarum rerum experientiam, dum cibum caperet, libenter audivit. Obiit Laodui Veromanduorum anno 1585, die 10 Martii aetatis 68.
XIV. Mense tertio post obitum Bodini Marcus Antonius Muretus IC. omni scientiarum genere et eloquentiae laude clarus Romae debitum naturae persolvit anno aetatis 60, cum ibidem docuisset per annos 21.
XV. Petrus Ronsardus Vindomiensis, nobili familia oriundus, omnium post Augusti excessum Poetarum Gallorum praestantissimus. Extremum vitae spiritum edidit Lutetiae anno 1585, die 27 Decembris.
XVI. Matthaeus Wesembecius Antwerpiensis, Iure-consultus nobilissimus, qui Paratitlis suis in quinquaginta Pandectarum libros universum Ius civile artificiosa methodo in eruditissimam artis formam redegit, et multis praeclarissimis aliis lucubrationibus illustravit. Ienae etiam ac Witebergae Ius summa cum laude ac sedulitate interpretatus est. Vita defunctus est Witebergae A. C. 1586, die 5 Iunii, anno aetatis suae 55.
XVII. Rombertus dodonaeus Machlin. D.
Maximiliani II, et Rudolphi Imperatorum Medicus et Consiliarius, et postea apud Batavos in Academia Lugdunensi Medicinae Professor publicus, cuius in re Astronom., Herb., Medic., eruditio scriptis inclaruit. Rebus humanis exemptus est anno 1586, aetatis suae 68.
XVIII. Andreas Gail IC. vir exquisitae doctrinae acrisque iudicii, fuit Camerae Imperialis Assessor, deinde Caes. Maiest. Consiliarius, ac tandem Electoris Archiepiscopi Coloniensis Cancellarius. Naturae concessit Coloniae Agrippinae in patria sua anno 1587. aetatis 62. Ex scriptis in lucem emissis, quae in summo pretio habentur, notissimus.
XIX. Iacobus Schegkius Medicinae D. et Philosophus insignis, cum in Academia Tubingen. Medicinam et Philosophiam, totis annis 44, magna famae celebritate docuisset, inque iis omnibus eam fidem, industriam et assiduitatem praestitisset, a qua vir bonus pietatis ac virtutis amans iure meritoque commendatur, anno 1587, die 9 Maii placidissima morte ad DEUM migravit, an. aetat. 75.
XX. Michael Beutherus LL. Doctor, Historicus celeberrimus, et Professor historiarum in inclita Academia Argentinensi, Compendium historiarum universalium ab origine mundi usque ad annum 1585, aliaque eruditissima scripta, edidit. Exspiravit Argentinae A. C. 1587, die 8 Novembris, aetatis 65.
XXI. Theodorus Zwingerus Basiliensis, Medicus, Philosophus et Historicus praestantissimus, auctor Vitae Humanae, aliisque scriptis, in omni literarum genere editis, clarissimus. Basileae obiit anno Christi 1588, die 10 Martii, anno aetatis 55.
XXII. Andreas Dudithius SSS. MMM. Maximiliani, Ferdinandi, Rudolphi Imperatorum Consiliarius ac Orator, vir nobilitate generis, eruditione, scientia variarum linguarum, Philosophiae totius, Mathematum et Astrologiae, Medicinae, Iuris civilis, omnis generis historiarum cognitione, maximarumque rerum usu vere illustris et praeclarus, summis honoribus tum sacris tum profanis, et legationibus amplissimis apud exteros Reges et Principes praeclare perfunctus. Dionysii halicarnassei iudicium de historia Thucydidis (qui, teste cicerone, rerum gestarum pronuntiator sincerus et grandis est, et post Herodotum omnes dicendi artificio facile vincit: quem et propter rerum magnitudinem et gravitatem, maximi fecit Carolus V. Imperator, eiusque historiam, in Gallicam linguam feliciter traductam, cupide legit, relegitque, quod hac iterata sapientissimi scriptoris cognitione, semultum in gubernatione Rei pub. iuvari, et quasi instrui et armari sentiret) utilem sane librum et thesanrum quendam ex abditis tenebris erutum, latine loquentem edidit, et Rei publicae communicavit. Alios quoque eiusdem scriptoris libros de arte Rhetorica: tum et Longinum ac Demetrium *p*eri\ e)rmhnei/as2, ac tres postremos Diodori Siculi et Appiani Alexandrini libros convertit. Reginaldi Poli Cardinalis vitam quoque descripsit, et Venetiis edidit. Mortem ipsum praesagiisse et praedixisse ferunt, praesentibus magnificis viris, hisce verbis: Finis meus appropinquat. Ac ante finem in convivium Philosophicum ab illis attractum, de rebus sacris et politicis pie et sapienter disseruisse. Tandem, ubi terminum appropinquare sensit, haec verba tribus vicibus effatum: Ah Domine Iesu Christe, serva me: et sic manibus bene compositis, placidissime absque ulla commotione exspirasse, anno 1589, die 23 Februarii, cum annum aetatis fere 57 complevisset. Quirinus Reuterus Theol. Palatinus in vita eius.
XXIII. Iohannes sturmius Orator clarissimus, et Argentinensis Academiae Rector, de plurimorum studiis, et rota adeo Republica literaria optime meritus. Mortuus est anno 1589, die 3 Martii, cum in his terris annos 81 vixisset, et Argentinae docuisset annos 51.
XXIV. Iacobus Zabarella, Comes Patavinus, Philosophus eximius, cuius varia nobilis ingenii doctrinaeque monumenta exstant. Patavii mortem oppetiit anno 1589, die 25 Octobris.
XXV. Franciscus Hotomannus IC. ex antiqua et nobili Hotomannorum apud Silesios familia oriundus, magna excellentique Iurisperitia solidaque eruditione celeberrimus, ac multis egregiis operibus de vera Iurisprudentia praeclare meritus. E corporis vinculis evolavit Basileae anno 1590, die 12 Februar. aetatis 65.
XXVI. Iacobus Cuiacius Tholosanus, ICtus praestantissimus, ac per omnem Europam celebarrimus, cuius egregia monumenta etiamnum, non solum in Gallia, verum etiam in Germania typis descripta, ab omnibus legum studiosis diurna nocturnaque manu versantur, atque adeo lectione teruntur. Diem suum obiit Biturigibus Avaritum anno 1590, die 3 Octobris.
XXVII. Barnabas Brissonius, haud obscurae famae ICtus, Consiliarius Regius, et Praeses Senatus Parisiensis, homo cum eruditione, tum virtute, et prudentia, denique rerum usu clarissimus. Cum A. C. 1590. Henricus IV. Navarraeus Lutetiam durissima obsidione cinxisset, Brissonius nullum aliud ob delictum, quam quod a fide erga Regem desciscere, ac seditiosis adiungere se nollet, a
Ligistarum sedecim viris apprehensus in carcere strangulatus, ac publice postea suspensus est. Urbe autem abhinc quadriennio Henrico Regi reddita, Senatui facinus hoc vehementer displicuit, adeo ut carnifex ipse, apparitor et a Confessionibus Presbyter, quod Brissonio e medio tollendo operam suam locassent, eodem patibulo, eadem hora, iussu Senatus fuerint suspensi.
XXVIII. Nicodemus Frischlinus, vir ingeniosissimus totoque orbe notissimus, Philosophus et Medicus doctissimus, et poeta festivissimus, cuius nomen scripta ab eodem edita ad omnem posteritatem immortale reddiderunt. Cum ob leviusculam causam anno 1590, in arce Hohen-Auracensi captivus detineretur, inde effugere conatus est; ruptoque funiculo in aliam atque aliam petram subiectam praecipitatus, partibus corporis miserabiliter confractis, interiit, die 24 Novembr. anno aetatis 44.
XXIX. Hugo Donellus Gallus, IC. Professor primum fuit Avariti Biturigum in Gallia: sed cum ibi A. C. 1572. acris persecutio contra Evangelicos institueretur, et instar pecudum homines mactarentur, ille cum Francisco Hotomanno discipulorum suorum ac praecipue Germanorum ope praesenti periculo ereptus, in Germaniam se recepit, et Professor in Academia Norica constitutus est. Obiit Altorsii anno 1591, aetatis 68.
XXX. Iohannes Posselius M. vir excellenter doctus, Philosophus peritissimus, et Graecae linguae scientia plane singularis. In inclita Academia Rostochiana fuit Professor, eiusque scripta hodie leguntur. Caelestem in Academiam evocatus est anno C. 1591, die 15 Augusti.
XXXI. Iohannes Schroterus, Medicus et Philosophus insignis, primarius in Academia Ienensi Professor, de studio medico optime est promeritus. Octogenarius fatis concessit Ienae anno 1592.
XXXII. Iohannes Leonclavius Amelburnus, nobilis Angrivarus Westphalus, qui Xenophontem, Zosimum, aliosque Graecos auctores in latinum sermonem vertit, et cui, legationis a Rudolpho Imper. ad Osmanicam Portam missae occasione, veram Turcicorum annalium, atque adeo recentis Orientalis historiae (quam luculentis scriptis illustravit, eamque usque ad annum 1588 deduxit) cognitionem debemus. Decessit Viennae ann. Christi 1593.
XXXIII. Paulus Lutherus Medicinae Doctor, Et Augusti Electoris Saxoniae a)rxe/atros. Filius fuit B. Lutheri: qui quanta animositate, quantoque spiritu Pontificiae abominationi contradixerit, eamque sine ullo armorum strepitu contra omnem humanam potentiam et celsitudinem fulmine veritatis Evangelicae solo DEO excelso fretus non tantum oppugnarit, sed etiam in magna orbis Christiani parte expugnarit, res ipsa loquitur. Cumque ipse doctrinam medicam amaret, et remedia familiaria ac salutaria multa nosset; filio Paulo auctor fuit, ut post religiosae pietatis studium, ad hanc doctrinam, tamquam nobilissimam, animum applicaret: quod et praeclare cecidit. Nam ita felices in cognitione et usu artis medicae progressus ille fecit, ut inter praecipuos Gemaniae medicos nomen eius celebre sit, et sua medendi opera, principibus, aliisque omnium ordinum hominibus, plurimum profuerit. In caelestem vitam ex hoc saeculo emigravit A. C. 1593 a morte D. parentis 47.
XXXIV. Iohannes Lauterbachius, Poeta coronatus, cuius poemata antiquam poetarum gravitatem et sublimitatem spirant. Anno 1593, die II mensis Octobris in caelestium vatum collegium receptus est, postquam Heilbronnae optimarum artium studia multos annos optime rexisset. Scripsit praeterea alia opuscula diversimoda, Epigrammatum libros, a Iohanne Posthio Germersheimio, Archiatro Wirtzeburgico, V. CL. sequenti elogio condecoratos:
Heroum laudes, et Caesaris inclita facta,
Dum celebras numeris, culte Poeta, tuis:
Te simul attollens magnis Heroibus aequas,
Et niveis tecum Musa triumphat equis.
Donec et Heroum laudes, et Caesaris acta
Vivent, vivet honos nominis ille tui.
Insignia vero Lauterbachiana idem ille Posthius tali metro illustravit:
Carmina dum Phoebo, dum carmina Caesare magno
Digna canis variis, docte poeta, modis:
Laurea serta tibi Phoebus dat, maxima Caesar
Ornamenta, tuum nobilitatque genus.
Ter felix, quemcumque probat cum Caesare Phoebus:
Illius aeternum fama superstes erit.
XXXV. Idem quoque annus emortualis exstitit Orlando de Lasso, Bergae Hannoniae urbe nato, qui Musicus fuit excellentissimus, et per totum terrarum orbem inprimis Christianum celeberrimus, eumque Musices studio Carolus IX, Rex Galliae, paulo ante mortem e Norico evocavit, cum post infelicissimam lanienam Parisiensem ex horroribus nocturnis damna somni sentiret terribilia, quem interruptum adhibiti symphoniaci pueri expergefacto reparabant, teste Thuano hist. l. 57. Rege anno 1574 exstincto, Orlandus rursus in Germaniam se recepit, et tandem anno aetatis 73 Monaci in Bavaria vitam fini vit.
XXXVI. Andreas Mylius, vir latinae et graecae linguae cognitione, et pure ac eleganter latine scribendi solutam et ligatam orationem facultate ornatissimus ac praestantissimus, Illustrissimi Principis Megapolitani Iohannis Alberti ab initio studiorum moderator, post illius eiusque filiorum consiliarius fidissimus. Mortuus est A. C. 1594.
XXXVII. Iohannes Borcholt IC. magnus et practicus insignis, cuius scripta in summo pretio habentur. Professorem egit in inclita Academia Helmstadiensi, diemque suum obiit anno 1524, aetatis 57. Successit ei Valentinus Forsterus, qui merito inter laudatissunos, et ingenio, doctrina, prudentia, et dexteritate praestantissimos Iurisconsultos numeratur.
XXXVIII. Henricus Pantaleon Medicus, Philosophus et Historicus, Professor in Academia Basiliensi, in qua cum per annos 40 maximo cum auditorum fructu docuisset, e vita migravit A. C. 1595, aetatis 73.
XXXIX. Reinerus Reineccius, Historiarum Professor in Academia Iulia. Inter alia eius erudita scripta exstat liber, in quo methodum legendi cognoscendique historias accuratissimam monstrat. Extremum spiritum exhalavit Helmstadii anno 1595, die 14 Aprilis.
XL. Michael Neander, vir in omni disciplinarum genere doctissimus, qui optimarum artium studia in inclita schola Ilfeldensi ad annos 45 magna cum laude rexit, deque Republica literaria optime est meritus. Extremum vitae diem clausit Ilfeldiae anno Christi 1595, die 26 Aprilis, anno aetatis 70.
XLI. Iohannes Posthius Germersheimensis Palatinus, Medicus, Poeta et Polyhistor doctissimus, ac primum Episcopi Wirtzburgensis, postea Friderici IV. Electoris Palatini Archiater. Debitum naturae persolvit A. C. 1597, aetatis 60.
XLII. Ioachimus a Beust in Planitz IC, vir eruditione scriptisque editis celeberrimus, ac quatuor Electorum Saxoniae Consiliarius intimus. Morte felici ac beata vitam suam in his terris clausit anno 1597, aetatis 75.
XLIII. Aldus Manutius, Italus, Pauli (qui antiquitatis inquisitor et indagator diligentissimus fuit) filius, vir eruditissimus, quique nulli parcens sumptui rem literariam sua diligentia multum promovit; editis summa characterum elegantia innumeris veterum ac recentium monumentis. Decessit Romae sub finem mensis Octobris anno 1597, a morte patris 23.
XLIV. Abrahamus Ortelius, Philippi II. Hispaniarum Regis Cosmographus excellentissimus, et immortalis illius operis Theatri orbis terrarum auctor. Mortuus est Antwerpiae anno 1598, aetatis suae 71.
XLV. Nathan Chytraeus, Davidis Chytraei D. summi illius Theologi et Historici celeberrimi frater, Professoratu primum functus in Academia Rostochiana, postea magna cum eruditionis, fidei et dexteritatis laude in Schola Bremensi pubem literariam docuit. Obiit Bremae A. C. 1598, die 27. Febr., anno aetatis 55.
XLVI. Ioachimus Carmerarius patri A. C. 1574 pie defuncto o(mw/numos, Philosophus et Polyhistor doctissimus, et inclitae Noribergensium Rei publ. Medicus, et aliquot Principum Archiater. Defunctus est A. C. 1598, aetatis 64, Noribergae, ubi etiam frater eius Philippus IC. insignis per complures annos consiliarium egit.
XLVII. samuel Grynaeus, Simonis (cuius utilissimis scriptis etiam num fruimur) filius, vir ingenio, eruditione et usu excellens, et incorruptae veritatis in Iure amantissimus, Collegii Iurisconsultorum in Academia Basiliensi Antecessor et Professor, ac Reip. ibid. Syndicus fuit, quo Promotore Doctores et Licentiati Iurium creati fuerunt circiter 360. anno 1599, aetatis 60, asthmate et hydrope exstinctus est Basileae, ubi et pater eius A. C. 1541 peste exstinctus est.
XLVIII. Tycho Brache, Eques Danus, Mathematicus et Astronomus longe celeberrimus, quiquantum in Mathematicis disciplinis atque Astronomia excelluerit, et quid ad posteritatem in iis effecerit, scripta eius ostendunt: quae exteri quoque homines doctrina politissimi ob singularem eruditionem, et variarum utilissimarumque rerum explicationem disertam ac perspicuam magni faciunt, et admirantur. Mortuus est Pragae in aula Caesarea anno 1601, cum anno 1546 (quo B. Lutherus, per quem DEUS puram et sinceram Evangelii doctrinam, tenebris plusquam Cimmeriis involutam sub impii Papatus obscura nocte, puritati et nitori suo restituit, in caelestem patriam migravit) Knudstorpii prope Lundum in Scania in hanc lucem editus esset.
XLIX. Casparus Peucerus, Medicus et Philosophus, eloquentia, literis, et experientia vir maximus, et Consiliarius Principum Anhaltinorum, Iohannis Carionis Mathematici excellentissimi Chronicon, ab eo, Germanico idiomate contextum, ab Hermanno Bonno Pastore Lubecensi primum latinitate donatum, et a Philippo Melanchthone (cuius filiam ipse in matrimonio habuit) emendatum, ad sua usque tempora feliciter continuavit. Vitam cum morte commutavit anno 1602, die 25 Septembris, anno aetatis suae 78.
L. Petrus Wesembecius IC. et in inclita Academia Altorfina Iuris Professor primarius, eruditionis, pietatis et humanitatis laude clarissimus. Obiit anno C. 1603, aetatis 57, anno a fratris sui Matthaei (ingenii acumine et monumentorum celeberrimorum fama ad veterum laudatissimorum Iuris-consultorum laudem quam proxime accedentis) morte decimo septimo.
LI. Melchior Iunius Witebergensis, vir optimus et Orator eloquens, qui scriptis suis discentium studia quam plurimum promovit. Iohannis Sturmii discipulus fuit, eique ad officio remoto in studii eloquentiae professione et gubernatione Scholae Argentinensis successit. In caelestem Academiam evocatus A. C. 1604, die 26 Ianuarii, aetatis 59.
LII. Iustus Lipsius e Belgio oriundus, Philologus summus, Orator magnus, si non maximus, et Historicus denique praestantissimus. Obiit Lovanii, (ubi Professor fuit) A. C. 1606, aeatis 59. Monumenta reliquit in omni disciplinarum genere praeclara, quibus nunc plurimae gentes tamquam divini ingenii fructibus salutaribus perfruuntur.
LIII. Nicolaus Taurellus, Medicus et Philosophus celebris, qui, cum medicam artem fideliter docuisset et feliciter exercuisset in inclita Altorfina Acad. Noricorum annos multos, diem suum clausit extremum A. C. 1606, aetatis. 59.
LIV. Hieronymus Treutlerus I. U. D. Consiliarius Caesareus, et Professor in Academia Marpurgensi celeberrimus, qui praeclaram famam, et solidae in legibus scientiae, accuratissimaeque legum interpretandarum facultatis existimationem apud exteros quoque obtinuit. Exstant disputationes eius ad ius civilie Iustinianeum Pandectis comprehensum eruditissima methodo conscriptae. Mortuus est Budissenae Lusatiorum, anno 1607, aetatis 42.
LV. Martinus Crusius, Graecae linguae et Oratoriae in Academia Tubingensi Professor celebris, et Annalium Suevicorum auctor. Tubingae octogenario maior fatis concessit anno 1607.
LVI. Idem hic annus fatalis fuit Matthaeo Dressero, Historiarum et Oratoriae facultatis in Academia Lipsiensi Professori. Homo fuit literatus, et valde pius, et plenus consilii, usu denique rerum singulari, experientiaque multiplici praeditus. Exstat Isagoge eius Historica, in qua per sex mundi millenarios acta in Ecclesiis et Politia exacte recensuit.
LVII. Nicolaus Crellius I. U. D. intimus quondam Christiani Electoris Saxoniae Consiliarius, sed anno Christi 1607 Dresdae, postquam totis quatuordecim annis captivus fuisset, decollatus, de causis (ut plerique affirmant) politicis, tamquam perturbator pacis publicae, et patriae hostis, et criminis reus laesae Maiestatis, sententiam pronuntiantibus Consiliariis Caesareae Maiestatis eam ad rem delectis.
LVIII. Bartholomaeus Keckermannus, Gymnasii Dantiscani Rector, excellentis ingenii solidaeque eruditionis laude clarissimus, et ex scriptis variis notissimus. Finem vitae habuit Dantisci in patria anno 1609, aetatis 37.
LIX. Iosephus Iustus Scaliger, Iulii Caesaris A. C. 1558 defuncti filius, vir ingeniosissimus, variarum linguarum cognitione instructissimus, omnique doctrinarum genere excultissimus, magni illius de emendatione temporum operis auctor. De eo ita P. Scriverius.
————— eruditione
Idumaeus, Arabs, Syrusque et Indus,
Chaldaeus simul, Aethiopsque civis,
Quemque Achaemenii suum vocarent,
Pelasgus simul, et simul Latinus,
Et Graius vetus, et quottidianus;
Et Thuscus simul, et simul Britannus;
Et quod altera saecula obstupescant,
Hispanus simul, et simul Batavus.
Obiit Lugduni Batavorum anno 1609, mense Februario, anno aetatis 68. Cum uberioribus lacrimis deplorasset nimiam vivacitatem suam, quod ad ea usque tempora durasset, quibus in dubium vocaretur meritum et satisfactio Servatoris nostri Iesu Christi, quem se propediem visurum esse confidebat, sedentem ad dextram Patris omnipotentis Baudius in oratione eius funebri. Vid. Wilt. Memer. ???
LX. Gregorius Bersmannus, Annaebergae in Misnia natus, Philosophus et Poeta clarissimus, et illustris Gymnasii Servestiani Rector. DEO et naturae concessit Servestae anno 1611, aetatis 74.
LXI. Casparus Bauhinus, Iohannis filius, Medit. D. Anatom. et Herbariae in Academia Basiliensi Professor celeberrimus et diligentissimus, ac Illustrissimi Ducis Wirtembergici Archiater. In Botanicis et Anatomicis eruditissima eius scripta exstant.
LXII. Andreas Baccherus Poperinganus Flandrus, Medicinae D. clarissimus, et Ducum Brunsvicensium et Lunaeburgensium per 43 annos Archiater.
LXIII. Elias Reusnerus, Silesius Medicus, et Historicus insignis, et Poeta optimus, Professor in Academia Ienensi, cuius insigne opus Genealogicum inter alia eius scripta exstat. Frater eius Nicolaus Reusnerus IC. Orator, Philosophus et Poeta fuit praestantissimus, Consiliarius Ducum
Saxoniae, nec non Professor in Academia Ienensi, multis ingenii monumentis celeberrimus.
LXIV. Dionysius Gothofredus, Parisiensis, IC. acris iudicii, et in praxi dexteritatis singularis: Professor fuit in inclita Academia Argentinensi, et legum interpres acutissimus.
LXV. Hermannus Kirchnerus I. U. D. Orator et Poeta Caesareus C. ac Professor in inclita Academia Marpurgensi, multis lucubrationibus celeberrimus.
LXVI. Iacobus Christmannus, multarum linguarum gnarus, et Philosophiae Professor in Academia Heidelbergensi, cuius scripta exstant.
LXVII. Isaacus Casaubonus, undiquaque eruditissimus Philologus, ac Graecae et Latinae linguae felix propagator. Baronii XII annalium tomos, Centuriis Magdeburgensibus oppositos, (quos Abraham Bzovius continuavit, Henricus autem Spondanus et Bisciola in epitomen redegerunt) in XVII exercitationibus egregie refutavit. Idem fecit Goldastus in Rationali.
LXVIII. Fridericus Taubmannus Francus, Professor in inclita Academia wittebergensi, vir doctissimus, et poeta praestantissimus et festivissimus, cuius iucunda et erudita exstant poemata.
LXIX. Rudolphus Goclenius, Hassus, Philosophus insignis, et in Academia Marpurgensi Professor, cuius singularis et excellens eruditio doctis omnibus nota est ob multas lucubrationes, quibus verae Philosophiae studia illustravit.
LXX. Iacobus Augustus Thuanus Gallus, genere, ingenio et literis vir vere magnus et nobilis, qui ulibris CXXX suae aetatis Historiam summo iudicio et fide prudentissime conscripsit; opus et styli elegantia, et gravissimarum rerum copia ac maiestate cum quibusvis sive veterum sive recentium in eo genere scriptis conferendum.
I. Anno 1577. Cometa stupendae et insolitae magnitudinis visus est mense Novembri. Beutherus scribit, se talem per omnem suam vitam numquam vidisse, cum quoad longitudinem et latitudinem caudae, tum quoad atrocitatem incendii, habuisseque formam gladii Turcici. Tales autem Cometae aut novae stellae apparentes non sine causa novi aliquid nuntiare, si non apportare, putantur. Unde Camerarius de Cometis scribit: *ou)dei\s2 *komh/ths2 o()stis2 ou) kako\n fe/rei. et Peucerus inquit: Cometae quoties exardescunt, mutationes, clades et calamitates portendunt. Et hoc omnium temporum historiae testantur.
II, A. C 1579, horrendae tempestates in Hassia, quibusdam etiam locis in Thuringia, plurimum damni deberunt. Nam et grando magnitudine ovorum segetem et vineta prostravit, et aquarum eluviones fundis, hominibus et iumentis multum nocuerunt.
III. A. C. 1580. Cometa fulsit in Borussia, Noribergae, Gorlicii, etc. duravitque per tres menses, scil. ab Octobri usque in mensem Ianuarium anni sequentis.
Ex huius Cometae inflammatione, nec non ex aeris corruptione, exortum esse putant Astrologi et Medici morbum epidemicum, qui hoc anno totum fere terrarum orbem peragravit, et ex oriente ac meridie ad occasum et septentrionem contendit. Nam mense Iunio Siciliam: Iulio Romam, et vicina Italiae loca: Augusto Venetias et Constantinopolim: Septembri Hungariam, superiorem Germaniam, Bohemiam (ubi Caesar Rudolphus II ipse hanc luem cum domesticis aulicis expertus est) et Saxoniam: Octobri littoris Balthici urbes: Novembri et Decembri Daniam, Sueciam et Poloniam (ubi Stephanus Rex, qui tunc bellum contra Moscovitas gerebat, multique alii, tam equites quam pedites, hac tabe infecti fuere) magna celeritate infestavit, ita ut omnes fere homines febri diaria aut tussi ex catarrhis ad pectus delabentibus passim sint correpti, multi etiam, qui affectos ante pulmones habebant, exstincti. Romae in fine Iulii uno tempore 40000 homines iussu Pontificis Gregorii XIII numerati sunt, qui hoc morbo infecti fuere. Lubecae mense Octobri, sub ipsa incensione Cometae, 8000, nec minori numero Hamburgi hoc malo infecti fuere: sic Bremae, et Brunsvigae atque Lunaeburgi infinitus numerus, inque omnibus regionibus et civitatibus in singulis domibus uno tempore, nemine fere excepto, omnes decubuere. Alius autem alio gravius laboravit, pro naturarum diversitate, et commoda aut mala diaeta adhibita. Hi autem, qui nulla medicina usi sunt, citius ac felicius ceteris convaluerunt: unde multi in eam opinionem sunt perducti, ut statuerent, medicinam sine favore caelesti non solum irritam, sed saepe etiam noxiam esse: in qua opinione Hiprocratem et Galenum etiam fuisse constat.
IV. A. C. 1582. saevae et horrendae ventorum procellae exortae sunt, quae magnum navigantibus damnum dederunt, inprimis in Hollandia et Selandia. Chytraeus, Beutherus.
V. A. C. 1587. Belgae ingenti peste et fame conflictati sunt. In Flandria passim municipia et pagi, habitatoribus vel bello necatis, vel peste absumptis, vel fame mortuis, vacui, meram solitudinem praeferebant, adeo ut in domibus ferae bestiae et lupi
stabularentur: qui ad eum aucti fuerunt numerum, ut non tantum pecora, verum etiam pueros, imo viros et mulieres invaserint, ex matrum sinu et compiexu infantes abripientes et dilaniantes. In agro Gandavensi urbi vicino, ultra centum homines a lupis devoratos, memoriae proditum est, praevalente adversus incolarum paucitatem ferarum multitudine: Canes fame et rabie efferati per agros passim oberrabant, et obvias quasque bestias, quinetiam se ipsos mutua laniena conficiebant, tantaque erat agrorum vastitas, ut neque campi a silvis, neque fossae et aggeres a viis altioribus discerni, neque areae, dirutis aedibus, a possessoribus dignosci possent, adeo vastata, et arbustis, dumetis spinetisque obsita erant omnia. Famils quidem tanta vis fuit, ut Antwerpiae, Bruxellis, Brugis, Gandavi, et alibi, honesti et splendide amicti homines vespere incogniti panem ostiatim quaestierint; vulgus vero e quisquiliis et sordium colluvionibus, ossa, putamina et alia conquisiverint. In Hollandia, Selandia, et aliis confoederatis provinciis, tolerabilius aliquanto erat annonae pretium, utpote quae navigatione libera et aperta uterentur, ac e piscatu et negotiatione maritima magnum quaestum facerent. Quo factum est, ut ingens eo hominum multitudo aliis e locis commigrarit, sic ut multis in oppidis, aedibus hominum multitudini non sufficientibus, ampliora pomoeria describere necesse fuerit. Contin. Sleidan. part. 2. lib. 27.
VI. A. C. 1588. varia portenta sunt conspecta. Nam in Ditmarsia (cui nos ortum debemus) quinque soles eodem mense visi. In quodam vico Apenradio, una leuca a Meldorpio distante, mulier quinque dierum intervallo gemellos enixa est. Gryphiswaldiae, celebri Pomeraniae urbe, xiphias seu piscis gladius variis literis et characteribas, utpote crucibus, gladiis, vexillis, ligone, pugionibus, equorum capitibus et navibus insignitus, die 22 Maii captus est. Ad 26 vero diem Iunii sol, aere sereno exsistente, tepente obscuratus, toto die illo cum gladii stricti figurain ore quasi visus est. Rupes Culmerbergensis prope Salfeldiam, prodigiose sese aperiens, disrupta est. Panes ab Euclione quodam tenacissimo prope Rhodopolim in furnum missi, palaque rursum extracti sanguinem miraculose sudantes, paulatim in cineres resoluti sunt. Et alia id genus multa acciderunt. Idem. l. 28.
VII. A. C. 1590, ingens siccitas fuit per totum fere annum. Itaque seges rara, fiumentum tenue, foenum paucum, olerum vero et leguminum copia exigua, vinumque modicum ubique provenit. Incendia quoque excitata sunt multa. In Thuringia pagi et oppida exusta sunt. Arsere compluribus locis silvae, in montibus praesertim Bohemicis. Foenum in curru vectum infra Viennam solis ardore conflagravit die 30 Iulii. Horribilis quoque terraemotus eadem die, qua Pontifex summus Urbanus VII. ad dignitatem istam eligebatur, scil. 15. Septembr., Viennam Austriae et multa Bohemiae et Moraviae loca concussit. Viennae aedes quamplurimae labefactatae: turris D. Stephani ita conquassata, ut ruina illius metueretur, et de fastigio destruendo consilium capi necesse fuerit. Templum coenobii Scotorum, et hospitium ad solem aureum, patrona et familia illius diversorii una cum hospitibus aliquot oppressis, concidit. Castellum Canisianum in finibus Hungaricis media ex parte, magna militum strage facta, corruit. Praga quoque haud parum contremuisse fertur. Haud procul a Vienna Austriae agri mephitim exhalarunt, et solum, pluribus locis, atris locustis constratum fuit, quae pedibus conculcatae, teterrimum foetorem efflarunt. Dresserus millenar. Ul. pag. 522.
VIII. Anno 1591 pestis ingens in Livonia grassata est, quae in una urbe Revalia ad 5000 hominum absumpsit.
Eodem anno universam Italiam dira fames pressit, tantaque fuit annonae caritas, et frumenti inopia, ut modius tritici triginta quatuor coronatis venderetur. Initio igitur Cardinales, Episcopi, aliique praelati, populum suum expensis alere coeperant: et ipse quidem Pontifex Gregor. XIV. ingentem pauperum numerum sustentavit. Postea vero cum fames et penuria indies maior fieret, decretum est, ut Iudaeis, meretricibus, exteris multis, aliisque inutilibus hominibus urbe eiectis, in singula capita octo tantum panis unciae quottidie distribuerentur; armis, priusquam haec a Pontifice promulgarentur, populo, neseditio et tumultus in urbe exoriretur, ablatis. Holsatia, Dania, et Hanseaticae Vandalorum civitates, atque Belgium, Italis in communi totius provinciae necessitate suppetias prompte tulerunt: et quod inauditum hactenus fuerat, multas naves annona oneratas, circumnavigata Gallia et Hispania, per angustias freti Herculei in mare Mediterraneum et Ligusticum, et in ipsos Italiae portus cum gratulatione pauperum deduxerunt; atque ita Donorum, Hollandorum et Germanorum Hanseaticorum beneficio factum fuit, ut frumentum, quod triginta quatuor antea vendebatur, et vix haberi amplius poterat, mox viginti, et paulo post quatuordecim coronatis, annona indies magis magisque levata, emeretur. Pontifex cursorem, qui nuntium ad ventantium navium primus attulerat, mille ducatorum honorario donavit. Ianson. in Merc. Gallo-Belg. tom. 1. lib. 4.
IX. A. C. 1592, die 20 Decembris, visae sunt paraselinae circa Lunam naturalem, varii coloris radios in orbem de se spargentes, una cum alba cruce per paraselinas extensa.
X. Anno 1595, in Hollandia, Geldria, tractu Rhenano, austria, Bohemia, Saxonia, Misnia, Lusatia, Silesia, aliisque Germaniae locis, stupenda et insolita exstitit aquarum inundatio: quae non solum pagos plurimos destruxit; verum etiam miserabilem stragem tam hominum quam pecorum edidit. Bucholtz.
XI. A. C. 1568, Romae tanta tamque insolita exstitit fluvii Tyberis eluvies et inundatio, ut plerasque aedes in ipsius urbis meditullio sitas ad medietatem usqueeluerit, et fundamenta illarum ita convulserit, ut nulla fere urbis, alias amplissimae, pars reperta fuerit, quam tignis ac tibicinibus suffulciri et sustentari non oportuerit; multis aedibus iam collapsis, reliquis casum et ruinam in horas minitantibus. In hac eluvione, praeter magnam pecorum in campis hinc inde suffocatorum multitudinem, 1500 circiter homines perierunt. Damnum vero urbi illatum, multis aureorum myriadibus aestimatum fuit. Idem.
XII. A. C. 1599 in Lisbona et Hispania ultra 70000 hominum peste exstincta sunt. Chytraeus. Peste autem DEUS et impios ferit, ut iuste affligat: et pios exercet, ut aut corrigat, aut punita mundi ingratitudine ad meliorem vitam traducat.
XIII. A. C. 1600 Terraemotus horribilis Norsiae, et in urbe Florentia, aliquot aedificia evertit. Theodorus Meurer.
I. Anno 1576, die 4 Novembris, Hispani, qui in castello Antwerpiensi in praesidio collocati erant, cum animadverterent, sese civibus admodum esse exosos, adiunctis sibi Germanis militibus, tormentis bellicis et globis igneis, atque armata manu, maximo numero urbem invadunt, quibus initio cives fortiter restiterunt. At Hispani, cum potentia eis praevalerent, urbem in suam potestatem redegerunt, et obvios quoque trucidarunt, nihilque contumeliae et petulantiae omiserunt. Multi e civibus, dum aquis insilientes salutem naviculis quaerunt, suffocati sunt: inter milites fugientes Oversteinius Comes in aquam delapsus, et armorum pondere depressus, periit. Trucidati et submersi ex oppidanis et civibus ad septem milia. Hispani vero desiderarunt e suorum numero circiter 200, et urbe potita ingens incendium excitarunt, quo miserabilem in modum opulentissima totius urbis pars, in qua amplissimae erant tabernae omnis generis pretiosissimis refertae mercibus, desolata fuit. Sequentibus diebus nullum crudelitatis genus milites ad extorquendam civibus pecuniam praetermisere: neque enim ulli vel ordini vel aetati pepercerunt: inprimis vero Valones, quoscumque deprehenderant, sicis et pugionibus interfecere. Patresfamilias sese, liberos, familiam ac supellectilem omnem, quanta volebant victores, pecunia redimere cogebantur. Qui vero aut non poterant, aut tantum dare recusabant, fidiculis, flagellis, aliisque cruciatuum generibus, sine ulla misericordia, ad necem usque torquebantur. Pecunia ab Hispanis collecta et extorta ad vicies centea milia coronatorum aestimata fuit; in ea summa minime comprehensis gemmis et pretiosis cimeliis, aureis vasis et argenteis; nec etiam incendii damno, quod non fuit minoris. Milites autem pecuniam partam nequiter dilapidarunt. Mox enim in ipsa Bursa mensae in aleae lusum publice collocatae sunt, in quibus plerique ex gregariis etiam militibus uno die adversa alea ad decem Coronatorum milia perdiderunt. Prudentiores vero, cum periculosum ducerent, tantam praedam extra urbem deferre; gladiorum pugionumque capulos, loricas item, scuta et alia arma ex aurosolido sibi confici, atroque colore tingi curarunt, ne colore dignoscerentur: qua in re tamen aurificum astu decepti sunt, qui, cupri et aeris media parte auro admista, direptionis partem ab ignaris praedonibus callide recuperatunt. Nec tamen sic abiit pecuniaria negotiatio ex ista urbe; sed et in ipsis mediis Martis furoribus ad miraculum floruit postea. Chytraeus in Chronic. Saxon. Beutherus. Eman. Meteranus in histor. Belg. lib. 6. Thuan. hist. lib. 61.
At eodem hocce anno Hispani non ita fortes sese gesserunt in Africa. Siquidem ea tota expulsi sunt ignavia Petri Carrerae, qui Guletae arci longe munitissimae praeerat, et prius quam Turcica classis, Duce Sinane Basa, viro astuto reique militaris peritissimo, appulisset, quingentos milites veteranos Italos admittere noluit, quod minime concessurum diceret, ut in eius gloriae partem venirent Itali, quam Hispani Guleta defendenda consecuturi essent. Sed vana prorsus haec gloria fuit. Sinan enim Bassa brevi tempore Carrerae fastuosum pectus exarmavit, Guletam ipsam expugnavit, ibique praeter aliam praedam potitus est quingentis machinis bellicis, cum ingenti tormentarii pulveris aliarumque bello necessariarum rerum et annonae copia, adeoque mira virtutis et fortunae sibi famulantium gratia eum tenuit victoriae cursum, ut Hispani prorsus eiecti fuerint ex Africa inter trigesimum et sextum
diem, amissis per summam ignaviam iis locis, quae Carolus V. Imper. in potestatem optimo consilio redegerat, ut securitati Siciliae, Regni Neapolitani, totiusque tum Italiae tum Hispaniae consuleret. Equidem apud ipsos Turcas ex fide dignis hominibus accepit testis locupletissimus Iohannes Leonclavius, Carreram virum fuisse prorsus ignavum et formidolosum, qui pulveris tormentarii nidorem ferre non posset, nec fulmina displosarum machinarum; quae sane quoties in hostem exonerabantur, ipse subrerraneis se testudinibus concameratisque locis addebat, bombaceque suas obturabat aures. Ubi vero de hoc prospero Africanae Turcarum expeditionis successu Romam allatum est, statim dicterium Pasquilli nomine sparsum, quo Guletae et regni Tunetani amissi culpa in podagram Ducis Suessani, in Cardinalis Granvellani Neapolitani Vicarii subligar, hoc est, libidines, in Iohannis Austrii Sphaeristerium, hoc est, negligentiam, reiciebatur. Leonclav. in Suppl. Ann-Turc. Thuan. histor. lib. 58.
II. A. C. 1577. Martinus Forbisserus Anglus navigationem instituit in septentrionales regiones: ubi superatis multis difficultatibus reperit auri in quadam Insula tantam copiam, ut eo ducenta dolia seu tonnas repleverit, quibus navem et duo aphracta oneravit, et in Angliam reversus est die 17 Septembris. Insula illa tota nivibus obruta fere est, eiusque incolae ab omni civili cultu alieni sunt: vestiuntur pellibus ferarum venatione captarum: herbas etiam crudas bestiarum in morem devorant. Tentorra eorum pellibus balaenarum teguntur: perpetuae propemodum ibi nives et frigus asperrimum. Canibus, qui lupos nostros specie referunt, sub iugum missis, utuntur ad res necessarias super glaciem advehendas. Nulla ibi ligna: cervi multi. Et sicut regio sterilis est: ita homines stupidi, bardi, et sine omni ingenio. Terram non colunt, contenti rebus quas sponte producit: potus illis sanguis ferarum, aut aqua glaciei. Histor. ext. Bucholtz. Beutherus.
III. A. C. 1578. Centurio quidam Hispanus iuxta Insulas, (quae potens et populosa Belgii civitas) in causidici cuiusdam domo exceptus, hospitis filiae insigniter formosae vim in arcano parabat: sed ea inter luctandum pugione correpto, ipsum in lumbos aggressoris tam violento ictu adegit, ut hoste strato, pudicitiam fortiter defenderit. Saucius Hispanus, et morti ex vuinere proximus, cum crimen sacerdoti confessus esset, factique ultra modum paenitentia duceretur; iuvenculam ubique investigatam, coram sisti iussit, hisce verbis eam affatus: Morituro mihi expetendum fuerat, ut iniuria tibi a me illata remitteretur: sed ad expiandam culpam haud satis confessio ac veniae petitio visa est, nisi scelus intentatum decora satisfactione eluerem. Me igitar tibi virum addico, et quia crimine meo et virtute tua effectum est, ut me frui non possis; habe nomen nxoris, ttitulos, insignia, et bonorum meorum haeres esto: ut, qui te conatu violatam meminerint, sciant te coniugium tentatae virginitatis, quam tam strenue defendisti, honestissimum praemium retulisse. Quibus dictis, et sacerdote verba praeeunte, cum, parre consentiente, martrimonium contractum esset, Hispanus statim exspiravit; ambiguo relicto, uter generosius, hic culpam emendasset, an illa pudori consuluisset. Thuan. histor. lib. 66. Meteran. histor. Belg. lib. 8.
Memorabile quoque facinus, hoc anno, a rustici cuiusdam filia in Belgio commissum est. Tribunus quidam Gallus, Pontius nomine, qui Franeisci Alenconii (qui Belgis operam et opes deferens, testatus se Belgarum rogatu bellum adversus Hispaniae tyrannidem suscipere; verum postea praecipua Belgii loca intercipere conatus, sed sine successu) militiam in Belgio sequebatur, ad Beccirtium pagum hospitium sibi sumpserat in domo Iohan. Milleti probi et ditis agricolae, cui tres filiae eximia forma erant. Harum maior natu, Maria dicta, sedecim velamplius annorum, et ceteris formosior, ut placato hospite uteretur, sedulo omnia domus ministeria obibat. In eam, quia praestantioris, quam quae in rustica quaerebatur, formae erat, tribunus oculos coniecerat, oceasionemque libidinis explendae quaerens, patrem cum filia mensae accumbere iubet, et libidine inter pocula incalescente, per ludibrium rogat, an sibi filiam uxorem dare vellet. Agricola, qui imparem suam praetexebat conditionem, se modeste excusante, tribunus statim irarum fulminibus debaechabatur, et protinus cenaculo patrem facessere pulsatum iubet: quem filia pone sequens a militibus vi retenta, moxque a furente tribuno inter lamenta et eiulatus compressa, ac postea temulentis sociis pariter ad stuprum exposita est. Inde postquam ad mensam reditum fuit, ipsa iuvencula, magnos supraque sortem et aetatem generosos spiritus gerens, sedere iuxta tribunum iussa, paruit, et, composito ad dolorem dissimulandum vultu, post crebras iniectas perlasci viam contumelias, tempus nacta, Pontium, dum cum altero quopiam commilitone sue collequeretur, cultro in cor eius violenter adacto, conficit, disiectisque subito mensis, dum reliqui milites ad tribunum accurrunt, illa per posticum elabitur, et ad patrem in proximo diversantem properat, reque expofita, ut fugam mature capessat, monet. Ipsa post ereptam virginitatem vivere non sustinens cum vitare
periculum potuisset, grassatores intrepide exspectat: a quibus ilico comprehensa et arbori alligata, ut sclopetorum ictibus conficeretur, post commendatam DEO animam, Feri, inquit, miles, et certis ictibus mortem ei potatam accelera, quam vi illata indignam effecisti, quae viveret: haud utique iniuriam, quam iam in duce vestro inultam non sivit DEUS, diu impune laturus. Nec verbis augurium defuit. Nam pater, ubi filiam a militibus crudelissime collimatis ictibus interfectam esse rescivit, geminata iniuria efferatus, rusticos, tumultuario opeie ex vicinia ista convocatos, ad vindictam tam atrocis Gallorum facinoris exhortatur; qui similiter detestanda ista iniuria exacerbati, milites facti complices, cumque iis quatuor alias cohortes circumventas, ad unum omnes trucidarunt. Idem ibidem.
IV. A. C. 1578. Sebastianus Lusitaniae Rex aetate et prudentia fere puer temerariam in Africam suscepit expeditionem, qua Mahumetem Mauritaniae Regem reducere conabatur. Hic enim a patruo suo Abdelmelecho auxiliis Turcicis regnis suis pulsus, superiori anno ad Sehastianum Lusitaniae Regem iuvenem 24 annorum confugit, eiusque opem et auxilium adversus patruum suum imploravit. Re in consilio agitata, licet non deessent, qui a periculoso bello cum absterrerent, instigantibus tamen aliquibus aulica assentatione propendentem in contrarias partes Regis animum, auxilium ei bello ferendum decretum est, ea tamen conditione, ut Philippus Rex Hispaniae in belli societatem admitteretur. Missi igitur ad Philippum legati. Qui quidem expeditionem istam minime dissuasit, verum neipse Sebastianus ad eam proficisceretur, sed rem per legatos gereret, admodum rogavit. Cum vero a proposito isto praecipitem iuvenem dimovere non posset, tandem de bello in Africa gerendo ita inter eos convenit, ut 15000 peditum ex Italis, Germanis et Hispanis conscriberentur, quorum 10000 Sebastiani, quinque vero milia Philippi stipendio miltiarent. His ita peractis, de belli sumptibus deliberatum est: et quidem deficiente in Lusitania pecunia, nova vectigalia, satis quidem gravia, excogitata, et non solum plebi, sed et reliquis ordinibus imposita fuere, ita ut soli Ecclesiastici, quamvis ab initio frementes, 150000 aureorum sibi imperari paterentur. Plebs autem isti militiae destinata crebro quidem Ulyssipona, quasi ad pugnam instruenda, fuit educta, sed ridicula prorsus ratione; quippe nullo campi ductore aut tribuno belli experto, sed Iohanne quodam Gama iispraeeunte, qui eremitae habitu tirones, ipsemet belli rudis, arma tractare, agmina ordinare, et concurrere edocebat; Sebastiano Reg non solum inter sclopetorum displosiones plerumque haud citra discrimen versante, aut discurrente; verum etiam mari saepese committente, maxime caelo procelloso, (nam sereno ignavi esse ducebat) ita, ut pericula, quae sapientes vitanda censent, quaereret, et in exitium sponte ruere cunctis videretur. Tandem Sebastianus, salutaribus Philippi Hispaniae Regis avunculi sui consiliis (quibus eum a temerario proposito avocare conabatur) spretis, profectionem decrevit. Tum vero Lusitani de armis securi, tantumque de magnisico cultu solliciti, vestes sumptuosissimas sibi comparabant, quasi non ad bellum, sed ad nuptias et pompas proficiscerentur; etiam patrio vestitu abiecto Castellensem assumebant, et quasi iam victoria parta de triumpho adornando cogitabant. Itaque videre erat vestes, equos, tentoria, lectos, ac cetera impedimenta holoserico et auro argentoque, interdum et gemmis ad exquisitum luxum exornata, ut potius hastiludii, quam serii certaminis apparatus rerum peritioribus viderentur, qui cum occulto doloris morsu infausta ex eo omnia praesagiebant. Cum dies profectioni dictus advenisset, Rex ipse praetoriam navim conscendit, tam certa regnorum istorum potiundorum fiducia, ut in eam rem Regia etiam insignia secum asportaret. Sic igitur ventum opportunum nactus postridie Iohannis Baptistae tota cum classe solvit, navigatione versus Africam directa, regno autem pecunia exhausto, Nobilitate vacuo, sine herede, nec satis aequis eius administratoribus relicto. Maesta classis in discessu ubique facies fuit, et nemo ridere visus, cunctis tristi silentio defixis, cum vulgo contra venenire soleat, ut, qui ad eiusmodi expeditiones ducuntur, perlasciviam laetos clamores ingeminent. Cum Melicus Mauritaniae Rex de adventu Lusitanorum cognovit, ingentibus copiis iis obviam ivit: et licet aegrotus in lectica veheretur, mortique iam propinquus esset, suos nihilominus intrepido animo compellavit, et pro religione patria, uxoribus, liberis, pro aris et focis certamen propositum ostendit, et de eventu eius, cum numero vincant, causaque potiores sint, minime dubitare eos debere, admonuit. Non longe post pugna tentatur, et Lusitani a Mauris undique circumventi, quasi pecudes miserando omnino spectaculo inter carros, equos, suorum occursus, aestu, labore et ictibus pereuntes, promiscue caeduntur: et non solum in isto conflictu ad 15 milia hominum occubuerunt, vetum etiam tres Reges perierunt. Nam Sebastianus a Mauris captus, ense erepto galeaque ablata primo exarmatus, postea a centurione repetitis vuln eribus confossus est. Cuius cadaver cum quidam
Maurus vili equo impositum ad Hametem Mauritaniae Regis fratrem adferret, ipse insigne rerum humanarum inconstantiae exemplum intuitus, a lacrimis sibi temperare non potuit. Melicus, qui gravi febri iactatus cum suos retrocedere indignaretur, lectica egressus, ut praesentia sua, iniecto pudore, fugam suorum sisteret, vix precibus a familiaribus revocatus, et prae ira compresso spiritu pene ex equo titubans cecidit, indeque in lecticam denuo illatus, et adductis repagulis, ac prius monitis qui circa eum erant, ut mortem suam celarent, admoto ori digito animam efflavit. Finita pugna Hametes, fratris mortis ignarus, protinus ad lecticam accurrit, ei de victoria gratulaturus: cognita autem eius morte, in cadaver involat, lacrimisque super defuncti corpus ubertim profusis, de Imperii insignibus sumendis mox cogitare coepit, et a praefectis et militibus in castris Rex declaratus et electus est. Mahomet in fuga coenosis Larissae aquis nimia festinatione submersus periit, cui ex aquis extracto Hametes pellem detrahi, camque deinde salitam paleisque impletam per utramque Mauritaniam in ludibrium circumduci mandavit. Regnum Lusitanicum ad Henricum Cardinalem Sebastiani trucidati patruum translatum est: qui cum tantum annum unum et menses quinque regnasset, anno Christi 1580, prid. Kalend. Febr. hora et momento a se praedictis in deliquium animi incidit: cum eodem tempore Luna deliquium pati inciperet, quo deliquio Lunae desinente, et ipse in vivis esse desiit: unde dissensiones magnae ortae in regno Portugalliae, et caedes ac bella secuta. Quidam enim elegerunt Amonium, quem Ludovieus, frater Henrici, caelebs procreaverat: reliqui elegerunt Hispaniarum retem Philippum, Henrici sorore genitum: qui exercitum misit in Portugalliam Duce Albano: qui statim Antonium fugavit, plane exercitu destitutum; et in hostium potestatem venisset, nisi aureos et aliam pecuniam in via sparsisset, quam dum Albani colligebant, aufugit, et Hispanus Portugalliam occupavit. Thuan. lib. 65. et 78. H. Conestag. de Portugall. et Castil. coniunctione passim. Chyer. Chron. Saxon. lib. 24. et 25. Onuphr. Cont. Sleid. part. 2. lib. 18.
V. Anno C. 1582. contigit res miranda et stupenda. Nam mahumetes III (qui, cum patri defuncto Selimo anno 1574 in regno successisset, quinque fratres occidit) filium suum Mahumetem adolescentem fere 16 annorum circumcidit. Festum inaudita magnificentiae pompa, ceremoniarum sollennitate et spectaculorum varietate 40 dierum intervallo peractum est, et ad illud spectaculum ivitati fuere Reges et Principes prope totius Orbis, qui Legatos suos Constantinopolin miserunt. Leonclav. in Annal. Turt.
VI. A. C. 1582 Wilhelmus Princeps Auraicus, vir tum suae, tum alienae, ac Batavorum imprimis, quibus praefectus fuit, libertatis amans, consiliis praepollens, animo fortis, rerumque gestarum gloria maximus, a Iohanne Iauregio Cantabro ictu sclopeti per utramque maxillam traiectus est. Auraicus ictu attonitus (quemadmodum ipse postea testatus est) primo corruere aliquam contignationnem aedium existimavit, mox in deliquium incidens, a circumstantibus ne caderet sublevatus est: cumque paulatim ad se rediiset, strepitum et confusas voces audiens, rogare coepit, ne percussorem interficerent; qui tamen a nobilibus, primum irae impetum non cohibentibus, transfixus, et a stipatoribus et satellitibus plane iam interfectus fuerat: cuius corpus Mauritius Auraici filius (ex Mauritii Electoris Saxoniae filia paulo ante mortem natus, adhuc quidem puer, sed prudentia supra annos innata praeditus) diligenter investigavit, sclopetumque primo, mox schedulas quasdam et fasciculum literarum reperit, quae, cum Hispanica lingua scriptae essent, Gallos a suspicione de ipsis concepta absolverunt: siquidem factum illud totum eis imputabatur, cum cives putarent, lanienam Gallicam apparari: nec quievissent, nisi Uranius ipse eos placavisset, et auctores facinoris deprehensi rem ordine narravissent, astuque mercatoris cuiusdam haec facta demonstrassent. Vulnus autem per aliquot dies continuato remedio sanatum, praeter omnium spem et exspectationem, et Wilhelmue pristinae suae sanitati restitutus est. Toto illo tempore, ex quo vulneratus fuerat, summa in urbe (Antwerpia) maestitia et oppidanorum consternatio (Catharina potissimum eius sorore, et Swartzemburgici Comitis coniuge, nullum officii genus circa aegrotum fratrem praetermittente) visa est. Carola autem Mompenseria, Ludovici Ducis Mompenserii in Gallia filia, uxor eius, cum inopinato mariti casu iam ab initio perculsa esset, accedente ad pavorem vigiliarum quottidianarum incommodo, in gravissimum morbum incidit, ex eoque tandem 13 Kalend. Maii, ingenti non solum marito, sed omnibus aliis desiderio sui relicto, decessit. At violentam mortem Wilhelmus heros et bellator ille fortissimus evadere non potuit. Nam A. C. 1584, perfide tribus globis a sicario quodam Delphis in hospitio suo, monasterio D. Agathae sacro, traiectus die x Iulii, vita privatus est, cum vixisset annos 51. m. 2. d. 25. Sicarius Nobilis Eurgundus fuit, Balthasarus Seraeus dictus, qui ante aliquot menses in Principis famulitium,
singularem industriam, et ingenii dexteritatem prae se ferens, sese insinuaverat, et a Principe legatis ad Franciscum Alentonium Galliae Regis Henrici III fratrem, quem Belgae Gubernatorem et heredem Belgii denuo expetebant, comes adiunctus erat. Alenconius autem cum praesentibus Auraici legatis in Castello S. Theodori in Gallia, anno aetatis 30, non sine veneni suspicione mortuus esset, Seracum hunc, ut Principi notum, et nunc per aliquot menses in aula eius commoratum, legati ad Auraicum cum literis remittunt; quibus obitum Alenconii Auraico significant, et an Rex Galliae, vel alius ad protectionem Belgii requirendus sit, sciscitantur. Hic proditor, cum humaniter a Principe exceptus et perbenigne auditus fuisset: tandem surgentem Principem insecutus, et denuo se cum illo loqui, et secreta referre velle simulans, tribus plumbeis globulis venenatis, e parva hombarda emissis, medium traiecit, ita ut statim moriens conciderit. Quemadmodum etiam constat, ante aliquot annos fratres eius Henricum, Adolphum et Ludovicum Nassovium in proeliis Belgicis interfectos esse, quos multi etiam opinantur bombarda traiectos esse. Michael Eitzingerus refert, Philippum Melanchthonem, cum Guilbelmus Nassovius Auraici pater filiorum genituras ei protulisset, et de singulis iudicium illius exquitens, eam, quae est Auraici, pervestigasset, dixisse: multa eum moliturum ac magna, sed mortem fore violentam. Quod etiam eventus comprobavit. Percussor tanti Principis vivus comprehensus, et, non a Gallo vel Hispanis sese conductum, sed proprio consilio egregium ac praeclarum kato/rqwma, et cultum DEO gratum se praestitisse, professus, summo cruciatu ac supplicio, proditori debito, necatus est. Ferunt tamen, in quaestionibus parricidam confessum esse, se consilium suum Alexandro Farnesio Parmae et Placentiae Duci (qui Rege Hispaniae, Iohanne Austriaco anno Christi 1578 peste exstincto, belli Belgici praefectus constitutus est) scripto indicasse, ac iussu illius Assonlevillam Consiliarium eius cum eo egisse, cumque in proposito confirmasse, et de mercede non tantum in tabulis proscriptionis expressa, verum etiam multo ampliore ei cavisse. Ordines autem Belgici morte Auraici, alieno adeo tempore sibi erepti, summopere indoluerunt, eius prudentiam, constantiam, magnanimitatem, aequitatem, patientiam et moderationem necessariis temporibus experti, eique ut dolorem meritis honoribus delatis testarentur, ingenti et regia prope pompa parentarunt. Celebratae autem fuere exsequiae die 11 August. Delphis, et in maiore urbis tempplo conditus est, ubi eius Mausoleum structura superbum ac splendidum cum hac inscriptione videtur:
GVILIELMI NASSOV, SUPREMI ARAUSIONENSIUM PRINC. PATRIS PATRIAE, QUI BELGII FORTUNAS SVIS POSTHABVIT, ET SVORUM: VALIDISSIMOS EXERCITUS AEREPLAURIMUM PRIVATO BIS CONSCRIPSIT, BIS INDUXIT ORDINUM AUSPICIIS: HISPANIAE TXRANNIDEM PROPULIT: VERAE RELIGIONIS CULTUM, AVITAS PATRIAE LEGES REVOCAVIT, RESTITVIT: IPSAM DENIQUE LIBERTATEM TANTUM NON ASSERTAM, MAURITIO PRINCIPI PATERNAE VIRTUTIS HEREDI FILIO STABILIENDAM RELIQUIT, HEROIS: VERE PII, PRUDENTIS, INVICTI: QUEM PHILIPPUS II, HISPAN. REX ILLE EUROPAE TIMOR TIMVIT, NON POMVIT, NON TERRVIT, SED EMTO PERCUSSORE FRAUDE NEFANDA SUSTULIT. FOEDERAT. BELG. PROVINC. PERENNI MERITOR. MONUM. P. C. C.
Funere et exsequiis Auraici apud Delphos peractis, Mauritius, illustrissimi Principis Wilhelmi filius, annotum tum temporis 19 adolescens, ab Ordinibus Belgii confoederatis, Hollandiae, Selandiae; Firsiae et Ultraiecti Gubernator, ac summus maris praefectus constitutus fuit: qui totus genitorem suum spirans, maximarumque eius virtutum vestigia gnaviter premens, auspiciis. D. D. Ordinum, ductusuo, reliqui operis gloriam consummavit.
VII. A. C. 1587 Maria Scotiae Regina, Iacobi U mater, post xx annorum carcerem, a Proceribus Angliae ad mortem fuit condemnata. Quam sententiam etsi iustitiae consentaneam esse diceret Elisabetha Angliae Regina, diu tamen adduci non potuit, ut subscriptione sua eam confirmaret: tandem tamen importunis Parlamenti, novas quottidie machinationes et pericula nuntiantis, precibus fatigata, acta et libellum, quibus capitalis contra Reginam Scotiae sententia et supplicii ratio continebatur, subsignavit, et a Cancellario magno regni Anglici sigillo muniri iussit. Die igitur octavo mensis Februarii in arce Northamptoniae Foteringhamo Maria securi percussa est. Quae, cum magno avimo sententiam mortis in se latam audivisset,
Anglorum immanitatem hisce verbis perstrinxit: Angli in suos Reges subinde caedibus saevierunt, ut neutiquam novum nunc sit, si etiam in me ex eorum sanguine natam saevierint. Angli enim ex Regibus 40. civilli conspiratione 12, atque annis 36, quibus bella civillia Philippi Comminaei aetate gesta sunt, regiae stirpis homines amplius 80 interfecerunt; teste Bodino in Meth. Hist. cap. 5. et 6. de rep. lib. 2. cap. 5. lib. 4. cap. 7.
VIII. Foederati Pontificii in Gallia in Regem suum Henricum III et Evangelicos conspirantes, non quiescendum sibi arbitrati sunt, priusquam eum e medio sastulissent. Quare Iacobum Clementem, Monachum ordinis Praedicatorum, conduxerunt, ut Regem interficeret: prius autem illus amplissimis praemiorum, divitarum, Infulae Episcopalis, galeri Cardinalitii, et praerogativae in Paradiso super aliorum beatorum conditionem eminentis, promissionibus ad facinus parricidiale audacisme peretrandum animaverunt. Ille igitur cultrum sibi ancipitem acutissimum fieri curat, et pridie Calend. Aug. A. C. 1589, mane Lutetiâ egreditur, rectaque ad S. Clodovaei fanum, ubi Rex castra locaverat, Parisios obsidere in animo habens, pergit. In castra (quae erant duobus Gallicis milliaribus a Lutetia) cum venisset, ad generalem Procuratorem ductus est: cui affirmavit, sese varias habere literas, inter alias etiam Harlaei Parlamenti Praesidis, ad Regem deferendas, aliaque arcana quaedam, quae literis credi non potuerint, ei dicenda, quae sicre maxime Regis interesset. Procurator haec ad Regem defert: qui Procuratori mandat, ut eâ nocte monachum in suo hospitio excipiat, et usque in posterum diem humaniter habeat. Vix autem ulli hominum generi facilior ad Regem accessus fuerat. Quare postridie ad Regem, qui modo e lectulo suo surrexerat, nondum toto corpore vestitum in conclave admissus est. Intromissus igitur monachus amoveri petit nobiles, ut solus cum solo colloquatur: quibus remotis, mox literas a praememorato Harlae Regi legendas exhibet, easque dum legit, cultrum veneno infectum in ventrem Regis manubrio tenusadigit. adactumque in vulnere relinquit. Rexvulneratum sese sentiens suos inclamat, et cultro e vulnere extracto, sicarium bino ictu vicissim sauciat. Interim regii ministri, clamore audito, accurrunt, in monachum involant, cumque confossum trucidant, cuius cadaver postea equis in quatuor partes distractum, et a earnifice combustum est. Inde Rex, etsi vulnus non letale primo a medicis iudicatum fuit, tamen postridie mortem sibi instare intelligens, praecipuos regni Principes, in castra convocatos, ad concordiam et constantiam adhortatus est, et Henricum Navarrae Regem sororium suum heredem ac successorem Coronae legitimum designavit, cui statim Proceres et Principes totumque exercitum iurare iussit. Hoc facto, horâ, ab illato ictu, vigesima secunda, anno aetatis 37, regni 15, diem suum obiit. Perculsus erat Rex ante aliquot annos, cum iam Liga (quam Rex suo assensu formaverat, omnibusque viribus in suam propriam et communem Rei publ. perniciem imprudentissime armaverat) passim in regno glisceret, memorabili somnio. Nam visus sibi fuit per somnum a leonibus laniari; quod ille de leonibus, quos moreinter reges susurpato in area, Luparae subiecta, alebat, interpreratus, statim eos a stationariis, suppresso nihilominus somnio, sclopetorum ictibus interfici iussit. Id mirati initio plerique, causamignorantes, ubi ex amicis in arcano resciverunt, somnium longe aliter ac verius interpretati sunt, cum, Regem, a miseris leonibus, quos caveis conclusos tenebat, secmum, in factionis iam adultae duces, qui iam tum Regis lanienae multorum iudicio satis destinabantur, inspicere potius debuisse, palam dicerent.
Claudius Sanctius abominabile hoc regicidium nefario scripto probavit. Auctor de iure belli Belgici testatur, quod Iesuitae Clementem illum (minime omnium clementem) Regicidam, alterum Ehud regis Moabitici interfectorem nominarint, et horribile illud scelus ictum speciosum de caelo datum appellarint. Rebelles Regis hostes parricidae confossi aedes imagine decorarunt, eundem in Martyrum et Sanctorum numerum recensitum superstitiose coluerunt: omnes quoque affines eius et qui sanguine ipsi iuncti erant, publica peeunia et stipe liberaliter ditati, et e pulvere et sordibus educti ad honores Cardinalitios provecti sunt. Mariana in libro de Rege et Regis institutione edito Anno 1605. pag. 60. post recitatum factum Iacobi Clementis, qui Henricum III e medio sustulit, subiungit: Praeclare cum rebus humanis ageretur, simulti homines tam forti pectore invenirentur pro libertate patriae, vitae contemptores et salutis. Et pag. 74. Si huiusmodi (sicarii) post designatum facinus evaserint, instar heroum in omni vita suspiciuntur. Si secus accidat, grata superis, grata hominibus hostia eadunt, nobili conatu ad omnem posteritatis memoriam illustrati. Imo Pontifex ipse Sixtus V. cum de Regis Dominicani Monachi venenata sica ex insidiis obtruncati nuntium Romam esset allatum, in purpuratorum Senaru in oratione, die 2 Septembr. habita, facinus illud horrendum laudibus in caelum, auteriam sipra caelum extulit, omnibus heroum ab omni aevo rebus praeclare gestis
praetulit, tandemque cum adorando incarnationis inysterio contulit. Bucholtzer. in Indice Chron. Chytr. in Chron. Saxon. lib. 28. Contin. Sleidan. part. 2. lib. 28, et 29. Thuanus lib. 78, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96.
Paucos ante Henrici III mortem menses, die scil. 5 Ianuarii, mater eius Catharina, Laurentii Medicis Urbini Ducis filia, maerore animi (vel,, ut nonnulli volunt, veneno) exstincta est, postquam Carolo filio autrix fuisset, ut sanguinem innocentem tam copiosum profunderet. Mulier namque vafra et ad fundendum sanguinem quasi nata fuit, Galliamque bellis, iisque funestissimis, toto imperii sui tempore commovit, variisque cladibus affecit, et nunc a Guisiis et Pontificiis, nunc vero a Navarraeo et Reformatis clam stetit. Vetitas artes cognoscendi curiosa admodum fuit, et huiusmodi praestigiatoribus non raro perfamiliariter vas, tantum exsecrandis hariolorum praedictionibus tribuit, ut etiam defiliorum fortuna et eorum successoribus, ab illis edoceri voluerit: magistro quodam profanae artis ei speculum, quod aulam sive augustum conclave referebat, exhibente, in quo Reginae filiorum quilibet toties circumambulabat, quot annos regno esset praefuturus: cumque Henricus III suas periodos absolvisset, Dux Guisius, quasi fulgur speculum percurrit; et postea etiam Navarrae Princeps bis supra vicies (ille namque 22 annos Galliae regno praefuit) sese ostendens, confestim disparuit. Unde Catharina quarta nonnullis Francorum Furia dicta: quod poeta quidam suo suppresso nomine versibus expressit:
Tres Erebi Furias ne posthac eredite vates:
Addita nam quarta est nune Catharina tribus.
Quod si tres Furias a se dimitteret Orcus:
Haec Catharina foret pro tribus una satis.
Etsi autem saepius nominata Catharina per totam fere vitam, vel potius illo tempore, quo universum Galliae regnum suis consiliis rexit, nihil laudatu dignum gessit, vox tamen eius proagw/nios laudanda est. Cum enim in extremis esset, Regem filium ad se vocasse, expositoque regni statu dixisse fertur: Dubium non esse, quin ira DEI in regnum Galliae vehementer esset commota. Hanc autem ir am et Populum et Principes sibi ipsis concitasse, et adbuc concitare, eo quod bellum quam pacem mallent, nec sanis quietisque Navarraei et aliorum Regii sanguinis principum consiliis acquieverint, sed Guisios sub praetextu Religionis Romano-Catholicae promovendae, Reformataeque extirpandae, Regi insidias struentes, regnumque affectantes, sequerentur, et promotos cuperent. Sperare tamen se, eosdem principes, omnesque subditos, ad saniorem mentem redituros, praesertim cum non propriae perfidia, sed interfectorum Guisiorum persuasionibus, a Rege defecissent. Interim se iam ingravescente morbo pene oppressam, mortique vicinam, haec ultimae Regi monita rdinquere. Primo, Regem Navarraeum, omnesque Regii sanquinis Principe, vere Gallos et indigenas, cuiuscumque religionis ii sint, accersat, et ad se attrahat, ut perpetuo cum Rege sint,eumque consiliis et auxiliis suis adiuvont: eos enim numquam non fore fideles, qui tot bellis a Rege, propter religionem, lacessiti, numquam tamen a fide, qua Regi obstrictierant, defecerint. Deinde, cum iampridem in Germania alitsque losis compertum esset, intestina bella, propter religionem mota, componi non posse, nisi cuique sua religio libera permittatur; monere se Regem, ut idem faciat, quo pacem hoc modo et tranquillit atem Regno restituat. Hoc si a primo pacis edicto observatum fuisset, feliciorem nunc fore statum Rei publicae. Quodsi tandem aliquando (misili, inquit) hostibus tuis victoriam extorqueas, pacem cole, Principes tibi sanguine propinquos aliosque subditos, qui tam dura hactenus passi sunt, tuere, et omnem inregno abusum tolle. His dictis Regi Reformatos, quos bello semper acerrime persecuta fuerat, commendasse, et pacem, quam ipsa numquam vivens colueat, moriens persuasisse dicitur. Contin. Sleid. part 2. lib. 29. Thuan. hist. l. 53, et 57. P. Matth. in hist. mort. H. 4.
IX. A. C. 1588 Hispanica classis invincibilis et stupenda a Britannis victa est. Constabat ea in universum 120 navibus admirandae magnitudinis et roboris, quarum similes Septentrio numquam antea viderat. His vehebantur nautarum x milia, classiariorum vero supra xx milia, praeter nobiles et voluntarios, qui sumptibus suis operam et fidem insigni aliquo facinore Regi probare volebant. Tormentorum ex aere fusili erant 1600, e ferro 1000, plus minus, globorum 120000, reliquorum apparatuum bellicorum vis immensa. In navibus quoque erant altaria, celebrabantur Missae, aderat magna monachorum multitudo, quae convertere debebat Anglos ad fidem Pontificiam. In maximanavi picta erat imago D. Virginis Mariae, additis hisce verbis: Vindica causam filii tui. Ceterum omnium animi suspensi haerebant, quo fe tantus apparatus conversurus esset: alii enim contra Belgas, alii contra Anglos, nonnulli ad educerdas ex India venturas naves, classemistam paratam dicebant. Verum Regina Angliae Elisabetha a Galliarum Rege praemonita, sibi suisque diligentissime prospiciebat, militem conscribendo, exercitum lustrando, castra obequitando, naves instruendo, utramque Tamisis ripam propugnaculis muniendo,
omnia denique strenuae bellatricis munia obeundo. Interim in Belgio quoque ad rumorem tanti monstri marini adventantis undique trepidabatur, eoque magis, quod Alexxander Farnesius, Parmensis, (qui Iohanne Austriaco defuncto belli Belgici molem administravit) terra marique solito maiores copias conscriberet.
Tandem classis illa (quam Rex Hispaniae diversis in locis totum ferme triennium apparaverat, tanta hominum rerumque omnium abundantia, ut alter quidam orbis navigare videretur) die 30 Maii ex portu Ulyssiponensi solvit, Hieronymo Vida e)pini/kion ante victoriam accinent:
Tu, quae Romanas voluisti spernere leges,
Hispano discas subdere colla iugo.
Sed quid fit? Moles ista, cum vix e conspectu Hispaniae in mare pervenisset, tempestate exagitata, quatuor actuarias triremes, et quasdam e minoribus naves fluctibus absorptas desideravit. Accidit quoque, nt Anglus quidam remex, David Guinus nomine, effracta catena, et sociis aliquot mancipiis, Gallis et Turcis liberatis, praefectos militesque omnes in sua triremi occideret, eaque potitus, duas alias decumanis fluctibus graviter afflictas debellaret, et Baionam in Galliae portum pertraheret; audacia ne an meliori fortuna, incertum.
Rex Hispaniae intelligens classem nondum insigni clade esse affectam, denuo eam exire, et coniunctam Belgicae classi Parmensis, milite in continentem exposito, universum Angliae regnum occupare iubet. Belgica classis, quae cum Hispanica coniungenda erat, constabat trecentis navibus. At Belgae Parmensem in Flandriae littoribus ita obsidebant, ut ne is unam quidem navem in mare subducere ausus fuerit. Britanni, quamquam omni alia re in feriores, quia tamen animis, virtute et promptitudine praestabant, intrepide hostilem classem (quae sibi de Angliae regno omnibusque vicinis Insulis victoriam certam spoponderat) aggrediebantur, navibusquesuis, equorum instar, summa agilitate circumrotatis, venti praerogativam praeripiebant semper: atque momento fere nunc dextrum nunc sinistrum latus elibrandis commodissime tormentis in hostem dirigentes, tantum damni Hispanis inferebant, ut se non defendere amplius, nedum offendere alios potuerint. Hoc modo per multos dies et diversis in locis ad Caletum usque classis Hispanica velitationibus, proeliisque excepta fuit, multis navibus cum magno dediticiorum numero, cum magna pecuniarum, vasorum argenteorum, cimeliorum, et variae nauticae supellectilis multitudine captis, multis submersis, multis ad colles arenarios eiectis. Cum autem Angli Hispanos de statione Caletensi vi pellere non possent, strategemate illud tentarunt. Nam Franciscus Dracus Eques Anglus, et Anglicae classis inferior Amiralius, octo naves viliores pulvere, pice, sulpure, aliisque rebus ad concipiendum et alendum ignem idoneis complens, cas incensas die 7 Augusti hora secunda post noctis medium, vento et aestu secundis, contra hostilem classem emisit: ad quarum conspectum tanta inter Hispanos orta est trepidatio, ut anchoris sublatis, velrescissis, velisque expansis, pro se quisque effugere, et in apertum Oceanum sese recipere laborarint. Sic igitur classis Septentrionem versus navigans, et totam Britanniam Hiberniamque circumvecta, atque novo naufragio misere mactata est: tandemque Ludo vicus Peresius Gusmannus, Medinae Sidoniae Dux, supremus Hispanicae classis praefectus, navibus, quae restabant, maximaparte laceris, in Hispaniam reversus est. Magnum autem clades ista luctum plerisque omnibus in Hispania familiarum nobilissimis attulit: e quibus paucae erant, quae non aliquem gentilem, affinem aut cognatum, vel naufragio amissum, aut in pugna caesum, vel denique ab hoste captum luxerint. In Anglia vice versa Regina, currutriumphali e palatioper urbem Londinensem ad primarium templum, D. Paulo Apostolo in suburbio Westmonasteriensi sacrum, vecta, equo devictorum Hispanorum insignia et vexilla propendentia ferente, magnificentissime triumphavit festoque ad diem 29 Novembr. indicto, (quod etiam in Belgio confoederatorum Ordinum iussu factum est,) DEO pro reportata ab hoste victoria sollenniter gratias egit: et suae classis navi primae inscribi iussit hoc epigramma, Hispanorum supra citato contrarium:
Tu, qui divinas voluisti spernere leges,
Femineo disces subdere colla iugo. alii: colo
Selandi autem tantae victoriae memoriam apud posteritatem per monumentum quoddam deposituri, nummum argenteum et aeneum percusserunt, qui in una facie referret Selandiae arma, cum hac inscriptione: SOLI DEO GLORIA; et in altera magnas aliquot naves, cum his verbis: CLASSIS HISPANICA; superadditis in circumferentia istis: VENIT, IVIT, FUIT. Thuanus lib. 89. Chytr. Chron. Saxon. lib. 28. Contin. Sleid. part. 2. lib. 28. Camd. in Annal. Angl. Meter. Belgic. Histor. lib. 89.
Theodorus Beza, alias Theologus magis quam poeta, in victoriam hanc navalem, quam Angliae Regina ex Hispanis reportavit, tale epigramma concinnavit:
Straverat innumeris Hispanus navibus aequor,
Regnis iuncturus sceptra Britama suis.
Tanti huius rogitas quae motus causa? Superbos
Impulit Ambitio; vexit Avaritia.
Qam bene te Ambitio mersit vanissima, ventos
Et tumidos tumidae vos superastis aquae!
Quam bene totius raptores orbis avaros
Hausit inexhausti iusta vorago maris!
At tu, cui venti, cui totum militat aquor,
Regina, ômundi totius una decus,
Sic regnare DEO perge, ambitione remota,
Prodiga sic opibus perge iuvare pios:
Ut te Angli longum, longum Anglis ipsa fruaris,
Quam dilecta bonis, tam metuenda malis.
X. Cum Parisienses Henrici Navarraei Regis sui imperium agnoscere nollent, interque eos communi consensu decretum factum fuisset, omnes mori malle, quam Regi non Catholico parere: Rex saepius per literas et legatos ad oboedientiam cos hortatus est, sed nihil proficere pituit. Illeigitur post insignem de Carolo Duce Maenio et confoederatis in proelio ad Druidum urbem reportatam victoriam, anno 1590, mense Aprili, durissima obsidione Lutertiam cinxit. At non solum cives et praesidiarii milites alacrianimo defensionem susceperunt, sed etiam Ecclesiastici omnes, qui in urbe erant, distributis inter eos armis, sua in defendenda urbe munia obire iussi sunt. Illorum praefecti constituti sunt Episcopus Silvanectensis, et Prior Carthusianorum. Loco vexillorum praeferebatur illis imago Christi in cruce pendentis, et alia Mariae Virginis statua. Professionis suae vestes non abiciebant; sed galeas, loricas, thoraces ferreos superinduebant. Rex autem commeatus importatione interclusa ad famem extremam Parsienses adegit. Nam in familia legatorum tam Pontificis quam Hispaniarum Regis, quin et in aliorum utriusque sexus Principum familiis, sex tantum unciarum panis personis nobilibus quottidie distribuebatur: communis vero plebs summa premebatur inedia. Bis mille equi mactati et absumpti, similiter et octingenti muli et asini: canum vero, felium, gliriumque non erat numerus. His enim pauperes, crudisque herbis, iisque sine panis usu, victitare coacti sunt. Praepositus monasterii Franciscanorum testatus, integro octiduo panem in suo monasterio visum non fuisse; fratres vero herbis tantum et avenaria pulte se sustentasse. Quibus non fuit facultas tam vilem cibum sibi comparandi, in plateis inedia mortui sunt, adeo ut una nocte saepe 200 vitam finirent, quorum cadavera mane in plateis tanta copia inventa, ut eorum qui fame trimestri spatio interierant, ad XIII milia computatus postmodo numerus fuerit. Posthaec equorum, mulorum, asinorum tergora cocta vendi coeperunt, quae tanto cum appetitu tantaque cum voluptate comedebantur, quanta olim optima edulia, dapesque lautissimae consueverant: libra butyri duobus vel tribus coronatis vendebatur, ovum 12 denariis Gallicis constabat: Pauperea in plateis canes mortuos iacentes crudos et incoctos comedebant: sed et intestina quorumvis animalium a delicatioribus abiecta, mures item gliresque inedia mortuos, ossa canum aliorumque animalium contufa, in cibum assumebantur. Erant qui XXII infantes occisos, coctos, et inaudito a captis Hierosolymis exemplo, absumptos esse dicerent. Similis et lignorum erat inopia, malumque tantum morbi adhuc innumeri augebant, tanto aegrotantium numero, ut universa urbs Parisiensuium quasi nosocomium aliquod videretur.
Saepius autem populus in urbe tumultavari coepit, et pacem vel duntaxat panem miserbili non minus quam horribili postulavit voce, sed hac una sep a Caietano legato pontificio et Mendoza Hispano sustentatus, fore scil. ut brevi adveniente praesidio Hispanico liberetur. Quod etiam accidit. Nam Alexander Farnesius Dux Parmensis cum selectis Hispanorum, Italorum et Belgarum militibus veteranis, circiter xv milibus ab Hispaniarum Rege missus, sub initium mensis Septembris comtra Henrici Regis ac plerorumque opinionem in Galliam venit. Rex igitur obsidionem, quam totos quinque menses continuaverat, solverefuit coactus, et Parmensi, pugnandi cupiditate incensus, ad aliquot milliaria, exercitu non magno quidem, sed valido et acri, occurrit. Huius aciem ubi Parmensis vidit, tametsi militum umero multo erat superior, tamen confligere cum eo recusavit. Itaque paludibus sese, tum vallo etiam et fossa, munivit. Rex vero in acie compluribus diebus commoratus, missoque ad Parmensem et Maenium feciali, proelii copiam eis aliquoties fecit, collatisque signis de summa rerum eos secum pugnare expetiit. Ubi nihil impetravit ex locis, quae proelii obtinendi spe ultro hosti concesserat, iterum eiecit. Parmensis, Ligniaco oppidulo et Corbelio ad Sequanam sito non sine suorum clade expugnato, ingentem omnis generis commeatus in urbem Lutetiam transferri curavit: quam ipse postea die 15 Septembris cum lectissima Principum nobiliurnque manu ingressus, incredibili cum laetitia, honore et triumpho, tamquam liberator et eonservator urbis a civibus erceptus est. Quibus peractis, in Belgium rediit, maiori parte exercitus amissa; reliquis vero inedia,
morbis et laboribus ita confectis, ut pauci evaserint. Post discessum eius Rex Navaraeus paucis diebus sine sanguine omnia recuperavit quae ille multo labore et tempore ceperat. Chytr. Chron. Saxon. lib. 29. Thuanus lib. 99, 100. Contin. Sleid. part. 2. lib. 30.
XI. A. C. 1591 Iesuitae nonnulli, ex seminario Hispanico emissi, vario et dissimulato habitu Angliam ingressi sunt; quorum duo comprehensi, iussuque Reginae extremo supplicio affecti sunt: edicto simul adversus Iesuitas publicato, quo, non dubitare se quidem, ait, quin DEUS omnes hostium suorum machinationes irritas facturus sit; sui tamen quoque officii esse media omnia adversus eos adhibere, quae sibi a DEO concessa fint. Mandarese igitur severissime omnibus et singulis, cuiuscumque generis, status, sexus, conditionis et dignitatis sint, ne Iesuitas, qui iam venerint, aut porro a Pontifice missi in Regnum venturi sint, hospitio foveant, suscipiantque, sed quocumque modo latentes detegant. Semper etenim Elisabetha Regina timuit et exhorruit ingenia Iesuitarum; quos non solum suis ditionibus eiecit, poe na laesae Maiest. in eos, qui manserint, aut deinceps redierint, sancita; sed ut et alibi pellerentur, operam dedit. Et cum inaudisset Regis Galliarum commendatione factum esse, ut illis Turcarum Imperator Perae, qui locus est Constantinopoli vicinus, habitandi facultatem concesserit, omnem movit lapidem, ut benevolentiam Turcici Imperatoris erga illos potentibus persuasionibus rursus corrumperet. Camden. Annal. Angl. A. C. 1585. P. Matth. Histor. l. 6. narr. 2. Contin. Sleidan. part. 2. lib. 21. et 31.
XII. A. C. 1592 mors Iohannis Manderscidii Argentinensis Episcopi non exiguos in Germania motus excitavit. Eo enim die 22 Aprilis, anno Episcopatus 23, defuncto, Iohannes Georgius Marchio Brandeburgicus a Canonicis Reformatam religionem amplectentibus, consentiente Senatu, in locum eius electus est. Verum Canonici religionis Pontificiae Carolum Lotharingum Cardinalem et Episcopum Metensem, Argentinensem designabant Episcopum. Cum autem alter alteri cedere nollet, bellum inde ortum est, quod vario Marte inter Iohannem Georgium et Carolum in nonum usque mensem gestum, sub initium anni 1593 a Commissariis Imperatoris Rudolphi sedatum, et arma deposita, milesque dimissus est. Chytr. Chronic. Saxon. lib. ult.
XIII. A. C. 1594 Henricum IV Galliae et Navarrae Regem (qui hoc anno, postquam ad Pontificios defecisset, mense Febr. coronatus est, sicuti supra in historia Papae Clementis VIII diximus) Iesuita quidam interficere voluit Lutertiae die 27 Decembris. Rex de intentato sibi parricidio ad Senatum et cives Lugdunenses literas scripsit: Altera hora (inquit) nec amplius effluxerat post reditum meum ab expeditione e Picardia, et circumstabant mihi sobrini mei, Princeps Condaeus, ut Comites Suessionis et S. Pauli, cum triginta aut quadraginta praecipuorum magnatum, et huius aulae nobilium, qui me adhuc non salutaverant, exciperem; cum adolescens quidam Iohannes Casiellius vocatus, corporebrevis, aetate annorum 18 aut 19, qui cum turba in aulam irrepserat, a nullo fere observatus, subito irrumpit, ut me cultro, quem manu gestabat, transfigeret, sed ictus (quia corpus demittebam, ut praedictos nobiles salutandi causa inclinatos, sublevarem) in faciem tantum ad labii superioris latus dextrum illatus fuit, et una cum vulnere dentem unum confregit. Perditus ille subito comprehensus fuit, et cum aliquantulum prima fronte factum abnuisset, tandem nulla vi cogente, scelus fassus est. Nihil tamen extorquere potuimus, praeterquam ipsum in Collegio Iesuitarum triennio educatum fuisse, in quo creditur praeclaram illam doctrinam hausisse. Quod prius occurrit, agendum fuit, ut pro tanto et am peculiari in me collato beneficio DEO gratias redderemus, qui me ab hoc homicidio tutatus esset. Quapropter subito TE DEUM LAUDAMUS, etc. in omnibus urbis templis cantatum fuit: cives quoque ignes, signa laetitiae in omnibus compitis excitarunt. Vulnus, DEI beneficio, tam leve est, ut propterea in lectum maturius ituri non simus, et speramus nos opportunitatem non praetermissuros, cuius causa reditum nostrum acceleravimus, ut scilicetfestum et ceremonias ordinis S. Spiritus celebraremus. Diutius autem exspectaren nolui, quin vos de hisce certieres facerem, ne vos, reliquique mei fideles, nuntio forsan aliunde citius percepto, in sollicitudinem incideretis: inprimis vero, ut publice DEO gratias agere iubeatis, et precibus vestris petatis, ut me ab eiusmodi parricidis, sub sancta sua clientela, semper tueri velit, ad quae cum hostes nostri tam saepe confugiant, manifesto perfidiam et sceleratam suam mentem declarant, et sese a divino favore desertos animadvertentes, perquam exsecranda consilia amplectuntur, quae a DEO, ut speramus, in ipsorum ruinam convertentur.
Iohannes ille Castellius fuit lanifici cuiusdam Parisiensis filius, Collegii Claraemontani Iesuitarum ibidem alumnus, qui, cum super hoc facto examinatus esset, talem sententiam a Parlamento tulit: Teneri eum et convictum esselaesae Maiestatis tam divinae quam humanae, ob sceleratum illud et
detestabile parricidium in Regem intentatum: pro cuius criminis expiatione et supplicio Curia eum ad poe nam sequentem damnavit. Initio stet ante valvas primarii templi Parisiensis nudus, sola interula indutus, et ardentem cereum duarum librarum manu teneat, procidensque in genua confiteatur et dicat, se tur piter et proditorie inhumanum et abominabile hoc parricidium committere voluisse, Regemque cultro in vultu unlnerasse: dicat idem se falsis et damnandis instructionibus persuasionibusque ad hoc inductum esse, ut crederet sibi permissum Reges interficere, et Henricum IV modo regnantem non esse membrum Ecclesiae, priusquam a Pontifice maximo approbatus fuerit. Factum hoc in se detestetur, DEUM, Regem et Iustitiam oret ut sibi ignoscant. His peractis, in curru obsceno vehatur ad locum suppliciis destinatum: ibi forcipibus ignitis sive candentibus brachia et pedes eius lacerentur; dextra vero, qua cultrum, quo facinus perpetravit, tenuerat, amputetur: tandem quatuor equis alligatum corpus in totidem partes discerpatur: partes in ignem coniciantur, et in cineres redigantur, qui in ventum proiecti dispergantur, bonis eius omnibus fisco Regio adiudicatis. Antequam autem haec exsecutio fiat, praedictus Castellius ordinariis et extraordinariis quaestionibus subiciatur, ut sciatur, quinam eius fuerint complices, et ut interrogetur de aliis quibusdam inde dependentibus. Constituit insuper Senatus Curiae supremae Parisiensis, ut IESUITAE Claraemontani, et ceteri, quod ex corum schola percussor prodiisset, tamquam corruptores iuventutis, perturbatores publicae tranquillitatis, inimici Regis ac Regni, intra triduum ex Collegiis suis exeant, et post quindecim dies toto Regno Galliae excedant. Quod nisi fecerint, et post praescriptum tempus usquam inventi fuerint, tamquam laesae Maiestatis rei puniantur; illorum autem mobilia et immobilia bona in alia pia opera vertantur: et eorum distributio fiat secundum arbitrium et decretum curiae. Divulgata igitur hac sententia, Castellius in publicum productus, et iuxta praescriptum modum supplicio digno affectus est: Quo mortuo, patris eius aedes solo aequatae sunt, in earundem vero area pyramis, cum monumento istius facinoris erecta est. Iesuitae quoque quamprimum Regno sibi interdicto excesserunt. Contin. Sleidani part. 2. lib. extremo. Thuanus l. 112.
XIV. A. C. 1595 Amurathes III, Turcarum Rex 14, et sextus Imp. Orientis, ex his terris ereptus est, anno aet. 47, regni vero 21. Successit ei Mahumetes III, filiorum natu maximus, (qui, ut supra dictum, anno 1582 circumcisus est) et regnum pro more Turcicorum Imperatorum 18 fratrum caede ex diversis concubinis progenitorum auspicatus est, eosdemque cum patre in idem monumentum condi curavit; sorores vero 27 in Seraglio vivere permisit. Huius coniux, femina ambitiosa, cum ex Imperatore et Astrologo sciscitaretur: Annon filius in regno successurus esset? Mahumetes existimans, eam velle se maritum veneno necare, ex sola suspicione et zello neci damnavit, ipsamque in aquis suffocari, et filium strangulari, quosdam etiam ex famulitio utriusque sexus ad 30 mortis socios fieri iussit. Calvis. in Chronol.
XV. A. C. 1596 Angliae Regina, intelligens, quod Hispaniae Rex Angliam invadere in animo haberet, antevertendum illud malum rata, instructissimam et bene armatam classem, Roberto Essexiae Comiter et Carolo Howardo supremo Amiralio Ducibus, contra Hispanos emisit: quae ad Gades in Hispanicam classem incidit, eique magnum damnum attulit. Et cum Angli hostilem classem, quam iam in sua habebant potestate, redimi pro pecunia permittere vellent. Hispanicae Classis Gubernator iacturam potius navium facere, quam eas ab Anglis pecunia redimere voluit: cuius classis pretium multis tonnis auri aestimata fuit. Hispani vero, ulturi hoc ab Anglis acceptum damnum, liberaliter suo Regi magnos sumptus sponte contribuerunt, ad novam classem parandam. Ea ubi bene parata et instructa fuit, et mari commissa, in Galliciae littoribus noctu in fundum et scopulos impegit, ibique circiter 30 naves perierunt.
Hoc anno quoque Foederati Belgae, ut se contra Albertum Archiducem Austriae, fratrem Rudolphi II. Imp. (qui Vice-Rex Portugalliae et gubernator Belgii Hispanici a Rege Philippo conltitutus, feliciter hactenus res gesserat) tutari possent, foedus cum Rege Galliae Henrico (qui anno praec edenti Hispaniarum Regi bellum indixerat) et Elisabetha Angliae Regina contra Hispanum inierunt. Chytr.
XVI. A. C. 1597 Mauritius Princeps Auraicus, nemini veterum ducum animi magnitudine, consilii sollertia, bellicis virtutibus, ac rerum gestarum gloria secundus, felicissimo victoriarum cursu contra Hispanos usus est; siquidem Alberti Austriaci copias die 24 Ianuarii prope Tornhoutum in Campania ad Silvam Thyllensem aggressus, oppressit, fugavit, atque dissipavit, et caesis, cum Comite Varaxio, copiarum duce supremo, circiter 2000 militibus, ducentis vero captis, XXXV III peditum vexilla, duo equitum, cum praeda ingenti abstulit, victoriamque consecutus est. Postea magno impetu et celeritate varias urbes et castella Hispanis eripuit, et in potestatem Ordinum foederati Belgii
redegit; videlicet Bergam ad Rhenum vel Rhenobergam, oppidum Moers et arcem, Craulium praecipuum munimentum Comitatus Zutphaniae, Alpenam,, Bredefortum, eschedam, Oldensilam, Gotam, et tandem etiam Lingam, quod praedonum erat domicilium, fortissimeque ab Hispanis defendebatur, Chytr. in chron. Saxon. Bucholtz. Thuanus hist. lib. 118. et 119.
XVII. Flagrante sic inter Hispanos ac Belgas, eisque foederatos Anglos Francosque, bello, praecipui Europae Principes ad conciliandam pacem suas partes interposuerunt. Cum igitur anno C. 1598 atrox aliquamdiu inter Hispanorum Regem Philippum et Henricum Gallorum Regem bellum gestum esset, utrumque Principem, et varia fortuna exercitos, et Pontificis Principumque intercessione impulsos, tam gravis belli statietas cepit. Itaque serio actum est de pace aut induciis ineundis. Conventus utriusque Regis legatorum Vervinii, quae Burgundiae civitas, est institutus: ibi post longas multorum mensium disputationes, tandem publica pax die 2 Maii sancita, et postea mense Iunio in Gallia, Hispania et Belgio, magna cum sollennitate, et incredibili pene omnium laetitia, promulgata est. Philippus Ardeam, Caletum, Dorlanium, Capellam, Castellum, Blavetum Gallis: Henricus Carolot ensem principatum Hispanis restituit. In illam vero pacem Regina Angliae et Foederati Belgii Provinciae non consenserunt, bellumque contra Hispanum fortissime et felicissime continuarunt. Thuan. hist. lib. 120. Chytr. Bucholtz.
At Philippus Hispaniae Rex non diu ista pace gavisus est. Nam eodem anno mense Septembri infelicem animam, quae multis exitio fuerat, 72 vitae ??? In agone mortis constitutus filium Philippum III, (qui ei in regno successit) ac filiam Isabellam Claram Eugeniam, (quae anno sequenti cum Alberto Archiduce Austriae ab ipso Pontifice Romano summa ceremoniarum festivitate coniuncta et copulata est) praeclare admonuit, ut reputarent animo rerum humanarum instabilitatem, ac miserrimam vitae conditionem. Cum eius enim accitu adstarent aegro, En, inquit, adspicite in affictissimo hoc corpusculo, quam tenui filo pendeat pompa et splendor magnitudinis terrenae! De vita mortali actum quidem est ilicet: sola sepulchri cura restat, et supremus honor exsequiarum: de quo multa sigilatim et curiose praecepit, ita ut desuo ex hoc mundo egressu, non aliter quam de magnificentissimo et triumphali in primariam Hispanici imperii urbem ingressu, atque de sepultura veluti de regia inuguratione, dissereret. Et ut assidua mortis commentatione firmaret sese adversus imminentem metum, iussit feretrum, quo componi corpus defuncti oportebat, in conspectu suo collocari, coronamque, regium capitis decus, una cum mortui calvaria superimponi; non absimili ritu, quam quo veteres Romani triumphantibus adiungere solebant carnificem ministrum publicum, qui eodem curru triumphali vectus identidem inculcaret: HOMO ES, HOMINEM TE ESSE MEMINERIS.
Sic apud Aegyptios notum est hunc fuisse morem, ut in ipsorum conviviis ske/leton, h. e. mortis simulacrum circumferretur, et convivae admonerentur, ut inter edendum et bibendum ilud quoque intuerentur. Hoc quoque Philippus Rex Macedoniae probe consideravit; qui puerum constituit. cui hoc officium demandavit, ut singulis diebus haec verba mane et vesperi ei acclamaret: Philippe, memento te esse hominem.
Constantinopolitani Imperatores peculiaria signa mortis futurae commonefactoria contra superbiam et fastum habuerunt. Scribit enim Isidorus, quod Constantinopoli moris fuerit, ut, quo die Imperator coronam Caesaream susciperet, eum sedentem in sublimi throno accederet caementarius, proponens illi lapidum aliquot genera, ut ex hisce omnibus unum eligeret, ex quo sibi tumulum fabricari vellet. Verbis autem (sicut e Graeco translata sunt) talibus usus fuit:
Elige ab his saxis: ex quo, Augustissime Caesar,
Ipse tibi tumulum me fabricare velis.
In Romanorum Pontificum inauguratione, dum interea, de more, sacellum D. Gregorii declaratus praetergreditur, ipsum praeit ceremoniarum Magister, gestans arundines sive cannas duas, quarum alteri sursum candela ardens apposita est, quam alteri cannae, cui stuppae superpositae sunt, adhibet incentitque, dicens: PATER SANCTE, SIC TRANSIT GLORIA MUNDI. Quid autem aliud id fuit, quam fragilitatishumanae et certissimae mortis admonitio?
Ita Saladinus Aegypti Syriaeque Tyrannus, humanae conditionis ac mortis memor, aliquot annos sepulchrum argenteum secum circumduxit, condito testamento omnem funeris pompam abdicavit, iussitque tantum in lancea sibi praeferri atri coloris obsoletam tunicam, praecinente ad populum sacrificulo huius sententiae carmen, quod a Bocatio memoriae proditum est:
Vixi, divitiis, Regno, tumidusque tropaeis;
Sed pannum, heu! nigrum nil nisi morte tuli.
Idem quoque Maximilianus I huius nominis, Caesar optimus, observavit: Nam integro ante mortem biennio, quocumque proficisceretur, arcam
ligneam ad mensuram corporis humani fabrefactam, circumvectari (sicut in eius historia cap. 3. diximus) mandavit. Quo ipso perpetuam mortis memoriam ante oculos sibi praeferri voluit.
Ob hanc rem non minus pie quam prudenter faciunt, qui potentiam et opes terrenas tam instabiles, quam ipsas etiam undas a vento agitatas, esse considerant, mortisque memoriam numquam deponut; siquidem (ut pulchre Augustinus scribit) vita haec est vita dubia, vita caeca, vita aerumnosa, quam humores onerant, dolores extenuant, ardores exsiccant, escae inflant, ieiunia macerant, ioci dissolvunt, tristitiae consumunt, sollicitudo coarctat, securitas hebetat, divitiae iactant, paupertas deicit, iuventus extollit, senectus incurvat, infirmitas frangit, maeror deprimit, et post haec omnia MORS INTERIMIT, UNIVERSISQUE GAUDIIS FINEM IMPONIT: ITA CUM ESSE DESIERIT, NE FUISSE QU IDEM PUTETUR.
Ut iam ad Philippum Hispaniae Regem redeamus: ille saevissimos morbos tulit, horribilique mortis genere periit, fqeiria/s1ei/ videlicet, erumpentibus toto corpore vermibus, de quo ita D. Baudius;
—— Rex ille Philippus,
Tot populis terrisque potens lateque tyrannus,
Occidit a foedo resus grege vermiculorum,
Carnificesque suos miserando corpore pavit
Vivens atque videns, et propria funera planxit.
D. Baud. in Hero. Ep. 5. et in Funerib. Cerverya de Turre de excessu Philippi II. Hisp. Regis. Thuan. histor. lib. 120.
Quamquam autem abominandum illu mortis genus ad causas naturales a Medicis referri solet: tamen constat, illud poenae genus divinitus sceleratis Principibus imponi solere, ut in summo dolore vitam suam finirent; et de nullo fere excelsae dignitatis Principe legimus, quod tali mortis genere interierit, nisi qui vel saeviendo, vel divinos honores affectando, humanitatem exuisset. Sic Antiochus Epiphanes, 2. Maccab. c. 9. Herodes Ascalonita, apud Iosephum lib. 17. antiq. c. 8. Herodes Antipas, Actor. c. 12. Cassander Antipatri filius, teste Pausan. in Boeot. Sic Lucius Sylla, ut scribit Plin. II. natural. histor. c. 33. Item Galerius Maximinus infensissiums Christianorum hostis, et Arnulphus Imperator, (uti supra in illorum vita cap. 3. diximus) misere fqeiria/s1ei exstinctiscribuntur.
XVIII. A. C. 1600 mense Aprili perfida femina Lutetiae combusta est, quae Regem veneno tollere moliebatur; et Monachus quidam circa idem tempus vitae Regis insidias struxit, sed deprehenso scelerato eius conatu, impii sui propositi poenas dedit. Theodor. Meurer. Bucholtz.
Eodem anno Iacobus Scotiae Rex (qui non tantum postquam natus est; sed etiam antequam nasceretur, atque in ipso matris utero vix ullo tempore ab insidiis et sicariis fuit tutus) insidiis Alexandri Ruveni eiusque fratris Iohannis, Comitum Goureae, pene fuit oppressus. Cum enim Rex Perthum ire ab Alexandro consuits dolis persuasus esset, facta spe thesauri, quem nuper invenisset, illi exhibendi: prandio sumpto, inermis per aliquot conclavia circumductus, tandem in musaeum perducitur, locum lanienae destinatum: in quo homo pugione armatus parricidii adiutor erat solus. Ibi Alexander, occlusa prius ianua, pileoque in caput superbe iniecto, statim armato pugionem eripit, et Regis pectori admovet, ultimaque minis et factis intentat. Rex autem, qui eloquentiae suae viribus et maiestatis veneratione armatum illum contioebat, Alexandrum tandiu inermis sustinuit, donec acciti clamore quatuor ex aulae familiaribus intervenirent, qui numero et armis impares licet, coniurantes tamen velinterfecerunt, vel male mulctatos in fugam egerunt: Rex vero in medio suorum in genua statim suppliciter procubuit, Deoque pro liberatione tam miraculosa, et victoria tam insperata, gratias prolixe egit; et postea Iohannem Ramsey, cuius pitissimum dextera vindex fuit Regis in nefanda illa coniuratione, titulo et honore Vicecomitis Hadingtoniae ob fidem donatum, inter regni Scotiae proceres cooptavit. A. Spondanus in Auctario Annal. Baronii. Iacob. Rex in Oratione quadam. Ens. Epidorp. Annal. tom. 5. lib. 3 P. Matth. in histor. Henr. IV. lib. 3. ???
XIX. A. C. 1602 Proceres quidam Galliae in Regem et Mariam Mediceam Reginam, quam Rex sibi matrimonio iunxit A. C. 1600, m. Decembri, repudiata sorore Caroli IX, Margareta valesia, (cum qua Anno 1572 celebrarat nuptias, in quibus, ut supra diximus, plus sanguinis quam vinieffusum) conspirarunt, sed ab uno coniuratorum detecta est Regi tota coniuratio: unde Carolus Bironius Mareschallus, et Comes de Arvernia, capti, et res ad iudicandum Parlamento delata est; quod statuit, scelus hoc poena eapitali vindicandum: atque ita Bironius poena capite exolvit, Comes vero de Arvernia dimissus est non propter innocentiam, sed Regis clementiam. Omnes autem, qui rerum Gallicarum nostri temporis historiam scripserunt, uno quasi oretestantur, Bironium inex pletae ambitionis hominem, ac Astrologis hariolisque vel Magis potius, valde fuisse deditum. Ex his
fata sua sciscitanti quidam ambiguis verbis responderunt, eum summis Europae Duibus palmas e manibus excussurum, quin etiam ad regni fastigium evectum iri, nisi unius gladii ictu impediatur. Idem Bironius iam captivus aiebat, a nescio quo ceream imaginem sibi ostensam, Latina haec verba, Rex impie peribis, aperte pronuntiantem. O astutum delusorem! Putabat miser, in Regem ac Dominum suum haec dicta esse, quae tamen in ipsum, utpote imaginarium Regem, iam dicta erant. Saepius ille nominatus Bironius quoque Brossium quendam famosum Astrologum adiit, personam suam nuntii habitu dissimulans; eique thema Nativitatis suae ab alio Genethliaco confectum ostendit, heri sui esse dictitans, vitae suae fata scire cupientis. Ibi ille, Video sane, inquit. Nobilis iste est homo, et omnino eiusdem, cuius tu, aetatis. Bironius, Amplius, inquit, tibi nihil dixero: tu illud tantum explicato, quanam fertuna et quibus successibus homo ille in omni sua vita usurus sit. Tum Astrologus paulisper in musaeum suum secedens, reversus, Bene habet, inquit, mi fili. Is qui sic natus est, ut thema hoc demonstrat, industria sua et militari virtute maximos consequetur honores: quin etiam prope abest, ut Rex futuus sit. Sed obstat caput Algol. Quid sibi vult hoc verbum? inquit, Bironius. Aliud dicere, ait Brossius, nec volo, nec possum. Post multas ultro citroque cntestationes, Brossius rogantis victus pertinacia, nullo verborum usus circuitu, Homo iste, ait, eo usqueprogredietur, ut capitis subiturus sit supplicium. Quam iniuriam, uti existimabat, minime ferens, Astrologum miserum ita depexuit, ut semimortuum reliquerit: idqu3 facinus deinde apud multos ipse iactavit. Poterant haec ab iis, quos postea suscepit, conatibus retrabere Bironium, nisi Diabolus mentem eius ita excaecasset, ut, quae ipsi magnitudinem, vera, quae exitium portenderent, falsa credidisset.
Idem alium quendam Lutetiae, Caesarem nomine, qui vulgo pro mago et necromantico habebatur, consuluerat: qui similiter respondit, Regno potiturum, caveret sibi tantum ab ictu cuiusdam Burgundi. Captivus posta, praedictionis huius memor, an Carnifex Parisiensis natione Burgundus esset, inquiri iussit. Affirmantibus, Ergo, inquit, de vita mea actum est. Nec multo post a Burgundo illo capite fuit multatus, cumque vita eius incredibiles spes et conatus in fumum abierunt.
XX. A. C. 1603. Elisabetha, Angliae Regina, mortua est. Filia fuit Henrici VIII. qui coniuges sex habuit: primam, Catharinam Arragoniam, (Ferdinandi Catholici Hispaniarum Regis filiam) et quartam, Annam Iuliacensem, repudivait: secundam, Annam videlicet Boleniam, (ex qua Elisabetha nata) et quintam, Catharinam Havardam, adulterii praetextu secuii percussit: tertiam, Iohannam Semeriam in partu perdidit: sextam, Catharinam Pariam, Anno 1547 decedens, superstitem reliquit. Seccessit ei in regno filius ex Iohanna Semeria, Eduardus VI, natus annos 9. qui, cum sex annos regnasset, lento veneno a Iohanne Dudleo Nothumbriae Duce sublatus est. Post cum Regina salutate Maria, eiusdem Henrici VIII ex Catharina Arragonia filia, quae atocem adversus Euangelicos persecutionem movit, nupsitque Philippo Hispaniarum Regi. Anno autem Christi 1558 mortua Maria, Elisabetha soror eius, ex Anna Bolenia, virgo 25 annorum ad regnum evecta, Pontificiam religionem iterum abolevit, et reformatam in totum regnum introduxit. Haec praeter multas corporis dotes, supra sexum prudens, multisque literis expolita, Graece et Hispanice mediocriter, Latine vero, Gallice et Italice ad miraculum docta fuit; quae uno et eodem die trlbus maximorum Regum Legatis, Latine uni, alteri Gallice, tertio Italice, audita est: et totos XLV annos ita sceptrum tractavit, ut illam subditi amaverint, ut matrem benignissmam: vicini Principes coluerint, ut Reginam sapientissimam: hostes metuerint, ut ultricem iustissimam: et totius Christianus Orbis cum admiratione suspexerit, ut pacis et tranquillitatis publicae conservatricem. Morti vicina Iacobum VI Scotiae Regem a primo Fergusio centesimum octavum, Mariae et Henrici Stuarti filium, successorem suum declaravit. Haec Reginae declaratio effecit, ut post eius obitum regnum pacatum et tranquillum maneret. Eo enim ipso die (scil. 24. anni 1603.) quo Regina exspiravit, omnes Angliae Proceres unanimi consensu Iacobum Regem suum proclamarunt, qui Scoticum regnum cum Anglico coniunxit, et magnae Britanniae Regis nomen assumpsit, hac maxime de causa, ut animos Scotorum et Anglorum invicem abalienatos comuni nomine sociaret, et simul Scotos demulceret; aliter torvum visuros, si ille in titulis Angliam Scotiae anteponeret.
XXI. A. C. 1604 Ostenda urbs maritima Flandriae post triennalem, et quod excurrit, obsidionem, ab Ambrosio Spinola Genuensi die 21 Septembr. deditione capta est his conditionibus, ut milites cum suis armis discederent. Galliae Admiralius M. de Chastillon dicere solitus: Diuturnae magnarum urbium obsidiones sunt magnorum castrorum coemeteria et sepulturae. Hoc quam verum sit, ex obsidione Ostendana videre est; in qua intra annos tres, menses duos et quindecim dies, supra
centum quinquaginta mortalium milia, utrinque, varia ignis, ferri, morborumque peste, ceciderunt. Numerus a parte Hispani 78124, obsessorum autem 72900 refertur. Integris quorundam libris obsidio Ostendana (cui nulla nostro aut patrum aevo par exstat) narrata est, eiusque meminit Emanuel Meteran. lib. 22, 23, 24. Thuan. lib. 130. Henricus Spondanus in Auctario. Mercur. Gallo-Belgicus. Gothard. Mir aeus in vita Alberti Austriaci.
Eodem hoc anno, altero post occupatam Ostendam mense, die scil. 20 Augusti, Mauritius Princeps Auraicus Slusam munitissimam urbem, mense tertio, postquam eam obsidione cinxerat, inedia ad deditionem compulit. Praefectus illius Matthaeus Serranus dictus, natione Hispanus, Marchioni Spinolae, an ab annona et omni necessario instrumento satis Slusae sit prospectum, interroganti, Hispanica confidentia respondebat: Domine Marchio, ad tuam obsidionem Ostendanam abi: quid mei officii sit, et quid pro Slusae conservatione facere debeam, sine monitore novi optime: Si hostis secum 50000 diabolorum huc oppugnatum ducat, non eiciet me tamen. Sed fastus ille et stolida Serrani confidentia Slusam perdidit. P. Matth. in Histor. H. IV. l. 7. n. 2.
XXII. Anno C. 1606 atrocissima conspiratio, (qua nulla unquam crudelior suscepta legitur) mirabiliter in Anglia detecta est. Robertus enim Catesbius, Thomas Percius, Winterus, aliique nobiles, subtilissimam rationem novi Sisyhi vel Autolyci excogitarunt, quo Regem suum optimum et clementissimum, Iacobum VI, Reginam, Principem Henricum, cum fratre Eboracensi Duce, item cunctos regni proceres, cunctos Episcopos, cum ipso floree ceteri Ordinis Ecclesiastici, Magistratus praeterea maiores omnes, minores plerosque omnes, nec non aliam populi multitudinem infinitam, uno impetu e medio tollere in animo habebant. Consceleratorum unus monuerat literis occultis Montaquilium, ne interesset comitiis, quae improvisum ictum sensura, nec visura percussorem essen. Id suspicionem Regi movit, ut subesse crederet periculum. Scrutati cellam Curiae (in quam Rex ad Parlamentum habendum cum supradictis conventurus esset) subterraneam, inveniunt 36 dolia pulveris pyrii plena. Iniectae manus Guidoni Fauxio, qui ocreatus forte ad ianuam assistebat: Is excussus, cum funes cannabinos celare non posset, statim crimen prodidit. A consiliariis postea cum examinaretur, siduciam et constantiam plane antiquam prae se tulit. Nam neque sceleris aut immanitate, aut conscientia, nec gravissimi consilii audientia, nec quaestionum numero vel assiduitate confusus, vultum deiecit; sed potius renidens ultro ludificari, ad omnia expedite respondere, et si quid alienum aut ineptum quaereretur, subsannare; Regem nec Dominum suum, nec DEI unctum, ut qui esset haereticus, agnoscere; factum non negare, verum frustra susceptum dolere: Postremo DLUM non detexisse, sed Diabolum, truculenta voce testatus est. Et e coniuratis alius, Iohannes Grant, iamiam ad supplicium ducendus, in suscepto negotio adeo nihil fuisse delicti contendit; ut e contrario confideret, generosi incepti id esse meritum, quod pro satisfactione omnium suorum in vita omni peccatorum abunde sufficeret. Reliqui coniurati partim in fuga caesi, partim supplicio affecti sunt: et Rex Iesuitas, (quos ille non aliter quam hostes suos, et communes omnium Principum proditores ac parricidas habuit) Monachos item, et Pontificiae religionis ministros, omnes sub capitalis supplicii poena toto regno excedere iussit. Thuan. lib. 135. Spondanus in Auctario. Meteranus lib. 25. Casaubon. in Epist. ad Fron. Ducaeum.
XXIII. Anno Christi 1607 Iesuita quidam in Anglia, qui clam populum docere, et extra ius Regis in Ecclesias multa imprudenter dicere, subditosque a Regis fidelitate abalienare deprehensus, in quatuor partes dissectus est: et Rex periculis adductus frequentibus, novo subditos sacramento obstrinxit; quo quisque profitebatur, nullam esse Romano Pontifici Regis exautorandi potestatem, seque nullo talis censurae praetextu a fide et oboedientia recessurum. Dictum etiam a Pontificiis iusiurandum illud, Papa nequiquam reclamante. Thuanus lib. 138.
XXIV. Anno C. 1608 Bartholomaeus Burgesius, quod se Pauli U Pontificis Romani filium ex concubina quadam natum constanter professus esset, iussu Papae a Parlamento adsupplicium damnatus, in crucem actus, et postea flammis consumptus est. Bucholtz.
XXV. Cum Hispani in Belgio Batavis inducias non solum saepius obtulissent, sed Rex eosdem ceu omnino liberos pronuntiasset; Ordines Confoederati inducias abnuere non potuerunt. Tandem igitur anno 1609, in duodecennales inducias conventum est: quae die 14 Aprilis publica praeconis voce et tubarum clangore promulgatae sunt. Meteranus lib. 28.
XXVI. Henricus IV Galliae Rex quomodo a sinceriore religione propter regnum ad Papatum redierit an. C. 1594 supra in historia Clementis VIII Papae) diximus: quia tamen Evangelicos patrocinio dignari videbatur, saepius insidiis fuit petitus; quae semper singulari DEI beneficio detectae in
coniuratorum capita reciderunt. Tandem A. C. 1610. Franciscus Ravaillacus, extremae dementiae et impietatis homo, cum Regem haereticorum fautorem morteque dignum audisset praedicari, eius interficiendi consilium coepit. Illum igitur in rheda nactus, Parisios obambulantem contemplandi causa apparatus, quo reginam pridie coronatam exciperet, nefaria et clandestina molitione interfecit, ictu gemino sub quintam costam illato. Factum die Veneris, qui fuit 14 mensis Maii st. vet., cum Rex (qui inter LXIII Galliarum Regum maximus, ob rerum gestarum magnitudinem Henrici Magni nomen meruit) vixisset annos 57, et regnasset annos 22. Die Sabbati corpus Regis praesentibus 14 Medicis et II Chirur gis apertum fuit, in eoque omnes partes tam sanae inventae, ut sine parricidiali hoc ictu Rex diu procul dubio adhuc fuisset superstes futurus. Illud quoque facile patuit, si totum corpus fuisset quasi diaphanum et omnino perspicuum, ictum hunc letalem certius dirigi non potuisse. Vidit tum Gallia uno octiduo duos Reges, per summum scelus cultro interfectos, sepulchris inferri, Henricum scil. III, cuius cadaver hactenus Compendii insepultum fuit, et Henrici IV, ex cuius morte acerbissimum GAlli conceperunt luctum: quidam, ceu tonitru cuiusdam fragore subito et vehemente edito, repente conciderunt; nonnulli statim exspirarunt, vel in morbos inciderunt, quibus mox sunt exstincti. Porro omnis aetas, sexus, conditio, dignitas, simul ac de Regis morte palam factum est, parenticommuni, et pio quodam in stygium parricidam furore, parentavit. Quilibet ingenium exercuit, in excogitandis novis carnificinae et torturae instrumentis; nemo non Ravaillaci corpus et animam Diabolo adiudicavit; multis indignantibus, perditissino illi homini (qui vix ullum idoneae paenitentiae signum edebat) remissionem peccatorum a sacrifico annuntiari. Imo Pontifex ipse Paulus U magnum praese tulit dolorem, adeoque iuvenes aliquot, qui velut patria a magno hoste liberata, exsultaverant, et huius parricidae, suum liberatorem eum appellantes, in convivio sanitati vina libarant, ad remos damnavit.
Fuerunt, qui pro certo assirmarunt, Henrico IV ab initio regni, biduo post Hexrici III obitum, (cuius corpus Compendii adhuc feretro impositum stabat) praedictum fuisse, et LVII aetatis anno, et quidem inter publica laetitiae signa et caeremonias, interfectum iri. Idem ille Astrologus, qui Guisio conventus Blaesensis eventum praedixit, praedixisse dicitur, Henricum tunc Navarrae Regem A. C. 1610 morte violenta periturum.
Eervente ad Reginae coronationem apparatu, Mathematicus quidam Reginae dixit, festos hos dies non sic abituros, sed in maestissimum casum desituros. Eum cum Regina e fano S. Dionysii post coronationem vidisset, vocatum ad se, Iam, inquit, causam nullam habes, ut male augureris, aut sinistri quid timeas, cum feliciter omnia sint peracta. Atille; Nondum dies abiit. Quodsi falsum dixisse deprehendar, e vestigio libros meos omnes concremabo. Diu ante ab alio fuerat praemonita de ingenti malo, quod mensis Maius anni 1610 ipsi esset apportaturus: sed quia nonnemo Astrologus falso praedixerat, in puerperio secundae filiae morituram, facile hoc et alia contempsit.
Paucis ante obitum Regis ei exhibitum fuit vaticinium ex Hispania allatum, quo praedicebatur, mense Maio magnum Regem, qui in iuventute captivus fuisset, moriturum. Risit Rex, et haec artibus Hispanorum fieri dixit; sed nihil melius esse, quam ut par pari referatur, eisque similes nugae mittantur. Ipse quoque Rexsuum sibi praedixisse malum videtur. Nam
1. Familiari quodam sermone Sullio Duci ultro fassus est, habere se circa cor aliquid, quod omne gaudium a se abigat. Animum nescio quid mali sibi praesagire. Quin etiam nonnullis dicere auditus est, Non diufore se superstitem.
2 Cum Rex admoneretur, continuo pluviis Lutetiae plateas totas quasi coeno obductas, ac si non purgentur, Reginae introitum minus foresplendidum, adeoque illis praesertim, qui ad stipandum reginae currum designati sint, valde incommodum: Nihil adme, ait, hoc attinet. Ego enim ista forte non videro.
3. Arbor. quae pro more Calendis Maii ante regiam in Lupara defigi solet, sind ulla externa vi sponte sua ceciderat. Hoc videns Bassumpetra, qui non procul inde cum Guisio colloquebatur, ait, In Italia et Germaniasi casus hic accidisset, sinistri ominis loco acceptum iri. Rex prope adstans, cum eos de aliis rebus loqui arbitraretur, propius accedens, auditis his, Iam, inquit, totos viginti annos praesagia eiusmodi et admonitiones aures meas circumsonuerunt. Sed scio nihil futurum, nisi quod Deo placuerit.
4. Die Sabbati, qui erat 8 Maii, Rex de improviso Reginae ad mensam supervenit, rogat, num coronatio sequenti die Martis futura sit. Tacente illa, quod ad respondendum nihil certi haberet, Rex, Quid tu? neverbum quidem? Ibi illa: Vellem, ut crae fieret: sed Sancerranus dicit, ante diem Iovis fieri non posse. Rex, vocato Sancerrano, non sine stomacho de dilationibus istis conqueritur, non tanti faciens bis centies millium scutatorum, quos
mora absumptura esset, quam temporis et occasionum iacturam. Mox ad Reginam: Hoc scias velim, ait, nisi die proximo Iovis fiat, te postero die me non amplius visuram. Subridens Regina, Atqui illud tamen a te impetrari sines, ut introitus mei pompam videas. Non, ait Rex; Die Veneris ultimum vale tibi dicam.
5. Eodem die, quo interfectus est, finito prandio, Rex cubiculum Reginae ingressus, quamvis animo non laeto; nam in vultu eius tristitiae quaedam indicia apparebant, nec respondebat animus verbis. Uno loco tenere se nequibat, multo minus animum fluctuantem regere; in cuius diversa agitatione Reginae dixit, Vix reperire se quid facere debeat. Armamentarium sibi visere quodammodo necesse esse, sed scire molestum fore: ut qui, rebus non ita, ut vellet, paratis, non sine indignatione inde esset discessurus. E Reginae cubiculo egressus, in suo aliquantisper haesit, scriptis aliquot lineis, et dato ad edictum quoddam responso. Inde ad fenestram accedens, manu fronti admota: Mi Deus, inquit, hic quidem intus latet aliquid, quod me vehementer turbat. Inde cubiculo suo egressus, in cubiculum Reginae rediit, ubi de rebus magnis cum Cancellario collocuturus, tandem eum ad Curiam abeuntem amplexus, Abi, inquit, ego itidem abeo coniugi valedicturus. Cum vero nescio quid ridiculum, quod postridie in fano S. Dionysii accidisset, narraretur, plerisque omnibus in risum effusis, Ne, inquit, die Veneris (seu feria sexta) nimis rideamus, ne sequenti Dominica plangamus. Postea filios suos Duces Aurelianensem et Andegavensem paterne amplexus, inter blanditias celare non potuit, animum sibi non recte constare, adeo ut ad ipsam Reginam diceret: Nescio quid mihi sit. Discedere equidem hinc non possum.
6. Erheda aliquando descendens, Condaeo Principi, et Baroni Chaumontio dixit, praedictum sibi, fore ut morte violenta, et quidem in rheda moriatur. Cum deinde Monceaugio revertens, per fanum S. Mauri, ut Delphinum filium, qui ibi educabatur, videret, iter faceret, ac post cenam Lutetiam pergere vellet, monitus a quibsdam, periculosum esse noctu in rheda iter facere: melius facturum, si equo veheretur: Si quisquam, ait, ego certe a rbedis cavere mihi debeam, ut cui praedictum sit in rheda moriturum.
7. Cum Rex iam Lupara exire in urbem statuisset, et e fenestra Reginae cubiculi e domesticis quaereret, an rehda praesto esset, exsecrabilis ille parricida, auditis his verbis (uti postea fassus est) intra dentes murmurans dixit, Teneo te; Periisti. Antequam autem Rex digrederetur, coniugi tertio amplexu et osculo valedixit. Et notatum est a nonnullis, moram illam quae ad egressum varias ob causas interponebatur (quamvis contra animi sententiam Regina etiam ipsum retinere valde cupiente) moleste admodum tulisse: corporis custodes sequi noluisse: custodiarum Praefectum in Curiam ablegasse: huius Legatum aegrum tum decubuisse: vexilliferum ad supremum Curiae Praesidem negotii causa ivisse: rhedae velamenta undique reducta et aperta: pallium a Rege depositum: pedissequos aliam institisse viam, nec rhedam comitatos: plateam, ubi trucidatus fuit, duobus curribus, quorum unus vino, alter foeno onustus erat, quasi obstructam, eoque obstaculo regium vehiculum passim quasi sufflaminatum, et tandem omnino retentum fuisse. Quae omnia scelesto parricidae et animum et modum facilius occidendi Regis dederunt.
Nec illud silentio praetereundum est, Reginam non diu ante Regis mortem duo habuisse somnia, quae postea vera praesagia deprehensa sunt. Dum enim gemmarii regiam apparant coronam, somniavit illa maiusculos adamantes, et lectissimas gemmarum, quas ille e suo mundo contribuerat, in margaritas seu uniones (quos somniorum interpretes pro lacrimis accipiunt) conversos esse. Altero somnio ita fuit perterrita, ut Rex excitatus, quid rei esset, percontaretur. Illa, somniasse se nescio quid, dicit: sed somniis scire nullam habendam esse fidem. Tecum sentio, inquit Rex. Sed quid somniasti? Cum tergiversari amplius non posset, ait, Somniassese, ipsi (Regi) cultro grande vulnus inflictum. Laus Deo, ait Rex, quod somnium tantum sit: statimque rursus obdormivit. Haec Casparus Ens lib. IV, quem inscribit Pausilypum, ex Gallicarum rerum scriptoribus refert.
Atque hic Monarchiarum nostrarum finis esto. Reliquum est, ut Deo T. O. M. omnium bonorum auctori, conservatori et gubernatori, gratias ex intimis cordis penetralibus agamus.
Tibi ergo, ô Pater benignissime, et fons omnis misericordiae, qui es ante omnia, post omnia, totus unus ipse: Tibi, inquam, gratias agimus, quod vitam prorogasti, et ope tua caelesti huc usque provexi sti. Tu benignus nobis esto, ô Pater benignissime! Da, referamus ad te, quod consecuti sumus a te. Tibi laus et honor in infinita saecula.
AMEN.
RUdolphi II. vitam resque sub eo gestas ultimo auctor explicuit: nos ad quartam Imper atorum Germanicorum periodum supplendam, reliquos quinque, quorum ultimus hoc tempore rerum potitur, subiciemus.
RUDOLPHUM frater excipit Matthias, natus Viennae, celeberrima in Austriae urbe, ineunte die 24 Februarii A. C. 1557. Patrem habuit Maximilianum II. matrem vero Mariam, Caroli V. Imper. filiam Vide supra de Rud. II. cap. 1.
ANno C. 1572 die 13 Iunii Matthias Electorum (praeterquam Brandeburgici) unanimi consensu Imperator Romanorum Francofurti creatus,, statim Augustalia sumpsit, redimita simul diademate Anna Tirolensi, coniuge et consobrina sua, religionis maiorum perquam studiosa: coronatus enim est ibidem die 24 Iunii.
Matthias fuit Imperator omni prudentiae et consilii laude cumulatissimus; cum aulam Caesar Pragâ Viennam transtulisset, indixit Ratisbonae comitia, quibus ipse interfuit, memor quam parum proximis per Ferdinandum Archiducem Rudolphus effecisset, ubi de duobus praecipue negotiis relatum accepimus.
I. Illic quippe Protestantium, ut vocant, plerique omnes, si ab Electore Saxonum, Iuliacensium terrarum possessionibus excluso, et Ludovico Hasso, a Mauritio, patruele praefectura Marpurgensi exuto, discedas, (propterea enim alieniores se a fervidis reliquorum consiliis gerebant) multis modis onerari Evangelicos querentes, rationes edicentes, quod summi tribunalis iudices, seuSpirae, seu in aula Caesaris proscriptionis aliasve poenas in eos facile decernerent, quarum exsequendi diversae religionis Principibus provincia demandabatur, postulant instantius, ne deinceps numero valerent vota, sed ut ius decidendi aequabile sit penes utriuque partis suffragatores. Sed fuit hoc vere pomum Eridos, quum parum aut nihil impetrantibus, seque a consultatione publica, quoad querelis esset satis factum, pervicacius subducentibus, crevit discordia Procerum.
II. Plurium arbitrio decreta est symbola ad propulsandum bellum, quod Turca Achmetes Transsylvaniae inferebat. Quare Bethlemus Gabor, siduciarius Docorum Princeps cum a Turca constitutus esset, profligato Batorio, qui Saxonum in Dacia reliquias crudeliter habebat, Lippam aliasque munitiones. Turcae tradidit: Caesari vero obsequii fidem dedit, ut utrumque placaret.
Anno 1615 cum Caesare Matthia vicennales Turca renovat inducias, alio enim mentem vertere coactus fuit, haud levi Cosaccorum agitatus iniuria. Hi enim Turcarum in ponto Euxino 24 triremes cremaverunt, Thraciam ipsam incursionibus infestarunt, pene usque ad maenia Byzantina praedabundi Naiagensium Tartaroum terras diripuerunt, Bithyniam vastarunt et Paphlagoniam,
Trapezuntem eum portu, armamentario et triremibus everterunt. Armis itaque Polonos petere parabat, ni Persarum Regis in Asia felicitate praepeditus esset, qui defectione quorundam Sultani purpuratorum usus, late Turcicas populabatur provincias.
Ita semper animum Matthias Imperator comparatum habuit, ut caeremoniarum religionisque, quam a maioribus accepisset, tuendae perquam studiosus esset, ut Aquisgrani, Coloniae, Francofurti, Vormatiae 1614, et in Boiohemis 1618 vidimus, alios enim proscripsit, alios vero supplicio belloque affecit.
I. Aquisgrani, postquam Senatus e Pontificiis suppletus esset, protestantes coegisset Magistratu abire, omnique sacrorum eis exercitio interdixisset, id cives insuetam servitutem interpretati, Iesuitas foras proturbant, atque ex urbe eiciunt. Intercedunt Iuliacensium terrarum possessores, et Legati Francici. Caesar itaque cum legibus ab iis propositis protestanres teneri nolle videret, proscriptionis fulmen iis intentavit, Alberto fratri sententiae adversus eos latae exsecutionem mandavit, et dum Elector Brandeburgicus eiusmodi proscriptiones, quasi praeterleges imperii veulgatas, rescindi posrulat, Spinola Aquisgranum occupat, et restituit, quamobrem fuga saluti suae consulere compelluntur Evangelici, et qui remanserant puniuntur.
II. Similiter Coloniae multi sacris suis prohibiti, Mulheimum, quod tum muniebatur sub Iuliacensium auspiciis, quod altero ab urbe lapide distat, secesserant. At frequentia novae civitatis, aemulationem Ubiis accenderant, privilegiis cautum praese ferentibus, ne in tanta vicinia urbs ad Rhenum conderetur. Re ergo literis plurimum disceptata, interdicitur et Principibus, Brandeburgico inquam et Neoburgio aedificatio Mulheimi, et civibus destructio ab Caesare Matthia imperatur: Cunctantibus vero plurimis, Spinola illuc movit, et urbem solo aequavit. Neque mirum, cum discordia duorum cognatorum Principum, Neoburgici et Brandeburgici, res maxima dilapsa sit, alter enim, nomine Wolfgangus Guilelmus, ducta Magdalena Bavara, ad pontificios animum applicat, alter dictus Guilelmus Georgius Marchio, Reformatorum sequebatur dogmata, praeterquam quod super possessione harum regionum animis dissiderent. Spinola, ut Caesari et Wolfgango gratum faceret, Vesaliam aliaque Clivensis iuris loca pro Neoburgico subegit. Vicissim Mauritius a Brandeburgensi evocatus, Emericum, Retzum et Marcani Comitatûs pleraque. Secundo Neoburgicus, exstincto patre Ludovico Philippo, Romanensium suis in regio nibus instaurat cultum; Brandeburgensis in suis Reformatorum placita doceri iubet: unde ob ritus Lutherani immutationem Berolinenses fere ad seditionem prosilierunt.
III. Seditiones etiam Francofurti et Vormatiae ob Iudaeos ortae. Constat autem motum Francofurti factum altero multum atrociorem fuisse et quia cum manifesto Caesaris contemptu coniungeretur, Fermilchi aliorumque capitibus stetisse.
IV. Vormatiae vero, quae ob eandem rationem seditio concitata est, mitior fuit, ad tristem tamen exitum spectabat, si non Frederici Septem-viri vigilantia sopita, atque quorundam exilio finita esset, Iudaeis, quos cives ob immanes usuras exegerant, urbe abstinere iussis. Francofurtum pomposesunt reducti.
V. Interiecto deinde tempore consequutum est omnium ore decantatum illud bellum Bohemicum, cuius origo paulo altius repetenda. Quum enim in Pannonia et Bohemia libertas religioni Protestantium data esset, per Ecclesiasticos Romanensibus addictos templa quaedam ab Evangelicis structa Brunoviae et Clostergrabis aut occlusa erant, aut aequarta solo. Id proceres, qui a Romanorum fide discesserant, adversari legibus a Rudolpho et Matthia latis, contendebant. Contra ea praesul Pragensis et Brunoviensis, nullum aliis aedificandi suo in territorio ius esse, ac proinde recte punitos ditionis suae Protestantes. Caesar appellatus non obscure Praesulibus favebat. Qui cum per id tempus Viennam abiisset, magnates Protestantium comitia indicunt, de conservatione acturi religionis suae. Quare diversarum partium Proceres, Caesarem inducunt, ut misso diplomate, adversum suam maiestatem haec agi conventicula extemploque dissolvenda pronuntiet, poena abnuentibus indicta. Asperatis per haec Procerum Protestantium animis, conscensa arce Guileburg Slabatam, et Iarislau Bazilam, cum scriba Philippo Blattero corripiunt statim, deque fenestra in subiacentem praecipitant aream, quibus tamen vitam incolumem divina servavit benignitas. Mox Pragensium oppida accipiunt fidem, et Iesuitas, ut qui tubae dissidiorum essent, Bohemia exigunt, neque segnius exaratae ad Caesarem literae, editaeque in vulgus, quibus haec uti iure facta praedicabantur. Caesar contra
seditiosum dicere facinus, exhortari Principes, ne qui auxilio eant, si desstant vim parare Bohemi, se quoque miltes non scriptuiirum. Ni pareant, non defore copias, contumaciae paenam exacturas. Cum et illi se in officio fore promitteireint, nec Caesar a iipacis rationibus videretur alienus, audaculi tamen homines tota monte arma meditabantur. Tantam esse vesaniam hominum, qu sibi invicem metuunt, ut facinore admisso, ad sanitatem rediren nolint, sed, ad bellum potius pertum proumpant.
Imperator itaque Matthias, Tampirio et Bucquoio ducibus, exercitum conscrbit miittiitque copias. Interim Bohemi Siesios, Luisatosque in suas partes sollicitant; Budisam, Caesaris studiosum oppdum, circumdant milite; Crumaviam imperata facere compellunt. Nec pigrior Tampirus Bistricium intercipit, seque statim in finibus Bohemiae munit; Neuhusio repulsus, suburbium devastat; deditione occupat Pilgronium. Mox Saslaviam usque progressus maiori cum exercitu Bucquoius Comes, ubi concursum est ancipiti praelio. Pilsnam Erurstus Mansfeldius in Bohemorum redegit potestatem; quibus Bucquoius fortiter proeliatus Budovisam recipit, et Crumaviam intercipit grandi Bohemorum malo. Fuit et Tampirius praeda gravis, at cum Viiennam repeteret, a comite Slickio argento et pecudibus exuitur. Inter foedos hosce tumultus Elector Saxonicus inducias urget, quibus Egraede pace ageretur, sed frustra, non enim eas fideliter a Caesariians servari Bohemi priaetexunt. Interea Viennae Carolus Gonzaga Nivernius, Razivilius, Althemius, aliique duces in novum coniurarunt ordinem militiae adversum haereticos exercendae. Adeo fuit hic annus eis in locis paens irae divinae et suppliciis insignis.
Illo anno ingens luxit cometa in scorpionis signo, toto propemodum orbe spectabilis. Quin et illo ipso anno rupes altissima, die xxv Augusti vesperascente anno Christi 1618. Pluram oppidum vel vicum Rhetiae, templis et palatiis ornatum egregie, repentino motu convulsa uno momento, cum mille quingentis hominibus obruit; nec oppiduli vola aut vestigio relicto. Eius loco apparere dicitur lacus, sesqui milliari Italico longus.
Imperante Matthia Caesare, A. C. 1612. Val. Weigelius in Miiisuia portentosa docut. Epscopi Scotiam turbant. Anno huius aevi 14 persecutio Evangelicorum in Bohemia contigit. In annum 17. Iubilaeus B. Lutheri incidit. Anno 18. habita Synodus. Dordracena.
Cum rerum in Germania potiretur Matthias vixere viri celebres multi. P. Merula. Douza. Dom. Baudius. Iunius. Sixt. Amama, Th. Erperuus. Scip. Gentilis. Conradus Rittershusius. Ioh. Meursius. Ob. Giffanius. Iacob. Thuanus. Marq. Freherus. Dion Gothofredus. Ianus Gruterus. Sethus Calvisius. Phil. Scherbius. Corn. Martini. Piccartus. Opitius. Osiander.
An. 1616. Sub initium Martii terraemotus in Helvietii accidit. A. C. 1617. Tangermundum veteris Marchiae civitas, ad Albim sita, tota pene deflagravit. A. 1618. Gliscunt dissidia inter eos, quibus Arminii haeresis, et Gomari doctrina placebat. Visus est eadem fere tempestate mane ante ortum in caelo cometa, prolixa admodum cauda conspicuus, in signo scorpii prope lancem, qui inde progressus versus Borrholybicum Booten fere totum perlustravit orbem.
Bellum Bohemicum necdeum finitum imperante Matthia, sed longe ultra saeculi huius annum quadragesimum multum gaudente Turca protractum est.
Fato functus est Matthias, continua aegritudine confectus die 10 Martii. A. C. 1619. intra 8 et 9 matutinam, cum annos 62. et dies 15 vixisset: imperasset annos 7. Spei maioris, quam gloriae Augustus. Filius ex se heredem reliquit nullum; coniux enim tribus ante mensibus sterilis decesserat.
FERDINANDUS II. in vitam est ingressus in Stiria anno superioris saeculi septuagenmo
octavo, die 9 Iulii. Patrem habuit Carolum, Archiducem Austriae, Ferdinandi I. Imperatoris filium: Matrem vero Mariam Bavariae Ducem.
Uxores sibi matrimonio ivaxit duas, Mariam Annam, Wilhelmi Ducis Bavariae filiam, An. Ch. 1600, mortuo iam dudum patre, quam amisit ante Imperium. Deinde sexto viduiitatis anno, ac iam Caesar, Eleonoram Mantuae Ducem secundis nuptiis duxit.
I. Ex prima coniuge sex liberos sustulit, mares tres, et totidem filias feminas. Filiorum primus est natus ei Ioharmes Carolus, anno 1605. Secundus Ferdinandus postea Caesar, 1608, Tertius Leopoldus Wilhelmus, qui pro Hispaniarum Rege in Belgioi fuit cum Imperio.
Harium primam in lucem natura extulit Christianam, anno 1604. mense Maio. Secundam, quae Maria Anna, fuit Maximiliani Bavariae Electoris uxor, anno 1610. Tertiam denique A. C. 1611. Fuit autem illa Caecilia Renata, Uladislao Polonorum Regi nupta,
Cum finiisset iam Matthias Caesar, res ad interdregnum redierat, Imperii administrationem Palatino et Saxoniae Electoribus tantisper suscipientibus. Moguntinus vero Elector ad 10. die Iulii, A. 1619. Electores Imperii ad novum Imperatorem creandum Francofurtum vocavit. Quocirca ad tempus dictum ingresi sunt insigni cum comitatu et pompa, 10. Iulii Elector Moguntinus, et circa vesperam Electoris Saxoniae Legati, 11. Electoris Palatini, 12. Brandeburgici, 13. Archiepiscopus et Elector Coloniensis, 15. Elector Trevirensis: Octavo vero decimo Rex Ferdinandus. Venerunt quidem ad ista Comitia Bohemorum quoque Legati, sed intra urbem non admissi Hanoviae subsistere coacti sunt. Petentes, electionem suspendi, vel Ordines suos ad eam vocandos,reiciuntur. Nuntiis interea ad Palatinum et Saxonem Principes Electores missis, tandem electioni dies Augusti octavus decimus perficiendae destinatur. Illo mane ad pulsum maioris campanae Electores cum Rege in curiam curribus delati,indeque hora quasi octava habitu Electorali induti ad templum D. Bartholomaei equis vecti sunt, ubi peractis sacris Ferdinandum Regem elegerunt, electum produxerunt, inque supremum chori altare omnibus spectandum collocarunt. Unde ad theatrum, ad introitum chori, in templo excitatum perductus, a populo Imperator salutatus est. Atque exinde 30. Augusti die, postquam eius diei Legati Norimbergenses cum diademate, sceptro, et ornamentis reliquis Francofurtum advenerant, Romanorum Imperator sollemniter, in aede D. Bartholomaeo sacra, coronatus est.
Ferdinandus II. Matthia e vivis sublato, inter flagrantissimas turbas regnorum administrationem arripuit, primo diplomate suo. Magistratibus a Matthia constitutis, sed per Boiohemorum Proceres abdicatis, potestatem proogavit. Id Boiohemis de continuatione belli interpretantibus pacificationis negotium Egrae indictum exspiravit.
Hostes igitur cum incolas arma capere iusserunt, Bucquoius e diverso, crebris a Budversa et Crumavia eruptionibus, terrore Bohemiam implebat. Mox Turrensis in Moraviam irrumpit, eamque adigit cum Boiohemis sentire: et Albertus Wallensteinius, Dux Fridlandiae, cum manu valida Ungariam versus tendit, ut auxilia inde Ferdinando compararet. Inde Turrensis Austriam pervagatus Viennae ostentat arma, et occupato suburbio, dies aliquot illic, inspectante Rege, stativa habet, sed celeriter in Bohemiam reverti compulsus fuit, Bucquo io Mansfeldium ad Nadlitiam acri certamine profligante. Victori Thlinium, Wittingavia, Fromberga, Rosenberga, aliaque loca munita dederunt manus, qui spoliis onustus, ingemiscentibus Bohemis, Budvidam ovans intrat. Chiuscius interea cum mille equitibus et 500 Sclopetariis Poluam sese conferens incidit in 400 Heiduccos, quos plerosque trucidavit, et insignem praedam obtinuit. Postea ex interceptis cognoscens 400 alios equites diripiendis Suanbergensis bonis operam dare, iamque 30 currus, pabulo aliisque bonis onustos secum agere, progressus strenue in patenti campo, eos est adortus: at illi in pagum proximum confugerunt,
et ex occupatis aedificiis, fortiter ad 3. horas se defenderunt. Tandem Ioh. Georgio Solmense Comite cum Sclopetariorum manu adveniente, domo una atqua altera incensis, caesis nonnullis reliquos in potestatem Boiohemorum redegerunt, propiusque tandem ad Budvidam moverunt. At Bucquoius XVII. ductans bellatorum milia, Gretsam, Veitrachium aliaque opplda cepit deditione, Tampirio adversum Moravos misso. Contra ea Bohemi, caesis in Moravia Tampirianis, eiectisque similiter e Silesia, et Pngaria Iesuitis, recepro simul Theinio, postridie quam Caesar creatus esset Ferdinandus, regnum ei Pragae abrogant, Fredericumque Palatinum substituunt, qui, in prava cosilia deductus a suis, arripit diadema Pragae. Vicissim Bucquoius irritatior Pissecam corona capit, oppidanos omns trucidans: renovante etiam Caesare im Mansfeldium proscriptionem, qui circumferens passim arma, perniciosior, quam Frederico suo utilior fuit. Gesta sunt haec anno 1619 in bello, quod diximus, Bohemico, quod dquamquam cessavit nondum, olem ei adfundente Frederico Palatino, tamen ut disposite illud deformemus, separatim de eodem Palatino dicemus.
Fredericus V. Elector Palatinus, cum Regem se Bohemiae Pragae appellari passus esset, et regiis ornamentis anno superiore, 4. Novemb. Epochae Gregorianae, condecorari, actum hunc sollennem triduo post coronatio Reginae subsequuta est. Caesar igitur evulgatis diplomatis, nihili esse Palatini coronationem, declarabat, quod nec ab iis facta esset, qui creandi regis potestatem haberent, nec vacante regno: Imo quod nec Palatino conveniret eius diadema usur pandi, quem legitimum agnovisset Bohemiae regem, et Caesarem cum reliquis Septemvitis elegisset, contendens insuper hereditarium Austriacis ius esse in Bohemiam, quod Bohemi libris editis prolixe pernegarunt. Unde ad arma perventum est utrinque.
Dum Moravois, Silesios, Lusatos in sua verba adigit Fredericus, novas in Bohemiam Balthasar Maradas a Caesare copias ducit, Mesolinum occupat; Bucquoius Mansfeldianos, quia videbat stipendiorum causa parum esse morigeros, invadit noctu, magnaque multat strage: quem tamen Christianus Anhaldinus, Bohemici exercitus praetor, Crempsam recedere cogit. Is vero Baronem Felsium, Cosaccos audacius persequentem, magna clade adfecit. Hos motus cum magna mala Germaniae importaturos esse viderent, Electores ceteri Palatinum flectere ad paenitentiam student, sed irrito conatu: is enim causae Bohemicae cognitionem, neque penes paucos Electores esse, neque penes Archiducem Austriae Ferdinandum dixit. Quamobrem Caesar a regibus Hispaniae et Poloniae militum, a Pontifice pecuniarum impetratis subsidiis, summa ope vindicare id familiae suae illatum probrum annititur. Quare Bavarus in AUstrios, Bohemorum socios, movet, 'et viribus Caesaris accedere cogit. Elector autem Saxonicus, collegae, quia frustra nuper ad pacis consilia hortatus esset, offensus, in Lusatiam ducit; Budissam vi tormentorum foedissime laceratum ad deditionem trahit; utramque Lusatiam valido et lento Marte pressam subiugat Caesari. Ea res Bohemorum vires distraxit, et maximum Caesari ad victoriam momentum attulit. Bavarus enim pacata Austria universas vires Bucquoio Comiti iuncerat. Cum expugnarent vi oppida, Pragoditzum, Pissecum, aliaque: Palatinus interea postquam Roconizae velitationibus aliquamdiu pugnatum erat, copias Pragam reduxerat, is Albo monte tumultuario opere Castra muniens, ut conserturus cum hoste manum. Dum haec aguntur admaturat Comes Tillius cum Bavarito exercitu et Caesariano iter, plerosque in fugam coniciens, et Ungarorum undecim quasi milia, Turrensi legione et Hollasiana caesis. Dies erat VIII. Novembris, A. C. 1620. cum belli summa penes Caesarianos foret: et IX. cum victores Pragam intrarent triumphabundi.
Fredericus fuga sibi consulens, in Hollandiam sequenti anno appulit: illicque cum uxore et liberis reliquum vitae tempus privatim traduxit. Bohemia vero, maximam partem, post illam Palatini cladem ad fidem Imperatoris, cum adiunctis provinciis rediit.
Maximum Ferdinandi rebus damnum attulit Gabriel Bethlemus, patrio idiomate, Bethlehem Gabor dictus, Transylvaniae princeps, qui cum Bohemis conspirans, Ungaricae inhians Dominationi, coronam eius, quae summae apud Pannonas venerations, titulo Principis rapuit, postquam Cassoviam A. C. 1619, 5 Septembris potestatis suae fecisser, et Posonium, urbem qua diadema, reliquaque regni
insignia adservabantur, Octobri mense deditionem cepisset. Nec segnior sequenti anno fuit: actis enim Neosolii suorum Comitiis, Rex appellatus, Austriam incursat, Bohemis auxilia mittit, et Tampirium Caesarianum, Posonium occuparetentantem, tormenti ictu occidit: magna patraturus, ni socii Frederici res in Bohemia uno praelio corruissent: quod paulo ante exposuimus. Interiecto deinde tempore, dum feliciter ei prima proveniunt, Bucquoius Comes, domitis Moravis, in Hungariam proficiscitur, et Gaborem a coronatione callide abstinentem, Presburgo, Posonio, Altemburgo, Thirna aliisque spoliat; Setscin Georgium ab eo disiungit, qui clam reconciliatus Caesari, Gaborem Turcica praestolantem auxilia gravibus damnis affecit, Neusolo submissa auxilia interfecit. Iamque in arcto erat Bethlemica militia, dum Bucquoius Neusolum obsidet, audaciuque in erumpentes praevectus, sexdecim vulneribus confoditur, ineunte Iulio, A, 1621. Quo exstincto Gabor multa loca recuperavit. Denique exeunte anno, Niclasburgi concordia quaedam sancitur inter ipsum et Caesarem: diadema eius Ungaricum Ferdinando; ac Cassovium, et aliae quaedam urbes Gabori permittuntur, Caesareo nomine gubernadae. Adduntur Oppelia, et Ratiboria Silesiorum ditionis, et Principis Imperii titulus.
Postea iterum in Moraviam profectus erat, eomitemque de Monte Nigro Ducem Caesaris ad magnas redegerat angustias: tamen quia Turcae eius imperium abnuerent, neque advenirent Germanorum auxilia, compulsus est ad inducias, Caesarque ei postea Principis imperii titulum abrogavit, adeoque anno aevi huius quarto Ungaria Bethleemus deiectus est: et sequentis anni mense Maio pax renovata inter Caesarem et Transylvanum, Oppelia vero et Ratiboria Carolo Caesaris fratri datae.
Quum Palatinua a Caesare relegatus Segebergam adiisset Danorum Regem, et Saxonum aliquot Principes auxilia rogatum, solus Christianus Brunsvicus Halberstadiensium Praesul conscriipsit exercitum, quamquam repugnantibus aliis, evulgata Caesaris edicta, quibus paci et libertati fraudem sefacturum negaverat.
Ergo, A. 1621. collecta manu militum, et agmine primo dissipato, per Westphaliam et Hassiam, in ditionem Moguntinam duxit, Palatino iam in Bataviam digresso. Deinde sequenti anno Lippam, Susatum, Paterbornam, aliaque Westphaliae oppida subigit. Ab Anhaldino Barone attritus, pergit infestare Pontificios, magnas undique pecunias facit, etiam statuis sanctorum in nummos conflatis. E Westphalia progressus in Eisfeldiam, pessime in incolas animadvertit, perque Wetteraviam populabundus Ursellas, ac mox Hochstam, ditionis Moguntinae oppidum arcemque occupat. Dum autem se Mansfeldius Brunsvico iunger cogitat, a Tillio insectante Manheimum recurrere cogitur. Quare Tillius, Dynasta Cordubensis, Anhaldinus, et Thomas Caracciolus, Cosaccorum etiam manu firmati, famosissimum Brunsvici exercitum tormentis vacum nacti, ad Maenum fluvium eius copis in fugam agunt. Dumque ducem ponte transeuntem effusius sequuntur milites, disruptis ordinibus tanto impetu festinant iter, ut scisso ponte amnis vorticibus absorberentur multi, et reliquae cohortes desertae, gladiis ac glandibus Caesarianorum conciderent: praeter suppressos enim tria milia interiere, et Hochsta statim recuperata. Quibus in rebus Brunsvicus et Mansfeldius iunxere copias, et per Galliam irruperunt in Hannoniam, et acri cum Consalvo Cordubensi conserto praelio, brachium in eo Brunsvici laceratum est, at postea refectum a chirurgis: atque ista ratione, aditum sibi Bredam Brabantiae vi aperuerunt. Haud dubie victoriam Brunsvicus obtinuisset, nisi Mansfeldii quaedam turmaepugnam, stipendia sibi depostulantes, detrectassent. Atrocior itaque tempestas e Belgio in Frifiam, et visurgis ripas incubuerat, Christiano Brunsvico et Mansfeldio signiferis. Transgressos Visurgim Brunsvicenses insequitur Tillius, eorumque extrema agmina Statloam in ericeto Duvendica, invadit, occultata vicinis in arbustis et paludibus forti manu. Commisso certamine, undique cinctae Brunsvici cohortes sternuntur, numerosus exercitus a quinque milibus in fugam agitur, Christianus ipse, cum expeditis equitum turmis, assequitur, Brevordam, sed amissis machinis, impedimentis, commeatu, longeque maxima copiarum parte (e quibus DCC. caesi, multiqueillustres capti sunt) Meppena Tililio invaditur. Quae gesta sunt anno huius aevi XXIII. Vires iam Christiani fractae erant et debilitatae, sed tamen nulam sibi occasionem ratus amittendam,
in Grubenhagiensem principatum impressionem facit, quod Georgius Lunaeburgicus eius possessor provinciae, scribendis pro Caesare copiis abesset, impositque locis praesidio, legiones in Cattis Georgianas disicit. Tillius e contrario Mundam, clavem Brunoniae, A. C. 1626 exeunte Maio, vicapit et cives fortissime dimicantes, dum poterant, occidione caedit. Pauci admodum in cryptis aut fastigiis domuum abditi, expleta Caesarianorum saevitia, vitam sibi auro exorarunt.
Paulo post Christianus Brunsvicus, Wolferbyti, die 6 Iunii haud sine veneni suspicione exstinctus est, sequuta XIX. Quintilis matre Elisabetha.
Ferdinandus II. gessit etiam bellum cum Christiano IV. Danorum Rege, quod etiam vocatur Saxonicum, quia propter eam praecipue regionem arma pars utraque sumpsit. Scilicet Iohannes Tillius Comes validis Cattorum terras copiis insederat, ex cuius exercitu Ritbergicus, Scaumburgicam cum Barone Anhaldno infestabat ditionem, Huxariensem cis Visurgim plane diripiens. Fatigabatur etiam Saxonica Visurgis ripa annonae et pecuniarum exactionibus, quamquam nec solum ibi Caesaris, nec Bavari esset. Brunsvicus enim exercitus sui reliquias exautoraverat, et migraverat in Daniam. Cum itaque querimoniae e Saxonia increbescerent, proximii incendium parietis ad regem quoque pertinere visum est. Alia adhuc causa accededebat, quod Erwittus, tribunus exercitus Bavariti, Sicanam arcem et praefecturam, quam rex Danus oppignoratam sibi tenebat, praesidio imposito exhauriebat. Rogatur ergo Caesar, ut importunis praesidiis Saxonicos fines levet: qui calumnia usus calamitatis e Saxonum regione metuendae, Bavarum Electorem eas copias dimittere posse negabat; debere tamen locis regi subiectis excedere. Tillii vero centuriones, cum ad Comitem Danus mitteret, respondisse ferunt, haud volare in aere milites posse, in terra iis locum dandum. Id teli instar regium pectus perculit: qui propterea vicinum periculum haud susque deque habendum esse existimavit. Igitur A. C. 1625i, finiente Martio, Lavenburgi conveniunt Saxoniae inferioris Principes: Rex Daniae ut Dux Holsatus, Administrator Magdeburgicus, Praesul Bremensis, Dux Brunsvicus, Megapoliani, decernunt augendas esse copias, bellumque Caesari inferendum, ne quid detrimenti Resp. capiat. Impertor eius militiae Rex Danus constituitur, quam quomodo, gesserit, iam nunc accipiemus.
Caesar propterea Tillium et Albertum Fridlandum duces iussit inferiorem Saxoniam invadere: cum Rex Daniae, viginti quinque admodum armatorum milia ad Visurgim produxisset. Usque decimum Iulii 1625. nihil utrinque tentatum hostile. Primus impetus a Tillianis fuit factus, quum munitionem Saxonicam apud Huxariam occuparent. Decimo vero post die Hamelienses Rex excubias lustraturus, dum incuriosius obequitat, ignarus ibi foveas latere adservandae rei tormentariae, equus praecipitem secum regem 29. pedum spatio in subiectam fossam rapit. Suffocato fere equo, Rex post duas demum horas compertus vivere. Quare castra versus Dioecesin Verdanam retrahuntur, quod toto triduo inter morientes haberetur. Interim in Brunsvicenses Tillius irrumpit, Hamelias, Mindam aliaque ad Visurgim oppida munit praesidiis. Postulatur ab Rege, Caesaris nomine, ut militem de Sexoniae finibus deduceret: Niemburgum obsidione premitur violenta, quod oppidum tam strenue tuebatur Rex Daniae, ut Tillius amissis quatuor milibus, re infecta discederet. Ceterum per haec Fridlandus Dux in Magdeburgicam irruerat dioecesin, a quo Halla Saxonum occupata est, milesque in Halberstadienses terras infusus. Quare ne tanta belli pestis latius manaret, coeptum est Brunsvigae, Octobri mense, anno 1626. de pace agi: sed Minda et Huxaria cedere Tillius noluit, aut praestare confirmationem acquisiti Iuris Saxonicorum Ordinum, in Ecclesiasticis praesertim ditionibus. Unde infecta pace discessum est, et bellum maiori deinceps conatu et clade gestum est. Illo itaque tempore Mansfeldius, qui a parte erat Dani Regis, impetum fecit in munitionem Fridlandi, ad Albim prope Vessaviam, sed VIII. milia XXX. milibus obiecta. Hinc fusae sunt Mansfeldii copiae: adeo ut eo praelio Mansfeldianorum caesi fuerint mille quingenti, et triginta Vexilla capta. Tillio posthaec Gottinga dedritur: Northeimi vero vim regiam non sustinuit, viris illic plus 600, et adiquot amissis vexillis. Fugaverat ille quidem Tillium, sed paulo post Tillius illum apud Lutteram. Primi quidem regis ordines validum adeo impetum fecerunt, ut ad tormenta penetraretur Tilliana. Sed cum Tillius peropportunis Georgii
Lunaeburgici esset sublevatus, regius equitatus, causam inferens delati stipendii, pugnam detrectaret, coesus misere Regis est exercitus. Reperti qui occubuerant 1500, interque eos praeclari Duces: capti milites 1800 et vexilla amissa 28. Vix impetratum aiunt ab rege magnaimo, ut se periculo eriperet. Certatum est octavo decimo Augusti. Rex eadem verspera Wolferbytumse recepit, quod praesidio suo firmavit: ubi nec eum victor adoriri ausus fuit, cum opinionem acciperet, Regem instavare vires. Nam strato pontibus Albi, prope Lavenburgum et Blekedam exercitus recollegit exsequias, donce firmior a copiis, Tillianis obviam ire posset. Ceterum Christianus grandes iam pecuniarum summas impenderat, licet eo bello non tam Daniae quam Saxonicarum civitatum defensio agitaretur. A Belgis igitur misso subsidio, A. C. 1627. structis ad Visurgim molitionibus, Tillianos crebris repellit cladibus: Lunaeburgico ei contrario Brandeburgum vi capiente, cui Plaumerdorfius ei ad versaturus templum Dominicum Havelbergae occupavit, et 4. Caesariorum milia cecidit. Interea apud Tillianos commeatu laboratur: unde Comes aperiendum quovis modo iter ratus, versus Albim movet, Stoltzenavia et Wolpa in deditionem redactis, tandem extremo Iulio, Manipulum militum rate antelucano tempore transportat, et dum nemo sese moveret, alterum agmen addit, et regis alibi Comitia habentis exercitu in fugam acto, universum traducit copias. Ita in omnem cis Albim Germaniam irrupit praedonum iuxtamilitumque horribilis multitudo, ingens fundi cuiusque calamitas. Exeunte Augusto Fridlando et Lunaeburgico iunctus in Stromariam maximis copiis penetrat, et Pinnebergam, Stormariae arcem, tormento pene ad necem ictus Tillius, subegit nihilominus. Solae in Stormaria Tychopolis, Crempa, et Bredenberga aliquid obsidionis pati poterant, et in Holsatia Rendesburgum. Ergo cum et multitudine, et omni alia re impares Caesarianis essent, aut dediti Comiti Sclickio, aut dissipati aut in naves reiecti sunt, plurimas hoc anno clades passi, et plerasque Caesari civitates tradentes. Quam ob causam Danus, anno 1628 et navale bellum, et pedestria proelia periclitari voluit. Femariam enim, Balthici maris insulam, recuperat praedivitem. Wagriam tentat et Chiloniam, Eklenfurdiam diripit. Denholmum Henricus Holkius, auxiliis Danorum praefectus, diu defendens, fortiter ad urbe depulit, Fridlandi Caesariani ducis militem, munitionibus coegit excedere, easque occupavit. Fridlandus vero XXII. Augusti toto exercitu obruit regios, et occidit 400 Scanos, praesertim milites fortiter dimicantes. Stralesunda, nihil ad Fridlandi adventum perculsa, etiam tertio anno obsidionem toleravit. Nec segnior fuit Tychopolis. Stora vero, quamvis annum et mensem vires Caesarianorum sustinuisset, eam tamen IV. Novembris Alefeldius Fridlando tradidit. Etiam Itzhoae, cum horribili strepitu, et clamore nocturno, porta coenobii, a Caesarianis occupati, revellitur, bovesque praedatitii, circumactis cervicibus strangulantur, defixis etiam alte in terram cornibus reliquisque armentis passim dissipatis.
Sic annus attingitur nonus et vicesimus, quo ineunte Lubecae, de bello honestis conditionibus deponendo, disceptatur. Redduntur ergo Regi Cimbria, Slesvigia, Holsatia, aliis vero Saxonum civitatibus renuntiare cogitur.
Quocumque nostri animi intentionem vertimus, alius ex alio imperante Ferdinando II. intelligimus nasci bellum. Ut enim propter Saxonum ditiones Caesar arma sumpsit contra Danum, ita Suecus propter Stralesundam, quae cum Suecorum praesidium A. C. 1629. primo accepisset bello Danico, invitata liberalitate Gustavi Adolphi: Ferdinandus deinceps etiam Regi Poloniae, ex gemino sororis suae coniugio, valde cupiens, suppetias misit adversus Suecos.
His aliisque rebus irritatis utrimque animis, anno a natalibus Christi 1630, Gustavus Adolphus, mense Iulio Rugiam insulam ingreditur, et Wolgastum, pulsis Caesarianis, expugnat. Inde Stetinum, Pomeraniae alteram metropolim, aliasque multas urbes occupat, ac omnia armorum suorum terrore implet. Anno seqveni mense Maio Magdeburgum etiam a Tillio Duce Caesariano expugnatur, expilatur, et incenditur, adeo ut paucae ex tam eximia et magna urbe domus integrae remanserint. Miseranda facies erat, opus ab Othone I. magno sectingentorum circiter annorum una fere die collapsum est: tanto magis, quod ispos sibi oculos Germania mater videretur effodere. Gustavus deinde Rex Sueciae inita cum Electore Saxoniae societate, Caesarianos ad Lipsiam mense Septembri superat; ubi ultra sex milia eorum occubuisse
feruntur. Post quae prospere ei omnia succedunt, et plurimas urbes et provincias imperii Germanici occupat. Nec in felicius res eius successerunt, A. C. 1632. mense enim Novembri, Sueci ad Lutzenam praelio decertarunt et insignem victoriam obtinuerunt: quam Rex nondum quadragenarius suo interitu funestavit. Victori tamen exercitui, contra quam accidere consuevit, non ceciderunt ex capitis sui iactura: quin ad ulrionem acrius exarsere animi. Dux etenim Vinariensis equitatu Saxonico et Lunaeburgico confirmatus Chemnitzium oppidum ad deditionem adegit. Ipsoque Christi natali Zuiccavia victas praebuit manus. Et sub anni sequentis auspicum Vinariensis in Brandeburgicam profectus dioecesin, (Cronacum, Hochstadium, Auracum subegit,) Duce Bavaro in Suevia Gunsburgum, Kaufbeuram, Landsbergam redomante. Gustavi vero Adolphi funus regie adornatum, in Sueciam mititur, avito sepulchro inferendum. Neque omittendum est, quam perniciosa in Imperatorem suum, An. C. 1634 consilia molitus fuerit. Fridlandiae Dux Wallensteinius, exercitus Caesariani Legatus, Sueois quippe se adiungere et Bohemiae regnum occupare velle compertus est; quamobrem Egrae iussu Ferdinadi in mensa occisus traditur. Denique anno 1636 vires Suecorum haud parum debilitatae sunt, quod pax inter Caesarem et Electorem Saxoniae redintegrata Pragae est, et sie Elector Suecorum, aliorumque foederatorum Principum partes deseruit. His ita constirutis (praeterquam quod ad Nordlingam Suedi numquam alias toto bello foediorem cladem Septembri mense acceperant) postqam Viennae et per Bohemiam Saxoniamque pax Pragensis publicari coepta est, variae mox urbes eiectis Suedicis praesidiis ad obsequium Caesaris redierunt. Ceterum opportune illis accidit, ut per idem tempus Galliarum Rex Ludovicus, denuntiata palam hostilitate in Caesarem ac Hispanum Regem diversis exercitibus Hispaniam, Germaniam, Italiam et Belgium peteret. Quod bellum quo deinceps ardore, et quanto rei Romanae in Germania detrimento gestum sit, postea narrabitur. Inter haec Caesar per pacificationem Pragensem pacata utcumque Germania, ingravescente indies valetudine, simul curis et aetate frangi coepit.
Votis ad invidiam felicibus Germani fruerentur, si finis Caesaris, bellum quoque finiisset, ast magnis ipsorum incommodis ad annum usque aevi huius XLVIII. productum est, ut deinceps videbimus.
Tandem etiam Ferdinandus II. Imperator Romanus bello petiit Ludovicum XIII. Galliarum regem. Cuius hae erant praecipuae causae, quod Ludovicus contra nuperam belli Gallici pacificationem cum Caesaris et Imperii hostibus colluderet; quod Regem Sueciae et Duces ipsius armis, pecunia, militibus, commeatuque iuvaret; quod urbes imperii aut invaderet ipse, aut ab hostibus auro redemptas confirmaret suis praesidiis.
Ea propter Rex Ungariae Ferdinandus cum potissima Imperii exercitus parte Rheno ac Mosella superatis, variis locis, ac diversis ducibus Galliam aggreditur. Et sane per idem tempus Dux Vinariensis Gallicis auxiliis suffultus, Tabernas Alsaticas, Princeps Condaeus Dolam in Eurgundia premebat. Ex altera Gallica parte, qua Belgium spectat, Ferdinandus Cardinalis, ac Cubernator Belgarum, infuso in Picardiam exercitu, ad ipsam prope Parisiorum metropolin, Verdano Duce, copias ac terrorem protulit. Contra ea Rex Galliarum, evocata omni prope nobilitate in Picardiam progressus, Corbeiam et alia nonnulla oppida recuperat, et Caesarianos, Duce Gallasio, iterum in Germaniam trans Rhenum compulit, redactis ad tantam paucitatem legionibus, ut ivisto praelio maiorem cladem accipere non potuerint.
Haec fere gesta sunt bello Gallico, imperante Ferdinado II. Bellum tamen ipsum non prius est exstinctum ac depositum, quam Suecicum anno nimirum a nato Christo 1648.
Anno huius saeculi 20 Synodus Rupellana coacta fuit. Anno 21 Gregoriius XV. Pont. R. creatur: Acad. Rintelensis erigitur. Anno 22 Bibliotheac Heidslbergensis Romam tramslata. Anno 23 Acad. Sorana et Altdorsiensis aperitur; et Urbanus VIII. fit Pont. R. Anno 24 conventur celebratur Theol. Saxon. Anno 25 Acad. Dorpiensis in Livonia instituitur. Anno 28 Iubil. Rom. fuit. Anno 31 collquium Lipsiense: Gymnafium Amstelodamense et Daventriense aperitur.
Rob. Bellarminus 17 die Sept. anni 1621, mortuus in Iesuitarum templo situs. Mart. Becanus. Iac. Gretserus. Wilhelmus Perkinsius. Dan. Tossanus. Scultetus. Th. Mortonus. Ioh. Hall. Iac. Usherius. Rainoldus Buxtorf. Camero. Amesius. Iamesius. Amyraldus. Mornaeus. Molinaeus. Paraeus.
Anno 1621 Osmanes cum quadringentis Turcarum milibus in Poloniam irrupit, sed frustra oppugnatis per mensem Polonorum castris, pacem flagitavit, et recessum inglorium. Sequenti anno a Iannizaris fuit occisus. Quo etiam mortuus est Paulus U Pontifex, et Philippus III Hispaniae. Cui succcessit Gregorisus XV. Sed et hoc biennio post mortuo successor datus Urbanus VIII.
A. C. 1632 Uladislai IV Polon. R. electio facta mortuo Sigismundo patre. Anno 33 mortua est Isabella Belgii Domina.
Anno 1635 in Borussia iuvenis cultrum in fauces demittit: Medici tamen Regiomontani medicinam homini fecerunt. Eodem anno Sicambri munimentum Schenckiiintercipiunt.
INitio anni trigesimi die 25 Febr. Caesar Ferdinandus II. (postquam Ratisbona ad Viennam versus redire coepisset, et iam pridem debilitate, ac corporis valetudine adfligi) integris sensibus ex hac vita excessit; anno aetatis quinquagesimo nono. Imperavit annos XVII.
Mortuo Caesari per omne imperium, et vicina Regna Constantinopoli quoque permissu Amurathis, ab Oratoribus Principum Christianorum regio apparatu parentatum est. Porro mors optatissimi Principis, etsi in eo imperii statu, flagrantibus adhuc bellis, bonis omnibus funestissima accidit, tamen publicum dolorem magna parte abstersit sucessor parentis Ferdinandus III, non patriarum modo ditionum, sed virtutum etiam et gloriae haeres, quarum praesidio quoque postea onus imperii et curarum sustentavit.
FERDINAN DUS III. Ferdinando II. natus die 13 Iul. A. C: 1608. ex Maria Anna, Wilhelmi Bavariae Ducis filia, Alberti nepti, Wilhelmi itidem pronepti. Fratres autem habuit duos, et sorores tres, qui omnes supra scripti sunt. V. Ferdin. II. c. 2. acta oeconom.
Tria Ferdinadus eius nominis tertius matrimonia iniit. Prima illi coniux fuit Maria, Philippi III. Hispaniarum Regis filia, Philippi II. neptis, Caroli V. proneptis. Ex hoc matrimonio nati Ferdinandus Franciscus, die 8 Sept. A C. 1633. Philippus Augustinus, die 15 Iulii, A. C. 1637. Maximilianus Thomas, die 20 Decembr. A. C. 1638. LEOPOLDUS IGNATIUS, die 9 Iunii A. C. 1640. Maria Anna, die 22 December. A. C. 1635. quae desponsata, die 23 Augusti, A. C. 1646. Philippo V. Hispaniarum Principi, hoc ipso ante nuptias defuncto, nupsit Philippo IV. Regi Hispaniarum, die 8 Novembr. A. X. 1649. Postremum Maria, uxor Imperatoris, filiam adhuc peperit unicam Mariam, A. C. 1646i eodem decedentem anno, quo ipsa filiorum quatuor, duarumque filiarum mater supremum diem (13 Maii, A. C. 1646) explevit. Pari conditione ex maribus Philippus et Maximilianus praematura morte intercepiti sunt.
Dein Ferdinadi III. matrimonium tenuit Maria Leopoldina, Leopoldi Archiducis, in Insbruck filia, quam ei nuptum dedit die 2 Iulii, A. C. 1648. Haec vero fatali partu Carolum Iosephum edens die 7 Aug. 1649. nonnullarum negligentia, quae habere rationem puerperae debebant, mortua est repentine, die 9 Aug. anno eod. haud sine magno et acerbo dolore, quem ubique commoverat. In Carolo Iosepho fulsisse tradiderunt altam animi indolem, naturamque pulcherrimam.
Processu temporum Imperator Eleonoram Gonzagam, Caroli II. Ducis Mantuae filiam, secum
matrimonio iuncit, die 30 Apir, A. C. 1651. ex qua progignebantur Teresia Maria Iosepha, die 26 Mart. 1652. morreiterum exstincta mense Maio insequentis anni, cum instaret electio Ferdinandi IV. de qua inferius. Itemque Eleonora Maria, die 21 Mai. 1653. Maria Anna IOsepha, die 2 Dec. 1654. et Ferdinandus Aloysius Iosephus, ante Kalend. Februarias, A. C. 1657. Sed Ferdinandus Aloysius Iosephus pro mortali conditione brevioris vitae immortalitatem est consecutus die 30 Iunii, A. C. 1658. Adeo in universum Ferdinando III. Imperatori sacratissimo liberi liberaeque fuerunt undecim.
I. ELECTIO. Vivus adhuc pater Ferdinansus II. Creando regi Romanorum comitia Ratisbonam indici iussit, quo Electores omnes, si a Trevirensi, qui in custodia habebatur, discedas, convenerunt. Aderant praeterea Anglicani, Poloni, Tartarici aliorumque Priincipum legati. Causam istius conventus Caesar prolixe coram legatis exposuit. Summa orationis erat, Provectam iam senectutem suam, aegro se et corspes novas, Deum imperii, adesseque finem, et spes novas, Deum immortalem filium sibi dedisse, iam Ungariae et dBohemiae Regem, maturum annis et spectatum bello, cecidisse quippe apud Nordlingam Suedorum copias, qua victoria tota paene Germania, ad obsequium redierit. Proinde cupere atque optare, ut Electores sibi de socio laborum, de Rege Romanorum provideant.
Post haec insequentiluce summo mane omnes Electorali habitu induti ad aedem, quam Cathedralem vocant, profecti sunt. Mox sacro missae officio celebrato, in vicinum sacellum procedunt, ubi paribus omnium suffragiis Ferdinandus III. Rex Ungariae Bohemiaeque, Romanorum Rex eligitur. Dies erat XXII. Sept. A. C. 1636.
II. CORONATIO. Trigesimo eiusdem mensis, quem paulo ante scripsi, die coronatur, Archiepiscopo Moguntino inter legitimas sacrisicii caeremonias sollemniter inaugurante. Quibus omnibus magnifico apparatu absolutis, ne quid ad tantae dignitatis complementum deesset, in Romanorum Reginam coronata est sub initium sequentis anni Maria Hispana, novo Regi coniux. Utraque inauguratio divino apparatu convivii excepta, ac triumphalium ignium.
Ferdinandus III. ad hanc dignationem evectus omnia militaris scientiae documenta edidit, non tantum postquam in Wallensteinii locum suffectus esset ceu legionum omnium praefectus, sed etiam postquam Imper. appellatus esset. Nam et tum iura paterna contra Suedos voluit defendere, et onus Imperii humeris suis deinceps sustentavit. Primo in Pomerania, A. C. 1638. fortuna belli tentata, ubi Glitzngius Brandeburgicus Tribunus, stans a parte Caesaris, Garcinum, commodum ob Oderae Traiectum oppidum, subita vi ac corona invasit, caesis insuper ducentis,quos Bannerius subsisio miserat. Idem munimento ad Warnemundam accidit. Id in ostio Rostochiano haud procul littore situm ductu Vicethumii Saxonici Tribuni expugnatum est, cadente inter primos ipso Vicethumio. Interea commeatus Caesarianos defecerat in regione tot exercitibus pressa, quos non flagitia sua, sed omnium rerum penuria, non ignavia, sed temporum iniquitas brevi Pomerania eiecit, dum Bannerius expeditis libero mari cmmeatibus non sustentandi modo sui sed Caesariani etiam militis annonam corrumpendi facultatem habuit. Circa eadem haec tempora Palatipis Meppenam in Westphalia urbem, magnis iam ante a Suedis operibus firmatam, belli sedem destinantibus, Vehlenius copiarum Ferdinandi per eam regionem praefectus, astu oppidum intercipere instituit. Qui superatis fossis valloque modicum primo certamen inire, dein paulo acrius apud munimentum Gustavianum, quoad vi irrumpentium fusi Palatini victas manus dederunt, et Horneccius, praesidio praefectus, vivus venit in potestatem hostium. Meppenam amissam recuperaturi Lengoviam obsident: sed pari conditione ab Hatzfeldio, Duce Caesaris profligantur. Caesa enim duo admodum milia, capta impedimenta, et inter ea insigne periscellidis Britannicae, iam pridem Palatinis a Rege Angliae collatum. Rupertus Palatinus, cui Rex Carolus avunculus erat, vivus venit in victorum manus, et dein ad Caesarem Viennam missus est. Ceterum Bernardus Dux Vinariensis Principio anni eiusdem per fines Basileensium, qui mediarum partium, exercitum produxit, et aliquot armatorum milia Rhenum traiecit. Caesarianos adfecit quatuor cladibus, et Brisa cum ad Rhenum urbem munitissimam, quam diu obsessam tenuerat fame sub anni finem ad deditionem coegit. Fama est, non parcitum ibi fuisse humanis carnibus, canes, mures, feles, coria et eiusmodi alia in deliciis fuisse, Triginta ferme ibi fuerant detenti captivi
Galli, hi omnes inedia per ergastula misere perierunt, ex quibus septem a semivivis adhuc sooiis in cibum absumpti erant. Ceterum Brisaci amissio res Gallicas in imperio plurimum stabilivit, eo maiore Gallorum, gaudio quod eius liberatio tot conatibus tentata, unius Ducis vigilantia et fortitudine in nihilum recidisset. Sed possessio Brisaci occulto inter se dissidio Regem Galliae et Ducem Vinariensem coepit colludere, dum uterque urbem potentissimam atque clavem Germaniae ad se pertrahere nititur, ille quia aurum et milites, hic quod laborem, consilia, et pericula commodasset, cum tamen Neoburgi, febir correptus, A. C. 1639 diem suum obiisset exercitus eius, auro delinitus, Regi Galliarum sacramentum dixit. Collapsas igitur in imperio paululum res Suedicas Bannerius, vero novo coepit restituere, dum in ipsos Franconiae fines minitabundus ducit, et in Marchia Brandeburgica varia loca restituere. In Misniam vero progressus, diversam fortunam expertus cum Fredbergam, Saxonicorum Ducum monumentis claram urbem, obsidere conatus, resistentibus intra Saxonicis, cum non modica suorum clade strenue repellitur. Postea per Bohemiam grassatus ne latius progrederetur. ingruens hiems, et Comes Hatzfeldius obiectis Caesariis legionibus impedivit. Ferunt inter haec Bannerium pacis conditiones Ferdinando obtulisse, qui magis sollicitus, quomodo ingruentes hostes paulatim eiceret, quicquid prope et procul auxiliorum futi, conquisivit, et collectas undique copias in Bohemiam propere convenire iubet, quibus novum Ducem imposuit, fratrem suum Leopoldum Archiducem.
Archidux Leopoldus in Bohemiam hoc anno profectus, Reginogradecium opportunam urbem, et paulo ante a Suecis captam subita vi recuperat, ac reliqua etiam Bohemia Suecos expulit, Banneriumque in Misniam, unde ante profugerat, se recipere coegit. Mox inde etiam ab Leopoldo repulsum in Thuringiam, ac fugientem Dux Longevillanus cum Gallicis et Vinariensibus copiis in tutum recepere. Archidux autem leopoldus apud Salam fluvium consedit, castris opportuno loco constitutis, quem Piccolominaeus delegerat, cuius consilio monituque bellum administrabat. Illuc quoque Bannerius recreato exercitu accessit, sed prior inopia commeatuum discessit. Iamque praeceps aestas erat, cum elici Bannerius non poterat, ut aequo praelio decernendi potestatem faceret. Ita annus sine magno fructu exactus est, hiberna autem Sueci, quia circumspicienda erant, in agro Brunsvicensi habuerunt, Caesariani in amicis ac sociis provinciis.
Anno huius saeculi 41. ineunte, postquam paucis mensibus exercitum in agro Brunsvicensi refecissent Sueci, irrumpunt in Palatinatum superiorem, et ad ipsa Ratisbonae maenia, ubi Caesar ac Proceres imperii comitia tum temporis habebant, belli pacisque consilia agitabant, signa pertulit. Opinio erat potuisse Ratisbonam capi, si Bannerius omissis in Franconia et Suevia populationibus, universi exercitus vires uni urbi impendisset. Mox, ut omnium rerum, ita et fortunae bellicae vicissitudo est, Schlangius cum flore equitatus Suedici apud Neoburgum, hund procul Hercynia silva, sedens a Piccolominaeo circumventus est, ita ut nulla esset erumpendi copia. Quare cum omnibus suis, quatuor enim milia erant, in potestatem Caesarianorum venit. Quibus amissis, Bannerius Chamum, quod insedebat cum aliqua exercitus parte, relinquens, et in Bohemiam Misniamque se proripiens in fuga morbum sibi contraxit, cuius vi quottidie augescente, ad Halberstadium delatus XIII Iunii exstinguitur, Dorstensohnium, qui in Suecia erat, successorem exercitui suo commendans, cuius et iudicium ratum habuere Senatores Regni Suedici. Hohentweila hoc anno frustra quidem a Caesarianis tentata, Gorlicium tamen in Lusatia inferiore, et Dorstenam in Westphalia, in fidem ae potestatem acceperunt: alteram enim Elector Saxoniae, alteram Melchior Hatzfeldius subegere. Wolfenbeutelium contra, urbem validissimam, et copioso apparatu instructam Dux Lunaeburgicus, Hassique diu iam obsederant; cum ad extremum accessere Vinarienses, nihil intermissum prorsus est, quod ingeniosa crudelitas ad expugnandum urbem invenire potuit. Tandem cum nihil proficeretur, alveus fluvii urbem interfluens, et interne obstructus, cursum suum intermisit, et omnis aquae vis circa atque intra urbem coacta, urbem periculo liberavit.
Annus vero huius aevi quadragesimus et alter, Caesari et Romanorum Principum partibus infaustus accidit. Nam initio eius Comes Gebrianus Vinariensium et Ebersteinius Cattorum Duces, impertrato ab septem Civitatum foederadris Ordinibus transitu, apud Vesaliam Rhenum transmittunt, atque in agrum Coloniensem irrumpunt. Elector igitur Coloniensis Hatzfeldium
ex superiore Germania, e Belgio Lamboium cum suis copis evocacverat. Horum postremus in agrum Kempensem castra produxit, ubi eum Vinarienses Cattique cunctatione omni amputata aggredi constituunt. Ea re ordinata Gebrianus cum paucis peditum turmis, et 200 selectis equitibus in eius munitiones impressionem fecit: sed quoiam Lamboiani numero praestabant, facile reiectus est, interim tota acies appropinquabat, quare Gebrianus dato signo, vi ac multitudine suorum Lamboium loco suo depulit, et aggeres eius limitaneos, duplici insuper fossa munitos, disturbavit, fossisque completis viam equitatui complanavit, exercitu, quia per tentoria distributus erat, caeso quasi manipulos. Cecidere ad duo fere milia, et Lamboius ipse, quamquam nullo strenui Ducis officio intermisso in manus liiostium venit. Post haec Vinariensium praetor Rosa duo milia ad Hatzfeldium properantia, haud procul Iuliaco profligat. Ita Lampoiani duplici infortunio multati, et Vinarienses persequendae victoriaintenti Novesio victo rem exercitum admovent; quae vix unius diei perfuncotriam quasi oppugnationem perpessa est: et Keppena, postquam octiduum hostes sustinuisset, in eorum potestatem concessit. Sed vero apud Lochenium haesit impetus victorum, quod ignobile quidem oppidum, sed validum ac firmum ab praefidio, hebdomades aliquot acrem hostium oppugnationem pertulit, quoad postremum adventu Caesarii Bavariti exercitus liberatur, et Hassi et Vinarienses in sua castra apud Ordingam compellerentur. Eodem quoque anno Leonardus Torstensohnius in locum Bannerii praepositus Suecorum copis repente decursa Saxonia, et Lusatia in Silesiam perrupit, et Glogoviam cum toto exercitu circumsedit et feliciter expugnavit. Tantam vim oppugnantium fuisse, ut uno atque eodem die caperetur, et urbs ipsa hostilem in modum diriperetur. Fudit praeterea Caesarianos apud Sueidniciam, et iterum apud Lipsiam, eodem prope loco, quo ante decennium Rex Gustavus cum Tillio conflixerat, acri praelio et pari fortuna. Nam Caesariani magna vi ac virtute coorti, cum aliquoties Suecos loco pepulissent, ad postremum victi ipsi et loco pulsi victoriam hostibus cessere.
Dum in Germania de pace, ac Stocholmiae etiam de eadem deliberabtur, bellum interim strenue progrediebatur, Torstensohnius enim magna ubique praeda in Silesia potitus, ad ipsa Vratislaviae suburbia movens ea expilat incenditque, quod cives commeatum pro exercitu postulanti negaverant: Coningsmarchio interim Halberstadium aliaque loca redigente in suam potestatem. Nihilomius adversa fortuna Vinarienses usi sunt, licet novo ex Gallia supplemento confirmati. Dux etenim eorum Gebrianus minori apud Rotweilam machinamento petitus, brachium, et non ita diu post mense Novembri vitam amisit, sed non ita insigne tamen hoc incommodum fuisset, ni mortem Ducis inopinata exercitus clades secuta fuisset, nam hostes securi, repente supervenientibus Caesarianis, Bavaritisque et Lotharingicis copiis, quae summo silentio, et magna celeritate coniunxerant signa, sine ullo praelio oppressi et intercepti sunt. Dutlingae autem cum primaria statio Vinariensium, et bellicum instrumentum omne, haud procul inde depositum esset, Caesariani praemisso Duce Verdano (is enim ex Gallica captivitate cum Gustavo Horaio permutatus, apud Sonsan in castra magno militlim gaudio reversus erat) Dutlingam cum maxima exercitus parte, tanto silentio derepente circumveniunt, ut iam copiis omnibus ante urbem consisterent, priusquam de adventu eorum hostes quiquam rescivissent. Atque inde repulso et in fugam coniecto Rosa facile Dutlinga potiti, et pecunia cum apparatu bellico ingenti sine sanguine.
Hic annus vires ambarum partium distraxtid dum Sueci cum Dano Rege, Caesar cum Transylvano Principe contenderet: quare pauca sunt, quae de hoc tempore memoranda veniant. Tantum dicam, flagrante bello in Dania, Caesari otium fuisse recuperandi sua per Moraviam Silesiamque, quae Torstensohnius superiore anno occupaverat. Et ceterae quidem urbes, quia minores, facilius receptae sunt: Olomicium vero metropolis Moraviae et Glogavia, quia valido praesidio communita erant, ad reditum Torstensohnii obsidionem toleraverunt. Incidit et proelium Gallorum cum Bavaris, sed de eo seorsum postea.
Animum nunc paulisper oportet intendere Bohemiae, ubi magnum malum Torstensohnius Caesarianis inflixit. Est illic minimus vicus, Fanckovio cui nomen est, distans Tabore tribus fere millium passibus, ubi Sueci consederant, dum caesar cum fratre Leopoldo, ac purpuratis omnibus Pragam profectus, omnes copias in Bohemiam convenire iubet, cuius Hatzfeldius iussus hosti cum
omnibus copiis obviam progreditur. Neque Torstensohnius, quamquam podagra laborans certamen abnuit. Quamobrem mense Februario acerrimo praelio concursum est. Gotzius, qui primam aciem Caesarianorum ducebat, in ipsa aggressione fortissime dimicans cecidit, neque tamen commilitonum animos conterruit, quominus strenue pugnaretur. Ceterum inclinate post meridiem sole, cum toto die fortiter proeliati essent, Caesarianos fortuna destituit. Caesi fugatique magna clade. Hartzfeldius una cum primoribus tribunorum in potestatem victorum pervenit, capta manipularium fere IV. milia, cum tormentis XXVI. et apparatu bellico universo. Caesar audita clade Viennam concessit, ut repararet inde exercitum: Torstensohnius contra transcursa raptim Moravia, Iglaviam primo, dein Crempsium, Steinam aliaque loca, nemine iam resistente, facile in potestatem redigit; Olmicium obsidione Wallensteini ???erat; ac de nique Brinnam, totius Moraviae fortissimum propugnaculum, cum toto exercitu aggreditur: at satis constat, plus ibi militum quam si iusta acie depugnatum foret, Torstensohnio periisse. Interea spatium Caesari datum reparandi vires, et conscribendi novos milites
Ceterum Torstensohnius, hoc anno, su suprema militiae praefectura abdicat, praefatus imparem se tantae moli, ingravescente indies valetudine: unde successor datus est Gustavus Carolus Urangelius, qui Visurgim initio veris traiectis copiis post Haexteram, Paderborna, Lemgoviam, Statbergam, munitissimum alias locum occupavit. Interim Archidux Leopoldus cum suis castra apud Ilmenstadium haud procul Nidda fluvio posuit. Quorum adventu cognito, Suedi, reducto ex Westphalia exercitu, et simulata in agrum Moguntinum irruptioen, subito in Francoiam divertunt, et Rainam transito Danubio octo dierum spatio expugnant. Inde ad Augustam Vindelicorum conversi, obsidionem eius moliuntur, verum Caesariani mox Augustae immittunt praesidium, et ne Suedi in Bavariam progrederentur, eollatis contra castris, abunde provisum, Ita Augusta discrimini exempta est: et Comites Bucheimius Crempsium, aliaque ad Danubium loca, quae ante annum ceperat Torstensohnius, pari felicitate recuperavit. Melander praeterea, quem Caesar Ordinum Westphalieorum Ductorem constituerat Sonsam obsidione liberavit, medio fere intevallo inter Coloniam et Novesium sitam.
Urangelius occupatis faucibus Brigantinis, dein, Menavia Insula in Lacu Acronio, mox quoque ad oppugandam Lindaviam animum adiecit. Urbs ipsa ignitorum missilium lapidumque iniectu noctu et interdiu graviter impugnabatur. Quia tamen Maximilianus Wilibaldus, qui praeerat urbi, et strenui Ducis, et minime ignavi militis officio functus est; post duorum tandem mensium obsidionem, hostibus sponte recedentibus conservata est. Inde, quod secundum esse diximus,cum Bavaro atque Electore Coloniensi inducias armorum pactus est, XIV. die Mart. quas variis tum hominum sermonibus dilatas accepimus, et Bavarum XIV. die Septembris Urangelio renuntiasse, quod inter ceteras causas nihil ad pacis negotium accelerandum conducere intelligeret, Urangelius in Bohemiam movit, atque inipso conspectu Caesariani militis Egram difficili certe, et cruenta obsidione, in potestatem redegit. Ubi Melander, Gallasio defuncto in summa belli praefectura substitutus a Caesare, Suedici exercitus vires egregia virtute sustentavit. Accessit tertio alia res, qua nulla opportunior per id tempus Caesari accidere poterat, seditio Vinariensium. Quae defectu stipendiorum orta, eo usque prorupit, ut spreto palam obsequio a signis Gallicis discederent: crevitque contumacia postquam Turenius, Dux eorum, desperata secedentiumreconciliatione, reliquam exercitus partem in refractarios immisit. Sed illi contra vim se probe muniverant, tum vero cognito Gallorum consilio, transfugium in partes Caesaris minati, a Coningsmarkio tandem bimestri stipendio placti et excepti sunt.
Urangelius, refectis per hiemem militibus, nondum ineunte vere, per Hassiam ac Palatinatum contendens, traiecto apud Lavingam Danubio, Caesarianorum agmen profligavit, haud procul Augusta. Quid? quod Dax Melander duobus vulneribus confossus, eodem adhuc sit exstinctus die. Post quae totius intra Oenum Bavariae potitus est. Vim tamen hostium Octavius Piccolominaeus, in Melandri locum surrogatus, brevi sua virtute ac vigilantia compescuit. Interea etiam suae de se virtutis specimina edidit Lamboius in Westphalia, ubi Ernestum Hassiae Imperatorem commisso modico praelio cecidit, et Bredenbergam pest VII. hebdomadum spatium ad deditionem compulit, arce, ne receptaculum hostium esset, diruta, et muris disiectis. Adeo cum variis locis
pugnaretur, etiam in Bohemia, unde ortum bellum, ad ultimum, divina quadam fatorum prudentia, subsedit, et profligatum apud eandem urbem, quae defectione sua cansa belli prima exstiterat; Pragam intelligo caput Boiohemorum. Etenim cum potissimas Caesaris vires in Bavariam demissas esse, cognovisset Coningsmarkius, capiundae urbis eum cupido incessit, quam astu expugnare aggressus, arcem regiam, XXXVI. die Iulii, praeter omnium opinionem, adortus est, et priusquam praesidiarii ad arma concurrerent, occupatis stationibus in potestatemd redigit. Capti multi nobiles et quidam, quod restitissent initio, interfecti. Urbs militi praeter paucas domos in praedam concessa, et omnia turbata, donec sub vesperam Comes Bucheimius cum suis copiis, laborantibus succurrit: tum omnes stationes novo milite confirmantur, civibus et iuventuti, quae armis ferendis erat idonea, sua loca adlignata sunt, quae adversus hostem tuerentur. In quibus defendendis tanta omnium alacritas exstitit, ut ad initium mensis Novembris tolerata obsidione, hostium insultus irritos reddiderint. Quamquam enim magnis viribus Coningsmarkii, Wittenbergi, Caroli Gustavi oppugnarentur, et perpetua tormentorum verberatione muri maior pars ad passus fere 600. disiecta esset, crebroque cuniculi et aggressiones fierent, omne tamen intra obsessorum virtutem periculum fuit. Reliquitque incertum fortuna, an vitus oppidanorum pertinaciae tandem oppugnatium cessisset, si non obsidio soluta nuntio fuisset statutae inter bellantes pacis.
Ortum est bellum Germanos inter et Suedos anno Christi 1630. Finisque ei impositus, A. C. 1648. Duravit enim annos duodeviginti. Pars enim Boiohemorum belli est, quod et ipsum inchoatum est anno huius saeculi duode-vigesimo.
Anno Christi 1644. Friburgum in Brisgoia Duce Francisco Mercio intercipiunt Bavari: sed hic dum consident magna Gallorum vi ac virtute oppugnantur. Numquam alias maiore pertinacia certatum. Dux Anguiensis et Comes Turenius 22000. hominum exercitum ad vindicandam cladem Dutlingensem (de qua v. A. Ch. 1643. in bello Suedico) e Galliis adduxerunt. Itaque Anguiensis depellendi hostis inde percupidus eastra Bavarorum invadi iuber. Semel atque iterum et tertio cum totius exercitus vivibus tentata est expugnatio, sed tanta semper Gallorum strage,ut nisi numero militum abundassent, haud dubie summae totius sibi discrimen accersivissent: Sex fere milia Gallorum his insultibus ceciderunt: Bavaritos tamen inopia commeatuum et pabulationis, locum relinquere coegit. Galli lustrato confirmatoque exercitu Grumersheimium, Wormatiam, Spiram, Moguntiam, atque ipsum Philippiburgum capiunt, cuius omnium maxima iactura fuit, arcis quippe ad Rhenum munitissimae. An. Chr. 1645. caesi semel Galli sunt, et semel ceciderunt Bavaros. Primo enim cum Mercius Bavaritarum copiarum Dux Feuchtwangam omnes copias convenire iussisset: tertio Maii motis castris summo filentio in hostem duxit, cumque apud Mergentheimium deprehensum, in fugam coniecit, primariis Ordinum captis. Deinde vero cum novum Duci Anguiensi e Gallia supplementum advenisset, ei coepit intendere, ut acceptam paulo ante cladem expiaret. Itaque apud pagum Allersheimium facta pugnadi potestate, mense Iulio, atrox et cruentum proelium committitur. Sed cum Mercius prima aggressione cecidisset, eius quoque acies paulatim inclinar coepit. Qua re animadversa Anguiensis cohortatus suos novo impetu omnium copiarum, fugam eos capessere coegit, ipse duobus vulneribus in brachio ac femore saucius. Nihil autem magis Bavari, quam Mercii Ducis sui mortem ob claritudinem facinorum et militarem gloriam deplorarunt.
Eodem plane hoc, quo Suedorum bellum, tempore compositum est, cum celebris illa pax statuta est anno C. 1648. quam ad acta togata referre cogitavimus.
Cum misera Germania sanguine nataret, et bellum annis triginta se ipsum (dicente Livio) aleret; Imperii Custos, Conservator, et Propugnator, Ferdinandus III. cognomento vero PACIFICUS, concordiae et compositionis Osnabrugansis in Westphalia auctor esse non destitit; Pacificatum Legati eius venerunt, posteritatis otio consulturi: prospere succedentibus, composiris mox rebus Germanis, Osnabrugae die 14. Octob. 1648. pax
facta, et exsecutio eius impetrata fuit Noribergae, die 16. Iunii, Dominica I. post Trinitat. Anno Christi 1650, ringente inter haec, et (si posset.) nocente Innocentio X. Pontifice: is enim pacem Germaniae bulla (velut ampulla quadam proiecta) Romae die 3. Ian. A. C. 1651, abrogare, demoliri, deturbare quidem sustinuit sed evertere non potuit.
Ferdinandus III. eodem animo Ferdinnandi Francisci pater, quo erat omnium, filium hunc (quem non parum feliciter genuerat) in partem curarum vocavit, praefatus, experiendo se didicisse, quam arduum quam subiectum forunae, regendi cuncta onus, Proinde in imperio pluribus insistente munimentis, duos facilius munia impeii sociatis laboribus exsecuturos. Quo factum etiam est, ut Romanorum Rex electus, sit, et unico tantum Ferdinandi IV. nomine appellatus, Augustae Vindelic, die 24. Maii, A. C. 1653. et coronatus in Comiiis Ratisbon. die 8. (18.) Iunii, A. C. 1653. Qui ante Rex Bohemiae, die 8. Septemb. A. C. 1646. Hungariae, vero die 16. Iun. A. C. 1647. creatus fuerat. At vero immani Fatorum necessitate, eorundem munus implevit et naturae debitum mature reddidit Viennae, die 9. Iul. An. Christ. 1654. vivo adhuc patre.
Tandem et ipse optimus ac mitissimus pater, carus omnibus ac desiderandus obiit Viennae, die 2 Aprilis, A. C. 1657, anno aetatis 48 et plus quam dimidio; imperi 20 mens. 3. die 10. Id vero memorabile putavit posteritas, quod det e treibus singulis uxoribus tres quoque reliquerit filios; LEOPOLDUM e Maria: CAROLUM e Maria Leopoldina: et FERDINAND. ALOYS. IOS. Ex Eleonora, qui mox (ceu in Actis Oeconomicis monuimus) post obitum patris memoriae pientissimae, vitae sortem dereliquit, anno Christ. 1658.
Anno huius saeculi 38 Synodus habita Glagoviae contra Scotiae Episc. A. C. 1640 C. Iansenii de gratia liber editur: damnatur vero bullis Ann. 41, et 53. A. C. 1644. Innocentius X. Pont. R. elig. A. C. 1645. Colloquium Toroniense instituitur. A. 1646. Gymnsium. Bredanum, 1648. Acad. Harvicena inauguratur. A. C. 1651. Iubil. Romae celebratur. A. 1652. Acad. Heidelbergensis restaurata fundatur. A. C. 1654. Anonymus de Praeadamitis in lucem prodit; et Innocent. X. Pontifex moritur. A. C. 1655. Alexand. VII. Pontifex R. creatur. cum per tres menses sedes vacasset: et Christina Regina Pontificiam religion. sectatur. A. C. 1656. Isaacus Peyrerius libri de Praeadamitis auctor, Bruxellis in carceremd coicitur, eiurat errorem, et sit Pontificius.
Dion. Petavius. Sirmondus. Ioh. Seldenus. H. Grotius. Ier. Ioh. Vossius. Cl. Salmasius. Dan. Heinsius, Sam. Petitus. Pete. Scriverius. M. Zu. Boxhornius. Georg. Calixtus. Conr. Horneius. Wormius. Licetus. Tomasinus. Ferrarius. Casper Barthius. Hofmannus. Sennertus. Iacchaeus. Sthalius, Schikardus. Besoldus. Freinshemius. Berneggerus. Renatus des Cartes, Nobilis Gallus. et Philospohus. Casper Gevartius. Albertus Rubenius. Thom. Reinsius, Germanorum doctissimus. Vincentius Fabricius, Poetarum in Germania huius tempestatis Princeps. Praetereo plurimos eruditione praestantes viros.
A. C. 1640 Phil. IV. Hisp. Rex sit. 41 Potugallia deficit. 44 Proelium Sueco-Dan. 45 Bellum Turco - Venetum accidit. 46 Canea capitur. 47 Motus Neapolitani et Siculi facti. 48 Freder. III. Dan. Rex constituitur: et Ioh. Casimir, Pol. Edoem anno motus Angli orti; et pax Hispano-Belgica sancita Monasterii. 49 Carolus I. Angliae Rex securi percussus; et motus Gallici coorti. 50 I'ax Noribergensis firmata. 51 Maxim. Bavarus mortuus. 52 Ludov. XVI. Gall. R. creatur et cometa per 14 dies apparuit. 53 Bellum Anglo-Britann. orteum. 54 Bellum Tartar. in Sina: et pax Anglo - Brittann. Accidit etiam insignis eclipsis solaris et Christina coronam deponit. 55 Car. Gustavus R. Suec. coronatur et ortum bellum inter hunc et Polonos. A. 55 et 56 Notus Helvetii fuere. 56 Ioh. Georg. I. Elect. Sax mortuus. Afflicit eodem tempore incendium Aquisgranenses; ac pestis Neapolitanos, et insequenti anno Genuenses.
LEOPOLDUS Ignatius 51 Romanorum Germanorumque Imperator, patre prognatus est Ferdinado III. ter felici ac beato, et matre Maria, Philippi tertii Hispaniarum Regis filia, die 9 Iulii, A. C. 1640. Fratrem etiam habuit Germanum Ferdinand. IV. ante se cum patre suo Imperatorem, plurimosque alios, uti supra significavimus. Convenit autem (quod ad praesens caput referre liceat) in manum viri Imperatoris, Philippi IV. Hispaniarum Regis filia iunor.
A. C. 1658 imperante iam Leopoldo die 3 Septemb. in Anglia Cromwellius, febri tertiana in palatio suo exstinctus est: inventi post obitum eius codicilli, qui filium eius natu maiorem Richardum successorem patri declarabant. Sed verum esse non diu post rebus is comprobavit vulgaturm illud:
Eodem anno Sucei navali praelio superantur a Batavis.
A. C. 1660 Carolus Gustavus Rex Sueciae moritur; et die 18 Martii pax Gallos inter et Hispanos Antverpiae promulgatur, Principe Hispana Ludovico Regi in matrimonium tradita. Mense Iunio Anglica resp. esse desit, et Carolus II. in regnum revocatur: et Dano Regi circa eadem tempora cum Suecis convenit. Galliarum Rex Arausionensium Principi urbem suam eripit, relicto tantum principatusritulo, fide tamen data, restituturum se simul adolevisset. Berga caput Norvegiae, orto ex liquidae picia aheno incendio mediam partem comburitur, altera parte, latiori portu inde separata, manente integra. Pari fortuna aut deteriore usa est Thraciae urbs Constantionpolis. Victoria a Gallicis venetorum auxiliis deportata exsultans, inter publica gaudia pene tota deflagragvit. ut vix tertia pars superesset.
A. C. 1661 Veneti feliciter cum Turcis apud insulam Milonem congressi sunt, tres Turcarum triremes in Littora actae, tres aliae suppressae, quatuor et cum iis mille et octingenta Christianorum mancipia victoribus cessere, insula ipsa a Venetia expugnata. Principis Araussionensis, uxor variolis exstincta Londini, et Dux Glocestriae eius frater. Matrimonio iuncti Britanniae Rex, et Lusitani Regis filia: dos fuere duae in Africa urbes. Alterum Tingi est, nunc Tanger, pervetustum in littore oppidum.
A. 1662 Londini Boiohemorum regina decedit. Pax inter foederatarum septem civitatum Ordines, et Mahometem Palchan Tunetanorum Regem sancita est, ea lege, ut alterudtrius partis navibus ad littora facientibus naufragium tam homines, quam bona libertati restituerentur; neve Batavorum rebus propositis tribunali eius regni sisti posset. Foedus quoque inter Gallos Batavosque percutitur. Hispani a Lusitanis, et Turcarum classis, Constantiopoi in AEgyptum navigans, caeditur a Venetis.
A. C. 1663 Chinensis pirata Formosam insulam occupavit. referentibus quatuor, quae in Angliam et octo quae in Hollandiam appulerant navibus. Duodecim vero nostratium ad Seras missae insulas Amoi et Quemai in suam potestatem redegere. Inter Sabaudos et Pedemontanos protestantes orta contentio in bellum eruperat. Romae ortum incendium. Neoheuselium a Turcis obsessum, deditionem fecit mense Septembri.
Sub finem praecedentis anni, et initio praesentis 1664 sidus ingesn crinitum caelo caput exseruit longam et fulgentem trahens caudam. Viam duxit a signo Virginis, trans Corvi, per Navis aplustria et Galli, Leporis, Hydrae, Eridani, et Cetisigna. Mense Aprili tertio aut idem, aut aliud apparuit; dubium fausta, an adversa telluri promitteret utrumque. Poloni, insigne malurn Russorum finibus intulere, Uronkovam, Barispolam ceperunt: et Borysthene traiecto, Monastricem et Nasaukam occuparunt. Interea etiam Pisae in ora Italiae amicitia inter Galliarum Regem, et Pontificem sancita est; mirum quanta omnium laetitia haec pax accepta est, praecipue imminente tanto a Turcis omni Christiano nomini discrimine. Miles iam a Rege in Italiam missus, protinus conscensis navibus avehitur: equites Imperatori adversus Turcas militaturi mittuntur.
A. C. 1665 Hispaniarudm Rex Philippus IV. sexagenarius vitam cum morte commutavit, die 17 Septembr. Monasteriensis Episcopus eodem mense Tubantum fines invasit, detectis ante insidiis, quibus Arnhemium, et Doesburga, duo Sicambrorum oppida petebantur: sed brevi coactus est pace obnoxia saluti suae consulere.
Anno 1665 bellum inter Anglos et Batavos cruentum, et saevum, mutuisque cladibus et victoriis insigne ortum est. Primo praelio, quod gestum est die 18 Iunii, fusi sunt Batavi, praetoria navis cum nonnullis aliis suppressa et nonnullae captae sunt.
Sequente anno Batavi expiarunt cladem superioris anni insigni victoria post atrox quatidui proelium. Capta navis praetoria cum ipso legato, aliaeque naves insignes Batavis cesserunt. Rursusque eodem anno tentata fortuna ancipiti vectoria. Anno vero 1667 Batavi Tamesin obsedere Chapeiam insulam, situmque in ea castellum expugnarunt, maximam praetoriam navem occuparunt, tredecim alias bellicas magnas cremarunt et deleverunt. Inde pax Bredae convenit 10 Iunii, aequis utrinque legibus. Hoc anno Gallus quoque invasit Belgium et captis Duaco, Tornaco, Insulis, aliisque munitissimis locis Hispanorum res fere ad incitas redegit. Sequente anno 1668 hiberno sidere magna vi in comitatum Burgundiae irrumpit et sedecim dierum spatio, expugnata Dala aliisque urbibus totum comitatum suae subiecit ditioni.
FINIS.