ANNO igitur Christi millesimo quadringentesimo quadragesimo se primo Casimirus insigni Lithuanorum et Russorum comitatu stipatus, Cracouiam vicesima quinta Iunii venit: insequenti die rite ac solenniter coronatus est: triduo post Castellano Cracouiensi de more coronam, Palatino sceptrum, Posnaniensi vero pomum, et Sendomiriensi Palatinis gladium praeferentibus, in forum ad accipiendum a ciuibus iuramentum descendit. Ibi priusquam praeparatum solium ascenderet, controuersia inter Episcopos et Duces Massouiorum de loco, vtri dextrum Regis latus clauderent, orta, reuerti Regem in arcem re infecta coegit. Cessere tamen postea Duces Episcopis. Accidit autem res ominosa inter solennes ceremonias; nam quum de pagis aliquot Tinecensi monasterio subiectis pecudes pignoratae ob negatam Reginouo inusitatam procurationem siue stationem essent, mulieres rusticanae pecudes suas secutae, eiulatibus et lamentis non sine molestia et fremitu omnium templum impleuerunt. Monasterium quoque Mogilense, quo die Casimirus Poloniae fines attigit, totum fortuito conflagrarat incendio. Nec sane fefellit omen: sensere enim pressuram Ecclesiae et monasteria hoc Rege regnante. Consultatum deinde: vtrum de duobus Rex Pontificem agnosceret, Felicemne, a quo Oratores ea de re aderant: an Nicolaum quintum, qui Eugenio nuper successerat, et literas ad Regem miserat. Hunc agnoscere placuit, missique ad eum legati, qui imperrarunt Regi decem millia florenorum in subsidium contra Tartaros, quae Ordini ecclesiastico in Polonia imperata sunt: itemque facultatem conferendi nona ginta sacerdotia, quae cuique in prouincia Gnesnensi vacatura essent, et ad ius Romani Pontificis pertinerent, Petierant autem ii regio nomine decimam decimae, et ius omnium sacerdotiorum in tota Polonia conferendorum et pensionem siue denarium S. Petri: sed ea negata. Peractis ita omnibus ceremoniis, dimissisque, et extra portam honoris causa deductis Lithuanis proceribus, in maiorem Poloniam comitante matre profectus
est: cumque Calissiae esset, venit ad cum Michael Sigismundi Lithuano rum Ducis filius, supplexque et prostratus ad pedes eius, reddi sibi paternam haere ditatem petiuit: nil tamen aequi impetrauit. Posnaniam vbi Rex aduenit, tota vrbs inopinato deleta est incendio: quam calamitatem infelicium ciuium rapa citas regii comitatus auxit. Sed Rex in sontes supplicio capitis animaduertit. Lublinum quoque, Znena, Siradia, Bochna, et Xianzum oppida eodem anno arserunt. Comitia deinde Petricouiae ad diem diui Bartholomaei memoriae sacram habita: in quibus leges quasdam Rex condidit, pacem et pacta conuenta Vladislai fratris cum Cruciferis approbauit, missisque ad eos vicissim legatis, iusiurandum secundum ea ipsa pacta ab eis exegit. Rogatus antem a Proceribus, nequid eorum, quae in Polonorum ditione essent, aut fuissent, Lithuanis concederet: proficiscens in Lithuaniam; vt graues et prudentes viros de Polonico Senatu secum duceret: Theodorico Buczacio praefecto Podoliae, qui arces quasdam a Lithuanis interceptas recuperarat, vt veniam daret, omnia de Lithuanorum, quos secum habebat, consilio negauit, et propere in Lithuaniam secessit. Quo quidem facto additi sunt animi improbis et sceleratis hominibus, vt furtis et latrociniis non modo vias publicas, sed pagos etiam ac domos Nobilium, et oppida infestarent, Rege interim in Lithuania venationibus assiduis vacante, et neutiquam curante res Polonicas. Itaque impunitate creuit licentia, adeo vt quoque non pauci de Nobilitate latrociniorum societatem cum Silesiis et Vngaris inirent, praefectis regiis et Senatoribus nonnullis, si non fauentibus, certe conniuentibus. Multorum tunc mercatorum merces prope Grabouiam direptae: multi item pagi in ora Vielunensi vastati et incensi: Bendzinum quoque oppidum dolo captum et exustum.
Sequenti anno sub decursum Maii comitia cum Lithuanis Lublini habita sunt: postularunt que Lithuani, vt sibi, aequo iure foedera cum Pololonis essent, vtque caput illud, quo Lithuania Poloniae Vladislai Iagellonis diplomate adiungitur et inseritur, de foedere tollererur: itemque, vt Podolia, Olescum, Lopatinum, et Grodlum territoria, quae praeter ius sibi adempta asseuerabant, red derentur. Ad quae, vt placide Poloni responderent, neque Lithuanorum animos a se alienarent, Rex flagitauit. Re in consultationem posita responsum a Polonis, nullam commodiorem viam ad retinendam concordiam esse, quam vt Lithuani Russique omnes Poloniae regno atque nomine abrogato Principatu suo, censeri se deinceps velint. Quod cum illi abnuerent, tunc demum ad alia sic responsum: quod enim attinet ad foedera, recte ea a Vladislao et Vitoldo constituta ac denscripta: nec esse quod querantut de foederum iniquitate Lithuani, quibus libertatem, nobilitatem, immunitates, et multa praeterea praeclara essent adepti. Non licere autem Polonis quicquam de iis mutare, ne penitus ea labefacerent. Podoliam a Casimito Magno Rege submotis Tartaris quaesitam, et Camienecia, Chocimo, Cieciuno, Bacota, Miedziuozo arcibus, et quibusdam aliis castelllis munitam, a Ludouico deinde possessam, ad Iagellonem quoque vna cum regno perueuisse. Abeo primum Melstinio, deinde Suidri gelloni fratri ad extremum Vitoldo ad tempus precario concessam esse: morte Vitoldi ad ius Polonorum rediisse, prouidente etiam ipso Vitoldo paulo ante obitum, et sacramento praefectos a digente, vt non nisi Regi eam traderent. idque itafactum. Nam de Olcsao, Vetlis, Lopatino, Lusco, et
Grodlo, exstare etiam apud se diploma Sigismundi Magni Ducis Lithuanorum, testatum facientis, ea ad Poloniam pertinere: superesse etiam inter ipsos, qui haec ita se habere meminissent. Ita tunc responsum Lithuanis, conuentusque solutus. Venerat eo Baptista Camerinensis Episcopus, legatus a Nicolao Pontifice, et anream rosam dono Regi attulerat. Nullum autem honorem ei Cracouiam venienti Academiae proceres habuere, quod affirmarent, non Nicolaum, sed Felicem legitimum esse Pontificem, quippe qui Eugenio rite amoto a Concilio Basiliensi suffectus esset. Necdum enim de cessione Felicis innotuerat.
Peractis comitiis Cracouiam Rex rediit, vbi paucos dies commoratus, cum legatum pontificium dimisisset, et inducias cum Silesiorum Ducibus in vnum annum extraxisset, in Russiam profectus est ad se dandos motus Moldauicos. Stephano et Elia fratribus Palatinis vita defunctis, huic quidem Romanus, illi vero Petrus filii, in dominatu successerantex his Petrus et Ioannis Huniadis, qui Vngariam pro Ladislao Rege gubernabat, ope fretus, Romanum consobrinum Casimiri Regis eiecerat. Hunc itaque Casimirus reducete et res inter dissidentes patrueles componere volebat. In itinere autem certior factus, Romanum veneno sublatum esse, accelerauit iter Russosque, Praemislienses. Leopolienses, Belzenses, Chelmenses, et Podolios arma sumere, seque sequi iussit. Sublato enim aemulo detrectabat Petrus iusiurandum in verba Regis, quod prius per legatos obtulerat. Leopoli cum esset Rex, venit ad eum matertera Romani extincti mater, cum ducentis equitibus Valachis. Acequites quidem, fide eorum commendata, praesenti pecunia subleuauit: materterae vero Colomeiam concessit. Cameneciam deinde cum venisset, ingenti Podoliorum laetitia et liberalitate exceptus est: inde legatos ad Petrum Palatinum cum his mandatis misit, vt ille ad se venitet, atque in verba sua iuraret: Michaelem vero Signismundi Ducis filium profugum vt sibi traderet: namis cum insidiari sibi Regem intelligeret, e Lithuania in Masouiam ad so cerum, inde in Prussiam, et cum ne ibi quidem tuto esse posset, in Silesiam, ad extremum in Valachiam profugerat. Et ad praestandum quidem iusiurandum venturum se Petrus accepta a Rege fide recepit: Michaelem vero, qui ad se confugisset, vt proderet, neque ex fide sua; vneque ex dignitate Regis fore respondit: sed iussurum se, vt deincepts finibus suis excederet. Itaque ad Tartaros is deinde se contulit. Non expectauit autem Rex Petri aduentum, sed missis ad eum quatuorlegatis, qui Chocimi promissum fidelitatis iufiurandum ab eo, consiliariisque, et Nobilitate Moldauica acciperent, ipse propere in Lithuaniam (vt tempoti ad comitia Nouogrodecensia adesset) se recepit. Venerat autem ad eum Tartarorum Principis legatus Camieneciam auxilia contra Pettum Valachum pollicens: eumque Rex cum secretis mandatis dimiserat. Vix autem in Lithuaniam Rex venerat, quum Tartari in Podoliam populabundi sese diffuderunt, ferro et flamma cuncta vastantes, quos tamen Theodorus Buczacius Praefectus Podoliae cum expedita manu angustis et impediris in locis aliquoties adortus, non leuibus incommodis affecit, multosque captiuos liberavit. Reuertentes autem Tartari a Iurza Russo siue Lithuano ad Bratislauiam comiter accepti sunt, vnde aucta vulgo suspicio, eos siue a Rege, siue a Lithuanis subornatos podoliam vexauisse. Per haec tempora Vincentio Atchiepiscopo Guesaesi mortuo Vladislaus Oporouius Episcopus Vladislauiensis,
a maiore parte collegii in Regis gratiam suffectus est. Ei vero in Vladislauiensi episcopa Nicolaus Lasocius a Nicolao Pontifice contra Regis voluntatem, qui Ioanni Gruscinio fiuebat, successor datus Nec tamen possessionem bonorum, Rege per praefectos prohibente, adeptus est Lasocius: anno vero sequenti peste apud Camerinum extinctus liberam Gruscinio Episcopam reliquit.
Insequenti anno cum Michael Dux profugus Starodubum, Nouogrodum, Seueriam, et non nullas alias munitiones in Russia Moscis finitima auxilio Tartarorum abstulisset, tumultuariasque Regis copias fudisset, maiore mole Rex contra eum arma mouit: eiecto que eo, munitiones interceptas recepit. Dum autem in Lithuania commoratur, Sophia Regina, et Sbigneus Cardinalis missis in Vngariam legatis regis nomine, perniciosum inter Ioannem Hunia dem, et Ioannem Iscram bellum, Polonis quoque propter vicinitatem (nam in Scepusiensi ora gerebatur) metuendum, pace inter eos facta, diremerunt. Decembri demum mense Rex in Poloniam ad comitia Petricouiensia reuertit: vbi magna exorta est inter proceres de praerogatiua loci et sententiae dicendae controuersia propter Sbigneum Episcopum, cui a duobus pontificibus, prius Cardinali presbytero designato, Nicolaus paulo ante insi gnia eius honoris miserat. Nam illo in Senatum veniente, Vladislaus Archiepiscopus, ne principem locum amitteret, cum omnibus maiorum Polonorum proceribus, et qui et ipsi praerogatiuam illam ad minorem Poloniam a se transferti nolebant, discessit. Maiori euim dignatione censetur Cardinalis quilibet, quam Episcopus, Archiepiscopus, atque etiam Patriarcha. Rex nihilominus cum iis, qui manserant, senatum habuit, Friderici Caesaris legationem, pro. Vladislao Masbuiorum Duce propinquo suo postulantem, vt Rex eum. Rauam ac Belzum secundum fratres absque liberis defunctos retinere pateretur, audiuit, et causam illam cum Vladislao in aliud tempus reiecit. Expostu larunt post haec grauiter cum Rege maiores Poloni de senatu se absentibus habito: et vt Archiepiscopus prinicpem in Senatu locum retineret, contenderunt. Verum negauit Rex id sibi in manu esse, quando sic visum fuit pontifici, autoritati eius standum esse. Ad extremum, ne quo obstaculo controuersia illa esset Reipublicae, exoratus Sbigneus Petricouia discessit, idem Archiepiscopo quoque faciente. Liberius deinde habita sunt consilia de Republica, quibus nonnulla salutaria statue bantur: sed ea cuncta mox irrita fuere, quum Rex proceribus petentibus solenne iusiurandum (quod secundum leges regnum administraturus esset) dare, et Regum superiorum acta, constitutiones, et beneficia quaeuis publice et priuatim concessa, rata habere, ne quid Lithuanis suis detraheret, recusaret.
Sequenti anno, nempe millesimo quadringentesimo quin quagesimo, veris initio conuentum Rex egit Cracouiae cum minoribus Polonis, de inquirendis et cohibendis furtis. ac latrociniis, quae impunitate admodum inualuerant, etiam inter primos, de Nobilitate: nominatimque Petrus Szaffrauecius vulgo magna laborabat infamia. Et placebat quidem proceribus inquisitionem haberi: sed Ioannes Tencinius Palatinus Cracouiensis, cuius magna erat apud Nobilitatem autoritas, eam rem suasit, non quod faueret furibus, sed quod agi quidquam, et statui publice cum Rege nollet aduersus vniuersae Poloniae consensum. Conuenerat enim inter proceres superioribus comitiis, ne pro legitimo Rege Casimirum
haberent, quoadis iusiurandum, quod a se petebatur, praestitisset. Soluto conuentu, creuit magis perditorum hominum licentia, et iam Regi quoque ipsi Szaffranecius insidias tendere dicebatur. Misit deinde Rex Petrum Odrouanzum, et Predborium. Konieczpolium cum exercitu Russorum et Podoliorum in Moldauiam, quae nouis tunc rursus et motibus agitabatur. In Valachia autem Petro Palatino e viuis sublato Bogdanus quidam, qui se nothum Alexandri Palatini filium esse praese ferebat, dominatum apud Valachos quasi haereditario iure secundum fratres legitimos ad se pertinentem inuasit. Supererat adhuc paruus Eliae filius Alexander eum matre profugus, atque is reductus paulo ante fuerat iussu Regis a Ioanne Sienenio Bogdanusque eiectus. Caeterum cum Sienenius copias reduxisset, Bogdanus, qui in montana se abdiderat, facta aliquanta manu latronum, et nouas res cupientium hominum, quibus eorum, qui cum Alexandro sentiebant, bona pollicebatur, Alexandrum rursus eiecerat. Ac deliberatum quidem in consilio regio, an Moldauia omnino subigenda, atque inprouinciae formam redigenda esset, attributis Alexandro puero bonis in Russia. Sed res magnae dufficultatis visa in feroci populo, et externi dominatus impatiente, et propter Turcarum vicinitatem, qui Bulgatiam et vlteriorem Danubii ripam tenebant. Consultius visum, vtalienis viribus et alieno periculotam potentem hostem a se arcerent. Itaque Odrouanzus Palatinus Russiae cum Konieczpolio Castellano Sendomitiensi, Valachis ipsis petentibus ac opitulantibus reducere iterum Alexandrum iussi sunt. Atque hi tripartito agmine Moldauiamingressi sunt: Alexander enim Moldauos, Buczacius Podolios, caeteros vero Russos Odrouanzus et Konieezpolius ducebant. Bogdanus imparem se hosti animaduertens, in nemora sese cum suis abdidit. Ac de pace cum Polonis dolos nectens per internuncios egit, impotrauitque, ea lege, vt Alexandri nomine, donec is ad decimum quintum annum perueniret, Moldauiae praeesset, Regique septuaginta millia (quemadmodum Dlugossus scriptum reliquit) vel (vt Vapouius habet) septem millia Turcicorum aureorum, equorum certum numerum, et certos pecorum greges quotannis penderet. Pace data reuertebantur Poloni. Ibi Bogdanus circumductis suis per compendiosos calles, syluam ad Crasne pagum, qua iter habebant Poloni angusto tramite, insedit. Qua de re edocti Poloni a transfugis et exploratoribus Burculabi seu praefecti arcis, qui summa fide partes pueri tuebatur, curribus et impedimentis cum praesidio Moldauorum duce Burculabo et ala Podoliorum praemissis, ipsi expediti praelii fortuuam aequo et iniquo loco tentare, ac honeste potius occumbere, quam turpi et fugae simi li receptu perfido host incruentam victoriam concedere statuunt. Complures tamen de exercitu iniussu praefectorum clam se cum impedimentis subduxerunt. Sexta die Septembris Bog danus cum expedito agmine apparuit: nec Poloni quamuis consternatis Valachis, qui cum Alexandro erant, pugnam detrectarunt: equitatu enim illi peditatu hostis pro loci opportunitate abundabat, sed eum tamen peditatum equitatu texerat. Equestri pugna conserta, et acriter inue hentibus Polonis, hostes cedentes, et huc atque illuc dissipati peditum aciem ostendere. Nec eo sequius tamen a Polonis, quamuis iniquo genere pugnae, dimicatum. Cadebant fortissimi quique de Polonis, qui in prima acie pugnam ciebant, et iam inclinari coeperat tota acies, cum Burculabus certior factus de praelio
collocatis in tuto curribus, cum praesi diaria illa sua manu adueniens, Polonis animum addidit, hostium vero ferociam et exultationem repressit, territosque in figam vertit. Ita Poloni insperata et cruenta victoria potiti sunt: multos enim strenuos viros amisere, atque in his principes, Palatinum Russiae Odrouanzum, et Michaelem Bnczacium Pugnatum a prima luce vsque ad vesperam est. Hostes fuga dissipatos quatriduo Burculabus in sylua conquisiuit. Bogdanus sospes Barlotum sese recepit. Poloni licet victores, valde tamen debilitati, et maiorem ex amissis fortibus viris dolorem, quam ex profligatis hostibus laetitiam capientes satis tunc habebant domum reuerti.
Non multo post Tartari, vbi de strage Nobilitatis Russicae accepere, mamagno impetu in Podoliam atque Russiam vsque ad Grodecum oppidum populabundi excurrerunt, abactaque ingenti hominum, pecudum, et iumentorum praeda, incolumes ad sua se receperunt. Inde ingens moeror atque luctus, ac metus etiam geminato malo non modo Podolios atque Russos, verum etiam omnes Polonos afflixit, quum nemo esset, qui, si quid mali rursus ingruisset, succurreret, Rege in Lithuania subsistente, et conuentum cum Lithuanis de Podolia et Lusco agente. Ne in Cracouiensi quidem ora quietae res fuere per id tempus. Nam Praemislus Dux Toscensium coacto exercitu Seueriam Episcopi Cracouiensis arcem oppugnauit, reiectus vero inde cum ignominia, tractum illum omnem diuexauit. Sed eum Sbigneus Cardinalis coadunatis aliquantis copiis vltus est vsque adeo, vt eum ad petendam pacem, et sutisfaciendum de damnis datis adigeret. Ad Pentecosten demum sequentis anni Rex Petricouiam ad comitia venit: ibi actum rursus de Sbigneo Cardinale ipso absente: nam eum Rex, ne veniret; rogarat, sancitumque, vt is quidem principem in Senatu locum obtineret, deinceps vero, nequis eum atque legationis etiam Sedis Romanae perpetuae honorem Rege et Senatu inconsultis peteret, aut vsurparet, Craeouiam deinde Rex veniens, conuentum minorum Polonorum egit, ad quem Lucas Gorcanus Palatinus et praefectus Louaniensis, Nicolaus Scora Calissiensis, et Laurentius Zaremba Sira diensis, Castellani, nomine omnium maiorum Polonorum adfuere. Tentatum ibi rursus de purganda Polonia latrociniis. Sedi in quisitionem Nobilitas pleraque abnuebat. Necea sane magnopere opus erat, si Rex in eo modo, quorum publica erant scelera, animaduertere, infamesque latronum receptu munitiones Berualdum et Velcinum in potestatem redigere suam voluisset. Clausum estaurem a Rege iter mercatoribus Polonis Vratislauiam, propter noua telonia in Silesia instituta, interdictumque externis mercatoribus Cracouiae, et aliorum oppidorum domiciliis, eo quod Polonis victus quaeren dirationes praeriperent. Cum Boleslao vero Opoliensium Duce rursus prorogatae induciae. Caeterum Rex, cum iusiuran dum solenne posceretur, obtinuit, vtea res suspenderetur tantisper, donec communis cum Lithuanis conuentus ageretur. Atque ita Parezouiam ad penultimam diem Augusti inductus. Impetrauit etiam habito denuo ad Korczinum minorum Polonorum conuentu, vt seni grossi in mansum pro necessariis vsibus Reipublicae conferrentur: eiusque pecuniae quaestores ac dispensatores Cracouiensis et Sendomiriensis Palatini constituti. Ibi Sbigneus Episco pus arrepta occasione grauiter Regem redarguit, cum de aliis quibusdam excessibus, tum de Michaelis Sigismundi Ducis filii iniuria, et indigna supplicis repulsa: ob quae minus prospere ei caderent omnia. Cumque eum de sententia non dimoueret. Deum testatus est, eum reum fore omnium, quaecunque hominibus
ac ditionibus ipsius aduersa euentura essent. In Russiam inde per Sem do miriam. Rex iter habuit. Samboriae cum esset, Rex in Russiam concedit, legatio Sophiae Reginae et pro cerum Polonotum eum consecuta est, rogans et admonens, ne Luscum a Polonia alienari pateretur. Nam Suidrigello, qui id obtinebat, grauiter aegrotabat, Idem contendebant, qui praesentes in regio comita tu erant. Rex ad comitia Parozouiensia integram eam rem reseruauit: et cupere se quidem Luscum Polonis adiungere, affirmauit, sed prouidendum etiam atque etiam, ne Lithuaniea re alienarentur. Venit etiam eo Maria Eliae defuncti Palatini Valachorum vxor cum Alexandro filio, Regis opem aduersus Bogdanum implorant. Reiecta res ad comitia proxima. Interim eos, et munitiones, quas retinebant in Moldauia, Andreas Odrouanzus praefectus Leopo iensis defendere iussus. Comitia deinde Parczouiae habita, ad quae Lithuani non ve niebant, nisi fides publica a Polonis ipsis daretur. Verum ea negata, ne quid foederibus derogaretur. Tandem Rex obuiam eis egressus Lomasos vsque secum eos adduxit. Eadem autem, quae prius, Lithuanorum postulata in eo conueutu fuerunt, eum de Podolia, Lusco, et caeteris eiusdem orae muuitionibus, tum de corrigendis foederibus, quod ea se insciis non sine contumelia sua, et obnoxiae seruitutis testifi catione conscripta dicerent. Itaque in eandem quoque sententiam eis a Sbigneo Cardinale vniuersae Poloniae nomine responsum, refutatumque euidentissime illud, quod illi se insciis foedera conscripta esse asseuerabant. Nam et Matthias Vilnensis Episcopus, et alii proceres Lithuani negare non poterant, se ea posterius approbasse, et iureiurando confirmasse, simulque de Podolia, et caeteris, quae sibi vendicabant, professosesse, ad Polonorum ius ea pertinere. Sumerent tamen iis de rebus, quos vellent, siue iudices, siue arbi tros, vel Regem denique ipsum communem Principem, ne quam querendi ansam, neu quod dissidii fomentum telictum haberent. Verum illi ne hanc quidem conditionem acceperunt, Ne vero irritatis animis discederetur, placuit in annum integram rem differri ad alia eodem in loco habenda comitia.
Conuentu soluro, Rex in Lithuaniam ad venationes se contulit, rerum Valachicarum cura Ioanni Czizouio Cracouiensi, Petro Szamotulio Posnaniensi, et Predborio Konieczpolio Sendomiriensi, Castellanis, mandata: Polonicis vero quasi derelictui habitis, nil motus recenti complurium Nobilium Vielunensium caede a quodam praedone Silesio in conflictu quodam patrata. Tametsi potuit Rex habere nonnullam excusationem, pestis declinationem, quae grauiter eo anno maiorem Poloniam afflixit: minor enim fere immunis ab ea fuit, licet magnus esset vndique Cracouiam hominum conuersus Iubilaei graria, quem Nicolaus quintus Pontifex ad spacium vnius anni post peractum Romanum, Cracouiae, Gnesnae, Leopoli, et Vilnae concesserat ea lege, vt quisque dimidium eius, quod in itinere. Romam versus impensurus videretur, in gazophylacium publice ad id paratam imponeret. Ex ea vero pecunia vt dimidium Regi in sumptus belli contra Tartaros gerendi cederet: de reliquo dimidio dimidium Regina in dotem egentium puellarum auferret: reliquum vero Pontifici pro iustaurandis Romae templis mitteretur. Caeterum cum grauis esset vulgo ea aestimatio, ad trientem redacta. At illi, qui ad componendas res Moldauicas desiguati erant, dum moliuntur, interea Bogdanus a Petro Alexandri senioris notho filio (qui et ipse sibi ius in dominatu Moldauiae vendicabat, ac foedus et societarem cum Alexandro iniuerat) ebrius dolo interfectus est. Nec multo post, ipsum quoque Alexaudrum
idem ille Petrus rupto foedere de medio tollere conatus est, fecissetque adeo, ni se ille sub duxisset. Reuersus autem cum praesidio Polonorum Alexander, nil tamen per hybernum tempus anni, et quod Petrus in interiora secesserat, agere potuit.
Anni sequentis millesimi quadringentesimi quinquagesimi secundi mense Februario Suidrigello Dux moriens Luscum Lithuanis ad hoc turmatim accurrentibus tradi mandauit, immemor et illorum maleficii, et Polonorum beneficii: cum illorum opera arcem illam atque ditionem amisisset, horum vero beneficio recuperasset, ac iureiurando sese et praefectos suos, Nobilitatemque omnem obstrinxisset, mortuo se non nisi Polonis parituros. Et eodem fere tempore Michael Sigismundi Ducis filius apud Moscos exulans, veneno opera Lithuanorum procerum, vt creditum, est vulgo, extinctus est. Vtriusque corpus Vilnam relatum, honorifice a Rege sepulrum est. Magni inde motus in Polonia extiterunt, fremebantque vulgo in Regem, tum ob Luscum conniuente atque adeo assentiente Rege (vt vulgi opinio fuit) interuersum, tum ob Episcopam Praemisliensem (obierat enim paulo ante Episcopus illius Petrus Chranstouius) Nicolao Blascouicio homini externo, nempe Silesio delatam: habitaque sunt nonnulla eas ob res a minoribus Polonis et Russis conuenticula. Inde Ioannes Olesnicius Palatinus Sendomiriensis, et Albertus Michenius Castellanus Zauichostensis publice ad Regem de Lusco, de Praemisliensi Episcopa, ac de iureiurando exigendo allegati, ex itinere reuo cati sunt, cum Castellanus Cracouiensis Rege volente et iubente, Luscum in terceptum esse affirmasset, ne contemptui esset illa legatio: decretumque, vt minores Poloniac Russi Vladimiriam a Lithuanis nuper exustam reficerent, praesidioque firmarent, et Luscum, quocunque modo possent, potestatis suae efficerent. Sed irritum tamen decretum id fuit metu offensae regiae: et quod negliguntur fere, quae a multis pariter, ac non vno alique curanda suscipiuntur. Praeceptum est autem Thesaurario, et salinarum praefecto, ne qua arma Luscum, quamuis mandante Rege, mitterent. Haec vbi Regi nunciata, grauiter in Sbigneum Cardinalem, et Palatinos Cracouiensem atque Sendomiriensem exarsit, ac assentatoribus nonnullis incitantibus questum de iis ad maiorum Polonorum conuentum misit, quasi illi regnum sibi abrogarent, ac reditibus Polonicis interdicerent: petiuitque, vt Sendo miriam ad Pentecosten vindicandae contumeliae suae causa ad se venirent. Venere eo Ioannes Vladislauiensis Episcopus, Lucas Gorcanus Posnaniensis, Nicolaus Sarleius Brestensis, et Boguslaus Inouladislauiensis, Palatini: ac de minoribus Polonis aliquot nominatim euocati. Venerant et alii quidam non vocati nominatim: sed ii, quod fauere Sbigneo, in quem maxime Regis ira efferbuerat, visi, a consilio excludebantur. Nec tamen Rex voti compos factus est, quum omnibus constaret, illos, quos Rex accusabat, immerito ac salso delatos. Vbi Cracouiam venit, venere et Senatores illi, quos accusabat, quadam die in consilium, et grauiter cum Rege expostularunt, quod assentatoribus aures accommodaret, vt se pro hostibus traduceret, atque infamiae notam sibi studeret inutere: paratos se purgare omni ratione de iis, quae obiicerentur. De corrigenda quidem inutili ac praua regni administratione se pro officio suo egisse, et consilium captasse, necessarium magis, quam vtile Reipublicae. Si quid
secus fiat, quam Rex vellet, penes ipsum eius rei culpam esse, qui nec ipse errata sua multa magnaque corrigeret, neque salutaribus monitis obsecundaret: ocio, venationibus, epulisque vacantem eum assiduo, neque causas afflictorum hominum cognoscere, neque de quiete ac, tranquillitate publica, cum a barbaris hostibus, tum a latronibus praestanda consilia inire: superiorum Regum acta, constitutiones, et praerogatiuas suas cuique ordini benigne datas, non modo non approbasse adhuc toto quinquennio, sed labefactare etiam per summam multorum iniuriam: creberrimis et grauissimis subuectionibus miseros oppidanos et agrestes ad inopiam redigere: ab ecclesiasticis et monasticis nominibus inusitatas. pensiones siue stationes, et alimenta equorum exigere: nupex adeo externo homini, suis longe dignioribus praeteritis, Praemisliensem Episcopam destinasse: Lithuanis totum sese dedere, Polonis neglectis: illos solos in cubiculum, et in familiarem vitae consuetudinem admittere: cum illis seria iocosque miscere: in illorum vsus atque amplitudinem Polonicum aerarium reditusque exhaurire: illis denique Luscum et Podoliam a Polonorum iure abstrahenda permittere, atque adeo fauorem, opemque suam ad id impertiri. His de rebus plerisque crebro cum a se et priuatim et publice admonitum, dicebat Sbigneus, qui pro omnibus verba faciebat, nec tamen correxisse excessus. Itaque abstinere deinceps se velle consilio regio, ne eius errata approbare videretur: sed nihilo tamen magis ecclesiarum, monasteriorum, pupillorum, et viduarum causis vel cum periculo vitae suae desuturum. Subiecerunt Cracouiensis et Sendomiriensis Palatini, eandem suam esse sententiam. Et cum dicto omnes senatu excesserunt, caeteris Senatoribus, qui aderant, tacite eoxum sententiam fere approbantibus, sed Rege irritato mutire non ausis. Venerant ad Regem nonnulli Duces vicini: aderant et aliorum legationes; quibus pudebat Regem dare audientiam, primoribus Senatus in consilium non venientibus. Itaque actum cum his, et vtrinque vt omnia integra ad proxima comitia, quae Siradiam ad vigesimam quartam diem mensis Augusti indicebantur, reseruarentur. Ita illis delinitis, auditae et dimissae legationes. Non multo post Tartari impronisa in Podoliam excursione facta, eo quod stationes et excubiae a Buczacio praetermissae erant, permagnam praedam abegerunt, et Rouum Castellum; quod postea Regina Bona instaurauit, et Barum appellauit, ceperunt. Rex in maiorem Poloniam, et inde Niessouiam profectus, Ludouicum Erlichshausium Magistrum cum primoribus Cruciferorum ad se venientem magnifice accepit, vicissimque ab ipso Toruniam inuitatus est. Interea Boleslaus Dux Opoliensium non tam absentia Regis, quam mutua eius cum proceribus offensione ac dissidio fretus, valida militum manu e Bohemis, Morauis, et Silesiis conducta, bellum Poloniae indixit: Seueriensem et Vielunensem tractum miserum in modum vastauit. Id vbi Rex cognouit, sumere arma Polonos iussit, sed nemo obremaperauit. Itaque ipse quidem Sitadiam ad comitia contendit: aulicum vero comitatum, ne tamen negligere prorsus res Polonicas videretur, ad coercendam vim hostium in oram Vielunensem misit: sed ea manus nulla re memorabili
patrata, nonnullis peste, quae in Silesia et finitima Polonia tunc grassabatur, absumptis, ad Regem rediit. Et commodum Boleslaus de pace misit. Igitur factae induciae cum Silesiis, eum eo rursus induciae vnius anni, interim vt de pace accuratius agitaretur. In comitiis vero eadem, quae pridem, cantilena a Lithuanorum internunciis superbe, et non sine minis repetita. Ei modeste a Polonis responsum: cum Rege de iureiurando et confirmatione importunius actum. Itaque is in angustum redactus, cum octo primoribus Consiliariis secretum consilium habuit: et cum asseueraret, non posse tunc se sine capitis sui periculo ac defectione Lithuanorum postulatis Polonorum satisfacere, vnum annum impetrauit, vt interea Luscum, et primarias Lithuaniae munitiones in potestatem suam redigeret, thesaurumque Lithuanicum in Poloniam transferret. Atque, vt haec rata fierent, syngrapha siue diploma, quod de ea re fidem faceret, ab eo exactum, et Regis, ac omnium illorum signis munitum, Archiepiscopo asseruandum concreditum est. Atque ita conuentus ille solutus.
Sub illud vero tempus Tartari iterum in Podoliam populabundi vsque ad Leopolim excurrerunt; et cum se recedere simulassent, reuersi quater, eos, qui e latebris ad messem prodierant, circumuentos in miseram seruitutem abduxerunt. Quocirca Rex Ioannem Czizouium Castellanum, et Ioannem Teucinium Palatinum, Cracouienses in Russiam ad reprimendam cum Russis ac Valachis efferatam barbarorum rabiem proficisci iussit: ipse vero in Lithuaniam, quamuis dita peste laborantem, venationum gratia digressus est. Sed cum Poloni sese comparant, Tartari magna praeda locupletati discessere. Compertum est autem, a Lithuanis eos immissos fuisse. Mox enim ii Radziuilum Hosticouitium amplis cum muneribus ad barbaros remunerandos miserunt. Sed cum is forte in id tempus, quo Sadachmetes Tartarorum Dux cum suis e Podolia reuersus, ab Ecigere Duce Tauricano prostigatus, incidisset, excussus exutusque a victoribus, nudus dimissus est: Sadachmetes vero fugiens cum nouem filiis, et familiaribus siue purpuratis in Lithuaniam, tanquam ad amicos sese recepit. Verum eum spes fefellit. Nam captus a Lithuanis, et cum paulo post Kiouiam fugisset, e fuga retractus, Caunae in custodia ad mortem vsque asseruatus est, vt ea re hostem eius Ecigerem in amicitia continerent. Neque Cracouiensis ora a belli cladibus tunc immunis fuit. Etenim Praemislus Toscensium, et Ioannes Osuiecimensium Duces coactis nongentis mercenariis militibus equestribus ac pedestribus, finitimam sibi Poloniae oram impune populando longe lateque peruagati sunt, nacti occasionem commodam, quod sine vllo praesidio tunc ea loca essent, proceribus cum Nobilitate ob saeuientem Cracouiae et circumquaque pestem partim dilapsis, partim extinctis. Causa vero belli fuit, bellum aliud inter Petrum Szaffranecium et Vlodicum Scrinnium de Bervvaldo gestum: cuius incommoda vt a finibus suis Duces illi propellerent, duo millia florenorum Szaffranecio promiserant. Itaque Szaffranecius cum sua causa id bellum motum intelligeret, e Malesso castellode illis capto, et Bendzino ditiones eorum cum centum equitibus totidemque
peditibus vicissim infestauit, vsque adeo, vt homines tributo pacem vulgo redimere cogeret. Et iam Duces etiam ipsos taedium eius belli ceperat, propterea quod stipendiis exhausti erant. Quamobrem pacem a Szaffranecio petiuerunt, et impetrarunt his legibus, vt profiterentur, iniuste se Poloniae bellum intulisse, captiuos dimitterent, ac supra duo millia prius promissa, octingentos florenos ipsi soluerent. Ille vero Malessum eis vicissim redderet. Atque haec quidem priuata Ducum illorum cum Szaffranecio pacta conuenta fuerunt. Cum Praemislo vero Toscensi induciae in sex menses publice factae propter hyberni caeli, quo haec gerebantur, inclementiam. Nec tamen is fidem seruauit: nam mer atores Cracouienses Vratislauia cum mercibus reuertentes modico temporis spacio interiecto diripuit. Nec multo post missi ad Ladislaum in Bohemiam a Casimiro Rege Polonorum legati, Nicolaus Sarleius Palatinus Brestensis, ac Derslaus Rithuianius praefectus Seudomiriensis, Elisabetham eius sororem petitum in matrimouium, optatum responsum retulerunt. Nec tamen pacta sponsalia tunc confecta sunt, sed reiectum id Vratislauiam, quo Ladislaus e Bohemia sese venturum promittebat.
Anni millesimi quadringentesimi quinquagesimitertii initio pauci Tartari improniso in Lucensem et Olescensem oram excursionem fecerunt, et ad nouem millia captiuorum, ingentemque aliam praedam abduxerunt: iidemque iterum ad Pascha aucti numero, Trebouuliensem agrum depopulati sunt. Hos insecuti Ioannes Lasczius Zincouiensis, Ioannes Niemeczius Latissouiensis, et Matthias Miedzibozensis praefecti, noctu in securos ac sopitos, perpauci in longe plures impetum fecerunt, et magna strage eos profligarunt, praedamque omnem excusserunt. Trecenti cum e nocturno illo tumultu euasissent, et paucitate Polonorum animaduersa se recolle gissent, postero die denuo cum Polonis manus conseruere, sed ii quoque non resumptis prorsus ex trepidatione nocturna fuorumque strage animis, paruo negotio fusi. Reliquias fuga dissipatas Bratislauienses exceperunt, easque partim trucidarunt, partim captiuas Regi miserunt, ita vt ne vnus quidem euasisse existimetur. Sub hoc ipsum tempus Alexander Palatinus Moldauorum, cum paternum dominatum adiuuantibus Polonis recuperasset, in fide Regis atque Polonorum semper se fore iureiurando coram legatis regiis dato, et literis consignatis, vna cum proceribus suis professus est, et societatem belli totis viribus contra Tartaros et alios quoslibet hostes promisit. Mense Iunio Rex ad Parczouiam Polonorum simul et Lithuanorum comitia habuit: verum ad ea Lithuani proceres non adfuerunt, insidias quasdam praetendentes: legationem modo misere, quae vsitatam illam de corrigendis foederibus, reddendaque Podolia et Volynia cantilenam occineret. Proferebant Poloni diplomata Iagellonis, Vitoldi, et Suidrigellonis: et suis ipsorum argumentis Lithuanos refellebant, quod ii dicerent, oppignoratam Vitoldo a Iagellone Rege Volyniam et Podoliam quadraginta millibus aureorum fuisse. Vel inde enim liquido constare eas terras, Polonici iuris esse, et mortuo Vitoldo, vna cum pecunia in ditionem Iagellonis legitima successione recidisse. Ad extremum ferebant eis arbitros, siue Regem, siue Pontificem, seu quem alium Principem vellent. Tartarorum Principem illi nominabant: quod cum indecorum atque etiam ridiculum esset, ita dimissa legatio, vt intelligerent
Lithuani, Polonos iuri suo nequaquam defuturos. Tentatum est autem a Rege et nonnullis consiliariis, vt in aliud tempus res tota adhuc reiiceretur, sed negarunt Poloni. Deinde auditae legationes Vladislai et Boleslai Masouiorum Ducum, qui querebantur, Tikocinum et Gonianzum oppida a Lithuanis sibi esse intercepta. Quibus cum Rex inconsulto Senatu durius et non sine comminatione respondisset, grauiter, a Sbigneo Cardinale obiurgatus est, non esse regium asperioribus dictis aut factis quenquam laedere: inter apes quoque Regem aculeo carere. Masouios Duces humanius accipi oportuisses, quippe qui socii et consanguinei Polonorum, et propinqui Regis ipsius essent. Adhaec causam illam ad vniuersam. Poloniam pertinere: non passuram eam, sociis, atque adeo sibi iniuriam illam fieri. Approbarunt Sbignei dicta caeteri Senatores, et gratias ei egerunt: itaque moderatior Rex posthac in legatos fuit: De iureiurando deinde et confirmandis actis superiorum Regum ac Principum cum eo idem Sbigneus publice omnium nomine egir. Admonuit Regem contemptus Lithuanici, cum quod vocati ab eo ad comitia non venirent, tum quod alioqui etiam imperium eius non magnifa cerent, et omnia arbitratu suo agerent. Admonuit et periculorum ac insidiarum, quibus ab eis identidem appetitus esset. Contra Polonorum fidem, studia, obedientiam, atque etiam nimiam pene patientiam exaggerauit: petiuitque, vt his vicissim quam illis propensiorem Rex sese exhiberet: his quam illis fidelioribus ac beneuolentioribus consultoribus vteretur: illorum contumaciam his adiutoribus retunderet. Neque defectionem eorum se vigentibus ac incolumibus reformidaret, aut certe non impunitam speraret. Se volentes lubentesque ipsi dicto audientes esse, etiamsi fortuna vultum verteret, se nil de suis erga ipsum studiis mutaturos. Illos, qui secundis ipsius rebus tam infidi essent, quales futuros speraret reflante fortuna? In hanc ferme sententiam caeteri quoque omnes multa dixere. Audiit haec Rex subtristis demisso caepite, et crebra ex imo pectore trahens suspiria. Haec ita quidem Dlugossus de Parczouiensibus comitiis memoriae prodidit: idemque Ioannem Osuiecimensium Ducem superioti anno necessitate adductum, cum arx Osuiecimensis a Polonis oppugnaretur, Cracouiae cum proceribus transactione facta, arcem certis conditionibus dedidisse memorat.
Parczouia Petricouiam ad alia comitia circa natalem diui Ioannis Baptistae indicta itum est. Ibi prolata ab Archiepiscopo Regis promissio diplomate consignata, postulatumque a Rege, vt ei promissioni tandem satisfaceret. Sumpta ad deliberandum die, respondit sic: Non licere sibi aduersum priori iureiurando; quod Lithuanis dedisset, iusiurandum dare: daturum tamen, sed vti Regem modo Polonorum, non etiam, vti Lithuanorum Principem. Captiosum, sicuti reuera erat, id iusiurandum visum. Itaque instare proceres vua cum Sophia Regina Regis matre, vt captione illa Rex abstineret, et commendato cuipiam Lithuanorum Principatu, Polonam Rempublicam per se ipse diligentius administraret: Lithuanos a suo contubernio amoueret: quatuor de primoribus Senatorum Polonorum publice designandos semper in consilium adhiberer, ac de illorum sententia cuncta ageret, ac decerneret: quae vero praeter sententiam ipsorum acta vel decreta forent, vt irrita essent: stationes et subuectiones vti moderatius et more autiquo exigeret. Ni haec faceret, diutius non expectaturos,
quin sibi reique suae publicae aliter prospicerent, dictisque facta adiecerunt, ac data et accepta fide mutuo sese obstrinxerunt, neutiquam defuturos patriae. His tandem tam importunis postulatis atque etiam minis motus Casimirus, iusiurandum, quale petebatur, dedit. Quo facto, proceres caetera postulata remiserunt, siue adeo in aliud tempus reie cerunt, veriti, ne aegrum Regis animum exacerbarent, simul sperantes, eum tempore sanatum iri. Praemislo Toscensi, itemque Opoliensibus Ducibus, e senatusconsulto induciae in biennium concessae sunt. In nonum vsque diem tunc durauere comitia: quod quidem velut nouum et inusitatum Dlugossus memorat. Rex Petricouia discedens, paucosque dies Cracouiae commoratus, in Lithuaniam migrauit. Ratus autem Ioannes Dux Osuiecimensium, absente Rege oblatam sibi oceasionem recuperandi arcem Osuiecimensem, quam tunc ab eo traditam Ioannes Kuropatua regio nomine tenebat, manu subitaria eam adortus est: sed repulsus a Polonis cum ignominia, ruinas vetustae arcis, cui Volco nomen, refecit, indeque latrocinio vexare Poloniam coepit. Quare exciti Poloni proceres, aulicos Regis atque suos comitatus duce Ioanne Teucinio Palatino Cracouiensi ad obsidendam eam arcem miserunt: et facile ea per vim potiti fuissent, nisi nobilium iuuenum, qui voluntarij ad eam militiam concurrerant, ne quid in oppugnatione aduersi paterentur, ratio ducta esset. Interea pax data Ioanni petenti ea conditione, vt accepto certo precio, de quo tunc conuenit, omni prorsus ditione Osuie cimensi Regi Polonisque cederet. Sic tan dem Osuiecimensis regio longo quasi postliminio in ditionem Polonorum rediit: Nobilitasque omnis eius orae sequentis anni 1454. initio solenni iureiurando fidem suam Regi et regno obstrinxit. Quanquam ne postea quidem quieuit Ioan. donec repetitis identi dem pactis, auctoque precio post tertium annum ius omne suum Regi concessit.
Circa haec tempora maiores in Prussia motus a Nobilitare et Ciuitatibus contra Cruciferos extiterunt: qui magnitudine iniuriarum et contumeliarum permoti, conspiratione inter se facta, plerasque omnes munitiones et oppida sex et quinquaginta in potestatem suam, eiectis Cruciferis, redegerunt: missaque ad Regem splendida legationc, ea omnia, seque et omnem Prussiam, Pomeraniam citeriorem, vulgo Pomerellam, Culmensem, et Michalouiensem terram ei dedebant. Sendomiriae ea legatio Regem e Lithuania reuertentem offendit: Sed Cracouiae Februario mense adesse iussa. Nam Rex ad nuptias in illud tempus constitutas festinabat: quo etiam frequens Senatus (quo inconsulto nil de re tanta statuere poterat) conuenturus erat. Nona die Februarii noua nupta Elisabetha Alberti Caesaris filia Cracouiam lectissimo comitatu aduenit, a Rege ipso vna cum matre obuiam, ei profecto deducta. Dos ei centum millium aure orum nummûm promissa, ea conditione, vt penes Regem ea remaneret, etiam si illa sine liberis decessisset: nec tamen ea numerata est. Rex vero ei loco muneris nuptialis prouentus annuos quinque millium marcarum in salinis Bochnensibus et Vieliciensibus constituit, Postridie contentio inter Archiepiscopum et Sbigneum Cardinalem fuit de nuptiali ceremonia, vter eius administer esset: quod ille Archiepiscopus et Primas, hic Cardinalis et Cracouiensis Episcopus, vbi haec agebantur, esset Re diu agitata, conuenit tandem, vt Ioanni Capistrano eum honorem deferrent: sed cum is neque Germanicam; neque Polonicam linguam calleret, Sbigneus Cardinalis vtriusque linguae petitus
cedente Archiepiscopo id peregit: Archiepiscopus vero sacris operatus nouam Reginam inunxit, ac diademate cinxit. Erat autem Capistranus hic Italus non ignobilis, de sodalitio Franciscanorum, qui se Bernhardinos appellant, doctrina et sanctimonia vitae pollens, qui susceperat peregrinationem Bohemorum maxime ad Romanam religionem reducendorum gratia: et quum ea in re non multum apud Bohemos profecisset, a Sbigneo Cardinali accitus, anno superiori Cracouiam, effusa ei obuiam omni pene ciuitate cum saaerdotibus et Episcopo, atque ipso etiam Rege et Regina, aduenerat: et posita in foro ac deinde hyberno tempore in aede diuae virginis cathedra, quotidie per interpretem ad populum conciones habebat, et multos aegrotos diuina virture, vt opinio erat, sanabat, autorque fuit Sbigneo, vt coenobium omnium primum in Polonia suis sodalibus sub arce ad Australem portam vrbis conderet.
Posthaec Prutenorum legati, quorum princeps erat Ioannes Baisenus, in Senatum introducti, facta audientia prolixe exposuerunt, qua improbitate et quibus artib. Cruciferi Pomeraniae citerioris et Michalouiensem tractum olim Polouis interuertissent; qua crudelitate in Dobrinum, Cuiauiam, Masouiam, caeteramque Poloniam ferro et igni debacchati, in solitudinem fere eas oras redegissent: quam infidam incertamque pacem cum Polonis colerent, semper que coluissent: deinde quam crudeli, contumelioso, et impotenti dominatu in se vsi essent: commemorabant eorum rapinas, stupra, ac libidines in vxores liberosque suos e complexibus parentum ac maritorum abstractos. Quod si qui contramutire ausi, in eos verbera, vincula, et sexcenta tormentorum genera, capitis denique supplicia statuta. His tot ac tantis malis vt occurrerent, confoederationem se quandam inter se fecisse: eam vero a duobus Magistris Paulo et Conrado approbatam ac confirmatam, a Ludouico, qui tunc Cruciferis praeerat, abrogari coepisse, et Imperatoris Friderici opem contra se quasi rebelles subditos imploratam esse. Ad eum se legationem purgandi sui, Cruciferorumque accusandorum causa misisse: legatos suos per Morauiam iter facientes a latrunculis, quos Cruciferi subornassent, captos, et in vinculis aliquandiu asseruatos, et ad extremum dimissos ad Imperatoren peruenisse. Ibi cum is ex compromisso iudicium instaurasset, nil aequi se impetrare potuisse, eoque re adhuc integra iudicem illum recusasse. Nihilo tamen minus instantib. aduersariis, et legatis Principum Germanorum, quo ii corrupissent, adiuuantib., non modo abrogatum esse foedus suum, verum etiam 600000. florenorum mulctam sibi dictam: atque adeo infamia se notatos, et libertate priuilegiisque spoliatos, seruo rum in morem tam impotentib. dominis addictos, et ab iis deinde trecentos morti destinatos. Eam tyrannidem se diutius ferre non potuisse: Sed sumptis armis Cruciferos, eorumque magistratus ac praesidia ex oppidis, vrbib., atque arcib. plerisque omnib. eiecisse, neque deinceps in potestate eorum fore. Scire autem se probe, a Polonia, se orasque illas a se cultas ac habitatas, olim partim do Io, partim per vim, ac summam iniuriam auulsas fuisse: non ignorare Cruciferos initio Polonorum beneficio in illis oris consedisse. Ad illorum igitur, qui et Cruciferorum patroni, et iusti domini sui essent, se supplices confugere, eisque se suaque omnia dedere: orare, ne se in extrema sua necessitate desererent, neue opprimi, et ad extremum exscindi paterentur. Nihil autem esse, quod Poloni vererentur, ne ea re foedera cum Cruciferis violarent. Iam ab illis
prius violata, cum ciues Chosnenses, propterea, quod ii se bello adacti Polonis dedlderant, contra quam in pacificatione conuenerat, capitis supplicio affecissent, ac noua cum Lithuanis foedera aduersus Polonos dudum icissent. Non voluntate Cruciferos, neque pacis tollendae studio, sed vi a se adactos, pacem cum Polonis fecisse, et in eam diem seruasse. Se enim cunctam superiorum bellorum molem, dum illi Mariaeburgensis ar cis moenibus sese fete continent, sustentasse. defessos autem et exhaustos, ad pacem illos impulisse. Non aliena Polonos occupaturos, verum sua recepturos, quae iis Sedes Romana aliquoties adiu dicasset: spon dere autem sibi fortunam Regis, et Polonicae gentis virtutem, illa omnia e sententia sua ipsorumque processura: Nec se sibi defensoribusque suis defuturos. Huiusmodi fere fuit Prutenorum oratio.
Relata re ad Senatum, vera esse, quae dicebantur a Prutenis, omnes recognoscebant: meminerunt multi, Cruciferos quater ictum cum Iagellone Rege foedus rupisse: et ad extremum, vt Pontificis et Basiliensis Concilii autoritate id sibi facere licerer, elaborasse: ciues Chosoenses, eo quod se Regi in bello dediderant, contra pacta et iusiurandum suum immaniter trucidasse: commercia cum Polonis capitali supplicio Prutenis interdixisse. Memorabant seniores, eos cum hostibus Polonorum consilia et arma socia non semel coniunxisse, Polonisque pium aduersus barbaros bellum diuersa parte gerent bus, Poloniae fines impie et perfide infest esse: nulla cum eis foedera, nullam certam pacem esse. Haec tunc in Senatu commemorabantur: sed tamen de acceptanda deditione variabant senrentiae. Censebant multi: non nulli dissuadebant: alii vero ad comitia rem integram reiiciebant. Nec deerat suis altera ex parte Cruciferorum legatus, Thesaurarius eius Ordinis, qui ad cohonestondas Regis nuptias missus, quin quaginta millia florenorum ad corrumpendos proceres Polonos secum attulerat. Atque is cum vniuersos publice foederum admonebat, tum priuatim singulos orando et pollicendo prensabat. Ad extremum clientes ac vectigales Regi Polonisque Magistrum ac Cruciferos in futurum fote promittebat. Quocirca quindecim circiter dies consultando absumpti. Legati Prutenorum, vbi procrastinari rem anima duertere, contenderunt a Rege, ne differret: alioquin se alios dominos et patronos quaesituros, qui obuiis, quod aiunt, vlnis tam luculentam conditionem accepturi essent: apparebatque, eos in Bohemiam ad Ladislaum Regem profecturos, nam is cupere idse significabat. Interim adferebatur e Prussia, Nobilitatis et Ciuitatum partes indies meliores fieri: Magistrum et Cruciferos in angustum redactos, Mariaeburgi et Stumae fere munitionibus sese tueti: Brodnieniam arcem, nein aduersariorum potestatem veniret, Ioanni Koscielecio Palatino Inouladislauiensi a Commen datore traditam esse: nam oppidum in fide Cruciferorum mansit. His igitur impulsi Rex atque proceres, ne tam exoptatam et insperatam occasionem recuperandi, quae maiores olim amiserant, vix vnquam postea redituram, sibi elabi paterentur, deditionem Prutenorum accepere: tametsi praeuidebant nonnulli motus bellorum, qui inde conse cuturi, et Poloniam ac Germaniam inter se commissuri essent: verebanturque, quorsum tanta illa et inopinata prosperitas ad extremum euaderet. Thesaurarius vbi acceptam deditionem didicit, absque mora Cracouia discedens in Silesiam, indeque in Misniam et Saxoniam merce
narios milites conductum contendit. Prius tamen aculeum, et velut seminarium quoddam intestini mali ac dissidii, quo distinerentur Poloni, immisit, cum Petrum Szaftranecium hominem audacem, factiosum, et turbulentum donis promissisque clam corrupisset, vt bello et latrocinio Poloniam exa gitaret. Missi extemplo in Prussiam Andreas Episcopus Posnaniensis, et Ioannes Konieczpolius Cancellarius regni, iusiurandum ab vniuersa Nobilitate ac Ciuitatibus concepta formula in verba Regis datum ecceperunt. Episcopi in aduentum regium dilati snnt: arces, quibus Rex iusserat traditae quanquam Torunienses, Gedanenses, Elbingenses, et Regiomontani, eas, quae vrbibus suis imminebant, diruerant. Quae res neque Polonis, neque Prussicae ipsi Nobilitati placuit: sed neque aduersandi, neque factum reprehen dendi rempus tunc erat. Peridem tempus Fridericus Marchio Brandeburgensis nouam Marchiam, quae Cassubiae pars fuit antiquitus, detrectantem et ipsam Crueiferorum imperium, ditioni suae adiunxit, missaque ad Regem legatione, vt cum bona eius venia id fieret, petiuit, auxilia contra Cruciferos pollicens. At nihil certi responsum eo quod Stolpensium quoque Pameranorum Dux eam petiuit, et suo quodam iure sibi vendicabat, et in clientela, ac fide Regis fore se vna cum ditionibus suis, duoque millia equitum ad quoduis bellum Regi Poloniae ad ducturum pollicebatur. Ne huic quidem certum responsum darum. Vngariae quoque et Bohemiae Rex Ladislaus eam ditionem iure quodam suo repetebat.
Misit deinde Rex legatos, ad Ladislaum quidem Nicolaum Chranstouium tribunum Cracouiensem, ad Imperatorem vero Ratisbonae comitia tuncagentem, et ad Pontificem Ioannem Brezium, qui factum defenderent, ac Cruciferorum querelas refellerent. Ipse Brestam Lithuanicam ad conuentum excurrit, et cum his constituit, vt Liuonum auxilia transitu in Prussiam prohiberent: inde mox Lenciciam ad comitia ad calendas Maias edicta contendit. Ad quae pauci de minoribus Polonis et Russis aduenere. Decretum autem ibi, vt Rex Toruniam se conferret pacandae Prussiae causa: Cuiauienses ac Dobrinenses, si opus esset, ad aulicum comitatum suum in auxilium Prutenorum, qui tunc Cruciferos Mariaeburgi, Stumae, et in Brodnicensi oppido ipsi per se simul ac mercenario milite e Bohemis et Polonis collecto obsidebant, adiungeret. Masouii vero Duces frustra iterum a Rege et Lithuanis sua ibidem repetiuerunt, quamuis omnes copias suas Regi ad bellum Prussicum polliceren tur. In Prussiam deinceps itum magna et spendida procerum caterua Regem comitante: ibi Toruniae, Elbingae, et Gedani iteratum a proceribus, Nobilitate, et Ciuitatibus solenni ritu iusiurandum in verba Casimiri, et successorum eius Regum Polonorum, tribus Palatinis in sua quaque satrapia praeeuntibus. Episcopi quoque tres, Culmensis, Pomesaniensis, et Sambiensis, cum suo quisque sacerdotum collegio in verba Regis iurarunt, abiectoque Regis permissu cultu Cruciferico, veterum habitum. D. Augustini regulam profitentium resumpserunt, Quartus Varmiensis apud Cruciferos Mariaeburgi erat, sed collegium tamen eius vna cum caeteris in siurandum dedit. Ladislai deinde Regis legati Bohemi, Ioannes Rosenbergius, et Zdencus Kostka (nam Chranstouius nil certiretulerat) auditi, expostularunt cum Rege, quod in consulto Rege suo deditionem Prutenorum secus quam Cracouiae
in nuptiis pollicitus erat, accepisset, postularuntque, vt Pragam legatos mitteret cum plenis mandatis ad constituendum de rebus Prussicis: quarum cura magnopere ad Regem Bohemorum pertineret, quod et patronus Cruciferorum esset et Prussiam nuper omnem, interueniente Alberto Friderici Marchionis Brandeburgensis fratre, a Cruciferis in deditionem accepisset: interim autem vt Casimirus obsidiones institutas solueret, et ab inferendo Cruciferis bello supersederet. Ridicule superba et arrogans visa Polonis ea legatio, neque a miti Ladislai ingenio profecta, (quod paulo post secreto ipsorum legatorum indicio compertum est). Itaque ad eam legationem nihil aliud responsum, quam Casimirum nunquam recepisse Ladislao, quod ipso inscio Prutenos in deditionem accepturus non esset. Ad caetera eum per suos legatos responsurum. Ita dimissi Bohemi, nec permissi Mariaeburgum ad Cruciferos ire. Ladislaus vero, quum e legatis suis reuer tentibus responsum Casimiri cognouisset, Ioannem Rabsteinium ad eum propere misit, priorem legationem corrigens, et pollicens, non obstaturum se, quo minus ille omni Prussia potiretur. Grata haec fuit legatio Regi: itaque missi in Bohemiam, Ioannes Tencinius Palatinus Cracouiensis, et Petrus Szamorulius Castellanus Posnaniensis, vt voluntatem illam Ladislai confirmarent.
At Casimirus comitia Pruntenoum Grudenti habuit: ibi tributum siue exactio certa in capita constituta est, vnde emerita stipendia mercenariis Bohemis, quos primo motu Pruteni acciuerant, et qui Mariaeburgum etiam tum ignaui obsidebant, soluta sunt: dimissique ii, siue quod ambiguae fidei esse viderentur, siue quod nimio conducti essent. Nam sex et viginti floreni in tres menses equiti numerabantur. Id adeo necessitas Prutenis extorserat, ne militari praesidio nudi a Cruciferis opprimerentur, et vt ii secum potinus contra Cruciferos, quam cum illis contra se essent. Pro Bohemis vero aulicum suum comitatum Rex ad continuandam obsidionem Mariaeburgi misit, praefecto ei Ioanne Scecocinio Lublinensi praefecto. Decretum etiam, vt sedecim de Nobilitate et Ciuiratibus Prussiae allecti, a consiliis Regiessent, qui cum eo de Republica Prussica consultarent, summoque iudicio praesiderent: itemque, vt arces ac munitiones Episcoporum atque ecclesiarum, quo ad bellum duraret, in potestate Nobilitatis essent. Haec adiuncta ad ilias praerogatiuas, quae initio deditionis Cracouiae ipsis a Rege datae, quibus Pruteni cum Polonis quasi in vnum corpus coaluerunt, nimirum, vt eorum consiliarii cum Polonis pariter in comitiis de Republica consilia conferrent, ad honores ac magistratus regni admitterentur, ius creandi Regis pariter haberent: caeterum suo quisque iure, seu Culmensi mallent, seu Saxonico, seu Prussico, seu denique Polonico, viuerent: quae bona quisque antiquitus, siue priuatim, siue publice obtinuisset, deinceps quoque retineret: telonia cuncta ac portoria, nominatimque id, quod librale (Germanis pfundtzoll) dicitur, quo duo oboli a quibusuis mercibus in marcam Prussicam exigebantur, et pensio ea, quae a Polonis Principibus in Pomerana olim instituta, Narzas siue porcus vulgo vocabatur, remissa et sublata: merces naufragio eiectae iis, quorum fuissent, aut legitimis eorum haeredibus remissae (nam eas antea Cruciferorum praesides iniuste vsurpabant): honores et magistratus
publici et praefecturae arcium ne cuiquam externo secundum vsum et consuetudinem caeterarum regionum Poloniae mandarentur: ius monetae Toruniae, Elbingae, Gedani, et Regiomonti cudendae cum imagine et inseriptione regia, bello manente, in commune eis concessum. Finito vero bello, vt Toruniae modo et Gedani regio nomine sumptuque ea signaretur: mercatoribus vero potestas facta quoque versus in Poloniam cum mercibus proficiscendi, easque deponendi et venum exponendi, vbicunque vellent. Ad extremum Ioannes Baisenus vicarius et gubernator Regis, cun Rex abfuturus esset, constitutus. Gedanensi vero ciuitati, cum ea magnifice ac honorifice inprimis Regem omni cum comitatu accepisset, peculiariter census septingentarum marcarum remissus: molettinae omnes vrbanae, et insula minor adiacens addicta et attributa: tredecim modo pagos ac duo praedia Rex excepit, et pro his omnibus annuam pensionem duûm millium aureorum ciuitati imposuit: itemque, vt ea quotannis quatuor dierum sumptus sibi cum omni comitatu aulico praeberet. Pro arce vero diruta, vt splendidum palatium Regi in vrbe, granarium item et stabulum coctili latere exaedificaret.
Conuentu Grudentino soluto, Toruniam Rex rediit, cum quinque legatos e comitiis Ratisponensibus, Pontificis Romani, Imperatoris, Principum Electorum, Philippi Purgnndiorum, Ludouici Bauarorum Ducis, ac totius Germaniae nomine ad se venire cognouisset. Atque ii, cum ad Regem in Senatum introducti essent, petebant a Rege, vt Cruciferis, si quid deliquissent, data venia, Prussiam omnemred deret, et ad bellum Turcis inferendum, recuperandamque Constantinopolim secum et cum caeteris principibus Christianis arma coniungeret. Imperatori et Germanis curae esse res prussicas, et earum causa maxime eos alia comitia Francofurtum ad Moenum ad tertum calendas Octobris indixisse. Rex, quo diutius Germanos bellum contra se molientes suspensos teneret, nihil aliud respondit, quam suos se legatos ad illa ipsa Francofurtensia comitia de rebus iis missurum. Petebant deinde legati, vt sibi ad Magistrum Cruciferorum adire liceret: atque vt Rex Mariaeburgi, Stumae, ac Brodniciae obsidionem solueret, sed neutrum impetrarunt. Zobellinis tamen vestibus honorifice munenerati dimissi sunt. Non multo post ii, qui Stumae in praesidio erant, fame inualescente, adeo vt quinquaginta de iis petirent, arcem Regi cum apparatu bellico dediderunt, vitam modo et res saluas pacti. Et quinquaginta quidem ex eis Mariaeburgum ad suos se receperunt, macie tabeque liuidi, centum reliqui, in quibus erant quatuor Cruciferi, in castris regiis manserunt.
Ad Mariaeburgum vero cum obsessi in Polonos erupissent, cruenta pugna coorta, hostes magna strage in arcem compulsi snnt, ac longe maiorea fuisset, ni hostes fugientes puluis texisset. Gedanenses vero nauem pice, resina, sulphure, et eiusmodi ignis alimentis plenam flumine prono in pontem Mariaeburgensem secundo Nogato impulerunt; sed magno tamen conatu hostium pons incendio correptus, seruatus est. Iam vero et ipsi inter se praesidiarii iurgio propter
scortum concitato intra arcem conflixerunt, ducemque suum inter fecerunt. Non cessabat interim Thesaurarius Cruciferorum in Germania, ne Magister quidem Germanicus: atque is bona et reditus suos distraxit, vt sociis in Pruslia laborantibus celeriter opem ferret. Itaque ab his duobus octo millia mercenatiorum militum, peditum pariter et equitum, e Germanis, Bohemis, et Silesiis conscripta, ac Balthasare et Rodolpho Saganensibus Ducibus, et Bernhardo Sonnenbergio ductoribus, per nouam Marchiam in Ptussiam missa sunt. Etiam Plauenius, Cruciferorum et ipse stipenda merens, cum mille equitibus e Choiniciensibus in vthem receptus erat, magnaque Polonis damna agros vastando intulisset, nisi Nicolaus Sarleius Palatinus Inouladislauiensis, Praefectus Slochoriensis ac Tucholiensis mille cum ducentis equitibus, et septingentis peditibus ferociam eius repressisset. Id vbi cum amicorum admonitu e Germania, tum exploratorum ratione a Polonis cognitum, Rex maiores Polonos solos arma sumere, et ad Choiniciam praesto esse iussit. Adfuere ferociores, quam armatiores, ac disciplinae militaris expertes, per suorum agros non secus quam per hostiles rapinis, incendiis, stupris, et sacrilegiis debacchantes. Venientibus ad Cerequiciam altero a Choinicia milliari Rex occurrit, tumultuantesque, ac de praero gariuis iuribusque suis intempestiue disceptantes vix composuit, ac in septem turmas d stribuit, instructosque ad Choiniciam, quo hostes contendere nuncia bantur, duxit. Suadebant non nulli proceres Regi, ne cum imperita illa et minime obsequenti multitudine hosti pugnandi copiam faceret, sed pateretur eum Choiniciam ingredi, Ibi eum facile quasi retibus et cassibus concludi, et commeatus inopia fameque sine sangnine cito expugpari posse, breui enim omnem eius arcis commeatum a tanta multitudine exhaustumiri: aut si tandem committere praeliorem vellet, quod maiores Poloni poscebant, aulicum comitatum a Mariaeburgi obsidione, aut vero Ioannem Czarneouium Castellanum Gnesnensem, et. Ioannem Vedelium cum quinque millibus, quaead praesidium maioris Poloniae reliquerat, acciret. Dissua debat Ioannes Konieczpolius Cancellarius de aulico comitatu, ne obsidione remissa hostes releuarentur. Asseuerabantma iores Poloni, in se satis virium esse, vsque adeo, vt vel aurigarum suorum flagellis hostes in fugam actum iri iactarent. Quo circa non grauate eis Rex cessit, praesertim cum de paucitate liostium intellexisset: neque enim procul ii aberant. Forte zutem speculatores vtriusque partis in se mutuo inci derunt, comissoque praelio, Poloninon incruenta victoria potiti sunt. Ad decimum quartum Calendas Octoris cum hostes aduentare dicerentur, Rex acies instruxit, easque regendas ac ducen das Lucae Gorcano Posnaniensi, Stanislao Ostrorogo Calissiensi, Nicolao Sarleio Inouladislauiensi palatinis, ac Derslao Rithuianio Castellano Rospiriensi, magnis quidem illis hominibus et potentibus, verum in arte militari non magnum vsum habentibus commisit, id vltro ipsi sibi depoposcissent. Sub vesperam tandem hostiles acies apparuere. Abscessit Polonis prior illa alacritas ac ferocitas conspecto hoste, coeperuntque trepidare ii, qui nunquam armatas acies aspexerant. Duces Poloni ad locum limosum, vbi equi commode circumagi nonpoterant, instructum exercitum deduxere, et in confertos hostium ordines impetum fecere. Et fauit quidem initio Polonis fortuna.
Turbati primi hostium ordines: Saganensium Dux alter Rodolphus inter fectus, Bernhardus Sonnenbergius viuus captus. Sed mox acrius connixi hostes sparsos et sine ordine pugnantes Polonos represserunt. Ibi trepidari, et concutsari temere a Polonis coeptum est. Submittebant tamen Duces laborantibus subsidiatias cohortes, exaequataque erat pugna, cum subito extremum agmen, in quo Rex erat, nulla euidenti cause expauefactum in fugam se coniecit, necquicquam retinente ac reuocante Rege. Quo conspecto, ii quoque, qui in prima acie pugnabant, fugientes suos se cuti sunt. Ferseuerabat Rex cum paucis instaurando pugnam. Quod nisi vi ab iis, quibus eius custodia mandata, abstractus esset, viuus in hostium potesta tem venisset. Hostes victores castris quoque opulentis, in quibus ad quatuor millia curruum fuere, potiti sunt: nec tam grauis quam ignominiosa ea clades Polonis fuit. Vix sexaginta desiderati, in quibus insignes fuere Petrus Scecocinius Procancellarius, Nicolaus Morscius vexillifer Sendomiriensis, Ioannes Zauissius praefectus Colensiis, et Ioannes Ridzinius: capti trecenti triginta, inter quos nobilissimi Lucas Gorcanus, Nicolaus Sarleius, Ioannes Felix Tarnouius, Ioannes et Nicolaus Rithuianii, AEgidius Suchodolius, Ioannes Melstinius, et nonnulli alii fuere: sed in his complures erant, qui fugae turpitudine secum reputata, cum euadere possent, siue adeo iam euasissent, reuersi hostibus sese dedidere. Captiui Mariaeburgum deducti, ac durius habiti, maxima pars interire. Mortuos ne sepultura quidem immanes hostes dignati sunt, sedequis tractos in praeterfluentem abiecere. Eius vero cladis culpam opinione hominum ducum imperitia, qui neque idoneum praelio locum cepissent, neque leuiorem equitatum ad turbandos et perrumpendos hostium ordines praemisissent, neque quicquam omnino ptouidissent, sustinuit. Sed fortasse fletibus et eiulatibus sacerdotum, monachorum, vidnarum, pupillorum, et agrestium, quorum facultatibus maiores Poloni ad id bellum proficiscentes crudeles manus adie cerat, id supplicium expensum est.
Cruciferi Matiaeburgi et Brodniciae obsessi, vbi de suorum successu certiores facti, nimia laetitia, quasi debellatum iam esset, exultauere: solus Mareschalcus vir prudeus tristior, vereri se dixit, ne plus illa victoria victoribus, quam victis mali adferret. At Prussicae ciuitates primariae missis ad Regem Niessotiam, quo se receperat, legationibus, hortatae sunt eum, ne vno illo aduerso casu frangeretur: reciperet animum, et erratum corrigeret: se sidem semel datam nunquam mutaturos et facultatibus ac corporibus suis ipsi ad extremum vsque non defututos. Rex collaudatis eis respondit, irritatum se magis clade illa, quam fractum: curaturum, ne laetitia hostibus diuturna sit. Soluit deinde obsidionem Mariaeburgi, easque copias accitas ad se in praesidia arcium ac caeterarum munitionum distribuit, praefectis ex aulico comitatu suo impositis, eo quod Pruteni minus diligenter eas seruabant: et nuper adea Stuma, et Preuschmarcum oppida contempta paucitate praesidiatiorum ad hostes defecerant. Adhaec Dersauia et Meua aduenienti e Choinicia exercitui Cruciferorum vltro portas aperuere. Id igitur malum ne latius serperet, vt sunt fere anni hominum ad fortunae flatum reflatumue mutabiles, et arces, oppidaque Rex praesidiis muniuit, mercenarium
militem e Silesia, Morauia, et Bohemia euocauit, ac Poloniam reliquam Russis et Podoliis ad subitas Tartaroram excursiones reprimendas relictis ad bellum exciuit. Instabat quidem hyems, verumtamen impigre obsecundatum est: tantus erat in animis omnium ardorigno miniae, apud Choiniciam acceptae, abstergendae, ac retinendae Prussiae. At Cruciferi gloriosi vniuersam Germaniam fama victoriae in immensum extollenda im pleuerunt. Prutenos vero dimissis quoquo versum nunciis, venia et impunitate proposita, vt ad se rursus a Rege deficerent, solicitabant. Sed surdis haec auribus canebant: nec praeter Sambiensem Episcopum quis quam inuentus, qui fidem illis haberet. Atque is porro perbenigne scilicet ab eis acceptus est. Mariaeburgum enim venientem cunctis facultatibus priuatis pariter et ecclesiasticis, quas secum apportarat, Magister exuit: inde vero, et ex imaginibus, aliaque supellectili sacra aurea et argentea vndique comportata ac conflata, exiguam quandam partem emeriti stipendii militibus cum iurgio ac tumultu efflagitantibus soluit: de reliquo autem, quae quadraginta millia florenorum erant, cum eis pactus est, nisi ad bacchanalia exsolueret, Mariaeburgum, ac caeteras munitiones suas, captiuosque in potestatem eorum traditurum se esse. Tametsi non multumii operaeprecii fecere, nesciem tes vti victo tia: receptis enim oppidis illis, quorum antea mentio facta, Mariaeburgi desides multum temporis contriuerunt. Ne Poloni quidem multo plus egerunt. Nam cum omnes copiae conuenissent, transmissa ad Toruniam nauali ponte Vistula, ad Lassinum ductae sunt, atque ibi in sylua vno milliario ab eo oppido totum fere mensem inertes statiua habuere.
Interea, qui ad Bohemorum Regem legati missi sunt, reuerterunt, optata omnia referentes. Hos paucis diebus Bohemica legatio secuta est, petens, vt Casimirus ad diem Nonarum Decembris Vratislauiam veniret, et arctius cum Ladislao foedus iceret: deinde controuersiam quandam permagnam de finibus inter ipsum et Marchiones Misniae ex compromisso componeret: postremo, vt ipse quoque omisso bello cum Cruciferis compromissum faceret, omnemque causam Ladislao arbitrandam permitteret. Excusauit Casimirus, se ab incepto bello abesse non posse: missurum tamen primores de Senatu. Missi Archiepiscopus Gnesnensis, Castellanus Lublinensis, et Ioannes Brezius Archidiaconus Gnesnensis: controuersiam tamen illam cum Marchionibus non diremerunt, effirmantibus iis, se Regi Polonorum, ac non cuiquam alteri arbitrium controuersiae suae compromisso permisisse. Dimisit deinde Rex Nobilitatem hyberni belli pertaesam medio lanuario se quentis anni, cum ea duodenos grossos de singulis iugeribus instipendium mercenatiorum militum promisisset, hoste non faciente pugnandi copiam. Rex quoque ipse Praefectis, Culmensi quidem Andreae Tencinio, Pomeraniae vero Petro Szamotulio Castellano Posnaniensi, inferiori vero Prussiae Ioanni Coldae Bohemo, et omni mercenario milite iis parere iusso, in Poloniam discessit: atque inde in Lithuaniam profectus, nouos quosdam motus a Gastoldo ex citatos sedauit, et vt Lithuani socia cum Polonis arma aduersus Cruciferos coniungerent, quod detrectarant, perfecit, ibique veris omne tempus exegit, et cum aliorum Principum legationes audiuit, tum Tartarorum Ducis Ezigeris foederati, auxilia contra Cruciferos pollicentis, et vt Podoliam ac Volyniam se viuente arcibus et oppidis contra impotentiam liberorum gentisque suae Rex muniret, suadetis: se enim senuisse, illos autem quietis et ocii impatiëres esse.
Per hoc tempus Sbigneus Cardinalis et Episcopus Craconiensis, quum Sendomiriae quadragesimam fere omnem arctiore abstinensia peregisset, ac die palmarum publice sacris operatus esset, sequenti vero die Konieczpolii Cancellarii exequias peregisser, ex lassitudine morbum nactus est: cruoremque exsputans praefocato anhelitu postridie, quaeprima dies Aprilis erat, vitam cum morte commutauit, quum 32. annos Episcopus fuisset, vixisset 66. vir magnus, pupillorum, et viduarum patronus, in egenos liberalis, ecclesiae vindex, ac defensor acertimus, Reipublicae studiosissimus, minarum periculorumque con temptor. Hic Sandeciae nouae collegium facerdotum cum Praelatis instituit: facultates vero suas egenis et studiosis, ecclesiis item et monasteriis, propinquis praeteritis, testamento legauit. Successorem accepit Thomam Strempinium Procancellarium, non tam Regis fauore, quam vniuersi collegii studio designatum. Sbigneunseptem fere mensibus praecessit Bolelaus Dux Masouiorum, prudens, modestus, et religiosus Princeps: qui quatuor filios, Conradum, Casimirum, Boleslaum, et Ioannem, duasque filias, Annam et Sophiam reliquit. Nihil interim in Prussia memorabile gestum est, nisi quod leuibus aliquot praeliis certatum: in quib. omnibus fere Poloni superiores fuere. Dzialdouia siue Soldauia oppi dum Slaueci Humbouii Masouii, cuius fidei Rex id commendarat, proditione in potestatem hostium venit. Verum non multo post Ioannes Colda id recuperauit, direptumque incendit, intromissus ab oppidanis, cum habitum Commendatoris Elbingensis assimulasset, multosque ibi Cruciferorum milites perimit. Duo vero oppida Regiomoti, vetus et noua vrbs Cruciferis por tas aperuere: tertium, cui Cnipouiae nomen, in fide Polonorum permansit, quod etiam hostes circumsedere. Parum autem abfuit, quin vetus quoque Torunia, quo nouae ciues fidei dubiae Tencinius compulerat, per proditionem duorum primatiorum ciuium et paroeci ac monachorum Dominicanorum, in potestatem hostium veniret. Iamque eo Magister Bernhardum Sonnenbergium, ac quosdam alios milites, quasi aliud acturos, praemiserat, et ipse cum tribus millibus armatorum veniebat, cum ab apparitore ciuitatis conspiratio derecta est, suppliciumque de proditoribus sumptum. Ita Magister irrito coepto reuertens, complures pagos circumcirca incendit. Haec tunc in Prussia Rege absente acta.
At Rex rebus Lithuanicis compositis Petricouiam ad comitia mense Maio venit. Vbi cum Prutenorum in fide regia perstantium legatis instantibus de Prussico bello consultaretur, non visum est expeditionem publicam edicere, quod pergauis ea futura erat multis, magno incommodo hyeme superiori afflictis, et quod satis virium erat in mercenatio milite aduer sus eas copias, quas tunc habebant hostes. Caeterum pecunia deerat, vnde militi praeterita simul et futura stipendia soluerentur. Quamobrem segnius is belli munera obibat, ac munitionibus sese tueri satis habebat neque obsessae ab hostibus Cnipouiae subueniebat. De pecunia igitur paranda cum ageretur, placuit, agrestibus duodenûm grossorum in mansum pensionem rursus imponere. Verum id alteris demum comitiis ad vigesimum quartum diem Iulii indictis, aegre perfectum est: simulque decretum, vt, si opus esser, ad vnicos restes, hoc est, ad vnicum Regis mandatum. (cum alio quitribus intra menstrua spacia sese consequentibus ex instituto et lege opus sit) Nobilitas omnis certo loco praesto esset ad bellum in Prussia prosequendum. Nihilo tamen minus segniter bellum a Rege ad ministrabatur, maxime quod eimercenarii milites hostium spem iniecerant, si emerita apud Cruciferos stipendia
sibi solueret, dedendarum arcium ac munitionum reliquarum, quas iam concedentibus ex pacto Cruciferis in potestatem suam redegerant. Atque ea de re conficienda Ioannem Episcopum Vladislauiensem, et Ioannem Rithuianium praefectum Sendomiriensem ad eos allegarat. Verum tergiuersabantur, et extrahebant rem milites ii, qui erant Germani. Continuabatur autem Cnipouiae obsidio, prouiderantque diligenter hostes et oppidani reliquorum duorum oppidorum, quae ad eos defecerant, ne quid omnino ad obsessos importaretur, et alueum Pregolae fluminis, quod oppidum alluit, tignis et roboribus impediuerant. Rex vbi obsessos in extremo discrimine accepit, missa aliquanta militibus pecunia, iussit, vt ilico laborantibus subuenirent. Verum dum id fit, obsessi non ferentes longiorem moram, desperato omni auxilio, sese Saganensium Duci dedidere. Quo successu elati Germani milites, minus iam secum de deditione munitionum agi patiebantur Rex vero am ssione Cnipouiae perturbatus, veritusque, ne caeterae ciuitates illius exemplo a se deficerent, expeditionem toti Poloniaesub autumnum edixit, et ad confirmandos Prutenorum animos legationem misit. Nec illi mutabant fidem, nonnullosque primarios ciues, quos Cruciferorum partibus fauere persenserant, capitis supplicio affecere. Aliquot saltem ignobilia oppida in inferiori, Prussia Cnipouiae exemplum secuta sunt. Rati autem hostes, occasioni se deesse non oportere, ad Fridelandiam exercitum admouere. Praeerat ei oppido Scubela Bohemus cum praesidio: is vbi aduenrate hostes accepit, simulata negligentia ad ipsa vsque moenia oppidi progredi eos passus est: deinde subito tormentis, quae opportuno loco collocata, in confertos displosis, nonnulla clade, maiore vero perturbatione eos affecit: confestimque in trepidantes cum suis erumpens, longe eos propulit, et quingentos ex eis caecidit, centum viuos cepit. Caeterum expeditio illa intem pestiua neque cupide suscepta est a Polonis, et lentior multo fuit, quam parerat. Adfuerunt quidem nonnulli maturius: sed dum caeteros expectant, magnam frumenti vim ex agris Cuiauiensibus raptam in castra, quasi ibi hybernaturi essent, conuexerunt, quam postea motis castris incenderunt. In itinere etiam quoquo versus ecclesiasticis et regiis bonis parsum non est. Rex Brestam praecesserat: quo cum proceres Poloni ad eum conuenissent, flagitantibus stipendium militibus, inita est ratio parandae pecuniae, neque honesta, neque vtilis, sacra ecclesiarum vasa conflandi, Archiepiscopo, et Vladislauiensi, Posnaniensique Episcopis assentientibus. Quod cum in tribus dioecesibus, quarum Episcopi consenserant, factum esset, sola sex millia florenorum redacta sunt. Nam e Cracouiensi nil ablatum, non permittente Episcopo. Cum autem cunctae copiae conuenissent, nauali ponte ad Toruniam Vistulam traductae sunt.
Interea Fridertcus Marchio Brandeburgensis ad Magistrum Cruciferorum cum quingentis cataphrastis equitibus profectus, ac complures dies ibi commoratus, relicto apud illos equitatu, ad Regem in castra venit, petens, vtse arbitro Rex cum Cruciferis pacem faceret. Vbi non abnuere Regem sensit, reuersus ad Cruciferos, Regi renunciari iussit, optimas et vltro ipsi expetendas conditiones, se allaturum. Itaque condicta ad Koscielecium pagum die, missi a Rege Ioannes Episcopus Vladislau ensis et Cancellarius Ioannes Teucinius Cracouiensis, Petrus Oporouius
Lenciciensis, Palatini, et Hincia Rogouius Castellanus Siradiensis, vana fuisse Marchionis promissa compererunt. Postulabant enim Cruciferi, vt Rex omni Prussia sibi decederet: tum demum, quocunque vellet iudice secum disceptaret. Increpatus a Polonis Marchio, quod non bona fide cum Rege ageret, ne tamen nihil egisse videretur, pollicebatur, Cruciferos Culmensem et Michalouiensem regionem Polonis concessuros, ac impensas bellisoluturos. Quas conditiones cum non acciperent Poloni, re infecta discessum, fero cioribus factis Cruciferis quingentorum cataphractorum equitum accessione, quos Marchio Fridericus discedens in castris ipsorum relinquebat. Itaque intermissum spe pacis belli studium resumptum est, eodemque itinere, quo superiori anno, ad Lassinum non optimo consilio castra mota sunt. Praetergressus autem oppidum exercitus, non longo interuallo ad obsidendum id reuertit. Spectabant ad deditionem oppidanorum animi, sed quadringenti Cruciferorum equites praeter castra Polonotum, in quibus nulla erat militaris disciplina, in oppidum ingressi, eos confirmarunt. strenueque oppidum defenderunt. Itaque obsidione in mensem Nouembrem extracta, cum maiore pene obsidentes, quam obses si inopia premerentur, neque commoda esset frumentatio et pabulatio tanto exercitui, dilapsis metu Polonorum, qui nulla in eos iniuria se abstinebant, agrestibus, ac frumento mature ante aduentum Polonorum in munitiones conuecto, sero consilium suum Rex damnauit. Igitur soluta obsidione Rex dimisit exercitum, quarta ferme parte equorum amissa, domuitionem flagitantem: ipsis quoque Prutenis regiarum partium discessu eius laetantibus. Neque enim minoribus damnis ab eo, quam ab hoste, agri eorum affecti erant, ita vt ne tectis quidem parceretur. Dum haec ita geruntur in Prussia, latrones e Silesia quidam in agrum Ilcussensem et Sclaucouiensem impetum fecerunt, raptaque cum alia praeda, tum equis octoginta, quorum opera in plumbi metallis aqua exhauriebatur, et Slaucouia propter iniuriam, quam Sueborouius a Praefecto eius oppidi acceperat, in censa, Vielunensem quoque agrum vexarunt. Causa latro cinandi eis fuerunt emerita pridem in Prussia sub Rege stipendia, quae cum non soluerentur ob inopiam aerarii: illi ex professo quouis modo se ea a Polonis repetituros esse denunciarant, et magnus ad eos egentium perditorumque hominum numerus ex omni vicinia confluebat.
In Masouia Vladislaus Dux Plocensis hectica febre, quam illi familiae haereditariam fuisse Dlugossus memorat, emaciatus, per eos dies vita excessit, Ziemonito et Vladislao filiis impuberibus, relictis. Ne Boleslai quidem alterius fratris, qui paulo ante obierat, filii adulti, et gerendis rebus maturi erant. Itaque Paulo Gizicio Episcopo Plocensi totius Masouiae administratio mandata publice, quoad pueri adolescerent. Atque is bene et cum laude se gessit, mores quosdam legesque barbaras exercen dorum iudiciorum, poenarumque exigendarum sustulit: Rex dimisso exercitu, Grudenti cum Senatu de gerendo deinceps bello consultauit. Et quoniam mercenario milite id geri placebat, nec suppetebat pecunia in stipendium, censebant plerique, pensionem duodenûm grossorum agricolis imponendam esse, suis quidem ac Nobilitatis simplam, regiis vero et ecclesiasticis duplam: adhaec vt ecclesiasticus ordo dimidios reditus suos conferret. Retractatum est hoc postea in comitiis Petricouiensibus insequentis anni
millesimi quadfingentesimi quinquagesimi sexti principio, contendentibus Episeopis: de cretumque, vt aestate sequenti publica in Prussiam expeditio mature post Pentecosten fieret. Nec tamen ea facta, propter angustiam rei frumentariae et pabuli, ex largioribus imbribus et inundatione aquarum. Quin et superioris anni expeditio magna ex parte eam calamitatem inuexerat. Ad haec nihil ea expeditione opus visum est, eo quod debellatum iam videbatur, cum Poloni, quibus id negotium mandatum, cum hostium militibus de dedendis munitionibus ac reddendis captiuis decidissent, equitibus septuaginta septem florenos, peditibus vero dimidium eius emeritorum apud Cruciferos stipendiorum nomine solutum iri pacti, vrgentibus maxime Prutenis, ac dimidium eius pecuniae pollicentibus. Qua de causa Rex ipse etiam iu Prussiam excurrerat. Itaque alteris comitiis ad sextum Idus Septemb. Petricouiam indictis, de pecunia acquirenda consultatum est: nam in aetario regio prorsus nulla erat. Placuit autem vniuerso conuentui, vt Rex pariter, et ecclesiasticus, equestrisque ordo vniuersus dimidium annuorum censuum conferrent, ne honorum quidem et magistratuum fructibus exceptis: oppidani vero soli, iuxta ac mobilium bonorum aestimatione facta, vt binos a marca grossos penderent: agrestes vero singulos grossos in capita vtriusque sexus: caeterum Nobiles, qui nullos haberent agricolas et adscriptitios, neque cansus; vicenos quaternos grossos. Nec tamen Petricouiae res ea confecta: sed maiores quidem Poloni in Colensi, minores vero in Corcinensi demum conuentu denuo instituto, decretum id approbarunt, lectis quaestoribus, qui eam pecuniam ex Republica dispensarent. Caeterum ecclesiastici ad synodum eam rem reiecerunt, ac pontificiae modo siue vsitatae aestimationis dimidium contribuerunt. Quanquam Cracouiensis Episcopus vltro tres trientes, caeteri vero Episcopi iustas censuum pariter ac decimarum pecuniarium semisses contulerunt. Cum autem ne haec quidem suflectura viderentur, aurum insuper et argentum e Cracouiensi templo a Rege importune flagitatum, sed constanter ab Episc. Cracouiensi negatum: placatusque Rex quinque millibus florenorum Episc. collegiique fide a mercatoribus acceptis, vt Rex ea postea solueret. Missi suntetiam legati e comitiis Petricouien sibus in Podoliam, qui arces armis, commeatibus, ac propugnaculis munirent, et iusiurandum a Praefectis earum exigerent: quod eam Lithuani missa ad Regem legatione repetebant, ad monentes eum iurisiurandi, quod sibi pro fecturus ad suscipiendum regnum dedisset: ni faceret, non toleraturos se diutius eam iniuriam. Addebant autem eis animum Cruciferi foederati.
In Moldauia vero per id tempus Alexandro Palatino veneno sublato a suis, Petrus populi fauore successit, missisque ad Regem oratoribus aliquoties, tandem a distracto tot simul curis ac negotiis assensum impetrauit, vt quidem Dlugossus memorat. Distinebantur tunc Poloni bello Prussico, ne sociis opem ferre possent. Nihil enim non agebant Cruciferi, vt eam prouin ciam nuper amissam recuperarent: ac perillud ipsum tempus Brathianum arcem munitam in Culmensi tractu praesidiariis militibus praefecto absente corruptis receperant. Brodniciam vero clam noctu intercipere conati, non latuerunt, et non sine strage repulsi sunt. Porro Toruniensis plebs petulantia Polonorum militum irritata, in Cruciferorum partes propensior, claues portarum vrbis magistratibus suis sibi aduersantibus seditione coorta ademit. Verum Gedanenses accitis propere regiis militibus de proximis praesidiis eum tumultum
sedarunt, ducentis de primoribus plebis comprehensis, ac septuaginta ex his, qui capita seditionis fuerant, caesis. Peridem tempus magistratus ciuitatis Cracouiensis Nicolaum Turscium presbyterum, et Nicolaum Gnoinium et ipsum sacris initiatum, furti insimulatos, captos, ac quaestionibus examinatos noctu clam capitali supplicio affecit. Quam obrem toti ciuitati sacris interdictum, donec Episc. a Rege exoratus, trecentis florenis mulctae nomine a Cracouiensibus acceptis id interdictum sustulit. Comitiis Petric ouien sibus peractis, Rex auctus filio Vladislao, nequicquam eum retinentibus proceribus, et vt res Prussicas prius conficeret, postulantibus, in Lithuaniam ad sedandos motus ibi concitatos profectus est. Etenim Lithuani plerique absentia Regis offensi, et Podoliae cupiditate incensi, alium sibi Principem creare constituerant, Simonem Kiouiensium Ducem Olelconis filium. Hos igitur motus Rex indulgentia et largitionibus suppressit magis in praesens, quam sedanit. Gedani quoque per id tempus promiscua multitudo tumultuata est, autore Martino Cogio, ingenioso ac factio so homine, Cruciferorumque rebus fauente. Causa seditionis fuit, quod regii milites suburbana ipsorum incenderant, et quod Rex in Lithuaniam concesserat: vnde colligebatur, et iactabasur vulgo, ei res Prussicas curae non esse. Antiquis ergo magistratibus quasi aduersariis amotis, nouos creant. Dum autem gliscit seditio, Vlricus Czeruonca Bohemus praefectus praesidii Mariaeburgensis data opera adueniens, prudenti oratione ingratiam partes dissidentes reduxit, et in fide regia continuit, ostendens, quanto magis expediret ei ciuitati a Polonis stare, a quibus magnis beneficiis ac libertate donata esset, et sine quibus aegre sese sustentare posset, quam superbis et crudelibus Cruciferis seruire. Misit deinde ad maioris Poloniae proceres, et ad Regem, quanto in discrimine essent res Prussicae, et vt maiori eas curae haberent, admonens. Atque ex eo tempore regiarum partium studiosus esse coepit, magnaque beneuolentia, cum Poloni ad redimendas a militibus Cruciferorum arecs nondum satis parati essent, diem numerandae pecuniae prorogauit. Misere deinde maiores Poloni Palatinum Brestensem ad Regem in Lithuaniam: misere et Gedanenses orantes, vt isquam primum ad componendas res Prussicas adueniret. Nec tamen quiescebat Cogius, donec Ioannes Czarncouius Castellanus Gnesnensis, qui cum Calissiensi Castellano Vlladislauiensi Epis gubernatore in Prussiam a maioribus Polonis misso adiunctus erat, Gedanum venit. Cuius aduentu legitimus magistratus sumpta fiducia capitale supplicium de Cogio sumpfit. Sic motus omnes cum eo conquieuerunt.
Vere nouo prioris illius anni nempe millesimi quadringentesimi quinquagesimi septimi Rex Casimirus flagitantibus Prutenis ac Polonis e Lithuania iterum in Poloniam ad Petricouiensia comitia venit: atque inde ad Colensem maiorum Polonorum conuentum profectus, impetrauit a Nobilitate eius orae, vt, quoniam pecunia deerat in stipen dium mercenariis militibus, ipsa Slochouiam, Sueczam, ac Tucholiam arces Pomeraniae tuendas susciperet: posthaec in PrussiamGedanum diuertit: vbi a Carolo Suecorum Rege exule, pedibus extra vrbem progresso, salutatus, et a Gedanensibus splendide acceptus est: exsolutaque militibus hostium conuenta pecunia, nempe quater centenis septuaginta sex millibus florenorum, Mariaeburgum, Ilauiam, atque Dersauiam ab eis recepit. Maxime vero Rex a Gedanensibus ad exsoluen dam eam pecuniam triginta millibus denuo extra ordinem collatis adiutus est. Nec
studium Czeruoncae Praefecti praesidii Mariaeburgensis erga Regem obscurum fuit, cuius autoritare milites fidem non mutarunt, quamuis ad praestitutam diem reliqua pecunia sibi non numeraretur. Itaque quinquaginta sex millibus florenorum in Suecia, Golubo, Preussmarco, Coualouia, et Meua obligatis et oppignoratis Rex eum muneratus est et mox in duarum ex his primarum praefecturarum possessionem eum misit. Mariaeburgo quoque eum praefecit: ipse vero Bidgostiam se recepit. Obsidebatur nihil ominus Meua siae Gnieuum a mercenariis militibus, et maioribus Polonis: iam que tantum fames apud obsessos inualuerat, vt vix paucos dies obsidionem toleraturi esse viderentur: sed Poloni sine vlla disciplina militantes; nequicquam vetante ac deprecante Magistro militiae Prendota Lubessouio, domos dilapsi sunt, autore Ioanne Kotificio, ab hostibus corrupto. Atque ob eam rem is postea capite damnatus est a Rege. Per eosdem dies male a Dobrinensibus quadringentis fere domi pugnatum est contra octingentos hostes, qui ex Dzialdouia excursionem fecerant. Atque ii vastata ora Dobrinen si non contemnendam praedam abegere. Apud Schipenbeilum quoque oppidum in inferiore Prussia, quod a Cruciferis obsessum erat, infeliciter Poloni ab obsidione hostem depellere tentarunt. His igitur successibus erecti Cruciferi, ad recuperationem Mariaeburgi adspirare coeperunt, quibus fauebant clam complures oppidani, ac equites, qui in arcis praesidio cum Czeruonca erant. Itaque constituta cum eis proditione Bernhardus Sonnenbergius cum expedita manu adueniens, noctu in oppidum receptus est, praesidiariosque regios sine vllis excubiis per domos dispersos, ac somno oppressos concidit: nonnulli tamen in tumultu nocturno inarcem euaserunt. Czeruonca tumultu oppidano excitus, hostem ad arcem concurrentem lapidibus et omni telorum genere desuper repulit. Cum autem dies illuxisset, crebrae fiebant ex arce in oppidum globorum e fulminalibus eiaculationes, adeo vt nemo in publicum tuto prodire posset: Sed in domibus fere latitabant hostes, perfractisque parietibus vltro citroque commeabant. Veriti autem, ne qua ex arce eruptio in se fieret, fossa et aggere ab arce oppidum intersep serunt. Quod cum perfecissent, traiecto Nogato in insulam maiorem impetum fecerunt, vt eam depopularentur, aut suae potestatis facerent. Forte eodem Lubessouius cum reliquiis dissipati exercitus, et auxiliis Gedanensium Mariaeburgo succursurus, sub idem tempus aduenit, nauibus Gedano aduectus. Eius milites vbinec opinantes in hostem longe validiorem, quippe qui octingentorum numerum excederet, incidere, metuperculsi, ad naues respectabant. Sed Lubessouius stricto gladio pro hoste sibi futurum minitatus, quisquis ad fugam spectaret, fugam eorum inhibuit, et castra secundum aggerem insulae metatus est, ita vt a tergo aggere, a fronte vero curruum obiectu tutus esset. Sonnenbergius despecta eorum paucitate castra adoritur: defendunt illi acriter, cum ecce in ipso feruore pugnae quadringenti armati Stargardia in auxilium Polonis aduenere. Instauratur praelium maiore vi, bisque pedem referre coacti hostes, tertium redintegrato praelio victi, perpeti fuga Neuteichium, atque inde Mariaeburgum se receperunt; octoginta de suis amissis, et Sonnenbergio duce vulnerato. Nil tamen is de officio remisit: quin per illos ipsos die Culma potitus est; proditione Bohemi cuiusdam, qui cum prius stipendia fecisset in castris regiis, vxorem opulentam eo in oppido
duxerat. Ilauia quoque regio praesidio, quod pabulatum exierat, excluso, in potestatem Cruciferorum venit.
De hac tam varia et maiori ex parte aduersa Polonorum fortuna cum Regi rennnciatum esset. perfecit apud maiores Polonos, vt in cenrenas marcasannui census singulos hastatos equites mitterent: (hastati autem vnius nomine apud Polonos tres equites continentur: nempe hastatus vnus grauioris armaturae cum duobus balistatiis) Ciuitatibus pedites imperati, quorum quidem sex millia pariter cum equitibus fuere: eaque Mariaeburgum ductore Stiborio Chelmscio Praefecto maioris Poloniae missa sunt. Atque illi exercitui vna cum auxiliis Gedanensium et Elbingensium satis fuit hostes importando iu oppidum commeatu prohibere, nec elici ad pugnam ab hostibus potuit, ne subarbanis quidem Toruniensibus incensis. Dum haec ita geruntur in Prussia, ne Cracouiensis quidem ora quieta fuit. Duo nefratres Sueborouij cum ea, quam coegerant, latronum manu montem, cui Zebrace nomen, prope Osuiceimum, castello communiuerant, atque inde viciniam omnem latrociniis vexabant. Pluribus autem indies tanquam in sentinam quandam confluentibus, alium quoque montem, qui Vapenna dicitur, prope Dopsice, itemque Mislouice castellum communierunt: parumque abfuit, quin Osuiecimum quoque in suam potestatem redigerent, octo de suis, qui capti in arce asseruabantur, summa turri potitis. Qui vt decederent, non vi, sed precio ducentorum aureorum perfectum esta Praefecto arcis Ioanne Synoviecio. Vix autem sub initium autumni minores Poloni edictis regiis euocati sunt, vt contra latrones illos arma sumerent. His vero sumptis, amicos quidem afflixerunt, in ecclesiastici ordinis bona fructusque, qua proficiscebantur, impetum facientes: hostibus vero non nocuerunt, sed cum Mislouice aliquandiu obsedissent, facto frustra in castellum impetu, irrito conatu discessum, quadraginta Nobilibus praeter caeteram multitudinem amissis; centum sauciatis. Ac ne Poddia per id tempus tumultus et incommodi exors fuit. Nam Tartari populabundi improuiso in eam oram irruptionem fecere: in quos Bartholomaeus Buczacius Praefectus Podoliae, et Ioannes Lasczius Succameratius impetum quum fecissent, primumque agmen fudissent, a multitudine barbarorum alterius agminis, pauci in orbem circumuecti, ad internecionem, non impune tamen, profligari sunt. Haud mora, victores populatione omissa, ad sua se receperunt, veriti, necubi defatigatos, et ad paucos redactos recens hostis inuaderet.
At Rex Casimirus constitutis rebus Prussicis Petricouiam ad comitia vicesima quarta Nouembris indicta profectus est. Sed cum ibi nihil de Republica ob infrequentiam Senatus ad coercendam latronum vim intenti, constitutum esset, alij conuentus Coli et Corcini acti sunt: et in his decretum, vt agrarium tributum duodenûm grossorum e manso agrestibus imponeretur, vnde satisfieret iis, quibus emerita in Prussia stipendia foluta non erant. praefectura Cracouiensis, amoto ob ingrauescentem aetatem Ioanne Gzizouio, Nicolao Pieniansco mandata est auctis reditibus, quo numerosiorem familiam pacandarum, et a latrociniis purgandarum viarum causa posset alere. Satisfactum deinde iis, qui latrocinio et bello emerita stipendia repetebant: castellaque ab eis dedita, diruta sunt Regis voluntate, ne deinceps etiam latrocinantium essent receptacula. Nobilitati vero Osuiecimensi latronum vexationibus afflictae a Rege subuentum est. Conuentu
soluto Rex vna cum Regina in Lithuaniam secessit, indeque ad calendas Maias insequentis annis Petricouiam ad alia comitia rediit. Vbi cum de expeditione in Prussiam consilia agitarentur, ac decerneretur, venit Ioannes Iscra ex Vngaria, hortans Regem, vt regno Vngarorum haereditatio vxoris suae iure animum adiiceret, neque occupari id a Matthia homine nouo pateretur, studium et operam ad id suam Regi pollicens. Et retinebat is adhuc munitiones quasdam in Vngaria. Cum autem intelligeret, Prussicum bellum ei rei impedimento esse, componendi aut intercipiendi eius partes sibi sumpsit, Rege pacem non abnuente, Ne Cruciferi quidem abhorrere a pace videbantur: et sperabat Iscta facilius etiam fore negotium, quod Bohemorum mercenariorum armis, quorum ductores fere familiares essent sui, tunc res Cruciferorum maxime nitebatur. Sed eum spes fefellit. Elati enim hybernis successibus paulo secun dioribus Cruciferi, iniqua postulabant. Quocirca praecisa pacis spe vniuersae regni copiae Regis edicto ad Gnieucouiam conuenere: inde Vistula nauali ponte transmisso, ad Papouiam castra metatae sunt. Interceperunt fraude eam atcem hostes, atque inde Toruniensem agsum vehementer affligebant: sed permunita ea erat, nec sine multorum periculo a Polonis expugnari posse videbatur. Caeterum lixae et calones, ac promiscuum vulgus nemine iubente et temere ad moenia procurrens, mox omnem exercitum incredibili expugnandae arcis ardore ae spe inflammauit. Itaque facto impetu, portaque effracta, cum iam caperetur arx, hostes magnis clamoribus victorum misericordiam implorarunt: exauditique a Petro Szamotulio Castellano Posnaniensi, penes quem summa in exercitu secundum Regem potestas erat, minore porta a castris auersa emittebantur. Arx deinde tota subiecto igni a furente multitudine conflagrauit, murique arcis, ne ab hoste instauratentur, Rege iubente diruti. Inde ad Culmam castra mota. Nec tamen tentata est eius oppidi oppugnatio, quod amplum quidem est et neque arte, neque natura munitum: sed eo vndique hostium copiae confluxerant. Ad Mariaeburgum postea itum: ibique Poloni castra posuere, ac desides tempus triuere, ludificantibus eos spe pacis Cruciferis, ad quam conficiendam Iscra se questrum se interponebat. Per quosdies Nouum oppidum in Pomerania citeriori dimisso Polonorum praesidio, quasi suis viribus se tuiturum esset, hostile accepit. Ediuturna vero eodem in loco ad Matiaeburgum mora (nam in duos menses ducta est obsidio) foetore, et pabuli victusque inopia regius et exercitus afflictus est: ita vt octingenti homines, equorum autem septem millia fame ac peste interirent. Eam ob rem indignari multitudo, et facto agmine ad Regis tenrorium orare, vt vi se oppidum non munitum capere pateretur, aut vero obsidionem solueret. Cum vtrumque suasu procerum quorundam negaretur, negligentius omnes munia belli obibant, solutaque disciplina, neque custodias et excubias agebant. Creuit hostibus audacia, ita vt ij erumpentes leuibus incommodis regios afficerent. Inde coorta maior indignatio, quam auxit hostium clamor, auro se redemisse, ne oppugnarentur, e moenibus vociferantium. Et sane deprehensi sunt nonnulli noctu ad oppidum cum mandatis quorundam procerum commeantes. In primis autem Ioannes Brezius Procancellarius eam infamiam vulgo sustinuit: et nisi fuga se subtraxisset, violatus esset a concitata multitudine. Tandem induciae
cum hostibus viginti mensium confectae ea conditione, vt intra id tempus octoni vtrinque arbitri pacis ad Culmam conuenirent: inter quos si non conueniret, vt Alberti Ducis Austriae summum esset arbitrium. Interim autem Mariaeburgum oppidum Iscra sequester obtineret, ac vtri parti id adiu dicaretur, traderer: aut si infecto negocio difcederetur, Cruciferis redderet.
Dum haecita aguntur, vniuersa Nobilitas longioris morae impatiens, iniussu regio domos discessit, orto a Ioanne. Ostrouicio cognomento Nassiano discedendi principio. Quo circa Rex quoque suffecto in praefecturam Mariaeburgen sem pro Czeruonea Sciborio Chelmscio, discedentem exercitum sequi coactus est; ne quicquam retinentibus eum Prutenis, et maxime Gedanensibus, qui ei in quatuor militum millia stipendium, si ad Mariaeburgum mansurus esset, pollice bantur. Sed vxoris desiderium ei fuit antiquius, vtait Dlugossus: quae quidem per eos dies ad quintum Nonas Octobris Casimirum filium Cracouiae peperit. Quamobrem eo contendir, ibique legatos Georgij Podiebradij noui Regis Bohemorum post Ladislaum, qui ante annum in ipso nuptiarum apparatu Pragae repentino morbo obiit, audiuit, foedus petentes et ingentia auxilia contra Cruciferos, regnique successionem Casimiro (quae se cundum Ladislaum, haereditario iure ad vxorem liberosque eius proximos Ladislai cognatos pertineret) pollicentes. Geor gium procerum precibus victum regnum suscepisse, ne quis alius praeriperet: eo defuncto ad iustos haeredes rediturum. His responsum: Regem foedus et amicitiam cum Bohemis semper coluisse, cupere vero, vt mutuum ab eis fieret. Non commeruisse eum, vt cum liberis suis regno excluderetur haereditario. Atque eam iniuriam, se ad hunc vsque diem patienter tulisse. Quod si deinceps Bohemi officiis ac beneuolentia certare cum eo vellent, non ingratum experturos. Georgium non male fecisse, facturum que, si aliquam Casimiri liberorum que eius rationem in suscipiendo regno duxisset, sique legitimis haeredibus id relinqueret.
Comitia deinde ad medium Ianuarij se quenti anno Petricouiae habita vbi de pace ac bello cum Cruciferis consultatum. Increbuerat enim, Cruciferos his conditionibus pacem facere velle, vt centum florenorum millia impensae bellicae nomine Regi numerarent, viginti millium tributum quotannis penderent, duo vexilla auxillaria ad quoduis bellum mitterent, et vt singuli Magistri in Regis verba iurarent: Prussiamvero sibi cunctam haberent iisdem sinibus, quibus ante id bellum habuissent. Probabat magna pars Senatus has conditiones: sed Prutenorum legatio commodum adueniens, orabat Regem atque Senatum, ne se in fidem susceptos Cruciferis in seruitutem miseram proderet: Elbingae se conuentum egisse, nouoque foedere sese inuicem obstrinxisse, extrema omnia pati malle, quam in Cruciserorum potestatem redirent. Erant et in Senatu regio, qui censerent, non ex fide atque dignitate Regis, et Polonicae gentis fore, Prutenos socios deserete, suaque olim amissa, nuperque recuperata, rursus prodere aut vendere. Non diuturnam pacem eo precio redimi, sed perpetuorum hostium vires refici, et opes augeri. Efficax fuit haec oratio, decretumque non esse deserendos prodendosque Prutenos. Verum de ratione continuandi belli ad particulares conuentus reiectum est. Nobilitas enim Polona praeterita expeditione offensa, et pecuniarium subsidium negabat, et militiam in posterum detrectabat.
Quam ne Rex quidem probabat, propter nimiam atque perniciosam equitum licentiam. Interea Rex in Lithuaniam cum Regina excurtit: indeque reuertens, ad Colensem maiorum polonorum conuentum post initium aestatis ad fuit: et vt expeditio in prussiam pro modo facultatum decerneretur, ab ipsis impetrauit: nempe vt de centum marcarum censu annuo eques vnus hastatus mitreretur: oppidani vero regij peditem suppeditarent. Difficiliores fuere minores Poloni, et emendari prius quaedam in Rege ac Magistratibus flagirabant. Ita que pro hostibus habiti a Rege nonnulli, quorum instinctu haec fieri videbantur: sed tamen eorum pertinaciae datum, vt ad calendas Septembris petricouiam rursus comitia vniuersae poloniae indicerentur. Missi vero octo de proceribus (quemadmodum cum Cruciferis conuenerant) in prussiam, ad agendum de pace re infecta redierunt, cum neque illi Niessouiam venirent, neque palonis Culmam veniendi se curitatem prae starent luculentam. Itaque fecetunt maiores poloni satis promissis suis, vt expeditionem in prussiam facerent. Verum nullum ij laborum precium fecerunt: agros modo sociorum vtrunque tutati sunt per aestatem: sub autumnum autem domum non expectata missione remearunt. per quod tempus mercenarij milites in inferiori prussia, insignem de Cruciferis retulerunt victoriam: nec multum ab fuit, quin Ludouicus Magister viuus in potestatem eorum veniret. praeda non contemnenda parta, ita vt viceni aurei in milites diuiderentur. Itaque de pace rursus agi coeptum a Cruciferis. per quod tempus renouatis induciis, Lubauia Cruciferorum praesidium accepit, cum ad eam diem a partibus Regis stetisset. Ad Meuam vero complures naues, frumentum et ligna atque asseres e polonia Gedanum portantes, abhostibus ab latae sunt. Quae cum a Rege repeterentur, respondit Magister, iniussu suo a militibus id factum, neque eos imperium suum exaudire: atque adeo pacis quoque arbitrium penes eos esse: clementer Rex ageret, et Ordinem Cruciferorum ne penitus iret perditum. Sub finem Augusti mensis venit ad Regem Lenciciam Vratislauiensium et Namislauiensium legatio, deditiemem oppidorum suorum offerens, quod sub imperio Georgij Regis Bohemorum haeretici cum reliqua Silesia esse nollent. Commendata est eorum pietas ac religio, sed aliter sibi prospicere iussi sunt: Casimirum eos tueri non posse prussico bello implicatum, si pacem cum Cruciferis fecerit, tunc demum recipi eos posse.
Comitia deinde Petricouiae habita: ad quae Cracouiensis prouin ciae nun cij venire recusarunt, nisi fides publica a Rege sibi daretur. Acceperant enim, Regem aulicum suum et procerum quorundam, quibus fidebat, comitatum in armis esse iussisse. Nam erat is admonitus, consilia ab illis contra se inita esse. Erat res noua et inaudita: sed tamen, ne qua maior turba et seditio excitaretur, datum hocillis. Prineipes eius legationis erant, Ioannes Rithuianius praefectus Sendomiriensis, Ioannes Tarnouius, et Ioannes Melstinius. Impetrata vero dicendi facultate in frequenti consessu Ioannes Rithuianius prae caeteris collegis in hanc sententiam ad Regem verba fecisse fertur. Ingentem animis dolorem haurimus, Rex serenissime, quod nos immerentes, ac tibi addictissimos pro hostibus ducis, et armatum praesidium contra nos comparasti. Nemo est nostrum, atque adeo ex omni numero Polonae Nobilitatis, quem odisse, aut metuere debeas: omnes te summo studio atque obsequio prose quimur, semperque prosecuti
sumns. Verum dura necessitas, et impendens exitium nos impulit, comitia haec abs te efflagitare, non quo aliquid contra te moliremur, sed vt saluti et in columitati nostrae, liberorum nostrorum, ac longae posteritati, simulque dignitati Reipublicae nostrae calamitosae tandem aliquando prospiceremus. Quod si roges, quid id mali, aut vnde? Vndenam censes? nisi vnde minime sperabamus, et vnde minime decuit. Abs te, inquam, tuisque magistratibus, quorum etiam culpa omnis in te redundat. Tui praefecti non modo ius non reddunt petenibus viduis ac pupillis, verum etiam per sum mam iniuriam ac potentiam nos fratresque nostros opprimunt: bonis indicta causa spoliant; vinculis, vulneribus, et omni contumelia afficiunt: quem ad modum nuper post edicta haeciam comitia. Sigismundo Latici nio et Virzbientae Siennicio a Ioanne Kuropatua praefecto Chelmensi vsu venit. Atque haec tamen, quod priuata sunt, et ad singulos pertinent, reuera ducimus: illa multo grauiora et acerbiora, quae te conniuente ac in dulgente Lithuani in nos designant: nempe, quod Luscum et omnem illam fertilem oram Russiae nobis interceperunt, pagos nonnullos a Parczouien si territorio ab straxerunt: Podoliae quasdam munitiones occuparunt, reliquis etiam imminent: Masouiorum Ducibus, sociis nostris et clientibus tuis duo territoria Gonianzum et Vengrouiam eripuere. Haec te autore facere eos necesse est: non facerent sane, aut certe non impune facerent, si alium regem haberemus. Tu eorum temeritatem et audaciam in dulgendo aliis, adeo que prouexisti, vt non modo contra Cruciferos socia nobiscum arma ex foedere non coniungant, neque gratiam nobis pro vindicata Samogitia referant, sed superbe quoque tuum imperium iam detrectent. Nec tamen haec te mouent, quo minus bonis ac facultatibus huius regni tam ingratam Lithuaniam ornes et augeas. Quod si merita vtriusque populi recta ratione perpendas, reperies, iniuste et indignissime haec abs re fieri. Illi neque tibi, neque patri tuo vnquam satis fideles fuere: et cum iure vestro eis imperaretis, contra vtrumque non semel perniciosa consilia iniere: ferro et veneno vitam vtriusque appetiuere. Nos vero illum quidem obscurum et ignotum, et anguste imperantem, ad amplissimum coniugium ac florentissimum regnum vltro acciuimus, et in vniuersum terrarum orbem celebrem reddidimus: Samogitiam et magnam partem Lithuaniae a Cruciferis ereptam armis nostris ac sanguine restituimus: fratrem tuum Vladislaum non tantum ad Polonicum, verum etiam ad Vngaricum regnum fauore et impendiis atque opibus nostris eueximus. In te vero quales fuerimus, tu ipse testis es locupletissimus Atque vt alia praeteream, Prussicum quidem bellum per tot annos in hane vsque diem et armis et facultatibus nostris nostrorumque pro te impigre sustinuimus. Pro his meritis ista nobis abs te refertur gratia, vt Lithuanos exuuiis nostris exornatum eas? Iamne illa quidem leuia sunt in commoda, quod et ipse leuem mouetam cudis, et adulterinam importari aliunde permittis? et furum latronum que examina impune in nos et nostros grassari pateris? Quae facile tu, quemadmodum debes, nobis quiescentibus reprimeres, nisi regia bona et reditus perperam dissipasses. Ad haec pro curationibus quoque siue stationibus nimium onerosis nos et homines nostros vehementer exhauris: afflictos a potentioribus non modo non vindicas, sed ne audis quidem quiritantes. Haec et alia peracerba immerito abs te accidunt, Rex illustrissime, fratribus nostris, quos obsequentissimos
et studiosissimos tui semper expertuses. Ea tandem vt corrigas, mutesque demisse per nos abs te petunt. Refer hanc gratiam be ne merentib. red de nobis, quae Lithuani te indulgente ademerunt: moneta leui cudenda abstine: adulterinam summoue: immoderatas stationes circumscribe: magistratuum impotentiam et petulantiam refrena, ac vi gilantiam excita, vt vias publicas, regnumque omne pro debito suo furtis ac latrociniis purgent: Poloniae commoda et ornamenta ne minoris facias, quam Lithuaniae: denique patrem, non vitricum tenobis praebeas. Quod si impetramus, nullus nobis labor, nulli sumptus pro tuis commodis, et ad nutum tuum graues erunt: ac ne sanguini quidem, ac vitae nostrae pepercerimus. Sin repulsam ferimus, nihil est, quod extra ordinem a nobis expectes. Atque ita ribi persuadeas, neque nos in Prussia tibi sine legitimo stipendio militatutos, neque pecuniae quicquam collaturos, conferriue passuros.
Modeste ad haec a Rege, culpam a se remouente, responsum: sed tamen sine successu comitia soluta sunt, maioribus quidem Polonis senum grossorum de manso pensionem non abnuentibus, minorum vero internunciis negantibus factam sibi esse potestatem a Nobilitate alicuius oneris suscipiendi. Itaque alia rursus comitia ad sextam diem Decembris eo dem edicta. Vbi cum Regis Senatusque placito viginti: de primoribus, qui de Republica consultarent statuerentque, delecti essent, et Rex correcturum se deinceps errata a Nobilitate sibi objecta recepisset: agraria duodenûm grossorum exactio agricolis, et telonium omnium mercium omnibus, quicum que lucrum sectarentur, in annum imposita: ab ecclesiastico vero et equesti ordine octaua pars censuum promissa Regi in stipendia militantium in Prussia. Ibi etiam praefectura Mariaeburgensis, amoto Sciborio Chelmscio, duobus pariter Ioanni Koscieleczio Palatino Inouladislauiensi, et Prendotae Lubessouio a Rege mandata: fortassis, vt alter territorio, reditibusque regiis, alter praesidio militari praeesset. Inde etiam Iacobus Sienenius Gnesnensis et Cracouiensis Praepositus ad Pontificem Pium secundum a Rege missus est, vt ei de more gratularetur, et obsequium regium profiteretur. Impetrauit autem is, vt remitteret Pontifex Prutenis diras atque excommunicationes, quibus eos ad parendum Cruciferis adigebat. Petebat idem de transferendis ex Prussia in Tenedon insulam Cruciferis: in quo eum omnium fere Christianorum Principum oratores adiuuabant, idcirco quod Mahometes Turcarum Imperator Gorinthum vrbem Graeciae nobilissimam, et Lemnum atque Mity lenem insulas paulo ante ceperat, et Peloponneso Euboeae aeque Imperatorum fratrum dissidio fretus imminebat. Verum id impetratum non est, impensius indulgente Cruciferis et Germanis Pontifice, iam inde, ex quo in aula et ministerio Friderici Imperatoris fuerat. Quorum fortassis opera et odio in Polonos perfectum, vt is nunquam de Polonis bene sentiret, quod e scriptis eius cuique deprehendere licet. Ac ne de diris quidem et interdicto contra Prutenos promulgato impetratum tunc esse a Pontifice ex iis apparet, quae legatus eius Hieronymus Cretensis Archiepiscopus postea gessit in Polonia.
Septembri vero mense anni millesimi quadringentesimi quin quagesimi noni Cruciferi non contemnendam cladem acceperunt ad Passenheimum oppidum inferioris Prussiae. Nam cum contra id, quod in induciis conuenerat, oppidanos eius oppidiregias partes scrutos ad defectionem solicitarent, illi re cum praefecto praesidij regij Michaele cogno mento Sromothni communicata, mitti sibi praesidium a Cruciferis postularunt. Missi quingenti e quites valido cum peditatu: ac caeteri quidem foris manere iussi, trecenti modo equites intromissi, ab armatis Polonis, quos Michael ex aliis praesidiis ad eam rem deduxerat, facile con cisi sunt. Dolo animaduerso, reliquum agmen, cum suis in oppido clausis opitulari non posset, fuga sibi consuluit. Vernum huius anni tempus ventorum vehementia et aquarum e solutis niuibus et imbribus bimestri in und atione corruptis segetibus, non parum in commodi ac detrimenti Polonis attulit. Sub finem anni huius Elisabetha Regina Ioannem Albertum filium peperit.
Insequentis vero anni initio conuentum Poloni cum Bohemis egerunt Bythomiae, Praemislo Tessinensium Duce controuersiam de regno Bohemico inter Reges componere, et offensiones inter Polonos ac Silesios tollere studente. Sed tamen rependente inde discessum, nisi quod alius conuentus ad octauum calendas Iulias in idem oppidum condictus: ad quem Bohemi non accesserunt, offen si multis oppidorum et villarum suarum incendiis, a Casimiro Rege et Regina Elisabetha, quem ad modum opinabantur, subor natis. Id vbi accepit Casimirus, non putauit sibi committendum, quin se coniugemque suam Georgio excusaret. Ac ea de causa Iacobum Dembinium Castellanum Malogostensem, et Albertum Garseium legatos ad eum misit, qui se et verbis et prouocatione ad singulare certamen militari more purgarent. Qui cum iussa fecissent, nec inueniretur quisquam, qui asseuerare sparsum illum de Rege et Regina rum orem auderet, Georgius quoque nunquam id se de tantis Principib. credid sse affirm auit. Sic ei satisfactum cum esset, peractus est intermissus conuentus, et pax, foedus, atque amicitia inter Reges constituta, ea conditione, vt neuter alrerius hostes vlla ope adiuuaret: solus Pontifex religionis causa a Casimiro exceptus est. De Masouia quoque, et pro Ducibus eius orae, ne quid negocij Georgius ipsi facesseret. Adiectum, vt anno exacto Reges ipsi confirmandae amicitiae gratia Glogouiae congrederentur, et ibi de dote Elisabethae Reginae non exsoluta inter se paciscerentur. Faere autem ad eam rem missi a Rege Casimiro Stanislaus Ostrorogius Palatinus Calissiensis, Ioannes Brezius Procancellarius, et Ioannes Dlugossus Canonicus Cracouiensis. Creditum est autem, opera Cruciferorum submissos fuisse in cendiarios illos Bohemiae, sparsumque vulgo rumorem, qua si a Rege et Regina Polonorum ob interuersum haereditarium regnum iratis id factum esset. Id que eo fecisse Cruciferos, quo facilius ipsi bellum cum Polonis haberent, si eos Bohemico quoque bello impli cassent. Nihil enim inten tatum ij relinquebant, quod ad perniciem Polonorum pertinere existimarent. Nec ab horret a vero, Albertum Archiducem Austriae, itemque Ludoui cum Bauariae Ducem, et legatos Pontificis Hieronymum Cretensem Archiepiscopum, et Franciscum et Toletanum Astigiensem Archidia conum Vratislauiensibus Georgio Regireconciliandis operam dantes, ab iisdem Cruciferis subornatos, missis eiuledem anninitio ad Casimirum legationib. arbitrium
omnis inter ipsum et Cruciferos controuersiae dirimendae sibi poposcisse, quo facilius eum spe pacis securum et in cautum fallerent. Casimirus autem Alberto, qui primus ea de re miserat, non grauate permisit, vt amice, sii posset, inter partes componeret. Caeterum de re vniuersa compromissum facere abnuit, ne illum pro amico inimicum haberet, com memorans, qua fide se Sigismundus Caesat quondam in eiusdemmodi re gessisset: Ludouico et legatis pontificiis, qui erant suspecti Regi de studio in partem aduersam, responsum: Regem postulata eorum facturum fuisse, nisi Albertus arbitrium id sibi sumpsisset. Foedus tamen ictum cum Bauaro, itemque Conrado Albo Olesuicensium Duce, cum quo dissidij nonnihil propter iniurias, quasdam vltro citroque illatas Polonis intercesserat.
His dimissis, in Russiam Rex nondum exacta hyeme iter instituit. Id autem apparanti nunciatur Valciam arcem produione Ioannis Videlij Praefecti a Casparo Nosticio et Cruciseris interceptam. Boriuoium autem Scrinnium cum non contemnenda manu e Ziuecia et Turzagora subiectam oram latrocinio infestare. Et latrocinium quidem Boriuoij Rex per Nicolaum Pieniansium Praefectum Cracouiensem, et Petrum Komorouium cum aulico comitatu et Sciriciensi Nobilitate missos, expugna to vtroque eius praesidio, celeriter sustulit. Valciamvero maiores Poloni recuperare iussi, obse derunt quidem arcem, sed non multo postab obsidione re infecta recesserunt. Rex in Russiam profectus, Eczigetem Tartarorum. Principem, et Stephanum Palatinum Moldauorum per legatos auxilia contra hostespoposcit, promissa vtrobique alacriter. Peragrata vero Russia Brestae supra Bugum cum Eithuanis conuentum egit: animos eorum ad Podoliam armis occupandam, cum Poloni Prussico et Bohemico, vt rebantur, bello distinerentur, procliues sanauit. In Poloniam vero reuertens mense Maio, Sendomiriae cum minoribus Polonis, et mox Lenciciae cum maioribus conuentus egit. Consultatum de ratione belli gerendi cum Cru ciferis, missusque exercitus ad recuperandam Valciam. Post cum Monachis Lubinensibus constitutum, vt ne Abbatem, nisi a Rege approbatum haberet. Inde adeo hic mos inoleuit posterius in caereris quoque monasteriis totius Poloniae, vt noui Abbates assen sum Regis requirant. Per eosdem dies Mariaeburgenses oppidani, quatuor fere menses a regiis obsessi, oppidum, quod parum iam ab fuit, quin cuniculis actis caperetur, Ioanni Koscielecio arcis Praefecto dediderunt. Recepto oppido, de tribus modo oppidanis, qui defectionis autores fuisse dicehantur, capitale supplicium sumptum: praesidiarij in vincula coniecti: multitu dini parsum. Dum Valcia a Polonis obsidetur, Bernhardus Sonnenbergius tria millia equitum peditumque Germanorum et Bohemorum per Marchiam Brande burgensem Cruciferis in Prussiam adducere, et prope iam adesse, velleque Valciam primum obsidione liberare, nunciatur. Ibi Iacobus Dembinius dux regiarum copiarum veritus, ne se hostes vtrinque aduersum pariter et auersum adorirentur, soluta obsidione is aequiorem locum hosti aduentanti obuiam processit. Sed priusquam is appropinquaret, milites Germani et Bohemi, cum Francofordiam ad Oderam peruenissent, ac de deditione oppidi Mariaeburgensis accepisset, domos dilapsi, ducem cum quingentis modo militib. deseruere. Cum his autem iter ille institutum prose quens et Polonorum accursum oblique declinans, confectis vnius diei noctisque
itinere duodecim milliaribus, et centum equis, qui laborem tanti itineris non ferebant, amissis, ad Choiniciam peruenit. Quo intellecto, ii, qui in praesidio Valciae fuerunt, nocte arce incensa eum secuti sunt. Atque is Gedanum contendens, munitionem Gedanensium vno ab vrbe milliari oppugnare adortus est, collocatis opportuno loco insidiis, ratus, id quod accidit, Gedanenses suis, qui in praesidio erant, opem laturos. Itaque illi incomposito agmine ruentes, in insidias praecipitati, et non contemnenda, clade repulsi sunt, sexaginta amissis, ducentis captis, inter quos duo consulares fucre. Nonnullam rebus Cruciferorum accessionem aduentus Sonnenbergii, secun dumque illud praelium fecit. Mox enim Golubum oppidum proditione in hostium porestatem redactum est: in quo non pauci Dobrinenses equites vna cum facultatibus suis capti sunt: arcem Czeruonca defendit. Puscum item, quod Rex Sueciae exul tunchy pothecae nomine tenebat, ab eisdem interceptum, Bielauium oppidum toto anno obsessum: Barten steinenses oppidum suum dedidere. Suecza arx superior permunita in ripa Vistulae fraude ab hostibus occupata est: quos ad centum vsque captiuus quidam, qui ibi asseruabatur negligentius, cassibus in altum sustulerat: Dobrinensis ora ne vastaretur, vectigalis hosti facta. Porro Ericus Dux Pomeranorum propinquus, foederatus, atque socius Regis, nulla laesus iniuria, nulla vi adactus, violata fide et iureiurando Lauenburgum oppidum et Bythouiam arcem fidei suae commissa a Rege hostibus dedidit, nequic quam deprecantibus Lauenburgensibus, et precium pro redimendis trede cim quibusdam captiuis (quam causam deditionis Ericus praese ferebat) collata publice pecunia pollicentibus. Neque Polonis tamen penitus fortuna tergum obuertit: Quidzinum et Varmia oppida ab iis noctu intercepta ac direpta: vnde tanta miles praeda ditatus est, vt ducenti floreni in capita cederent: duobus iustis praeliis victi fusique hostes apud Paradisense monasterium, et compluribus amissis in fugam acti.
Septembri mense excessit e viuis Thomas Strempinius Episcopus Cracouiensis, vir singulari memoria, et pietate magna praeditus. Eo mortuo tres de Episcopa magno et Reipublicae incommodo, et autoritatis Ecclesiasticae atque pontificiae detrimento, et pernicioso ambitionis exemplo aliquandiu contenderunt. Nam vbi dies electioni dicta aduenit, misit Rex ad collegium sacerdotum, ad quod electio Episcopi iure, et more antiquo pertinebat, vt Ioannem Gruscinium Vladislauiensem Episcopum regni Cancellatium eligerent Episcopum. Sed tamen is in tanto numero tria modo praesentium, ac totidem absentium tulit suffragia: reliqua duorum et viginti, quibus anti quior fuit Regis iussione libertas ac religio, in Ioannem Brezium Procancellarium regni concurrerunt. Verum hic regiis minis deterritus, electionem fuam repudiauit, Vladislauiensis episcopae adipiscendae spe accepta. Certa iam spe erat de Cracouiensi episcopa Ioannes Gruscinius, cum Iacobus Sienenius Gnesnensis et Cracouiensis Praepositus a Pontifice, apud quem ante annum legatione Regis nomine functus erat, Episcopus Cracouiensis renunciatus est, cedentibus nomine Thomae Strempinii quibusdam, quos ille paucis ante mortem diebus ad peragendum id Romae inscio Rege procuratores nuncuparet. Id vbi Rex accepit, fremere in Sienenium, qui sine sua autoritate in regno suo Episcopus esse vellet: petentem que per amicos et propinquos, non modo reiicere, verun
etiam proicribere vna cum fautoribus et receptatoribus eius ad ortus est, Episc. et Palatinis quibusdam incitantibus. Nec deerat sibi Sienenius: nam et initiatus est sacris episcopalibus a Gnesnensi, Cracouiensi, et Vratislauiensi suffraganeis Episc. in arcepaterna Pinczouiensi, et a Pontifice acerrimum et poenale mandaturm, quo diris deuolebantur ii, qui eum pro Episc. Cracouiensi non reciperent, impetrauit. Verum abeo mandato vniuersum fere Collegium Cracouiensis Basilicae regio iussu et minis inductum, ad Pontificem ipsum, siue ad futurum vniuersale Concilium prouocauit: sacris tamen pletique omnes Canonici ab stinuere. Pauci quidam ex eo collegio, et omnino ex ordine ecclesiastico pontifi ciam, quam regiam autoritarem antiquiorem ducentes, cum Sienenio senserunt: inter quos primarii: Demetrius Sienenius Iacobi frater, Scarbimiriensis Praepositus, Dlugossi duo fratres, Derslaus Krizanouius, et Nicolaus, Canonici Cracouienses. Quibus sacerdotiorum reditus a Nicolao Pieniansco Praefecto Cracouiensi Regis mandato adempti sunt. Hi et item Georgius de Franciscano so dalitio suffraganeus Cracouiensis, qui Sienenium consecrarar, Cracouia abesse iussi: Kriz anouius vero domo ab apparitoribus Praefecti extractus, et permediam vrbem foras eductus eo vestitu, quo Canonici in templo vtuntur. Idem tribus aliis inferioris ordinis sacerdotibus accidit, cultui diuino vacantibus. Reliquum Collegium iureiurando a Rege ipso adactum, ne quem iniussu suo ad possessionem bonorum episcopalium ad mitteret: quorum tamen bona pars cum a Praefecto Cracouiensi, et aliis quibusdam, tum a necessariis Vladislauiensis Episc. regio vel iussu, vel permissu, occupata tenebatur. Dlugossi domus Cracouiae a Stanislao et Dobeslao Kurosuanciis, Epis. Vladislauiensis propinquis, Rege inspectante et approbante direpta. Sienenius ipse obsideri in arce Pinczouiensi a Rege iussus, Melstini se cum Ioanne Dlugosso seniore totum annum continuit, a domino arcis Ioanne Melstinio receptus, nequicquam prohibente Rege, ne perduellem suum et hostem publicum seruaret. Ad Pontificem vero Ioannes Rithuianius Mareschalcus regni, et Matthias, Racianzius Canonicum Vladislauiensis rogatu et sumptu Vladislauiensis Episcopi missi, vehementer Sienenium, quasi ambitiosum et seditiosum, ac Regi, populo, atque ordini ecclesiastico inuisum, qui vi Thomam Episcopum cedere sibi coegisset, episcopamque vi inuasisset, apud Pontificem accusarunt: oblatis Pontifici regio nomine magnis muneribus, et Friderici Imperatoris ac Georgii Bohemorum Regis commendatitiis literis. Nil tamen aliud a Pontifice impetrarunt, quam, vt is Hieronymo Archiepiscopo Cretensi legato suo causam cognoscendam delegaret, atque interea Sienenio Episcopae ad ministratione interdiceret.
In Prussia Cruciferi cum aduentu Sonnenbergii, et aliquot oppidorum accessione, non tam viribus, quam animis aucti, crebris excursionibus Regi subiectum agrum vastarent, Rex mense Decembri Lenciciam, atque inde initio noui anni millesimi quadringentesimi sexagesimi primi Brestam in Cuiauiam cum omni comitatu aulico se conrulit, ibiqae Februario mense comitia celebrauit, veritus, ne, si ea Petricouiae, quemadmodum indixerat, ageret, maiores Poloni, qui in castris ad arcendos a suis hostium impetus erant, dilaberentur. Sed cum infrequens admodum Senatus eo conuenisset, praesertim ex minori Polonia, nulla re memorabiliacta, per Radomiam in Lithuaniam profectus, ad fetias Paschae Vilnae Lithuanorum
comitia habuit. Inde repudiatis, seu verius in aliud tempus dilatis eius gentis postulatis, quibus fragitabatur, vt autipse secum maneret, aut Simonem Oldcouicium Kiouiensium principem in magni Dacis loco sibi praeficeret, in Poloniam reuertens, Sendomiriam Senatum conuocanit. Paucissimi ad fuere: itaque neque ibi quicquam fere actum. Cracouiam deinde cum excurrisset, mense Iunio Inouladislauiam ad Prussicum bellum prosequendum profectus est, Nobilitate omni totius Poloniae eodem conuenire iussa. Verum ea medio demum Augusto mense aegre conuenit. Interim Cruciferi Schipenbeilum, Rastenburgum, Bielauum oppida, et Morangum arcem obsedere. Neque Rex obsessis opem tulit: sed peiore vsus consilio quorundam procerum, qui a Cruciferis corrupti dicebantur, in Pomeraniam signa conuertit, vt Fridlandiam et choiniciam recuperaret, et Ericum Stetinensium Ducem vlcisceretur. Caeterum praesidiarii, qui Schipenbeili erant, eruptione in obsidentes facta, magna eos strage repulerunt, castrisque eorum potiti sunt. Porro ad Rastenburgum ciuium Magister, simulata proditione parum abfuit, quin Magistrum Cruciferorum in praepatatas insidias induceret. Fraude a quodam de comitibus Magistri animaduersa, et magistro ciuium ante oppidum confosso, non modo eius oppidi, sed et Morangi obsidio soluta est. Ne Poloni quidem, qui in aliarum arcium et oppidorum praesidiis erant, cessarunt: sed cum Elbingensibus Ioanne Schalio Bohemo duce coadunati, et nauibus eorum per Habum lacum transportati in Sambiam, eam regionem ferro et igni, longe lateque populati sunt, et ingentem praedam inde asportarunt: quippe qui inexpectati in oram ab ardore belli remotiorem irrnpissent. Per quos dies Elisabetha Regina Cracouiae quartum filium Alexandrum peperit.
Paucis vero diebus ante, Andreas Tencinius vir vetustate et familiae claritate illustris Ciacouiae (quod fabrum armorum, qui arma sibi ad bellum proficiscenti tempori non perfecerat, bis pulsasset) concursu multitudinis vrbanae in aede diui Francisci oppugnatus, effractisque foribus in adyto inuentus, immaniter trucidatus, cadauerque eius in forum contumeliose tractum, luto oblitum, et pugionibus confossum, ambustaque barba et capillis ludibrio habitum, et biduo in curia ciuitatis asseruatum, tertia demum die amicis ad sepulturam redditum est. Amici et ministri eius nocte die que insequenti cum se in turri templo adiuncta strenue defendissent, ad extremum vitam pacti, in ciuium potestatem venerunt, deductique in curiam tertia die, reconciliati multitudini vrbanae in columes dimissi sunt. Filius Andreae cum in furno apud viduam quandam delituisset, noctu ex vrbe saluus euasit. Haec res in castra renunciata, cum leuius quam pro atrocitate sui ferri a Rege videretur, vehementi indignatione animos Nobilitatis accendit, minus alacriter alioqui expeditionem illam obeunti. Excitatus ab omni exetcitu Ioannes Amor Tarnouius Castellanus Sandecensis pathetica oratione apud Regem atrocitatem caedis Tencinianae adeo exaggerauit, vt et Regi, et Senatui lachrymas excusserit. Rex grauem sibi esse illum Ten cinii casum testatus, causatusque expeditionem, quo minus tam atrox facinus tunc vindicare posset, non inultum fore cum promisisset, haud difficulter multitudinem mitigauit: et Praefectus exercitui Petro Szamotulio Posnaniensi, et Ioanni Zarembae Siradiensi, Castellanis, et Praefecto Vielunensi Naclense
territorium suae ditionis, propterea quod tributum hostibus penderet, serro flammaque late deformauit. Deinde admotis ad Fridlandiam castris, oppidum septem dies obsessum, octauo cum oppugnare adortus esset, in deditionem accepit, facta abeundi cum rebus suis potestate hostium praesidio. Inde versus Choiniciam progressus, ad mille passus ab oppido quindecim dies in statiuis nullo operae precio consumpsit, nisi quod per eos dies pars quaedam exercitus adhibitis Tartaris Lithuanicis, qui circiter sexcenti erant, in ditionem Erici Stetinensium Ducis populabunda excurrit, et vastatis igni, quae obuia et imminuta fuere, opimam praedam auexit. Reuertentes Polonos consecuti hostes, et maiore vi adorti, magna ab iis strage profligati sunt. Captiui Regi traditi, caetera praeda militibus cessit. Quo facto Sophia Erici coniunx, mulier elegans et prudens, in castra Regis supplicis habitu veniens Regem marito suo placatum reddidit. Rege ad Choiniciam tamdiu statiua habente, infremere cuncta Nobilitas, cum quod autumnalis caeli intemperies, mixtaeque niuibus pluuiae vulgo permol estae essent: tum quod se frustra tempus rerente in Pomerania, Cruciferi in diuersa parte nauiter rem gererent, Morangum que, Schipen beilum, et Rastenburgum maioribus viribus denuo obsiderent: exaudiebanturque vulgo voces puerosum, malum consilium Regi acclamantium. Quare inito consilio, cum deinceps milite mercenario bellum illud geri placuisset, Nobilitasque omnis in stipendium duûm millium militum, quae mox in Prussiam contra hostes mitterentur, vicesimam redituum suorum annuorum partem (proceribus onus id recusantibus) eontulisset, et in sequentem annum tributum duodenûm grossorum in iugera sciuisset, sub finem Septembris dimisit Rex exercitum: id que eo incunctantius fecit, quod ad seditionem et ciuile bellum res vergere videbatur maioribus Polonis in Petrum Szamotulium Praefectum aspere et auare gerentem magistrum frendentibus.
Rex reuertens, Bydgostiae dies commoratus aliquot, dum mercenarium militem, dato ei duce Petro Dunino Succam erario Sendomiriensi, in Prussiam transmittit, tristem de morte Sophiae Reginae matris suae nuncium accepit. Febrim ea ex melo peponibus contraxerat, et mox paralysi accedente extincta est, vno et quadraginta annis, postquamVladislao Regi nupserat, exactis: mulier religiosa, magnanima, sed iracunda, et cum ad amplificandum cultum diuinum munisica, tum in luxum profusa: quo factum, vt non modicum aes alienum relinqueret, quod moriens, vt filius dissolueret, cauit. Duninus accepto a Rege exercitu, Sueczam arcem superio. rem aliquandiu a Bydgostiensi et Cuiauiensi Nobilitate, et ab altera parte a Gedanensibus nauali apparatu obsessam, adueniens in deditionem recepit. Athostes discessione Polonorum aucti animis, Morangium, Schipenbeilum, et Rastenburgum, item que Pielauum toto anno obsessum in Prussia praefectis dedentibus in potestatem suam redegerunt, Dunino ob suorum paucitatem subuenire obsessis non auso. Braunsbergenses eiecto praesidio regio cum Ioanne Schaelio Bohemo praefecto, Paulum Episcopum Varmiensem cum Cruciferis sentientem receperunt. Fridlan denses idem conati, cum aliquoties a Polonis, qui in praesidio relicti erant, non sine caedibus repressi essent, ad extremum hostibus clam accitis primo diluculo portas oppidi aperuere, eorum qae ope praesidiarios incautos trucidarunt. Stargardia a tribus e magistratu oppidano prodita. Ne Gedanum quidem ac
Torunium extra periculum fuere, studiis multitudinis propter prosperiores successus ad Cruciferos inclinantibus, et illis multos ad proditionem sollieitantibus cum per alios, tum per duos quosdam Carthusianos monachos de Paradisensi monasterio: fuissetque perfecta proditio, si ad constitutum cum proditoribus tempus Cruciferori adfuissent. Deprehensi prod tores poe nas dedere. Broduicia quoque oppidum in Culmensi tractu negligentius custo ditum, a Nicolao Koscieleczio Palatino Inoula dislauiensi interceptum: arx veto propugnaculis circumquaque extructis arctius obsepra est: in quam tamen modicum praesidium cum non copioso item commeatu a Dunino submissam, vi per medias hostium stationes aliquot militibus desideratis perrupit. Quare diutius ea sustinuit obsidionem.
At Rex Bydgostia profectus in maiorem Poloniam, autumni tempus ibi consumpsit: inde Corcinum ad comitia, sexta die Decembtis edicta, se con tulit. Ibi auditae legationes Ezigeris Tartarorum Principis, Georgii Bohemorum Regis. et Friderici Marchionis Brandeburgensis. Tartari oblatis mu neribus, pacem, amicitiam, societatem, et auxilia contra quosuis hostes Regi pollicebantur, quamuis a Lithuanis se ad inuadendam Podoliam sollicitari dicerent. Bohemi congressum cum suo Rege Glogouiae ad Calendas Maias, et arbitrium vniuersae controuersiae, quae Casimiro esset cum Cruciferis, Regi suo postulabant: quod Cruciferos quoque non abnuere dicebant. Brandeburgenses Principem suum suspectum, quod sentiret cum Cruciferis, purgabant, ope ramque et ipsi suam ad componendas cum illis res pollicebantur. Tartaris actae gratiae, missaque dona. Bohemi absque certo responso dimissi Rege per suos lega tos responsum pollicente. Nec ita multo post Stanislaus Ostrorogius Palatinus Calissiensis, et Ioannes Tarnouius Castellanus Sandecensis, ad Georgium Bohem. Regem missi cum his mandatis, vt ad diem iduum Maii Glogoniae cum Casimiro Rege congrederetur: de pace cum Cruciferis faceret arbitratu suo, modo ne Pomeraniam, Culmensem, et Michalouiensem ditionem Polonis abiadicaret. Brandeburgensi vero exprobratae iniuriae, commemorataque in Marchionem regia eneuo lentia, quod Rex neque cum Ludouico Bauaro, neque cum Bohemis coniungere se aduersus eum in animum induxisset: de pace cum Cruciferis si se interponeret Marchio, non inuito Rege facturum.
Legatis dimissis, iudicium contra Cracouienses consules de caede Andreae Tencinii institurum est. Arque ii citati, cum non sisterent sese, eo quod beneficio Casimiri II. Regis cautum sibi dicerent, vt non nisi Cracouiae coram Rege causam vnquam dicerent, ab sentes ad capitalem poenam, et octoginta millia marcarum damnatisunt. Peractis comitiis, Rex Cracouiam profectus: ibi sequenris anni initio instauratum in arce in Cracouienses iudicium iure Polonico, illis frustra ad Saxonicum, quo ciuitates Polonicae sere vtuntur, prouocintibus. Sera enim ea prouocatio siue exceptio tunc esse dicebatur, omissa priori iudicio Corcinensi. Pronunciata sententia contra Cracouienses. Sed nil tunc actum iis, qui fide regia se stiterant. Caeterum paucis diebus missi in vrbem Nicolaus Gaiouius Castellanus Calissiensis, et Nicolaus Pieniansius Praefectus Cracouiensis, quatuor e senatu vrbano, totidem de plebe, et magistrum lictorum ad supplicium depoposcerunt. Dediti, et iureiurando Ioannis Tencinii interfecti Andreae filii, secundum leges patrias rei peracti, sex tunc in ar ce (ne quo nouus motus existeret, si in vrbe id fierer) capitibus plexi sunt:
tres reliqui a Ioanne Tencinio vita donati, in carcere plus quum toto anno in arce Rabstinensi asseruati sunt, donec res cum Tenciniis transacta. Iaroslao Sarleio vni de damnatis Regina, quamuis domum ea de re ad Ioannem Tencinium adiuisset, veniam impetrare non potuit. Sic ira Tenciniae familiae restincta est sanguine, quanquam non eorum, penes quos culpa caedis fuit. Nam et Clemens armorum faber, qui multitudinem concitauit, et Ioannes Doisuon, qui Tencinium latitantem prodidit, fuga saluti suae consuluere. Sed nonnullorum tamen poena sanciri placuit, ne plebs temere se a turbulentis hominibus concitari pateretur: magistratusque, ne id fieret, summa cura vt prouideret. Sex item millia florenorum senatus Cracouiensis Ioanni Castellano Cracouiensi fratri, et Ioanni Tencinii defuncti filio exsoluit. Et aegre quidem Derslai Rithuianii Palatini Sendomiriensis, et Iacobi Dembenii Thesaurarii regni, a Rege ad componendam rem delegatorum, opera, et Iacobi Sienenii precibns eo res perducta, Tenciniis dimidium mulctae siue vadii, vt forum loquitur Polonicum, a Regina editi, hoc est, quadraginta millia poscentibus.
Acriter interim obsidebatur Brodnicia a Cruciferis. Itaque missi ad Regem a Prutenis oratores Gabriel Baisenus Palatinus Culmensis, Otto Machuicius, et duo Senatores Gedanenses, petiuerunt ab eo, vt Prussicarum rerum maiorem susciperet curam, arcemque munitam Brodniciam, quae aegre iam aliquot mensium obsidionem toleraret, ne in potestatem hostium venire pateretur: permultum in vna arce illa momenti esse ad retinendam Prussiam, et confirmandos Prutenorum animos. Consultissime autem facturum, si quamprimum in Prussiam ipse cum exercitu veniret, ac Mariaeburgi degeret. Si pecunia careret, Prutenos cisam (tributum cereuisiarium sicappellant) ac redituum suorum dimidium collaturos esse, atque adeo facultates ipsorum et fortunas omnes in potestate Regis fore. Si esset remissior, videret, ne ditiones amplissimas atque opulentas magno labore et sudore, multo sanguine, et maximis impendiis de Cruciferorum manibus recuperatas, non sine summo dedecore rursus amitteret. Hac motus legatione Rex, magnam partem aulici comitatus, et quantum mercenariorum militum statim cogere potuit, in Prussiam ad eximendam obsidione Brodniciam ad Duninum praemisit. Duninus quamuis auctus copiis, tamen obsessis non suecurrebant, hostium vires reformidans, qui ad famam Polonorum aduenientium, omnes copia Brodniciam contraxerant, et oppidi munitione sese tuebantur. Itaque obsessi, cum diutius inopiam et famem ferre non possent, mense Februario vitam resque suas vt sibi auferre liceret pacti, arcem Cruciferis dediderunt.
Per id tempus Ziemouitus Masouiorum Plocensium, et Vladislaus Rauensium ac Belzensium Duces, Vladislai filii, continuatis pene funeribus elati sunt, a Gothardo Ribenio Castellano Sochaczouiensi, cui Ribnam pagum eripere voluerant, veneno, vt vulgo habitum, de medio sublati. Et quoniam nullos ii liberos reliquerant, de successione inter cognatos eorum, et regem certatum est Cognati legitimae haereditatis nomine pro se quisque defunctorum ditiones ad se trabebant. Erant autem foeminae proximae Catharina et Agatha amitae defunctorum. quarum Catharina Michaeli Lithuano Duci matrimonio iuncta, vidua tunc erat: Agatha cum Teschinensi Duce nupta, Venceslaum et Praemislum filios moriens
reliquerat, qui maternam haereditatem petebant. Petebat et Margaritha soror patruelis defunctorum, Ziemouiti filia Conradi Nigri Olesnicensium Ducis vxor. Iam et Conradus. Casimirus, Boleslaus, et Ioannes Varsauienses Duces, quanquam remotiores, nimirum quarto gradu defunctos attingentes: tamen quia mares, ad se iure bona eorum pertinere asseuerabant. Rex vero quod mortui Duces nullos haeredes masculos reliquissent, iure feudi caduci ditiones illas sibi et regno vendicabant. Ac Belzenses quidem donatione Iagellonis haud ita pridem a regno auulsi, non difficulterin verba Regis iurauerunt. Plocensis vero conuenrus priuato propriorum Principum dominatu delectatus, Regis imperium detrectabat. Et primum quidem Catharinam, deinde, quod ea mulier, et sterilis esset, Conradum de Varsauiensibus Ducibus natu maximum Ducem sibi asciuit, attributis Catharinae nonnullis possessionibus. Rauensis tamen et Gostinensis conuentus Catharinam cum non spernenda manu ad se venientem repulerunt. His auditis Rex Louiezium contendit, indique Ioannem Vladislauiensem, et Andream Posnaniensem Episcopos, Posnaniesem item et Lenciciensem Palatinos, et Castellanum Sandecensem ad Plocensem Nobilitatem amandauit: a qua cum nil aliud impetratum esset, Lencziciam ex constituto conuentum ad sextum Nonas Maias Promulgauit. Eo cum pauci quidam de Plocensi conuentu, nec ii primores cum Barbara Boleslai quondam Varsauiensium Ducis vxore tunc vidua conuenissent, re infecta discesum. Itaque alia comitia Rex Petricouiam ad tertium Idus Nouembris indixit, ad eaque Paulum Episcopum, ac caeros Plocenses proceres, ni vim suam experiti vellent, nominatim adesse iussit. Interim autem, quoniam Rauam et Gostinum Catharina vi subigere aggressa erat, ab armis vt discederetur.
His actis Rex Glogouiam ad constitutum cum Georgio Bohemorum Rege congressum profectus est: quibus diebus Lenczicia post discessum regium conflagrauit. Nec ita multo ante Cracouia horrendo incendio in coenobio Dominicanorum e fornacula alchymistica, quemadmodum vulgo iactatum est, orto arserat, adeo vt dimidia fere pars vrbis ad meridiem et occidentem vergens absumptasit. Glogouiam aduenienti Casimiro Georgius Bohemus, qui prior eo aduenerat, cum Vratislauiensi et Olomucensi Episcopis, ac quatuor Ducibus Silesiorum splendido appatu ad vnum milliarium occurrit. Vicere tamen Poloni magnificentia et multitudine in sex turmas descripti. Salutatione mutua ex equis facta, Casimirus in arcem deductus est: Georgius in curia vrbana diuertit. Nouem dies postea dati colloquiis: quibus foedus ante annum Bythomiae ictum inter Reges, confirmatum est, adiectumque, vt id ad mortem vtriusque esset stabile. De Osuiecimo, Volco, Zatoria, Ziuecia, Seueria, et Barualdo munitio nibus ac territoriis Bohemus Polono facesseret negotio Polonus vero a Bohemo dotem Elisabethae vxoris suae nomine ue repeteret. De iniuriis mutuis et controuersiis delecti vtrinque proceres, alternis vicibus in Polonia ac Silesia certis locis conuenientes disceptarent. Proximus conuentus Regum, si quis deinceps futurus esset, vt in Polonia ageretur. Ad extremum societas contra Turcas inita, promissa que auxilia mutua, vtri bellum a barbaris illatum esset. De rebus Prussicis nil lactum tergiuersantibus Cruciferis, successu belli et receptae Brodniciae
elaris. Venit eo ad Casimirum Regem Ludouici Ducis Bauariae legatio, im Fridericum Marchionem eum incitans, et contra Cruciferos auxilia vicissim pollicens. Cui quid responsum, non liquet. Reges ita constitutis rebus, et missis vltro citroque hospitalibus muneribus, dissenserunt, Georgio Polonorum opes et splendorem admirante, nec auso vnquam Casimirum ad conuiuium inuitare, eo quod pri or ipse ab eo inuitatus, acceprusque magnificentissimo apparatu, prodere paupertatem suam nolebat.
Casimirus Glogouia discedens Posnaniam diuertit: vbi cum tribus septimanis subsisteret, Crue ferorum praesidiarii Choinicenses in Palucos populabundi excurrerunt. Poloni quoque in nouam Marcbiam erumpentes populationes faciebant, sed ab hostibus profligari, pauci fuga euaserunt. Extemplo Inouladislauiam Rex contendit: inde missis agrestibus cum praesidio aulici comitatus sui, segetes hostium in Culmensi tractu suceidi iussit. Prodigia per id tempus in polonia minore apparuisse memorantur. Consecuta sunt domi quidem latrocinia. Buriuoius enim Scrinnius, et Vlodecus mille hominum manu facta, et rupe quadam inter Volcum et Zaros, quam Solafl. alluit, munita, Osuiecimensem oram omnem infe starunt. Quos praefectus Cracouiensis excita rursus Sciriciensi Nobilitate, conductisque paucis militibus mercenariis, non modo a latrociniis cohibuit, sed in munitione illa, quam Bucoueciam dixere, obsessos aliquandiu (cum Boriuoius ex Ostrauia ipsis non succurreret) fame ad deditionem compulit, vitam modo et vestimenta pactos. In Prussia vero cum Cruciferi nauiter rem gererent, Rex ad eorum audaciam in hibendam Toruniam se contulit, indique aulicos suos equites cum Petro Dunino, et mercenario milite Varmiensi basilicae ab hoste obsessae praesidio summisit. Cuius aduentu Magister Cruciferorum conterritus, et aleam pugnae perielitari non ausus, defertis caftris, fugiens obsidium reliquit: regii castra hostilia diripuere. Nonnihil fortasse momenti hostibus ad fugam attulit, quod agrum suum Sambiensem a Gedanensibus Habo circumuectis hostilem in modum vastari acceperant. Et fere agrestibus eius orae hostilis constabat exercitus. Itaqueretineri ii nequiuerunt, quin ad sua defendenda dilaberentur.
Rexinterea Toruniae commoratus, et a Torunensibus liberaliter habitus, nonnunquam Reginam in arce Niessouiensi visebat. Erat apud Culmam Sonnenbergius aliquanta cum manu hostium. Is cum e vicinis agris subinde praedas ageret, quadam die suos nauibus traiecta Vistula noctu ad Niessouiam iussit excurrere. Non ita multo ante Rex id oppidum in gratiam Torunensium in superiorem ripam transtulerat: caetetum domus, quae in veteris oppidi loco relictae erant, vici speciem prae se ferebant. Eum igitur vicum cum hostes noctu incendissent, trepidatum est a Polonis, qui ibi diuerterant, nil tale suspicantibus. Mox abiecto metu, Tartari cum paucis aulici ad persequendum hostem emissi, et naues repetentem amolientemque assecuti, magnam stragem gladiis sagittisque ediderunt, ac nauibus cunctis potiti sunt: sex modo viri cum duabus nauibus ex omni illo numero euaserunt. Porro Duninus hostibus a Fraumberga depulsis, Gedanensemque agrum effuse vastantibus, ipse quoque copias suas eo traduxit.
Neque contentus hostem liberioribus excursionibus prohibere, sociosque defendere: sed in hosticum progressus, Stargartensium, By thouiensium, Lauenburgensium, et Puscensium, quae territoria non ita pridem in hostium potestatem venerant, fines immaniter direptionibus affligere adortus est. Hostes vbi Polonos praedae cupiditate longius ad iniqua loca inter stagna et lacus prouectos animaduertere, validam et ipsi manum, deducto e proximis suis munitionibus praesidiario milite, agrestibusque arma sumere iussis, coegerunt, opportunitate locorum contra Polonos vsuri: id que eo maiore fecere fiducia, quod commodum Fridericus Runeckius Austriacus, et Caspar Nosticius Silesius recentem militem e Germania et Silesia ipsis adducentes aduenerant. His igitur copiis coactis. occurrere regiis parabant: tramitesque omnes, ne qua Poloni ex angustiis effugere possent, succisis quoquo versus arboribus, intersepiebant. Qua de re Duninus per exploratores factus certior, ad Regem mittit curri culo, qui eum, vt periclitantibus actutum subueniat, orent Protinus igitur Rex Albertum Gorscium cum reliquo comitatu, ac Tartaris Lithuanicis ad succurrendum suis mittit. Id vbi duces hostium compererunt, minore parte in castris aduersus Duninum relicta ipsi cum maiore ac delecta ripam Vistulae, qua Gorscium traiecturum existimabant, insederunt, vt eum, priusquam se cum Dunino coniungeret, opprimerent. Sed Gorscius de flexo itinere, alibi libere fluuium traiecit. Id vbi intellexerunt hostes, omisso Gorscio propius ad Duninum castra mouerunt, vt eum, priusquam Gorscius cum eo se coniungeret, ad pugnam prolectarent, autcerte in augastiis conclusum, Gorcio excluso, obsessam tenerent. Non ignorabat Duninus de aduentu suorum: exploratum etiam habebat, longe maiores esse hostium vires, quam suas. Itaque non minus de auxiliaris illius, quam de sui exercitus periculo solicitus. noctu hostes in se intentos fallere, ac per deuias syluas euadere ad Gorscium decreuerat. Id ne facere posset, hostes diligenter cauerant, transitu omni intercluso. Mutato igitur consilio, serro per medios hostes viam fibi ad suos aperire statuit, instructaque equestri acie, qua peditem contegebat, in hostes contendit. Alacres et illi pugnam capessant, magna spe victoriae. Et ita se autore Nosticio inuicem adiurarant ac deuoaerant, vt, qui de suis pedem retulisset, sine omni tergiuersatione seruili conditione Regi sese dederet. Vbi ad congressam ventum, Paulus Iasonius aulicus regius armatus, a latere inter duas acies magno impetu procurrens, hastas hostium in Polonos intentas auertit, eodem que momento Poloni inopinata re perturbatos hostes summa vi adoriuntur, et mox vel confractis, vel abiectis hastis, gladiis vtrinque res geritur. Pugnatur acriter: audacia Poloni, hostes multitudine superabant. Cumque totas tres horas dubio Marte pugnatum esset, vtrinque quasi ex composito discessam est Mox refectis paululum viribus, vtrique non ad pugnam, sed ad perse quendam alteros contendunt vtrique alteros victos discessisse rati. Occursu mutuo instauratur praelium, rursusque vna hora dimicatum, donec sauciato Runeckio ductore exercitus, et peditibus regiis assiduo balistarum ictu dextra hostium latera serientibus, retrocedere sensim ii coeperunt. Sed mox reuocante et sistente Runeckio, redintegrabatur pugna, si quod regii trepidantibus recolligendi sese spacium dedissent. Interim dum ciet pugnam, animatque suos Runeckius, interfectus corruit. Ibi tum effusa fit
fuga hostium cum altero duce Nostitio, iurisiurandi paulo ante dati, et ab omnibus exacti immemores. Pedites desperata longiore fuga, pars in castra sese recepere, pars ea praetergressi, stagna lacusque propinquos petiuere. Poloni pernicitate equorum freti, fugientes insecuti, magnam caedem edebant. Atque ita victoria potiti castra ceperunt ac diruerunt, quindecim tormentis maioribus, ducentis curribus, armis, impedimentis, et commeatu referta. Caesa eo die hostium duo millia, capti sexcenti: de regiis centum gregarii milites ceciderunt: de nobilioribus tantm Hector Chodorosius desideratus: sed pauci reperti, qui saucii non essent. Ad Puscum hoc praelium commissum est decimo quinto calendas Octobris. Triduum post in iisdem statiuis humando caesos, et saucios curando cousumptum. Per quos dies Ericus Pomeranorum. Dux fortunam, vt autumabant, se cutus mutata fide, quam Casimiro Regi, impetrata per vxorem venia, dudum dederat, cum sexcentis equitibus grauis armaturae ad castra Cruciferorum proficiscens, cum profligatum eorum exercitum accepisset raptim sese ex itinere domum recepit: non paucos tamen extremi agminis a regiis insequentibus partim captos, partim trucidatos amisit. Honoratus est a Rege victer exercitus, et virtutis ergo militaribus donis insignibus ornatus. Eodem illo tempore tribus aliis in locis prospere dimicatum est a regiis: apud Iasenecium pagum, et apud Pissiam fl. in Masouia, et apud Sueczam. Apud Elbingam quoque non multo post nauali praelio hostes a regiis profligati sunt. Prorogatum autem est a Rege militibus stipendium, cum ecclesiasticus ordo decreto Calissiensis sy nodi subsidium Regi, in maiore quidem Polonia vicenûm grossorum, in minore vero secum de prouentu vniuscuiusque marcae argenti contulisset. Sub finem Octobris Vlricus Czeruonca Bohemus, cum a Georgio Rege eius gentis carcere, in quem per biennium in gratiam Cruciferorum coniectus erat, Casimiro Rege postulante emissus esset, Golubum oppidum noctu ingressus, potestati suae subiecit, hostili praesidio satis valido partim capto, partim inrerfecto: turres duas, quae acriter defendebantur, igni subiecto in deditionem accepit: de autoribus defectionis capitale supplicium sumpsit. His successibus magna rursus animorum inclinatio in regias partes facta.
Ad comitia deinde Rex Petricouiam vndecima die Nouembris indicta profectus est. Pauci eo de minoribus Polonis, incertum, quam ob causam conuenere. Venere autem Conradus Masouiorum Varsauiensium Dux cum matre Barbara, et Catharina amita, et Plocensi Episcopo, comitatu octingentorum equitum, itemque Conradus Niger Olesnicensium Dux, Plocensem et Belzensem Principatum cognationis iure sibi vendicantes. Dati a Regerecuperatores siue iudices: Stanislaus Ostrorogius Palatinus Calissiensis pro summo iudice, Grothus vero Kazimirius pro succedaneo siue subiudice, iudicio praesidere iussi. His adiuncti Palatini et Castellani aliquotpro assessoribus. Instaurato iudicio, regii procuratores negabant legitimae cognatorum successioni locum esse in dedititiis seu feudalibus, vt vocant, bonis cuiusmodi esse Masouia, Polonorum Regibus antiquo iure obnoxia: sed Regem optimo iure defunctis Ducibus feudatariis, qui nullos mares liberos reliquissent, succedere. Refellebantid Conradi Var sauiensis causidici, quod dicerent, a Casimiro secundo Masouiorum Duces e dedititiis penitus exempros esse. Contra regii negabant, Casimirum, aut
quenquam omnino Regem sine assensu Senatus tantum decommodis et iure regni detrahete potuisse. Iurasse autem post in verba Regis Ziemouitum, Casimirum, Ioannem, et Vladislaum Dices. Atque ita disceptata causa iudices secundum Regem pronunciarunt, Masoniis iudicium illud frustra iam detrectantibus, et Pontificem, ac quemuis alium, qui sciret, posset, et vellet iuri suo opitulari, prouocantibus. Cum Alberto Archiduce Austriae foedus ictum, ea conditione adiecta, ne Casimirus dotem Elisabethae coniugis ab eo repeteret. Nihil praeterea me moratu dignum in iis comitiis gestum, propter Senatus infrequentiam: nisi quod legatus pontifi cius Archiepiscopus Cretensis annum fere totum exspectatus, sub comitiorum finem adueniens, ad pacem cum Cruciferis faciendam, et ad bellum Turcicum Regem hortatus est publice: priuatim autem solo Archiepiscopo interprete reconciliare Iacobo Sienenio Regem conatus est, affirmans, episcopam semel a sede Romana ipsi eollatam inuito adimi iure non posse. Sed Rege asseuerante, malle se regno excidere, quam illum pati esse Episcopum: legatoque vicissim vociferante, praestare, vt tria regna pereant, quam ius et authoritas Ecclesiae perturbetur: rebus infectis, et exacerbatis vtrinque animis discessum. Conuenit tandem inter eos postero die, vt Rex alia comitia eodem ad decimam septimam diem Ianuarii ediceret: interim vterque scriptis ad Pontificem literis contenderet, vt, si aliter fieri non posset, ad Vladislauiensem Episcopam Sienenius transferretur. Et mox legatus explorata Regis voluntate de pace, ad Cruciferos in Prussiam contendit, nec tamen vltra Brestam Cuiauiensem progressus, per literas et internuncios cum Magistro Cruciferorum de pace egit. Rex vero discedens et ipse Petricouia, Rauae et Gostini possessionem adiit: et hanc quidem praefecturam Nicolao Kuczinio, illam vero Grotho Nouomiescio pocillatori eius tractus, quoad viuerent, confirmauit: possessiones etiam quasdam vtrique iure haereditario donauit, propterea quod horum duorum opera potissimum ditiones illae adiunctae ipsi essent. Archiepiscopo vero Gnesnensi libram siue marcham auri Louicii nomine Masouiis Ducibus Sochaczouiae quotannis pendi solitam!, in omne deinceps tempus remisit. Quibus peractis, Radomiam ad Reginam se contulit.
Post initium insequentis anni millesimi quadringentesimi saxagesimi tertii Rex iterum Perricouiam ad praestitutam comitiis diem rediit. Adfuit frequens Senatus, et legatus pontificius Hieronymus, itemque Iacobus Sienenius cum triginta tantum comitibus accepta fide regia. Aduenere et Conradi caeterorumque fratrum Masouiorum Ducum oratores Nicolaus Bogleuius Palatinus Varsauiensis, Vincentius Gizicius Marschalcus Ducum, Nicolaus Mirzenecius, et Nicolaus Malcus Iureconsulti. Lithuanorum vero procerum Totiuil et Cuzek. Ac Sienenius quidem ad genua Regis clementiam eius implorans prouolurus, et omnibus frustra tentatis, cessis Regi, et Episcopam Gruscinio concessit, acceptis ab eo quatuor millibus florenorum, quos liti expensos ferebat, et nonnulla parte bonorum episcopalium, duobus annis ac dimidio, ex quo lis exorta erat, praeterlapsis. Eo facto, iis quoque sacerdotibus, qui cum eo senserant sacerdotiorum suorum fructus restituti sunt. Ioannes Gruscinius Episcopus Cracouiensis designatus, in Vladislauiensi accepit
successorem Ioannem Brezium Procancellarium regni: quorum trium ambitio et pontificiam autoritatem in Polonia debilitauit, et electioni liberae vim attulit, ita vt ex eo tempore ea sublata sit, ac vmbra modo eius quaedam penes collegia remaneat. Masouii nihil et ipsi impetrarunt. Petebant autem, ne Ducibus suis Rex molestus esse pergeret de Plocensi ditione, aut certe externis, et a suspicione alienis hominibus causam cognoscendam et iudicandam permitteret: ferebantque Regi iudicem Fridericum Marchionem Brandeburgensem, vel Albertum Archiducem Austriae, vel Ludouicum Bauariae Ducem. Lithuanis podoliam, Belzensem, Olescensem, et Rathnensem tractus non sine comminatione belli repetentibus, nihil aliud responsum a Senatu, quam missum iri ea de re legatos ad conuentum eorum. Et mox le gati designati Stanislaus Ostrorogius Palatinus Calissiensis, et Ioannes Rithuianius regni Mareschalcus. Porro in Prussiam expeditio decrera.
His peractis Casimirus Radomiam ad coniugem Elisabelhem, et inde cum ea in Lithuaniam profectus est. Quem consequuti legati Senatus Polonici, postulata Lithuanorum in conuentu Vilnae diserre refutarunt. Sed cum Lithnani non acquiescerent, Rex causam ad conuentum communem Parczouiam indicendum suspendit. Legatus vero pontifi cius Petricouia discedens, in Prussiam a praesidio militari Regis iussu ad Magistrum Regiomontum deductus. Secundaetunc res Regis eranr in Prussia. Nam praeter ea, quae superius commemorata, ad Vormitham siue Otnetam Pauli Episcopi Varmiensis (qui violata iurisiurandi religione ad Crucifetos desciuerat) milites vna cum aulicis Magistri praesidtariis, cum per proditionem noctu capere id oppidum constituissent, proditi ab illo ipso, qui oppidi proditionem ipsis promiserat, et a Ioanne Schalio praefecto praesidii regii praeparatis insidiis intromissi, ad vnum omnes aut capri, aut trucidati sunt, quotquot ingressi erant. Nam qui in extremo agmine fuere, ne multitudo hostium reg os pauciores praegrauaret, exclusi, et inopinato periculo pertertefacti, in propin quos lacus glacie in duratos diffugerunt, ruptaque fragili etiam tum glacie demersi periere. apud Scampe item oppidum agri Dobrinensis trecenti equites hostiles e praesidio atcis Brodni ciensis praedatum profecti, ab Vlrico Czeruonca, qui Golubi erat, profligati sunt, ita vt perpauci fuga elaberentur, capti ex his octoginta. Arx vere Slochouia, ne proditione in hostium potestatem veniret, praesidiariorum Pomeranorum opera seruata est. His igitur successibus Polonorum moti Cruciferi, pacem afferentem legatum pontificium cupide acceperunt. Pro miscua vero multitudo belli et penuriae, caeterorum que incommodorum bellum consequentium pertaesa, lachrymare gaudio, ac desidero pacis legatum magistratusque suos supplex obtestari, vt exoptatam eam sibi quibusuis, modo tolerabilibus conditionibus conficerent, nise prorsus perditum ire vellent. Ibi legatus, aequissimus scilicet pacis arbiter per inter pretem, quemad modum proditum est, laudare, et confirmare constantiam populi, hortari, deinceps quoque vt in fide Cruciferorum permaneret: Regem, Polonosque carpere: et cum iniquitatem causae eorum exaggerare, tum mores, fidei, religionis, et humanitatis expertes reprehendere: studium suum erga Cruciferos omnibus modis testatum facere: denique certam ac perpetuam pacem, aut duodecim duntaxat annorum inducias ipsis, quasi Regem, quo vellet, adductnrus esset, certo polliceri.
Ita confirmatis eius oratione animis omnium, mittuntur cum eo Brestam tres legati, ad pacificandum cum Polonis, quos eo Rex eius rogatu miserat. Fuerunt autem ii, Ioannes Vladislauiensis, Andreas Posnaniensis. Episcopi: Stanislaus Ostrorogius Calissiensis, Porrus Oporouius Lenciciensis, Nicolaus Koscieleczius Biestensis, Palatini, et nonnulli alii, partim Theologi, partim Iureconsulti. Ad praefixum diem, hocest, ad calendas Maias conuentum: indeque nullo cum fructu discessum, orta imer Polonos et legatum pontificium contentione ex huiusmodi causa. Veniebant eo internuncii Toruniensium, Gedanensium, et Elbingensium: eos legatus ingressu oppidi et conuentu prohiberi oportere contendebat, quod eas ciuitates, simulque caeteros Prutenos, qui cum Polonis sentiebant, ipse, fiue adeo pontifex diris deuouisset. Contra Poloni, iniquissimum id esse praeiudicium, affirmabant, et ab instituta re alienissimum. Admissi igitur sunt Pruteni frustra reclamante legato pontificio. Mox ille toti oppido sacris interdixit: verum id interdictum Poloni contempserunt, orto initio a militibus, qui per speciem supplicationis ob rem bene gestam a suis ad Heiligenbeilam, oppidumque id a Schalio captum ac direptum, facto concursu ad templa, companarum pulsu, festo que cantu oppidum impleuerunt. Ibi vero furere legatus, vociferari, non modo se, verum etiam Pontificis ac Sedis Apostolicae autoritatem contemni. Nec cessere furori eius Poloni, grauiter in eum inuecti per Ostrorogium, quod cum pacficatoris personam sustineiet, nihil minus quam paci studeret, sed classicum etiam caneret. Cuius rei clariora etiam documenta proferebantur eius literae ad Crucifeferos a Polonis interceptae. Itatuncexul ceratis animis discessum. Et legarus quidem Cracouiam, vbi controuersae episcopae sequester a Pontifice constitutus erat, proficisci cupiens, cum prohiberetur a Polonis, Vratislauiam se contulit: indeque missis ad Regem in Lithuaniam literis, questus est de Brestensi contumelia, in Vladislauiensem Episcopum potissimum culpam conferens. Quod si Rex agi de pace nihilominus a se vellet, extra fines Poloniae locum constitueret, quo tutius aduersarii venire possent. Et haec quidem ostentans, Prutenos et Pomeranos Vratislauiam iubilaei gratia venientes, in partes Cruciferorum pertrahere omni ratione conatus est, minis etiam intentatis. Quin mulieribus maritorum consuetudine et contubernio interdixit iis, quae maritos a fide Regi data auellere nequirent. Misit postea Casimirus ad eum legatos postulatum vt interdictis siue diris Prutenos, qui regias partes secuti, indicta causa deuoti erant, absolueret, aequioremque se in pace componenda praestaret. Verum illo nonnisi ad tempus, quoad de pace tractaretur, diras relaxare volente, acceptum id a Rege non est, nec ipse in Poloniam deinceps venit. Sub ipsum tempus comitiorum Petricouiensium Paulus Gizicius Episcopus Plocensis, cum tres et viginti annos illi Ecclesiae praefuisset, e viuis excessit, et in Pultouiensi templo, quod ipse extruxerat, et lauto Canonicorum sacerdotum collegio instituto ornarat, sepultus est. In locum autem eius Sciborius Gozacicius Canonicus a collegio eius basilicae tribus, de quibus ipse vnius erat, facta per compromissum potestate legendi Epise. suffectus est. repudiatis mandatis et nunciis regiis, qui Iacobo Sienenio studebat.
Casimitus vero Rex facturus expeditionem in Prussiam, e Lithuania profectus, mense Iunio venit Lencziciam: in eum enim locum copiis omnibus,
vt conuenirent, edixerat. Ibi cum de Consiliariis nonnullis, qui primi ei occurrerant, cognouisset, fiemere eam ob expeditionem Nobilitatem, comitia Corcinum designauit ad quintam diem Iulii: eoque ipse profectus, post octo dierum consultationem decreto omnium consensu senûm grossorum ex manso, itemque e caupona et moletrina certo tributo, et aliis comitiis ad medium Octobrem Petricouiam indictis, expeditionem remisit: mercenarium vero militum aliquantam manum in Prussiam ad occupandam Meuam siue Gnieuum misit, motus querelis Prutenorum, qui minus libera nauigatione in Vistula vtebantur, quod a praesidiariis eius arcis et oppidanis infestarentur. Ipse vero in maiorem Poloniam sese eontulit. Cum autem Meua strenue defenderetur ab hostibus, cepere Poloni consilium longiore et secura obsidione hostes ad deditionem compellendi. Itaque nequicquam prohibentibus Cruciferis, circumuallarunt arcem vallo siue sepibus limo oblitis, turresque et propugnacula opportunis locis excitarunt, Nam fluuio, ne quid obsessis importaretur, Gedanenses classiarii obseruabant, quibus arx illa potissi mum incommodabat. Sed ii, dum aliena oppugnant, sua vrbe pene exciderunt, proditione paucorum ciuium, quorum capita erant Matthias Schuman iuris Licentiatus, vt vocant, et Gregorius Cocus: qui sub specie remigum ac baiulorum e nauibus onera ferentium non paucos iam hostiles milites in vrbem receperant. Nec procul ab vrbe Magister Cruciferorum cum mille quingentis equitibus aberat, vt constituta cum proditoribus die ad tertium Idus Iulii ex improuiso irrumperet. Sed detecto ab vno ex coniuratis scelere, euocati in curiam proditores per speciem consultandi de rebus, capti, et conuicti, capitali supplicio affecti sunt. Schumanni tamen professioni honor habitus est: nam is in custo diam episcopalis iudicis, quem officialem vocant, traditus, et Episcopi Vladislauiensis opera postea liberatus ad Magistrum profugit. Milites item hostiles in vrbe deprehensi, partim capitis poenas luerunt, partim in profluentem demersi, partim diuturni carceris mole stias pertulere. Magister vero spe frustratus, ad opiculandum suis Meuae obsessis animum conuertit, nauesque viginti militibus instructas Regiomonto emisit, Habo lacu et aduerso flumine Vistula nauigaturas. Sed re cognita Poloni cum Gedanensibus classiariis, duodecim tantum nauibus armatis, vno ab Elbinga milliari hostibus occurrerunt, commissaque nauali pugna, potiti victoria sunt: mille hostes desiderati, rapti sexcenti, et cum captiuis nauibus, armis, et fortunis Gedanum deducti. Id ad decimum quintum Calendas Septemb actum. Cuius cladis nuncio accepto, Henricus Plauenius Commendator Elbingensis, et Bernhardus Sonnenbergius, qui cum terrestribus copiis in maiore insula aduenientem suorum classem expectabant, in diuersa dilapsi sunt. Nec multo post Holandiam oppidum Plauenius sibi subiugauit, accitus et receptus ab oppidanis, cum ii praesidiarios regios populatum egressos exclusissent. Arcem tamen regii, et duas turres cum porta oppidi ad arcem vergente retinuere. Mox Petrum Duninum a Meuae obsidione in auxilium accersiuere, qui cum noctu cum equitatu aduolasset, Plauenius cum suis incenso pluribus in locis oppido raptim sese euoluit. At regii restincto celeriter incendio oppidum recuperarunt, et in nonnullos ciues capitali supplicio animaduerterunt. Nonis vero Octobribus Liuonum classis eodem consilio, quo Regiomontana, domo profecta, a regiis, qui in praesidio Nideburgi,
Passenheimi, et Vormitae erant, et cum Elbingensibus se coniunxerant, itidem prope Elbingam profligata est, caesisque compluribus hostibus, duae naues maiores cum ducentis militibus, et centum equis hostilibus captae sunt. Haec eo anno gesta in Prussia.
Porro Casimirus Petricouiae comitia habuit: ibi de Plocensi ditione rursus actum cum oratoribus Conradi, ac caeterorum Ducum Masouiorum: qui cum bonorum virorum arbitrio controuersiam dirimi, aut externos et minime suspectos iudices sibi ferri, aut denique Italicae cuipiam Academiae causam decidendam permitti a Rege postularent, nihil horum obtinuerunt. Reiecta est tamen res ad alia comitia, quod Masouii Duces aduersam valetudinem causabantur. Venerat eo et Conradus Niger iterum. Sed cum ei Rex iudices de more ferret, re non confecta recessit. In Prussiam vniuersalis expeditio decreta. Quoniam vero Turcarum terror capta superiore anno Cafa (quae Genuensium colonia fuit, et olim Theodosia dicta) animos cunctorum peruaserat: missi in Podoliam Ioannes Tencinius Castellanus Cracouiensis, Derslaus Rithuianius Sendomiriensis, et Andreas Odrouanzus Russiae, Palatini, vt Cameneciam arcem, quae Theodorico Buczacio oppignorata cum toto territorio ab haeredibus eius obtinebatur, pro Rege redimeren, et munirent: Podoliis equitibus in summa fisci in opia, bouem in mansum vltro pollicitis. Comitiis peractis, Rex peragrata maiore Polonia sub finem anni in Lithuaniam se recepit. Quieuerat ea gens per omne tempus belli Prussici, nec a Polonis in societatem eius belli pellici potuerat: sed, quorsum id euasurum, otiose spectauerat. Tunc vero longioris morae im patiens, non inconsultum ducebat, Podoliam armis [reading uncertain: print faded] repetere, Polonis adhuc Prussico [transcriber, in the print: Prussieo] bello distentis. Eos igitur motus animorum Rex aduentu suo repressit. Caeterum comitia, quae communia Lithuanis cum Polonis Parczouiam ad diem purificationis D. Virginis edixerat, ad sextum Idus Septembris prorogauit, veritus, ne qua in conuentu maior animorum irritatio fieret: cui excitandae inter dissidentes quaeuis leuis occasio sufficit.
His ita constitutis, vere nouo inde reuertens post medium Aprilem Cracouiam venit: senatumque vrbis tribus millibus florenorum multauit, propter Iudaeos paulo ante iniuria affectos a militibus, piam in Turcas militiam professis. Etenim Pius eius nominis secundus Pontifex subactarum a Turcis ea tempestate gentium Christianarum calamitatem miseratus, et a caeteris, qnibus idem hostis imminebat, periculum auertere cupiens, edicto Mantuam conuentum omnes Christianos Principes atque populos ad pium bellum crucis vexillo proposito cohorrabatur et inuitubat, dux eius belli ipse futurus. Ac de Principibus quidem Matthias Rex Vngarorum, Philippus Burgundiorum, et Christophorus Maurus Venetorum Duces eam militiam publice professi erant: Casimirus Rex, ne idem faceret, Prussico bello distinebatur. Permulti tamen e Polonis priuati nomina dedere, ita vt ii prope duodecim millia hominum conficerent. Eorum igitur cruce signatorum militum nonnulla pars dum coit, et accingit sese Cracouiae, ad tertium Nonas Aprilis, re inter se communicata in Iudaeos impetum fecit, effractisque domorum foribus facultates eorum diripuit. ac ne caede quidem abstinuit. Caesi ex Iudaeis triginta ferme, caeteri in vicinam Ioannis Tencinii Castellani Cracouiensis domum confugerunt. Eam quoque crescente tumultu
postridie expugnassent, nisi Ioannes Gruscinius Episcopus, et Iacobus Dembinius praefectus vrbis cum aulico suo comitatu, et senatu, ac multitudine vrbana licentiam eorum coercuissent, Iudaeosque in arcem deduxissent. Multatus tamen est senatus.
Nec diu post ante finem eiusdem mensis Rex Corcini minorum Polonorum conuentum egit: quibus cum duodenûm grossorum in mansum tributum sciuissent, ad conducendum mercenarium militem in Prussiam, remissa est expeditio. AEgre ferebant maiores Poloni, expeditionem a minoribus in tributum commutatam esse, non communicato secum consilio. Sed tamen ipsi quoque conuentum a Rege ad octauum calendas Iulii Colum coacto, idem fecerunt, quod neque militare sine minoribus Polonis volebant, et secundae Polonorum res in Prussia id minime requirere videbantur. Nam post clades illas hostium, quae supra commemoratae, conrinuata a regiis in alterum annum Meuae obsidione, obsessi ad extren am rerum omnium inopiam et desperationem salutis suae redacti, cum inutilem bello multitudinem oppido eiecissent, et a regiis ea rursus in oppidum compulsa esset, postridie Natalis Christi, arcem simul et oppidum dedidere, vitam, et quicquid suarum rerum quatuordecim curribus possent euehere, pacti. Quadringenti milites cum magno Commendatore Vlrico Eisenhoueno, et aliis Commendatoribus, Stanislao Burggrauio Dhonano, Nicolao weissempachio, Stephano Schöneichio, ac Henrico Richtenbergio, qui omnes a Polonis Regiomontum deducti sunt, in praesidio fuerunt. Ex oppidanis duo Consulares, qui Cruciferis impensius fauerant, siue eiecti, siue vltio excessere, vnius mensis spacio ad distrahenda bona a regiis impetrato. Per eosdem dies Ioannes Schalius Hoensteinum siue Holstincum oppidum Crucifericae ditionis ex improuiso occupauit. Porro qui Fridlandiae fuere in praesidio milites Cruciferorum, cum sibi stipendia non soluerentur, hostiliter direpto, et incenso oppido discesserunt. Bernhardus vero Sonnenbergius eadem de cuusa, et quod valde accisas esse vires Cruciferorum animaduertebat, cum Rege pactus est, vt quae tunc praesidiis suis tenebat, deinceps quoque, quoad bellum illud maneret, quietus retineret: cum regiis libera commercia haberet: cum iis vero, qui Crucifericarum essent partium, nil sibi commune esse duceret: bello vero finito, iusta mercede a Rege accepta praesidia deduceret: munitiones, quas obtinebat, Regi traderet. Non mediociter et illa cladesad Colbergam oppidum Pomeraniae accepta Cruciferos afflixit. Erat Colberga in ditione Episc. Camenensis: verum detrectabant oppidani eius imperata. Episcopus igitur facta clam aliquanta manu, acceptisque a Cruciferis septingentorum equitum auxiliis, noctu oppidum agg editur, vt nec opinantes oppidanos opprimeret. Verum ii commodum a Gedanensibus foederatis facti certiores de consilio Episc. receptisque in vrbem auxiliaribus eorum copiis maritimo iinere transmissis, hostem scandere murosincipientem adorri fuderunt, et ad internecionem caeciderunt. S cigitur attritis Cruciferorum viribus, placuit Polonis mercenario milite rem eo anno in Prussia gerere, praesertim quod expeditiones publicas nullo ordine, nullaque militari disciplina, sed summa licentia constantes, sociis et amicis magis, quam hostibus damnosas esse animaduerterent: quod neque Regis imperrum satis exau diebatur, et nihilo magis in sociorum, quam in hostium agris a vi et iniuria temperabatur. Hucaccedebat, quod Episcopus et Senatus Lubecensis
Polonis iuxta ac Cruciferis consentientibus componendae inter bellantes pacis arbitrium sibi desumpserant, et iam tunc aduentabant Gedano, quo nauibus aduecti erant, Toruniam, adiunctis sibi de Rosto chiensium, Vismariensium, et Luneburgensium senatu singulis: Rigensium vero ac Derpatensium binis.
Conuentu Colensi finito, Rex Brestam diuertit: Toruniam vero ad disceptandam ac transigendam causam Prussicam misit Ioannem Vladislauiensem, Episcopum et regni Procancellarium, Lucam Gorcanum Posnaniensem, Stanislaum Ostrorogium Calissiensem, Sendiuoium Lenzenicium Siradiensem, Petrum Oporouium Lenoziciensem, Nicolaum Koscieleczium Inouladislauiensem, Stiborium Baisenum Culmensem, Palatinos: Hin ciam Rogouium Sen domiriensem, et Nicolaum Czarncouium Gnesnensem Castellanos: Ioannem item Dlugossum, Ioan. Dambrouucam, et Iacobum Shadecum Secretarios. De Nobilitare Prussica quatuor, Ottonem Machuicium, Matthiam Tolcam, Nicolaum Pilauium, et Nicolaum Zalinium. De Ciuitatum vero consulibus: Toruniensis quidem quatuor, Elbingensis duos, Gedanensis quatuor, et quintum paroecum eius vrbis, iuris Pontificij candidatum Porro a Magistro et Ordine Cruciferorum adfuere Iodocus Episcopus Ossiliensis, Henricus Plauenius quondam commendator. Elbingensis, Gerhardus Melengradus Mireschalius Liuonum, Georgius Comes Hennenbergius, et insuperttes iureconsulti, ac duo Commendatores. De Nobilitate, Vlricus Ilauiensis, et Ludouicus Lubauiensis praefecti: denique duo consulares Regiomontani, et duo Reualienses. Inter hos igitur ad quintum Nonas lulij agitari coeptum, et per sesquimensem tractatum, ad extremum sine effectu discessum. Conueneratiam, vt Poloniae Rex Pomeraniam citeriorem Culmensem, Michalouiensem, et Elbingensem tractum totum haberet, reliquam inferiorem Prussiam Cruciferis relinqueret. De Mariaeburgo intra triginta annos proximos vt iudicio, arbitrio, pactoue transigeretur: interim vero in Regis potestate arx ea maneret. De illis vero conditionibus conuenire non potuit, vt Magister ac totus Ordo Cruciferorum subiectionis iuramentum Regi praestarent, semperque deinceps in fide et clientela eius essent: Rex vero vt militibus Cruciferorum emerita vndecim annorum stipeddia exsolueret iis duntaxat, qui fuerunt in praesidio munitionum earum qnae ipsi tradebantur. Nam neque hoc Poloni, neque illud Cruciferi acceptabant. Soluto igitur conuentu illo Toruniae, bellum reparatur a Rege Brestae commorante. Tenebatur Nouum oppidum Pomeraniae siue Pomerellae cum arce Cruciferorum praesidio. Id quoniam in ripa Vistulae situm, eam habebat opportunitatem, vt fluminis traiectum liberum hostibus praestaret, regiis vero nauigatiooem impediret. Id igitur primum adoriri, ac in potestatem redigere placuit. Missus eo cum peditatu Thomas quispiam vir maioris animi, quam consilij: qui non expectato Dunino et equitatu, cum quo se iussus erat coniungere, ad Nouum castra metatus est. Hostes regiorum paucitate animaduersa, coadunati celeriter e proximis praesidiis impetum in eos fecere. Fugientibus naues regiae non procul in Vistula stantes saluti fuere. Centum aut paulo plures ex omni numero desiderati. Eadem autem die Adam Vilcanouius contractis tumultuarie Nideburgo, cui piaeerat et Sarnouia militibus. praesidiarios Cruciferorum, qui erant Dzialdouiae, praedam agentes e Masouia profligauit, praedamque excussit. Dzialdouiam
deinde Conradus Varsauiensium Dux obsidione einxit, ac deditione aecepit. Rex vero ignominia apud Nouum accepta commotus, Ioannem Synouecium et Paulum Iasenium cum aulico comitatu eo misit: Duninum quoque cum Prutenis et equitatu, et peditatu recollecto eodem iussit contendere, vt munitione potirentur. Nec tamen vi ea occupari potuit, valido praesidio et natura loci defendente. Caeterum obsidio in sequentem annum producta. Porro Puscum Gedanenses cum totos sex menses terra marique obsedissent, dedititium obtinuerunt. Rursus igitur Cruciferi pacis mentionem iniecere, siue quo liberius Toruniae proditionem conficerent, siue reuera pacis cupidi, quod non admodum laetis successib. tunc vterentur, et oppidani, agrestesque, atque adeo milites quoque cum iurgio, de fectionisque denunciatione pacem poscerent. Missus eam ob rem a Re ge Ioannes Dlugossus in Prussiam, cum gubernatore et primoribus trium ciuitatum ad Mariaeburgum et Stumam colloquia habuit. Et videbantur Cru ciferi accepturi conditiones illas, quae ipsis Toruniae latae erant. Postulabant autem, vt Rex primores consilij sui summa cum potestate Mariaeburgum ad conficiendam pacem mitteret. Verum id propter pestem in iis locis grassan tem factum non est. Quin cum Brestam quoque id malum infecisset, Rex inde Clodauiam, ac deinde Lencziciam. sese recepit. Vbi aliquot septimanas cum Regina, quae filiam Sophiam Cracouiae mense Maio enixa erat, commoratus, indeque Petricouiam profectus, ad medium Octobris comitia quindecim dierum habuit. Venerant eo ex condicto Conradus Varsauiensium, et Conradus Olesnicensium Duces, de successione disceptaturi. Sed cum res subinde tentata peramicam compositionem non procederet, prolata est causa, Olesnicensis quidem Ducis ad Pentecosten sequentis anni: Masouii vero ad proxima regni comitia, cum quod pestis contagio Petricouiam quoque, et omnem fere maiorem Poloniam iam peruaserat, tum quod inconsultum Regi videbatur offendere Duces illos aduerso iudicio, bello Prussico nondum confecto.
Perricouia Parczouiam ad alia comitia itum, quae Rex ad natalem D. Vir ginis prius dilata, rursus ad diem D. Martini reiecerat, communia futura Po lonis et Lithuanis. Et frequentes quidem vt ique proceres aduenere: sed cum Lithuani Parczouiam ad Polonos, hi contra Brestam ad illos venire re cusarent, Lomazis tandem conuentum est. Neque ibi tamen quicquam actum propter pagi incommoditatem, ac coeli in clementiam. Sed res in annum suspensa est. Rex dimisso conuentu, Lithuaniam cum Regina petit. Et quoniam Vilnam quoque pestilentia infecerat, Grodnae mansit aliquandiu: deinde Caunam profectus, magnam partem hyemis ibi exegit. Sub illud autem tempus, quo Parczouiae habita comitia, Henricus Plauenius instructa, vt ante dictum, Toruniae proditione, mille cum armatis noctu ad vrbem accessit secundum flumen: qua parte auersa ab hostibus securiores erant ciues et vigiles. Iamque praeteritis piscatorum suburbanis domiciliis, et antemuralibus superatis, taciti scalas manibus admouebant hostes, cum a vigilibus illucescente iam aurora animaduersi, et strepitu clamoreque tumultuantium ac concursantium deterriti, relictis scalis coepto irrito raptim sese recepere, veriti, ne loci iniquitate et irrupione ciuium opprimerentur. Sed non multo post iidem meliore fortuna vsi sunt ad Carnissinum Masouiorum arcem, tametsi non diuturna ea fuit. Mox enim Masouij interuersam
arcem circumuallarunt, priusquam hostes commeatum importarent. Itaque statim eam deditione recuperarunt. Peridem tempus Vngari Scepusiensem tractum, qui in ditione Regis Polonorum est, populabundi peruagati sunt: donec afflictae ciuitates septem florenorum millibus contributis publice pacem mercati sunt. Id autem fecerunt Vngari nulla prouocati iniuria, nisi forte cruce signatorum militum licentiam et iniurias vlcisci voluere. Hoc anno Archiepiscopo Gnesnensi Ioanni Sprouio ad medium Aprilis mortuo, Ioannes Gruscinius: huic autem in Episcopa Cracouiensi Ioannes Lutecus Brezius: ei vero in Vladislauiensi Iacobus Sienenius a Paulo secundo Pontifice, qui Pio successit. Rege postulante suffectus est. Nec ita multo ante idem Pontifex Paulum Grabouium Rege itidem commendante, Chelmensem Episcopum creauerat.
Sequenti anno millesimo quadringentesimo sexagesimo quinto Poloni varia forruna vsi sunt in Prussia: a quibus cum Nouum arcta premeretur obsidione, Caspar Nosticius laturus ob sessis opem, sexcentos equites et quadringentos pedites mercenarios e finitimis Poloniae ac Pomeraniae locis ad ducebat exiguo aere subarratos, Choiniciae, vero amplum stipendium se ipsis numeraturum pollicitus. Eorum non paucos hyemis asperitas partim in itinere confecit, partim debilitatos subsistere coegit. Reliqui vero cum peruenissent Choiniciam, nec ipsis promissum numeraretur stipendium, fremenres dilapsi sunt, regiis, qui ad arcendos eos e compluribus praesidiis conuolarant, non insectantibus discedentes. Qua re cognita obsessi Calendis Februarij, Magistro nequicqnam deprecante, et auxilium pollicente, oppidum dedidere, et libere abire permissi, quo vellent, quinquagin ta tribus curribus res suas asportarunt. Non quieuit et Magister. Quam enim circa se habebat manum, in territorium Gedanen se siue insulam minorem immittens, omni calamitatis ac saeuitiae genere eam afflixit, praedamque ingentem Stargardiam importauit, quo rectius ibi sui hostium obsidionem, quam expectibant, sustinerent. Cum autem non soluerentur Polonis emerita stipendia, Nouo recepto, dilapsi Poloniam latrociniis infestare coeperunt. Et pars quidem eorum nonnulla Dobrinensem montem Vistulae imminentem occupauit: inde in Masouiorum et Cuiauiensium agros excurrens, et in praeternauigantes impetum faciens, praedas agebat. Alij vero bonis ecclesiasticis, templorumque et monasteriorum Gnesnensis dioeceseos supellectili e Labissino imminebant, qui facile mille equitum numerum explebant, exceptis peditibus. Verum vtrique authoritate et placidis sermonibus ac muneribus Posnaniensis et Vladidauiensis Episcoporum deliniri quieuere. Mons vero Dobrinensis, quod per magnam opportunitatem incommodandi regiis habebar, si ab hoste occuparetur, Nicolai Zalinij praesidio firmatus est, collata publice in stipendium pecunia. Quae res tardius animaduersa, tam male habuit hostes, qui erant in praesidio Neumarci, vt in rixa, qua alius in alium culpam neglectae occasionis transferebat, duodecim ex ipsis desiderati esse dicantur. Haec per hyemem gesta in Prussia. Vere insequenri Rex festis Paschae diebus apud Grodnum exactis, Reginam maiore cum parte comitatus aulici Corcinum praemisit: ipse Leopolim eum paucis excurrit, quod Russi eius opem contra vim et iniurias Andreae Odrouanzi Palatini
et Praefecti Leopoliensis implorassent. Sed quum is paulo ante obiisset, ac Ioannes frater ei successisset, illud modo actum, vt Ioannes praefecturis omnibus amoueretur, accepta a, Rege viginti millium florenorum ab ipsis Russis, qui duodenos grossos in mansum, et singulos boues in focum siue familiam ob eam rem conferebant, numeratorum pecunia, cuius nomine fratres ipsi Praefecturas illas addictas tenebant.
Russicis rebus ita vtcunque compositis, Rex Corcinum dispositis equis ad comitia contendit, ad duodecimam Maij edicta. Quo ex minore quidem Polonia et Russia frequentes Senatores conuenerunt: e maiori vero Polonia Lucas Gorcanus Posnaniensis, Stanislaus Ostrorogius Calissiensis, Petrus Oporouius Lencziciensis, Palatini, et Sciborius Chelmius Succame rarius Posnaniensis legati libera cum potestate missi. Quindecim diebus in consultando consumptis, placuit vt Maioris Poloniae Nobilitas in Prussiam expeditionem statim susciperes, Choiniciam vallo muniret, donec mercenarij milites, quibus deinceps eo anno res gereretur, conuenirent; eamque ob causam illi ipsi maiores Poloni senos tantum grosses, caeteri vero alterum tantum in emerita iuxta ac deinceps emerenda stipendia ante medium mensem Iulium contribuerent. His constitutis, Cracouiam se Rex recepit, cuius non exigua pars cum aede D. Francisci non multo ante ad quintum Calendas Maias, Stradomia vero tota excepto templo ac coenobio sodalitij Bernhardinorum ad septimum Idus Aprilis conflagrarat. Aduenerunt eo Prutenorum legati, narrantes, Nobilitatem et primores ciuitatum Cruciferis subiectarum apud Neringam peninsulam conuentum secum habuisse, pacem impense cupere, et quasuis tolerabiles conditiones non abnuere. Exhaustos enim penitus, extremam ad miseriam redactos esse tam diuturno bello. Postulabant igitur, vt Rex gubernatori cum consilio potestatem pacis conficiendae faceret. Id Rex cum Senatu negauit: spem modo pacis illis facere, tempusque et locum de ea tractandi constituere eos iussit. Pacificationem senatui regni: quem ad eam rem in tempore missurus esset, reseruauit. Cum his mandatis dimissi Pruteni, liberaliter a Rege donati sunt. Dimissi item Silefij principes vicini, Praemislus Teschinensium, Ioannes Ratiboriensium, Praemislus Toscensium, Venceslaus Zatoriensisum, Ioannes Gliuicensium, et Ioannes Ribnicensium, qui in baptismo regiae filiae Heduigistunc natae, et intra annum vertentem denatae, susceptores adfuere.
His peractis, Rex discedens Cracouia Calissiam profectus est ad conuentum cum Conrado Olesnicensium Duce ad septimum Calendas Augusti constitutum. Nihil tamen etiam tunc de successione transactum: sedres integra ad finem Septembris reseruata, vt ibi tunc duorum consiliariorum Regis Bohemi arbitrio transigeretur. Inde Rex Casimirus Brestam et Cuiauiam se contulit. paci in Prussia componendae e propinquo adfuturus vel bello operam daturus. Ibi comperit, Vladislaum Damoborium Castellanum et praefectum. Naclensem quingentis equitibus coadunatis pronunciato in singulos dimidij floreni stipendio, hostilia in Regem regnumque machinari, ob non exsoluta stipendia, in Prussia emerita. Angebat ea res Regem, vt quae maxime: dolebat respirationem dari, animosque reddi Cruciferis, quos iam fere desponderant. Itaque actum cum Damoborio, vt incepto abscederet, acceptis ternis florenis in capita militum. Vbi hac via nihil profectum est, bello statim perduelles persequi placuit. Collocantur
Znenae et aliis quibusdam in locis praesidia. Rex cum caeteris copiis, quas ad manum hab ebat, Naclum et Damoborzum, quae loca ab illis tenebantur, obsidere parabat. Id vbi animaduertere illi, mutata sententia miserunt ad Re gem, imperata se facturos pollicentes. Iussi venire Inouladillauiam ad Regem primores, accepta fide venerunt, culpamque publice deprecati, et ad pedes Regis prostrati, non modo veniam cunctis impetrarunt, sed etiam pecuniam emeritorum stipendiomm nomine acceperunt, ac denuo Regi nomina dederunt, et ad Stargardiam oppugnandam sub signis Pauli Iasenij missi sunt. Interea res Cruciferorum in Prussia paulo meliore loco esse coeperant Nam et in Masouiensem tractum excurrentes, Nobilitatem eius orae fiducia multitudinis in cautius in se irruentem in insidias induxerant, et non mediocri strage apud Cziechanouiam profligarant, et naues Torunensium ac Gedanensium multis mercibus onustas apud Mariaeuerderum siue Quidzinum exuperant, et ad Dersauiam Nobilitatem Prussicam, quae in praesidio eius oppidi erat (cum ad pugnam direptione sub urbanorum elicuissent) contectis equitatu peditibus re inopinata perturbatam, sex hominibus caesis, octoginta captis in vrbem repulerunt, atque apud Meuam quinque et quinquaginta praesidiarios milites comportan di ex agris commeatus causa egressos, ac ab aratoribus damnis affectis proditos, Stargardia effusi. intercluso ad oppidum et arcem reditu, viuos exceperant, ac postridie eius diei arcem, cum ex interceptis literis vacuam esse praefidio didicissent, oppugnarant: cepissentque adeo, ni Martinus Brzenius Prutenus peditum praefectus cum paucis strenue eam defendisset, subeuntemque hostem superne coniectis lapidibus remoratus esset, donec periculo cognito sexaginta equites Mariaeburgo, et septuaginta pedites Gedano missi aduenere. Ibi tunc hostes recessere subuibanis direptis. Sed nihil ominus omnem eam oram vsque ad Gedanensium suburbana subitariis subinde excursionibus infestabant. Cum igitur e Stargardia potissimum ij, qui regiarum erant partium, in Pomerania infestarentur, eo duxit Iasenius exercitum iussu regio, duabusque turribus excitatis ad oppidum id assedit ita, vt pateret nihilominus obsessis liber exitus et reditus. Quo factum est, vt Iasenius eorum insidiis exciperetur. Sexaginta enim equites clam vrbe egressi, cum sub vesperam Polonorum specie et habitu assimulato ad moenia accederent, contraque ij, qui in oppido erant, ex composito erumpentes, quasi in hostes impetum facerent, Iasenius forte tunc obequitans rem conspicatus, mittit ad eos, qui Polonorum speciem prae se ferebant, vnum de suis comitibus sciscitatum. qui nam essent. Respondent illi, se Dersauienses esse, et ex hostico reuerti. Id verum credens Iasenius, gratulahundus ad eos procurrit, comprehensusque cum duobus comitib, in oppidum ductus, et in custodia asseruatus est. Tantaque hostes eo capto laetitiae signa dedere tympanorum nolarumque crepitu ac sonitu, vt debellasse sibi viderentur. Sed vana fuit ea exultatio. Ex templo enim Gothardus Radlinius in locum eius suffectus a regiis militibus, obsidionem continuauit. Interea vero conuentum rursus a regiis in Neringa cum Cruciferis pridie Calendarum Septembris, ac de pace tractatum per quinque dies arbitro Paulo Varmiensi Episcopo electo, qui neutrarum erat partium. Sed sine successu discessum. Illud modo conuenit Magistro postulante, vt post alterum mensem denuo eodem in loco, vel inrer Mariaeburgum
et Stumam conueniretur, ea quidem lege, ne quam Mariaeburgi mentionem Cruciferi facerent. Tametsi re cipiebant ij, si Mariaeburgum sibi redderetur, se cum tota Prussia et Liuonia in fide. et clientela Regis Poloni fore. Verum non accipiebant Poloni hanc conditionem, siue quod per magno sibi arx ea constitisset, empta a militibus: siue quod in de perfacile Cruciferi, quamuis leui occasione arrepta, bellum redintegraturi esse viderentur, quod et permunita, et peropportuno loco ea sita esset. Sic igitur e Neringa discessum tunc est.
Conuentum deinde suorum Regiomonti Magister habuit. Vbi cum Nobilitas et Regiomontani grauis ac diuturni belli pertaesi, non solum ei sumptus in bellum deinceps negarent, verum etiam, nisi pacem cum Polonis faceret, ab eo se defecturos significarent: sex et viginti ex eis, quos maxime voluntati suae aduersari cognouerat, in arcem euo catos comprehendi, et sex primarios interfici iussit: caeteros vero per praesidia distribuit asseruan dos, donecgrandi se aere redimerent. Nec postea quenquam ad constitutum cum Polonis conuentum misit, Nec tamen interea de belli studio et cura vtrinque remissum, quicquam fuerat: cuius tota fere moles ad Stargardiam sese collegerat, regiis oppidum id ob sidentibus, hostibus vero impigre defendentibus, ita vt angustiore prope annona obsidentes, quam obsessi vterentur, propterea quod e vicinis agris neque frumentari, neque pabulari regij poterant, omni frumento et pabulo cum re pecuaria tempestiue in oppida e remotioribus quique locis comportato. Excipiebantur vero ab hostibus, qui circumiacentia oppida, nimirum, Choiniciam, Fridlandiam, Hamersteinum, Bythouiam, Lauemburgum, Kissouum praesidiis tenebant. Quo factum, vt Gothardus exercitus dux cum non exiguo expeditorum militum numero comparandi commeatus causa Dersauiam proficisci necesse haberet. Id vbi obsessi e transfuga quodam Gedanensi cognouere, eruptione facta castra semluacua oppugnauerunt. Sed ea regij fortiter defenderunt, ita vt eos longe superantes multitudine quater vallo ac turribus ligneis magno cum impetu succedentes, vix tandem permultis amissis, longe pluribus sauciatis, in oppidum reciper sese cogerent. Nihilo tamen minus infestabant ij deinceps quoque vias, et ne quid rerum venalium in castra Polonica importaretur, prohibebant: saepeque inter occursantes sibi mutuo particularia certamina committebantur. Quin cum bruma quoque ac intemperie coeli hyberni regiis confligendum fuit. Sed vicit omnem eam difficultatem constantia ipsorum, ne ab obsidione discederent. quaequidem in sequentem aestatem vsque perdurauit.
Dum haec ita geruntur in Prussia, Rex Casimirus Inouladislauia Calissiam contendit sub finem Septembris, ibique cum Conrado Olesnicensium Ducem et Margaretha vxore eius per Iodocum Vratislauiensem Episcopum, et Vilhelmum Rosembergium arbitros a Rege Bohemorum missos, transegit ea conditione, vt ille quatuor annorum spacio viginri millia aureorum nummûm a se acciperet: successioni omni in Massouia et Belzensi vna cum vxore sua sese abdicaret, dotemque post mortem Annae Vladislai Masouiorum Ducis defuncti vxoris ne repeteret. His ita actis, Posnaniam Rex Conrado et vxore eius comitantibus profectus est, dimissisque iis, Prutenorum legatiorem audiuit. Petebat ea, vt arx Mariaeburgensis Gubernatoris et Nobilitatis fidei committeretur. Responsum
est: Regem id sine comitiorum regni decreto ac consilio ciuitatum Prussicarum, quae plurimum ad emendam eam arcem contulissent, recte facere non posse. His dimissis Posnania discedens ad medium Nouembris Coli quinque dierum comitia cum maioribus Polonis habuit, deinde per Lencziciam et Radomiam in Lithuaniam se contulit.
Anno insequenti millesimo quadringentesimo sexagesimo sexto post medium Iannuarium Archiepiscopus Gnesnensis synodum Lencziciae habuit. Ibi Sendiuoio Lenzenicio Palatino Siradiensi, et Michaeli Lasocio Praefecto Lencziciensi oratotibus regiis petentibus, decretum est subsidium Regi ad bellum Prussicum e tributo sacerdotum: in Cracouiensi quidem dioecesi senûm grossorum, in caeteris vero duodenûm in libram argenti, secundum vsitatam aestimationem, sine Pontificiam, vt vocant, txam. Mense Februario Liuones septingenti equites pariter et pedites Cruciferis suis in Prussiam suppetias euntes, eum Samogitiam attigissent, nec progredi per syluas possent, praepe dira a Samogitis deiectione arborum locis opportunis via, versus mare iter instituere. Quod Samogitae euenturum cum prouidissent, foueas praealtas iam ante in ea partefoderant, sarmentisque contexerant. In eas igitur Liuones inedia, frigore. et pauore vrgentibus, imprudentes praecipiiati, contrucidati sunt. Pauci cum ex insidiis ad lacum euasissent, rupta fragili glacie nihilominus periere. Duo rantum ex omni numero viui seruati, e quibus cognitum est, quadraginta naues refertas militibus e Germania in Prussiam nauigantes, non ita multo ante naufragio periisse. Iisdem diebus Paulus Lehndorffius Episcopus Varmiensis quum animaduerteret, res Cruciferorum inclinatas esse, et a pace tamen eos abhorrere, partium regiarum se deinceps fore professus, arcium et oppidorum suorum adeundorum potestatem fecit regiis militibus, qui Passenheimi, Nideburgi, et Vormitae in praesidiis erant, vt non solum ea tuerentur, sed etiam communem iam hostem in de infestarent. Quae res Magistro peracerba accidit, magisque serio is de pace dein cogitare coepit.
Ad medium mensis Martij Rex Petricouiae comitia celebrauit. Ibi rursus actum est cum Conrado Varsauiensium Duce, et matre eius Anna, ac matertera Catharina. Sed cum pactionibus decidi res non posset, Conrado Belzensem modo tractum remittente, Rege vero nil praeter Visnensem concedente, iudicium vero Prussico bello durante intempestiuum fore videretur. reiecta res ad alia comitia. Adfuere hic etiam legati Prutenorum petentes, vt Rex Mariaeburgum cum aliquantis copiis quamprimum venirer, hac ratione facilime bellum finiturus, quod pleraeque ciuitates subiectae Cruciferis ad eum defecturae esse dicerentur, et eius rei cause binorum gros sorum persionem et accisam in vnum annum ei deserentes. Itaque soluto quindecim dieb. conuentu, Brestam Rex Archiepiscopo Gnesnensi, et Episcopo Vladislauiensi, ac Palatinis Posnaniensi et Siradiensi occurrentibus ac deducentibus contendit.
Perid tempus Ioannes Schaelius facta aliquanta manu praesidiariorum equitum ac peditum, Melsacum oppidumtunc Crucifericarum partium intercepit, militesque sexaginta, qui erant in praesidio, viuos in potestatem suam redegir. Perturbauit ea res Magistrum adeo, vt de Regiomonto is iam periclitari videretur. Certior enim factus erat, Gedanenses transportatis
classe copiis Sambiam adoriri et infestare statuisse, eoque copias et ipse suas Regiomontum contraxerat, quas hostibus opponeret. Ex his itaque tria millia peditum et equitum Henrico Plauenio duce celeriter ad recuperandum Melsacum misit, ratus, Polonos paruo praesidio relicto inde discessisse: et vero non ignorans, eos rebus praesertim secundis securos esse solere, ita vt qua id arte, quaque facilitate cepissent, eadem rursus amittere poss: viderentur Plauenius igitur silenti agmine profectus, nocte intempesta oppidum diuersis quatuor locis aggreditur, tamque vna porta refracta signa inferebat. Sed cum Poloni partim aduersi nauiter obsisterent irrumpentibus, parrim superne in subeuntes saxa deiicerent, ducentis amissis, in tutum se recepit. Postero die vt acceptam ignominiam corrigeret, fremens frendensque ad Holandiam duxit. Verum ibi quoque nihilo mel ore fortuna vsus, plures etiam milites amisit. Nec magis prosperaetunc erantres Cruciferorum in Pomerania. Osiecum castellum obsidebant Poloni, ligneo castello e regione excitato. Hostes succurrere suis laborantibus volentes, non contemnendam manum Choinicia et Stargadia eo misere: cui aduenienti obuiam progressi Poloni, pugnae copiam fecere. Nec mora in fugam acti hostes, perpauci tamen euasere, pluribus in fuga quam in praelio trucidatis. Caesorum spolias reg j politi sunt. Id vbi viderunt obsessi, incenso castello natando profugerunt. Regij vero accurrentes in cendium restrinxerunt, castellumque subegerunt. At Ludouicus Magister, quoniam magnam earum cladium partem Varmi ensis Episcopi defectioni ad regias partes acceptam ferebat, vt eum vlcisceretur, cum sexcentis equitibus, ac totidem peditibus agros oppidorum eius percursat, ac segetes conculcat, non sine dolore oppidanorum, et fremitu in Episcopum, quod cum pacati in medio belli strepitu ad eam diem fuissent, transi ione eius ad Regem irritaris Cruciferis hostilia pati cogerentur. Erat quidem in praesidiis eorum oppidorum et aliarum vicinarum munitionum non exignus regiorum militum numerus: sed exacerbatis praesenti et insueta calamitate oppidanorum animis, moenibus ij se continebant, veriti, ne prodeuntes excluderentur. Increpiti vero regiis lireris ac nunciis, prodiere tandem constituto ad conueniendum loco. Quo cognito Magister Bartensteinum se cum copiis suis recepit: ibi regij vicissim liberius agros peruagati, segetes et ipsi conculcarunt, ac in villas igne desaeuierunt.
Per eos dies Casimirus Rex cum accepisset literas a Rudolpho Episcopo Lauantino homine Germano, qui scribebat, se venire legatum a Pontifice ad faciendam pacem inter ipsum et Cruciferos: misit ad eum Vratislauiam, vbi substiterat, Ioannem Dlugossum secretarium suum indicans, pacem se non abnuere, modo ille bona fide pacificatorem sese interponeret, neque imitaretur Hieronymum Cretensem Archiepiscopum, qui Regioperam suam pollicitus, cum ad Cruciferos profectus. esset, corruptus ab iis calice aureo, bellum non modo non sedasset, sed etiam vltro iam fere conquiescens resucitasset cum aliis factis ac versutis consiliis suis, tum quod Prutenis regiarum partium interdictum non relaxasset. Si nihil eorum hic haberet in animo, veniret bono omine, fauere se ei, vt praeclaram compositae pacis gloriam referret. Prolixe ille omnia pollicitus est, se dissimilem Cretensis illius
fore. Venerunt iisdem diebus ad Regem Stiborius gubernator Prussiae, et Gabriel Palatinus Culmensis Baisenii fratres cum legatis Nobilitatis Prussicae et ciuitatum orantes, vt Rex Mariaeburgum tandem accederet, actam diuturno bello, quo ipsi penitus iam exhausti essent, finem imponeret. Fore enim. quum eo accesserit, ac Regiomonri Cruciferorum metropoli propius bellum ostentarit, vt ad eum ciuitates quaedam deficiant, et Cruciferi ad quasuis pacis conditiones perdicantur. Repetebant et priora postulata de Mariaeburgo, et aliis arcibus fidei suae commendandis. Non debere minus certam et probatam esse Regi fidem suam, quam externorum: et minore autem impendio eas arces seruari a se posse, quam ab externis, quorum insatiabili auaritiae explendae neque eaeraium, neque facultates suae sufficiant, et vero negligi propter eos culturam agrorum. Haec asperius exaggerantes addebant etiam minas: nisi latio precum suarum duceretur, fore, aliter sibi prospicere cogerentur. Offendit ea legitio Regem, et quotquot ipsi aderant in Senaru. Sed dissimulata tamen temporis cause offensione, comiter eis responsum: Regem mature adfuturum Mariaeburgi, ibique de illes et omnibus rebus cum Prutenis constitururum: ante messem autem cum exercitu eo proficisci commode non potuisse, propter annonae et pabuli penuriam.
Ita dimissis Prutenis Inouladislauiam Rex petiit, quo magis accelerareat iter milites, cum Regem in itinere esse audirent. Ibi eum conueniunt legati Erici Ducis Bomeraniae, gratulantes Regi saluum aduentum in eas oras, auxiliaque magna adbellum pollicentes: ipsum que adeo Ducem praesentem adfuturum, si Rex ipse foret in exercitu. Deinde percontabantur, Choiniciamne et alias Pomeranicas munitiones Rex oppugnaturus esset, an Mariaeburgum iturus. Postremo postulabant aperte quidem, vt redimere Duci Lauenburgum et Bythouiam munitiones a Cruciferis sibi ademptas liceret: cupere hoc eius sub ditos, et pecuniam eam in rem contulisse: ipsum vero cum hostibus decidisseiam octo millibus florenorum, et captinis eorum reddendis. Tectius vero haec et obiter agebant, si forte Dux de Choinicia, Stargardia, siue aliqua qua piam munitione Pomeranica transigere cum hostibus regiis aliqua conditione posset, vt ipsi bona cum Regis gratia habere eas munitiones liceter, in fide et clientela Polonorum futuro. Ad hanc legationem, quippe quae non obscure indicaret. Ericum toti Pomeraniae inhiare, nil aliud responsi datum, quam vt Dux, ipse post quindecimdies Bydgostiam ad Regem veniret, de illis, quae postulabat, coram acturus. Ne quam tamen pecuniam interim hostibus numeraret, neue captiuos redderet: ferret potius aliquantisper adhuc detrimentum amissarum munitionum. Id autem prouidebatur, ne vires hostium receptis captiuis, conductisque illa pecunia nouis militibus reficerentur. Bydgostiam deinde Rex peruenit, vbi de Slochouiae arcis interceptione nuncium accepit Praefectus eius arcis Georgius Dambrouius, Martinum Cziczuicium Nobilem et locupletem Pomeranum e ditione Erici Ducis domi ipsius captumin arce asseruabat, quoad se magno redimeret aere. Et insinuarat is iam se in familiaritatem praefecti ita, vt liberius in arce diuersaretur. Erant ibi in praesidio Pomerani Polonis intermixti, cum quibus Cziczuicius clam de proditione pactus, cum cognitam haberet angustiam rei frumentariae in acce, vltro pollicitus est domo aliquantam vim farinae. Dimissus eam ob
rem a credulo praefecto, quatuor currus farina onustos adduxit. His vero quaternos expediros pedites quasi custodia; et praesidii causa adiunxerat. Cum quibus in arcem intromissus praefectum arcis, et quos de militibus fidos ipsi esse arbitrabatur, adiuuantibus ex condicto Pomeranis praesidiariis comprehendit, et in imam turrim detrusit, arceque potitus est. Vehemens erat suspicio, si non iubente, certe non insciente Erico Duce facinus illud ab ipsius hominibus patratum esse: eo que spectasse videbatur pars illa legationis eius, qua petebat, vt sibi habere liceret per Regem munitiones, si quas pacto aliquo in potestatem suam redegisset. Itaque increpati legati eius, qui non dum dimissi erant: missusque ad ipsum legatus a Rege, qui de fraude et perfidia cum eo expostularet, minasque ad liceret, ni Slochouia redderetur. Ad ipsum quoque Martinum Cziczuicium missus alius de restituenda arce nil nisi bona verbaretulit. Quo tempore Choinicia quoque duces hostium aderant, pecuniam Cziczuicio grandem pollicentes, si sibi arcem traderet. Atque ij reuerti alio tempore iussi sunt. At Rex cum conuocasser consilium, omisso Mariaeburgo Choiniciam adoririfrustra reclamantibus Prutenis statuit, quo militibus hostium, qui e Germania et Bohemia deducebantur, transitum intercluderet, Poloniamque maiorem ne hostilibus excursionibus exponeret. Ad haec autem Slochouiam quoque sacilius se recepturum sperabat, si propius exercitum admoueret. Hostes. qui Stargardiae in praesidio erant, vbi cognouerunt, Regem in ea ora tunc bellum gerere decreuisse, diuturna defatigati obsidione, et fame iam laborantes, relictis rebus omnibus, qua patebat exitus, noctu silenti agmine excessere: et equites quidem sparsim Choiniciam contendere: pedites vero in Zantiram vicum se recepere, templumque Vistulae imminens, vude nauigantes infestarent, muniuere. Postero die oppidam dilapsis defectionis autoribus, compotes sui facti, Gothardo Radlinio sese permisere. Quo nuncio exhilaratus Rex, alacrior ad obsidendam Choiniciam comitatum aulicum misit: quibus et proceres, qui ad erant Bydgostiae, suos comitatus adiunxerunt: ipsi Bydgostiae cum Rege manserunt. Ludibrio primum fuit hostibus ea obsidio, abundante oppido defensorum multitudine, et quod regii vno in loco, caeteris partibus oppidi liberis, castra metabantur. Vbi vero fossis ac sepibus cingi oppidum croeptum est, erumpere frequentes et inuadere operi intentum militem, globosque bombardis et omne telorum genuis e moenibus eia culari. Nec paruis incommodis regios affticiebant, donec submissis a Rege Lithuanis ac Tartaris equitibris liberiores eorum excursiones inhibitae sunt.
Interea Slochouiam Rex fortuna adiuuante sexto, postquam amiserat, die recuperauit hoc pacto. Excurrerant eo quadraginta pedites Poloni, Palatini Inouladislauiensis Ioannis Koscielecii, siue vt fortunam tentarent, siue vt aliquid forte e subiectis aegris raperent. Eos Cziczuicius ex arce conspicatus, omnibus militibus, quos in praesidio habebat, deductis, persequi insituit. Sacerdotes tantum duo cum ludimagistro et aliquot scholasticis adolescentibus in arce remanserant: qui quamuis Pomerani, tamen benignioribus vsi Polonis, indigne ferebant, eos per dolum arce excidisse. Hi ergo solitudinem nacti, occasionem referendi gratiam bene meritis non negligendam sibi esse rati, portas arcis superioris occlusere, ostioque turris effracto, Georgium Dambrouium cum sedecim sociis, cassibus venatoriis submissis, extraxere, et cum his pariter clamorem sustulere. Quo consternati
Pomerani, quum in arcem se recipere vellent, subeuntesque saxis superne deiectis arcerentur, foris vero a quadraginta illis peditibus significatione eorum, qui in arce erant, animatis peterentur, correptis et conscensis celerrime equis Dambrouii, qui in inferiori arce stabulabantur, in Stolpensem ditionem profugerunt. His cognitis Fridlandenses et Hamersteinenses eiectis hostium praesidiis Regi sese et oppida sua dediderunt: qui propter saeuitiam et asperitatem praefectisui Vladislai Damoborii Castellani Naclensis defecerant.
Deiecerunt haec magnopere Magistri et Cruciferorum animos, qui in, spem potiundae Slochouiae, quae amplitudine et munitione Mariaeburgo non multum cedit, venerant, et Principibus Germanis, a quibus ad eam diem vanis auxiliorum promissis lactati erant, inter se dissidentibus, nihil spei sibi reliquum esse in posterum videbant, metuebantque, ne id, quicquid habebant reliqui in Prussia, per vim aut voluntariam deditionem Prutenorum amitterent Ita que conuentu Regiomonti habito, cum non satis tutnm esset aliorum cui quam pacis mentionem facere, nonnullis ob id supplicio affectis, primus ipse Magister Ludouicus sententiam dixit, in quam ab omnibus itum est: nimirum vt pax cum Rege Poloniae conficeretur, si minus aequis, at tolerabilibus duntaxat conditionibus. Missus e vestigio ad Regem Bernhardus Sonnenbergius, tempus locumque colloquio de pace habendo petiuit. Nihilo ferociorem secundaeres Regem fecerant, et iam ante ostenderat Rex legato pontificio Rudolpho, non abhorrere se a pace. Conuenit autem, vt ad diem natalem Diuae virginis Rex Toruniae, Magister vero cum suis Culmae essent: illi vero, qui de conditionibus collocuturi ac tractaturi erant, Culmeseae, medio sere vtrinque spacio, conuenirent. Nihilo tamen segnius continuabatur a regiis obsidio Choiniciae: et quo celerius ea operibus circumuallaretur, spesque omnis auxiliorum, et facultas euagandi ob sessis praecideretur, euocatae a Rege e maiore Polonia et Cuiauia operae ac rusticani homines cum ligonibus, secutibus, et aliis eiusdem generis instrumentis, non parcebant diurno ac nocturno operi. Non leuiter autem exstimulabat Polonos obsessorum, qui fere Silesii erant, ferocia: nec leue momentum addidit Erici Ducis Pomeranorum perfidia, qui cum Bydgostiam ad Regem illis diebus venisset, et cum omnia socii et foederati officia, tum operam suam ad conficiendam deditionem Choiniciae sancte promittendo detuliisset, honorifice habitus, donatus, dimissus, et Choiniciam profectus longe diuersum egerat. Indeque discedens, misso denno ad Choinicenses praefectos nuncio sacerdote quodam, non Regi, sed sibi Choiniciam tradi aliqua mercede postulabat. Verum is sacerdos excussus a regiis, ad oppidum admissus non est. His igitur de causis festinabant et satagebant regii. Et faciebat eis potiundi spem, quod nullo flumine importari in oppidum commeatus poterat.
Dum haec geruntur in Prussia, Georgius Bohemorum Rex misit aliquantam manum equitum pariter ac peditum contra Vratislauienses, qui ipsi dicto audientes non erant, duce Sciborio Touaczouio Morauo: qui siue iussu Regis sui, qui successibus Polonorum angebatur, suaque interesse putabat, vt ii quam plurimum haberent negotii, siue propria temeritate, excursione facta, in Poloniam Czenstochouiam oppidum et monasterium, circumiacentesque pagos diripuit falso praetextu, quasirex Poloniae Bohemis quibusdam, qui tum in illo
exerecitu militabant, emerita in Prussia stipendia non exoluisset. Praemonitus ea de re fuerat a nonnullis Morauis et Silesiis aemulis Touaczouii Iacobus Dembinius Praefectus Cracouiensis, cui Rex absente se curam minoris Poloniae commiserat: sed malo consilio vsus, ipse quidem cum parte copiarum raptim coactarum Osuie cimi se continuit: Praedislaum vero Dmosicium Praefectum Stepusiensem cum expeditis ad reprimen dum Touaczouium misit. Qui tardius molitus, occasionem opprimendi hostem incautum et secure agentem amisit. Ita Touaczouius incolumis sese cum suis recepit, et Namislouiensem agrum diuexauit. Nec ausus aggredi Vratislauiam, in Morauiam remeauit. Expostulauit ea de re cum Georgio Casimirus per internuncium Castellanum Malogostensem. Sed ille negauit quicquam eius iussu suo factum esse. Conuentus deinde inter Reges perinternuncios constitutus, vbi de iniuriis ac controuersis transigeretur, Bythomiae ad diem S. Andreae memoriae sacrum. Hoc igitur tumultu Silesiaco motus Rudolphus legatus Pontificis, cum ad pacificationem Prussicam acciretur a Rege, rescripserat, se venire ad diem statutam non posse. Verum discessione Bohemorum repente praeter opinionem solutus metu, ad vicesimam sextam diem Augusti Totuniam paucis post Regem horis vt nit. Cruciferi aliquandiu expectati sunt, quod legatum in Silesia praepeditum non venire acceperant. Postridie igitur mandata Pontificis legatus exposuit, Regemque ad pacem cohortatus est. Responsum ei: Regem quamuis iustum bellum satis prospero gereret successu, victoriam que pene in manibus haberet, facilem tamen fore ad faciendam pacem, et aequis conditionibus acquieturum. Vbi Magister quoque cum suis aduenit, placuit ad Niessouiam potius, quam ad Culmeseam conuentum agere sub papilionibus. Nam Toruniam Cruciseros intromittere Polonis visum non est, superioris temporis periculo admonitis.
Per eos dies hostile praesidium, quod Zantitae erat, expugnatum est. Ad medium vero Septembris apud Choiniciam cum ex oppido crupissent hostes, commisso cum regiis praelio, in oppidum repulsisunt. Nec multo post prandentibus regiis rursus erumpentes, cum aliquot horis strenue dimicassent, multis amissis in fugam se coniecerunt. Instare regii fugientibus. Hostes veriti, ne cum suis regii simul irrumperent, clausis celeriter portis, permultos de suis excluserunt: qui partim caesi, partim capti, partim cum in fossam a quae plenam armati sese praecipitassent. submersi sunt. Nec diu post Poloni sagitris ignem iaculati noctu oppidum incenderunt, ita vt quarta pars eius cum frumento conflagraret. Quo victa tandem est hostium pertinacia, missisque in castra Vlrico Eisenhouero magno Commendatore, et Ioanne Zalio, vitam fortunasque pacti, neque vnquam contra Polonos arma se sumpturosiurati, redditis receptisque vicissim captiuis, inter quos erat Paulus Iasenius, oppidum cum tormentis et omni apparatu ac instrumento bellico ad quartum Calendas Octobris tradidere; ac lachrymantes Lauenburgum profocti, post octauum diem illud quoque opipidum ac Bythouiam Erico Pomeranorum Duci, acceptis ab ipso octo millibus florenorum, captiuisque receptis reddiderunt. Victor exercitus Toruniam ad Regem veniens, benigne et liberaliter habitus est. Choinicienses autem Rex impunitate donauit, quamuis cuncti oppidum solo aequandum esse suaderent.
Iisdem diebus mons Nesco supra Vucram amnem, quem hostes praesidio firmarant, profligatis quadraginta militibus, qui inde Masouiam populabundi excurrerant, a comitatu aulico Conradi Ducis expugnatus est. Haec nunciata Cruciferis, incredibilia videri primum, terrendique sui causa a Polonis conficta. Sed vbi vera esse comperere, pronioribus ad pacem animis inclinari coepere. veriti, ne vniuersa Prussia a se deficeret Post multorum igrtur dierum collaquia tractatusque cum Polonis habitos, legato pontificio summa cura, fide, studioque adniteme, et Rege nihil de sua facilitate remittente, et peste, quae Toruniae inualescebat, celerem discessionem suadente, tandem decima nona die mensis Octobris optata diu pax confecta, in scriptum redacta, legati ac trium tabellionum manibus subscripta, a Rege Magistroque Toruniam accito, et vtriusque consiliariis obsignata, et in domo mercatorum publica, quam Geldam vocant, Rege et Magistro cum suis congregatis, a legato quidem Germanica, a Vincentio vero Kielbassa Secretario regio Polonica publicara lingua, et vtriusque partis assensu, ac solenni iureiurando approbara est. His vero conditionibus ea conuenit, vt Poloniae Rex Culmensem, Michalouiensem ditionem, et Pomeraniam omnem, adhaec Mariaeburgum, Stumam, Christburgum, Elbingam, ac Tolekiemitam arces et oppida cum suis territoriis et munere syluatico (quod Waldampt Germanis dicitur) et sex pagis, qui ad arcem Holandiam pertinuerunt, iure sem piterno obtineret: Neringam item Peninsulam exceptis duobus pagis cum praedio: qui Cruciferis propter commodiorem in Habo lacu piscationem relicti sunt. Reliquum quiequid est in Prussia, vt Magister cum Cruciferis sibi haberent, ea quidem lege, vt sem per sintin fide et clientela Regum Polonorum, idque solenni iureiurando quicun que Magister Ordinis deinceps vnquam creatus esset, intra sexium mensem per se ipse ad Regem veniens profiteretur: seruaturus omnia, quae tunc conuenissent, neque vlla tergiuersatione aut relaxatione cuiusquam siue absolutione a iureiurando, ne vltro quidem oblata vsurus: esset que is Princeps ac Senatorregni, et ad laeuam Regis primum in consiliis locum ac consessibus publicis haberet. Primarii quoque Commendatores, quos Magister ederet, vt et ipsi consiliarii Regis essent: Atque ita Magister, et Ordo cum tora Prussia, et quicquid ii postea bello, vel quouis alio modo de barbatis acquirerent, cum Polonia arctissimo vinenlo coniungerentur, et in vnum corpus coalescerent, neque cuiusquam omnino in terris praeterquam Regis maiestatem ac iurisdictionem (salua Pontificis ecclesiastica iurisdictione) agnoscerent. Et vero contra quemuis hostem adessent, nec eum in aduersis iuxra ac prosperis desererent. Ad professionem ordinis vt pateret aditus Polonis et aliis regiae ditionis hominibus, dummodo ii dimidia parte Germanos ne excederent, eorumque, etiam in magistratibus et curationibus mandandis ratio haberetur. Magister vero ne Rege inscio quauis de causa amoueretur. Qupd si quae munitiones intra fines vtriusuis ab alteto adhuc tenerentur, vt ante octauum Calendas Iulii bonafide redderentur: sin a quoquam alio, tamen alterius ope recuperarentur. Donationes, venditiones, et aliae quaeuis alienationes bonorum ab occupatore, damno alterius bello durante factae, ne ratae essent. Profugis et exulibus equestris ordinis possessiones ademptae, vt restituerentur. Plebeis vero eae modo, quae ante initium conuentus
tusillius venditae non essent. Caeterum pro venditis liceret precium renummerare. Omnibus autem vt perduellionis ac defectionis noxa remitteretur. Culmensis ecclesia amotis religiosis Cruciferis, vt ad ius matricis suae Gnesnensis metropoleos rediret, eiusque episcopam Vincentius Kielbasse, simulque Pomesaniensem haberet. Eo vero mortuo, Pomesaniensis ecclesia in Cruciferorum ditionem recideret, Arces oppida, pagi, et quaeuis bona ecclesiastica vtrinque suis ecclesus redderetur. Captiui item vtrinque dimitterentur: viae publicae vt essent liberae more veteti. Telonia siue portoria noua ne qua vtrinque alteris imperarentur. Haec ita rata firmaque esse, vt omnes Episcopi, Duces, Palatini, Castellani, Commendatores, Equites, Ciuitates iureiurando interiecto iuberent. Et quamuis auctoritate legati pontificii confecta, constituta, et stiabili a essent: nihilominus tamen Rex et Magister oratores ad Pontificem mitterent, qui ab ipso approbari et confirmari pacta illa cum omnibus conditionibus peterent, adiectis in violatores poenis. Hunc igitur tunc exitum bellum Prussicum tredecim annis varia fortuna gestum hahuit.
Omnibus rite peractis, ad aedem D. Virginis itum est, Deoque gratiae actae, et reliquum diei festis epulis et conuiuiis datum. Rudolphus legatus tam pulchrae pacis confectae meritam apud omnes laudem tulit: qua contentus, amplissima dona a Rege missa recusauit: Consiliarii modo regii titulum honoremque cum pensione ducentorum florenorum in singulos annos, quoad viueret, in salinis Bochnensibus attributam accepit, et Vratislauiam se recepit. Magistro item Ludouico, et iis, qui cum eo erant, primariis viris, perampla pro cuiusque conditione a Rege data muneta. Camque is egere admodum Magistrum comperisset, praeter priora dona, quinde cim millia florenorum ei vltro dona in emerita stipendia militum promisit, quo facilius Prussia excedentibus illis recreatetur. Remisit etiam ipsi in viginti annos necessitatem mittendorum ex pacto auxiliorum, excepto tamen bello Turcico, si id Polonis inferretur. Vicissim autem Magister Polonis in ditione sua fundos et possessiones habentibus tributa, operas, et quaeuis alia onera in vigintiquinque annos relaxauit. Missi deinde oratores Romam, a Rege qnidem Vincentius designatus Episcopus Culmensis, et Ioannes Ostrorogius Castellanus Miedzirecensis. A Magistro vero Ioannes Vinclerus iureconsultus: quibus mandatum, vt Pontifici gratias agerent, Rudolphi industriam, fidem, integritatem, studium, atque diligentiam commendarent, et apicem honoris Cardinalitii pro meritis ei peterent. Non omnibus tamen ea res grata fuit. Nam et Pruteni, aegre ferebant tantum relinqui Cruciferis in Prussia, vt facile recollectis viribus bellum reparare possent: et. Poloni proceres, qui ei paci conficiendae non erant adhibiti, multa cauillabantur: et milites spem stipendiorum faciendorum sibi praecisam moleste ferebant; et Lithuani dolebant, se occasionem recuperandae, quemadmodum existimari volebant Podoliae, dum Poloni Prussico bello distinentur, amisisse. Iam vero Georgius Rex Bohemiae, qui magnam taedimendi, et ad posteros suos transmittendi regni Bohemici spem in eo bello collocarat eo finito impensius sibi liberisque suis metuere a Rege Casimiro in cipiebat, quod eius regni haereditatem ad ipsum filiosque ipsius per Elisabetham coniugem Regis Vngariae et Bohemiae filiam, et sororem pertinere intelligebat: seque exosum esse
apud suos ob Hussiticum dogma non obscure animaduertebat: neque ignarus erat, Casimirum ad bellum sibi intentaudum, cum ab aliis Christianis Principibus, tum a Pontifice incitari A quo etiam per id tempus ipse iudicio Romae instaurato haereseos et peffidiae damnatus, omni regio, ducali, et marchionali honore non in praesens modo, sed etiam in futurum tempus vna enm liberis suis priuabatur, et subditis eius indulgebatur, vt ei parere necesse non haberent. Et egerat quidem cum Casimiro de suscipiendo regno Bohemico Rudolphus legatus quam diligentissime, Torunia discessurus, pollicebaturque ipsi non solum subsidium Pontificis, verum etiam Silesiae et Lusatiae deditionem, vt primum arma contra Bohemos sumpsisset, aut aliquem de filiis eum exercitu misisset: verum Casimirus eam consultationem ad comitia regni remisit. Dimisso legato et Magistro, Casimirus Rex ad quintum calendas Nouembris Torunia profectus, quoniam pestis totam fere Poloniam peruaserat, apud Cozinicios saltus aliquandiu venationi vacauit. Interea Ioannes Srancus collectis duobus millibus mercenariorum miiltum, ne nihil ageret finiris stipendiis, Pelciniciam oppidum in tractu Stolpensi occupauit: nec multo post Drahimum arx regia ab eo, qui Pelciniciae praefuerat, intercepta, Regis autem iussu ex pacto restitutio vtrinque facta est.
Subsequentis anni millesimi quadringentesimi sexagesimi septimi initio ipsis adeo Calendis Ianuariis natus est Regi apud Cozinicie Sigismundus filius pacata Prussia, bono quodam omine conficiendarum reliquiarum belli Prussici, quod Cruciferi successu temporis renouarunt. Sub finem vero eiusdem mensis Rex in Lithuaniam profectus est, duobusque pene, mensibus ibi exactis in Poloniam reuersus, ad tertiam diem Maii Petrico uiaecomitia habuit. Ibi postulantibus legatis Cruciferorum, quorum Magister Ludouicus paucis diebus obierat, pax reliquorum procerum, qui Toruniae non adfuerant, solenni iureiurando confirmata est, constitutae etiam reliquae res Prussiae regiae, et mutata nonnihil magistratuum et honorum ratio, Nobilitatis atque ciuitatum internunciis flagitantibus. Nam gubernatione abrogata, et Palatinatu Elbingensi in Mariaeburgensem commutato, Stiborius Baisenus eo honore cohonestatus est: Castellanus vero eiusdem loci Fabianus Maulius factus, Palatinus Pomeraniae citerioris Otto Machuicius: Castellanus autem Gedanensis Nicolaus Pilauius: denique Castellanus Culmensis Ludouicus Mortangius creati: Palatinus enim eiusdem loci, qui secundum Episcopos primus est in Senatu Prussico, Gabriel Baisenus viuebat adhuc. Audita est etiam Nurduuladi noui Tauricanorum Tartarorum Principis, qui Ezigeri patriante septem mensis extincto successerat, legatio foedus et amicitiam paternam cum Casimiro, eiusque ditionis hominibus confirmans, et auxilia contra quosuis hostes pollicens. Consultatum deinde de exsoluendis stipendiismilitum toto Prussico bello meritis, quorum permagnus nu, merus cum coniugibus et liberis aduenerat. Decisum cum equitibus quidem octonis florenis in singulos annos, cum peditibus vero quaternis. Quae summa ad bis centena et 70000 florenorum aequabat, eaque intra duos annos et semestre exsolui promissa. Tunc quidem bini modo aurei numerati in militem: quaterni intra mensem designati. Neque quic quam operae precii tunc factum per totos septendecim dies, ea propter, quod Nobilitas pleraque omnis in Coreinensi et Srodensi conuentibus recusarat tributum agrarium eam in rem petitum
Itaque placuit nouos conuentus, Coli qnidem ad diem D. Iacobi, Corcini vero ad diem D. Laurentii, quo ex Colensi maiores Poloni aduenirent, institui. Aegre autem milites in eo acquiescebant, Vladislao Damoborio Castellano Naclensi homine turbulenro et seditiaso inprimis animos eorum solicitante: qui dudum Slochouiam intercipere adortus, et spefrustratus, ex agro arci illi subiecto praedas egerat: arcis praesidiatios fide data euocatos perfide trucidarat: Naclensi quoque territorio pecuniam imperarat: Gnesnensis ecclesiae bona populatus etat, et adulterinum nummum cudere instituerat: nec in futurum quieturus videbatur. Is igitur quamuis patre Inouladislauiensi Palatino ortus, et Senator regni esset: tamen sponsores dare iussus de quiescendo, quum non daret, captus, et Petro Szamorulio Castellano Posnaniensi, et praefecto maioris Poloniae traditus, Calissiamque ductus, eius iussu capitali poena affectus est. Ita vnius supplicio latrocinia, quaeiam increbescere coepetant, vtcunque sunt coercita.
Adfuit et Georgii Bohemi Regis legatio, foederis apud Glogouiam icti Casimirum admonens, ne proceribus Bohemis et Vratislauiensibus perduellibus Georgii faueret. Conuenerant enim vnum in locum proceres Bohemi nobilissimi quique, et cum his omnium fere Morauiae Silesiaeque ciuitatum legati. Georgium, si iureiurando promissa de religione non praestaret, pro Rege deinceps non habituros se constituerant, et in aliquem de filiis Casimiri, vtpote de stirpe Regum suorum natis, propensi esse videbantur. Itaque anteuertens cos Georgius, pactorum conuentorum Casimirum admonebat. Huic responsum: a Casimiro quidem foedus seruari, et seruatum esse: a Georgio vero id violatum videri. Satisfieri ab eo de damnis et iniuriis illatis oportere, si deinceps quoque foedus integrum esse vellet. Nec multo post solutis iam comitiis adfuere et procerum, qui Regi Georgio aduersabantur oratores, quorum Zdenco Sternbergius Burggrauius Prageusis princeps erat, petentes, vt Casimirus regni Bohemici, quod ipsi liberisque certa quadam successione deberetur, curansusciperet, neque id a perfido et haeretico inuasore occupari pateretur. Responsi hoc datum: nihil iam tunc de re tanta statui recte posse conuentu dimisso. Cauebat nimirum Rex, ne nouo bello implicaretur, pertaesus Prussici. Nec tamen successionis iure se et liberos suos abdicare volebat, verum spectabat, quo fortuna dissidentium Bohemorum inclinatura esset. Erat enim in armis Georgius, et rebellium munitiones in Bohemia oppugnabat. Vratislauienses vero, quo Georgium distinerent, facta a mercenario milite et vrbana multitudine manu, oppida et munitiones sibi vicanas in fide illius perseuerantes in festabant, Francosteinum que occuparant. Sed vicissim obsessi a Bohemis et Saxonibus auxiliaribus superuenientibus, dum inuicem inter se temere tumultuantur, oppido per scalas capto exciderunt: ac equites quidem fuga euaserunt, pedites vero ad quatuor millia partim caesi, partim capti. Miserant autem Georgio Vilhelmus Misnensis et Albertus Brandeburgensis Marchio non spernenda equitum auxilia, Haec igitur tunc circumspiciebat Casimirus.
Peractis autem comitiis, Petricouia discedens Nepoloniciam diuertit. Ibi oratores suos responsum Pontificis referentes audiuit. Nihil ab eo tunc impetratum, praeter quod Culmensis ecclesia amotis Cruciferis in pristinum
statum restituta, et Gnesnensi Archiepiscopo denuo addita est. Confirmatio vero pacis Prussicae, et relaxatio interdicti in Prutenos regiarum partium promulgati Rudolpho legato mandata. Qui ad quintum Calendas Augusti Vratislauia Cracouiam adueniens cum Gabriele Veronensi Franciscano haereseos in quisitore, et Petro Ercleo cubiculario pontificio, recens Roma missis, Regem ad suscipiendum, et a nefario et haere ico occupatore vindicandum Regnum Bohemicum exhortabatur: et Pontificis, Imperatori, Germanorum, et aliorum Principum Christianorumopem et subsidia promittebat: diplomataque pontificia proferebat, quibus ea demum conditione postulatis regiis satisfacere iubebatur, si is bellum Bohemicum susciperet. Et commodum proceres Bohemi, qui Georgio se opponebant, miserant et ipsi ad Casimirum e conuentu Iglauiensi legatum, oran res, vt aut ipse regnum sine longiori cunctatione susciperet, aut aliquem de filiis, vel cum mille equitibus Regem sibi mitteret. Suis viribus regnum se ei vindicaturos pollicentes. Tergiuersante Rege postulabat legatus pontificius, ne tamen is pro foederato, nec pro Rege haberet Georgium, priuatum regio honore a Pontsfice: sed pateretur piam Crucis militiam contra eum in ditionibus suis promulgari. Offindit ea legatio Regem et Proceres Polonos, qui tunc ipsia derantin consilio, ideo quod pax cum Cruciferis in dubium reuocari, praetextusque renouandi belli ipsis praeberi videbatur, proptera diectam conditionem. Itaque res integra ad consultationem conuentus Corcinensis, qui tunc instabat, reseruata: conuentusque ipse propter incommoditatem loci et pestem circumquaque saeuientem Cracouiam translatus est, et ad eum maioris Poloniae proceres propter nouam illam causam euocati, vix ad medium Augusti tandem, non omnes tamen, conuenere. Quindecim fere diebus consultatum. Ad extremum placuit agi gratias Pontifici et Bohemis proceribus de oblato regno, quod Casimiro Regi liberisque eius iure optimo deberetur. Sed acceptare id eum tunc pro pter infrequentiam Senatus, cuius confiliis et auxiliis vsurus esset, recte non posse: suspendi rem ad alia comitia oportere: curae autem Regi fore, vt bellum ciuile inter Bohemos gliscens dissoluatur: Georgius in viam redear, et in po testate Pontificis sit. Quo minore vero nego cio ea confici possint, operaeprecium esse, vt aliquantisper a publicando pontificio decreto, quo Georgius regno priuabatur, et militia Crucis abstineatur. Cum hoc responso expeditus legatus pontificius Vratislauiam reuertit. Petro vero Ercleo Romam re uertenti adiunctus Ioannes Sempinius equies Polonus, qui de confirmatione pacis Prussicae sine conditione rursus ageret. Cui mandatum et illud, vt peteret, quo Vincentius Culmensis Episcopus Paulo Varmiensi per eos dies peste, seu veneno, vt opinio fuit, extincto successor daretur: quamuis Nicolaus Tungenus Canonicus eius ecclesiae, qui Romae tunc erat inter scribas Apostolicarum, vt vocant; literarum, rite a Collegio basilicae illius electus esser. Sed ne Sempinius quidem quicquam impetrauit. In Bohemiam vero missi legati, Stanislaus Ostrorogius Palatinus Calissiensis, Iacobus Dembenius regni Thesaurarius, et Ioannes Dlugossus Canonicus Cracouiensis. In Prussiam autem ad constituendas res Iacobus Siennenius Vladislauiensis, Vincentius Kielbassa Culmensis, Episcopi, et Ioannes Koscielecius Palatinus Inouladislauiensis: qui subortas cum Cruciferis nonnullas controuersias deciderunt: et quamuis aegre, perfecerunt tamen vt de promissis
Magistro a Rege quindecim millibus florenorum duodecim millia Ciuitates exsoluerent Rex tribus mensibus Cracouiae exactis, in Lithuaniam secessit. Iam enim totam fere Poloniam, Russiam, et Masoniam pestis popularis peruaserat. Ibi Nicolao Vilnensi Episcopo sub finem Septembris defuncto Ioannem Lossouicium Vilnensis ciuis filium, qui tunc erat Lucendis Epidcopus: huic vero Martinum Gressouicium successorem destinauit: Nicolao vero Camenecensi, qui et ipse ad medium Octobris peste extinctus erat, Nicolaum Golambicum: sed is paulo post in itinere a latronibus trucidatus esset, Nicolaum Prochnicium suffecit: Legati regij in Bohemiam profecti, multa agendo et suadendo eo rem perduxere, vt Georgius negaret, se quicquam aduersus Pontificem et pacta cum antecessore eius, et cum Concilio Basiliensi conuenta admisisse: cotrecturum autem, si quid forte eiusmodi esset: componendarum vero Bohemicarum verum arbitrum. Casimirum non recusaret. Caeterum alterius factionis proceres conuentu Vratislauiae habito, negarunt, se illum arbitrum accipere posse inconsulto Pontifice, cuius iussu bellum suscepissent. Ne que vero habendam esse fidem Georgij verbis ac promissis: quin susciperet Casimirus oblatum et iure debitum sibi regnum: aut vero aliquem de filiis, quos tam multos haberet, in spem plurium regnorum susceptos, Regem sibi mitteret, Factae sunt autem inter eos et Georgium quinque mensium induciae.
Sequentis anni millesimi quadringenresimi sexagesimi octaui initio nil memoratu dignum actum in Polonia, praeter quod pestem late grassantem annonae caritas excepit, ex hyberni coeli intemperie, et intem pestiuo calore et siccitate, coorta ingenti murium multitudine, qui horrea depasti, cum se in agros effudissent, segeres quoque hybernas virescentes radicirus arroserunt. Nihilo tamen minus primo vere Casimirus Rex cum vxore Cracouiam e Lithuania reuertit. Ibi conuenit eum Protasius Olomucensis Episcopus, ad vindicandam Bohemiam, et socia cum Imperatore Friderico, et Matthia Rege Vngarorum arma contra Georgium coniungenda exhortatus. Secreto vero quinque modo consiliariis adhibitis suasit, vt Rex foedus cum vtroque Principe noua affinitate stabiliret, collocatis in matrimonium Matthiae, et Maximiliano Fridetici filio duabus filiabus natu maximis. Consultius fore, vt per filias certam Vngarici et Bohemici regni haereditatem nomine vxoris suae adiret, quam ad silios peruenturam expectaret, aut vero armis eam vindicaret. Non recuaturos Principes illos cum consiliariis suis, quin, si ipsi liberos nullos relinquerent, ad Casimiri liberos ex pacto secundum se successio pertineret. Cum Casimirus oblatum ab eis regnum non acciperet, Matthias vero Vngarorum Rex, quamuis gener et foederatus Georgij, tamen Pontificis hortatu et authoritate adductus, missa ad eos legatione vltro id expetiuisset, non grauate susceptus est ab eis. Quo magis autem Matthias res suas contra Georgium stabiliret, foedus cum Imperatore Friderico percussit, quo eum sibi successorem assentientibus Vngaris designauit. Cum que prouidendum sibi esse existimaret, ne Casimirus sibi impedimento esset, Protasium non inscio, vt credibile est, Friderico submisit, per quem vel affinititate Casimirun: sibi adiungeret, aliquanto enim ante viduus factus erat.
Relata re ad consilium regium, responsum Protansio, Casimirum ius suum ad regnum Bohemicum tam haereditarium, quam delatum ab
ipsis Bohemis non repudiasse: sed reiecisse eam consultationem ad comitia, quae instarent. Quod si quis interim id regnum vsurpare vellet, iureid ipsi fore, ne id inultum ferret. Cum Matthia Rege eum foedus icere, et affinitatem statuere non posse, nisi ille iniurias et damna data Polonis exolueret. Bis ab eins hominibus infestatam esse Scepusiensem oram, quae sui iuris esset: Moldauiam item, quae in fide et clientela sua esset, anno superiori ab eo vexatam esse. Cum hoc responso Protasius, quamuis splendi de donatus a Rege Casimiro, non admodum laetusin Vngariamrediit. Per eos autem dies, quibus is fuit Cracouiae, Regina Elisabetha sextum filium nono partu edidit, cui Fridericinomen Protasij rogatu indictum est. Posteaquam autem diseessit Protasius, postridie aduenit Albertus Kostka a Geötgio, gratias agens Casimiro de fide ac constantia in seruan do foedere, ac de studio et opera nouata in reconciliandis Bohemorum animis: pergeret porro inchoatum opus perficere tantisper, dum durarent induciae. Georgium eius arbitrio cuncta permittere. Orabat etiam de reconciliando ipsi Pontifice, a quo non modo Bohemi, et Matthias Rex Vngariae, sed et alij Christiani Principes aduersus eum concitabantur. Purgaturum se, de quibus insimularetur, et Casimiri arbitratu. satisfacturum: cuius etiam filium aliquem de sententia Bohemorum procerum successorem sibi praeteritis suis filiis destinaret, non haereditario iure, quod nullum esset regni apud liberam gentem, sed singulari quadam omnium Bohemorum in Casimirum propensione, et linguae cum Polonis communione. Eaque de re constituenda ac conficienda mitteret Casimirus legatos ad proxima Bohemorum comitia. Nec minus humaniter Georgij legationi postridie responsum: Casimirum libenter omnia. Georgij causa facere, deincepsque facturum, modo ille candide ac bona fide ageret. Cum hoc responso dimissus legatus Georgij Regis Bohemiae. Haud mora, legati iidem, qui superiore anno fuerant, ad componendas res Bohemicas iterum ire iussi sunt, Dlugosso excepto, cui, quod Rex filiorum suorum adultiorum curam et institutionem mandarat, Nicolaus Scopus Castellanus Osuiecimensis suffetus est. Verum ij feruente maxime contra Georgium bello, quod ipsi a Matthia Vngaro maximis viribus inferebatur, tentata, sed spreta a legatis pontificiis (nam ad Rudolphum paulo ante Vratislauiensem Episcopum factum Laurentius Episcopus Ferrariensis accesserat) pacificatione, successu irrito redierunt.
Ad Stepha num vero in Valachiam missi Dobeslaus Bissouius Castellanus Belzensis, et Stanislaus Tencinius Ioan. Castellani Cracouiensis filius, vt eum pollicitatione auxilii regii confirmarent, et locuntempusque cum eo conftituerent, vbi is praesens solenne fidelitatis iusiurandum Regi daret. Gonuenit: renouatum est foedus cum promissione mutuorum auxiliorum, adiectis his conditionibus no Moldauus inscio et inuito Rege cuiquam bellum faceret: Rex vero ne recepta ret hostes eius, qui ad Principatum adspirarent. Ipse Rex dimissis legatis sub sinem Iunii Cracouia profectus, Prutenis, ad seaccederet, orantib. Visliciam diuertit conuentumque minorum Polonorum egit, et subsidium ad exoluenda Prussica stipendia postulauit. Quod non abnuebat quidem Nobilitas, verum sine maiorib. Polonis sciscendum non putauit. Quare placuit binos e Palatinatibus siuesatrapiis
lagatos ad comitia Petricouiensia mitti, qui de cernendi in commune cum caeteris Regi moderati tiibuti potestatem haberent. Atque hoc tunc primum fieri coe ptum sic inoleuit posterioribus temporibus, vtsine ij legatis seu nun ciis prouinciarum nulla comitia legitima haberentur, neque tributum imperari, ac ne lex quidemvlla ferri posse videretur. Potestas vero eorum instar tribunitiae apud Romanos, velephororum apud Lacedaemonios esse ceepit, suntque ceu custodes libertatis communis.
Conuentu Visliciensi finito, Rex Colum profectus: maioram quoque Polonorum conueutum habuit Verum nihilo magis ibi profecit. Reiecta res ad alium conuentium, eodem loco ad vicesimam diem Septembris instituendum. Itaque Rex coeptum iter per Pomeraniam peragens ad tertium Idus Augusti Gedanum ingressus, magno populi obuiam sele effunden eis studio ac laetitia exceptus, et lautissime atque honorificentissime habitus est, quoad ibi substitit, per totum fere mensem. Et purgarant iam ei se Gedanenses literis ac nunciis de crimine, cuius apud eum ab Henrico Plauenio Vilnam profecto insimulati erant, quasi ad Burgundum Ducem deficere statuissent. Promulgato autem ea in vrbe, ac dein de Mariaeburgi conuentu Pruten orum, ciuitatibus egestatem praetexentibus, vix eo rem perduxit, vt in octo annos tributum, quod Cisam vocant, decerneretur. Ac de eo quidem, quod in primartis tribus ciuitatibus colligeretur, primis quatuor annis quarta parsillis ipsis ciuitatibus in publicos vsus, reliquaevero tres Regi in stipendia militum cederent: deinceps vero ciuitates illaetres, quicquidapud quamque redactum esset, sibi haberent: aliunde veto quicquid proueniret, Regi adnumeraretur. Sed Ge danenses praeterea quinque millia ssorenorum de regio prouentu detrahere permissi sunt, quae tunc Regi mutua dederant. Triginta quo que millia eis remissa sunt, quae anniuersariis pensionibus per quindecim illos annos non soluerant. Ipli contra, Gedanense, Dersauiense, et Puscen se territoria, quae oppignorata tenebant, Regi con donato debito reddidere. Misit autem inde Rex legatos ad intercipien dum bellum inter Fridericum Marchionem Brandebutgensem, ac Pomeraniae Ducem Ericum paulo ante exortum. Ericus enim, cum ei Fridericus auxiliis quorundam Principum Germaniae adiutus grauis esset, oratores primum, deinde coniugem ad Regem miserat, opem eius imploraus, et subiectionem ipsi suam de ferens, si soe dus eum non moueret. Forte dimiserat exercitum Marchio, cum ad eum legati Regis venere. Itaque facile inducias inter dissidentes confecerunt, illique Casimiro Regi arbitrium controuersiae detulerunt. Mariaeburgum dein de se Rex contulit. Henricum Plauenium Magistri vices gerentem cum Mareschalco et aliquot Commendatoribus Cruciferorum ad se venientes benigne accepit: quae postulabant, pleraque omnia concessit: Nide burgum oppidum, quod ad eam diem retinuerat, ex pacto red didit: anniuersarios conuentus cum Cruciferis Elbingae agendos, quibus duodeni vtrin que delecti viricontrouersias vltro citroque suboriens disceptarent, ac deciderent, conftituit: de non acceptando regno Bohemornm, si absque bello id adi pisci non posset, consilium ab eis accepit: denique ad maturandam noui Magistri electienem eos hortatus, quinque millibus floren orum donatos dimisit. Deinde Prutenis magistratus in comitiis regni dudum creatos stabiliuit, aliosque insuper adiecit, tres regundorum sinium praesides, quos Succamerarios vocant, qui et ipsi locum, et
sententiae dictionem in Senatu Prussico habent. Iudicia quoque Nobilitatis constituit, creatis iudicibus in singulis territoriis.
Itaque compositis rebus Prussicis Mariaeburgo profectus, per Culmensem oram ac Toruniam Petricouiam contendit, quo ad nonam Octobris diem comitia edixerat. Per eos autem dies, quibus Gedani et Mariaeburgi commoratus est, cometes inter orientem et septentrionem 15. diebus apparuit. Quo disparente, statim alter illustrior etiam totidem diebus ad occasum visus, insignium malorum mortalibus impendentium prodigia. Comitiss Petricouiae habitis, primum omnium de Vladislao Damoborio ab vxore et propinquis eius, qui complures erantin Senattu regio, actum. Querebantur, eum per iniuriam indicta causa caesum, eiusque facti inuidiaomnis, Rege asseuerante, iniussu suo caesum, in Petrum Szamotulium absentem conferebatur. Data enim opera ob eam ipsam causam is non venerat. Itaque citari ad altera comitia iussus. Ita tunc turba conquieuit. Introductus deinde in Senatum Balthasar Canonicus Vratislauiensis a Rudolpho Episcopo et legato pontificio missus oratum, vt Rex interdictum ecclesiasticum contra Georgium Bohemum, et crucis militiam promulgari in ditionibus suis pateretur. Hunc sub secutus Georgii legatus, iustam sui Regis contra rebelles causam defensans, et quam submisse is Pontisici sese exhibetet, quamque libenter desiderio consilioque Casimiri in paciscendis induciis obsecundasset, commemorans, ex eo que longe deteriori loco res illius esse caepisse. Orare, ne Casimirus amicum, eiusdemque cum Polonis linguae regnum diripi et euerti sineret: sed magis ferret opem, Pontificemque Georgio placatum red deret. Vtrique responsum: Regem orarores ad Pontificem de rebus illis missurum, eisque mandaturum, vt ad Rudolphum Vratislauiam, ac deinde in Bohemiam diuerterent, et vtrique sententiam eius renunciarent. Instauratum est etiam ibi iudicium inter Regem et Conradum Ducem Masouiorum natu maximum, et et amitam eius Catharinam, apud iudices a Rege editos, Prussici belli intuitu eo vsque dilatum: adiudi cataque sunt Regi Sochaczouiense, Vyskitcenfe, Visnense. Plonense, Plocense, et Zaucrense territoria. Tractatum item de subsidio publice ad exsoluenda Prussica ftipendia conferendo. Sed nun ciis Nobilitatis negantibus mandata ea de re se habere, nouos rursus conuenrus Coli et Corcini mense Decembri institui placuit. ibi demum aegre perfectum, vt agrarium tributum duodenûm grosotum san citetur: cuius dimidium agricola, tantundem dominus eius solueret, ne subditi nimis praegrauarentur. Laborabatur enim passim magua inopia et caritate annonae proprer anni intemperiem.
Proximo post huncanno Casimirus Rex sub finem Iannuarii Cracouia discedens, in Russiam contendit, mensemque vnum cum dimidio Leopoli exegit, Stephanum Palatinum Moldauiae expectans, vt ab eo fidelitatis iuramentum ex pacto acciperet. Verum ille multa causatus tunc non venit: iusiurandum tamen Ioanni Muziloni Palatino Podoliae, et Spitconi Iaroslauio Succamerario Praemisliensi legatis regiis ad se missis, dedit: recepitque postea, se Cameneciam vel Colomeiam, vel Sniatinum ad Regem venturum, modo vt duobus mensibus ante dies certa praefigeretur. Adfuit autemen [perhaps: autem] Mengligeris noui Tartarorum Principis, qui Nurduulado
maiori natu fratri a suis eiecto successerat, legatio, foedus et amicitiam, et auxilia contra quosuis hostes Regi deferens. His de more cum donis et gratulatione dimissis, constitutisque pro tempore rebus Russicis, Rex ad finem Aptilis Cracouiam reuersus, stipendiorum Prussicorum partem ex pacto dissoluit: legationem procerum Bohemorum, Morauorum, ac Silesiorum cum ecclesia Romana contra Georgium sentientium audiuit. Eratiam grauis Georuio Matthias Rex Vngarorum, in Morauia liabens exercitum. Itaque postulante Georgio, de pace inter eos agicari coeperat sine atbitris apud villam Orsinam prope Olomucium congressos: et fortassis ea conuenisset, nisnlegati ponrtissent. et proceres Vngari atqtie Bohemi zelo incitati Matthiam auertissent. Induciae modo ad finem anni illius inter Reges factae. E vestigio Matthias Bohemorum se Regem renunciati Olomucii passus est: profectusque in Silesiam ac Lusatiam fidelitatis iusiurandum a Ducibus et ciuitaribus partim vltro oblatum, partim terrore expressum accepir. Hocigitur factum suum Bohemi proceres Casimiro tunc excusabant, cunctatione eius et necessitate adactos id se fecisse: simulque rogabant, vt Rex Catholicus sibi potius faueretidem sentientibus, quam Georgio haeretico. Vtiliorem ipsi Polonisque amicum fore Matthiam, quam illum perfidum. Ad hanc legationem nil aliud responsum, quam Casimirum relata re per primam occasionem ad Senatum, cuius copiam tunc non haberet, Bohemis responsurum. Neque enim plaoebat Regi in vtramuis partem tunc sententiam suam aperire. Non dissimulauit is tamen laetitiam, cum ei renunciatum esset, filium natumaximum ingenti fauore et acclamatione Bohemorum, cum Georgio sentientium, succe ssorem Georgio destinatum esse.
Expedita legatione Bohemica, Rex in Lithuaniam cum vxore iter suscepit, Rado miaeque de ratione amoliendi belli, si quod forte sibi ad Vngaro intentaretur, cum consiliariis qui eo frequentes conuenerant, consultauit. Ibi eum conse cuta est legatio Georgii et Bohemorum, qui a partibus eius erant. Recensebat autemea, quie quid perillud tempus cum Matthia Rege actum, et ad Casimiri legationes responsa referebat. Deinde Vladislao Regis filio natu maximo regnum secundum Georgium deferebat, his conditionibus: vtid Georgius, quoad viueret, retineret: Casimirus eum in gratam Pontificis reponeret, et contra quosuis hostes tueretur: vxori eius bona dotalia, filiis Principatus, proceribus magistratus et honores attributi, vt salui essent: Ludmilam filiam Georgii Vladislaus vxorem duceret. De quibus cum in Senatu esset propositum, variabant senatorum sententiae. Plures tamen erant, qui regnum armis ac sanguine parandum, societa temque et affinitatem hominis haeretici non probarent. Cuius sententiaeprin cipes erant Episcopi: quibus etiam sacrorum interdicto vti placuit propter legatos haereticos praesentes. Verum de hac sententia contentione aliorum Senatorum facile se dimoueri passi sunt. Visum est deinde Senatui eius Rege, denuo legatos mittere in Bohemiam de conditionibus suscipiendi regni. Ioannes Tarnouius Voinicensis, et Stanislaus Vantropca Sandecensis, Castllani, ireiussi. Ad controuersias vero cum Vngaris disceptandas ac determinandas designati Ioannes Episcopus Cracouiensis, Ioannes Tencinius Castellanus Cracouiensis, Derslaus
Rithuianius Sendomiriensis, Stanislaus Ostrorogius Calissiensis, Palatini, et Ioannes Dlugossus Canonicus Cracouiensis, bis frustra defatigati sunt, non venientibus Vngaris. In Prussiam vero Iacobus Siennenius Vladislauiensis, et Vincentius Kielbassa Culmensis Episcopi, et Petrus Duninus Succamerarius Sendomiriensis deputati ad res constituen das, et componendas controuersias, ne qua Cruciferis noui belli ansa relinqueretur. Dicebantur enim a Friderico Imperatore et Matthia Rege clam ad res nouandas incitari.
Casimirus ita constitutis rebus Polonrcis Radomiae, per Volyniam et Luscum in Lithuaniam coeptum iter peregit, et ad Grodnum cum Lithuanis conuentum egit. Per quos dies Tartari Zauolgenses (hocest, qui vltra. Volgam siue Rha fluuium habitant) Maniaco Duce, quum Borysthenem transmisissent, tribus agminibus factis in Lithuaniam, Podoliem, et Moldauiam sese infuderunt: Voliniam que impune depopulati, ad decem mlllia hominum abegerunt, Lithuanis propter paucitatem resistere non ausis. In Podolia vero nihil fere incommodi acceptum, retrocedentibus. Tartaris, quum ad Trebouulam iustus Polonorum et Russorum exercitus Raphaele Iaroslanio Leopoliensi, et Paulo sasenio Belzensi et Chelmensi Praefectis ducibus praesto esset. In Valachia vero a Stephano Palatino terprofligati retrocesserunt, silio Ducis amisso. Quem captum, quum a patre minaci legatione repeteretur, Stephanus praesentibus centum legatis dissecari, et mox ipsos quoque legatos palis suffigi russit, vno excepto, quem truncato naso et auribus nuncium reigestae ad Maniacum remisit. Ad comitia deinde Petricouiensa ad initium mensis Octobris edicta Rex profectus, iuri dicendo et legationibus exterorum Principum audiendis ac dimittendis vacauit. Auditi primum Iacobus Dembenius et Paulus Glouinius, commodum a Pontifice reuersi, expectationi hominum litetis ex itinere seriptis, quasi omnia recte confecissent, de se concitatae non responderunt. Nam neque pacem Prussicam Pontifex confirmauit, neque Vincentium Epifcopum Varmiensem esse iussit. Quinetiam questus est de Casimiro, quod haereticis fauere videretur, eo quia neque interdictum, neque crucis militiam contra eos in ditionibus suis promulgari pateretur. De regno vero Bohemico cum Matthiae Regis lagti sese opposuissent, legatum Pontifex missurum se esse dixit, qui causam vtriusque diligenter cognosceret. Introducti deinde Bohemi oratores Georgii Regis, superius expositas conditiones iterum occinentes. Quibus responsum est: Regem nil nisi de sententia Pontificis Romani de regno Bohemico statuere velle, cuius legatum indies operiretur. Post hos auditi quinque legati Friderici Marchionis Brandeburgensis et Erici Pomeraniae Ducis vnus, verum catus et vafer. Contendebant illi, Pomeraniae Duces Marchionum Brandeburgensium clientes fiduciarios seu vasallos esse, proferebantque Caesarea diploraata, quibus id confirmabatur. Ex aduerso negabat hic, cuiquam esse aut fuisse obnoxios, exceptis Polonorum Regibus, Poloniae namque fuisse partem vniuersam Pomeraniam. Eius autem controuersiae principes illi Casimirum Regem arbitrum sumpserant. Verum is audita causa, in aliud tempus arbitrium distulit, diffi cultatem et perplexitatem praetendens. Doctoribus vero Academiae Cracouiensis iniun xit, vt eam diligem ter examinarent, iudiciumque suum explicarent. Videtur autem magis offensionem
vtriusque virasse: eo que Sciborium Chelmium iudicem tractus Posnaniensis ad eos ablegauit, qui vel amice dissidium illud tolleret, vel induciis bellum inter eos gliscens dissolueret. Voluit etiam tunc Marchio Casimiri filiam suo per eosdem oratores vxorem impetrare. Nec is abnuit, sed negocium id in aliud tempus dishjlit.
Sub finem vero comitiorum, quae in quadragesimam diem extracta erant, aduenit Henricus Plauenius Magister Cruciferorum Prussiae recens, creatus cum duobus commendatoribus, ac iusiurandum fidelitatis Regi solenni ceremonia dedit, proximusque Regi ad laeuam assedit. Honoratus a Rege amplis muneribus, cum in Prussiam redtisset, paucis diebus apoplexia extinctus est. Postremo decreti in Senatu legati ad prin cipes exteros. Ad Fridericum quidem Imperatorem Stanislaus Vislicius: in Bohemiam Stanislaus Vantropca Sandecensis, et Nicolaus Scopus Osuiecimensis, Castellani: in Vngariam ad proceres Ioannes Vantropca Canonicus Cracouiensis: in Moldauiam Ioannes Rithuianius Maresclialcus regni: ad Tartaros vero Ioannes Zborouius Finitis comitiis initio Decembris Rex cum Regina in Lithua niam concessit. Per id tempus concretis glacie fluminibus et paludibus, Turcae Vngarorum et Slauorum fines vsque ad Ciliam atrociter depopulati sunt, neque Vngariae Rege, neque Imperatore sua defendentibus. Primis autem diebus anni se quentis millesimi quadringentesimi septuagesimi Casinurus eadem illa hyemis commoditate vsus Poloscum, Vitepscum, et Smolenscum, (quae loca totos sexdecim annos non viserat) plerisque Lithuanis proceribus comitantibus adiit: tranfact sque rebus. Lithuanics, primo vere in Poloniam reuertit: et Corcini Alexandrum Foroliuiens em Episcopum legatum pontificium ad se venientem audiuit. Excusabat autem is Pontificem, quod Bohemiam Casimiro attribuere non posset, pro ter Matthiam Vngarum, cuius in signia ex arent merira in Sedem Romanam et Rempublicam Christianam, arcendis Turcis, et oppugnandis haereteois. Ei ius quaesitum auferri non oportere: sed iungeret cum eo Casimirus affomotatem filiae matrimonio, pariterque contra Georgium haereticum et hostem ecclesiae arma caperet. Addebat etiam, habere se in mandatis, vt Matthiam quoque adiret, si quid commodare Casimiri rationibus posse videretur. Venit eodem legatus Imperatoris Friderici Raphael Lesczinius eques Polonus: sed complures annos in ministerio Imperatotis versatus, eique inter paucos charus. Is commemorata Friderici in Matthiam singulari beneuolentia compluribusque officiis ac beneficiis, inter quae et illud erat, quod eius opera et commendatione cum. nonnulla Casimiri suggillatione coniuncta Pontifex Matthiae regnum Bohemiae detulisset, de ingratitudine et superbia eius questus est, quodis dum Fridericusabest, Iraliam obiens, nonnullos proceres Austriacos ad rebellionem et infestandam Austriam concitasset, eosque in fidem et defensionem suam suscepisset. Proinde nil commune deinceps Imperatorem cum eo habere velle. Monere autem Casimirum, vt et ipse sibi ab eo caueret, vtpote homine vafro, fraudulento, et cupido. Porro qua de re Casimirus Stanislaum Vislicium oratorem ad Imperarorem misisset, hoc est, de foedere et amicitia, ipsum quoque Imperatorem idem cupere: quinetiam ad affinitatem cum eo ningendam propeo dere. Mitteret igitur Casimirus his de rebus ad ipsum oratores cum pleno mandato. Iucunda fuit ea legatio Casimiro:
statimque Derslaus Rithuianius Sendomiriensis, et Stanislaus Ostrorogius Calissensis Palatini ad Imperatorem proficisci iussi, vtaccipienda Vladislao Regis filio Cunegundi filia Imperatoris Friderici vxore, dandaque vicissim ipsi, aut filio ipsius Maximiliano vna de regiis filiabus, affinitatem vltro vtroque et foedus contra Matthiam iungerent: quo diserte cautum esset, vt Imperator adiuuaret Casimiri liberos in consequendis Vngariae et Bohemiae regnis. Verum ii foedus modo reportamint: quod tamen Rex cum Senatu non probauit, ideo quod in eo Imperator se Regem Vngariae nominarat: quaeres regiorum liberorum iuri derogatura esse videbatur. Conuenerat autem, ne vterque at alterius regna ac dominatus aspiraret. Reportarunt etiam promissionem Imperatoris de exoluenda tertia dotis parte, que Elisabethae Casimiri vxori ex Austria debebatur. Ad Georgium item mis si Iacobus Dembenius Cancellarius regni, et Stanislaus Szidlouecius Castellanus Zarnouienfis, postulaturi, vt is Vladislao Casimiri filio viuens regnum traderet. Iussi etiam iidem cum proceribus Bohemis Marthiae partes sequentibus agere de recon ciliatione, cum Georgii partes meliore loco iam tunce essent. Habebat enim is non contemnendum exercitum, et Gradiscum diuturna obsidione liberauerat: in Tirnauiensem agrum Vngariae vicissim excurrerat. Matthiam cum equiratu Bohemiam circa Kuthnensia metalla vexantem, raptim sese non sine ignominia et incommodo recipere compulerat: et vero Silesiam praesidiis vacuam, quippe quae diuturno bello iam exhausta esset. longe lateque infestabat, ita vt Silesiorum Duces et ciuitates vastationem agrorum suorum magno redimere cogerentur, vet Matthiae denunciarent, se de rebusaliter prospicere oportere, niille sibi mature opem firret. Vndecim autem septimanis Corcini commoratus Casimirus, relicto ibi legato pontificio, in Russiam cum iusto prope exercitu 3000. hominum contendit, vt a Srephano Moldano promiss im iusiura dum exigeret. Verum is bellum cum Radulone Transal pinae Valachiae Palatino causatus non venit: sed missis oratoribusatque litteris suo et procerum suorum signis munitis, ad calendas Maias anni sequentis venturunse promittebat. Interim autem vt Rex bellum suum cum Radulone ditimeret, orabat. Quae quidem res fuit curae Casimiro, verenti, ne Radulo implorato Turcarum auxilio, mali aliquid Moldauiae conciliaret. De aduentu quoque Stephani constitutum, vt sine omni excusatione adessetintra sextum mensem, ex quo a Rege acciretur.
His ita actis, Corcinum Rex rediit, et minorum Polonorum conuentum egit. Inde Petricouiam ad comitia, vicesima octaua die Octobris edicta, ire perrexit. Ibi quum subsidium ad exsoluenda stipen dia poposcisset, (quod erat comitiorum caput) obiecta est maiorum Polonorum infre quentia, et Russorum peritio, vt sibi contraTartarorum incursionem prospiceretur: denique quod ad eam diem Rex iura regni et praer ogatiuas Ordinum a maioribus suis datas diplo mate suo non confirmaset. Recusabat enim id Rex, seu verius tergiuetsabaturin gratiam Lithuanorum, ne recuperare ab iis, quae detracta de Polonorum regno possidebant, cogeretur: Eo namque spectabat illa diplomatis exactio, et hoc erat eius caput potissimum. Verum vbi ille diplo ma, quod poscebatur, consignatum exhibuit, siue adeo promisit, colonis quidem duodenûm grossorum in singula iugera, oppidanis autem in domos pro portioner tributum impositum est. Nouus deinde Magister Cruciferorum Henricus Richtembergius Plauenio subita morte extincto apud
Regiomontum suffectus, Petricouiam cum venisset, in Senatum introductus, in verba Regis iurauit. Cum Varsauienfibus etiam Dûcibus tractatum de Plocensi, Rauensi, et Gostinensi prouinciis. Ac Plocensis quidem eis con cedebatur, si a Rege eum iure clientelae siue feudi acciperent, et viginti millia florenorum, quae Conrado Olesuicensium. Duci Rex numerarat, renumerarent. Sed cum ii conditiones hasce non acciperent, ad alia comitia res dilata. Datum est etiam responsum legato pondficio, petitumque, ne Pontifex pri orem de regno Bohemiae sententiam, qua id Casimiri liberis iure successionis legitimae detulerat, mutaret, neu quid denique praecipitanter ageret, donecregii legati cum nouis ad eum mandatis venirent. Iussisque eo proficisci Michael Abbas Lyssecensis, et Iacobus Dembenius Can ellarius regni et praefectus Cracouiensis: quibus mandatum, vt confirmationem pacis Prussicae: et regnum Bohemicum Vladislao Regis filio iterum atque iterum peterent: ad Georgium Regem ex itinere diuerterent, eum que cum suis hortarentur, vt desisteret ab haeresi, et in potestate Pontificis esse vellet, ac de regni sui successore promissis staret. Ridebatur enim is mutata fententia Matthiae id de stinare. In Prussiam vero missi Iacobus Vladislauiensis Episeopus, Stanislaus Ostrorogius Calissiensis, et Ioannes Koscielecius Inouladislauiensis Palatini, exortas contro uersias disceptarunt.
Solutis comitiis, Rex cum Regina Posnaniam voti a Regina nuncupati ad aedem corporis Christi exoluendi causa iter fescit. Inde Colum profectus ad conuentum maiorum Polonorum, vt tributum agrarium et ipsi decerne rent, perfecit. Inde porro Radomiam se contulit, et ad finem annribi substitit. Initio vero noui anni in Lithuaniam cum Regina de more secessit. Vbi solito diutius immotauis. est rebus componendis vacans. Nam et Liuones Magistro suo vita functo sedecim Lithuanorum pagos diripuerant, et apud Kiouienses post mortem Simonis Olelcouicii Ducis non satis quietae res erant.
Etsi enim reliquerat Simon filium et filiam, eosque paruulos moriens Regi per nuncios commen darat: Rex tamenr Lithuanorum suasu in formam prouinciae Kiouiam redegit, ac Martinum Gastoldum Lithuanum Kiouiensibus Palatinum dedit. Atilli indignum du centes, parere homini neque illustri, neque consentienti secum de religione, et Lithuano, quaegens tributaria maroribus suis fu sset, Gastol dum aduenien tem bis non recipiebant. A Rege autem petebant, vt Michaelem Simonis fratrem, qui Nouogrodem sibus tunc Regia nomine praeerat, aut ali quem duntaxat Graecae religionis, denique vel de filiis suis aliquem sibi praeficeret. Ad extremum tamen cum Regem a proposito non dimouerent, Gastoldum acceperunt. Liuones vero creato nouo Magistro, Lithuanis, missa ad Regem legatione, satisfecerunt, pacemque in staurarunt. His ita peractis, Casimirus reditum in Poloniam maturauit, vt liberorum suorum rebus in Bohemia consuleret, varii namque sensus animorum et motus in Bohemis tunc etant. Nam Silesii Duces Polonis finitimi bello inter se ciuili decertabant. Caeteri vero cum ob reprobam monetam ac saeuitiam, tum quod a Georgii exercitu impune vexabantur, Matthiam odisse coeperant. Bohemivero alterius factionis grandibus promissis et muneribus a Matthia inescati, bellique diusurni pertaesi, in eum propendebant, celeriorem finem belli, facilioremque indulgentiam Pontificis per eum sperantes, quam si Regis Poloni filium Regem declarassent. Quin et Georgius ipse Matthiam succe ssorem iam non abnuere videbatu, quod ei, quoad viueret, Matthias regnum
concedebat, Victorinum filium liberum dimittebat, et Silesiae vel Morauiae Marchionem facere constituerat. Ad haec, quoniam Matrhias nullos habebat liberos, spes ostentabatur, eius morte ad Georgii liberos regnum Bohemorum rediturum esse. Ad has autem conditiones necessitate magis quam voluntate Matthias pertrahebatur, eo quod et Vngarornm suorum animos Strigoniensi Archiepiscopo et Quinquecclesi ensi Episcopo authoribus a se alienatos esse intelligebat: et Turcae subacta superiori anno Euboea in sula fe roces, Transalpinam Valachiam, Croatiam, et Vngariam foedis populationibus vastabant. Idemque, ni reprimetentur, facturi videbantur, ita vt vereri Matthias cogeretur, ne, dum alienum regnum appetit, suum amitteret. Quocirca permittente Georgio Bohemi vtriusque factionis Polnam conuenerant: confecissentque rem, inclinatis ad pacem vtrinque animis, nisi Iacobus Dembenius et Michael Abbas oratores Casimiri Regis Romam proficiscentes forte interuenissent: ad monitoque Georgio cum suis fidei et constantiae, vt res integra in reditum suum differrtur, persuasissent. Quibus vix Bohemiam egressis, Georgius tumore pedum in reliquum corpus peruadente, vitam cum morte commutauit. Post cuius mortem Bohemi Pragae comitia creandi Raegis causa inst tuerunt, sed inter eos non conueniebat. Alii enim Polonum, alii Vngarum, alii Caesarem, sed nonnulli Henricum Georgii defuncti filium malebant, ii praesertim, qui ab externo Regereligioni suae metuebant. De his Casimirus cetrior factus, Paulum Balcium, mox Martinum Vrocimoutcium, deinde Dobeslaum Kurosuancium ad Bohemos ablegauit, iuris sui promissique eorum commonefaciens. Aderant et Matthiaeoratores Episcopus Agriensis, et Palatinus Transyluaniae. Re diu Pragae agitata, et ad extremum ad Cuthnense oppidum comitiis, quo liberiora essent, translatis. vicesima quinte die Vladislaus Gasimiri Polonorum Regis filius Rex a Bohemis renunciatur, quamuis refragantibus paucis proceribus, qui Matthiae Vngarorum et Registudebant. Mox delecti complures legati de primoribus, Nobilitate, et Pragensi ciuitate, qui Vladislaum primo quo que tempore accirent e Polonia. Frustratus enim sua ipse Matthias, nullo crudelitatis genere a Bohemis et Morauis ab stinebat. His ergode causis Vladislaus accelerare profectionem suam in Bohemiam rogatus, acceptis a patre septem millibus equitum, ac duobus peditum, ductoreque exercitus Paulo Iasenio, vicesimaquinta dic memsis Ialii Cracouia egressus est, deductus a patre bidui itine re Fueruntautem in comitatu eius insignes Nicolaus Episcopus Camene censis, Vincentius Ennensis, et Paulus Laodiensis, a quibus Pragae diadema solenni ritu accepit: Stanislaus Ostrorogius Calissienssis, Nicolaus Kuczienius Lenciciensis, Palatini, et Ioannes Dlugossus praeceptor. Proficiscenti sex Duces Silesiotum se adiunxere. Apud Closcum autem obuiam venientibus proceribus Bohemis, et omnium ordinum permagna: multitudine, in leges Bohemorum iurauit, pacatamque regni possessionem adiit, Matthia domesticis incommodis et motibus Vngarorum procerum reuocato. Qui postea quam Vladislaum Regis Poloniae filium, Matthia praeterito, Regem a Bohemis creatum acceperunt, quod se cretis con siliis aliquandiu ag tauerant, in apertum proferentes, miserunt et ipsi legatos ad Casimiru n Regem, alrerum eius filium Casimirum Regem sibi dari petenres, quod diutius Matthiae tyrannidem ferre non possent. Quod ni faciat Casimirus, vel a Turcis auxilium se petituros esse.
Sumptus autem belli se praebituros esse pollicebantur. Nec spreuit eorum postulata Casimirus Rex, Casimirumque filium cum non contemnendo exercitu Petro Dunino duce in Vngariam misit: Derslaum quoque Rithuianium Palatinum et Praefectum Sendomiriensem, Ioannem Tarnouium Voinicensem, Stanislaum Vantropcam Sandecensem, Stanislaum Szidlouiecium Zarnouiensem, Castellanos, et alios non paucos praestantes viros comites ipsi adiunxit: et Paulo Iasenio ex Bohemia reuertenti mandauit, vt e Morauia recta in Vngariam contenderet, et cum Casimiro copias suas coniungeret: ipse eum pater Sandeciam vsque deduxit. De his procorum suorum consiliis factus etat certior Matthias ad Brunam statiua habens. Itaque nihil ad festinationem reliqui fecit, et quascunque habuit in Morauia et Silesia copias, in Vngariam contraxit: Primores nonnullos a se alienatos pattim terrore exercitus, partim ingentibus promissis ad se reuo cauit. Quos secuti caeteri, dum tardius venit Casimirus, vacillare et ipsi fidemque mutare. Itaque aduoniens Casimirus, praeterita Cassouia siue Cossicia, quae a Palatino Transyluaniae et Emerico Diaco Scepulsiensi comite occupata iam erat, ad Otfanum oppidum diuertit. Inde profectus apud Nitriam, quae in ditione Strigoniensis Archiepiscopi erat, statiua fixit. Neque quisquam Vngarorum procerum per omne id tempus ad eum venit, praeter Quinquecclesiensem Episcopum, qui et ipse Strigonium statim, vnde venerat, se recepit. Matthias vero cum sedecim millia hominum in exercitu haberet apud Budam, occurrens aduentanti Casimiro, trium milliarium spacio ad eo castra metatus est. Nec tamen pugnae copiam faciebat Polonis, propterea quod Vngarorum ac Polonorum, quorum non paruus erat numerus in castris eius, fidem suspectam haberet: in agrestibus vero, quae maxima pars erat exercitus, exiguam fiduciam collocaret. Dum sie vtrinque tempus teritur, venit ad Casimirum Regem Tilemannus Slechtus Canonicus Coloniensis, cubicularius et nuncius Sixti quarti Pontificis, hortanseum ad pacem cum Vngaro faciendam: idque faciebat, ne Matthias regno exricreret, neue a Turcico bello auerteretur. Non difficilem in eo se Casimirus Pontifici praebuit, et vtriusquepartis proceribus pacis arbitrlum permisit, non ignarus, non respondere spei suae et pollicitattonibus Vngarorum filii res in Vngaria. Et cum hocresponso dimisit nuncium Pontificis in Vngariamque proficiscenti Ioannem Vantropcam Canonicum Cracouiensem cum iisdem mandatis ad filium et Vngaros pro ceres comitem adiunxit. Interea vero mercenarii milites, qui fere externi erant, ob non soluta stipendia, e castris Casimiri iunioris ad Nitriam positis dilabi coepere. Quorum discessione moti primores exercitus, persuaserunt Casimiro, vt relicto ad praesidium Nitriae Iasenio cum quatuor millibus, ipse reliquis cum copiis in tutum se reciperet, priusquam ab hoste, qui cunctis copiis adesse nunciabatur, obsideretur. Qui quidem receptus effusae fugae fuit similimus. Non enim constitere Poloni, donec Gilauiam peruenere. In itinere ad sexaginta quadrigias, quae seque bantur fugietes, amisere, ab agre stibus interceptas. Eius autem ignominiae culpa penes Derslaum Rithuianium potissimum fuisse dicitur. Sed merito tunc ea Polonis diuinitus accidisse credira est, quod ii profi ciscentes in Vngariam, profligata prorsus disciplina militari, omnis generis iniuriis et
sibi non temperauerant. Atque haec extremis anni diebus acta. Extincti autem sunt eo anno duo Eqiscopi, Sciborius Plocensis, et Ioannes Cracouiensis. Ac Ioanni quidem Ioannes Ressouius a collegio Basilicae Cra couiensis per compromissum electus successit: Sciborius vero propter collegij Plocensis dinenssionem tardius successorem accepit. Quatuor et viginti erant, qui ferebant suffragia. Ex his duo decim Sciborium Bolscium Archidiaconum, sex Casimirum Boleslai Varsauiensis Ducis filium Canonicum, totidem Andream Oporouium ipsum quoque Canonicum; et Gnesnensem Archidiacorum, quem Rex per Nicolaum Chranstouium vexilliferum Cracouiensem commendabat, Episcopum nominabant. Sed Sciborius precibus et minis victus, in gratiam Casimiri competitoris iure suo cessit. Oporouius vt idem faceret, ob tineri a Rege non potuit. Quare controuersia inter duos diiudicanda Romam delata est. Ibi vero Rege pro Oporouio, Friderico autem Imperatore pro Casimiro contendentibus, secun dum Casimirum octodecim annos natum pronunciatur: Oporouio vero in gratiam Regis Varmiensis Episcopa attribuitur.
Insequens annus millesimus quad ringente simus septuagesimus septimus a cometa sumpsit exordium: qui paruus quidem in se, verum longam et illustrem post se caudam trahens, vago et incerto cursu, nunc ad Septentrionem, nunc ad meridiem, nunc ad occidentem, caudam quoque nunc huc, nunc iiluco buertens, totos duos menses perdurauit, magnorum malorum, quae cunctam fere Europam proximis tribus annis inundarunt, et maxime pestilentiae circumcirca et vsquo quaque grassaturae prodigium. Ca simirus iunior dies aliquot Gilauiae commoratus, Rosembergae item aliquot apud Petrum Komorouium, non eam tantum arcem, sed et Licauam, et Oranam, ad Gradecum, quas obtinebat in extremis Vngariae finibus, ipsi concedentern, nusquam secure pedem figens, in Poloniam se recepit, ius susquea patre Dobsiciae tertio a Cracouia milliari subsistere, aliquan tisper ibi quasi in secessu mansit, pudore acceptae ignominiae lucem et conspectum hominum fugitans, et ne patris dolorem, quem ille grauissimum hauserat, aspectu suo exa cerbaret. Iasenius vero nec ipse multum Nitriae commoratus, per tempus in duciarum, qnas quindecim dierum cum Matthia pepigerat, trecentis modo militibus in arcis praesidio relictis inde excessit. Quem Matthias violata fide insecutus, adoriri tamen ausus non est caute incedentem, et ad praelij dimicationem paratum, ob firmato ad honeste moriendum amimo prius, quam turpiter fugeret, ant sese dederet. Cum autem is Vngaria excessisset, Matthias quatuor loca, quae Polonorum praesidiis tenebantur, per deditionem facile recuperauit. Stropcouia sola propter vicinitatem a Polonis retenta. Peracerba haec omnia Casimiro Regi accidebant: huc et illa cura accedebat, quod non habebat, vnde militibus ex Vngaria reuersis merita stipendia flagitantibus dissolueret: non modo aerario in bellum Prussicum, et sumptuosas illas duorum filiorum in Boherniam et Vn gariam expeditiones exhausto, verum etiam plerisque Praefecturarum, praediorum, metallorum, et vectigalium fructibus ac reditibus oppignoratis et alienatis, adeo, vt ne in quotidianum quidem vistum sumptus ei suppeterent. Eo factum, vt milites, quibus non numera bantur stipendia, vias publicas latrociniis infestarent, et in sacerdotum bona inuaderent. His incommodis Rex vt obuiam iret, ad medium mensis Martij comitia Petricouiae
Petricouiae habuit: sed de subsidio in stipendia nil obtinuit. Reiecta res ad Golensem et Corczinensem conuentus. Ibi demum duo denûm grossorum in singula iugera tributum imperatum. Ecclesiasticus vero Ordo Gnesnensis. Cracouiensis, Vladislauiensis, et Posnaniensis dioe ceseon haud vulgari Regem auxilio iuuit, omnibus dimidios redius secundum veterem taxationem conferenti: us, praeter Gracouiensem dioecesin, in qua propter exquisitiorem aestimationem octonideni grossi in marcas collati sunt. Missus deinde a Senatu regio Castellanus Sandecensis ad Vngaros pro: eres de pace siue induciis inter Reges conficiendis, quae an nuae pactae sunt. Aduenit interim in Poloniam legatus Pontificius Marcus Venetus presbyter Cardinalis, ad hortans Regem ad pacem cum Vngaro faciendam, et ad suscipiendum bellum contra Turcas. Nec ab nuebat longiores inducias et pacem Casimirus: verum Matthias cognita eius Inopia, nactusque ipse per vim ac tyrannidem (captis nonnullis proceribus, nonnullis vero sub latis) permagnas diuitias, et solutus in eum annum Turcici bellimeru d. fficiliorem se praebebat. Quin et pax cum Friderico Imperatore com posita ferociorem eum fecerat. Itaque legatus pontificius cum aliquand u Cracouiae, deide Corcini, quo Rex Cracouia pestem fugiens se cesserat, ac Sandeciae haesisset, in Vngariamque internuncios suos misisset, re infecta, siue adeo dilata, Vratislauiam discessit. Rex vero conuentu minorum Polonorum Corczini acto, Petricouiam profectus, comitia regni ad calendas Nouembris celebranit: magistratus et honores non nullos distribuit: subsidium senûm grossorum in singula iugera impetrauit, nouem de primoribus consiliariis legatos ad conuentum Nissae cum Vngaris et Bohemis de pace ad initium Februarii instituendum (sic enim inter Reges denuo conuenerat) designauit: oratoribus Vladislai Bohemorum Regis auditis, quingentorum militum auxilia ad Cutbnorum metallorum praesidium ei misit, inuasurus enim ea Matthias Vngarus ferebatur, Colino oppido per deditionem Victorihi Georgij filij potitus, vbi mille equites et octingentos pedites habebat. His peractis Posnaniam Rex cum Regina voti soluendi gratia profectus est. Inde in Prussiam ad res nouas spectantem contendit. Etenim Nicolaus Tungenus amotus Varmiensi episcopa, et ad Camenensem translates a Pontifice partim sua ipsius cupiditate ac dolore praereptae episcopae incitante, partim aliis Prutenis, qui Polonis honores in Prussia: mandari moleste ferebant, subornantibus, animum vero ei ad dentibus aduersis Casimiri rebus in Vngaria, facta quingentorum peditum mercede conductorum manu, et magno aegrestium numero ad eos confluente, episcopam Varmiensem inuaserat, partim expugnatis non sine caede hominum, partim per deditionem acceptis munitionibus. In Heilsbergae quidem oppugnatione desedit, et prope quingentos homines de suis, quos ebrietas audaciores fecerat, amisit: Hinc factum, vt facilius bellum illud, quod Sacerdotale etiam nunc appellatur, a legatis regiis Iacobo Vladislauiensi Episcopo, et Nicolao Kuczenio Palatino Lencziciensi interciperetur, ea lege, vt de controuersa episcopa staretur sententiae Pontificis. Nec tamen praeterea quicquam operaeprecij tunc praestirit Rex in Prussia. Contendebant sane Pruteni, vt non nisi sibi arcium praefecturae committerentur. Nec id ab nuebat Rex, sed pecuniam eos poscebat, qua iis, qui eas obtinebant, debita stipendia dissolueret, Quod cum Pruteni recusarent, ad Pentecostem res dilatae est.
Post initium vero noui anni Casimirus Rex cum Regina Torunia discedens, per Gostinum et Varsauiam inLithuaniam iter fecit, ad mediam quadragesimam Vilnae conuentum egit: vbi senûm grossorum Pragensium tributum in aratra decretum. Perid tempus Poloni, et Bohemi, et Vngari proceres cum Marco Cardinali Nissae conuentum habuerunt. Tametsi Matthias Rex indigne ferens, quod Stropcouia Regis Poloni praesidio teneretur, indeque vicinus circum quaque ager Vngariae vexaretur, magis ad bellum, quam ad pacem spectare videbatur. Sed tamen magna legati pontificij cura ac diligentia vix eo res perducta est post sex septimanarum discepta tionem, vt ad medium Augusti mensis alius conuentus Opauiae inter proceres, Vngaros quidem et Polonos octonos, Bohemos vero senos ex vtraque parte institueretur, Poloniae Rex Stropcouia praesidium deduceret, Vngarus et Bohemus suarum vterque partium Bohemis iusiurandum relaxaret: ipsi Reges in propinquo essent, quo facilius de omnibus e conuentu ad eos teferri posset. Quod si qua de re inter delegatos, et inter ipsos Reges non conuenisser, Carolus Burgundiae Dux, aut Francorum Rex arbitrio suo controuerfiam dirimeret. Ita tunc, discessum. Quo liberius autem vacaretur ei conuentui, Marcus Cardinalis inducias inter Reges authoritate pontificia poenis in violatorem adiectis prorogauit.
Dum haec ita fiunt, Casimirus Rex e Lithuania reuertens, comitia Petricouiam ad Calendas Maias edixit. Verum de minoribus Polonis nemo fere procerum ad fuit. Offensi enim erant distributione honorum superioribus comitiis iniquius (quem ad modum ipsis videbatur) facta: in qua Ioannes Tarnouius Castellanus Voiniciensis, Dobeslaus Kmitha Lublinensis, et Stanislaus Vantropca Sandecensis immerito praeteriti existimabantur. Itaque Radomiae ad Pentecosten alia comitia instituta sunt: vbi delinitis offensorum animis, de actis conuentus Olomucensis disputatum. Nec magnopere ea cuiqnam probabantur. Sed cum e Vladislai legati Alberto Socolouio cognitum esset, approbasse eos Bohemos, et vero egestas Casimiri, ac maior etiam Vladislai (cui tunc pater decem millibus aureorum in vsus quotidianos subuenire necesse habuit) perpen deretur, ne Poloni quidem sibi repudiandas eas conditiones duxerunt. Itaque designati ad Opauiensem conuentum legati, Ioannes Cracouiensis, et lacobus Vladislauiensis, Episcopi, Lucas Gorcanus Poshaniensis, Stanislaus Ostrorogius Calissiensis, Palatini, Dobeslaus Kmitha. Castellanus Lublinensis, lohannes Rithuianius regni Marschalcus, Sbigneus Olesnicius Procancellarius, et Iohan nes Dlugossus Canonicus Cracouiensis, Strope ouia deducto prasidio Nicolao Perenaeo red dita. Ad Prutenos missus, qui Regem excusaret, quod ad constiturum tempus in Prussiam non veniret. Ad Fridericum Imperatoremm ssus Decanus Posnaniensis, vt ab eo regni Bohemorum, quod iure feudi Imperatori Romano est obnoxium, confirmationem Vladislao filio Regis peteret, eaque lege societatem cum Imperatore contra Matthiam vtriusque nomine sanciret, ad deretque, Moldauum quoque ei bello pro sua partenon defuturum, dummodo ipse Imperator Matthiam omni vi adoriretur. Quanquam enim icerat non ita multo ante Imperator foedus cum Matthia, sed id necessitate quadam adductus, nec satis aequis conditionibus fecisse videbatur: ea propter, quod ad Matthiae nutum
acephalus exercittus, qui se fratres vocabant (erant autem ij crucesignatorum militum reliquiae) Austriam grauiter in festabat, et rebelles Austraci ab eodem adiuuabantur. Itaque occasionem vlciscendi Matthiae captare Imperator existimbatur. Et grata quidem ei fuit legatio: sed reiecta res ad Imperij comitia Augustam Vindeli corum ad calendas Septembris edicta. Ad quae missi oratores tam a Poloniae, quam Bohemiae Regibus. Caeterum Casimirus appropinquante die conuentui Opauiensi praestituta, Osuiecimum cum sex millium fere hominum comitatu sese contulit. Vladislaus quoque Bohemorum; Rex apud Closcum non mediocrem comitatum habebat. Plurimotum enim studia et voluntates integritate ac benignitate sua iam ad se allexerat, praesertim cum non grauate eos iureiurando soluisset, ostendens, pluris se publicam pacem ac tran quillitatem, quam priuata commoda facere. Quare cum Poloni et Bohemi partium Vladislai mature Opauiam conuenissent, a Matthia praeter Albertum Episcopum Vesprimensem Vngarum, et Albertum Kostcam Bohemum nemo adfuit. Vngaros autem alia quoque res remorata est. Ad paucos redacti fratres acephali in Austria, in Vngariam sese receperant, et siue quod emeritis apud Matthiam stipendiis fraudabantur, siue vt egestatem luam: releuarent, eam oram Vngariae, quae ad Poloniam vergit, (Poloni enim fere erant) armis longe late que in festabant, munitis et praesidio firmatis Modragora et Bucouiecia castellis. Iam vero et Nicolaus Perenaeus Stropcouiam eis con cesserat. Sicigitur rebus domi turbatis cunctabanrut Vngari proceres. Post vicesimam demum diem expectati aduenere. Aduenit et Rudolphius Episcopus Vratis lauiensis cum tribus consulibus eiusdem ciuitatis. Nec tamen quic quam operaeprecij in eo quoque, eonuentu factum est, cum duriores conditiones ab Vngaris proponerentur. Optatum tamen Polonis et Bohemis accidit, quod res ad Garoli Burgundi arbitrium, cui se staturos esse in consulco promiserant, peruentura non esset, et quod reliquorum Bohemorum animi a Matthia deinceps alieniores fore viderentur. Ita tunc Opauia pace infecta discessum. Nec cessabant fratres acephali Vngariam vexare: ad quos coercendos Matthias exigua cum manu profectus Modragoram non difficulter, siue vi, suie proditione suam in porestatem redegit, praesidiarios in vincula coniecit. Bucouieciam deinde adortus Matthias, ea quoque per deditionem Barziorum trium fratrum, qui praeerant: praesidio, poritus est: praesidiarios arma ad se in castra deportare, et fustibus ignominiae eausa armari iussos (ita proditores accingi debere memorani) cum singulis modo vestibus emisit, sponsione a uobilioribus accepta, ne vn quam contra se, ne pro Rege quidem suo et patria militarent. Quocirca comprehensi hi sunt postea Casimiri iussu, et in carcerem ob ram indignam sponsionem compacti.
Hoc anno aestu et ardore vsque adeo vexata est Polonia; vt aluei fluminum plerorumque arescerent: Vistula etiam ad Torunium esset vadabilis: syluae saltusque radicitus arderent: segetes, vernae praesertim, squalerent: pecudes et iumenta oblitis limo cum herba vorato intestin is in terirent: in cen dia quoque vrbium, oppidotum, et villarum crebra extitere. Strad omia quoque ad vicesimam sextam diem Iulij penitus incendio periit: postridie vero coorto in coenobio virginum ad sancti Andreae incendio, tota ea platea, quae castrensis dicitur, et vicina Canonicorum arsit: arx aegre defensa.
Conflagratunt etiam Vielisca, Coninum, Belzum, Chelma, Lubomlia: praeterea basilica Lencziciensis cum vicinis dominus Archiepiscopi et sacerdotum: itemque Mogilense monasterium. Obiit et tum Ioannes Gruscinius Archiepiscopus Gnesuensis, cum Cracouiam a Rege euocatus venisset, repentina correptus amentia, ita vt neque sacramentorum in extremo virae articulo particeps fieret, consentaneum exactae vitae exitum consecutus. Fuit enim in omne libidinum et audaciae genus proiectus: auaritiae vero et immoderati in euchendis ac locuplectandis fratribus studii, seu verius cupiditatis fructum, qualem oportuit viuens, non decerpsit. Successor autem ei Rege postulante a Pontifice designatus est, priusquam dies electioni praestirutus aduenisset, non sine infamia cupiditatis, Ia cobus Sienenius. Huic vero in Vladis lauien siepiscopa suffectus gentilis et necessarius eius Sbigneus Olesnicius Pro can cellarius regni. Tartari vero Mescenecense territor rium Kiouiaevicinum depopulati, ad septingentos homines captiuos abegerunt. Peridem tempus Turcae e Bosna excursionem facientes omnem fere Styriam et Carinthiam rapinis exinaniuerunt.
Insequens annus millesimus quadringen tesimus septuagesimus quartus quietuss Polonis non fuit. Matthias enim Rex, cum contra acephalos fratres prospere rem gessisset, quod eos a Casimiro subornatos contra se suspicabatur, siue adeo compertum habebat, nil moratus hybernum anni tempus, exercitum sex millium hominum duce Thoma Tarcio in submontanam Poloniae oram immisit, collocato in syluis Poloniam ab Vngaria disiungentibus praesidio, vt sese tuto inderecipere possent. Praemoniti quidem Poloni fuerant tempestiue de hostium consilio, sed nihilomagis sibi prospexerunt. Itaque Vhgari turmatim excurrentes, omnia ferro flammaque vastabant. Smigrodum oppidum noctu scalis admotis ceperunt: arcem vero ictibus bombardarum quassatam de ditione occuparunt, et nouis propugnaculis fossisque munierunt. Direpta sunt ea excursione et incensa oppida aliquot opulenta, et prope ducenti pagi, indeque captiuorum ingens numerusin Vngariam abactus. In senes vero et pueros ferro saeuitum est. Inspectabat fere hanc regri sui vastationem Casimirus Rex, Visliciae tum conuentum agens, ac de bello Vngarico, quod sibi suisque iugruere didicerat, depellendo consultans. Vbi senûm grossorum in mansum contribuuonem impetrauit: militiam que siue expeditionem bellicam, quae libera et arbitraria Nobilitati tuncerat, promodo facultatum siue redituum cuiusque fieri debere decreuit: homicidii poenam inualescentibus iam tunc caedibus mutuis inter Nobiles auxit, vt qui Nobilis volens equitem inter fecisset, tetrum carcerem in ima turre toto anno perferret, ac centum et vigintimarcas pecuniae proximis agpatis inter fecti lueret. Dum autem submortana quidem Polonia ab Vngaris ita vexatur, Visliciae vero a Rege et Senatu de Republica consultatur, aduenerunt a Stephano Palatino Moldauiae nuncii de re bene gesta contra Radulonem Transalpinae Palatinum: quem Stephanus illis diebus profligarat, et aliquot munitiones de eo ceperat, thesaurumque et vxorem cnm duabus filiabus inde asportarat. Atrulerunt autem ii nuncii Regi viginti octo militaria signa de hoste capta. Hos vero triduo consecutus est alius, qui celerem Regis opem implorabat, quod diceret, Radulonem a Turcis adiutum, munitiones amissas recuperasse, Moldauiam que igrestum, obuia quaeque ferro et igni vastare.
Itaque celeriter missi oratores Dobeslaus Bissouius Castellanus Belzensis, et Aegidius Suchodolius, qui inter eos bellum pace vel induciis interciperent. Michaeli vero Buczacio Praefecto Sniatinensi mandatum, vt sine mora cum Podolica Nobilitate Stephano iret suppetias: Polonica vero omnis Nobilitas ad arcendum bellum Vngaricum apud Opatouecium praesto esse iussa. Verum segnius ea conueniebat, mandata lenis Regis parui pendens, solutaque disciplina militari, partim tardius domo sese expediebat, partim in vicinis sacerdotum possessionibus immorabatur. Expectabat Rex Opatouecii, et cunctantes crebris nunciis emissis frustra conuocabat.
Interim Poloni et Vngari proceres internunciis vltro citroque missis, vicesima prima Februarii die pecem conciliarunt his conditionibus: vt munitiones in teruersae, et captiui vtrinque redderentur, damnorum dato rum neutrobi mentio fieret: Vngaro cum Polono et Bohemo vt triennes induciae essent, quas si quis Regumviolare vellet, subbiti eius ne ei dicto audientes essent: aliorum vero quisquis eiusmodi quicquam tentaret, ab omnibus pro hoste et perd nelli haberetur, nihil otamen minus firmae essent induciae. Hoc vero facilior fuit Matthias ad aequas conditiones quod Transyluanos a se alienatos Casimiro sese dedere velle acceperat. Et misere ii quidem ad eum legationem, se suaque dedentes, et pe cuniam, equos, ac milites contra Matthiam pollicentes: sed tunc demum ea aduenit, cum Regide pace confecta renun ciatum est, quocirca rebus infectis moesta ea discessit. Ad haec Mahometes Turcarum Imperator valido cum exercitu Bosnam inuasit, et Iaicze arcem acerrime oppugnauit: sed repulsus cumignominia, demersis in profluente tormentis abscessit, de aduentu Matthiae certior factus. His tunc de causis Matthias cum Polonis et Bohemis pacem siue inducias accelerauit, quae tamen firmae ac diuturnae non fuerunt. Nihilo minus enim is hostilem aduersus vtrum que Regem animum retinuit. Et in Casimirum quidem Tungenum Episcopum Varmiensem ac Silesios in citauit: in Vladislaum vero quosdam subornasse creditus est, qui eum ve neno extinguerent. Morauos vero, quorum pars magna cum Vladislao sentiebat, infestare et subigere non destitit. Paceautem stabilita, Polona quidem Nobilitas dilapsa est, de sacerdotum et monarchorum gallinis, anseribus, et gregibus trium phans, et expugnatis euersisque magna virtute eorum cellis achorreis, praeclaras manubias et opima spolia ferens. Matthias vero nihilomagis quiescebat cum iis copiis, quas habebat: sed Petrum Komorouium, locupletem inprlmis hominem, qui Casimirum Regis Poloniae filium receprau erat, vlcisci institnit: nulloque negotio septem arces eius Poloniae finitimas ex inopinato adortus, suam in potestatem redegit, vltro dedente eas ipso Komorouio, et in Poloniam excedente cum omni familia, acceptis a Matthia octo millibus florenorum: erant enim eae vacuae defen soribus. In Silesiam vero duo millia militum cum Ioanne Bielico Silesio misit in auxilium Venceslao Duci Ribnicensi, qui ab Henrico Georgii Podiebradii filio Duce Cozlensium bello vexabatur. Ac recessit quidem Henricus ab ob sidione Plesnae, Vngario exercitu aduentante. Caeterum Venceslaus quoque cum non fideret Vngaro, portas oppidi eius clausit, et Osuiecimum ad Iacobum Dembinium Palatinum Sendomiriensem et praefectum Cracouiensem, qui ibierat cum praesidio, perfugit. Bielicus irritatus
facto Venceslai, Pelcinam oppugnare adortus, deditione eam cepit, ea lege, vt liceret Venceslao ad Matthiam adire, et admissi veniam petere. Excurrerant autemex eo exercitu trecenti milites in territorium Osuiecimense populabundi, qui a Polonis profligati sunt. Per id tempus venere ad Casimirum duo legati Veneti, alter ad Persas, alter ad Moscos transitum petentes. Nec grauate is con cessus. Ab Husan cassano Persarum Rege. Catharinus Zenus et ipse Venetus, triennio apud eum legatione functus adfuit, instigans Regem ad bellum contra Mahometem Turcam suscipiendum. Atque id quidem publice: secreto vero filiam Husan cassani natu maiorem, e Catharina filia Imperatoris Trapezuntii susceptam, vni alicui de Casimiri filiis vxorem deferebat, dotalemque Graeciam cum Constam tinopoli promirtebat, ipsius Husan cassani aimis vindicandam, et cum filia simul tradendam. Contra Vngarum quoque copias et impendia belli pollicebatur. Sed vana ea legario visa est: neque aliud quicquam ei responsum, quam Regem per suos legatos Husan cassano responsurum.
Exarsit mox aliud bellum in maiore Polonia, subornante, vt opinio fuit, Matthia excitatum. Ioannes enim Saganensium Dux natura amens, et post interfectum frarrem Henricum furiis exagitatus, Saganensem quidem dominatum Misniae Marchionibus vendidit: alieni vero appetens, collcctis quatuor millibus militum e promiscua multitudine, transmisso Odera fl. ad Fraustadiam siue Vuschouam duxit, bonae spei plenus, quod et bombardas a Vratislauien sibus issu Matthiae Regis acceperat, et pro ditionem in oppido adornarat. Acincensum quidem est sub eius aduentum aliquot in locis oppidum, sed ciuium virtute strenue defensum, testinctaque incendia. Quo facto Dux Saganensis omisso oppido, in quo capiendo euen us spei eius non responderat, totum territorium peruagans rapinis et populationibus afflixit. Deinde castris a Glogouia non longe positis, praedas agebat e vicinis Poloniae oris. Neque quisquam Polonorum inhibere hostiles illas excursiones satagebat, ne priuata quidem sua calamitate irritatus, aut periculo exercitus. Ita torpor et veternus quidam omnes occuparat. Vnus omnium Petrus Gunicius maiore animo quam consilio cum triginta modo familiaribus in trecentos pabulatores impetum fecit: fusosque et fugatos cum improuide ad castra vsque persecutus esset, coortisvndque hostibus in medio cir cundatus, et opprestus, vti forti viro dignum erat, noninultus cum omnibus suis cecidit. Coadunauerant quidem Lucas Gorcanus Posnaniensis, et Stanislaus Ostrorogius Calissiensis, Palatini, et Matthias Mossinius praefectus maioris Poloniae duodecim milia hominum de maioribus Polonis: sed apud Costenum et Frausta diam desidebant, sumantes quo quoversus pagos inspectantes, et ploratus vlulatusque captiuorum tantum non exaudientes. Nec modo nonibat obuiam hostibus tanta illa multitudo, verum etiam hostilia et atrociora propemodum, quam hostes ipsi in suos patrabat. Nullus autem fuisset hostilium illarum excursionum modus neque finis, nisi Dux Saganensis in oppugnatione Copaniciae, dum temere se incendio munitionis miscet, ambustus et semianimis sublatus esset: vnde postea neque valetudinem, neque vigorem animi recuperare potuit. Eo demum casu Ducis sui exereitus ille consternatus dilapsus est.
Erat eo tempore Casimirus Rex Toruniae, componendis rebus Prussicis intentus. Nicolaus enim Tungenus fauentibus et clam adiuuantibus Pru' tenis cum aliis, tum cousulibus Gedanensibus, quibus permolestum erat, Polonum Prutenis
praefici Episcopum, cum plerasque alias episcopales munitiones obtineret, reliquas quo que nempe Heilsbergam et Seburgum in ius ac ditionem suam traduxit, nihil moratus promissa sua de expectando iudicio Pontificis, cuius etiam diras appellationibus et aliis artibus eludebat: nec se sistebat a Rege euocatus, necexercitum dimittebat. Sed priusquam operae temporisue precium vllum faceret Rex in Prussia, in Poloniam reuerti coactus est, cum propter pestem Toruniae, et in omni ea ora inuale ecentem, tum vt Silesiorum conatibus obuiam iret. Quam obrem ad medium Iunii Petricouiae comitia habuit. Ibi adfuerunt oratores Vladislai Regis Bohemorum, Polonorum opem contra Vngarum Morauiam et Silesiam infestare non cessantem implorantes. Itaque missa sunt filio a Rege viginti quatuor millia aureorum in subsidium belli. Contra Silesios vero, qui et Poloniam subin de vexabant, et plerique Matthina partes sequebanrur, placuit rem geri totius regni expeditione: iussaeque omnes copiae ad medium Augufti mensis ad Mestouiam conuenire. Institutus etiam tunc est no uus Palatinatus in tractu Lublinensi, qni ad eam diem nullus fuerat, detracta parte de Sendo miriensi, cuius iurisdictio amplior esse visa est, quam vt eius moles commode ab vno Palatino sustineri posset. Rex conuentu soluto Corcinum diuertit, ad bellum se apparaturus. Interim er nuntiatur, Podoliam atque Russiam a Tartaris Duce Aidoro Eczigeris filio populabundis peti. Nihil tamen rerum vtilium prouidit, ac ne praemonuit quidem Podolios, vt sibi prospicerent. Itaeque factum est, vt a septem millibusTartarorum, et eorum quidem male armatorum, omnis circum Cameneciam, Haliciam, Glinianos, Dunaiouiam, Gologoros, et Zbarassum tractus, centum fere milliarium longitudine, latitudine vero triginta, caedibus et incendiis miserum sn modum nemine se opponente, vastaretur, plurimique mortales segetibus demeten dis vacantes opprimerentur, et in seruirutem pecudum in morem abigerentur. Discedentes barbaros cum ingenti praeda fere centum millium hominum insecuti quidem sunt Poloni facta tumultuaria manu, sed nil aliud perfecerunt, quam vt Tartari trucidatis plurimis captiuis, qui per aetatem aut valetudinem sequi festinantes non poterant, miserabile spectaculum insequentibus exhiberent.
Rex ad Silesiacum bellum intentus, piaefixo tempore ad Mestouiam adfuit: sed copias tardius conuenientes totas sex septimanas prae stolatus est, ita vt commodum belli gerendi tempus praeter laberetur, fruges orae illius direptae absumerentur, ac ne incendiirs quidem domesticis parceretur. Ita tuncsoluta atque adeo profligata erat omnis disciplina militaris, Fuitautem et illa morae causa, quod Nobilitas Cracouiensis orae Stanislao, Nico lao, et Ioanne Tenciniis fratribus, Ioanne Rabstinio, et Spitcone Melstinio ducibus, negabat se ad externam militiam profecturam, nisi sibi praescriptum legibus stipendium numeraretur. Quorum pertinacia aegre victa, sexta demum et vicelima die Septembris Rex castra nouit, aucto etiam ex ercitu Tartaris et Lithuanis, ita vt ad lexaginta millia armatorum in eo esse crederentur. Ingressus Opoliensem tractum, Cruciburgum et Bycinum oppida cepit, praesidiisque firmauit, agros populationibus quoquo versus permissis diuexauit: transmissoque ad Chrapcouice Odera, vadabili tunc propter siccitatem, jomissa Opoliae oppugnatione, Vratislauiam contendit, vbi a Matthia se expectari acceperat: Bregam et Olauiam in transitu postestatis
suae f cit. Occutrerunt autem ei interea oratores Vngari atque Bohemi, nducias postulantes: verum in congressum Vladisla: filii res suspensa. Ernesti quoque Marchionis Misniae le gati de pace inter Reges tractantes, pertentato prius Matthiae animo, adfuere. Nec abhorrebat a pace Casimirus: sed Matthias ad omnemrei benegerendae occasionem attentus, pacis consilia turbauit. Ad Olauiam Casimirus castra habebat. quarto a Vratislauia milliari: necignorabat Matthias, eum cum alias minus cautum esse, tum spepacis conaponendae securius ac remissius agere. Itaque sub noctem equitatum et peditatum omnem emittit Vratislauia, vt Polonos populationi intentos adoriretur. Et fauere quidem ei prima facie fortuna visa est. Cum enim tota nocte exercitus ille progressus esset, oriente sole ad Zuanouice pagum pabulatores Polonos nullo ordine dilcursantes partitis copiis excepit, facileque in fugam vertit. Accurrunt Tartari e propinquo, quibus visis redit et fugientibus virtus in praecordia: instauratur praelium. Rexetiam Casimitus recognita (haud longe enim a castris haec gerebantur) submitti suis auxilio comitatum aulicum cum Paulo Iasenno Thesaurario: ipse reliquo cum exercitu subsequi festinat. Hostes vbi aspexere vires Polonorum augeri, retro cedere ad suos in insidiis latitantes in cipiunt: sed illi quoque fuga suorum consternati, fugae et ipsi se praesidiarii mandarunt; nec prius constitere, quam Vratislauiam, peruenere. Debellatum tunc fuisset procul dubio, nisi Ioannes Rithuianius Castellanus Sendomiriensis et Mareschalcus regni, duxque vniuersi exercitus Polonici Polonos in hostium tergis haerentes praepropere siue in. sidiarum metu, siue inscitia et imperitiarei militaris reuocasset. Cecideruntin eo conflictu de hostium execitu mille: capti praeter gregarios milites sexaginta nobiliores. Post hoc praelium ad duodecimum Octobris commissum oratores Misnenses non diu commorati in castris Polonicis, quod intem pestiuum esse putarent de paec tuncagere, rebus infectis discesserunt. Illud solium a Rege Casimiro im petrarunt, ne is Saganense tetritorium a suis infestari pateretur.
Quarta demum et vicesima die Octobris Vladislaus Rex Bohemorum aduenit, viginti millia bellatorum habens in exercitu, maxima ex parte peditum. Salutatione et gratulatione mutua inter Reges et consanguineos exercitus peracta, Vratislauiam itum edt, et in conspectu vrbis vterque. exercitus fixis tentoriis coniunctisque castris consedere: caeterum desides tempus terere, et nihil in medium consulere. Com munierat autem et castra sua Matthias in vrbe ad monasterium S. Vincentii, vt e re nata consilium capere posset. Inde tacitus speculabatur, quid Reges inceptarent, cum suspiriis et euulsis capillis dictitans: facile setorum terrarum orbem imperio suo subin gaturum, si tantas talesque haberet copias, quantas et quales contra se hostes addux ssent. Agri modo et pagi vastabantur, vagantibus quoquo versus Polonis Bohemisque, sine ordine. Cumque in eodem loco diutius castra essent, et villae ac moletrinae circumquaque exureretur, duplex malum exercitum inuasit, pestis, et frumenti penuria. Subuehebantur quidem e Bohemia panis et cereuisia, sed magno venibant, Nec tamen veniebatin mentem Polonis, Vielonia frumentum petere, cuius ibi permagnam vim paratam habebant: ut si veniebat, nemo erat, qui eam cuiam susciperet, cum omnes viae a Polonis, qui in Vngari exercitu stipendia
contra Regem et populares suos faciebant, in siderentur: a quibus permulti de Polonico et Bohemico exercitu pabulatum aut frumentatum temere pro currentes excipiebantur, ita vt plenae essent captiuorum turres et ergastula Vratislauiensium, Vngarus vbi anima duertit tantum illum Polonorum et Bohemorum cum fuis Regibus torporem ac inscitiam, despicere eos, quos initio formida rat, coepit: missisque in Poloniam expeditioribus copiis, cum qui bus Opoliensis quoque et Freistadienfis siue Kozuchouiensic Duces suas coniunxerunt, Siradiensem oram omnem, et maiorem Poloniam infestauit, ac vehementer afflixit, nemine resistente. Agrestes quidem apud Boleslauieciam opponere sese venienti hosti ausi, paruo negotio fusi ac dissipati sunt. Apud Clobuscum tamen, qui eo excurrerant, ab agrestihus et oppidanis profligati sunt. Arx Miedzirecia excursione illa in hostium potestatem venit, dedente eam Sendiuoio Zidouio Burgrabio, nulla ad id necessitate adacto. Ob quod facinus is post finitum bellum patrimonio multatus est a Rege. Haec quum ita fierent, et pestis famesque in castris Polonorum atque Bohemorum ingrauesceret, et in commodum bello gerendo tepus hybernum vrgeret, de pace inter Reges agitari caeptum est. Congressi bis in patenti campo tres Reges 21. demum die Nouemb. nihil aliud inter sese constituere, quam vt delecti ab vnoquoque consiliarii quaterni Vratislauiae conuenirent. Quod cum factum esset, re inter delectos agitata, pax quidem perpetua non conuenit: quae satis aequis con ditionibus conuenire potuisset, nisi Elisabethae Reginae Poloniae fastus et pertinax odium obstitisset. Nam ea Matthiam affinitate bellum finire cupientem, quod neque regio, neque ducali genere ortus esset, generum aspernabatur: et quod patrui fiatrisque sui inimicus fuisset, auersabatur, ita vt nullis persnasionibus de sententia dimoueri posset: indulgebat aum ei plusculum Casimirus. Caeteruminduciae triginta mensium constirutae inter Reges, captiui et munitiones interceptae vtrinque redditae. Nicolaum quoque Tungenum Matthias in co foedere cum cuasa coniunxit. Bello consum mato Casimitus Vladislaum filium dimisit: ipse per Posnaniam iter faciens, Lenczicia profectus, Ludouici Bauariae Ducis oratores, quorum princeps erat Henricus Ratisponensis Episc. Vieluno acciuit. Ibi enim aliquandiu quo ad ipse ex Sile sia rediret, expectare eos iusserat. Petebant ii Georgio Principis sui filio Helduigin filiam Casimiri in matrimonium. Nec abnuit Casimirus Rex generum: sed Radomiae demum, quo is ad natalem Christi diem festinabat, res confecta fuit. Sub finem eius anni Nicolaus Blazeouius Silesius Episc. Praemisliensis, cum ille ecclesiae tribus et viginti annis praefuisset, sacris eo die operatus, quod se languere sentiret, in lectum se composuit, et mox expirauit. Cui cum Collegium sacerdotum eius ecclesiae legitime instituto conuentu successerem dare vellet, a Rege per Spitconem Iaroslauium Palatinum Russiae vetitum est: fuitque sine Episc. ciuitas illa ferme tres annos, donec Andreae Opporouio Rege petente commendata est a Pontifice, vt inde se tamen sustentaret, qui Varmiensi Episcopa potiri per Nicolaum Tungenum non potuit.
Per idem tempus Mahometes Turcarum Imper. quum Radulonem Palatinum Transalpinae Valachiae, quem contra Stephanum Moldauum adiuuerat; pulsumque restituerat, in sidem suam recepiffer, tributaliumque fecisset, missis in Moldauiam copiis ingentibus, Stephanum quoque subigere adortus est: verum is exercitus anni sequentis initio ad 16 calendas Febr. a Stephano Palatino, qui vix quadtag: nta, vel (vtalii volunt) triginta millia habebatex omnisuo rum hominum multiruuine coacta, irsigni et omni aeuo mem orabili cladeapud Barladum amnem et Racouieciam paludem caesus est Centum viginti millia
in eo exercitu fuisse dicuntur: nec prius fugam stitere Turcae, quam Danubium traiecerunt, inse quentibus fugientes Valachis, et vsque ad lassitudinem trucidantibus, vel in paludem ac Danubium impellentibus. Itaque ex tanto numero pauci euasere: quin et ii, qui viui in hostium potestatem concesserant, Stephano iubente omnes praeter paucos insigniores trucidati sunt. Bassae quatuor in eo praelio desiderati: signa militaria capta centum et amplius. Nec tamen et Moldauo incruenta cessit victoria: quin eius acies multitudine hostium praegrauata inclinare iam caeperat, nisi ipse inter primos animose pugnans pugnam restituisset. Permagnum autem cum ad victoriam, tum ad maiorem hostium stragem momenrum ipsi attulit, quod omnem cirumcirca regionem longe lateque in primo Turcarum ingressu ipse exusserat. Hinc enim factum est, vt in magna commeatus et pabuli inopia Turcae iuxta ac equi ipsorum debilitarentur. Moderate autem Stepnanus illa sua fortuna vsus est, soli Deo victoriam acceptam referens, ac toto quatriduo dein ceps omni, praeter panem et aquam, cibo ab stinens. Ad Casimirum deinde in Lithuaniam, quo is post initium anni se contulerat, nuncios cum quatuor primoribus captiuis, XXXVI. militaribus signis, et parte manubiarum misit: et quoniam non esse quiecurum Mahometem facile intelligebat, petiuit, vt Rex cum exercitu propius iu Russiam accederet, vel solo nominis sui terrore. Turcam repressurus, et fidelitatis iusiurandum eo vsque dilatum a se accepturus. Ad Mahometem quoque ipsum legationem cum donis misit questum, ditiones suas a latrun culis e Turcia profectis infestatas esse, eamque manum a se profligatam meritas poenas sibi dedisse, petebatque, vt reliquos ex eo numero, qui elapsi essent, ad supplicium sibi dederet: quando quidem existimaret, iniussu suo id factum, quicquid factum esset. Bontifici quoqque et Vngariae Regi dona misit, opem contra tam potentem et communem Christiani nominis hostem implorans. Nec ita multo post aduenit ad Casimirum Regem Isaacus Trapezuntius Husan cassani legatus ad suscipiendum contra Mahometem bellum, Regem cohortans: inde vero benigno cum responso dimissus, ad caeteros Principes Christianos eadem de re acturus profectus est. Non desiit Stephanus nunciis aliis post alios missis auxilia a Casimiro petere contra Mahometem, quem Adrianopoli ingentem belli apparatum facere ab exploratoribus didicerat. Et suadebant quidem Lithuani proceres, vt Rex tam insigne Poloniae et Lithuaniae contra Turcas propug naculum Moldauiam summa ope defenderet potius, quam ea amissa de reliquo suo dominatu dimicaret. Nihil tamen id Regem mouebat: nihil ne Polonici quidem Senatus preces ac monita idem suadentis, cum ad 5. diem Iulii Lublinum ad Regem non infrequens conuenisset, et quindecim diebus ea de re consultasser. Vbi Derslaus Rithuianius Palatinus Cracouiensis, et Ioannes frater eius Castellanus Sendomitiensis et Mareschalcus regni approbantibus caeteris grauiter in Regem inuecti sunt, quod peripsius, patrisque, et fratris negligentiam et conniuentiam Polonorum regnum, quod ipsi florentissimum accepissent, non solum ab hostibus, sed etiam ab ingratis sociis et male foederatis Lithuanis, quos ipse in potestate haberet, misere afflictum et accisum esset. Nihil tamen iis clamoribus et hortationibus tunc effectum aliud, quam vt mitteretur ad Mahometem orator Martinus Vurocimouicius dapifer Cracouiensis, postulatum et monitum pro amicitia, quae inter Polonorum ac Turcarum Reges constaret, ne ille Moldauiae, quae in ditione Regis Poloni esset, bellum inferre pergeret. Aliter coactum iri Casimirum bellum suis, illatum summa vi propellere, qui nunquam quorumuis Principum praecibus ac cohortationibus adduci se passus esset, vt Turcas bello lacesseret. Si quid Stephanus in Mahometem peccasset, communium
consiliariorum arbitrio causam cognosci oportere. Nec defuturum Casimtrum, quin sub ditum Dominus ad satis facien dum laeso adigeret. Cum his mandatis et munere, veste videlicet zobellina, cuius oram margaritae exornabant, missus legatus, et variis in itinere impedimentis vsus, vix intra vertentem annum ad Mahometem peruenit.
Interea Mahometes septuaginta nauium classe Tauricam Chersonesum missa, Tartars vero cum equestribus copiis praesto esse iussis, Capham vrbem maritimam munitissimam Genuensium ditionis, celeberrimo emporio nobilem, iuris sui fecit, proditione primorum ciuium Italorum totis quinque annis instructa. Capta vrbe, Nobilitas cum vxoribus et liberis, ipsisque proditoribus et Mengligere Tauricanorum Tartarorum Principe, ac dnobus fratribus eius, qui siue fortuito tunc eo venerant, siue seruandi sui causa exagro in vrbem se receperant, Constantino polim translata: plebs vero dimidia facultatum parte multata, in suis sedibus aliquandiu relicta est, postea tamen et ipsa alio traducta. Moldaui mercatores, legati, et exploratores centum sexaginta omnes trucidati. Vna tamen nauis, quae centum quin quaginta ephebos Caphensium formosissimos contumeliae et libidini barbari tyranni destinatos, et praediuitem supellectilem ex praeda coactam ferebat, praefecti, qui erat Graecus, opera a caeteris segregata, ac Turcis viginti quatuor, qui praesidii causa in ea fuere, partim per spe ciem aquandi emissis, partim interfectis, Kiliam appulsa, in Stephani potestatem dedentibus remigibus venit. Capha et arcibus castellisque circumia centibus potitus Turcicus exercitus, ad Moncastrum siue Bialogrodum nauigauit, eamque vrbem ad ostia Tyrae siue Nestri fl. in Pontum Euxinum sese exonerantis, adiuuantibus a terra Tartaris expugnauit, aut, vt Dlugossus habet, imminere tantum ei vrbi coepit Stephanus quidem Palatinus per omne id tempus, quam uis haberert exercitum tamen imparem se esse hostium viribus sentiens, in montium et syluarum latebris sese continuit: munitiones vero, quo distineret hostem praesidus firmauit. Haec quum celeri nuncio scribae cuiusdam regii, qui ad Mengligerem Tartarum allegatus erat, in Poloniam perlata essent, pauor ingens et trepidatio mentes hominum inuasit, non secus, ac si ipsa iam Podolia et Russia vastaretur. Consultatumque est aliquandiu de belloTurcico in comitiis Corcini, ad initium Iulii mensis institutis. Verum omnia prius experiri, quam arma capessere, ac tam potentem hostem lacessere, et reditum Vuro cimouicii operiri placuit. Spes tamen auxiliorum Stephano per Stanislaum Vantropcam Palatinum Belzensem, et And ream Borissouium Praepositum Lencziciensem et Canonicum Cracouiensem legatos regios facta est, exactumque ab eo nouum fidelitatis atque subiectionis iuramentum. Id vero ea de causa potissimum, quod Vngarus vltro auxilia pollicens, pellicere eum ad se satagebat. Per eos dies quum ingens vis imbrium decidisset, tantum inundauit Vistula, vt Casimiriam et Stradomiam oppida contigua Cracouiae aqua operiret, et ad altaria templorum pertingeret, pontes abrumperet, hortis, agris, et pomariis magnam calamitatem inueheret. Quod quidem eo portentosius fuit, quod toto superiori triennio tanta fuerat siccitas, vt non modo apud Ploscum, sed etiam apud Toruniam vadabilis, esset pediti Vistula. Pridie vero calendas Aprilis eiusdem anni centum domus Cracouiae inter nouam et S. Nicolai portas nocturno incendio conflagrarant. Hoc etiam fere tempore locustarum vis ingens ex Vngaria, Morauia,
et Sile sia adueniens Lencziciensem oram atque Masouiam peruagata non modo segetes atque prata, verum etiam arborum frondes depasta est, continuatis ad sesquim illiarium in latitudinem, et alterum tantum in longitudinem examinibus, concurrentibus non nun quam interse, et solis aspectum densitate sua terrae adimentibus. Vilis tamen eo anno fuit annona in Polonia.
Casimirus sex septimanis apud Corcinum de Republica consultando exactis, quin que consiliarios de primoribus vtriusque ordinis, et quatuor secretarios Canonicos Cracouienses misit in Scepusium ad regundos fines cum Vngaris, et controuersias disce prandas ac dirimendas, quo foedus antiquum inter Vngaros et Polonos per induciarum tempus redintegraretur, atque adeo induciae quoque ipsae stabilirentur. Neque enim satisfaciebat conditionibus earum, et pactis conuentis superioris anni Matthias. Verum Vngari Turcici belli excusatione vsi, ad eum conuentum non venere. Dimisso igitur connentu Corcinensi, legatisque ad Scepusiensem con uentum iterum designatis, Casimirus ad decimum octauum calendas Octobris Cracouiam egressus vna cum Regina, Heduigim filiam natu maximam, quam Georgio Duci Bauarorum Ludouici filio desponderat, Posnaniam deduxit: et adiunctis ei comitibus Calissiensi et Lencziciensi Palatinis, ac compluribus aliis splendidis viris et matronis, ad sponsum misit. Dos ei triginta duûm millium aureorum fuit, sed tunc promissa duntaxat, non etiam exsoluta. Aduenienti non modo sponsus cum amicis, verum etiam Fridericus Imperator cum nonnullis principibus Electoribus, et mille equitum comitatu obuiam profectus est. Siradiae deinde Casimirus Rex Consiliariorum conuentum habuit ad diem D. Martini ea potissimum de causa vt sibi publice subsidium in dotem filiarum (nam et Sophiam Alberto Marchioni Brandeburgensi desponsarat) et in apparatum nuptialem conferretur. Ac non est quidem negatum, sed reiectum ad arbitrium minorum Polonorum, qui non conuenerant. Ne denuo quidem ij ad diem D. Nicolao sacrum euocati venere, non ignati, quam obrem accerserentur. Ita nil tunc perfectum est de subsidio. Rex, quod reliquum erat anni, partim Pysdris, partim Coli commoratus, cum de Sochaczouiensi arce et teritorio cum Anna, Vladislai Masouiorum Du cis defuncti vxore, transegisset, sub initium Februarij insequentis anni cum non mediocri procerum et mercenariorum militum comitatu eo contendit, arcem que tradente Anna ditioni suae subiecit. Atque exinde Sochaczouia in ditione Regis permanet. Vngari vero et Poloni proceres cum apud ant quam villam congressi essent, inducias inter Reges redintegtarunt, cum inter eos conuenisset, vt Matthias Casimiro Smigrodum, Episcopo autem Cracouiensi Mussinamred deret. Episcopus vero ne praedones ibi receptaret. Cum Moldauiae Palatino vterque Rex duorum annorum inducias vt seruaret. Ad vtrum autem Regem Moldauia pertineat, vt alio conuentu inrer proceres disceptaretur.
Ad res deinde Prussicas Rex animum conuertit, permoleste ferens, Nicolaum Tungenum se inuito in Varmiensem episco pam inuasisse, et cum Vngaro ex professo sentire. Videbatur que res ad rebellionem totius Prussiae spectare, quod et proceres nonnulli Pruteni, et Gedanenses inprimis Tungeno non obscure fauebant: et vero Magister Cruciferorum cum eo foedus icerat, et cum legaris Matthiae clandestina habuisse colloquia ferebatur. Ita Casimirus mature Sochaczouia profectus duobus cum millimbus
mercenariorum militum Brestae, Nessouiae, Toruniaeque nullo operae precio tempus triuit, minoris Poloniae proceres diutius expectans. Interea vanit ad eum Toruniam Vlricus Magistri Mareschalcus et legatus, suspicione Magistrum purgans. Ipse deinde Magister Henricus Richtenbergius ad medium mensis Maii Mariaeburgum, quo Rex iam ad finem Aprilis venerat, accessit: acceptus perhonorifice, procedentibus obuiam ac deducentibus duobus Episcopis, aliquot Palatinis, et omni aulico comitatu regio: factaque audientia, denuo se Regi purgare instituit, et nouum iusiurandum, si posceretur, obtulit: contra Tungenum consilio et auxilio se Regi non defuturum promisit. Sed tamen benigne dimissus a Rege, quod promisit, non praestitit, varias moras et excusationes nectens. Penultima die mensis Iulii Cracociae tectum aedis Diui Francisci dum missa peragitur, fulmine ictum conflagrauit, eodem que ictu imago crucifixi in medio chori edito loco sita, comminuta est, lapides sinistri parietes templi abrasit, aliquot homines afflati: e quibus vnus tantum de sodalitate Franciscana mortuus Res prodigii loco habita. Gliscebat tunc Gedani seditio inter senatum et plebem: quam Rex missis illuc Iacobo Archiepiscopo Gnosnensi, et Ioanne Rithuianio Mareschalco sedauit. Elbingae, deinde conuentum Prutenorum contra Tungenum instituit: sed irrica reddiderunt consilia eius Gedanenses, et res Valachicae ac Podolicae eum in Poloniam reuocabant. Redierat enim a Mahomete Turcarum Imperatore Martinus Vurocimouius, renunciabatque, ad Varnam se eum maximis cum copiis in Valachiam euntem offendisse, expositisque mandatis regiis, hoc ab eo responsum accepisse: illum postulata Regis facturum fuisse, si ea ad Adrianopolim in procincta, ac non iam in expeditione et itinere accepisset: Transalpinensium Tartarorum que sibi vectigalium querelis et precibus excitum, bellum illud suscepisse; eis deesse non posse daturum tamen etiam tum pacem Moldauosi, is tributum ipsi penderet, captiuuos remitteret, Kiliam vrbem ad ostia Danubii sitam Bessarabibus restitueret. Quas conditiones cum Stephanus Palatinus non acciperet, Mahometem nauibus transmisso, et ob dubiam belli fortuuam quinque pontibus iuncto Danubio, Moldauiae infesta signa intulisse. Ab alia vero parte Tartaros quoque eam infestare: quibus dum obuiam it suis cum copiis Stephanus, spacium transmitrendi perocium Danubii Turcis darum esse. Haec fere Vurocimouicius referebat. Consequebantur autem eum ipsius Stephani nuncii, alii post alios auxilium petentes, ac vt de Podolia et Russia Rex esset solicitus, admonentes. Periculum enim esse, ne Turcae peruastata Valachia, in eas oras continuata populatione excurrerent. Qiod quidem ita accidit. Percursata enim omni Moldauia, Soczauia, et Chocimo, aliisque muniti onibus frustra tentatis, Podoliae quoque fines attigerunt, et aliquot vicos ignobiles ac pagos exusserunt. His igitur cognitis, Casimirus Russiam omnem, Podoliam, et Belzensem tractum arma sumere, et cum Paulo Iasenio Thesaurario, et Belzensi Chelmensique praefecto ad Moldauiae fines sine vlla mora praesto esse iubet: ipse omissa in praesens rerum Prussicarum cura, sorore que Elisabetha Henrici Pomeranorum Ducis vidua, quae illis ipsis diebus cum filio Boguslao visendi ipsius gratia Mariaeburgum aduenerat, honorifice dimisla, reditum in Poloniam maturauit, et ad medium Augusti Petricou am, quo edixerat comitia, accessit. Ibi
consumptis frustra in consultatione de Republica, ac defendenda seu vindicanda Moldauia tribus hebdomadis nil vtile constitutum est. Neque enim accommodatum esse videbatur expeditioni bellicae anni tempus autumnale: et Russi cum Iasenio, quum diutius apud Camieneciam et aliis in locit Podoliae statiua habuissent, neque transgredi sine Rege fines regni ad opem ferendam Valachis implorantibus vellent, neque domos iniussu regio discedere honestum putarent: non minoribus damnis omnem eam oram affecerunt, quam si hostilis exercitus eam peruasisser.
Noui deinde conuentus, minorum quidem Polonorum Corcini, maiorum vero Coli ad medium Septembrem instituti. Et Corcini quidem Rege pro ipso postulante quaternorum grossorum tributum agrarium impositum maiores vero Poloni labefactationem iuris publici causati sunt, quod Matthias Mosinius praefecturam maioris Poloniae, et Palatinarum Calissiensem pariter obtineret, tributum id detrectarunt. Casimirus Corcino Lublinum profectus, salutata Regina, quae Radomia illuc venerat, in Russiam Belzum vsque progressus est, vt fama aduentus sui suos recrearet, Turcasque reprimerat. Nec mora, excesserunt ii Moldauia, siue metu Regis Poloni aduentantis, siue peste pariter et fame afflicti, siue quod hyems ingruebat. Non parum vero momenti illud quodque Mahometi ad maturandum reditum attulit. quod olassem, quae supplementum militum et machinas ad expugnandas munitiones ipsi subuehebat, tempestate disiectam amisit. Medio deinde Octobri Turcae facta e Bosna excursione Carniolam, Carinthiam, et Styriae partem vehementer vastarunt, praedamque ingentem ac plurimos mortales captiuos abegerunt.
Porro Fridericus Imperator suspicatus, Turcas a Matthia in ditiones suas immissos esse, simulque ratus oblatam sibi occasionem perduelles suos, illius foederatos, vlciscendi, delectu suorum habito, et quatuor millium Bohemorum auxiliis a Rege Vladislao accepis, nil retardatus hyemis asperitate, munitiones ipsorum perduellium partim vi, partim deditione recepit. In aestarem vero maius bellum contra Matthiam apparabat: missoque ad Cafimirum Regem Raphaele Lesczinio ad societatem belli eum contra communem hostem inuitabat. Huic Bohemiae Rex suam et ipse legationom eadem de re adiunxit: Habebat autem is exploratum de hostili Matthiae contra se animo et subdolis machinationibus: nimirum quod ille Moldauo abalien andi eius a Polonis causa auxilia contra Transalpinos misisset: Nicolaum Komorouium Petri patruelem cum Alexandro filio ad se accitos de Berualdi, Ziueciae, et Scflori munitionum Polonicarum deditione solicitasset. promittens eas, quas ipsi in Vngaria ademerat, se red diturum: cum Cruciferis foedus clandestinum pridem inchoatum in nuptiis suis confecisset, promissisque auxilii sad violandam pacem et bellum intentandum eos concitaret, atque in eam rem mercenarium militem in Silesia conscriberet.
Haec igitur cum explorata haberet Casimirus, ad medium Aprilem anni inse quentis mille simi quadringentesimi septuagesimi septimi comitia Petricouiam Polonis edixit, ipseque sup sequentibus Imperatoris et Vladislai Bohemiae Regis oratoribus in tempore ad fuit. Re ad Senatum
relata, placebat quidem auxilia mitti Imperatori: sed quonam id modo fieret, non apparebat, cum inane esset aerarium: Nobilitas vero neque militare gratis vltra regni fines volebat, neque tributum admittebat. Itaque responsum oratoribus, Regem doraestici aduersus Turcas ac Tartaros, Cruciferosque atque ipsos etiam Vngaros belli expectatione distentum, nulla in praesens auxilia Imperatori posse mittere. Et quo ae quioribus animis id Prin cipes illi acciperent, ad Imperato: em quidem Andreas Opporouius, ad Bohemum vero Ioannes Dreuiciui Secretatius regius oratores missi. Ac Bohemo quidem pater tria millia aureorum dono misit in subsid um, comparandorum ac Caesari mittendorum auxiliorum gratia. In Prussiam vero, ac Mariaeburgum praesidij causa misit Petrum Duninum Castellanum Siradiensem, et praefectum Lencziciensem cum sexcentis equitibus, et quadringentis peditibus mercenariis, vt Prutenos in officio continerent, et Cruciferorum impetum sustinerent, si quem facerent in regiam ditionem, tantisper, donec Rex ipse maioribus cum copiis sub se queretur. Noc sane nil actu est illa praesidii missione in Prussiam. Multorum enim animi sanati sunt, multi adhuc immatura conspiratione a nouis rebus deterriti. Nobilitas quidem Prussica cum ciuitatibus conuentu Mariaeburgi ad exitum mensis Iunii acto, sacramento sc obligarunt, a Polonis nunquam defecturos. Si quod autem bellum exoriretur, se pro illis arma sumpturos: agrestes quintum quemque expedituros. Ciuitates vero singulae militum certum numerum promiserunt. Iam vero et ij, qui in ditione Cruciferorum erant, conuentu instituto statuerunt inter se, non sequi eorum temeritatem, si quod bellum Polonis ij inferre vellent. Itaque non commouerunt sese tunc Cruciferi, praesertim quod neque Vngarus quicquam eorum, quae conuenerant, praestabat. Coegerat is quidem in Silesia quinque millia mercenariorum militum: atque is exercitus, priusquam educeretur quopiam, permagna licentia in socios circumqua que non modo praedis agendis, verum etiam in cendiis, stupris, caedibus, et omni genere crudelitatis debacchabatur. Sed ei Bohemus, siue vt sua tueretur, siue vt quosuis Matthiae conatus impediret, non multo minores copias e Bohemia transmissas opponebat. Quarum aduentum cum non sustineret ille Silesiorum exercitus, in Vngariam sese raptim euoluit, siue vt sibi consuleret, siue quod a Matthia accerseretur. Duxit quidem et Vladislaus ipse exercitum illum suum e Silesia reuocatum in Austriam, ab Imperatore accitus: verum non diu ibi moratus, siue quod satis habebat Caesar Austriam pacasse, siue quod deerat pecunia in stipendium tanto exercitui: octo enim millia Bohemorum habebat. Accepto igitur Viennae ab Imperatore solenni ceremonia vexilio, quo se clientem siue vasallum Imperij Romani profitebatur, in Bohemiam omnibus cum copiis suis reuersionem fecit.
His igitur cognitis Cruciferi quiescebant. Nec parum et illud in quiet a eorum consilia turbauit, quod Magistrum per id tempus amisere. Ac suffecerum ii quidem defuncto Martinum Truchsessum Commendatorem Osterrodensem, pridie nonas Angusti habitis Regiomonte comitiis: nec abhorrebat is a bello, sed eum Fridericus Imperator minac bus literis deterruit. Sicigitur quietae fuerunt hoc anno res in Prussia: non item in Polonia. Nouo enim conuentu post comitia Petricouiensia Corcini indicto, fremere Proceres et Nobilitas in Regem, nec velle tributum ab eo petitum sciscere,
aut omnino ad consilium de Republica accedere, eo quod Rex Derslao Rithuianio Palatino Cracouiensi, post obitum Ioannis Pilecij ad Castellanatum eiusdem vrbis prouecto, Ioannem Rithuianium Castellanum Sendomiriensem et Mareschal cum regni successorem in Palatinatu Cracouiensi dederat contra leges, quibus cauetur, ne vni plures magistratus honoresue mandentur, cum idem Mareschalcus regni esset. Iam vero de Komorouij defectione ad Vngaros constans fama increbrescebat. Et res minime negligenda esse videbatur, quod arces et possessiones eius in faucibus mon tium Sarmaticorum, qui Poloniam ab Vngaria diuidunt, sitae, si ab Vngaro occuparentur, fadciliorem ipsi aditum in Poloniam patefacturae, et propter salsarum aquarum abundantiam reditus regios e salinis imminuturae esset. Inde enim salem Vngaris suppeditari posse, quem hactenus e Polonia petere necesse habebant. Subornati igitur sunt a Rege, qui aegrum Komorouij animum sanarent Ad extremum Spitco Iaroslauius Russiae, et Stanislaus Vantropca Belzensis, Palatini, ad eum profecti, persuadere ei conati sunt, vt arces illas cum possessionibus Regi Casimiro traderet, pecunia, qua eas addictas ipse tenebat, accepta: damnorum, quae se Polonae Reipublicae causa accepisse praetexret, aestimationem bonorum virorum arbitrio permitteret. Quibus rebus cum nil apud eum proficeretur, missus Iacobus Dembenius Palatinus Sendomiriensis, et praefectus Cracouiensis cum tumultuaria manu, arces eas intra quin quagem simum diem expugnauit. AcBer ualdum quidem diruit, Ziue ciam incendit, Seflaros vero Marco Ratoldo addictos restituit. Tunc demum Komorouius Cracouiam ad Regem accurrit, facinusque suum purgare, et priorum meritorum commemoratione diluere conatus est. Et eo quidem vsque inflexerat Regis clementiam, vtipsi alia bona in territorio Chelmensi pro ademptis illis dare vellet: verum ille superbe eam conditionem aspernatus, et in Vngariam profectus, Matthiae Regis opem implorauit. Ea vero destitutus, in Poloniam rediit, et Crasnostauiense territorium a Casimiro aegre impetrauit. Matthias enim tunc irritatus a Friderico Imperatore, cum eum exercitum dimisisse cognouisset, nequicquam dissuadentibus ac deprecantibus Vngaris, et contra Turcas potius, qui Vngariam tunc populationibus infestabant, ire cohortantibus, in Austriam fecit expeditionem, eamque totam ad fines vsque Bauariae peruastauit, Friderico Imperatore ad Styriam vrbem se continente, et a Bohemis Polonisque auxilium frustra petente, iam enim hyems imminebat. Sic igitur cum alio bello occupatus fuisset Matthias, quietiorem praeter expectationem eum annum Poloni habuerunt. Stephanus autem Moldauiae Palatinus vltro sumptis armis Transalpinam infestauit, Radulonem Palatinum eius orae cepit, eiectisque Turcarum praesidiis vnum de suis purpuratis genti praefecit. Quin et Totrussiense territorium iuris Turcici ferro et flamma vexauit, salinasque fructuosissimas incendit. Sub huius anni principium Gregorius Archiepiscopus Leopoliensis, vir in bonis lireris probe versatus, verum libidinosus, cum sanus apud Rohatinum degeret, in cubiculo pronus distensis manibus mortuus repertus est. Post quem duobus annis amplius Leopolis caruit Archiepiscopo. Boleslaus autem Masouiorum Dux Annam vxorem, Pauli Hunouii Palatini quondam Belzensis filiam, exagitatus a fratribus, et proceribus, quod imparem duxisset, eadem leuitate qua duxerat,
repudiauit. Quod quidem coniugium longe tamen minus indignitatis habebat, quam fratris eius Conradi, qui prius Cracouia ab ductam a viro plebeio vxorem nefario matrimonio sibi coniunxerat. eaque defuncta, ac ducali pompa sepulta, alteram non minus ob scuram puellam Alexii cuiusdam filiam vxorem sibi adsciuit.
Casimirus Rex araplius quatu or mensibus Cracouiae praeter morem commoratus, ad exitum Nouembris inde discedens, Radomiae reliquum anni tempus, et se quentis principium exegit. Ibi vero Regina cum duobus filiis natu maximis, ac totidem filiabus relicta, Petricouiam, quo ad duodecimam diem Ianuarii comitia edixerat, profectus est. Nec tamen operaeprecii quicquam ibi fecit, cum propter tardiorem aduentum et infrequentiam Senatorum, tum quod ne nouus quidem Magister Cruciferorum, quamuis euo catus promisisset, veniebat, vt se cundum pacta subiectionis iuramentum Regi praestaret. Quin ad rebellionem plane spectare is ferebatur. Cumque ad depellendum bellum, quod ab Vngaro iuxta ac Cruciferis impendebat, et ad continendos in officio Prutenos sumptu opus esset, et in eum vsum tributum agrarium imperandum esse plerisque omnibus videretur, aliquot temerarii iuuenes de Nobilitate maioris Poloniae rem infectam reddiderunt. Priuilegium autem ibi tunc Rex edidit, ne cui Sendomiriensem Praefecturam oppignoratam, aut quouis modo obligatam habere liceret. Qui contra faceret, pro hoste publico, et laesae maiestatis reo haberetur. Id autem Ioannes Rithuianius Palatinus Cracoulensis perfecit, cum extestamento Derslai fratris Castellani Cracouiensis paulo ante mortui Praefecturam illam a Vladislao tertio Rege illi oppignoratam, gratis Regi red didisset. Conuentu dimisso, Rex in Prussiam iter suscepit. Lencziciae Vngariorum procerum legationem secretam, defectionem a Matthia pollicentem, sola Regina arbitra et interprete audicit. Nec tamen ei quicquam certi respondit, iam antea fidem gentis fluxam ac dubiam expertus. Brestae deinde in Cuiauia Prutenorum conuentum egit, eoque Magistrum rursus frustra acciuit: caeterum Prutenorum suorum animos confirmauit, Sbigneum Episcopum Vladislauiensem eis gubernatorem dedit, Mariae burgen sem Praefecturam a Ioanne Koscielecio in Petrum Duninum Castellanum Siradiensem transtulit. Inde vero profectus, Brestam in Lithuania adiit, ibique conuentu Lithuanorum ad medium Martium mensem instituto, Principatus illius rebus prospexit. Vicarium pro se duobus filiis praesentibus vtrumuis peteritibus illis relinquere noluit, quamuis Albertus tacitis lachrymis cupere id se non dissimularet. Venit ad eum illuc Mahometis Turcarum Imperatoris orator cum non contemnendis donis, Tartarorum quoque Principis Nurduulad: legationem secum ducens, amicitiam et societatem petitum amborum nomine, adiiciens: Tartarum Mahometis autoritate eo adductum esse. Quibus responsum: Regem libenter accipere quae sibi de ferrentur, suosque oratores ad vtrumque confirmandi foederis causa missurum.
Turcarum ac Tartarorum legatis dimissis, Petricouiam Rex rediit ad comitia denuo ad Pentecosten edicta. Interim Episcopus Vladislauiensis conuentu Prutenorum Grudenti post Pascha designato, nouo eos
iureiurando, vltro ab eis oblato, Regi et regno obligauit. Ad Magistrum vero quinque legati missi, qui eum foederis admonerent. Verum ille nil moutus salubria monita, non modo non venit Petricouiam ad co mitia, sed etiam bellum contra Regem adornabat, non tam suis viribus fretus, quam Matthiae, ac nonnullorum Germanorum Principum vanis pollicitatonibus, ae spe defectionis quarundam regiarum ciuitatum erectus. Et quo maiorem haberet belli faciendi Opportunitatem, Brodnieiam et Culmam oppida, et arcem Starigrodum de Ioanne Sonnenbergio Bernbardi defuncti fratre redemit, persolutis stipendiis, quae Bernhardus bello supetiori meruerat, et Rex iam prior soluere coeperat. Eas igitur munitiones militum praesidiis firmauit, ipse cum exercitu ex agresti fere multitudine conflato, ad Osterro dam aliqnandiu castra habuit, ab Vnga ropromissa expectans auxilia. Haec Petricouiam renunciata, fecere, vt sine difficultate et controuersia duodenûm grossorum tributum de cerneretur in stipendia mercenariorum militum, per quos tunc in Prussia rem geri placuir. Nec aliud fere quicquam memorabile actum in illis comitiis, nisi quod importatio salis exotici in Poloniam prohibita est, propterea quod apud Pincum in maiori Polonia nouae salinae exortae essent. Ad Matthiam vero missus est Stanislaus Vantropca Palatinus Belzensis postulatum, ne ille rebellium contra regem suum Tungeni et Cruciferorum defensionem susciperet, foederi, quod antiquitus inter Vngaros et Polonos constitutum, nec ita pridem renouatum interce deret, repugnantem. Ad Pontificem vero Ioannes Goslubius Canonicus Posnaniensis ablegatus est, questum de Balthasare nuncio ipsius, qui Vratislauiae degens, Vladislao quidem Behemo vt haeretico, Casimiro autem vt fautori haereticorum in gratiam Matthiae sacris interdixerat. Reuersus autem ex Vngaria Palatinus Belzensis Budensi Praeposito comite, illud responsum a Matthia Rege retulit, eum foederaris suis deesse non posse. Sed si Casimitus bello contra Cruciferos abstineret, habere Matthiam vias, quibus Cruciferi ad officium reuocentur, et pse foederis inreiurando cum eis sanciti religione soluatur. Hac igitur de causa missi ad eum denuo legati, qui exquirerent, quaenam illa essent, quae Matthias tectius significasset. Ac nihil ii quidem eiusmodi compererunt: pernegabat enim Matthias, se tale quicquam Casimiro renunciari mandasse. Cum autem animaduerterent, magnas copias ab eo comparari, quibus partim Poloniam infestaret, partim Cruciferos adiuuaret, constituerunt cum eo, vt ad initium Februarii mensis Regum vterque consiliarios suos Olomucium omnium controuersiarum finiendarum, pacisque instaurandae causa mitterer, interea vero vtrinque ab arinis discederetur: retineret tamen Rex Casimirus munitiones, quas de Tungeno in Varmiensi ditione cepisset. Verum displicuere vehementer haec pacta Polonis, iniussu suo conuenta. Iam enim Rex exercitum in Prussiam miserat: atque is Cruciferos quicscentes adhuc lacessere veritus, Varmiensem oram insestabat.
Praesto tamen fuit Tungeno Magister cum aliquantis agrestium magis quam militum copiis. Sed Polonis nullam dimicandi moram facientibus, mox
in tutum se recepit. Quo facto liberius vastata est Varmia: ac ne Sambiensi quidem agro pepercit miles, munitionesque aliquot de Tungeno receptae sunt. Adhaecauxiliares Vngari copiae, quae sub specie ferendae opis Ioanni Duci Saganensi contra Albertum Marchionem Brandeburgi, cum per Pomeraniam ad Cruciferos pepetrare nitebantur, bis a Marchione profligatae, aditu in Prussiam prohibitae erant. His percul si Magister et Tungenus de pace cum Episcopo Vladislauien si et The saurario regni Paulo Iasenio, ac Petro Dunino praefecto Mariaeburgensi tractare coeperant. Sed statim incepto destiterunt, vbi de ictis inter Reges induciis, quibus ipsi quoque nominatim comprehendebantur, audierunt. Non tamen cessauit regius exercitus a populatione Varmiae munitionumque oppugnatione.
Per id tempus Tartari domestica egestate penuria que adacti in Podoliam incuisionem facere tentarunt. Sed cum exceptorum per insidias hominum indicio comperissent, ad esse Spitconem Iaroslauium Russiae, et Ioannem Odrouanzum Podoliae, Palatinos, cum non contemnendo equitatu, discessione simulata in syluis aliquandiu delituere, et mox securis Polonis ad Bratislauiam excurrerunt, oppidum incenderunt: parumque abfuit, quin et arce potirentur: sed repulsitamen, magna cum praeda sese receperunt. Per omne autem id tempus post solutum conuentum Petricourensem Casimirus cum vxore partim Radomiae, partim Sendomiriae, partim Corcini et Cracouiae commoratus est. Inse quentis demum anni die Ianuarij duodecima Petricouiam rursus ad comitia iuit. Illuc venit ad eum legatus Matthiae: Regis Iaroslaus Czarnohorius, postulans, vt conuentum de pace renouanda ad initium Februariij Olomucium condictum, ad Maium differret, adeumque ipse veniret. Fore id ex re ipsius pariter et Vladislai filii, minoreque negotio res Prussicas componi posse. Quod si tempus illud locusque ipsi non placeret, mutaret arbitratusuo Sed bellum tamen Prussi cum interim intermitteret. Quod quidem identidem repetitis legationibus Matthias vt gebat. Iam enim receptis caeteris munitionibus Heilsbergam primariam Episcopi arcem munitam Poloni obsidebant: Tungenus vero rebus diffisus suis, ad Magistrum in Sambiam profugerat. Grata fuit haec legatio Casimiro. Itaque licet Tungenum propediem debellatum iri speraret, nec sibi expedire videret aliquid laxamenti ei concedere, iussit tamen exercitum suum ab Heilsbergae obsidione discedere, et omni bello abstinere. Ad Matthiam vero tres legatos, Raphaelem Iaroslauium Mareschalcum, Paulum Iasenium regni Thesaurarium, et Andream Rosam Praepositum Lencziciensem summa cum potestate mitit, vt de conuentu cum illo constituerent, et spem ipsi facerent, facile et Magistrum veniam, et Turgenum aliam episcopam, duasue pro vna impetraturum, si pax coiret. Decesserat enim paulo ante de vita Vincentius Episcopus Culmensis, quem Andreas Bninius Posnaniensis, et Paulus Grabouius Chelmensis prope continuatis funeribus secuti sunt. Ac de Posnaniensi quidem fuere competitores Vriel Gorcanus, Gnesnensis et Posnaniensis Praepositus, et Cancellarius regni, cui collegium Posnaniense administrationem episcopae vacantis commiserat, et Sranislaus Kurosuancius Procancellarius. Sed Iacobo Archiepiscopo interueniente Collegium Posnanien se regiam authoritatem in eligendo Vriele, secutum est, qui etiam
promissum Regis aliquanto ante habuisse dicitur. Reliquae aliquandiu sine Episcopis fuere. Obtulerat igitur sese occasio transigendi de Varmiensi Episcopa. Cum his mandatis profecti oratores regii, multis cum Matthia Rege et consiliariis eius colloquiis habitis, tandem decreuerunt, vt ad Pentecosten Matthias duos Episcopos, ac totidem alios proceres Siradiam ad conuentum cum Polonis habendum mitteret: Magister vero Cruciferorum, et Nicolaus Tungenus ipsi adessent, et communi Vngarorum ac Polonorum placito Casimiro recon ciliarentur. Exoptabant enim et Vngari pacem, quo facilius assiduas Turcarum incursiones inhibere possent: nec deerat suadendo et orando Gabriel Cardinalis legatus pontificius, Italicarum rerum et pontificiarum partium iuuandarum studio. Ardebat enim tunc intestino bello Italia, scissa in duas factiones: quarum in altera erant, Sixtus Pontifex, Ferdinandus Rex Siciliae et Neapolis, et Respublica Senensium: in altera vero Veneti, Florentini, et Mediolanensium Dux, quae Regem quoque Gallorum in suas partes pellexerat, et quinqnaginta fere castella Pontifici ademerat: tantoque odio inflammata, in id bellum incumbebat, vt Veneti, ne Turcico bello implicareniur, pacem a Turcis redimerent, Scutara siue Scodra vrbe Epiri, in qua defendenda permultum pecuniae sanguinisque profuderant, eis tradita. Quo vero debilior erat altera factio, hoc ardentius Matthiae opem expetebat. Eius igitur belli intuitu Matthias ad pacem cum Casimiro faciendam propensior tunc esse videbatur. Interea Casimirus peractis comitiis, Sophiam filiam, quam Friderico Marchioni Brandeburgensi nuptum dederat, Francofordiam ad Oderam splendido sexcentorum equitum comitatu et apparatu adsponsum transmisit: ipse nouis conuentibus maiorum et minorum Polonorum separatim institutis, duodenûm grossorum tributum impetrauit: Radomiamque ad Reginam profectus, vsque ad Pentecosten ibi mansit. Inde Petricouiam rediit, Siradiamque nonnullos consiliarios misit: vbi Magister quoque Cruciferorum, et Nicolaus Tungenus, ac regiae Prussiae Senatores adfuere. Sed cum ad vicesimam diem nequicquam Vngaros expectassent, Petricouiam ad Regem venerunt. Ac Tungenus quidem ad pedes Regis prostratus, veniam impetrauit, permissusque haberee Varmiensem episcopam, cum Rege ipse pariter; et, quae praesens aderat, legatio collegii eiusdem ecclesiae pacto sempiterno constituit, vt omnes deinde Episcopi, Praelati, et Canonici illius basilicae intra certum tempus, posteaquam electi, aut in collegium id cooptati fuerint, conceptis verbis fidem suamRegi Poloniae obstringant, et praesto sint ipsi, quoties necessitas flagitarit contra Cruciferos: Aduocatus quoque episcopalis vt et ipse Regi fidelitatis iuramentum praestet: nec praeficiatur quisquam ei muneri, nisi Regis Poloniae, et ecclesiae eiusdem subditus. Caeteri vero homines, qui sunt in ditione Episcopi et collegii, decimo quoque anno idem faciant: prouocationem ad Regem vt habeant: collegium vt non nisi gratum Regi Episcopum sibi deligat. Quod tamen ita postea mutatum, vt Rex quatuor de collegio illo indigenas Prutenos idoneos ederet, de quibus collegium, quem vellet, Episcopum eligeret. Nec multo post ipse Tungenus cum toto collegio in arce Mariaeburgensi, quemadmodum conuentum fuerat, promissum impleuit. Magister vero vanis Matthiae promissis, clandestinisque literis ac nunciis lactatus, difficiliorem se praebebat, affitmans, cutem sibi detrahi se passurum prius, quam
inverba Regis Poloniae iuraturum. Confirmabat autem eum Matthiae legatio, quae ad Casimirum venerat, de suspendendo in aliud tempus conuentu Sirad ensi, et induciis cumMagistro ac Tungeno extendendis postulans. Pendebat enim tunc Matthias ex euentu eius conuentus, quem cum Vladislao Bohemorum Rege apud Olomucium de pace instituebat: eoque conuentu se distentum prae se ferens prorogationem conuentus Siradiensis, et induciarum a Casimiro petebat. Nec sane difficilem hic se in eo, quod postulabat ille, praebuit: missisque ad cum Paulo Iasenio Sendomiriensi, et Ioanne Baiseno Elbingensi, Castellanis, ad diem D. Bartholomaeo sacram conuentum distulit, et inducias prorogauit: ipse interim Radomiam, vbi Regina erat cum liberis, secessit, Magistro relicto Petricouiae. Ibi enim dilatum conuentum expectare ipsi visum est, non auso ad suos in Prussiam pace infecta reuerti.
Interea pax inter Vngarum et Bohemum praesentes Olomucii coiuit, cujus hae fuerunt conditiones potissimae: Vt vterque Regis Bohemiae titulum vsurparet: Bohemiae totius ius et administratio cum iure eligendi Caesaris penes Vladislaum: Silesia vero, Morauia, et Lusatia penes Matthiam, quoad viueret, esset. Post mortem autem eius, si Bohemus prouincias illas a se abalienatas recuperare veller, quadringenta millia aureorum Vngaricorum Regi et regno Vngariae, et si quid praeterea in redimenda bona oppignorata impensum esset, persolueret, si tamen Bohemi eundem sibi cum Vngaris Regem crearent, nihil vtroque nomine solueretur. Pace autem facta, cum nihilo magis appareret in Polonia Matthiae legato, Magister cum suis Regem Corczinum, quo se contulerat, Secutus est. Eo tandem Sub initium Octobris a Matthia legati adfuerunt, Regemque Suum excusarunt, quod bello Turcico occupatus Siradiam consiliarios suos ad statum diem non misisset. Satagebant autem ii magnopere Magistro Regem Poloniae reconciliare, renitentem admodum, quod se in verba Regis Poloniae nunquam iuraturum. Deo et homini (Matthiam innuens) fidem dedisse diceret. Proferebat autem non pauca, quibus a Casimiro laesum se esse praese ferebat. Quae cum omnia confutata essent, oratores Vngari eum a pertinacia reuocabant, denunciabantque aperte: non oportere eum deinceps vllam rerum suarum spem in Matthia Rege collocare: barbarico bello illum distineri, neque commissurum, vt iniustam causam tueretur. Iam vero sui quoque eum obtestabantur, ne sese et ipsos iret perditum, ac ne minis quidem abstinebant. His igitur non tam flexus, quam fractus, decessit tandem de pertinacia, et nona die Octobris pacem cum Polonis instaurauit, et in arce Corczinensi homagium Regi solenni more praestitit, praeeunre verba Ioanne Cracouiensi Episcopo. Idem fecere, qui cum eo venerant, primores Cruciferorum, et cum his sex alii de Nobilitate, ac tres consules Regiomontani. De caeteris vero omnium ordinum, qui tunc aberant, promissum, quod et ipsi ad eundem modum iuraturi essent legatis regiis praesentibus. Iurarunt et regii consiliarii, qui recens in Senatum allecti erant, se foedus initum seruaturos. De Brodnicia vero, Culma, et Starigrodo a Magistro interuersis conuenit, vt eas munitiones ad diem D. Martini red deret, octo millibus florenrum ab eo acceptis: de damnis eo bello, quod cum Nicolao Tungeno gestum est, Magistro et Ordini datis, quaterni a Rege Magistroque, et nonus ab ambobus
communiter, delecti arbitrarentur: soluitque eo nomine postea Rex Magistro mille quingentos aureos Vngaricos. Porro de literis foederis inter Vngarum et Magistrum icti placuit, vt vtrinque ad diem postridie calendas Februarii ad Rodolphum Episcopum Vratislauiensem transmitterentur, et ab eo praesente Ioanne Lasocio Scholastico Gnesnensi, scriba et nuncio regio, nemini lectae concerperentur. Nam cum Matthia quoque et Vngaris pax conuenerat.
His ita transactis, magna omnium laetitia Vngari oratores et Magister honorifice a Rege accepti, ac donati, domum discessere. Nec ita multo post Rex in Lithuaniam cum Regina et liberis festinauit, Ioanni Episcopo, Iacobo Dembouo Castellano et praefecto Cracouiensi, et Paulo Iasenio Castellano Sendomiriensi commissa cura transigendi cum mercenariis militibus, qui ob non exsoluta Prussica stipendia passim, et maxime in ecclesiastica bona hostiliter grassabantur, a nullo scelere et flagitio sibi temperantes. Is enim tunc erat Lithuanicarum rerum status, vt Regis praesentiam vehementer requireret. Nam Ioannes Moscorum Dux, subacto Nouogrodo magno et compluribus arcibus atque castellis finitimae Russiae Albae, quae magno Lithuanorum Duci parebat, in potestatem suam redactis, vehementer reliquae Russiae et Lithuaniae imminebat. Amplum quidem is Principatum a maioribus suis acceperat: verum Tartaris, qui trans Volgam fluuium incolunt, obnoxium atque tributarium vsque adeo, vt legatis Tartaricis, atque etiam veredariis tributum petentibus, vel alia quaeuis de causa venientibus, cum equis veherentur, Dux ipse pedester obuiam prod ret, et lactis equini, (qui potus est Tartaris gratissimus) poculum venerabundus porrigeret: si qua gutta inde in iubam equi destillasset, eam lamberet: interpreti legenti literas Tartari Principis selectam vestem Zobellinam substerneret: ipse cum proceribus eas legi auditurus genua flecteret: nec vllum tyranni imperium detrectaret, etiam si bellnm contra Christianos, foederatos, ac necessarios suscipere iussus esset. Hanc tam duram seruitutem Ioannes vir animosus et acer cum ferre non potuisset, vxore Graeca magis etiam hominem instigante, sumptis armis excusserat: finitimos etiam Russorum Principes consanguineos suo, astu magis, quam armis subiugarat: Nouogrodum magnum, ciuitatem opulentissimam et amplissimam, ac totius septentrionis emporio celeberrimam, quae Alexandri Vitoldi armis adacti, centum millia aureorum nummûm, siue, vt Dlugossus testis est, ciclorum, quos rublos vulgo vocant, magno Lithuanorum Duci quotannis ad illud tempus pendere erat solita, Lithuanorum ope destitutam oppugnarat, et in ditionem acceperat: trecentos ciuium primores interfecerat, eorumque facultates omnes abstulerat: reliquis vero ciuibus tertia modo facultatum parte relicta, quicquid erat reliquum, ademerat: denique Archiepiscopi aerarium auro, gemmis, et omni genere opum per multos annos congestarum refertissimum spoliarat, solumque aurum, argentum, gemmas, atque vniones trecentis curribus asportarat: nam qui reliquam supellectilem portabant currus, fuerunt innum erabiles. Inde igitur auctus opibus et animis Moscus, totas prouincias Lithuanis, dum Casimirus Polonicis rebus diuersa parte orbis terrarum implicatur, ademerat, omnemque adeo Russiam et Lithuaniam animo complexus erat. His igitur malis occursurus Casimirus, in Lithuaniam profectus, ibique tunc solito diutius commoratus est. Et
quamuis Lithuani proceres bello repetere amissa optimum factu esse censerent, maluit ille tamen quietis consiliis cum feroci Mosco rem componere, quod cum tanta accessione diuitiarum atque prouinciarum numerosis et bellandi assiduitate exercitatis copiis abundare, suos vero longa desuetudine armorum imbelles et effoeminatos esse diceret: mercenatio milite contra tam potentem hostem bellum geri oportere, cuius e Polonia et vicinis gentibus tam celeriter educendi sibi copia non esset. Itaque aliquot annorum inducias cum eo pactus est. Per id etiam tempus autumni Vngari duce Stephano Bathoreo ex Turcis, quorum erant centum millia, insignem et omni aeuo memorabilem victoriam reportarunt.
Hoc vero anno, et consequen tibus aliquot Casimirus Rex iam grandaeuus, cum vxore et liberis in Lithuania venationibus vacans annos aliquot consumpsit, neque memoratu dignum quicquam tunc in Polonia, pace vndiquaque stabilita, accidit, praeter quod Iohannes Dlugossus Canonicus Cracouiensis, non multo ante designatus Archiepiscopus Leopoliensis, viuere pariter et annales Polonicos scribere desiit: vir nobilis, virtute, et constantia summa, eruditione et facundia, (vt illis temporibus) non vulgari, et industria ac dexteritate in rebus gerendis singulari praeditus. Quas ob res, quamuis Casimirum Regem Sbignei, ac deinde rursus Iacobi Sieneniorum ornamentis impensius fauendo grauiter offendisset, ita vt sacerdotiorum reditibus spoliaretur, Cracouia a praefecti apparitoribus contumeliose eiiceretur, proscriptusque de vita periclitaretur: postea tamen idem Rex plurimum eius opera in obeundis legationibus maximi momenti, et in erudiendis liberis vsus est. Vnde ditatus insignia reliquit beneficentiae suae pietatisque monumenta. Anno dehinc tertio ad medium mensis Iunii pestis atrox ex Vngaria proserpens Cracouiam, omnemque Poloniam minorem inuasit. Sequenti vero anno maiorem quoque Poloniam, Masouiam, Prussiam, ac Bohemiam quoque peruasit, et plurimos absumpsit: interquos insignis fuit Simon Lipniciensis, ecclesiastes disertus, Bernhardiniani sodalitii, homo obscuro quidem loco natus, sed probitate et sanctimonia vitae ita clarus, vt aegroti complures ad sepulchrum eius pristinae sanitati restituti memorentur. Quod quidem de Casimiro quoque Casimiri Regis filio, non modo constanti fama, sed etiam certis grauibusque testimoniis affirmatur: qui Simonem hunc intra vertentem annum consecutus est, apud Vilnam tabe consumptus, et in basilica eius vrbis a patre solenni pompa sepultus, et ipse sanctitatis opinione clarus. Fertur autem is tam caste et continenter vixisse, vt medicis concubitum suadentibus, si sanus esse vellet, mortem oppetere; quam pietatis Christianae legem transgredi maluerit.
Creuerat interim in Polonia licentia hominum et audacia, coeperantque nonnulli nobiliores etiam rapto viuere. In quibus Christophorus Szaffranecius facta perditorum hominum manu e Piescouascala arce vias publicas infestabat, mercatoresque Cracouienses complures opulentos Lublinum ad nundinas proficiscentes diripuerat et trucidarat. Hac igitur de cause proscriptus, et cum proscriptionem contemneret, circumuentus et captus, Cracouiae iussu regio capitali poena affectus est. Ita pacatiores tunc factae sunt viae. In Russiam deinde Rex iter fecit, vt a Stephano Moldauiae Palatino pridem promissum, ac diu dilatum
fidelitatis iuramentum ritu solenni acciperet. Itaque sub initium autumni anno Christi millesimo quadringentesimo octogesimo quinto Leopolim Rex contendit, eoque Russica et Podolica Nobilitas omnis euocata ipsi praesto fuit. Permulti etiam de Polonis et Lithuanis voluntarii ad eum confluxere, equis armisque bene instructi, ita vt viginti millium equitum bello aptorum comitatus ille numerum expleret. Cum eo porro Nestro seu Tyra amne apud Haliciam transmisso Colomeiam ad statutum cum Stephano diem profectus, ac in latepatenti campo castra metatus est. Nec multo post Stephanus quoque insigni cum procerum equitumque caterua affuit. Peruicerat autem is, ne in propatulo ea ceremonia fieret. Proinde sublime solium in tentorio regio praeparatum erat: in eo Rex ornatu regio sedebat, adstantibus Senatoribus. Stephanus vbi appropinquauit equo praestanti vectus, solus exciusis omnibus receptus est in medium ab equitatu regio cingente tentorium: desiliensque a primoribus tegii consilii obuiam euntibus ad Regem introductus est. vexillum signe terrae Moldauiae exornatum manu tenens: et adorato, vt mos est gentis, Rege, vexilloque ad pedes sedentis abiecto in genua procidit. Interea solutis ex composito funiculis, qui tentorium sustinebant, detectoque tabernaculo, quae fiebant intus, cunctis longe lateque patuere. Ibi tunc Stephanus nihil ea re motus, solenni ceremonia conceptis verbis iuramentum fecit, se cum vniuetsa Moldauia in fide et clientela Casimiri et successorum eius Regum Poloniae semper fore, nec aliumquemquam praeter ipsum dominum agniturum: contra quosuis hostes auxilia ipsi missurum: nullum cumquoquam foedus contra ipsum initurum, neque hostile quicquam in eum et Polonos machinaturum: praemoniturum etiam si quem moliri quicquam eiusmodi praesenserit: pacem denique bellumque cum nemine iniussu Regis facturum esse. Subleuatus deinde a Rege, et ad osculum admotus, mensaeque adbibitus cum tredecim suae gentis primoribus, et perhumane acceptus: denique Xeniis ornatus, in Moldauiam remeauit, tribus millibus equitum auxiliariorum ex omni numero delectorum a Rege acceptis: quibus praefuit Ioannes Karnkouius cognomento Polacus, quod cognomen peregre, cum in castris Sigisumndi Imperatoris militaret, de patriae nomine adeptus est. His autem auxiliis fretus Stephanus, parti cularibus certaminibus Turcas vehementer exercuit, et saepe non sine strage fudit fugauitque, Moldauis animose in eos procurrentibus, et cum premerentur, ad Polonorum signa agmenque extremum sese recipientibus, et cum iis pariter hostem ferocius in se inuehentem reprimentibus. Ita retinuit tamen Principatum Stephanus, quamuis mutilum.
Rex confectis rebus Valachicis in Poloniam rediit, et Craconiae aliquandiu quietus, et quasi vacatione aetatis vtens mansit: Frideticum filium natu minimum ad Episcopam Cracouiensem secundum Ioannem Ressouium tunc mortuum euexit (quod quidem anno Christi millesimo quadringentesimo octogesimo octauo factum.) Bellum autem Tartaricum per Ioannem Albertum filium gessit. Vexabantii crebris in cursionibus, magnisque incommodis afficiebant Russiam atque Podoliam, semperque miserabilem rerum omnium faciem recedentes relinquebant. Quibus tandem excitus Casimirus, quum celeri nuncio didicisset, Podoliae ac Russiae Tartaros imminere: Ioannem Albertum filium cum expeditis copiis aulici
comitatus contra eos misit: ac Russicae et Podolicae Nobilitati, vt cum eose coniungeret, imperauit. Iam Tartari bipartito agmine cum duobus ducibus reuertebantur: quod dum aceepisset Albertus, primum agmen, quod praecedebat, et quindecim millibus equitum constabat, magno animo adortus profligauit, praedam et captiuos recuperauit, exuuiisque hostium cumulauit. Ad caeteros deinde, qui insequebantut, contendit, et in inopinatos impetu derepente facto quasi in pecudum caede ad lassitudinem vsque versati sunt, Dux quoque hostium alter correptis armis tentatoque nequicquam cum paucis inordinatis marte cecidir. Decem millia equitum in hoc agmine fuisse Vapouius prodidit, et ex eo numero paucos euasisse. Tunc autem Ioannes Albertus rebene gesta victor ad patrem reuertit, ex eo clarus charusque cunctis haberi coeptus, militibus et captiuis reducibus virtutem, dexteritatem, et prudentiam eius praedicantibus. Quae res magno ipsi post adiumento fuit ad regnum Vngaricum adipiscendum, nisi fortuna nouerca in medio cursu eum destituisset.
Hoc ipso anno Casimirus Rex foedus icit cum Baiazete Turcarum Imperatore per Nicolaum Firleium, qui postea Castellanus Cracouiensis, et dux exeercitus Polonici fuit, hac lege, ne quid alter alterius deditionibus incommodarer. Cum Vladislao quoque filio Bohemorum Rege denuo societatem contra Mattham Vngarum iniit. Erat enim Matthias quietis impatiens, et cum multa de Vladislao partim bello, partim iniquo foedere quaesiuisset, plura tamen indies appatebat, Ducesque Silesios Ioannem Saganensem, et Henricum Munsterbergensem durissimis pactis ad dedendas sibi munitiones Saganum, Sprottauiam, Kozuchouiam siue Freistadiam Suebusium, Grunbergam, Vartebergam, et Francosteinum adegerat: contra Fridericum Imperatorem, cui Vladislaus cliens Imperii recte deesse non poterat, bellum reparabat: Austriam infestabat, et multas eius munitiones in potestatem suam redigebat: quin Bohemiae quoque imminenere videbatur, et in Vladislai caput Bohemos quosdam sicarios comparasse dicebatur. Vladislaus igitur omnia domi forisque suspecta habens, cum se Matthiae viribis imparem esse, Fridericum vero Imperatorem non modo nil opis adferre sibi posse, verum etiam ope sua indigere cerneret, ad patris arma recurrendum sibi putauit, Nec ille abnuit societatem, cum filii, tum sua ipsius causa. Sed insequenti anno Matthias omnes eos periculo et metu liberauit. Et intulit is quidem bellum Austriacis, exer itum Friderici Imperatoris fudit, munitiones Austriae plerasque, et in his ipsam metropolim Viennam suae potestatis fecit, Nouamque ciuitatem obsidione cinxit. Verum dum ea obsidetur, ipse Viennae apoplexia suffocatus est. Funus eius raptim, et minime regali pompa Albam regiam, vbi Regum Vngariae sepultura, ab Vngaris elatum. Quo cognito Maximilianus Friderici Imperatoris filius, quem paulo ante pater Principibus Electoribus assentientibus Regem Romanorum appellarat, et Aquisgrani coronaras, cum exercitu aduolans, Viennam, et omnem Austriam imperio suo subiecit, et patri reddidit: nigram legionem, reliquias Matthiae exercitus fudit ac dissipauit: mox Tirolensem Comitatum, qui a Venetis infestabatur, donatione Sigismundi patrui sibi adiunxit.
Mors Matthiae Regis, noui, sed non diuturni, nec atrocis belli inter Vngaros et Polonos causa fuit: quod quidem ex intestino Vngarorum procerum inter se dissidio coortum est. Pars namque ad Ioannem Albertum Casimiri filium regnum detulit, pars ad fratrem eius Vladislaum Bohemorum Regem: qui accitus a suis fautoribus celeriter cum tumultuariis Bohemorum copiis adfuit, et Budam caput regni fauore Beatricis Reginae, spe noui matrimonii illectae, pulso Hanselico defuncti Matthiae filio notho, occupauit. Id cum didicisset Ioannes Albertus, accepto a patre cxercitu, in quo duodecim millia hominum mercede conductorum fuisse censebatur, sub signis in Vngariam ingressus est: Sobinouiam, Eperiassum, et alia quaedam oppida, quae ipsi Budam eunti in inere occurrebant, deditione occupauit. Cassouia vero vrbs et arte munita, et valido aduersariorum praesidio munitior, et commeatu bene instructa venienti portas clausit. Itaque ea obsidione premi, et machinalibus e Polonia aduectis oppugnari coepta est, sed irrito conatu. Ab extrema aestate in mediam hyemem extracta obsidio. Interim tentata pax inter fratres a Ioanne Varadinensi, eodemque Olomucensi Episcopo, qui ea de re in Poloniam ad Casimirum, ex quo Ioannes Albertus dependebat, excurrit, sed nihil obtinuit. Vladislaus vero, cum primores Vngaros plerosque omnes opera et largitione Beatricis, quae thesaurum regium in potestate sua habebat, ad se pellexisset, exercitum ad inhibendos fratris conatus misit. Cum autem in propinquo essent duo exercitus, coeptum ab Vngaris de pace agi, nolentibus regnum dubiae martis aleae committere. Constitutae ad certum tempus induciae, per quas illi Vladislaum, Ioannes Alberrus vero patrem consuleret, ac de conditionibus pacis inter dissidentes conuenitet. Interea Ioannes Albertus soluta obsidione Eperiassum se recepit, et Vngari diuersi abiere.
Erat Casimirus tunc in Lithuania, ad repetend a bello sua, quae Mosci interuerterant, sese comparans. Etenim post Moscum defecerant re offensi non magna: nempe quodcum Vilnam venissent, ad Regem quodam tempore intromissi non sunt. Cumque alter illorum importunius vrgeret, ac digitum foribus paululum adapertis inseruisset, ianitor eum attractis vehementius forious pressit, et confregit. Et luit quidem capite poenam ianitor, non fuit tamen eo satiata ira principum: quin ii recta ad Moscum profecti, eius imperio se suaque omnia subiecerunt. Haec igitur Casimiro Moscici belli causa fuit. Et tamen maiore eueheodi filii, quam recuperandi amissa studio incensus, ira etiam in alteram filium, velut nimio pluscupidum, et in se ingratum stimulaete, pacem Ioanni Alberto dissuasit, ac continuare eum coeptum bellum iussit, ad futurum se ipsi cum validis suorum copiis ac Tartarorum auxiliis, cum primum res Lithuanicas composuisset, pollicens. Valde erant diminutae Ioannis Alberti copiae, plurimis militibus ad mentionem pacis, et quod per inducias angustore annona et pabulo vtebantur, dilapsis: et tamen ei patris autoritatem sequuto inchoatum bellum prosequi in hostico placuit. Induciarum tempore circumacto, cum primum per tempus anni sequentis potuit, proxima quaeque is populabundus vexabat et vastabat, donec Vladislaus querelis suorum, quorum agrispoliabantur, motus, octodecim peditum millia pariter et equitum ex Vngaris atque Bohemis conflauit. Vix quatuor millia
bellatorum Ioannes Albertus habebat, dilapsis caeteris: nihil tamen territus hostilis exercitus aduentantis magnitudine, ad pugnandum cohortatus suos, in aciem eos eduxit: dato que vtrinque signo pugnae, ad manus ventum. Strenue se gerebant Alberti milites, primosque hostium loco mouerant, sed praegrauante multitudine repressi, multis fortibus viris amissis cessere tandem. Dux ipse cum frustra aliquandiu redintegrare pugnam conatus esset, duobus equis in ardore praelii amissis, tertio quoque grauiter sub ventrem sauciato, vix tandem Eperiassum euasit
Parum autem abfuit, quin a duobus Bohemis insequentibus caperetur, quum fracto gladio, quo se tueretur, non haberet: ni Krupscius eques Polonus accurrens, suum ipsi gladium porrexisset, quo quidem ille vtrumque hostem transfixit. Vladislaus de euentu pugnae certior factus, magis de salute fratris laetari, quam de victoria, missisque ad eum legatis, pacem cum eo fecit his conditionibus, vt Vngariam deinceps missam faceret: Vngaris, qui in verba ipsius iurassent, iusiurandum remitteret: acciperet autem in Silesia certa oppida, quae omnia ditione teneret vna cum liberis suis, si quos habiturus esset, maribus, tantisper, quoad Rex factus non esset. Quod si Vladislaus nullis relictis liberis decederet, Ioannes Albertus post eum regnaret apud Vngaros. Nemini autem fraudi esset, cum eo contra Vladislaum sensisse: adhaec, vt iis, qui Matthiae tempore exulassent, liber ad suos pateret reditus Denique captiui vtrinque vt redderentur, itemque munitiones captae. Haec ita tunc inter fratres conuenta, conscripta, ac Vladislai Regis et quindecim procerum Vngarorum signis consignata sunt. Quibus peractis, in Poloniam se Ioannes Albertus recepit. Vladislaus autem, antequam dimitteret exercitum, Hanselicum quoque cum non contemnendis Valachorum copiis Budam contendentem profligauit. Sic ille tunc Vngariam pacauit. Nec tamen Beatricem vxorem duxit.
Porro Casimirus Rex in Lithuania certior factus de aduersa Ioannis Alberti pugna, et quod is incolumis tamen euasisset, bello Moschico induciis in aliud tempus dilato, in Poloniam redire properabat, vt acceptam in Vngaria ignominiam instaurato bello deleret: id adeo, siue quod nihil dum de transactione filiorum inter ipsos cognouisset, sine quod eam non probaret: tametsi absque eo non deerantei causae redeundi in Poloniam, nempe, vt Annae filiae Boguslao Pomeraniae Duci desponsae nuptias faceret, eamque honoris gratia deduceret, et Russis opem ferret. Nam rusticanus quidam homo cognomemo Mucha collecto e Valachis et Russis Pokuciensibus decem millium hominum exexcitu, Russiam infestabat, Si non concitante, conniuente quidem certe Stephauo Palatino Moldauiae: Tametsi Muchamtunc Nicolaus Chodecius cognomento Zemelca vir fottis et rei militatis peritus, cum mercenario milite Polonorum fudit, multitudinemque illam promiscuam dissipauit. Coeperat tamen Mucha posterius Ioanne iam Alberto regnante exercitum reparare: sed cum ad mulierem quandam Russam, quam deperibat, clanculum subinde commearet, obseruatus et captus a Russis Nobilibus Cracouiam ad Regem missus est ibique in carcere vitam finiuit. Vilna igitur Rex Casimirus profectus, quum Trocos vnius diei itieere peruenisset, languere coepit, et inua lescentemorbo. vbi anima duertit supremum vitae diem sibi instare, testamentum condidit, quo Vladislaum filium exhaeredauit. Deinde sacris mysteriis rite perceptis.
mense Iunio animam Deo reddidit anno Christi millesimo quadringentesimo nonagesimo secundo. Inde funus eius in Poloniam solenni pompa elatum, in basilica Cracouiensi sepultum est. Nec multo post pars vrbis ad occidentem vergens cum ea domo Academiae, quam collegium maius vocant, fortuito incendio conflagrauit, diraque lues et pestis pecudum Poloniam adflixit. Aliquanto autem ante mortem Regis post medium Decembrem tres soles in meridie visi: deinde cometes duûm fere mensium interuallo a solis occasu apparuit, prodigia, vt creditum est, mortis regiae. Regnauit autem is annos quadraginta quinque, vixit sexaginta quatuor.
CASIMIRO sepulto ad medium Augustum Petricouiam noui Regis creandi causa itum est. Ibi varia fuere studia procerum in Regis defuncti filios absentes partita. Ioanni Alberto fauebant plerique propter aetatis praerogatiuam, et specimen virtutis bello Tartarico editum. Nonnulli elatiore animo ac supercilio eius offensi, partae de Tartaris victoriae Vngaricum bellum aduerso aduentu gestum opponebant: illam virtuti militum et fortunae; hoc imperitiae Ducis acceptum ferentes. Hi vero partim Alexandro natu proximo, suauioribus moribus et liberalitate praedito, partim Sigismundo iuniori regnum addicebant. Pro Alexandro erat foedus, quo Poloni et Lithuani Iagellonis Regis opera coniuncti, sub vnius imperio semper se fore promiserant, et expedire id maxime regno videbatur. Iam autem Lithuani patris morientis iussu, quemadmodum dictitabant, Alexandrum Ducem sibi creauerant. Refellebant hoc alii: Lithuanos contra pacta conuenta venisse, qui inconsulto Senatu Polonico Ducem sibi constituissent: indignum esse Polonos in Rege eligendo eorum sequi sententiam, quibus ipsi praeire deberent. Haberet sibi Alexander Lithuaniam, Ioannes Albertus Silesiam a Vladislao fratre pacto promissam cum spe regni Vngarici: Sigismundum fato quodam, aut prouidentia diuina Polonis Regem relictum esse. Huius autem sententiae autores erant Raphael Iaroslauius Mareschalcus regni, ac Tencinii, quos sequebatur cuncta Topororum familia. Idem sentire videbatur Sbigneus Olesnicius Archiepiscopus Gnesnensis, qui Iacobo Sienenio successerat. Tametsi creditum est, eum hoc quidem prae se tulisse, reuera autem Ioanni Masouiorum Duci studuisse: cum quo fixis in patenti campo tentoriis statiua habebat. Non obscure enim Ioannes regnum ambire videbatur: qui mille equitibus comitatus, vna cum fratre Conrado ad comitia venerat. Rex ad vim Spectare videbatur, insolentius et ferocius sese gerentibus Masouiis. Quo comperro, Regina Elisabetha mille sexcentos equites aere suo Cracouuiae raptim conductos ad Fridericum filium Episcopum Cracouiensem, et caeteros, qui Ioannis Alberti partes tuebantur, praesidii causa misit. Ex his complures erant, qui sub Ioanne Alberto in Vngaria stipendia meruerant. Ibi tunc superiores esse coeperunt Ioannis Alberti partes. Cumque frequens Senatus in aulam regiam, vbi Fridericus diuertebat, conuenisser, et Fridericus Archiepiscopo non veniente comitiis praesideret, vicesima septima die mensis Augusti Ioannes Albertus Rex renunciatus est, non magis procerum suffragiis, quam populi foris circum comitium stantis clamore adiutus. Cracouiam deinde
reditum est: vbique de more nouus Rex a Sbigneo Archiepiscopo ritu solenni vnctus diadema suscepit. Et quoniam non satis securus erat ab iis, qui in consequendo regno aduersati sibi erant, siue adeo, quod vlcisci eos cogitabat, et potentiam tamen eorum reformidabat. cum Vladislao fratre Vngariae ac Bohemae Rege secreto foedus percussit per oratores: quo diserte cautum, vt mutuam sibi opem ferrent Reges contra rebelles subditos. Nam et hic erat suis contemptui. Verum non ita multa post, nempe post insequentis anni 1493. principium Raphael Iaroslauius Mareschalcus, et Sbigneus Olesnicius Archiepiscopus principes eorum, qui Ioanni aduersati erant, obiere, angore animi confecti. Tametsi Sbigneus grandaeuus aqua intercute, qua iam inde ante comitia laborare coeperat, extinctus est. Eisuccessor Fridericus Episcopus Cracouiensis ab Alexandro sexto Pontifice Rege fratre postulante datus est, ita vt idem Episcopam Cracouiensem retineret, Cardinalitio quoque honore cumulatus. Adeo vero mittes fuere soles anni illius initio vsque ad mediumFebruarium, vt arbores turgerent gemmis, aues nidificarent, nouosque foedus excluderent. Subsecutnm est autem frigus intensum diebus quidecim, quod omnia illi corrupit.
Solenni coronatione peracta, Rex paucos menses Cracouiae commoratus, maiorem Poloniam mille sexcentorum equitum aulicorum comitatu toto fere anno obiuit. Quo venerunt ad eum legati Venetorum, et Baiazetis Turcarum Imperatoris, vtrique regnum ei gratulantes. Ac Veneti quidem praeterea, quibus Baiazetes Albania per illud ipsum tempus peruastata, captoque Dyrrachio vrbe maritima, e propinquo imminebat, ad bellum in Turcas suscipiendum cohortabantur. Turca vero peramplis donis oblatis pacem et amicitiam ei deferebat, siue quod vires Polonorum eo bello, quod cum Moldauis gessit, exploratas metuebat: siue quod prouidebat, ne pluribus simul bellis distineretur. Facile enim coniiciebat, Ioannem Albertum, nisi foedere et iurisiurandi religione adstringeretur, non defuturum Vladislao fratri et Vngaris: quorum ditiones proximas ipse tunc infestandas ac subigendas sibi proposuerat. Nec multo post eo ipso anno exccurrerunt Tarcae populabundi in Croatiam, et Vngaros cum Slauis et Croatis obuiam sibi progressos insigni strage profligarunt. Haec igitur tuuc Baiezeti pacis a Rege Polono petendae causa fuisse videtur. Diu fuit anceps Ioannes Albertus, quid faceret, Venetisne, an Turcis gratifi caretur. Huc eum pacis commoda inuitabant, illuc insitum gloriae, regnique propagandi studiu, et vlciscendi pa trui apud Varnam a Turcis interfecti cupiditas impellebant. Ad bel um autem procliuior, cum Turcicas vires secum perpenderet, animaduertebat apparatu maiori et sociis auxiliisque sibi opus esse. Occurebant animo eius inprimis Vngari, qui tunc a Turcis vexabantur, et Vladislaus stater. Cum his igitur primum de bello Turcico communicare statuit. Nam Friderieus Imperator senio morboque confectus per id ipsum tempus Viennae obierat.
His ita maturo consilio apud se constitutis, vix tandem intra vertentem annum legationem Turcicam Rex dimisit, trium annorum inducias cum Baiazete pactus iuramento vtrinque intercedente. Deinde eum Vladislao fratre apud Liblium in Scepusio conuentum celebrauit, Siguismundo et Friderico fratribus, et Friderico Marchione Brandeburgensi fororis filio comitatus. Ibi publice redintegrata est inter Reges fratres beneuolentia, foedusque inter Vngaros et Polonos. Secreto vero actum dicitur inter solos fratres semotis
arbitris de ratione belli gerendi contra Turcas, ac de eiiciendo Stphano Palatini e Valachia, ac Signismundo in locum eius surrogando. Sed rumor deinde siue verus, siue celandi consilii gratia confictus, vulgo sparsus, infectis rebus disscesum esse. Soluto fratrum conuentu, Cracouiam se Ioan. Albertus recepit, ibique legationem Turcicam alteram, quae tunc forte oblatas inducias approbarura aduenerat, audiuit. Per quos quidem dies vltima die Iunii atrox incendium ad portam nouam post occasum solis grassatum maximam Cracouiae partem, quae ad Septentrionem et Occidentem vergit, cum tectis turrium et moenium atque templis absumpsit. Post quod tempus Iudaeorum domicilium, qui eousque sparsim in vrbe habitaranr, grassanteque incendio illo a militibus excussi atque direpti erant, Casimiriam translatum est in ripam Vistulae: quem locum Casimirus Magnus gymnasio destinarat, et exaedisicare coeperat. Sub finem Septembris Tartari Tauricani siue Praecompienses in Podoliam et Volyniam irruptionem fecerunt, ferro ac flamma omnia prosternentes. Qua de re mature certior factus Rex, aulicum comitatum ad reprimendos eos misit: qui quum se cum mercenario milite, qui tunc modi cus publico stipendio ad praesidium regni conductus erat, coniunxisset, impigre Tartaros cum grandi hominum, iumentorum, pecudisque omnis generis praeda reuertentes persecuius est, et ad Visnioueciam castellum Poloniae assecutus, hostem non fefelIit. Excepere enim Tartari in currentium in sePolonorum impetum, celeriterque paucos puguae intentos circumuecti, ad manus quidem non temere veniebant, verum sagittis eminus equos pariter et homines configebant, et plena ad extremum victoria potiti sunt, multis claris et fortibus viris caesis. Pereosautem ipsos dies duo portenta Cracouiae extiterunt. Mulier enim quaedam in platea, quae a sancto spiritu nomen habet, infantem exanimem peperit, cuius dorso serpens viuus inhaerebat, arrodens ac depascens cadauer. Altera vero in suburbana villa, cui Nigrae nomen, ad decimum calendas Nouembris mon strum edidit, caetera quidem humana figura, sed collo et auribus leporinis, et. vno grandiore intestino totum ven trem occupante, diducto rictu spirans.
Sequenti anno, qui fuit millesimus quadringentesimus nonagesimus quintus, nil memoratu dignum accidit in Polonia, praeter quod Ianussius Maso uiorum Plocensium Dux caelebs in humanis esse desint. Secundum quem Io. Alberrus Rex tractum Plocensem iure feudi (vt vocant) ad se deuolutum regno a diunxit. De reliqua vero Masouia, Czirnensi, Varsauiensi, Vissegradensi, Zacrocimensi, Cziechaoouirnsi, Lomzensi, et Nouiduorensi territoriiis distincta, eum Conrado fratre eius superstite sequenti anno ita transegis, vt is Czirnensem quidem territorium socius et foederatus Regum Polonus, vna cum posteris masculis tantum lure sempiterno obtineret: Regi contra quosuis hostes suppetias ferret: ipso inscio cum nemine foedus feriret aut pecuniamillis sub ditis imponeret: reliquias vero satrapias siue praefecturas ipsemodo, quoad viueret, haberet, post obitum eius ad Regem regnunmque redituras. Idque ita rarum fore, ipse pariter cum Proceribus et Nobilirate, oppidorumque primoribus Lublinum veniens solenne iusiurandum Regi daret. Verum id vix tamtum post alterum annum elapsum praestirit. Inundauit eo dem anno supra modum Vistula fl aestate media, largis imbribus auctus. Ne sequens quidem annus millesimus quadringentesimus nonagesimus se xtus habet quicquam magnopere memorabile, praeter nuptias Barbarae Casimiri
Regis filiae, quam Ioannes Albertus frater Georgio Duci Saxoniae elocauit, et transactionem Regis cum Conrado Masouiorum Duce in comitiis Petricouiensibus factam. Obiit etiam eodem anno Philippus Callimachus, cuius mors non ingrata accidit Polonis. Fuit is natione Tuscus, versatus aliquandiu in ministerio Pii secundi Pontificis. Deinde vero, cum successor Pii secundi Baulus secundus Pomponium Laetum, Platinam, et quosdam alios viros eruditos amicos Callimachi, siue quod dereligione male sentirent, siue quod in se conspiraffe dicerentur, prehendi iussisset, Callimachus Casimiro adhuc tegnante in Poloniam profugit, et praeceprorem regiorum filiorum egit, Cum autem in familiaritatem Ioannis Alberti sese in sinuasset, plurimum apud eum gratia et consilio valuit, vsqueadeo, vt cum is Rex factus esset Callimachi arbitrio magistratus et honores mandarentut, et res pleraeque omnes publicae et priuatae Regis gererentur. Qua re ingentem sibi inuidiam apud Polonos Callimachus conflauir: quae tamen metu potentiae eius occulta aliquandiu, quodam tempore, cum is legationem Regis nomine apud Venetos et Pontificem Romanum obiens, rediturus esse in Poloniam non putaretur, in apertum erupit. Sed rursus eo reuerso non tam resedit, quam dissimulata est, quoad ille vixit. Ad tyrannidem in citare Regem, decretaque eins vendere siue creditus, siue insimulatus est. Periit autem Callimachus fluxu ventris exinanitus initio mensis Nouembris, quo tempore pestis ex Vngaria et Silesia proserpens. Cracouiam et minorem Poloniam inuasit: quae cum hyeme, quae fuit asperrima, conquieuisset, aestate sequente maiorem in modum recruduit, et ad hyemem vsque longe lateque grassata, plurimos mortales absumpsit. Commodum tamen Rex Nobilitatem, ac de plebe quicunque militiae nomina dederunt, ei subduxit: nisa quod iis, qui pestem effugerant, gladius tamen hostilis non vsque quaque pepercir.
Erat Ioannes Albertus gloriae et imperii propagandi per cupidus. Inprimus autem Turcas, Christianis omnibus formidabiles, hostes sibi destinabat, id que siue pio Reipublicae Christianae iuuandae studio, siue vt Vladislai patrui necem vindicaret: tametsi iactatum vulgo, et creditum, eum Valachiam subigere meditantem, fallendi Stephani Palatini gratia, Turcicum bellum prae se tulisse: et ne vltro tam potentem hostem lacessere videretur, curasse per subornatos homines, vt sibi renunciaretur e Podolia, Turcas infesto exercitu Moldauiam et Podoliam petere: quod quidem credibile faciebat inquietum gentis ingenium, et quod induciarum finis iam instabat. Cum igitur apparatum belli permagnum fecisset, et Conradum Masouiorum Ducem Lublini, quemadmodum conuenerat, clientelari iuramento sibi deuinxisset, ipsum quidem expeditione bellica tunc instante liberauit, auxiliares modo copias vt sibi mitteret. Alexandrum autem Magnum Ducem Lithuanorum, et Ioannem Tiffenum Magistrum Cruciferorum Prussiae, qui Truchsessio defuncto successerat, e formula foederis euocauit: Nobilitatem omnem regni mense Maio Leopoli sibi praesto adesse iussit. Ad Stephanum quoque Moldauorum Palatinum legatos misit, qui ipsum ad societatem pii belli contra barbaros, cum ex formula foederis accerserent, tum Kiliae et Bialogro di recuperandi spe inuitarent. Ipse cum Sigismundo fratre et peditatu mercede conducto mature prosectus, Proemisliae substitit aliquandiu, dum copiae conueniunt. Ibi Creslaus Kurosuancius
regni Cancellariu, et illo ipso tempore post obitum Petri Bninii Eprsc. Vladislauiensis designatus, suo et Friderici Cardinalis nomine Regem conuenit, ab instituto reuocans. Quem Rex durius acceptum abite, et sacerdorem sacrorum, non belli curam gerere iussit: se vel subuculam suam con crematurum, si eam consilii sui consciam sciret. Hinc sane nati sunt, vel confirmati duntaxat sermones hominum, quibus iactatum est postea, seu falso rumore vsque ad nostra tempora, expeditionem illam suasu Callimachi a Rege susce ptam, quo feroces minus morigerae sibi, diuinaque et humana iura contemnentis Nobilitatis Polonicae spiritus, incommodis belli, autetiam clade aliqua retunderet. Porro ii, qui in Moldauiam missi erant, renunciarunt Regi: exoptatissimum id bellum Stephano contra barbarum cum totius Christiani nominis communem, tum suum peculiarem hostem accidere: itaque non defuturum eum esse commeatu exercitui regio suppeditando: quin et vires eum suas cum Rege coniunctutum, vbi is ad hostium fines et Danubium peruenerit. Nam vt prius id faciar, minime expedire, ne Turcas et socios eorum Transalpinos intempestiue in se prouocaret. Verene autem hoc ita existimarit, an cauere sibi hoc praetextu voluerit, ne a Rege circumueniretur, incertum. Iam quidem et ipse persenserat partim fama renunciante, partim Vngaris proceribus per literas et nuncios sub monentibus, contra se exercitum illum a Poloniae Rege duci, vt se amoto Sigismundum fratrem Moldauiae praeficeret. Quod quidem eo studiosius vulgabant Vngari, quo magis Stephanum aduersus Regem Poloniae irritarent: idque partim, quod moleste ferrent, secretiori consilio se a Regibus exclusos fuisse. partim quod Moldauiam bello illo a sua clientela prorsus abstractam iri videbant. His igitur monitoribus Stephanus cautius obseruabat, quid consilli Ioannes Albertus caperet. Quem vbi comperit, recensitis copiis, motisque a Leopoli sub finem Iunii castris, non versus Camieneciam, qua compendiosior est via ad Kiliam et Bialogrodum, iterinstituere, sed ad Pokuciam oram deflectere, ibi magis etiam coepit sibi prospicere: misitque ad Regem tres legatos viros gentis suae primarios, sciscitatum, amicusne an hostis Valachiam peteret. Si Turcis bellum intentare decreuisset, posse eum longe maiori compendio et expeditiore via ad fines Turcarum peru enire, seque exercitum eius et commeatu adiuturum, et vbi hostium fines attigisset, copiis suis aucturum: sin sibi bellum faceret, daturum se operam, vt eum illati poeniteat. Hac tam superba et minaci legatione commotus Rex, legatos contra ius gentium comprehensos Leopolim ass. ruandos misit: non expectatisque Lithuanorum, Prutcnorum, et Masouiorum auxiliis cum infestis signis Moldouiam ingressus est, et omnibus iebus postp ositis caput gentis Soczauiam petiuit, sperans, Moldauos non modo terrore tanti exercitus, verum etiam impotentem Stephani dominatum petraesos, et alioqui dominos crebro mutare solitos, vltro ad se defecturos: eoque captiuos omnes, quicunque a pabulatoribus excipiebantur, liberaliter dimittebat. Caeterum quum Soczauia Stephani praesidio firmata venienti portas clausisset, quaternis castris in conspectu arcis positis, et curruum obtentu munitis, oppugnare eam adortus est. Nec tamen proficiebat quidquam, quamuis abundante multitudine. Nam ad octo inta millia armatorum in exercitu habuisse ferebatur, exceptis lixis et aurigis, qui dimidium eius numeri expleuisse existimatisunt, quum curruum essenr fere
triginta millia. Ne tormenta quidem bellica Polonis defuere: sed quantum cunquem ea muri interdiu Poloni deiecerant, noctu Valachi impigre roboribus limo fimoque oblitis reficiebant. Itaque cum iu longum duceretur obsidio, Stephanus collecto e suis non contemnendo exercitu, obuiam ire conatibus, regiis instituit. Nec tamen in apertum prodibat vsquam e nemoribus, sed ex insidiis modo carpebat exercitum Polonicum, et in pabulatores, nec impune tamen fere, impetum faciebat: maiores copias, ac Transyluanorum, Caeculorum, Transalpinorum, Bessarabum, Tuicarum, ac Tartarorum, quos partim praedae; partim subiectionis suae spe inuitabat, partim etiam merce de conducebat, auxilia expectans, Cauerat etiam insessis itineribus, ne commeatus Polonis e Russia et Podolia subueheretur, Spe defectionis Moldauorum fiustrati Poloni, cum difficultatem belli circumspicerent, pcnuriamque annonae et pabuli, vt in tanta multitudine hominum et iumentotam, sentire inciperent, nec Moldaui ad praelii dimicationem venirent, minus alacres esse, et fremere in Regem: reputare secum signa et ostenta, quae aduersum belli exitum portendetant: nempe quod boues ducenti, qui Leopoli motis castris post exercitum agebantur, subita rempestate disiecti, recolligi omnes non potuere: equus candidus Regi chatus, qui ad manum ducebatur, in transitu parui fluminis collapsus mersusque periit. His igitur de causis missionem flagitabant. Permouebat eos et illud, quod neque Lithuani, neque Masouii veniebant: Cruciferorum vero Magister Tifenius Leopoli decumbebat, vbi etiam extremum vitae diem clausit. Accedebat eo, quod ipse quoque Stephanus pacem petebat, Vladislao Rege Vngarorum deprecatore, et pacifieatore vtens. Nec tamen constat, verene id fecerit, an simularit, quo Polonos tantisper, dum copiae suae conueniunt, duceret, et ab oppugnatione Soczauiae auerteret, quam extremo in discrimine versari didicerat. Facile tamen Ioannes Albertus, in illo praesertim statu rerum, quum febri etiam tentari coepisset, persuaderi sibi passus est. Et quum de pacis conditionibus non conueniret, induciae constitutae sunt, per quas liberius de pace agitaretur. Publicatis induciis consestim soluta est obsidio, quemadmodum conuenerat, iterque pronunciatum in certum diem.
Cum autem co nouisset Stephanus, alio itinere Polonos recedere velle, quam venissent, siue quod breuior ea via esset in Poloniam, siue qnod agri a populatonibus intacti faciliorem commeatum exercitui praebituri viderentur, admonuit Regem per internuncios, consultius eum facturum, sieadem via, qua venerat, exercitum reduceret: non tam planam illam alteram, quae ad laeuam vetgeret: sed syluarum densitate et montium asperitate, et angustioribus callibus im peditam. Vereri se, ne homines sui agrestes feri et indomiti, quique difficulterin officio continerentur, in angustiis negocium facesserent discedentibus. His monitis fides habita non est, quod homo vafer et infidus sibi suisque hoc consilio prospicere putabatur, vtintegra ea sibi loca ab incommodis belli manerent. Itaque itum est, qua placuerat, nullo ordine: nec abstinebant Poloni manus rapinis et iniuriis obuiorum. Quartis iam castris ad Bucouiam peruentum est: vbi sylua erat fagina, densa, duûm miliarium spatio lata, angustam habens et praeruptam inter aspera saxa montesque viam. Quam vna die cunctae copiae transire non posse viderentur, ad introitum eius Rex castra metatus snbstitit.
Acmaiores quidem Poloni cum impedimentis suis praeire iussi, syluam sine vllo obstaculo emensi sunt. Altera die Rex praemissis tormentis et curribus, ipse cum aulica sua cohorte subsequutus est, carpento vectus propter aduersam valetudinem. Pone sequebantur minores Poloni cum Russis incompositi, inermes, et quasi in pacato secuti. Extremum agmen tenebant mercenarii. Ad medium syluae impedimenta regia peruenerant, quum ecce agrestes Valachi pedites vndique ex insidiis coorti, impetum iu ea faciunt, currus diripiunt, et facile impulsis, quas in hociam ante succiderant, arboribus, viam impediunt, ne progredi extrema agmina, neue regredi prima ad ferendam suis opem possent. Citra moram ipse Stephanus cum validis equitum et peditum copiis improuisus adest, et ingenti cum clamore extremum Polonorum agmen a tergo, et a lateribus adoritur. Tumultuantur Poloni reinopinata percurbati: et expediunt quidem arma, ac vim hostium certatim pro se quisque animose sustinent: sed sine signis, sine ducibus, et sine ordine res gerebatur. Nec exaudire quisquam alterum poterat prae clamore, strepitu, et fragore armorum, quem syluae late resonantes magis etiam sonorum atque terribilem reddebant. Ad extremum vrgente hoste, Poloni castra sua, a quibus non procul abscesserant, repetiuere. Ibi quoque premente hoste constipati, et conglobati nihilo magis sese expediebant: desperataque salute, caelitus opem incondita et indice trepidationis vociferatione implorabant. Hoc acrius inftabant hostes, donec Rex, cognito suorum periculo, aulicum equitatum armis virisque florentem suppetias ire laborantibus iussit. Qui cum nil sibi reliquum ad celeritatem diligentiamque recurrendi fecissec, syluam egressus, tympanorum, rubarumque clangore, et fulgore armorum hostem in se conuertir. Instauratur de integro pugna. Interim ii, qui in castra compulsi in extremo versabantur periculo, spacium nacti, qua quisque poterat, elapsi, relictis impedimentis trepide per syluam ad primum agmen euasere, quo Rex quoque iam peruenerat. Nec diu sustinuere Valachi impetum equitatus regii, verum reoulsi disiecti que in fugam se coniecere. Poloni summotis fortiter, nec sine strage, holtibus, absque vllo impedimento coeptum iter persyluam peregerunt, victoresque ad regia castia peruenerunt. Postero die Rex cum toto exercituin iisdem statiuis mansit, expectans, si quis forte de suis in sylua delituisset, vel aberrasset.
Recognitis copiis, complures de Nobilitate Polonica et Russica desideran sunt, par im caesi, partim capti. Et Stephanus quidem plus quam barbarica crudelitate vsus, quotquot suae porestatis fecerat, omnes in conspectu suo trucidari iussit: quos autem Turcae aut Tartari ceperant, in seruitutem abduxerunt. Composito deinde agmine Poloni motis a Bucouina castris progressi sunt, pridiano periculo admoniti. Nec sane quieuerunt hostes, quin opporrunis locis carptim eos lacesserent, vexarentque, non modo pabulantes et aquantes, sed etiam in castris quiescentes. Nocte quadam obseruato venti vehementioris flatu her basarentes cum frutetis haud procul a castris suecenderunt. Coorta flamma vento impellente magis ac magis castris propin quabat, affecissetque Polonos grandi incommodo, ni correptis celeriter falcibus proximas castris herbas desecuissent, ac summouissent, atque ita ignem adrepentem stitissent. Semper tamen plus incommodi ipsi accipiebant
Valachi, quam inferebant, praeterquam quod sexcentos equites Masouios, tunc primum a Conrado Duce ex foedere in auxilium Regimissos, ad internecionem pene deleueiunt. Secundo hoc praelio Stephanus ferocior factus, ripam Pruti fluminis ad Zatnouecium cum omnibus copiis suis insedir, vt Polonusttansitu prohiberet. Quo cum peruenissent, com missa pugna dimicatum est vtrinque totis viribus: sed virtute Polonorum reiecti, et non parua affecti hostes strage, in auia nemora sese ab didere. Nec deinceps tentarunt quicquam. Rex autem cum minus commode valeret, iactationemque itineris grauiter ferret, apud Zarnouecium triduo statiua habuit: per quos dies Poloni longe lateque quoquoversus praedas egerunt. Interea rumor castra peruasit, grandes hostium copias aduentare, Regemque clam deserto exercitu subducere sese velle. Quae res temere credita ingenti omnes formidine impleuit. Maiores Poloni inprimis tumultuabantur, et raptim sarcinas componebant, equorumque dorsis alligabant, turpem fugam relictis curribus et impedimentis caeteris parantes. Nox instabat omnia formidabiliora perturbatis redditura, tecturaque ignauiam ad fufam spectantium. Itaque necesse habuit Rex, quamuis aeger, et ipse hominibus sese conspiciendum praebere, et Sigismundum fratrem circum primores mittere, falsum illum rumorem diluturus, et fluctuantium, iamque pene fugitantium animos confirmaturus. Ita sedatus est tumultus, repressaque fuga.
Sequenti luce cum castra iam Rex mouere vellet, superuenere aliquot millia equitatus Lithuanici ab Alexandro magno Duce eius gentis missi, Regemque, et exercitum omnem spe meliore et laetitia perfuderunt. Petiuerantautem a Rege Lithuani, vt se Moldauiam ex cursionibus vexare, ac deuastationibus agrorum vastare pateretur: sed ille non permisit, aduersam valetudinem suam causatus, propter quam accelerare reditum cogeretur. Cumque Sniatinum copias reduxisset Rex, transmisso Nestro amne dimisit exercitum: ipse Leopolim lento itinere vectus, tantisper ibi acquieuit, donec morbo liberatus fuit. Inde postea Cracouiam reuersus, quasi rem bene gessisset, conuiuiis et compotationibus, amoribusque mulierum et choreis impensius indulsit. Ferturque quodam tempore, cum noctu in vrbe vno aut altero fortassis ministro comitatus absque lucerna obambularet, et in ebrios incognitus forte incidisset, exorto temere iurgio vulnus accepisse: ex quo laborauerit aliquandiu, ita vt immemor conditionis et dignitatis suae, plaga illa non sine dolore et rubore officii diuinitus admoneretur. Nihilo tamen magis vtilium rerum suis quidquam prouidit, negligens acceptae in Moldauia ignominiae cladisque: nec memor, quod Stephanum animosum et ferocem hominem irritasset. Quae res grauium incommodorum, et magni luctus Polonis atque Russis deinceps causa fuit. Stephanus enim acceptam a Ioanne Alberto Rege iniuriam, bellumque sibi immerito illatum vlcisci satagens, primo vere insequentis anni, qui fuit millesimus quadringentesimus nonagesimus octauus, cum expeditis suorum Valachorum, Turcarumque, ac Tartarorum copiis in Podoliam et Russiam irruit: et praetergressus Leopolim arcem vrbemque munitam, ad Cancziugam oppidum, et Vislocum amnem longe lareque populabundus excuirit, et ingentem toti Poloniae terrorem incussit, nemine ad arcendum hostem
neque parato, neque animato; sed omnibus ad fugam spectantibus, et non solum in munitiones, verum etiam in auios montes ac syluas sese abdentibus. Vnde tamen plurimi mortales vtriusque sexus, et omnis aetatis atque ordinis a perscrutantibus extracti, in miserabilem seruitutem abducti ac distracti sunt, ita, vt Thracia, Macedonia, Scythia, et Asia Russicis mancipii implerentur. Supra centum millia hominum tunc abacta esse feruntur, cum infinita gregum, armentorum, et omnis generis praeda. Praemislia, Radimum, Iaroslauia, Pxaeuorscum, et plura alia oppida cum innumerabilibus pagis ditepta atque incensa. Vnum operaeprecium tunc a Polonis factum est, quod Cracouia metu propinqui periculi a latere Septentrionali turribus, propugnaculis, pinnis, vallo, fossaque, Rudaua flumine in eam inducto, munuior et magnificentior effecta est, submotis etiam longius plerisque suburbanis aedificiis, quae moenibus vrbis e propinquo imminebant.
Neque vero hic tunc Russiae et Podoliae malorum finis fuit. Nam Tartari praeda in Taurica deposita, mense Iulio iterum easdem regiones horribili grassatione percurrerunt. Quibus incommodis et conuitiis hominum Rex motus, Nobilitate vniuersa arma sumere, et apud Sendomiriam celeriter sibi praesto esse iussa, ipse Cracouia relicta eodem sese contulit. Sigismundus enim frater in Vngariam ad Vladislaum Regem paulo ante profectus erat. Dum aegre moliuntur, et conueniunt Polonihostes praeda onusti ad sua remeauere. Quo cognito Poloni quoque domos dilapfi sunt, cum non multo minore quam hostes damno et incommodo Sendomiriensem tractum affecissent, praeterquam quod abigendis tamen actrucidandis hominibus ab stinuere. Rex quoque Cracouiam rediit. Ber quod tempus Casimiriae apud Iudaeos vitulus biceps natus memoratur, altero capite in loco caudae, cauda vero in medio dorsi existente, ac duobus tantum pedibus a dextro latere prominentibus. Mali portentum id esse creditum. Nec ita multopost sub finem Nouembris septuaginta millia Turcatum per Valachiam in Russiam se effuderunt, omnem eam oram, quae ad Nestrum et circum Haliciam, Zidaczouiam, Drohobiciam, et Samboriam, ferro et igni affligentes, et praedas agentes. Neque progrediendi et vastandi modum barbari vllum statuissent, nemine seseipsis obiiciente, nisi Deo miserescente populi sui repressi, atque adeo oppressi fuissent. Derepente enim iutensum frigus et gelu extirit, et nix tanta decidit, vt circumsepti vndique Turcae neque progredi, neque regredi possent. Ita iumentis plerisque omnibus frigore et fame confectis, hominum quoque supra quadraginta millia alsisse et obriguisse feruntur. Multireperti postea, qui interfectis equis in ventres eorum exenteratos calentes etiam tum sese abdiderant, sed successu irrito: statim enim calor artus vita et sanguine destitutos deferebat. Reliqui, cum se vtcumque tamen explicassent, et in Moldauiam euasissent, a Stephano Palatino et Valachis Polonorum insequentrum habitum mentitis, et locorum opportunitate vtentibus, diuexati et contrucidati sunt, ita vt vix decem mil lia Iftro tranSmiSTo Salua euaserint. In religionem haec res cessit Turcis, ita vt sibi persuaderent, Polonos et Russos diuinitus defendi et vindicari: Itaque non temere deinceps eam gentem bello sibi lacessendam et infestandam existimauerunt. His tot ac tantis malis expiato Polonorum fastu, magis propitium deinde numen affulsit Poloniae.
Caeterum nonnihil simultatis siue dissidii Ioanni Alberto cum Vladislao Rege Vngarorum, et Alexandro Lithuanorum magno Duce fratribus intercessisse videbatur. Causa dissidii forte fuit haereditas paterna, vel bellum Valachicum, in quo Alexander quidem praeter foederis perpetui legem promissum que suum Ioanni Alberto defuit. Vladislaus vero fauisse etiam Valachis visus est: foedus quidem certe inter Vladislaum, Ioannem Albertum, et Alexandrum per legatos vltro vltroque missos ictum est, quo cautum de auxiliis mutuis et societate contra Turcas, et alios quosuis hostes, qui ipsorum alicui foederati non essent: de periculis imminentibus vt seinuicem praemonerent: neque quispiam caeteris inconsultis cum Turcis pacem faceret, bellumue gereret. Qui contra fecisset, ei ne deberentur auxilia: Moldauus vt in clientela Vngarorum esset: Transalpino Palatino contra Turcas foederati ne deessent: de aliis conditionibus foederis ipsi inter se Principes congressi constituerent: de priuatorum autem controuersiis dirimendis Consiliarios suos quisque delegarent. Haec ita tunc conuenere anno post Christum natum millesimo quadrin gentesimo nonagesimo nono. Sigismundo vero quarto fratri Vladislaus Rex Vngarorum Glogouiensem et Opauiensem ditiones in Silesia concessit, iisdem fere conditionibus, quibus Ioanni Alberto prius concesserat, et inferiori superiorique Silesiae eum praefecit. Vbi praeclaram is operam subiectis et vicinis populis in extirpandis eius gentis latrociniis nauauit. Aliquanto autem post etiam inferioris Lusatiae Marchionatum ipsi a diecit, et portionem suam paternae haereditatis donauit. Cum Stephano quoque Palatino Moldiuorum, et filio eius Bogdano pax etiam tunc constituta foedusque ictum, Ioannis Alberti Regis, Alexandri, et Sigismundi Ducum nomine. quo professus Stephanus, omnem culpam et iniurias a Rege sibi clementer condonatas, ac Moldauiae dominatum relictum esse: et contra quosuis hostes totis viribus semper praesto se ipsi futurum promisit. Cautum etiam eo foedere, ne profugi et exules alterorum ab alteris receptarentur. Palatino aurem ipsi si exulare contingeret, vt tutus pateret receptus in Polonia et Lithuania: et liber inde discessus, au xiliaque darentur, recuperare sua cupienti: ipse autem Vngaro iuxta ac Polono contra Turcas bellum gerenti subsidio veniret, aut, si non posset per se ipse, filium cum copiis mitreret. Turcis contra ipsos ne opitularetur, nisi extrema vi adactus: ipse vero contra eos a foederatis defenderetur: et de hostibus et periculis praemonerent se inuicem Principes: De iniuriis mutuis sub ditorum et controuersiis, Camienecensis, Cerneehouiensis, et Chocimensis praefecti simul cognoscerent. De grauioribus autem controuersiis inter ipsos praefectos, iudices a Principibus designarentur: commercia vt vtrobique essent libera. Haec ita tunc transacta sunt. Quin et Ioannes Moscorum Dux depace, amicitia, et so cietate tuncad Regem Poloniae misisse, et impetrasse a Vapouio memoratur.
Nec longo post tempore in teriecto ipse etiam Turcarum Imperator cum de confoe deratione tot ac tantorum Ptincipum cognouisset, insignem legationem ad Ioannem Albertum Regem de pace vel induciis protogandis misit, quae totum annum responsum Regis expectauit. Neque enim explicabat is, quid faceret, propterea quod ad bellum Turcis inferendum cum ipse vltro prono ferebatur animo, tum ab aliis etiam
incitabatur. sed eum domesticae quaedam difficultates, et praesertim inopia aerarii, et res Prussicae impediebant, et quod gemina Tauricanorum Tartarorum incursione distractus, consultandi cum procetibus spacium non habuit. Tartari enim sub messit tempus hybernarum frugum magno impetu per Volyniam effusi, in Russiam et Poloniam circum Belzum, Crasnistauiam, Crasnicum, Turobinum, et Lublinum ad Vistulam vsque effusas populationes faciebant. Quo commotus Rex, aliquanta manu ex aulico comitatu suo et voluntariis tumuliuarie conflata, ad hostem contendit: sed cum eum praeda omneratum raptimabeuntem assequi non posse videretur, Cracouiam mense Augusto rediit. Quo tempore superuenit Caspar Calliensis Episcopus legatus Alexandri sexti Pontificis ad Turcicum bellum Regem cohortans, et piae militiae, quam Crucis vocant, facultatem ad id bellum ipsi pariter et Vngaro Regi, simulque Iubilaeum, et potestatem Decimae de cunctis ecclesiasticis reditibus in suo vtriusque regno in subsidium eiusdem belli exigendae afferens. Tardius autem is venit, quod prius in Vngariam cum iisdem mandatis diuertisset. Ac Decima quidem ab Episcopis Polonis et collegiis negata, sed vsitata contributio pro eo decreta, quae tunc ad tria millia florenorum vix peruenit. Iubilaeus vero promulgatus, triginta fere millia florenorum Regi reddidit. Nec ita multo post Tartari praeda deposita, illecti eius dulcedine, mense Septembri reuersi, non modo easdem oras, sed Russiae quoque Australis et Lithuaniae partem depopulati sunt: ac circum Landsnutam, Lezeiscum, Zauichostum, Opatouiam, et Brestam Lithuanicam, praedis actis, nulloque accepto incommodo, ingentem hominum, pecudum, et iumentorum vim abegerunt: quae eo maior et opulentior fdit, quod intacta aliquandiu ea loca ab ipsorum incursionibus fuissent. Eeant in Russia nonnullae mercenariorum militum copiae cum Petro Myscouio praefecto Leopoliensi, publico stipendio, quod e tributo agrario cereuisiarioque ac censu oppidorum collatum erat, merenres: quaelocis opportunis vel a tergo abeuntem hostem carpere, ac differre, quod Rex maioribus cum copiis consequeretur, potuisse videbantur. Sed nusquam eae hosti sese ostentarunt Rex quidem paucis equitibus, qnos raptim ad manum habere potuit, egressus Cracouia, milites cruce signatos a Calliensi Episcopo, qui nondum discesserat, subsequi se iussit. Verum ii post discessum regium correptis armis bacchantium in morem ducibus religiosis et monachis, quorum non exrguus erat in ea turba numetus, in Iudaerum domicilia Casimiriae impetum fecere, et sortunas eorum diripuere, ac viginti plus minus Iudaeos trucidauere. Inde cum sub signis per pontem Cracouiam tenderent, clausis portis vrbis exclusi, Regem secuti sunt. Ne tunc quidem operaepre cium vllum aduersus Tartaros factum. Rex enim vbi excessisse cum praeda hostes cognouit, ipse quoque e Russia inglorius Cracouiam so recepit. Insigni calamitate et vastitate tunc illae barbarorum excursiones Russiam et Poloniam affecere. Portenderat autem haec mala cometes, decem et octo diebus ante primam Tartarorum incursionem conspectus. Quin et arcis Cracouiensis ea pars, quae a pede galli Kurzanoga nomen habet, paulo ante improniso igne consumpta est. Et fuit sane aestas illa tam calida et arida, vt ad medium Iunii fruges in Polonia passim demeterentur.
Ne Lithuania quidem eo anno meliori fortuna vsa est. Etenim Ioannes magnus Moscorum Dux, quamuis Helenam filiam Alexandro magno Lithuanorum Duci in matrimonium collocasset, amplificandi tamen imperii cupidior, quam foederum obseruantior, Russiae totius dominatum Berezina flumine tenus auito et proauito quodam (vt videri volebat) iure a genero repetebat, elatus accessione earum ditionum, quas Casimiro regnante a Lithuanis partim bello, partim defectione Russorum abalienarat. Conflato igitur exercitu ingenti, cum alia quaedam territoria, per deditionem acceptis magis, quam expugnatis eorum munitionibus, iuris sui fecit, tum Smolescensem oram vastauir. Alexander cum neque virium, neque animo rum satis contra tam potentem hostem in suis esse animaduerteret, misso Posnaniam thesaurario cum pecunia, non spernendas equitum et peditum copias e Polonis, Silesiis, Bohemis, ac Morauis mercede conductis conscripsit, eisque Ioannem Karnkouium cognomento Polacum praesecit. Quae cum sub finem autumni demum, pluuiis in crebrescentibus, et frigore geluque iam inualescente ad Smolensciorum fines peruenissent, nechostem ibi reperissent, nulla re memorabili gesta dimissae, Lithuania hostilem fere in modum diuexata excesserunt.
At Ioannes Albertus Rex in Prussiam expeditionem parabat, quo Cruciferos cum suo Magistro ad officium reuocaret. Quamuis enim eius opera Regina matre postulante, Fridericus Dux Saxoniae Ioanni Tiffenio Leopoli mortuo in Magistratu suffectus esset, detrectabat is tamen subiectionis iuramentum Regi praestare, quemadmodum debebat ex pacti et foederis formula. His igitur rebus omnibus ac difficultatibus diligenter expensis, Rex, cum comitia Petricouiae ad initium sequentis anni millesimi quingentesimi primi edixisset, quinque annorum inducias Baiazeti concessit, legationemque eius magnisice donatam tandem dimisit. Venerant ad eadem comitia Oratores Stephani Palatini Moldauorum, et Sachmatis principis Tartarorum Zauolgensium. Acilli quidem tum Eliae (qui ante Stephanum Palatinus fuit) filium profugum ex foedere deposcebant, quod is affectare dominatum diceretur: Tartari vero nunciabant, Principem suum legatione Regis, et Alexandri magni Ducis Lithuanorum euo catum contra Mahometkercium Tartarorum Praecopiensium Principem adesse cum centum equitum miilibus: traiectisque Rha atque Tanai non sine magno labore apud Maeotem paludem primum consedisse: deinde longius progressum ad Borysthenem fixis tentoriis expectare Polonos et Lithuanos, vt inter se inito foedere, et iunctis viribus com munem hostem ad orireotur. His actae gratiae, foedusque ictum multa ceremonia et iureiurando adiecto: quod quidem Tartari more suo dederunt, aqua strictis frameis infusa et sor pta mala inprecantes ei, qui foedus rupisset. Missa principi a Rege munera, et inita belli societas. Verum dum Poloni ac Lithuani moram nectunt, Mahometkercius coactis magnis copiis, cum non multum Sachmati viribus cederet, exercitatiorem autem aliquanto militem haberet, vltro hosti obuiam iuit. Commisso acri et cruento praelio, victus Mahometkercius, et in Tauricam reiectus est. Nec Poloni postea victorem socium iuuandum duxerunt, siue quod ipse per se id bellum confecturus videbatur, siue vt barbari ipsi sese mutuo an cipiti bello conficerent, vel debilitarent, eo quod ne soeiis quidem ipsis barbaris fides habenda videretur. De Stephani autem
postulatis cum aliquandiu consultatum esset, dedere quidem insontem et supplicem, dirum et crudele videbatur: seruare autem aemulum infidi socii, contra foedera, quem bello repetiturus esse videbatur, fuit inutile. Quamobrem deditus non est Petrus, verum legatis spectantibus capite plexus. Et ne iniuste id factum existimaretur, vulgatum est, crimen falsi in literis regiis eum commisisse. Expeditis legatis, et conuentu soluto, cum nonnihil temporis Rex apparatui belli Cracouiae dedisset, post medium Aprilem in Prussiam contendit. Toruniam cum peruenisset, ad Fridericum Magistrum legatos misit hortatum, vt is sponte officium faceret potius, quam Polonorum vim et arma experiretur. Dum eunt redeuntque legati, Rex interim apoplexia vitam finiuit. Corpus eius Cracouiam reuectum, in basilica arcis honorifice sepultum est, matre funus prosequente, quae marmoreum monumentum filio ponendum curauit Fuit Ioannes Albertus statura proceriore, colore subfusco, capillo nigro et raro, ingenio magno, literarum et praesertim hiftoriae studiosus, liberalitate erga militares homines, et magnitudine animinon vulgari: aulicum comitatum non infra mille sexcentos alere solitus: in venerem procliuior, coelebs tamen extinctus esti cum fere nouem annos regnasset.
IVstis funeribus Ioanni Alberto persolutis, itum est Petricouiam ad comitia, creandi noui Regis gratia, de more a Friderico Archiepiscopo Gnesnensi, qui idem Episcopus Cracouiensis et presbyter Cardinalis erat, indicta. Consultatumque aliquandiu variantibus procerum sententiis, et studiis in reliquos Casimiri filios diuisis. Complures enim de minorib. Polonis ad Vladislaum Vngarorum et Bohemorum Regem regnum deferebant, quod eum opibus externorum regnorum paternum et auitum regnum aucturum et ornaturum, et maiore vi coniunctis trium populorum viribus contra barbaros Turcas ac Tartaros, et quosuis alios hostes defensurum esse dicerent. Alii vero Sigismundo Glogouiensium et Opauiensium Duci fauebant. Sed vicit eorum sententia, qui Alexandrum magnum Ducem Lithuanorum Regem edebant. Nam et rationibus certis et exemplis ij refelebanteos, qui Vladislao studebant, osten debantque, neque Vladislai prioris, neque Ludouici tempore expediuisse Polonis, eundem cum Vngaris Regem habere. Negotiosum esse inprimis regnum Vngarorum, partim pro pter in quieta gentis ingenia, partim propter vicinos Turcas, ita vt Rex diutius ab eo regno abesse recte non possit. Polonis item praesente Rege opus esse, magisque in commodis ac cladibus maiores suos affectos ob Regis absentiam. Contra, Lithuaniam perpetuo foederis nexu olim a Iagellone et Vitoldo cum Polonia consociatam, et quasi in vnum Reipublicae corpus redactam, ab ea disiungi, et quasi amputari, prorsus inutile esse. Omnibus bellis priscis ac recentioribus Lithuanos multum momenti Polonorum viribus attulisse. Et quemadmodum ii sine Polonis nil praeclari vn quam gessissent, gerantue: sic a Polonis quoque, sicubi Lithuani abfuissent, non magnum operaeprecium factum, ex quo ii sese cum ipsis coniunxissent. Commodum autem aduenerant Lithuanorum proceres, Albertus
Tabor Episcopus Vilnensis, Ioannes Zabrezinius Mareschalcus, Nicolaus Radiuilus pincerna magni Ducatus Lithuaniae, et alii quidam duo cum mandatis Alexandri Ducis, ac totius Senatus Lithuanici ad eligendum cum Polonis se cundum praescriptum foederis Regem, et iurandum in verba eius, confirmandumque et renouandum haec antiqua foedera: vt ex Polonis atque Lithuanis vnus dein ceps sit populus sub vno rege: Rex autem in Polonia creetur, Lithuanis etiam proceribus suis locis in eo conuentu suffragia ferentibus: consilium vnum sit vtrique populo, et societas in secundis iuxta ac aduersis rebus: moneta par atque similis: foedera, antiquitus ab vtrisque icta, seruentur ab ambobus, quoad alteris non incommodabunt: magistratus, senatores, praefecti, Nobilitas, et alii quiuis Lithuani iurenr in verba Regis, non semel tantum, sed quoties a proceribus Polonis admoniti fuerint: iura et praerogatiuae vtriusque populi simul et eodem contextu literarum a nouis Regibus confirmentur: caeterum iudicia more antiquo vtrobique exerceantur: nulla denique occasio vtrinque captetur dirimendae coniunctionis.
His ita gestis et constitutis, Alexander renunciatus Rex est, missique ad eum Brestam oratores principes Senatus, Andreas Rosa Archiepiscopus Leopoliensis, Ioannes Lubransius Episcopus Posnaniensis, Andreas Szamotulius Posnaniensis, et Ioannes, Tarnouius Lublinensis, Palatini, iusiurandum ab eo, et proceribus Lithuanis de seruandis pactis conuentis exegerunt, regnumque ei detulerunt. Nec longa mora interiecta, maturauit is iter Cracouiam cum mille quadringentis equitibus, suscipien didiadematis gratia. Verebatur enim, ne quid Vladislaus frater fautorum suorum consilio moliretur. Dum autem praestitutum coronationi diem Cracouiae nouus Rex expectat, aduenit ad eum legatio Sachmatis Zauolgensium Tartarorum Principis: quae introducta in Senatum adorato de more gentis Rege, incusauit Polonos iuxta ac Lithuanos, quod cum ii Sachmatem cum ingentibus copiis tam longo ac difficili itinere in auxilium contra Tauricanos Tartaros euocassent, ipsi tam diu cunctarentur cum eo se coniungere, et communem hostem non tam viribus suis, quam natura loci et peninsulae latibulis fidentem aggredi: paterenturque amicos et socios vastis atque incultis locis haetentes hyberni coeli inclementia, pabuli et commeatus inopia, et fame vna cum equis confici. Verendum, vt Tartari gens alioqui ferox, nec satis morigera suis Principibus, mala consultrice fame stimulante, in offic ocontineri possint. Responsum in hanc sententiam: Regem celebritate coronationi peracta acceleraturum expeditionem, et cum Polonis ac Lithuanis ad Borysthenem praesto futurum, operamque daturum, ne Sachmatem cum suis tam longinquae ac diuturnae expeditionis poeniteat. Hac spe onusti legati, additis hospitalibus donis, quae domino suo ferrent, dimissi sunt sine mora. Interea vero Sachmatis vxor, inediae ac frigoris impatiens, maiore cum parte copiarum eius in Tauricam transfugit. Qua virium accessione fretus Tauricanus princeps Mendlikereius, qui Mahometkereio forte defuncto, vel superiori pugna caeso, successerat, duxit in hostem: commissoque in patentibus campis sub Kiouia praelio, victum ingenti strage Sachmatem in fugam vertit. Sachmates dissipatis suis cum trecentis, modo equitibus
Bialogrodum profugit. Vbi cum substitisset aliquandiu inops consilii, et a Turcis in gratiam Mendlikereii insidias parari sibi persensisset, per vastas Podoliae solitudines Kiouiam petiit. Sed ne ibi quidem tutus fuit: circumuentus enim a Palatino siue praefecto loci, Vilnam transmissus, ibique Regis aduentum praestolari iussus, cum aliquoties fugere conatus esset, retractus e fuga, maiori cura asseruatus est. Hunc exitum Tartaricum illud bellum habuit.
Alexander duodecima Decembris die a Friderico fratre in basilica Cracouiensi ritu solenni inunctus et coronatus est. Nec multo post Sigismundus Alexandri frater Dux Glogouiensis, et Opauiensis, Ioannes item Baduarius Venetorum legatus gratulaturi regnum Alexandro aduenerunt. Mense autem Februario sequentis anni millesimi quingentesimi secundi venit et Helena Regis coniunx e Lithuania: nec tamen diadema de more Reginarum illi impositum, eo, quod Graecorum religioni dedita, ab institutis ecclesiae Romanae abhorreret. In Lithuaniam deinde Rex initio mensis Maii cum ea se contulit, Friderico Cardinale fratre vicario et gubernatore regni pro se constituto. Acceperat enim Moscos contra Lithuanos bellum reparare. Nec ita multo post Demetrius Ioannis magni Ducis filius affinis Alexandri Regis cum valido exercitu adfuit, et ad Smolenscum castra metatus est: frustraque tentata arcis expugnatione, reduxit exercitum, cum Alexandrum Regem magnis cum copiis aduentare didicisset. Pax deinde, siue adeo sex annorum induciae inter socerum et generum constitutae, ea lege, vt captiui modo redderentur. Per idem fere tempus Tartari Tauricani, quum Podoliam, Russiam, et Sendomiriensem tractum populabundi peruagati, Ressouiam, Iaroslauiam, Radimnum, Belzum, transmissoque Vistula fl. Opatouiam, Lagouiam, et Cunouiam oppida diripuissent et exussisseni, ad Paczanouiam vsque peruenere. Inde cum Ioannes Vapouius, qui erat in ministerio Friderici Cardinalis, aliquanta manu sagittariorum in aditu eius oppidi ipsis se opposuisset, et non mediocris exercitus speciem osten disset, reuocarunt gradum praeda omnis generis onusti, et ferro ignique in ubuia quaeque, quae abigere vel asportare commode non poterant, crudeiiter debacchati. Processit quidem ipsis obuiam Fridericus Regis frater cum quingentis equitibus, et pedium aliquanta manu tumultuaria, caetera Nobilitate Corczinum se sequi iussa: verum dum ea tardius molitur, Tartari in tutum se cum praeda recepere. Eo ipso anno induciae, viuente adhuc Ioanne Alberto, cum Baiazete Turcarum Imperatore dudum initae, constitutae, per Nicolaum Firleium Praefectum Lublinensem confirmatae sunt. Infestauit autem tunc ea gens Bosnam, et regiam gentis Iayczam obsedit, acriterque oppugnauit. Contra quem exercitum cum Vladislaus Rex Vngarorum copias expeditas misisset, commisso praelso, cum aequo marte aliquandiu dimicatum esset, ad extremum Turcae fusi et fugati sunt. Nec tamen Vngaris incruenta cessit victoria.
Insequens annus millesimus quingentesimus tertius Friderici Cardinalis
regii fratris, Creslai Kurosuancii Vladislauiensis Episcopi, et Conradi Ducis Masouiae continuis prope funeribus memorabilis est. Fuit autem Fridericus procera statura, aspectu decoro ac dignitatis pleno: caeterum iners, gnauo ocio, crapulae, et assiduis compotationibus marcescens, et ad extremum morbo Gallico confectus est teste Matthia Miechouio medicho. Vnum illud nominis sui monimentum in basilica Cracouiensi reliquit, quod thecam coluae Diui Stanislai martyris auream, et multis preciosis gemmis distinctam contulit. Ei suffectus in Metropolitana quidem Gnesnensi sede Andreas Borisscuius cognomento Rosa Archiepiscopus Leopoliensis, Bernhardino Vilcico successore in Leopolienfi accepto: in Cracouiensi vero Ioannes Konarscius, qui procurator Friderici fuerat, in gratiam Reginae matris, quam vulgaribus officiis et capenibus subinde praebitis demeruisse dicitur. Porro Creslaus Kurosuancius in Episcopa quidem Vincentium Przerembium Episcopum Praemisliensem: in munere autem Cancellariae Ioannem Lascum Praepositum Scarbiriensem et Canonicum Cracouiensem successorem accepit. Przerembio vero in Episcopa Praemisliensi Matthias Dreuicius successit, qui et in Procancellarii munere ante successerat. Conradus vero Masouiorum Dux Ioannem et Stanislaum filios impuberes haeredes reliquit: sed hi in Czirnensi tantum ditione ins succedendi patri habebant. Caeterae, quas Conradus a Ioanne Alberto Rege precatio obtinuerat, ad Regem ex pacto deuoluebantur. Nec tamen reddebantur, Anna vxore defuncti cum proceribus eas retinente. Quod quidem Rex facile passus est, pactus cum Anna et proceribus, ne id sibi regnoque fraudi esset, donec controuersia decreto comitiorum decideretur. Verum transacta res est amice sequenti anno in comitiis Petricouiensibus, indultumque pueris, vt quibus finibus pater ipsorum Masouiam tenuisset, ipsi quoque retinerant, et posteris suis masculis tantum relinquerent. Vbi vero masculi haeredes defecissent, tum demum Rex Polonorum totam Masouiam reciperet, gentemque suis legibus viuere permitteret: puellis (si quae superessent e Ducum genere) pro dignitate dotem daret. Vbi ad pubertatem pueri peruenissent, tunc demum vt pacta haec diplomatis suis approuarent, et iuramento Regi sese obstringerent: inteuim autem mater Principatum omnem administraret. Atque haec sequenti demum anno conuenere.
Hac autem aestate Tartari Tauricani Podoliam et Russiam hostili rursus incursione vexarunt, a Stephano Palatino Moldauorum, vt habitum est, concitati. Ipse quidem immisso in Russiam finitimam exercitu, tractum omnem inter Nestrum amnem et Sarmaticos montes, quem Pocuciaevocant, nemine resistente, ae ne exspectante quidem quicquam eiusmodi, subegit: siue, vt ipse dictitabat, de sua ditiona prius detractum recepit. Rex itaque crebris nunciis e Lithuania excitus, Lublinum extremis diebus mensis Octobris venit, ibique comitia procerum habuit. placuitque, vt in aestatem proximam milite mercenario res contra Moldauos gereretur, et Pocucia repeteretur. In stipendium vero decreto comitiorum impetrata est oppidanis et agrestibus pecunia vsitato more Rex deinde peracto conuentu Cracouiam se contulit, et ibi hybernauit.
Vere proximo anni millesimi quingentesimi quarti exercitum e mercenario milite conscriptum in Russiam misit. ipse vero, posteaquam pluuiae et insolitae fluminum inundationes remiserunt, in Prussiam profectus, iusiurandum fidelitatis a Prutenis exegit. Fridericus vero Magister Cruciferorum cognito aduentu regio ad consanguineos suos in Saxoniam se recepit, ne vel iurare in verba Regis, vel improuisi belli molem imparatus sastinere necesse haberet. Sed ne Germania quidem tunc domestico et intestino bello vacabat. Ideoque Fridericus apud suos nil tunc opis inuenit. Per id tempus Moldauia infestata et vexata est a Polonis, ita vt Stephanus e munitionibus Pocuciensibus praesidia deducere coactus sit, praesertim cum ipse grauissimo pedum dolore affligeretur: quo ad extremum confectus, breui post extinctus est, vir magnitudine animi, astu, et peritia rei militaris, et rebus contra Turcarum, Polonorum, Vngarorumque Reges ac Tartaros feliciter gestis omni aeuo memorabilis. Cui Bogdanu filius luscus in dominatu successit. Poloni satis habuerunt Pocuciam recuperasse. Tartari vero cum non ignorarent, in propinquo esse regium exercitum, quieuerunt eo anno. Mature igitur exercitus ille exautoratus est, siue quod eo nihil opus erat, Moldauis ac Tartaris quiescentibus et, vt videbatur, deinceps etiam quietutis: siue quod deerat pecunia, ita vt ne emerita quidem stipendia militibus exsoluerentur. Quo factum, vt ii agminatim in Cracouiensem oram reuecti, cum ne Cracouiae quidem spes vlla pecuniae e thesauro regio numerandae ostenderetur, in bona et possessiones Episcopi et Abbatum inuaderent, et inde rapto sese sustentarent, donec Rex e Prussia rediit: quod quidem sub aestatis finem factum. Quo tempore Casimiria, quae Cracouiae ponte iungitur, a meridie ad noctem vsque Rege ex arce inspectante arsit, et cum turribus et pinnis moenium penitus deflagrauit.
Finitis Petricouiae comitiis, constitutisque rebus Polonicis et Masouiticis, Alexander Rex insequentis anni initio Brestam (quo Lithuanis conuentum indixerat) contendit, vt eius quoque gentis res turbatiores componeret. Principem gratiaelocum ex ea gente apud eum obtinebat Michael Glinscius Dux Russus, virelati animi, magnasque in Lithuania opes et potentiam atque clientelas, Russorum praesertim eiusdem linguae et religionis hominum, sibi comparat. Indigne id ferebant Lithuani proceres, metuebantque neper occasionem is Alexandri orbitate contempta Lithuaniae principatum inuaderet, et ad suos Russos transferret. Quinetiam iactabatur vulgo, eum Alexandro insidias struere. Non latebant haec Glinscium: et homo gratia Principis impotentior sui, non modo non dissimulabat quicquam, sed apertas cum aemulis suis inimicitias gerebat, et in odium Principis eos adducebat. Necdefuit ipsi occasio. Forte Rex Praefecturam Lidensem, Lithuano quodam amoto, Andreae Drosdae Glinscii consanguineo contulerat, et ad primores Lithuanorum absens mandata dederat, vt eum in possessionem eius Praefecturae mitterent. Id illi odio Glinscii ad aduentum regium distulerunt. Hinc igitur arrepta occasione Glinscius cum alios Lithuanos proceres, tum inprimis Albertum Taborum Episco. Vilnensem, Ioannem Zabrezinium Palatinum Trocensem, Stanislaum Zarnouecium praefectum Samogitiae, et Stanislaum Kiszkam exercitus ducem, quasi contumaces rehellesque criminari apud Regem, donec eo ad extremum Regem perpulit, vt is secretis
consiliis de nece ipsorum cogitaret. Quum autem in media Lithuania nileiusmodi propter magnas eorum clientelas, et communem gentis Lithuanae dolorem tuto aggredi pesse videretur, Brestam ad conuentum eos euocauit. Non ignorabant illi quidem Regem sibi iratum: et erat res plena suspicionis, quod Lithuanica comitia eum in locum praeter morem edicta essent, aduenere tamen, sed ingressu arcis abstinuere. Tandem suasu Ioannes Lasci Cancellarii regni aliquantisper mitigatus, Zabrezinium quidem Palatinatu Trocensi deturbauit, dato ei successore Nicolao Radiuilo. Albertum vero Episcopum Vilnensem cum caeteris, qui idem sentiebant, senatus ingressu exclusit.
Adductus deinde Vilna Sachmates Zauolgensium Tartarorum Princeps, cui Rex splendida et magna equitum caterua stipatus, ad quinque millia passuum obuiam progressus comiter eum accepit, compositisque rebus Lithuanicis ad conuentum Polonotum Radomiam secum duxit. Vbi introductus in Senatum, libere Regem et Senatum incusauit, quod ab iis contra Tauricanos Tartaros in auxilium pene ab Hircano vsque mari ingentibus pollicitationibus euocatus, destitutus, deinde ac plane proditus, amissis partim per defectionem, partim aduerso praelio maximis, quas adduxerat, copiis, nihilo tutiorem apud socios et foederatos, quam apud Turcas fugae locum inuenerit: sed contra iurisinrandi religionem pro captiuo habitus, et ad illud vsque tempus in custodia, et quasi in carcere detentus sit. Sed Deus, sublatis in coelum manibus, in quit, bonorum omnium et malorum remunerator meam Regisque causam aliquando iudicabit, et aerumnas meas, iusque iurandum violatum vlciscetur. Ad extremum orabat, vt sibi libere discedere, et ad suos reuerti liceret. Responsum regio nomine: immerito ipsum de Rege et Senatu queri: ipsum sibi sua culpa, quicquid illud mali esset, conciliasse: quippe qui cum validum exer citum haberet, hostemque viribus longe inferiorem secundo praelio fudisset fugassetque, in campis Kiouiensibus desidere ignauus, et sociorum agros foedere et iurisiurandi religione neglecta, rapinis vexare, quam vrgere victoriam, expulsoque hoste, Tauricae imperium sibi adiungere maluerit: aut si id ei visum non sit, potuisse eum certe traiecto sursum Borysthene, e Mosci ditione praedas agere, et exercitum inopem sustentare, tantisper, dum Poloni et Lituani veniunt. Ne foeminam quidem, vxorem ipsius mariti, nedum exercitum viri ignauiam illam ferre potuisse. Seipsum igitur potius, quam quenquam alium incusaret. Ad haec plurimum eum Polonis ac Lithuanis in commodasse, quod sua culpa neglectis eorum consiliis de infestanda Mosco uia, defectione suorum vires hostium auxerit. Sic refutatae sunt Sachmatis querelae, rerorta in eum culpa. Obnixius deinde is rogare, vt in Scythiam remitteretur: reparaturum se exercitum, et reliquias profligati collecturum: transfugas quoque, vbi se incolumem cognouerint, ad se reuersuros. Ita fore, vt plus Regi commodare dimissus, quam retentus posset. Non satis consultum fore Polonis videbatur, dimittere ferocem hominem, detentione tam diuturna et retractione ex fuga irritatum, qui tunc etiam, cum sui iuris non esset, libere tamen et acerbe de iniuria querimoniam haberet. Sed Tauricano tamen Principi iratior esse, et infestior fore non immerito crede batur. Ita ac quieturos tamen Polonos, barbaris inter se commissis. Placuit igitur, ipso affentiente, fratrem quidem eius Kozacum Soltanum in Scythiam mitti, nouas copias Sachmati adducturum, et Nogaienses Tartaros consanguineos suos
contra Tauricanos concitaturum: ipsum vero Sachmatem Trocos remitti, expectaturum, donec frater cum copiis reuerteretur, et Rex in Tauricam expeditionem faceret. His ita actis, Kozacus accepto a Rege viatico, in Scythiam contendit: Sachmates vero a Lithuanis proceribus Trocos reductus, liberiore viuendi ratione vti permissus, cum dedisset fidem, seinde fugiturum non esse.
Habebat iterum Rex comitia Radomiae: venerantque eo Lithuani proceres, vt opera Polon orum Regem sibi reconciliarent: sed non potuere tamen ii quidquam aliud impetrare, quam vt Rex data ipsis repulsa publice, secreto Polonis polliceretur, se illos in gratiam recepturum, cum in Lithuaniam venerit. Dimissis Lithuanis atque Tartaris, reliquum tempus comitiorum iudiciis et consultationibus de defensione regni contra subitarias incursiones hostium datum. De Nobilibus quibusdam, qui latrocinia exercuerant, supplicium sumptum. Ac Osuchouius quidem et Missouius gladio percussi: Russinouia vero foemina cum octeis, calcaribus, et cultu corporis virili (vt erat prehensa) suspendio affecta est. Ad defensio nem vero regni minores quidem Poloni tributum agrarium duodenûm grossorum in stipendium mercenariorum militum sciuere: maiores autem id abnuere. Per quod tempus decimanona die mensis Maii tempestas horrenda circum Ctacouiam coorta, tonitruis perpetuo terribiliter crepitantibus et coruscantibus inter densas nubes fulguribus, grandinem instar oui gallinacei demisit, qua frondes arborum crassiores etiam decussae, tectaque domorum perfracta sunt: turris vna arcis fulmine percussa, tecti et muri parte abrupta, prodigii loco fuit. Nec multo post Rex Alexander vigore membrorum in vna parte soluto (quem morbum paralysin Graeci vocant) Radomia Cracouiam post medium Iunium apportatus est. Quo subsecuta eum legatio Bogdani Moldauorum Palatini, qua petebat coniugium Elisabethae sororis regiae: et quo facilius id impetraret, Thysmeneciam, et Ciessibiessos territoria Regi reddebat. Ipse ne autem ea post mortem patris Polonis ademerit, vt tradit Vapouius, an a patre adempta, vt vult Micchouius, retinueritian vero, quae nondum habuerit quidem in potestate, sed quasi sua repetere posse et velle videbatur, donanda sibi esse dixerit, non satis constat. Ea certe dabat, quae ipse retinere non poterat: vt benignitate illa, quae nihilo ipsi constabat, Regis et Polonorum studia promereretur. Abnuebant puella et mater barbaricum foedi ac lusci hominis connubium: nec tamen repulsa irritare placebat hominem, et ex amico hostem facere. Itaque pro munere quidem Bogdano actae gratiae, de coniugio vero ambiguum responsum datum.
Peridem tempus legati Nogaiensium Ducum (neque enim vnum ii Principem habent) octoginta equitum comitatu in Lithuaniam aduenere, qui Sachmatem domum reducerent, magnas copias ad vlciscendum hostem Tauricanum ipsi pollicentes. Nec multo post Mendlikereii Tauricani legatio aduenit, petens, ne Lithuani proceres Sachmaten hostem Principis sui dimitterent, sed custodia continerent. Percussurum se foedus cum Rege, nec vnquam deinceps in ditiones eius irruiturum. Vtiliorem autem fore Lithuanis et Polonis amicitiam suam, quam Sachmatis, a quo et propter longinquitatem sera, et propter debilitatas atque afflictas vires infirma auxilia essent expectanda. His vtrinque auditis Lithuani proceres neutram in partem quic quam statuerunt, sed rem integram ad Regis aduentum suspenderunt. Patebat interim liber aditus legatis Nogaiensibus ad Sachmatem: qui
cum duci se pollicitationibus Lithuanorum suspicaretur, consilium fugae cum legatis et equitatu, quem circum se habebat, clam iniit, effusoque cursu dies ac noctes iter continuabat: sed occurrentibus per compendia viarum Lithuanis, ex fuga retractus, ac diligentius deinde asseruatus est. Nihilo tamen magis Tauricani per eos dies Lithnaniae vexatione abstinuerunt. Nam e Minscensi territorio praedas extremis diebus Augusti mensis egerunt: quofactum est, vt Lithuani anno sequenti Vilnam muro cingerent. Sub excursionem autem illam Tartaricam tertio calendas Augusti Elisabetha Regina, Casimiri vidua, eximiae prolis mater, Cracouiae extremum virae diem clausit, foemina pietate insigni, et munificentia in cultum diuinum singulari. Cuius praeclara et regalia donaria extant etiamnum cum ulibi, tum in basilica Cracouiensi, vbi honorifi centissimo funere ab Alexandro et Sigismundo filiis elata in delubro sanctae crucis sepulta est quod ipsa viuens a fundamentis exaedificauit, omnique apparatu magnifice ornauit, et censibus domoque in octo presbyteros, et nonum ministrum collatis dotauit. In D. quoque Michaelis templo in eadem arce sito totidem presbyteris, qui eantando et sacris operando assidue cultui diuino vacarent, census attribuit.
Exequiis matri regio more celebratis, Alexander Rex cum ope medieorum a morbo reuelatus esset, calendis Octobribus Lublinum profectus est, et anni sequentis millesimi quingentesimi sexti initio comitia Polonorum habuit. Certatum ibi ac disceptatum inter proceres ecclesi astici ac politici ordinis de ordine et ratione sedendi in Senatu, ac de expeditionibus bellicis. Contendebant proceres, vt Episcopi alterum Regis latus sibi concederent, alterum vel dextrum sane ipsi tenerent: deinde vrgebant, vt bona ecclesiis addicta, perinde ac Nobilium publica belli onera sustinerent. Tuebantur Episcopi praerogatiuas suas, quod vtrique lateri regio assidendi ius ipsi, et militiae vacationem ecclesiastica bona antiquitus habcrent. Post longam altercationem Rex tandem controuersiam ita decidit, vt Episcopis et ecclesiis praerogatiuae saluae manerent. Constitutum deinde, vt a Rege noua moneta argentea cuderetur, et vsitatum tributum ab agrestibus et oppidanis in stipendia militum, qui ad fines Russiae et Podoliae defendendos, ac depellendum Pocuciensi territorio Bogdanum mittebantur, contribueretur. Etenim Bogdanus nuptiarum Elisabethae sororis regiae compos non factus, quod Regina puellae mater ipsi aduersata diceretur, vbi cognouit, Reginam mortuam, iterum [reading uncertain: print faded] ea de re ad Regem oratores ablegauerat. Sed cum puella negcret, se ipsi nupturam, ira percitus cum infesto exercitu Pocuciam inuaserat: ac cum nullum ibi esset praesidium regium, nec validae munitiones, paruo negocio suam in potestatem redegerat. Igitur quatuor millia mercenariorum decreto comitiorum in Russiam missa, Pocuciam sub signis ingressa sunt: profligatisque ac dissipatis sex centis Valachis praesidiariis, territorium omne non multo maiore negotio, quam erat amissum, recuperarunt. Moldauiae deinde fines in cursionibus infestarunt: vbi duo Strussi fratres Felix et Georgius cum ala quinquaginta equitum longius prouecti, cum in longe plures forte incidissent, audacius, quam par erat, cum eis congressi, a multitudine hostium oppressi sunt. Ac Felix quidem in praelio fortiter dimicans cecidit: Georgius vero, dum fratri laboranti per medios hostes animose inuectus fert opem, suffosso equo ad terram decidit,
ibique captus, et ad Palatinum deductus, cum octo aliis capite plexus est. Caeterum non inulta mors eorum Valachos mansit. Postridie enim eius diei Poloni hostem victoria recenti exultantem consecuti et adorti, magna strage vlti sunt. Caesus praefectus Chocimensis: Copacius vero dux exercitus Valachici fuga elapsus est. Consummarum postea bellum icto foedere, quum Bogdanus tres oratores ad Regem misisset, peritum rursus Elisabetham sororem regiam in matrimonium, atque ita iam conuenerat: Vt Elisabetha Bogdano nuberet his legibus, vt is ad Romanae ecclesiae ritus cum aulico suo comitatu accederet: in Moldauia vt templa, sacerdotes, et vnus Episcopus Romani ritus instituerentur: Romanus Pontifex Bogdano postulante matrimonium id approbaret: Bogdanus regiis ditionibus foederatus vt esset, et cum caeteris Christianis Principibus bellum contra barbaros susciperet. Nec tamen haec pacta rata fuere: adactusque postea bello Bogdanus, Sigismundo Regi illas Alexandri litteras reddidit.
Tunc autem Alexander comitiis Lublinensibus confectis, in Lithuaniam iter conuertit. Expecta bant enim eum ibi Nogaiensium ac Tauricanorum Tartarorum legati: et acceperat, Ioannem magnum Ducem Moscouiae e viuis excessisse, gentemque in motu esse, ita vt ipsi commoda occasio recipiendi ea, quae Moscus Lithuanis ademerat, oblata esse videretur. Omissa igitur siue in aliud tempus dilata rerum Moscouiticarum cura, Alexander cum Mendlikereio gratificari statuisset, Sachmatem cum omni comitatu et legatis Nogaiensibus Vilnam adduci ad se iussit, instauratoque iudicio reum violati foederis damnauit, et Caunam diligentius asseruandum misit, frustra deprecantem et contestantem, minime placatum iri Lithuanis et Polonis sua captiuitate et miseria Mendlikereium [reading uncertain: print faded] : Caeteri Tartari per munitiones et castella Lithuaniae distributi. Nec male diuinauit Sach mates. Paulo post enim legatis Mendlikerei domum reuersis, mense Maio quinque millia expeditorum Tartarorum e Taurica eruptionem fecerunt, et Podoliam, Russiam, atque Lithuaniam longe lateque crudeliter afflixerunt, et Praeter aliam praedam ingenrem ad centum millia hominum in barbaricam seruitutem abripuerunt: plurimos vicos atque pagos exusserunt, et in imbe cilliorem senum ac puerorum multitudinem ferro saeuierunt.
Languebat tunc Rex, ab empirico quodam medico seu verius impostore, qui se, Polonus cum esset, Graecum mentiebatur, balneis et sudoribus magis etiam debilitatus. Proceres vero Lithuani mutuis odiis certantes, suum quisque negotium agebant, nec vllam habebant curam Reipublicae. Tartari tam felici successu illecti, distracta praeda, quam retulerant, paruoque interuallo quieti dato, mox auctis viribus mense Augusto denuo in Lithuaniam irruerunt: et cum ad Clescum oppidum const pati peruenissent, relictis ibi duobus Sultanis (sic illi Principis filios vocant) cum decem millibus equitum, ad quos illi receptum habituri essent, caeteri ad viginti millia turmatim quoquo versus populabundi excurrerunt. Vilnae Rex languens decubuerat. Inde vero discedens cum coniuge et supellectile sua omni Lidam, quae arx duodecim milliaribus a Vilna abest, peruenerat. Ac Miechouius quidem eum aduentu Tartarorum excitum, quum negarentur Lithuani, nisi Rex ipse loco se mouisset, ad arma concursuri, nequicquam dissuadentibus medicis, ad castra se vehi iussisse memorat, ne vel in extremo halitu suis deesset. Lidae cum esset, ecce adest quispiam, nuncians Tartaros
populabundos vix vnius diei itinere abesse: se sagitta ictum in faciem, equi pernicitate manus eorum aegre effugisse. Parum fidei habitum est nuncio. Proinde Michael Glinscius, qui Regem comitabatur, Rascios equites aliquot, quos ad manum habebat, dimisit, certius omnia exploraturos. Nec longe hi abierant, cum in turmam Tartarorum in ciderunt, consertaque intrepide pugna, nouem ex iis interfecerunt, caeteros in fugam verternnt, et praefixa hastis oceisorum capita ad dominum suum retulerunt. Trepidatum est circa Regem vehementer. Placuit deinde, vt Rex molestia itineris et quassatione afflictus, Vilnam lectica reportaretur Glinscius vero cum Stanislao Kiszka exercitus, duce et Lithuana Nobilitate, quae aduentu Tartarorum audito ad Regem confluebat, hosti obuiam itet. Missus etiam, qui Sigismundum Regis fratrem celeriter accerseret. Siue enim viueret Rex, siue moreretur, et siue vincerent Lithuani, siue vincerentur, praesente eo videbatur opus esse. Ac Rex quidem continuato die nocteque itinere, Alberto Episcopo Vilnensi, Ioanne Zabrezinio, et Ioanne Lasco Cancellario regni cum Regina deducentibus, vix trahens spiritum Vilnam reportatus est. Michael vero Glinscius, cum Kiszka subito morbo correptus esset, non ignarus moris Scythici, quamuis non amplius septem millibus equitum coegisset, properandum ratus est in hostem ad Clescum desidentem, priusquam cuncta agmina, quae diuersa et palantia praedas agebant, eo sese recollegissent. Erat prope statiua hostilia, qua Lithuani veniebant, amnis non magnus, neque profundus, sed limosus, et ob id aegre vadabilis. Eius ripam vlteriorem Tartari, cum Lithuanos contra se aduentare cognouissent, occuparant, ac denso sagittarum imbre Lithuanos transitu prohibebant. Habebant Lithuani secum tormenta aliquot, quae cum exonerassent, hostem a ripta summouerunt, et comportatis e vicino frondibus ac virgultis, amneque constrato in vlteriorem ripam cum euasissent, magno impetu in hostes impressionem fecerunt. Peropportune autem in primo agminum congressu equites Poloni trecenti ex aulico Regis comitatu, duce Sendiuoio Czarncouio Palatini Posnaniensis filio, Vilna accurrentes, e propinquo colle Tartaris sese ostendere. Cumque armis fulgentes frontem latius diduxissent, ac tympanis tubisque vehementius insonuissent, et longe maioris, quam pro numero, exercitus speeiem praese tulislent, Lithuanis quidem animum addidere, hostibus vero terrorem incussere. Itaque statim ii in pedes se coniecere. Nec pigrius instabant Lithuani fugientibus, nec vllum recolligendi sese spacium dabant. Forte palus erat coenosa, qua barbari constipati adhuc fugiebant. In eam cum vrgentibus a tergo Lithuanis compulsi essent, plurimi coeni voragine absorpti sunt, nec pauciores restitantes ab insequentibus contrucidati: Soltani duces exercitus equis in palude relictis aegre euasere. Glinscius magnam non solum egregii ducis, verum etiam strenui militis laudem ex ea victoria consequutus est, tribus equis sub eo confossis Neque tamen hacille victoria contentus fuit: sed reductis ad hostium statiua copiis, tacitus ibi consedit, operiens, donec caeteri hostes, qui praedatum longe lateque excurrerant, casus suorum ignari, ad statiua, quemadmodum inter eos conuenerat, reuerterentur. Neceum fefellit coniectura et successus. Post quartum enim diem eos turmatim reuerti incipientes, vt quique primi venerant, excepit, et magna strage concidit: ita vt viginti millia barbarorum tunc caesa, totidem equi capti memorentur: praeda omnis excussa, et ingens captiuorum numerus liberatus.
Iam Alexander Rex desperata valetudine, et testamento condito, sumptisque ritu Christiano sacris myster is animam agebat, quum ei de victoria suorum nunciatum est. Sublatis igitur in coelum manibus, et oculis lachrymas stillantibus, tacitus amisso iam vsu linguae gratias agere Deo visus est, protinusque expirauit decimanona mensis Augusti die, quadragesimum sexium agens annum, quum non totos quinque annos regnasset in Polonia. Cuius obitum cometes paucis ante diebus ad Septentriones conspectus portendit: quin et globus igneus clarissimus quadam nocte super turrim praetorii Cracouiensis decidisse visus est. Fuit Alexander statura mediocri, facie oblonga, capillo subnigro, viribus corporis atque lacertis validis: verum ingenio hebetiore, atque ob id taciturnus. Liberalitate fratres omnes superauit, non sine voluptatesua fortibus viris ac militaribus, atque aulicis beni ne facere solitus: cantoribus etiam, citharoedis, atque tibicinibus impendio delectatus est. Prodigum potius, quam liberalem fuisse multi existimauerc, ita vt in tempere eum decessisse dicerent, priusquam Poloniam et Lithuaniam omnem prodigeret. Bonorum quidem regiorum magnam partem oppignorauit. Certatum est de funere Alexandri. Ioannes enim Lascus Cancellarius Cracouiam id efferre discupiebat, asseuerans, ita ipsi quoque Regi placuisse. Contra Lithuani proceres Vilnae iuxta Casimirum fratrem sepelire Regem volebant. Ne ciniustam eius consilii suicausam habere videbantur. Cum enim abesset Sigismundus Regis defuncti frater, verebantur, ne, dum ipsi funus honoris gratia Cracouiam deducentes eunt et redeunt, interea Michael Glinscius homo factiosus, et recenti victoria magis etiam elatus, Lithuaniae Principatum adiuuantibus Russis suis inuaderet. Dum haec fiunt, et pompafuneris apparatur, Sigismundus Dux de morte fratris initinere nuncio accepto accelerauit iter. Venienti primus omnium procerum Glinscius cum septingenris equitibus gratulabundus occurrit: cui appropinquanti e cubiculo Sigismundus obuiam progressus, comiter et benigne eum accepit, et in conclaue suum deduxit. Ibi Glinscius non ignarus, suspectum se Principi, (nam a proceribus Lithuanis, quasi affectaret Principatum, delatus fuit) luculenta sese oratione purgauit, et studium obsequiumque suum ipsi detulit. Ac deleuisse omnem suspicionem exanimo eius sibi visus est: cum Sigismundus Princeps ei vicissim, seu vere, seu temporis causa de se omnia polliceretur. Frequentes deinde adfuere caeteri proceres, magnis et splendidis equitum cateruis stipati, Vilnamque Principem comitati sunt. Nec multo post funus regium superba pompa elatum, et in basilicae delubro iuxta Casimiri fratris corpus sepultum est.
ALEXANDRO Rege in Lituania defuncto proceres Petricouiam comitia noui Regis eligendi causa indixeruut. Quo cum Ordines frequentes conuenissent, die octaua Decembris sacro celebrato omnium votis a Deo Princeps, qui Reipublicae clauum gubernaret, expetitus, paulo post sacris peractis, totius Senatus assensus SIGISMVNDVS Casimiri quintus filius, Glogouiae Opauiaeque Dux, qui iamante magnus Lithuaniae Dux designatus erat, Polonorum Rex electus et renunciarus est. Quam electionem haec permultum promouerunt, quod Vladislaus Vngariae Bohemiaeque Rex ex siliis Casimiri natu maximus Osualdo Katlacio ad regni Poloniae Senatum legato misso, primogenitiius Sigismundo ad regnum auitum et paternum cessit, summoque studio pro eius electione laborauit: deinde, quod magnus Ducatus Lituaniae alio Rege creato, tanquam Sigismundi haereditarius a regno Poloniae auellendus essert: ac denique memoria Casimiri non ingrata, spectataque Sigismundi virtus ac iustitia inprimis pro ceres Poloniae mouit, vt eum Regem nun cuparent. Promulgato Sigismundo Rege, missi in Lituaniam legati: Vincentius Przerembius Vladislauiensis, Ioannes Lubranscius Posnaniensis, et Matthias Dreuicius Praemisliensis, Episcopi: nec non Andreas Szamotulius Posnaniensis, Ioannes Tarnouius Belzensis, Palatini, ac Ioannes Lascus regni Cancellarius: qui Sigismundum Mielnici offendentes procerum de eo in Regem electo decretum ei aperuerunt. Cuius rei fama cum Cracouiae ac per vniuersam Poloniam diuulgata esset, ingens laetitia animos hominum impleuit, vbique Deo votis publicis persolutis, eique gratiis actis, hinc domi pacis, foris victoriae spe magna affulgente. Sigismundus legatorum postulatis haud grauate annuens, regnum delatum prompto suscepit animo, ac cum illis citra vlteriorem moram iter ingressus, Cracouiam 20. Ianuarii die sub annum salutis millesimum quingentesimum septimum instructissimo elegantissimoque apparatu comitatuque procerum Lituanorum venit.
Venientem omnium Ordinum homines magno cum applausu ac gratulatione excepere. Reboabat tormentorum vis ingens, ignes locis multis accensi, tota nocte collucebant. Apparatis omnibus ad coronationem Regis necessatiis, Sigismundus sacra in D. Stanislai aede eucharistia accepta ceremoniis rite peractis Rex Poloniae vnctus et inauguratus est ab Andrea Rosa Archiepiscopo Gnesnensi, assistentibus ei Ioanne Konario Cracouiensi, et Mitthia Dreuicio Praemisliensi, Episcopis, ob dignitatis aemulationem, ac dissidium inter Cuiauiensem ac Posnaniensem Episopos super ea te exortum. Adfuereitem Leopoliensis Archiepiscopus, Vladislauiensis, Posnaniensis, Plocensis, Varmiensis, Episcopi. Hanc coronationem Vladislai Vngariae ac Bohemiae Regis fratris legatus Stephanus Thelecius cohonestauit. Adfuere praeterea ex Ducibus magnatibusque Lithuaniae non pauci: insignior caeteris Michael Glinscius fuit, cuius apud Alexandrum Regem demortuum summa autoritas, etiam vsque ad inuidiam non sine Reipublicae incommodo creuerat. Incidit haec Sigismundi Regis coronatio in diem Ianuarii vicesimam quartam. postridie ornamentis regalibus indutus, coronamque in capite gestansproceribus status vtriusque comitatus, eques in vrbem de more descendit, et ibi a Cracouiensibus iusiurandum ac claues vrbis accepit.
Coronatione peracta, quia Turcae, Tartari, ac Valachi regno imminebant, Rex nouus proceribus ac reliquis regni Ordinibus Cracouiae comitia indixit, in quibus de regni ab hostibus defensione cumprimis agitatum. Decretum frequenti senatu, vt agrorum coloni iugeratim grossos duodenos contribuerent: Episcopi cum clero, Nobiles et oppidani prouentuum suorum partem conferrent, vt ex ea pecunia miles mercenarius conduceretur, ac in Podoliam, vbi plurimum impendebat periculi, mitteretur. Et quia Bogdanus Moldauiae Palatinus res nouas moliri, ac delectum militum instituere nunciaretur, ex eo conuentu Stephanus Thelecius Vngariae acBohemiae Regis legatus ad cum in Moldauiam missus est, qui Regis vtriusque nomine ipsum sub graui belli denunciatione admoneret, ac pacis conditiones ferret. In Vngariam quoque regnorum foedere firmandorum cause oratores missi: Episcopus Posnaniensis, Mareschallus, et Cancellarius regni, ac Christophorus Szidlouiecius. In Polonia hoc anno pacata erant omnia, ve rum Lituania intestinis procerum dissediis laborauit. Nam Michael Glinscius, homo non minus audaci quam sagaci ingenio, apud Germanos anno rum amplius duodecennio rei militaris minime vulgari peritia acquisita, apud Alexandrum Regem defunctum summum locum atque authoritatem consequutus est, sed ea abusus, quod felicitatem eam moderate ferre nesciret, per ambitionem in praeceps ruit. Initio cum paucis acceptus esset, largitionibus amicos aucupatus, bonis ferme omnibi, et ipso Sigismundo Rege suspectis habitis, tandemque Alexandro aegrotante Lituaniae Principatum haud obscure appetere visus est. Cuius rei insimulabatur ille a 10. Zabrezinio magni Ducatus Lituaniae Mareschallo. Ea affectus ignominia Glinscius coram Sigismundo Rege obiectum crimen diluere, de aemulo Zabrezinio conqueri, atque innocentiam purgare suam nil reliqui fecit, causam suam contra eum iure agi, eiusque linguacitatem coerceri suppliciter orans, aut, si ipse ambitus fuisset conuictus, capitali se afficetet supplicio, nec pateretur vitam ducere ignominiosam. Haec Rex obaudire, rem protrahere, ac Senatum Lituanicum
tanti momenti negotium reiicere Glinscius, qui in Regis insperatam offensam multis indiciis se incurrisse animaduertebat, ex comperendinatione vehementer animo angebatur. Rex, qua erat longanimitate, nil praecipitanter agendum ratus, omnia silentio tegere: contra tanto magis Glinscius virelatae mentis excruciari, vel tunc potissimum, cum ad intimum Regis cubiculum non admitteretur, ad fores praestolari coactus, cum Alexandro rerum potiente liber ei semper patuisset accessus. Rem igitur nouam et cum nominis sui infamia coniunctam quod diutius ferre non posset, ad Vladislaum Vngariae ac Bohemiae Regem Budam profectus, eo consilio, vt datis ad Regem fratrem, nec non ad regni Poloniae proceres literis, eorum intercessione suspicione affectati dominatus, qua videbatur inique praegrauari, eximeretur. Sed ibi quoque spefrustratus sua: nil cunctarus, in Lithuaniam, acceptis tamen a Rege literis, ne negorii mora existimationi atque honori suo maioris dedecoris labem aspergeret, reuersus est.
Interea vero Basilius magnus Moscorum Dux cum exercitu triginta millium passuum Smolenscum praetergressus in Lithuaniam irrupit, et Sigismundo Regi bellum indixit. Rex his acceptis, domi pace tebus compositis Cracouia vigesima quarta Maii egressus in Lithuaniam celeriter peruenit, coactisque vndique copiis Mosco quamprimum obuiam ire constituit. Molcus regium exercitum aduentare, atque Tartaros Tauricanos Lithuanis auxilia ferre vbi cognouit, exercitum non viso hoste domum reduxit. Rex cum hostes pugnandi copiam non facerent, exercitusque inopia com meatus atque aestus intemperie adfligeretur, Vilnam regressus est. Tartarus quoque Tauricanus, qui octoginta hominum millia exercitum duxisse ferebatur, paulo post in Tauricam re infecta digressus est. Rex comitiis iterum Cracouiae indictis ex Lithuania propere Cracouiam mense Ianuario anni millesimi quingentesimi octaui venit. Cui vix domum reuerso per celeres nun cios significatum est, Moscum longe cum maioribus copiis rediisse, Mscislauiamque et Kriciouium castella a Smolensco bidui itinere obsidere, periculumque esse, ni periclitantibus castellis propere succurratur, in hostium ne veniant potestatem. Eo nuncio accepto, Rex eadem aestate Lith uanos rursus ad arma concitauit, mandauitque copiarum praefectis, vt magnis profecti itineribus Mscislauiam et Kriciouium obsidione liberarent. Qui protinus traiectis fluminibus Berezina ac Borysthene, ad hostium castra cum peruenissent, eos ad pugnam prouocarunt: sed illi impedimentis omnibus relictis praelium detrectantes castellorum obsidionem soluerunt, et in Moscouiam pedem retulerunt. Tartarus quoque bona Moscouiae par te deuastara paulo antea cum copiis Scythicis praeda onustus ad suos se recepit. In Poloniam inde rex contendens, anni sequentis millesimi quingentesimi octaui principio Cracouiam ingressus est, quo conuentu edicto proceres frequentes conuencrunt, et dies de regno contra hostes defendendo complures consultarunt. Caeterum nouum Regem nouae vbique difficultates vrgebant, aerariis cum priuatis tum publicis exhaustis, regiis. passim bonis oppignoratis, et militibus, qui apud Ioannem Albertum atque Alexandrum Reges stipendia meruerant, enixe solutionem flagitantibus. Quibus rebus Sigismundo Rege vehementer solicito, quod hinc regius honor fidem seruandam moneret, illinc aerarii exhausti inopia premeret, commode se obtulit Iohannes Bonerus Germanus, vir nobilis et locuples.
Nam praeter quam, quod pecuniae magnam vim ei mutuo dedit, eas etiam ditiones ac fundos, hactenus alieno aere obstrictos, repraesentato aere rededemit. Militibus breui post pro Ioanne Alberto atqur Alexandra fratrib ducenta amplius millia aureorum exoluit. Postremo arcem Cracouiensem ruinodam, vt vere regalis sedes esset, qua ad occidentem vergit, a fundamento nouam extruere coepit, sicque rebus tranquillatis quarta Maii Cracouia egressus, ad Lithuani cum bellum se accinxit.
Mense Iulio rumore de Tartarorum in Volyniam eruptione sparso in Regis absentia, decreto Senatus 10. Camieniecius Castellanus Leopoliensis et Buscensis praefectus, adiunctis sibi quingenris equitib. aere publico conductis in Podoliam ad tuenda confinia missus est, qui die vicesima tertia illius mensis Miedzibozum perueniens, Tartaros clam in Volyniam erupisse comperit, vix tribus horis illic militib equisque refectis, adscitis Braczlauiensi ac Vinnicensi Praefectis. prouinciaeque. Nobilibus, ac ex Podolia suppetiis acceptis, itinere, quod viam nigiam xocant, ad Voronouiam Hrodisco eodem die appulit, vbi Tanarorum copias praedam hominum pecorumque iam abigentes quorum circiter duo millia equitum fuerant, animose inuadit, atque viriliter pugnando strenue fudit, praeda omni recuperata, copiisque faluis Miedzibozum reductis. Nil deinceps memoria dignum apud Polonos gestum Rege absente ac peste saeuente.
Circa illud fere tempus Nobilis quidam Iacobus Melstinius, vt autor est Martinus Bielscius in annalibus Polonicis, eo insaniae processit daemonis impulsu, vt Christi nomen assumere non dubitarit, adscitis Petro Zatorscio ciue Cracouiensi, aliisque sui similib. duodecim impostoribus iuxta Apostolorum numerum. Iti Poloniam perreptantes multis falsis prodigiis et praestigiis populo passim admirabiles se faciebant, mortem simulantes in vi tam reuocabant, pisces in paludes coniectos in nomine Christi extrahebant, panes in furnos impositos, perin de ac si nulli ibi fuissent, eximebant. Memorabile in primis praestigium est ad Czenstochouiam in monasterio diuae virginis imagine clarum ab ipsis patratum. Pseudochristus enim ille cum suis Pseud oapo stolis, vbi non dum innotuerat, ex numero vnum, cuius opera cibaria parabant a diabolo se obsessum mentiri iusserunt, qui diuersoria eo praetextu in gressus carnes ex coquinis raptas in socios suos fremebundus iaciebat, quib. illi pari astu cruce Si natis vescebantur. Nec his contenti, aliam fa bulam sibi agendem loci religiosi commoditate vsi censuerunt. Erat eo tem illa diuae virginis imago miraculis clara. Hi itaque suum illum fallo obsessum ad diuae virginis altare sistunt, gemina veste ex composito indutum, in cuius inter capedine necessaria imponeret, lapillis inter indusium et vestes insertis. Praeclarus itaque energumenus ad altare ductus, subito ductorum manib elabeus, in altare auro argentoque onusto plenum irruit, pecuniasque raptim ablatas in vestem ingessit. Eo viso monachus perterre factus ab altari intermisso sacro aufugit, teliqui vero monachi male pecuniae timëres zona eius solura pecuniam intra interulam quaerunt, sed egregie delusi pro pecunia in veste duplicata relicta lapides in terram delapsos inueniunt, supra quos monachi arbitrantes daem onis arte in pecuniam conuersos exorcismos pronunciare non cessarunt. Quos cum viderent exorcismis illis nil mutari, exorcista monachus ira percitus librum, ex quo exorcismos recitabat, humi proiecit, addens, se in vita talem daemonem expertum esse nunquam. Hoc commeatu
instructi in Silesiam Poloniae confinem contendunt, simplici populo vbique imponentes, et ad quandam Nobilem foeminam ingressi: Christus, inquiunt, te cum suis discipulis inuisit o mulier, ideoque te ipsi offer, et seruabitur anima tua. Quae, maritum suum domi esse negans, sibi id facere minime integrum esse, respondit. Petuntitaque mappas vel telam ad sacrificandum, acceptaque, Christus tibi benedicet, inquiunt, vt linum maiori tibi copia proueniat. Iussa proferre aliam, si haberet, cum et eam ablaturi essent, mulier maritum timerese dicens, eam illis denegauit. Quo responso irritati portiuncula fomitis igniti in telam clam immissa, eam multeri reddiderunt, quam illa nil mali suspicans in cistam reposuit. Vnde cista accensa tota domus conflagrauit. Maritus domo adhuc ardente veniens, ex vxore causam incendii quaerit, quae Christum eiusque Apostolos incensores esse respondit. Vir indignabundus non Christum, sed incendiarium sceleratissimum fuisse asserens, cum vicinis planos insecutus in quadam villa offendit. Pseudo christus ille periculo animaduerso ad eum, qui Petrinomen susceperat, dixit Petre, iam mea passio, calixque bibendus adest. Cui Petrus: et mihi, quantum video domine, imminet. Subiecitille, Petre ego aliter hinc nisi saltu per fenestram effugere non possum. Cui Petrus, nec ego te, quoad vixero, derelicturus sum, sed quocunque fugeris, ego te sequar. Atque sic Pseudochristus ille per fenestram se proripiens sequente Petro, reliquus quoque nebulorum manipulus in pedes se coniecerunt. Quos rustici in fuga adepti baculis sudibusque egregie dedolant, caeduntque, subinde ingeminantes, prophetisa nobis pseudochriste cum tuis, qua in sylua hi baculi creuerint. Hi itaq ne Phrygum more tot plagis mulctati vitam suam in posterum serio emendarunt, facto ipso edocti, difficile esse Christi passionem Apostolorum que cruciatus subire aemulariue.
Dum haec ita geruntur, nun cia tur interim, Lituaniam Michaelis Glinscii defectione tumultuari, Ille etenim, posteaquam affectati Principatus crimen diluere non posset, et Regem sibi iratum esse animaduertisset, ad desperatorum cousceleratas artes conuersus, extrema tentanda sibi, censuit. At primum quidem ad Moscum inretnunciis clam missis cum ad exercitum in Lituaniam mittendum solicitat, magnam eius terrae partem cum Smolensco ei offerens, ea conditione, vt Regis Poloniae praesidiis inde eiectis, Vilnaque in potestatem redacta, eius auxiliis adiutus Lituaniam in proditionis praemium accipiat. Moscus praeclare rei gerendae occasio nem sibi minime negligendam ratus, sexaginta millium equitum exercitu contractu, eique Daniele Schena et Iacobo Zacharino Praefectis in Lituaniam eos inuadere iubet. Glinscius Mosci exercitum iam in procinctu esse certior factus, aperte contra Regem et aduersatios moliminibus atque consiliis se opponentes hostilia machinari caepit Ioannem que Zabrezinium securum, taleque nil metuentem intempesta nocte in domum eius irruptione facta crudeliter obtruncat. Quo nefado facinore patrato, desperatis reb., magni belli alea iam iacta, tumultuarios motus iilico passim excitauit, aliquot ex Proce tibus Lituaniae complices, ac primm fratrem Basilium rebellionis socium adsciuit, qui certis castellis traditis fratris partes secutus est. His cognitis Rex reb. regni cmpositis, comitiisque Cracouiensibus solutis, equitum quinque millia celerrime cogit, eis Nicolao Firleio Palatino Lublinensi summo duce praefecto, ac Lituaniam versus praecedere propere iusso, ipse paulo post lectissimo cum
aulicorum equitatu subsequutus, quem Brestae lustrauit, signis militaribus distributis, ac mandato dato, per Slonimum Nouogrodecum sub signo incederent. Quo vbi ventum, aliae Lituanorum copiae confluxerunt. Hi quamuis dubiae fidei existimarentur, regium tam en exercitum splendidissimo equitatu adauxerunt. Quo etiam aliquot expeditae Turtarorum sagittariorum equitum turmae accurrerant. Quem exercitum conspicatus Sigismun dus Rex, in spem venit certam, totam Mosci porentiam debellandi: id saltem metuens, ne hostes aducntu exercitusque magnitudine certiores facti, pugnam detrectantes, se non expectato retrocederent. Nunciato Regis aduentu, magna in Lithuania facta est animorum mutatio: nam complures Glinscii castris desertis ad regia vltro transibant. Mosci excrcitus interiora Lituaniae ingressus, haud procul a Berezina fl. castra fecerar, quo conatus Glinscii erupturi essent, anxie expectans. Glinscius vero insperato Regis aduentu territus, obsidione Minscensis arcis soluta, cum praecursoribus, sibi in auxilium missis, Borissouiam versus se recepit. Quem Rex prius circa Minscum exercitu recensito et ordinato, fugientem ad Orsam citra Borysthenem, quo iam reli quus Moscorum exercitus ex sexaginta armatorum millibus peruenerat, insecutus est Duces vero fuga Glinscii et regio aduentu cognitis, mox exercitum reducere statuerunt. Bosystheneque non sine in commodo superato, castra mille circiter passibus in sylua quadam vltra flumen sunt metati, transitu fluminis praesidio forti communito. Regius exercitus in ea loca cum venisset. vbi Mosci Borysthenem traie cerant, castra illic fixit, quod dies illa diuae Margaretae sacra esset: mox equitum peditumque aliquot centena diuersis vadis longiori qnidem a se interuallo distantibus flumen transgressa, hostes vno in loco haerentes regiosque transitu impedire conantes adoriuntur equites, totum exercitum, hostium turbare incipiunt, pluribus interemptis, spoliisque non aspernandis asportatis, hostes cibum capientes ex improuiso opprimunt, et medium vadum propugnantes a regiis profligantur. Rex, cum pugnae initium iam factum esset, equo conscenso ad fluminis ripam suis animum additurus prope adest. Interea sole ad occasum vergente nox rem diremit. Ideoque Rex suis receptui signo dato a tertia noctis hora, constitutis prius vigiliis, in castra reuersus est. Praecepit tum Rex, vt nocte tota milites in armis quiescerent, quo sub diluculum citius hostem aggredi possent. Glinscius vero magno animo ad aleam vuiuersi certaminis periclitan dam cum Rege suis autor fuit, facilem certamque victoriam consilio suo obtemperaturis prominens. Mosci vero Duces, vel quod aliter a Principe suo mandatum esset, vt ne cum Rege praesente congrederentur: vel quod militum suorum virtuti diffiderent, pugnam de clinant, ita timore perculsi circiter mediam noctem exercitum per nemora inuia, perque paludes periculum imminens fugiendo, impedimentis multis equisque relictis, plus quindecim leucarum spacio a regio exercitu abduxexunt. Quo Glinscius rebus desperatis secutus, Starodubum vsque celeri cursu, ne in regiorum per insidias potestatem incideret, peruenit. Ea vero, quae vel ad hominum, vel equorum vsum essent relinquenda, vsui inepta sunt reddita Rex hostibus fuga dilapsis, quod itineris non exiguum esset periculum, exercitum ab Orsa Smolenscum duxit. Quo, prima Augusti appulit, et in suburbio castra posuit. Tum consilio cum belli ducibus capto, Constantino Ostrogio et Nicolao Firleio exercitui praefectis
vt hostium fines inuaderent, consultum fuit iudicatum: Rex interea ad Smolenscum maneret, vt postulantibus rebus necessaria exercitui procuraret. Hostis quod ex re sua maxime esset, syluas ac nemora arborum succisione ingenti celeritate praesepsit. ac Drohobicensem arcem, quod eam tueri posse diffideret, igne absumpsit. Quo effectum, vt turo exercitui hostium fines inuadere non liceret. Verum nihilominus regii milites variis eruptionibus factis plurima abegere spolia. Missus item a Rege Stanislaus Kiszka cum copiis ad Vezinam Moscorum arcem, quae ad flumen eiusdem nominis posita, medio ferme spacio est inter Smolenscum et Moscouiam metropolim: vbi in ex pectaro, quae circa eam arcem erant, ferro flammaque depopulatus est Quibus Moscus acceptis, periculum amoliturus, mox militibus suis congregatis obuiam ire regiis copiis iussit, quibus per exploratores, ad Kiszkam perlatis, qui se hostibus longe inferiorem animaduerteret, Regi euestigio nun ciauit. Rex, ne in tanto periculo suis deesset, non paruam manum Firleio duce submisit. Is diutius quam res tanta postularat, in syluis immorari coactus, Kiszkae spem interturbauit. Qui nihilominus hostium stationes, et qui in excubiis essent, aliquot particularibus conflictibus vicit. Hi fugientes suis magnam Polonorum Lituanorumque vim adesse nunciarunt, sicque hostium copiae solo Polonotum nomine territae fuga salutem quaesiuere. Idem et regiis ferme contigit, hostium fugitiuis numerosum Moscorum exertitum prope adesse signisi cantibus, et Kiszka dubiam Martis aleam iacere recusante, nullo que internuncio de auxiliis spem accipiente, ipse victori et fugienti quodam modo similis ad tria millia passuum exercitum reduxit.
Moscus infelici suorum successu cognito, quod de suis plerosque in superioribus conflictibus desideraret, et regii milites longe lateque ferro et flamma omnia vastarent, hyems quoque instaret, caduceatore misso, inducias a Rege postulauit: quibus durantibus per oratores de pacis conditionibus tractaretur. At Rex, qui Reipublicae bono deesse nollet, poriculo aestimato, quod et hostis pugnam defugeret, suorumque virtus contra ligna et paludes frustra exercenda, atque atterenda non esset, resque Polonicae Regis praesentiam requirerent, et quod in tantum exercitum ingentes sumptus frustra penderentur, Mosci postulatis annuit. Quam ad rem Ioannem Sapirham Lituaniae Cancellarium ad Moscum submisit, cum quo non magno negotio inducias, et pacem huncin medum confecit: vt manentibus induciis Moscus ad Regem oratores mitteret, qui pacem his conditionibus cum Rege perpetuam firmaret, vt arces a Glinscio occupatae sub initium rebellionis, aut nuper in dedi rio nem acceptae Lithuanis redderentur Glinscius belli fax cum Basilio fratre, omnique cognatione sua rebus omnibus apud Lithuanos exutus in Moscouia exularet, captiui omnes libertate donarentur. A Mosco item legati, qui arces iuxta compositam pacem restituerent, Glinscii fratrem cum coniugibus ac propinquis in Moscouiam perpetui exilii locum abducerent, missi. Captiui Lithuani circiter 50. ex durissimis vinculis dimissi sunt Plerisque Moscouia carceri similis displicuit, qui fuga sibi consulere malentes, ad arcen Odrusko ferme ducenti venerunt, quorum, aliqui ad Regem, alii ad Constantinum Ostrogium Ducem, alii ad alios se receperunt. Et has conditiones paulo post Moscus per legatos approbaturum se data fide promiserat. A Sapieha his relatis, Rex Vilnam vbi peruenit, supra dictis conditionibus cum Mosco initis in Poloniam rediit.
Sub illud tempus Tartarorum eruptio in Lituaniam facta, quibus agmi nibus Slucensem oram populabantur. Cui malo Rex occursurus, Constantinum Ostrogium cum octo equitum millibus ex itinere misit, qui Tartaros assequutus, cumque illis congressus, eos ad internecionem cecidit. Alterum agmen Polussius vir impiger fugauit. In tertium Lucas Morauus ducentorum peditum praefectus casu incidit, qui hostium occurrentium multitudine minime consternatus, curribus castra circunuallauit. Oppugnatus a Tartaris. se contra barbaros multitudine abundante fortiter defendit, peditibus etiam strenue sclopetis gerentibus, quorum glandibus circiter quingenti Tartari interierunt. Tartari suorum clade perculsi, abiecta praeda, fuga dilapsisunt, quos Dux Slucensis fugientes conspicatus, ex arce suo cum equitatu erumpens, magna clade affecit. In fuga ex iis multi caesi, alii in altas paludes incidentes, cum equis iam cutsu deficientibus suffocati periere. Atque sic Lituania tunc a Moscorum et Tartarorum inuasione liberata. Rex deinde Vilnam die D. Martini est ingressus, ibi ob rem contra Moscos et Tartaros eo anno praeclare gestam supplicationes factae, et laudes Deo decantatae. Militi post pro meritis cuiusque in hoc bello praestitis donatiuum regali magnificentia collatum est.
Insequentis anni mense Ianuario Basilii magni Moscorum Ducis oratores Vilnam ad Sigismundum Regem venerunt octingentorum comitatu, qui pacem iam antea pet Sapieham tractari coeptam, acceptis datisque vtrinque iuramentis confirmarunt. Quo facto, Mosci 50. eo bello capti, plerique illustres vinculis laxati legaris traditi sunt. Sub illud tempus ex Lituanis proceribus quidam Glinscianae factionis suspecti Regis iussu custodiae traditi sunt. Anno eodem Ludouicus Vngariae et Bohemiae Regis filius bimus, natus anno millesimo quingentesimo sexto, a Thoma Strigoniensi Archiepiscopo Vngariae Rex patre Vladislao praesente, et anno proximo mense Martio Pragae Bohemiae Rex diademate insignitus est.
Rebus in Lituania Moscicis sic transactit, Rex Vilna discedens, Petricouiam ad conuentum contendit: in quo rebus regni sui ad defensionem ab hostibus rite constitutis Cracouiam sub veris initium venit, vbi deregni consorte ac regni successore consilia agitata. Placuit multorum commendatione ob venustatem Anna Ducis Megapolitani filia. Missi itaque legati eam petitum, Ioannes Lubranscius Episcopus Posnaniensis, Ioannes Lascus tegni Cancellarius, Christophorus Szidlouiecius regni Succamerarius. Qui iter ingressi, Posnaniam vbi venerunt, commodum nunciatum est, Bogdanum Vala chiae Palatinum Turcarum acTartarorum auxiliis fretum contra ius gentium rupto foedore, Russiam, Podoliamque exercitu valido ingressum, ferro flammaque grassari. Hic nuncius Regis animum a matrimonio contrahendo absterruit, legatisque Posnaniae qui iam in procinctn erant, reuocatis, edicto per Poloniam misso, Nobilitatem vniuersam ad arma concitauit, vtque ad Leopolim vitae et bonorum amissionis poena inobedientibus denunciata omnes equis armisque instructi stato tempore se sisterent, imperauit: Rege interim in tormentis bellicis, peditatu conscribendo, et reliquis ad bellum necessariis procurandis occupato Rex igitur iterum iam domi rebus compositis, postridie D. Iacobi Craco nia egressus, per Bohemiam, atque inde recto itinere Leopolim peruenit. Conabaturquidem Vladislaus Vngariae et Bohemiae Rex fratrem ab incepto per lega tos auertere, vel quod superiorib, periculis Aibetti Regis temporib. acceptis
admonitus esset, vel quod depopulata Valachia, eiusque gentis vitibus fractis ad eam regionem occupandam Turcis facilior daretur aditus. Caeterum Rex fratris consilio posthabito memor, Ioannem Albertum clade illa per proditionem affectum fuisse, desiderioque vehementi vindictae flagrans ad bellum magno se accinxit animo. Interea Valachis per Tyram fl. omnibus copiis ad Chocinum transmissis, Camieneciam natura et situ munitissimam inprimis acta obsidione tentat. Sed cum hic sine fuccessu haereret, motis inde castris, alia atque alia loca munita ad deditionem solicitare coepit, locus minus munitis, et a praesidiis destitutis flamma absumptis. Ad Haliciam inde castris translatis, praesidia rii arcis, ac Nobiles vicini, qui eo metu perculsi confugerant, oppidum contiguum vento flante vehementiori concremarunt. Bogdanus eo cum exercitu accurrens, tormenta bellica aduersus arcem disponit, quae praesidiarii eruptione magna vi et impetu in Valachorum stationes facta, pluribus ex eis occisis ab straxerunt, et in arcis fossas praecipitarunt, et protinus arcem repetentes eam mascule defenderunt. Desparata arcis expugnatione, Leopolim itinere instituto, omnia ferro flammaque vastauit, oppidumarcta obsidione cinxit, quod vt vehementius premere posset, maioribus tormentis in aduerso contiguo monte dispositionis fulminauit, Valachi ex ea oppidiparte, quae in planicie sita, quod aliqua spes erumpendi ibi esset, oppugnare tentarunt: sed magna cum suorum clade, praesidiariis ac rusticis cum falcibus ex vrbe erumpentibus, conflictu cum illis inito, reiecti sunt. Triduum ad moenia pugnatum, vsque dum vnum ex Bogdani tormentis emissa maiori ex vrbe glande disrumperetur, magistro tormentorum eodem ictu interfecto. Eo inopinato casu Valachus consternatus, omni potiundae vrbis spe abiecta, die quarta obsidionis eam soluit, in reditu Rohatino oppido per deditionem accepto et incenso, templo spoliato, campanisque auectis. Ad famam Regis aduentus cum copiis omnibus ad sua festinauit. Rex vbi Camieneciam, inde Haliciam, post Leopolim a Valacho oppugnari accepisset. Gracouia initio Augusti maximo belli apparitu in perfidum Valachum profectus est Quo ad Leopolim non offenso, militari facto delectu, omnibusque copiis lustraris, Nicolao Camienecio Palatino Cracouiensi exercitus duce constituto, Valachiam cum copiis cum inuadere, et ferro ignique depopulari iussit, qui alacri animo superato Tyra siue Nestro Valachiam ingressus, par pari referens, igne ferroque Valachiam afflixit, multis oppidis, villis, et agris in fauillam redactis, Dum vero circum circa omnibus vastatis, vbi Soczauiam Palatini sedem ventum esset, frustra. hostes insyluas ac nemora se abdentes ad pugnam prouocarent, Camienecius cum exercitu regrediendum censuit. Valachus rei praeclare gerendae percupidus, totus in eo erat, vt Polonorum redeuntium praeda onustorum agmen extremum commode adoriretur Poloni vigesima post irruptionem in Moldauiam die, reditu in Poloniam suscepto, ad Tyramfl. peruenerunt, quem maioris Poloniae primum Nobilitas, inde minoris traiecit, mercenariis militibus, qui robur exercitus erant, et aulicis regiis, quibus Tuorouius praeerat, postremo loco ad traiiciendum flumen sese praeparanribus: cum subito Valachi ex insidiis vicinorum nemorum cum Turcis ac Tartaris aliquot millitibus erumpentes horribili clamore et vlulatu in Polonas nil rale suspicantes irruerunt. Pugnatum fuit diu satis dubio matte, vtrinque plurimis cadentibus, donec
Polonis cataphractis equitibus ac viribus praeualentibus Valachi fusi fugatique sunt, in fuga plurimis caesis, et captis ex primoribus non paucis: ex aliis inferioris conditionis aliquot centenis, ex quibus quinquaginta capite plexis. Quo supplicio ideo affecti fuerunt, quod olim Stephanus Palatinue Valachiae huius parens mercenarios milites Polonos ad Trebouliam captos postea in Podbaicze gladio percussisset, quorum tumulo Nicolaus Camienecius conspecto lachrymans vlturum se atrocem hanc iniuriam vouisse fertur. Triginta ferme captiui insignes Leopolim ducti, inter quos fuit Matthias Logophetus Cancellarius, Kiersa magnus dispensator, et alii. Incidit haec pugna in D. Francisci diem quartam Octobris, qui deinceps ab eo tempore perpetuo Polonis festus habitus est. Sigismundus Rex, cuius auspiciis ea rictoria a Valachis fuit reportata, Leopoli profectus exercitum dimisit, et vota, quae pro victoria nuncuparat, D. Stanislao regni sui patrono exoluit. Vladislaus Vngariae et Bohemiae Rex eos ad pacificationem inter se interuentu oratorum suorum Carlacii et Bornemissae cohortatus est, quae tandem tonfecta his conditionibus: vt Bogdanus sacram supellectilem ex templis spoliatis cum captiuis et praeda omni quam abegerat ablatam restitueret, damnaque illata praestaret. Quod non diu post a Valachoper legatos Cracouiae factum.
Aduenerunt haud multo post Pontificius et Maximiliani Imp. Rom. aliorumque Principum legati, qui Signismundo Regi de Valachis victis felicia quaeque precantes gratulati sunt. A Pontifice lacobus Piso Regem post gratulationem de caesis et victis Valachis hortatus est ad bellum commune suscipiendum cum fratre Vladislao Vngariae Bohemiaeque Rege contra immanissimos Turcas Pontifice ipso, et aliis Regibus ac Principibus Christianis terra marique ad expeditionem eam suapte sponte promptissimis, ab eo que flagitat, vrsupremi copiarum terrestrium imperatoris munus acceptaret. Cui Rex: paratum se ad eam prouinciam obcundam, optareque, vt haec expeditio pia ac necessaria optatum sortiatur exitum, pollicitus eam ad rem omnem operam suam; adeo que vitam ipsam, si id modo per Christianorum Principum dissidia ac bella liceret, quae prius essent sopienda: recordarise Casimiro patre ac fratribus suis rerum potientibus a Pontifice Romano saepe id fuisse suasum, nunquam tamen ob Principum Christianorum perpetua inter se bella id effici potuisse, et de hoc Iulii Pontificis conatu vehementer se metuere, ne in fumum quoque abeat. Quod minime falso auguratus est Rex, qui legatos ea de re ad Vladislaum Regem fratremabire iussit, consilium ab eo exquisitum, neque alio responso dato, priusquam reliquorum Principum Christianorum mentem cognouisset, eos a se benigne dimisit, A Maximiliano etiam Imp. venerunt oratores Virus Furstius, et Ioannes Kuchenmeisterus Iurisperiti. Hipost honorificam victoriae Valachicae gratulationem a Sigismundo Rege petierunt, vt ad res Prussicas componendas aliquot ex regni proceribus ad diem D. Ioanni Baptistae sacrum mitteret, qui cura Cruciferorum Magistro de perpetua pacetransigereut. Cui petitioni Sigismundus Rex in Maximiliani Imp. gratiam haud diffieulter assensit.
Eo anno mense Octobri Basilius magnus Moscorum Dux Plescouiam fraude et dolo genti illi consueto suae subiecit potestati. Estautem Plescouia Liuoniae ad Derpatensem dioecesin finitima, vros ampla et potens,
variarumque gentium commerciis olim florentissima: sola in tot Mosci imperio muris cincta, et in tres partes, quarum singulae suis moenibus clauduntur, diuisa. Russis Pskou dicitur, alluitur enim ad Septentrionem Pskoua fl. vnde vrbi nomen est, a meridie Vielika, qui re cepto Pskoua in Pelbam lacum longissimum infunditur. Vnde tandem eluctatus, mutato nomine Narua dictus, oppido Liuoniae extremo nomen et alueum profundissimum praebet, per quem maximae onerariae naues ad oppidum appellunt, infra quod Finnonico mari tandem triginta supta Reualiam milaribus miscetur. Antiquissima vero Plescouiae in Russorum annalibus mentio fit circa annum Christi nongentesi mum quartum, quo Principi Rus siae Thorio Olgam Plescouiensem vxorem adiungunt. Postea Hermanno Falconi Ordinis Teutonici in Liuonia Magistro dedita scribitur, sed biennio post, cum Alexander Nouogardiae Dux magno praelio Teutones vicisset, in libertatem se denuo vindicauit. Et quamuis deinceqs Principem a senatu no minatum, et autoritate magni Moscorum Ducis confirmatum habuit: patriis tamen legibus Remp. senatus gubernauit, ita tamen, vt a grauioribus rebus ad bellum et pacem, foedera, electionem Principis, ac similibus ad Reip. summam pertinem tibus, summa populi autoritas esset. Cum autem plebs ocio lasciuiens aduersus senatum seditiose tumultuaretur, et agros publicos, quibus eminen tiores fruebantur, viritim in plebe diuidi, vel certe tenuiores, non minus quam senatores ad eorum culturam et fructum admitti, imporenter flagitaret, nec inter ipsos componi controuersiae vlla ratione possent: praesules et sacerdotes a senatu rogati, primum a Liuoniae Magisto Valthero Plettenbergio auxilia aduersus plebem petunt: et hoc negante, quod pacem quinquaginta. annorum cum Moscis initam sibi non violandam existimaret: ad Bisilium magnum Moscorum. Ducem decurrunt, petentes, vt plebis petulantia compressa pristinam autoritatem ac potentiam Senatui restitueret. Tanta enim intestinis odiis ac ciuili discordia inter se laborantium caecitas et insania fuit, vt eum Principem cui diu iam ad vrbem illam subiugandam in que seruiturem redigendam nil praeter occasionem defuerat, ad vrbis suae tutelam et quidem praefecturam sponte vocarent. Cum igitur Moscus controuersiarum arbiter inter senatum primoresque et plebem futurus exercitum vrbi admouisset, ac cum praesule Ciuitatis ac sacerdotibus, antea sciente senatu, egisset, vt de componenda pace senatum et plebem acturus in vrbem admitreretur: occupata vrbe, et senatu pariter ac plebe oppressa, et praesule, qui senatus nomine hoc totum procurarat, et ciuibus praecipuis, quorum septem circiter millia, captis, inque Moscouiam missis, ciuitatem vniuersam omni libertate spoliatam in setuitutem extremam redegit, et campanam consilii insignis magnitudinis ex turri detractam in Moscouiam transportari curauit.
Annus proximus multorum Principum legatione ad Sigismundum Regem insignis ac memorabilis fuit. Et a Pontifice quidem Iacobus Piso, Maximiliani Imp. legatis Gracouiae iam praestolantibus legatus ad Regem venit, cuius legationis summa fuit: Pontifi cem Rom, totius ferme Europae Principibus ad pacem faciendam persuasis, ac ea arma, quibus hactenus se mutuo confecissent, in Christiani nominis hostem conuertere statuisse. Quare et Sigismundum paterne adhortatus, vt domi rebus pacatis, atque copiis Vladislao Regi Vngariae et Bohemiae iunctis, Vngariae, Bohemiae, Polonaeque exercitu in Thraciam progressi bellum Turcae facerent. Quod autem negecium
hoc maximi momenti esset ad proxima Petricouienfia comitia reiectum est. Qua de re consultaturi, cum Pontificis ac Imp. oratores in D. Virginis aede conuenissent, pontificius legatus per Vitum Fuerstium in conuentu priori loco deturbatus est: reprehensus idcirco, Imperatori in politicis primum deberi locum respondit. Quae contentio promanauit ex veteri dissidio inter Henricos et Fridericos Caesares, ac Pontifices Romanos (vnde Gibellinorum et Guelphorum factiones exortae sunt) de Caesararchia et Hierarchia, vtra alteri praeferanda. Mense Februario comitia Petricouiae habita sunt, in quibus oratorum postulata in Senatu proposita, et Maximiliani Imp. oratores spe eis facta conuentus Posnaniae agendi, in quo de postulatis ipsorum plenius disputandum esset, postquam quatuor mensibus detenti fuissent, honorifice a Rege habiti, dimissi sunt.
Rege Petricouiae morante quarta Februarii Regis Daniae legatus Cracouiam appullit, qui a Ioanne Bonero cuui aliis legatis Regem praestolari iussus est. Auditus deinde, Danorum Regis filio Elisabetham sororem regiam vxorem postulauit. Quae maris periculis territa, et apad suos in patria diutius manere malens, aut aliam forte ob causam connubium recusauit: legatus vero honorifice donatus ac dimissus. Paulo post Osualdus Carlacius cum legationis socio Regis Vladislai legati decima sexta Februarii Cracouiam aduenerunt, qui nuper inter Regem et Valachum pace constabilita, Cracouiam ingressi, vt cum Valachi legatis conditiones pacis confirmarent. Decima dehinc mensis Martii die Baiazetis Turcarum Imperatoris lagatus Cracouiam venit, qui Sigismundo Regi, quod in paternum ac auitem regnum euectus esset, gratulatus oblatis muneribus optauit. vt rerum diu feliciter potiretur, maxima nominis sui gloria foedus cum eo (quod cum parente ac fratribus Poloniae Regibus fuisset) in staurare cupiens. Post hunc Bogdani Palatini Valachiae legati, vti in pacis conditionibus conuentunc fuerat, duodecimo Martii venerent, hi die quarta post obtulerunt abactam templorum supellectilem, et omnia spolia auri argentique ex Russia asportata. Dimissi sunt item Palatini, qui in proxima pugna capti Leopoli custoditi fuerant, confirmata pace cum Vladislai legatis, per Vngariam in Valachiam redierunt. Tredecima post mensis Maii a Vladislao Rege Cracouiam venit legatus Praepositus Albae regalis, et a Bogdano Palatino Valachiae alter, de bello in Thraciam suscipiendo cum Rege consultaturi. Venit etiam paulo post Cracouiam legatus Mosci de rebus Lituaniae pendentibus, et Moscouiae transacturus. Hunc Taurici Principis legati sequuti sunt, quorum postulatum erat, vt foedus cum Casimiro Rege antiquitus seruatum renouaretur. Eo anno mense Aprili Andrias Rosa Archiepiscopus Gnesnensis obiit, hunc Ioannes Lascus Cancellarius regni, et Regis assensu iam pridem coadiutor Archiepiscopae successit, ac die vicesima tertia Maii a Rege confirmatus est.
Instabat Posnaniae ad festum D. Ioannis indictus conuentus, quo conuenere Maximiliani Caesaris et Imperii, Vladislai item Vngariae et Bohemiae, et Sigismundi Poloniae Regum, ac Friderici Magistri Ordinis Teutonici legati. Vbi Iobus Episcopus Pomesaniensis legationis Crucifericae princeps Prussiam totam ac Pomeraniae partem, a Casimiro Rege Poloniae ante 40. aonos ademptam, a Sigismundo Rege repetebat: iuramentum fidelitatis ac militiae onera pro Polonis suspicienda remitti: ac denique ne Poloni
in Cruciferorum ordinem allegerentur, postnlabant. Quod vltimum Poloni citra longiorem deliberationem haud illibenter concessere, reliquis postulatis, quod iniquiora viderentur, reiecti, quoniam iis pacis perpetuae foedus aperte violabatur. Ita rein fecta soluso counentu discessum est.
Interuenit postea serius Achilles Grassius Episcopus Modocensis Pontificis legatus, cui causa Prussica peculiariter a Pontifice commissa, qui vel ob itineris longitudinem, vel quia tardius prouinciam suscepisset, Posnaniensi conuentu neglecto, Cracouiam profectus, apud Sigismundum Regem Pisonis legationem repetiit de expeditione contra Turcam cum Rege Vladislao iunctis viribus ineunda. De qua habita consultatione, essent ne arma aduersus Baiazetem Turcatum Imperatorem sumenda, plerisque consentientibus, futurum hoc Regi gloriosum: alii censuerunt, hostem ferocem et potentem minitue lacessendum esse temere, Christianorum enim Principum contra Turcas bellum multorum Pontificum studio et opera solicitatum propter mutuas potentiae ipsorum aemulationes, quibus subinde ad arma concitabantur, ancepsesse, atque tota Italia iam bello intestino flagrante, Principum auxilia aut tarda, aut nulla fore: sicque futurum, vt Poloni et Vngari alienis auxiliis destituti, soli cogerentur omnem belli molem atque imperum sustinere. Vicit tandem haec sententia, legatos ad Vladislaum. Regem, et regni eius proceres mittendos, vt voluntate eorum explorata, quid de Turcica illa expeditione Pontifici respondendum, rectius constrare posset: qua in re maximi momenti Reges fratres consiliis communicatis, quid facto opus esset, decernerent. Legati in Vngariam missi Nicolaus Firleius Palatinus Lublinensis, et Ioannes Lascus regni Cancellarius. Achilli Grassio Pontificio legato responsum: Sigismundum Regem de Tarcica expeditione cum Vladislao Rege Vngariae et Bohemiae, eiusque regni pro ceriqus consulta turum, et misso Romam nuncio Pontifici responsurum. Quo responso accepto legatus in Italiam rediit.
Hoc fere mense Vielicziae oppido Cracouiae vicino salinarum cauernae scelere cuiusdam: fosso ris accensae aliquot dies arserunt. Quo incendio fumo et foetore excitato, pleri que omnes operatii aut fumo fuerunt enecti, aut in specubus aberrantes ceruices fregere. Ei malo occursurus Andreas Koscielecius salinarum tunc praefectus, metu perculsus, quod nemo esset ex plebe, qui se demittere auderet, posthabito periculo praesentis pecusignem extinctum ipse subiit. Quem comitatus Seuerinus Bethmanus consul Cracouiensis ferme nonagenarius montium Magister, Koscielecium iam fumo collapsum seruauit, igne vtriusque postea opera atque industria extincto, montibusque, vtriusque diligenti opera seruatis.
Anno hoc in Prussia nil memorabile contigit, praeterquam quod Fridericus Dux Saxoniae Ordinis Magister moerore ac curis aucta hydrope Rochlicii in Misnia, quo Prussia relicta ob non praestitum iuramentum Regi Poloniae secesserat, extinctus est. Res quoque Lithuanicae ad autumnum satis quietae fuere, in quo Tartari Tauricani cum quindecim Tartarorum millibus ingressi Lituaniam, Vilnam vsque, et inde duodecim millibus passuum grassati, ingentem hominum pecorumque praedam nemine prohibente abegerunt. His feli cibus successibus audaeiores facti Tauticani in Valachiam cum exercitu sexaginta millium equitum eruptionem fecerunt, quam passim variis cladibus affecerunt, ingentique praeda collecta
spectas tueretur. Verum in itinere haerenti nuuciatur, Iulium Pontificem vicesina prima Fetruarii extinctum, pauloque post vndecima Martii Leonem decimum illi suffectum esse. Mutato igitur legationis titulo nihilominus susceptum iter persecutus est, quem in via ad Brugas Styriae oppidum Stanislaus Ostrorogius Castellanus Calissiensis assecutus. Vterque Venetiis a Principe Leonhardo Lauredano, et Senatu comiter excepti fuere. Lascus postero die in senatum admissus hunc in modum locutus fertur: Sigismundum Regem praesenti Venetorum calamitati et tantae sanguinis effusioni condolere, vniceque optare, vt ea, quae ad pacem communem constituendam atque eius Reipublicae amplitudinem augendam pertinerent, diuinit us obtingant. Ad quam rem, si Regis opera prodesse possit, haudinuitum se in eo allaboraturum, et Pontifici ac Imperatori persuasurum, vt turbis, quibus Italia vltra quad riennium misere afflicta esset, pacatis, bellum communib. auspiciis et auxiliis in Turcam conuerteretur. Post Lascus cum Principe priuatim locutus inter alia colloquii occasione, Poloniae regnum multas variasque ab hostibus barbaris eruptiones sustinere, reliquarum gentium Christianarum contra incursiones barbarorum murum esse, atque omnem fere molem periculorum maximorum, quae Christianis impenderent, humeris suis sufferte intulit. Lauredanus contra Reipublicae Venetae maxima semper fuisse bella, nihilominus inuicto animo ex summis periculis se omni tempore eluctatam esse, huius quoque belli felicem sperate exitum subiecit. Ad haec Lascus Principi: Longe dissimile Venetis atque Polonis belli studium hactenus fuit, dum illi pro gloria, pro rerum amplitu dine, ac dominandi libidine incitati bella gessere: hi contra multo suorum sanguine pro Republica Christiana barbarorum impetus excipere, atque caeteris gentibus praesidio esse coguntur: in maxima felicitatis suae parte ponentes, si sua saltem, alienis missis factis, tueri possent. Venetiis profecti Romam postquam venissent, Lascus coram Pontifice Leone ac Cardinalibus oratione luculenta exponit, quantopere Reipublicae Christianae intersit intestinorum bellorum studiis depositis pace facta coniunctis armis ac viribus contra Turcas, quorum potentia indies cresceret, expeditionem suscipere.
In Lituania Helena Alexandri Regis vidua mense Ianuario naturae debitum persoluit, et arx Vilnensis nouis et ornatis, sed ligneis structuris paulo ante erecta fortuito incendio vigesimaprima Februarii conflagrauit, id quod futuri belli indicium fuit. Paulo post Basilius Moscus apud Maximilianum Imperatorem regiam dignitatem et diadema petiit, auxiliaque contra Poloniae Regem ab eo tan quam amico et foederato postulauit, modis omnibus, quoscunque posset, ad defectionem Glinscii perfidia solicitans. Missus fuit Schleinicius Nobilis Misnensis ad Germaniae Principes, auxilia pet. tum. Audito Mosci bellico apparatu, Sigismundus Rex Radomiae conuentum indixit, quo publicae regni paci ac tranquillitati fuit prospectum. Minus autem in Polonia trepidatum fuitad rumorem magnorum Mosci belli apparatnum, quod cum Tauricano Principe, promisso ei stipendio, foedus nuperictum Podoliam ac Lituaniam ab irruptionibus barbarorum securiores effecturum videretur. Et sane illud foedus maximo toti regno commodo atque saluti fuit, siquidem praeterquam, quod Tartari ad regiones hostiles omni cladis genere infestandas fuere instigati, ab Ilsdem etiam ante regno infestissimis deinceps aliquandiu fuit quies atque securitas.
Finitis comitiis, Rex in Lithuaniam secessit. Eodem tempore Laurentius Myscouius variis iniuriis a Ianussioi duce Zathoriensi affcctus, Regi Radomiae supplex factus, patrocinium eius contra Ducem petiit. Negotium ad reditum in Poloniam Regis reiectum: Duci, vt ab iniuriainterim ab stineret, iniunctum. Verum Dux, Regis discessu cognito, de pristinis iniuriis nil remittens, riuum aquae certis alueis Myscouii piscinas in fluentem alio derinauit. Myscouius vi illa exacerbatus, Ducem venationi vacantem adiens, longius a familitio ab stractum verbis supplicibus, vt ab iniuria ab stineret, precatus est. Sed Dux his maiora inferre minatus, stricto gledio Myscouius Ducem, litis finem se facturum dicens, transfixit. Nec mora, Dux ex equo delapsus, antequam sui accurrerent; expirauit et Myscouius perloca cognita satellitum ex sequentem manus equi perni citate euasit. Gessit inde ex ex foedere Zathoniensis Ducatus Regibus Poloniae, liberisnullis, qui succederent, exstantibus Myscouius vero caede Ducis in maiores longe seipsum calamitates coniecit, Regisira in se eo facinore accensa, cui non prius potuit reconciliari, quam praeclaris editis contra Moscos facinoribus virtutem suam Regi probasset. Contigit hoc mensis Septemb. die decima septima.
Sequentis anni aestate Moscus octoginta millium equitum exercitu collecto, quo maiorem nunquam ante duxit, trecentorum tormentorum apparatu, quae fusa confectaque fuerunt ab artis eius magistris, quos Maximilianus Imp. per Pomeraniam, Prussiam, ac Liuoniam ad eum misit, Smolenscum Lituaniaeartem validissimam obsidione arctissima cinctam per aliquot dies tormentis vehementissime quassauit. Rex Sigismundus quingentos pedites arcem propugnaturos eo ire iussit, qui vbi vix Orsam peruenissent, Smolenscum iam obsidione premi oppugnarique a Moscis acceperunt, ideoque omnibus itineribus ab hoste insessis in eam ingredi non potuerunt. Ptaesidium, quod arci a Rege impositum fuerat, satis validum obsidionis initio fortiter et magno animo propugnabat, vt Moscus loci expugnatione desperara obsidionem relinqueret, Lituaniamque vicinam circa Borysthenem et Beresinam fluuios amisso quaquaversum equitatu longe lateque flamma ac ferro vastaret, ingenti praeda hominum pecorumque omnis generis collecta, eam in Mascouiam praemisit. Quo facto Moscus ad Smolensci obsidionem reuersus, arctius eam, quam ante, vrget, stupendum in modum tormentis in eam detonans, sed irrito obregii praesidii robur conatu, adeo vt Moscus obsidionis pertaesus diuturnae de ea soluenda cum ducibus suis consultarit. Verum instante Glinscio, et, ne bellum tanto apparatu, adeoque immensis sumptuum impem diis inchoatum relinqueret, monente, obsidionem continuauit, oppugnatio ne aliquoties, sed frustra tentata Glinscius videns, arcem vi expugnari non posse, pro insita versutia dolis rem aggressus est. Itaque cum praefecto arcis, ac relsquis tribunis priuatim collocutus eos immensorum praemiorum spe ad deditionem solicitauit: quod cuminitio facere renuissent, eos tandem et praesertim Russos, qui ibi praecipui erant, perpulit, arxque centesimo anno, postquam a Vitoldo magno Lituaniae Duce adiecta Lituaniae fuisset, amissa est. Moscus Smolenscum sub finem Iulii ingressus, sacris suo more actis, omne aurum, pretiosamque supellectilem priuatarum domuum et templorum contra fidendatam et proditionis pacta depraedatus, in Moscouiam firmo arci praesidio imposito exportauit. Rex Radomiae accepto de Smolensci occupatione nuncio, procerum consilio dimisso, mense Septemb. in Lituaniam se contulit, ac Vilnae proceribus Lituaniae conuocatis de bello cum Moscis et Smolensco recuperando
consultauit, pecunia pro stipendiis militum oppidanis et agrestibus imperata. Consen tientibus omnium votis bello contra Moscos decreto, decem equitum lectissimorum millia, duoque insuper peditum conscripta fuerunt: accesserunt et Lituanorum aliquot turmae leuis armaturae equitum, cum quo exercitu et magno tormentorum bellique necessario apparatu, Rex Vilna in hostem mouir. Sub idem tempus Iacobus Piso Pontificis legatus ad Sigismundum Regem venerat, postulatum, vt Rex armis depositis, paceque cum Mosco inita, bellum contra Turcas susciperet. Idem vt faceret Moscus, se Pontificis nomine eum aditurum, ac pacis autorem ipsi futurum. Responsum a Rege, nil sibi gra tius fore, quam Ponrificis arbitrio stare, si bellum non dum a Mosco accensum nullaeque ab ipso illatae iniuriae essenruiam retro cedere, totque ab ipso iniuriis illatis pacem petere, se saluo honore suo non posse, cum hostis sit existimaturus, se metu armorum ipsius territum id facere. Legatus non tutum existimans ad Moscum hominem barbarum et perfidum ire, cumque eo de pacificatione agere, a Rege liberaliter habitus, Romam reuersus est. Moscus Regis aduentu maximoque belli apparatu cognito, omnibus copiis contractis Smolenscum versus expeditionem suscepit, verltus, ne arcem, cuius expugnatio tanti ipsi constitisset, eadem, qua acquisisset, arte amitteret, Regem anteuerrit, et Smolensco egregie munito, exercitum Lituansam depraedari ad Beresinam fl. vsque iussit, quem sui imperii limitem a meridie gloriabatur. Statim post Sigismundus Rex ad Beresinam Borissouiamque oppidum vniuerso cum exercitu aduenit, cuius aduentu Mosci perterrefacti ad Orsam vsque retrogressi sunt. Rex Beresina superato nemine impediente, ex omnibus copiis ad triginta equirum peditumque millia delecta in hostem misit, ipse vero ad Borissouum in vlteriore Beresinae ripa substitit, eastraque sua cum reliquis copiis, quas secum retinuit, vallo et fossa, ac circumductis vndique curribus plurimis communiuit, ideo, vt si Mosci commisso praelio vicissent, Poloni et Lituani castra regia tutum haberent receptum, et Rex recemibus instructus cohortibus hostes cursu laboreque defatigatosiu nouum et insperatum conflictus periculum ad duceret, et victoria elatos facilius fugaret. Nec ratione caruit ista Regis cura, siquidem Moscorum exercitus erat octoginta millium equitum, qua multitudine confisus. Moscus regium exereitum duplo minorem superciliose despexit, iactans, non ferro Polonas se superaturum, sed suorum flagellis pecudum instar in Moscouiam abacturum. Interea Glinscius persecretos nuncios Vladislai Vngar. et Bohem. Regis Sigismundo Regireconciliatus fuerat, spe illi certa in patriam reditus, bonorumque recuperandorum facta. Glinscius rursus Smolenscum et plures alias Mosci munitiones Regise redditurm pollicebatur, maxima enim tum temporis eius apud Moscum erat autoritas. Fide in id vtrinque data et accepta, Vladislai Regis literae cum fide publica ad Glinscium scriptae et interceptae omnia haec perturbarunt. Missus erat quidam iuuenis nobilis Trepka in et Moscouiam, qui vt commodius mandata Regis exequi posset, transfugam se simulauit. Sed nouerante fortuna a Mosco captus, et mox quaestionibus subiectus. Fama erat, veru ligneo alligatum a barbaris tostum fuisse, magno Lituaniae et Glinscii infortunio, qui si ad Regem rediisset, belli, cuius initium fuit, finis esse quoque poterat. Creditum fuir, fuisse ex porceribus quosdam, qui Glinscii reditum in patriam et gratiam regiam inuidebant. tum quita homini non fiderent, tum quita gloria, quae paulo post reportara est, ipsi cessura videretur. Ideoque ab iis consilia Glinscii Mosco patefacta fuisse, quem Moscus detectis eius conatibus numellis et compedibus constrictum arctissime custodiendum curauiu.
Interea Paloni et Lituani Borissouio per Odrusios campos ad Orsam non longe a Borysthene toto cum exercitu appulerunt, quo conspecto Mosci, qui in altera Borysthenis parte constiterant, mille passus a flumine retrocesserant, ea spe, vt Polonos et Lithuanos flumen transire ausos facilius vincerent, victosque fugaintercluderent. Tyrannus Moscorum Smolensci tum erat, viginti quatuor ab Orsa milliaribus, qui rescito per exploratores, Polonicas copias suis numero et viribus inferiores esse, eo insolentiae processit, vt inter suos duces ante victoriam Lithuaniam sit partitus, vnicuique sua, quam possidere debeat, parte attributa, triumphum, vt dicitur, ante victoriam canens: suis iniungens, ne in Polonos ac Lituanos ferrum stringerent, sed eos Borysthenem libere traiicere sinerent, flagellisque pecudum instar propellerent. Poloni ac Lituani partiti agmina, se ad vniuersi certaminis aleam sumpto cibo armisque paratis accingebant. Polonici exercitus Ioannes Suirczouius, Lituanici Constantinus Ostrogius Dux erat. Consillo inito peditibus iniunctum est, flumen ponte iungerent, tormentaque cum omni peditatu traducerent. Quod cum fecissent, exorto iam die equitatus magna audacia ac fortitudine turmatim flumen transiuit, Moscis ex composito, vt receperant, quiescentibus. Vtraque acie explicata, Suirczouius octingentos equites ab extremo agmine seiunctos, eos eminus nemus quoddam, quod hostium latus respicichat, adequitare, et horrendo clamore eos aggredi iussit, ad terrorem incutiendum. Aciesregiaita disposita fuit, vt Poloni dextrum, Lituani sinistrum tenerent cornu, peditibus inter vtrum que cornu mediis collocatis. Sub tertiam diei horam signo pugnae dato, priores Poloni ingentibus animis in Moscos irruere, Polonis interdum hostem repellentibus, interdum multitudine hostium recedentibus, ac recollectis viribus in hostem impetum facientibus. Constantinus quoque Dux in hostes inuectus forti animo permagnam eorum edidit stragem. Regiis ad victoriam maximo fuit adminiculo loci situs paululum eleuatus, in quo disposita tormenta regia in extrema agmina fulminabant, plurimosque perimebant. Qua suorum clade Mosci consternati ordines turbate, et fugam capessere coeperunt, sole iam in occasum eunte. Quo Mosci viso, qui in media acie constiterant, pauore correpti, et ipsi fugam arripuerunt, primis Moscorum agminibus adhuc praeliantibus, atque a tergo, quid in reliquis duobus agminibus fieret, nescientibus. Id conspicati Poloni octingenti, qui in nemore se occultarant, ex obliquo in Moscorum pugnantium latera ingenti tumultu irruere. Mosci Polonorum vi sustinendae haud pares in praecipitem se coniecerunt fugam, in qua innumeri caesi, atque ad paludem delati, eam transire conantes, infiniti coeno suerunt suffocati. Caesa sunt triginta duo Moscorum millia, aut secundum quosdam quadraginta. Tanta fuit Moscorum caedes, vt Borysthenes eorum sanguine rubuerit. Capti exillustribus, quos duces vocant, decem, aliorum satraparum decem et septem, Nobilium inferioris ordinis duo millia, et militum gregariorum toridem: signa militaria capta non pauca. Ex regio vero exercitu non amplius quadringenti desiderati, vulnerati vero plurimi. Contigit haec memorabilis victoria ad Orsum die natali D. Virginis.
Rex victoria accepta qnatuor millibus recentibus in caesorum locum militibus submissis, duces victoriam persequi iussit, ipse cum captiuis triumphabundus Vilnam maximo omnium applausu ingressus est, omnibus in
templis supplicationibus ind ctis. Post ad Pontificem, nec non reliquos Reges ac Principes literas de victoria a Mosco reporrata per Nicolaum Volscium testem pugnae oculatum, additis quatuordecim Moscis captiuis viris canicie conspicuis misit. Quos Maximilianus Imp. per cuius regiones ducebantur, interceptos Moscorum Principi confoederato suo per Lubecam in Moscouiam remisit. Reliquos captiuos Vilnam adductos cum trophaeis, signis, et spoliis militaribus, compedibus constrictos in arcibus Lituaniae asseruandos iutauit, plerique omnes carcerum pedore ac foetore enecti contabuerunt. Moscus clade suorum territus, exiguo comitatu Smolensco excedens, festinabundus in Moscouiam contendit, vbi ex fuga collectos milites Smolenscum remisit, atque arcem praesidio muniri valido iussit, non dubitans, victorem exertitum acquisitae victoriae gaudio triumphantem. arcis obsidionem, quam ea occasione facile capere possent, non ne lecturum. Et sane imprudentius a regio milite factum est, quod non protinus hostibus caesis et fugatis arcem aliquot millibus obsederunt, quam non ita magno negotio in hostium consternatione expugnare potuissent. Verum fato quodam accidit, vt Poloni vicisse conten i, vulnera sibi curanda, genio indul endum, equosque maximi praelislabore defatigatos resiciendos censerent. Quam ob rem etiam complures dies in loco puguae mansum est, Smolensci expugnatione in aliud tempus dilata Ideoque merito Rex Ducum negligentia incusata eos reprehendit, quod non ilico hostibus fuga dilapsis cum victore exercitu Smolenscum perrexerint, arcemque, pro qua recuperanda tantum sanguinis fusum esset, arcta obsidione cinxerint, hostique eam muniendi occaaionem ac tempus praeripuerint, Hannibali in eo similes quita vincere scirent, victoria vti nescitent. Nam duces acceptis illis quatuor millibus; de quibus ante, hostes insequi iussi mense demum vno a conflictu Smolenscum versus mouerunt. Quo vbi ventum, arcem iam validissime communitam repererunt. Itaque spe eius recuperandae nulla apparente, et bruma appropinquante, omnibus circa Smolenscum longe lateque vastatis, dimisso exercita in hyberna se receperunt. Moscus vero praeclare secum actum, si Smolenscum tanta clade accepta retinere posset, existimans, legatos ad Regem misit, et foedus quinquennale cum eo pepigit, eoque elapso, aliquoties renouauit, achona fide Regis armis nonnihil territus seruauit.
Anno 1515. pax et affinitas inter Maximilianum Imp. Vladislaum Vngariae Bohemiaeque, et Sigismundum Poloniae Reges tractari coepta est. Ea res, quia praeter spem accidit, paulo altius simultatum, quae inter Austriacam et Iagellonicam familiam fuerunt, causae repetendae sunt. Post Alberti Romanorum, Vngarorum, et Bohemorum Regis, Ducisque Austriae obitum Vladislaus Iagellonius Casimiri Regis Poloniae frater, qui in praelio Varnensi contra Turcas caesus est, regui Vngariae procerum suffragiis ad regnum Vngariae fuit vocatus, postque iterum Matthia Huniade Rege defuncto, Vladislaus alter Rex Bohemorum, Casimiri ex Elisabetha Alberti Imp. filia natus, Sigismundi Regis Poloniae frater, eorundem procerum voluntate ac consensu ad regnum postulatus id Austriae Archiducibus praeripuit. Vnde grauissima inter familias potentissimas exorta odia ac dissidia, quaetemporis progressu nouis subinde somentis creuerunt. Quam animi exacerbationem Maximiliani Caesaris erga Regem Sigiamundum non parum auxit eius cum Barbara Scepusia connubium, quod eo factum suspicio erat, vt Ioannes Comes Scepusius Reginae Barbarae frater nuptiis Annae Vladislai Regis fillae opera autoritateque Sigismundi fratris potiri, ac per hoc successionis ius, quod Maximiliano eiusque nepotibus in Vngariaeregnum debebatur, impediri, irritumque fieri posset. A quo tempore Maximilianus Sigismundo occulto illo
odio erumpente hostem se professus est, in eum Moscos, cum quo foedus inierat irritato. Quo accessit et simultas ob Prussiae ac Pomeraniae citerioris ditiones a Polonis occupatas, pro quarum possessione ac vendicatione Cruciferi Germanorum auxiliis adiuti magna ac diuturna cum Polonis bella gesserant, tandemque ex Prussia et Pomerania exterminati, trecentis, postquam eas terras possedissent, annis, ad quarum restitutionem Maximil. Imp. Poloniae Reges saepe sollicitauerat, Quod cum obtinere Maximilianus non posset, armisque inde pelli Poloni nequirent, Imper. Moscos, Valachos, ac Tartaros in Regem Sigismundum concitauit: a quibus Poloniae ingentia fuerunt damna illata. Rex simultatum cum Impe. sopiendarum cupidus, in id omnibus modis incubuit, vt cum Maximiliano Imp. vel ipse congredi, vel aliorum interuentu ei te conciliari posset. Nec Maximilia. Imp. a Regis praepotentis congressu alienus fuit.
Sigismundus Rex itaque, vt per legatos ante vtrinque missos conuentum fuerat, Cracouia rebus omnibus aditer paratis 5. Martii Posonium versustrium equitum millium splendido comitatu profectus est, cui ad iter accincto Matthias Miechouius Astronomus excellens praedixit, frustra eum nunc iter ingressarum, ab eo enim ante Iulii mensem Caesarem visum non iri. Nec falsa ea praedictio fuit. Nam statim post Regi significatum, a Maxim. Imp. Matthiam S. Angeli Cardinalem Gurcensem Episc. qui eum Regibus ageret, constiturum esse. Quod cum quidam putarent a regia dignitate alienum ad alium, quam ad ipsum Caesarem ire, respondit Rex, se datam fidem Imperatori constanter seruaturum, etiamsi longe inferiorem eo mittere. Ingressus itaque iter Tirnauiae ab Epis. Quinquecclenensi et Georgio Marchione Brandeburgensi vtriusque Regis ex sorore nepote exceptus, Posonium deductus est. Cui venienti Vledislaus Rex frater cum Ludouico et Anna liberis suis obua amprocessit, humanissimeque eum lachrymis prae gaudio fusis complexus est. Aduenere eo paulo post Cardinalis Strigoniensis, caeterique Vngari proceres. Ibi actum inter Reges de regnorum Vngariae, Poloniae, ac Bohemiae salute. Magno desiderio expectatus Maximilian. Caesar, aduentum protraxit, vel quia variis distineretur negotiis; vel quia Vngaris non satis fideret; vel quia omnia per legatos vltro citroque missos prius componi vellet. quam in colloquium cum Regibus deueniret; vel etiam, quod Angusta, vbitum Caesar erat, longe aberat. Interea Caesar Cardinalem Gurcensem ad salutandos Reges suo nomine, aduentusque sui tarditatem excusarum designarat, qui cum ipse tam cito Regibus se sistere non posset, eo misit Marquardum Streinium, Ioannem Moraxium, Ioannem Cuspinianum, et Volfgangum Hamerle, qui Regibus aduentum nunciarent, Cardinale paulo post subsequuto, cui a Regibus magnus habitus est honos, tanquam Caesaris vices agenti. Consultatum est postea consiliis secretis de Regum amicitia. foedere, et affinitate inter eos ineunda, vt eo facilius citiusque omnia Caesare adueniente transigi possent. Quibus actis, Cardinalis a Regibus honorifice habitus, 12. Aprilis Posoniodiscedens Viennam peruenit, vnde Caesareos consiliarios Guilhelmum Rogen: dorffium, et Laurentium Santerum vicedominum Austriae ad Imper. ablegauit. Dum Cardinalis apud Reges Posonii esset, Bartholomaeus dux Munsterbergensis Silesiae a Caesare ad Reges submissus, Danubio vectus, naui ad truncum illisa magno cum multorum moerore submersus est. Necmulto post Cardinalis discessum prid. calen. Maias subito igne Posonii maxima ciuitatis pars defl. grauit, Eo igne Vladislai regia Vngar. incuria ab sumpta, Sigismundi verodomus, in quam diuertit, aulicotum industria seruata. Rediere inrerea ad Caesarem a Cardinale missilegati amplissimis cum mandatis, de amicitia et affinitate cum Regibus ineunda. Quibus Cardinalis instructus, propere II. Mail Viennase
cundo Danubio Posonium ad Reges descendit. Pergratus fuit reditus eius Regibus, et denuo aliquot dies communicatis consiliis 20. Maii conditiones tam foederis, quam matrimonii futuri Regum duorum, Cardinalium Strigoniensis et Gercensis, manibus solen niter subscriptae et approbatae fuerunt.
Dum haec ad Posonium aguntur, triste Vngarorum Regi Vladislao nuncium allatum est, Ioannem Scepusiii Comitem ac Palatinum Transyluaniae Turcarum fines cum Vngarorum exercitu ingtessum, a Turcis praelio superatum esse, quae fama non modo Vngariae et Poloniae Reges, sed et Barbaram Reginam Poloniae moerore affecit, quae fratris infortunio plus nimio angebatur. Cardinalis Gurcensis rebus Caesaris Posonii apud Reges ex sententia compositis Viennam, inde terrestri itinere Augustam Vindelicorum ad Caesrem conrendit, quem diutergiuersantem ac deliberantem, an cum Regibus connenire deberet, Cardinalis comitate Regu ac fide commendara, magno tandem labore editer Viennam versus capessendum impulit. Secuti erant Cardinalem Augustam vsque Regum ad Caesarem nuncii, Hieronymus Balbus Italus, et Praedislaus Suceiouius Bohemus, Nicolaus Caeculus Vngarus, et Petrus Knitha Polonus, qui Caesate eorum nomine salutarent, et ad conuentum inuitarent. Quorum postremos Caesar certo aduentus sui nuncio cum literis humanissimis ad Reges remisit, eosque haud multo post secutus decima tandem Iulii Viennam appulit. Aduentu Caesaris Viennam cognito, a Regibus legati viri geneis suae primarii missi fuere, qui Caesarem Regum nomiue exciperent, A Vladislao Rege fuete Georg. Quinquecclesiensis Episc. Ladislaus Sternbergius Bohem. eius regni Cancellarius, Moses Buslaus aulae regiae Praefctus. ASigismundo Rege Ioann. Lubranscius Episc. Posnan. Lucas Gorcanus Poloniae maioris praefectus, Christoph. Zzidlouiecius regni Poloniae Cancellar. Gerorgius Episc legationis princeps verba ad Caesarem fecit tempori accommodata. Cui Caesaris nomine Petrus Mora Hispanus eleganti et concinna breuitate respondit. Postridie Regum legati a Caesare dimissi ad Reges Posonium rediere. Misit dehinc Caesar legatos, qui Regessuo nomine exciperent. Ad Vladislaum et Ludouicum Reges Christop. ducem quoque Brunsuicensem Archie. Bremensem, Casimitum Marchonem Brandeburg Regum nepotem. Guilhelm Rogendorffium, et Ioann. Cuspinianum. Ad Sigismundum vero Regem Poloniae Guilhel. Bauariae ducem suum ex sorore nepotem, Christoph. Labacensem Episc. Balthasarem Praepositum Valdkirchensem, et Petrum Moraxium misit. Ili 14. Iulii legatione defuncti, Caesaris nomine Reges Viennam peramanter inuitarunt, iisque conueniendi locum ad pyrum Vngar. et Austr. confinio constituerunt, certa die adiecta, qua Reges Posonio profecti Sigismundi Hamburgi, Vladislaum Brugis ad Leitam fl. pnoctarent. Sequentiluce numeroso ac splendido equitum comitatu Caesari obuiam progressi sunt: qui mora aliqua interiecta eadem die, quae fuit 15. Iulii, aduenit, magnificentissimo peditum atque equitum cataphractorum comicatu. Postero die cum Caesar vtrisque Regi per Cuspinianum conueniendi loco ac salutationis modo indicasset, ne vel ipse et Vladislaus Rex lecticis, quibus propter aetatem vehebantur, descendere, vel Sigismundus Rex cum Ludouico equis desilire necesse haberent, ad pyrum quandam in finitibus sitam, Sigismundus Hamburgo, Vladislaus Brugis priores ad locum designatum aduenerunt, post Caesarex montisingo dumetis eius conspectum tegente lectica descendit. Congressus hic magnificentia tantis Principibus digna admirabilis fuit. Germani armorum splendore atque apparatu facile omnes superarunt: Poloni contra Bohemi et Vngari miro equorum
numere, vestiumque sumptuosissimarum precio conspicui fuerunt. Ante congressum vtrinque legati aliqui fueruntmissi, iamque diffidentia omni sublata Caesar ad Reges lectica delatus substitit. Ludouscus primo Caesarem, tanquam patrem ac Dominum salutauit, eiusque aduentui gratulatus est: inde Anna soror eius, tum Vladislaus Caesarem allocutus est. Postremo Caesar Sigismundum Regem Poloniae humanissime exceptum his fertur verbis compellasse: Haec est dies, quam fecit Dominus, laetemur et exultemus in ea. Adhaec Sigismundus Rex Latinis verbis in hanc sententiam re. spondisse perhibetur: Serenissime Caesar, vtinam hic conuentus noster sit, felix ac faustus nobis, subditis nostris, et toti Reipublicae Christianae. Salutationibus peractis, interuallo breui facto, alii, qui aderant, illustres cuiusque nationis principes viri et Caesaris et Regum dextras osculati sunt. Caesar Reges pro maiori hospitiorum commoditate Viennam per Cardinalem Gurcensem inuitauit. Qui in re aliquandiu consultatum est, Senatu Vngarieo non probante hoc iter. Sigismundus vt fratri persuaderet, rogatus sic Cardinali respondit: Ego relicto patrio regno, vt Caesatem viderem, eius fide huc veni, et quem mihi grauem hostem multi praedixerunt, amicum et mihi bene fauentem reperio. Quare non solum Viennam, sed, quocunque Caesari libuerit, libenter sequar. Nullam enimaliam de Caesare vnquam fidem habui, quam de integerrimo Principe et consanguineo honorando sperare aequum est: fratrem cum liberis ad hoc ipsum hortaturus sum, qui velim, et nobis confiderint. nos sequantur, si quis secus, absit. Haecque ad Caesarem iussit referri. Grata haec vox fuit Caesari, qui commendata Regis Sigismundi fide atque constantia, daturum se operam dixit, ne Regem Sigismundum initae amicitiae et congressus sui vnquam poeniteat. Vladislaus Rex intellecto fratris Sigismundi constanti proposito, ad iter ingrediendum persuasus est, initoque colloquio, sub noctem Reges in sua hospitia reuersi sunt. Sequenti die rursum fuit conuentum, iterque Viennam susceptum, erat ea de cimasexra Iulii, qua Reges deducentes Caesarem Viennam intrarunt. Quj ab omnibus Ordinibus, eis obuiam progressis, summis cum honoribus suntexcepti, a Maximiliano Caesere honorificentissime atque humanissime habiti tractatique fuerunt. Quarto post die Caesar, Reges, eorumque Senatus conuentum in arce egerunt, in quo Latine aduentus sui tarditate excusata de omnibus, quae ad pacem communem ineundam, ac affinitatem contrahendam visa sunt necessiria, atque expeditione contraTurcas suscipienda disseruit, quanto desiderio annis plusviginti eam commoditatem cum Regibus coram colloquendi a Deo optarit, testatus: ad dens non sine dolore, a Ludouico vndecimo, Carolo octsuo, et Ludouico duodecimo Galliae Regibus, aliisque Principibus institutum fuisse impeditum. Iam vero oblata occasione hac tamdiu exoptata, ad eam expeditionem Pontifice ipso, Regibus et Principibus consentientibus, non passurum suam desiderari operam. In eam sententiam Caesare locuto responsum est Regum nomine a Cardinali Strigoniensi. Gurcensi post coeptam tractationem Caesaris nomine persequente. Sicque ille dies consultatione vltro citroque habita traductus fuit. Postridie, quae 22. Iulii fuit, ac Mitiae Magdalenae sacra, Caesar cum Regibus ac procerum comitatu in D. Stephani aedesacris interfuerunt: quibus peractis Maximilianus Caesat Caesareo paludamento indutus, conscenso theatro ad hancrem erecto, Regibus cinctus, Annam Vladislai Regis filiam sibi vel alteri ex nepotibus ritu solenni desponder, diademate
ipsi imposito, Reginam salutauit: Vicissim Ludouico Maria neptis nuptum data est, creatis aliquot a Regibus equitibus auratis, sacrisque finitis ad prandium itum. Sequentes dies epulis, conuiuiis ac hastiludiis fuerunt consumpti, et Reges eorum que proceres in tantae rei testimonium a Caesare magnifice donati. Reges contra Caesarem eiusque aulicos et proceres liberaliter remunerati sunt. Die inde vicesima octaua Iulii amicitia, societas, ac foedus Caesaris cum Regibus per Ioannem Cuspinianum secretarium Cae sareum promulgatum est. Postridie Calendis Augusti Vienna Nouam ciuitatem, quae octo millibus passuum Vienna abest, itum est, vbi venationibus aliisque animi recreationib. indultum, subinde consultationibus secretioribus nonnihil temporis tributum. Tandem conuentu absoluto, Maximilianus Caesar Regibus, quos nunquam deinceps visurus erat, non sine lachry mis vtroque fusis supremum vale dixit. Vladislaus etiam Vngiriae Bohemiae que Rex cum Ludouico filio propinquiori itinere Budam se recepit. Sigismundus vero Rex Poloniae tertia Augusti Viennam reuersus ibique subita Danubii inundatione rupto ponte ad sextam Augusti retentus. qua die salutatis prius Anna Miriaque Reginis, in Poloniam iter suum conuertit.
Atque hic conuentus huius celeberrimi liberalitate Maximiliani Caesaris habiti, cui tot diuersorum et morum et linguae gentes interfuere, sine omnib. turbis exitus pacatus fuit. Fuere in hoc memorabili conuentu Maximilian Caesar, Vladislaus cum Ludouico filio Vng. et Bohem. Sigismundus Poloniae Reges, Thomas S. Martini. in montib. Cardinalis, Archiepisc. Strigoniensis, Matthaeus S. Angeli Cardinalis, Episc. Gurcensis, Coadiuror Salisburgensis, Leonis X Pontificis legatus Episc. Feltrensis, Petrus Virea Hispaniae, Rober tus Angliae Regum legati. Ex Caesareanis fuere: Archiepisc. Bremensis ex Du cum Brunsuicensium familia: Io. Ratisponensis Palatinus Rheni, Vigilaeus Pa tauiensis Christoph. Labacensis, et Georgius Viennensis, Episc. Ex Ducib. Vilhebnus et Ludonicus fratres Bauariae Duces, Casimirus Marchio Brandeburgicus, Albertus Mechelburgicus, Vlricus Virtenburgicus Duces. Bertholdus Hennenbergius. Io. et Vdalricus Hardecii, Georgius Montfortius, Carolus Oetingius, Georgius Schauenberius, Comites. Ex Vngaria et Bohemia fuere praeter Cardinalem Archiep. Colocensis, Georgius Quin quecclesiensis, Stanislaus Olomucensis, Ladislaus Vaciensis, et Michael Bosnensis, Episc. Georgius Marchio Brandeburgie. Carolus Munsterbergicus Dux. Io. Comes Canischius, Lidislaus Sternbergius regni Bohemiae Cancellarius. Ex Polonicis vero magnatibus erant, Matthias Dreuicius Vladislauiensis, Io. Lubranscius Posnaniensis. Pet. Tomicius Praemisliensis Episcopi. Christoph. Szidlouiecius Cracouiensis, Nic. Firleius Sendomiriensis, Nic. Radiuilius Vilnensis, Andreas Tenezinius Lublinensis, Georg. Baisenus Mariaeburg. Palatini. Lucas Gorcanus Posnaniensis, Nic. Szidlouiecius Send omiriensis Stanislaus Ostrorogius Calissiensis, Andreas Koscieleczius Voinicem sis, Castell. Stanisl. Haliczius regni Mareschal. et Io. Pileczius Praef. Lublin.
Ab eo tempore Maximilianus Caes. foedus et amicitiam cum Sigismundo Rege constanter coluit, ac Basilio Moscorum Principi foedus, quod cum illo pepigerat, renunciauit, minatus ei, si Regi Poloniae damna inferre hostilib. in cursionib. pergeret bellum. In eo etiam allaborauit, vt Ordinis Magister iutamentum fidelitatis atque obedientiae Sigismundo Regiex perpetui foederis conditionib. praestaret promissis ei contra Magistrum, ni id faceret, auxiliis. Sigismundus Rex contra Maximiliano Caes. pollicitus est ad bellum contra
Turcas instructas Polonicorum equitum turmas. Quod bellum pium et ne cessarium vt consociatis animis viribusque terra marique susciperetur, Sigismundus Rex Pontif. Rom. aliosque Reges ac Principes Christianos vehementer incitauit. Quia vero Venetorum eo tempore mari Ionio maxima crat potentia, vt mari quoque Turcae bellum inferretur, Sigismund. Rex Dreuitium et Raphcelem Leszczinium ex Senatu, adiuncto eis Ioan. Dantisco, ad Venetos misit, qui eos ad classem contra Turcas instruendam solicitarent. Verum illi certam pacem incerto bello praeferentes, quod Caes. vires minores animaduerterent, quam quae Turcarum potentiam vehementer laedere possent, atque etiam Christiani Principes intestinis bellis totam Italiam turbarent, vt bellum. Turcis mari facerent, abduci tunc non potuerunt. Ideoque legatis nullo cum certo responso inde abeundum fuit, Ioan. Dantisco. diu post apud Maximil. Caes. Sigismundi Regis oratorem agente, Turcicamque expeditionem incassum vrgente, Interea Rege Sigismundo Posonii haerente. Tartari Tauricani mense Martio Pedoliam hostilem in modum inuaserunt, duob. millibuceorum Treboulam excurrentibus. Erat bi Ioan. Tuorouius cum 40. circiter equitib. nec dum reli qui milites mercenarii qui ad Podoliae defensionem contra barbaros stipendio conducti erant, conflixerant. Tuorouius Tartaros Treboulam maxima cum vi irruentes fortissimerepulit, diem integrum cum eis praeliatus. Tartari, quod superiores euadere non possent, discesserunt. Inde Tuorouius Buczacio equiratu auctus maiori cum 700. militib. Micdzibozam [reading uncertain: print faded] vsque Tartaros insecutus est, qui Polonis a tergo instantib. relicta Podolia magnis itinerib. ad Borysthenem sereceperant. Paulo post Mendlingeres Tauricanorum Princeps Podoliam validis copiis contra irtuptiones suorum communitam animaduertens, ad Sigismundum Regem legatos de redintegrando foedere misit, qui Cracou. Regem Vienna mox rediturum aliquandiu praestolati sunt. Sub idem tempus Nicol. Camienecius Palatin. et Praefectum Cracou. summusque exercitus regni dux vita excessit. Post cuius mortem Andrea Koscieleczius Thesaurarius, et Christoph. Szidlouiecius Cancell regni apud Regem Praefectura Cracou. magnis studiis prensabant. Obtinuit tandem Szidlouie cius non solum Praefectuiam sed eriam Palatinat. Cracou. contra regni constitutiones, singulari Regis fauore, Cancel. munere ei simul concesso, in Caes. gratiam. Quare Koscielec, in Praefectu ram Cracou. ob praelatum competitorem ita moerore confectus dicitur, accedente et filii vnici morte, vt paulo post in grauem aegritudinem incidens mortem oppetierit.
Sigismundus Rex 6. Aug. Vienna discedens, omni festinatione, in Polon. properabat, qui in reditu a Stanisl. Thurzone Episc. Olomucensi summis exceptis honorib. magnifice et liberaliter habitus est. Olomucenses etiam Regem omnigenis officiis obseruantiae ac subiectionis exhibitis exceperunt, per inde acsi eorum Rexesset. Rex deinde 19. August. Cracouingressus, Batbaram reginam ex puerperio male affectam offendit, ita vt irrita videretur Me dicorum opera. Consilio dehinc habito dignitates ac megistrarus, qui sub id tempus vacabant, distribuit. Thesaurarii regni munus Koscieleczio non itapridem defuncto contulit Nicol. Szidloucio: Scepusiensis, Zatoriensis, et Osiuecimensis Ducatuum praefecturas magnaeitem Cracou. procurationis munus Nicol. lordanus obtinuit. Salinarum Praefecturam Ioan. Bonerus Rege volente, ac Senatu persua dente adeptus est, cuius solertia ac dexteritate Andreas Kosci eleczius salinarum ordinem restituit, qua illius nomine longe maiori com modo publico administrauit, Eo quoque mense Ioan. Thurzo Episc. Vratisl. a Frider. Duce Lignicensi legatus Cracou venit, vt matrimonium inter eum
arqu e Elisabetham sororem regiam nuper Rege Posonii absente inchoatum ad finem perduceret. Negotio expedito legatus ad Fride. Ducem sub finem Septembris rediiit. Interea ex magna aquarum inundatione et prauis exhalationib. aere infecto contagiosi et pestilenres morbi exorti plerosque Cracouiae sustulerunt. Extincta etiam est Barbara Regina subita morte, anno post quam in Poloniam venerat quarto, magno cum moerore ipsius Regis et omnium Ordinum Poloniae, quae ob mores pudicos, vitam castam, ac ob ad mirabilem pudorisac verecundiae famam Esthera vulgo fuit appellata. De eius morte opiniiones variae: nonnullis apoplexia tactam credentibus, aliis elpam in medicum reiicientibus. Constat tamen, inde a partu ad mortem vsque male habuisse. Cuius mors inciditin 2. Octob. aetatis cum vix expleuis set annos 20. Funus eius multa exequiarum pompa ac ceremoniis elatum, ad corpus in eo sacello, quod postea Sigismundus Rexregali sumpru ac magnificentia a fundamento extruxit, sepultum. Rediit sub idem tempus Ioannes Lascus Archiepiscopus Gnesnensis Roma, vbi biennium Lateranensi consilio interfuit: qui secum ius legationis perpetuae sibi et sucecssoribus. Archiepiscopis a Leone decimo Pontifice concessum attulit.
Rebus in Polonia constitutis, Rex mense Nouemb. Brestam Lithuanorum contendit, vbi moratus aliquantisper cum procerib. Lithuanis de bello pro xima aestate Moscis inferendo, vel potius prose quendo consilia iniuit. Quam uis enim Moscus superiori anno ad Orsam magna victus ciade fursset, tamen vindictae cupiditate accensus bellum in staurabat, fiducia auxiliorum a Maximili ano Caesare promissorum, ignarus eorum, de quib. in Viennensi conuentu inter Reges transactum erat. Verum Maxim. Caes reuocato legato, quem pridem ante Regum conuentum ad Moscum concitandi eius causa ad bellum Sigismundo Regi faciendum miserat, alium Balthasarem Ederum submisit, per quem Basilium Moscorum Ducem ad pacis studium cum Rege Polon. est cohortatus. Is pro exploratore habitus per mensem in carcere fuit deten tus, post tamen dimissus; re infecta ad Caes. reuersus est. Is ratus, Moscum ad uersi praelii memoria nil hostile tentaturum, verum spontesua belli inducias tantum postulaturum. Sigismundo Regi autor fuit, a bello abstiteret. In Prussia interim ab vltimo soedere inter Polonos ac Crucigeros facto alta paxfuit vtrisque fines suos tranquille defensanrib. vtrorumque reb. per eam tranquillitatem crescentib. vsque dum Ioan. Albertus Valachis infelici successu bellum mouisset, quo Tieffenius Magister Ordinis Leopoli obiit, tui Frid. Saxoniae Dux suffectus, qui saepius de homagio seu fidelitatis iuramento praestando Poloniae Regi compellatus negotio suspenso paulo post reb. humanis exemptus est. Eo extincto de alio Magistro siue Principe ei sublegendo, in Commenda torum siue Praef. conuentu sententiae dissimiles fuerunt, nonnullis posthac nullum principem eligendum suadentib. ne potentia sua confifi et auxiliorum a cognatis Principib. accipiendorum spe lactati, de ordine in pristmam libetante restituendo cogitarent, sicque noua bella Cruciferis a Poloniae Regib. attraherent, vel alias ingentib. sumptib. populum onerarent, vel etiam Prussiam haereditatariam facere conarentur. Caeterum aliis visum est, quorum sententia vicit, Albertum Marchionem Brandeburgicum Sigismundi Regis ex forote nepotem adolescentem vicennarium eligendum, quod conlanguiniratis nexum pacis atque amicitiae vinculum futurum sperarent.
Sequenti post anno Petricouiae comitia indicta sunt, quibus Casimirus March. Alberti fraterinterfuerat, cuius interuentione Albesti electio his conditionibus
approbata est, vt intra semestre more praedecessorum obedien tiam ac subiectionem regno Poloniae iuraret, atque cum ex Ordinis instituto perpetuum bellum aduersus infideles gerere tenerentur, eius autem in Prussia Christianis prouinciis ac gentibus circumdata nulla sit occasio, locum eis in Podolia et Russia cum annuo bis mille aure otumstipendio a Re ge assignandum, vbi perpetuo cum Tartaris atque aliis Christiani nommis hostibus belligerentur. Eas conditiones Casimirus fratris et Ordinis nomine acceptas, honorifice a Rege habitus donaturque ad Albertum fratrem detulit. Sigismundo Rege Brestae Lithuanorum agente, Albertus Ordinis Magister ad homagium praestandum accersitus, acceptas a fratre Casimiro conditiones reiecit, causatus, se eas probare non posse, nisi cum Germaniae et Italiae Magistrorum consensu. Laboratum interea summo studio tum apud Romanum Pontificem, tum apud Maximilianum Caesarem, vt perpetuae pacis conditionibus abrogatis aliae conditiones ferrentur. Eam ob causam Ioannes Lascus Archiepiscopus Gnesnensis Romam missus biennio apud Pontificem detentus fuit. Maximilianus vero Caesar, solicitatus a Cruciferis ad opem ferendam, propter affinitatem et foedus cum Rege Sigismundo initum recusauit. Atque sic Rege domum reuerso tum ex coniugis obitu, tum etiam nouis motibus, et aliis curis ac negotiis distento, res Prussicae eo anno neglectae fuerunt Circa idem tempus moritur Vladislaus Rex Vngariae Bohemiaeque Sigismundi frater, princeps benignus, beneficus, pacificus. Ludouicus filius tunc octenuis successit, qui propter aetatem tot gliscentib. inter proceres simultatib. et odiis paternis regnis ad ministrando non fuit. Maximilianus Caesar a Rege Sigismundo rogatus, vt Regis pueri ac pupilli rebus auxilio et consilio adesset, nec eum in intestinorum motuum tempestare periclitantem desererer, licet Italicis bellis implicitus, id tamen summa fide exequi conatus est. Missi sunt etiam a Rege Sigismundo ad regni Vngariae proceres Ioan. Lascus Archiepiscopus Gnesnensis, et Christophorus Szidlouiecius Palatinus Cracouiensis, qui Ludouici Regis rebus in Vngaria vtcumque compositis domum redierunt. Misssts et ad proceres regni Bohemiae Andreas Tencinius Palatinus Lublinensis, qui a Bohemis honorifice exceptus. Caesareis aliquandiu frustra expectatis legatis Ludouici Regis rebus ex sententia confectis in Poloniam reuersus est. Rebus Vngarius ac Bohemicis vtcumque per legatos pacificatis, Rex ad bellum Moscouiticum se accincturus Mendlingeri Tauricanorum Principi promissum pendit stipendium, ea conditione, vt ineunte vere Mescouiam populabundus ingtessus, eam ferro et igne deuastaret. Tartarus facturum se pollicitus, praeter expectationem Regis, fide data sceleratissime violata, contracto trecentorum millium equitum exercitu, omissa Moscouia per syluam nigram Podoliam ac Russiam maximo cum in colarum terrore aa damno misit. In exercitu eratnt quatuor Tartarorum duc es, isum Mendlin gerem Principem arcta sanguinis necessitudine attingentes, qui ad Luscum castris positis quarta exercitus parte ad castrorum defensionem apud se retenta, reliquum exercitum in cohortes diuisum ad Russiam quaqua versus vastandam emiserunt, iussos ad dictam diem cum praeda ac captiuis redire. Tartari plus quam ferina truculentia fertilissimas Russiae terras omni cla dis genere affliverunt, vnde pauor, fuga, et trepidatio vndiquaque ea calamitate ad Vngariam vsque penetrante, sed longe immanius Russiam, Belzensem, et Lu blinensem tractus depndati sunt, innumeris oppidis et villis flamma deletis, praedaque ingenti hominum pecorumque vastam camporum planiciem replentium coacta. Hominum
fuisse feruntur supra quinquaginta millia in seruitutem acta, e quorum numero plurimae fueruut matronae ac puellae nobiles, ad nefandam suam libidinem ab illis explendam raptae, non computatis senibus atque infantibus, propter virium imbecillitatem ad iter minus idoneis: quos partim conciderunt, partim inter fugiendum exanimes reliquerunt. Dum hanc immanem barbari crudelitatem exercent, Martinus Camienecius Palatinus Podoliae, Stanislaus Lanczkoronius cum Ioanne Tuorouio coactis, quas in tumultu adeo inopinato contrahere potuerunt, copiis, Tartaros equites octingentos diuersis locis praedas agentes mascule adorti ad Trebouliam cruento praelio caeciderunt, et ad Podhaicziam quingentos alios ad internecionem trucidarunt. Alibi ab aliis ducibus Polonis in numeri hostes occubuerunt, parte praedae recepta. Turmae quaedam Tartarorum captiuorum multitudinem maximam ducentes Polonorum aduentantium agmi num maximo cum ardore confligendi conspicientes captiuos misere truncarunt, ac plerosque omnes priusquam ad manus cum Polonis ventum esset, peremerunt. Quo conflictu plurimi caesi fuerunt Tartari, quae tamen clades propter hostium infinitum numerum vix notari poterat. Nicolaus Firleius Palatinus Sendo miriensis supremus exercitus dux duo equitum lectissimorum millia eo ad duxerat, verum quod equitum numero ac viribus longe esset inferior Tartaris, Busco discedentes cum praeda ad Visniouecium vsque eminus insecutus, nilausus a periculo praesenti suos reduxit. Tartari cum ingenti praeda et quinquaginta circitrr Christianorum captiuorum millibus mense Augusto in Tauricam reuersi. Sunt qui longe plura et ad centum mortalium millia in seruitutem tunc rapta asserunt. Erat Rex tunc in Lituania, de bello Moscouitico mox suscipiendo deliberans, qui audita Tartarorum in Podoliam irruptione, quod ipse ob loci distantiam malis succurrere tam cito non posset, Tartaris reditum accelerantibus, proceribus quibusdam ac castellorum praefectis iniunxir, vt armati hostem insequerentur, adorirenturque, ac Reipublicae periclitanti opem ferrent. Sed surdis canebatur fabula. Itaque Rex illato eo damno et iniuria vehementer exacerbatus, ad Mendlingerem Tauricanorum Principem nuncios ableganit, qui eum foederis violati ac perfidiae accusarent. Ille per legatos scelus excusauit, in natos ac nepotes parum obsequentes, ac effrenem iuuentutem omni culpa reiecta, antiquum foedus renouare cupiens, pollicitusque arma in Moscos se illico conuersurum. Nec mora, vt sunt Tartari ad bella aggredienda expeditissimi, eadem adhuc aestate numerosissimum exercitum ad Moscouiam vastandam misit, qui ad Occam vsque fl. in Volgam se infundentem progressus magna Moscouae parte feiro flammaque atrociter deuastata ingentem pecorum et captiuorum praedam in Tauricam reduxi. Eo ipso anno belli cum Turcis ansa fuit praebita praesidiariorum in Podoliae finibus militum petulantia, qui Praedislao Lanczkoronio duce in Turcas ad Tyrae fl. ostium multarum ouium greges pascentes irruerunt, pastoribus subita irruptione plerisque fuga dissipatis, et non paucis caesis oues abegerunt. Turcae Moncastrenses praesidiarii sumptis repente armis iniutiae vlciscendi cupidi Vidouo lacu, in quem Tyras se exonerat, superato Polonos ouium greges abducentes insecuti, cum eis confligunt, ancipiti aliquandiu pugna, Turcis tamen victis ac fugatis.
Moscus Tartarorum damnis, quae sibi illata, cognitis, exercitu, quem ante
Tartarorum in Moscouiam impressionem ad Lithuaniam vastandam missurus erat, reuocato, nouisque copiis additis cum praeda et aliquot millium captiuorum turba abeuntes insequi iussit, quos praeda onustos non longe a Tanais fontibus insequuri se ad conflictum parant. Tartari hostium aduentu inopinato nil perculsi, captiuis cum exercitus parte in Tauricam praemissis, animose ad certamen se pararant, praelii signo dato acerrime concursum, certatumque horis aliquot marte dubio. Victi tandem fuerunt Mosci, ac fugati caesis eorum viginti millibus. Tarrari in Tauricam cum hostium exuuiis et captiuis reduces, habito nouo militum delectu, relictisque ad expeditionem minus idoneis ac fauciis, Borysthene transmisso, ad syluam vsque nigiam properanter redierunt, castris ibi fixis. Rex de eo certior factus per exploratores, superiorum damnorum memor, metuens, ne Podoliam iterum depraedarentur, praefectis copiarum limitanearum mandat, vt ad Tartaros reprimendos coirent. Tartarorum aduentu in Podoliam audito, Christophorus Szidlouiecius Palatinus ac praefectus Cracouiensis Procerum quorundam Mielecii concilium constituit, vt missa Nobilitatis publica expeditione, que tarda esse soleret, ad copias in Podolia iam paratas mille stipen diis conducerentur, cumque illis consociarentur, Constantinus etiam Ostrogiae Dux omnem Volyniam ad arma concitauerat, cum Polonis auxilia coniuncturus. Tartari apparatuum bellicorum fama territi, in certam martis aleam tertio tentare, duabus expeditionibus eo anno feliciter confectis, non ausi aruspicibus, qui ex corde ruffi hominis captiui futura augurantur, cruentam eis cladem, si vlterius procederent, minantibus: ideoque protinus Tauticam repetierunt. Moscus quamuis binis maximis cladibus, vna a Sigismundo Rege altera a Tartaris affectus esset, de bellicis tamen consiliis nil remisit, sed de reparando exercitu cogitare serio coepit. Lithuani etsi a bello aperto cum Moscis immunes essent, metu tamen et suspicione, vehementer angebantur. Eo tempore Albertus Cruciferorum Magister expeditionem contra Samogetas ad Chronium fl. fecit, verum nullo cum successu, Praefecto gentis ad propulsandam iniutiam accurrente, quae fuerunt haud obscura hostilis Alberti aduersus Regem auunculum animi argumenta.
Hac aestate in Masouia intestini morus exorti fuere, Annae Ducis, quae Stanislai ac Iarussii filiorum nomine Rempublicam administrabat, Masouiis eius imperium ferre amplius detrectantibus, ac Stanislaum maiorem natu Conradi olim Masouiae Ducis filium, qui iam annos natus sedecim, et ad gubernationem idoneusvidebatur, manu armata matri extorquere conantibus. Verum ea Zaleuscii aulici sui suasu ac consilio administrationem abdicare noluir. Qua mulieris pertinacia irritati Masouii, augescente odio magis magisque armis correptis in arce Makouia eam cum filiis ducibus aliquandiu obsederunt: nec multum abfuit, quin Stanislaus Dux ex arce forte prospiciens per errorem sagitta traiectus fuisset. Qui tumultus Ioannis Lasci Archiepiscopi Gnesnensis studio ac prudentia sopitus et ad comitia proxima Varsauiensia suspensus fuit. Quae tranfacto in bellum tursus erupisset, nisi Poloniae proceres ex comitiis Petricouiensibus Stanislaum Ostrorogium Castellanum Calissiensem cum aliis in Masouiam misissent, qui turbis compositis Stanislaum Ducem Masouiae gubernationi praefeoerunt. Verum Anna matre ipsorum regimine abire renuente, Ducemque filium subditis liberum dimittere recusante, ad arma
iterum deuentum est: quae tandem metuens, ne grauius aliquid in se tentatur, filio cessit, Rege, ni faceret, minas intendente. Per id tempus Leo decimus Pontifex iubilaeum Polonis ad tempus certum indulsit, cuius pecuniae collectae parte contra barbaros Regi decreta, residua Camieneciae arcis munitioni, ac Gnesnensis ecclesiae instaurationi cederet. Verum hominum deuotione vel frigescente, vel de eiusmodi indulgentiis remissius sentire incipiente, non multum contributum est. Mense Septembri detestandum facinus Cracouiae a Franciscani sodalitii menachis commissum est, qui Albertum Fontinum Italum Prouincialem suum nuper in Poloniam missum, virum pietatis ac doctrinae eximiae, vt ipsis praeesset, conscelerato consilio obtruncarunt. Nam cum monachorum dissolutam vitam ac petulantiam liberius reprehenderer, illi hominis peregrini imperium non ferentes, conspiratione inita, quinta Septembris dormientem effracta ianua, atque nudum ex lecto extractum concionatore illorum carnifi cis vices agente miserum in modum iugularunt. Sequenti luce concionatore excepto reliqui decem comprehensi in carcerem compacti sunt Lipouiecii, vbi carcer eorum, resque ad Pontificem perscripra. Rex parricidiale illud scelus detestatu, Pontificem per literas rogauit, ne impunitum relinqueretur: cuius mandato anno sequenti 1517. Cracouiae mense Februario sceleris com plices, sacris de more exutis, quatuor, duo quidem capite truncati, reliqui perpetuo carceri adiudi cati sunt. Paulo post parricida ipse concionator Bar deouiae in Bohemia captus, Cracouiamque adductus mense Maio poenas capite quoque luit. Qui carceribus perpetuis erant mancipati, ruptis repagulis, ad vnum omnes fuga elapsi sunt. Eodem anno Maximilianus Caesar memoriae foedus Viennensis et Sigismundi amore motus Praedislaum Suieiouium Bohemum a confiliis ad Sigismundum Regem in Lituania tunc morantem mi sit, eum de secundis nuptiis contrahendis solicitans, oblato eigemino maie state eius digno matrimonio, promissa ad eam rem conficiendam opera sua. Verum Rex Vladislai fratris, ac Reginae coniugis suae obitu maestissimus, atque etiam de belli Moscouitici euentu fumme solicitus, a coniugio tum alienus erat. Caesar prioris foederis fiducia pacem ei a Mosco se impetraturum per Sigismundum Herbersteinium receperat, qui, quamuis cum morbo conflictaretur, tamen collega Petro Moraxio defuncto legationis munus obiuit. In Prussia interim regia inter Nobilitatem ac Gedanenses dissidia fuerunt exorta, quae Matthiae Dreuicii Episcopi Vladislauiensis prudentia fuerunt conposita. Sub brumam illius anni, cum nullus esset ab hostibus metus, Tauricani quadripartito exercitu in Podoliam effusi Chmienicensem, Mielzibozensem, Zincouiensem, et Camienicensem Praefecturas omnis saeuitiae genere depopulati sunt. Stanislaus Lanczkoronius Praefectus Camienecensis ab equitatu mercenariorum satis instructus, qui in Podolia, vt Mielecii fuerat constitutum, fuit conscriptus, cum Podoliae Nobilibus, quorum agri vastabantur, Tartaros aggressus, maximis cladibus affectos, praeda omni exuit, reliqui, qui ad Buscum vsque excurrerant, internecione sunt caesi, multis copiarum ductoribus captis, et ad Regem Vilnam trophaei loco transmissis Romanus Constantini Ostrogii nepos fugientes Tartaros longe insecutus sagitta traiectus interiit. Feliciori successu Paulus Pharurcy praeliatus est, qui ad Miedzibozum quadringentos Tartaros nocturno praelio concidit et fugauit. Alibi ad Zincouiam Iacobus Sancigouius
mille equites Tartaros post dubium ac cruentum conflictum fudit.
Proximo post hunc anno, qui fuit mille simus quingentesimns decimus septimus, inter Lithuanos et Moscos de Smolensco arce, illis eam recuperare, his conseruarte satagentibus, saepius pugnatum est acriter, Maximiliano Caesare inter partes sequestrum agente, paceque inter Sigismundum Regem et Basilium Moscorum Ducem componere per legatos annitente. Verum Moscis Smolenscum reddere recusantibus, ad arma reditum est. Itaque Sigismundus Rex numeroso exercitu ex Lituanis, Russis, Masouiis, et ex mercenariis tam equitibus quam peditibus collecto sub finem Iunii Vilna mouens vicesimis castris ingenti cum apparatu Polociam venit, eo fine, vt prouincias illas, quae olim Casimiro Regi parebant, in potestatem redigeret Moscis inde eliminatis. Rex circiter viginti dies Polociae moratus: ad copias, quae vndique aduentabant, recipiendas Praefecto Polonicis copiis Ioanne Suirczouio, Lituanis vero Constantino Ostrogio Plescouiam versus iter ingredi eos iussit, ipse Vilnam reuersus, de rebus, quae exercituii tanto futurae opus essent, prospecturus, atque etiam expeditionis euentum expectaturus. Polonicus exercitus Moscouiam ingressus, eam longe lateque crudelissime ferro ac igne vastauit, compluribus oppidis, vicis, ac villis direptis et in censis, pauoreque et trepidatione omnibus impletis. Polonicae turmae ad Plescouiam excursione facta non longe ab ea signa retrouerterunt, ingenti praeda inde abducta multis cum captiuis. Redeuntem exercitum remorata est Opocia arx et loci situ, et validissimo Moscorum ac vicinorum Liuonum praesidio munitissima. Eam enim in eminenti colle sitam amnis circun fluens munitiorem reddit, qui late stagnans multas paludes efficit, quibus oppugnantes, ne prorsus accedere possint, prohibentur, ex materia quidem lignea, vt omnes fere in Moscouia arces extructae sunt, moenibusque ligneis terra tamen aggesta repletis cincta, sed quae glandium violentiae essent imperuia. Arx primo aspectu paruo negotio expugnari posse videbatur. Qua opinione inflati Poloni milites hostium contemptu, ac nullis munimentis ad emissos ex arce globos excipiendos, arcemque et moenia tuto subeunda excitaris tumultuarie ab vna parte, vbi facilior accessus, impetum in arcem fecerunt. Mosci et Liuones immoti stantes, defensionis signo ostenso, in Polonorum moenia iam subeuntes, maximam glandium procellam eiaculati sunt, quibus plurimi perierunt. Adhaec truncos maximi ponderis in milites subeuntes deuoluerunt, quibus illi obtriti deorsum prouoluebantur, aliique perimebantur, alii membris fracti; ad pugnandum reddebantur inepti. Suirczouius infelici oppugnatione suorum atque etiam clade visa, signo receptui dato, suos ab oppugnatione reuo cauit. Et sane arx adeo valido praesidio ingentique tormentorum apparatu erat firmata, vt potentissimi etiam exercitus vim eludere potuissent. Polonicus exercitus desperata expugnatione, bruma iam ingruente cum opima praeda, quam ex Vielicoluco, nec non Torope censi et Plescouiensi Praefecturis congesserant, Polociam sese receperunt. Multorum opinione Opociae arcis cum tanta Polonorum clade oppugnatae culpa in Suirczouium reiecta fuit, quod disciplinae militaris immemor, oppugnationem non prudenter instituerit. Incidit haec expeditio Plescouiam versus, ac magnae partis Moscouiae vastatio in annum decimum septimum supra sesquimillesimum, quo sub initium brumae Tauricani Volyniam
ac Belzensem tractum ingressi, foedissime et atrocissime eas terras populati sunt, onustique praeda nullo accepto incommodo in Tauricam se recepere.
Rex motibus Lituanicis vtcunque sopitis, finibusque suis firmo praesidio communitis, vt contra subitas hostium incursiones ea loca essent tutiora, Cracouiam Calendis Ianuarii anni subse quentis millesimi quingentesimi decimioctaui reuersus est. Eo regni procenbus conuocatis, conuentum egit, in quo multa Reipublicae salutaria atque vtilia constituta, praesertim vero pecunia agrorum colonis et oppidanis in stipendium militum, qui fines Poloniae tuerentur, imperata, Mense Decembri die D. Nicolao sacra Sigismundo Regi BONA Sphortia Ioannis Galeacii Sphortiae Ducis Mediolanensis, et Isabellae Arragoniae filia virgo aetatis florentis et formae praestantis Maximiliani Caesaris opera Neapoli per legatos ad hoc deputatos desponsta fuit. Ea veris initio matre comitante Neapoli ad portum Manfredoniensem, inde Prospero Columna Duce per mare Adriaticum deducente Forumiulii appulit. Ibi aliquot diebus quieti datis ob nauseam et iactationem marinam Hippolytus Cardinalis Ferrariensis eius consanguineus exceptam, eam per Carinthiam, Styriam, Austriam, ac Morauiam comitatu splendidissimo in Poloniam vsque ad Regem deduxit. In itinere occurrit sponsae regiae Casimirus Marchio Brandeburgicus Regis ex sorore nepos, centum armatorum equitum turma instructus, et finibus Poloniae appropinquanti Rex obuiam misit proceres, qui eam exceptam Craco uiam comitarentur Rex ipse extra vrbem duo millia passuum honoris ergo processit a Stanislao et Ianussio Masouiae Ducibus, et maximo procerum atque equitum numero stipatus, et in campo sub tentorio aduenientem sponsam praestolatus est. Descendenti ex equo sponsae regiae postquam Ioannes Lascus Archiepiscopus Gnesnensis luculenta oratione aduentum fuisset gratulatus, Rex ex tentorio passus aliquot via panno rubro instrata progressus suauissime eam excepit, principibus inde viris, qui cum sponsa aduenerant, dextra porrecta. Quo tempore ad testificandum gaudium, ex aduentu Reginae nouae perceptum, ingenti fragore tormenta prope vrbem disposita reboabant, Finita salutatione, equis que rursus conscensis, vrbem versus itum est, vbi armati equites hastis concurrentes iucundum aduentantibus spectaculum praebuerunt. Sub solis occasum in arcem ingressam sponsam regiam Petrus Tomicius Episcopus Praemisliensis regni Procancellarius Praelatorum, vt vocantur, ac Canonicorum eius templi nomine insigni oratione salutauit. Post sacris peractis in contiguum regale palatium Regina noua deducta, vbi triduum, dum nuptiarum solennitas praeparatur, cum matronis ac virginibus a longioris itineris defatigatione se refecit. Proximo die sacro Regina Poloniae inaugurata est ab Archiepiscopo Gnesnensi, Episcopis non paucis praesentibus, et Regum ac Principum exterorum legatis nuptiarum festiuitatem cohonestantibus. Nuptiarum et coronationis ceremoniis peractis, nuptiale epulum praebitum fuit splendidissimum omnis generis spectaculis ad animos oculosque hospitum exsatiandos intermixtum, quae exceperunt choreae. Postridie coronationis sponsa in thalamum regium aulaeis auro argenroque intertextis exornatum introducta, continuataque complures dies conuiuia, choreae, militaria ludicra, et alia specta cula. Victoribus Rex praemia distribuit, Casimiro Marchioni
Brandeburgico praesertim, cuius in hastiludii equestri certamine et concursu illustris fortitudo enituit, eique palma victoriae attributa. Secundas Ioannes Tarlo Regis praegustator tulit, qui cum Casimiro Principe repetito concursu hasta eum ex equo deiecit. Post nuptiarum solennitatem Hippolytus Ferrariensis Cardinalis et Prosper Columna Italus princeps, postea a Carolo quinto Imp. summus exercitus dux contra Franciscum Gallorum Regem in bellis Subalpinis factus, magnis muneribus affecti dimissique sunt, vt etiam alii Principes, Principumque legati, qui ad regias nuptias cohonestandas aduenerant. amplissimis donis fuerunt conde corati.
Post Andreas Tenezinius Palatinus Lublinensis et Ioannes Carnkouius Praepositus Scarbimiriensis ad Ludouicum Vngarorum ac Bohemorum Re gem, eiusque regni proceres a Sagismundo Rege missi fuerunt, ad res Vngaricas intestinis procerum odiis ac dissensionibus grauiter affectas sopiendas. Eadem ferme causa ad Maximilianum Caesarem missi Erasmus Vitellius Episcopus Plocensis, et Raphael Lesczinius, qui rebus apud Caesarem Oeniponti ex sententia confectis in Poloniam rediit, Vitellio Romam profecto. Sub illud tempus ex Lituania nunciatum, ad Polociam cum Moscis feliciter fuisse pugnatum ab Alberto Gastoldo Palatino Polocensi, et Ioanne Boratinio Polonici equitatus ductore. Septem Moscorum equitum millia Polociam insperata obsidione cinxerant, spe eam arcem vel proditione in potestatem redigendi. Poloni equites, qui ad arcem liberandam propere adcurrerant, erant bis mille, inter quos erant quingenti Poloni equites cataphracti, verum quod vltra Duinam amnem arx sita esset, Polonis, cum Duina vado transiri non posset, difficilis erat transitus. Itaque euenisse insperato ferunt, vt Ioanne Boratinio ripam fluminis adequitante, vadumque diligentius scrutante, adolescens quidam insigni vectus equo, augustiore forma et amictu candido ei apparuerit: hac, hac, inquit, exclamans, me sequimimi. His dictis incitato equo calcaribus in flumen insiluisse, vadoque ostenso, ad ripam vlteriorem omnibus stupentibus euasisse, posteaquam disparuisse. Adolescens vero ille beatus Casimitus Sigismundi Regi frater creditus est fuisse. Eius consilium subsecuti regiarum copiarum duces ea parte exercitum omnem traduxerunt, instructaque acie progressi in Moscos nil tale veritos magno impetu irruerunt: qui exorto tumultu armis correptis defensionem parabant, sed Polonis forrissime instantibus, et illi suorum strage conspecta in fugam praecipitem se coniecerunt, in qua plurimi caesi, et captiui Sigismundo Regi in signum trophaei missi, castris hostium victores potiti, et arx Polocia metu atque obsidione liberata est. Eius victoriae nomen Ioanni Boratinio adscriptum est, quem Rex ob rem Strenue gestam maximo fauore complexus liberalissime muneratus est.
Mense inde Augusto Tartari Tauricamquindecim equitum millia Borysthene et Tyra fluuiis traiectis in Moldauiam irruptione facta, magnam eius terrae partem atrociter ferro et igne vastarunt multis hominum millibus in perpetuam seruitutem abductis. Bogdanus Moldauiae Palatinus tribus millibus equitum Polonorum, qui in vicina Podolia limites regni custodiebant, in auxilium aduocatis, Moldauisque ad arma commotis Tartaros cum diuite praeda se recipientes propere forti cum exercitu insequitur. Haud mora, Tartaris multitudine sua confisis, infracto animo vtrinque concurritur, Tartaris pro praeda, Moldauis et Polonis pro recuperatione
suorum et iniuriarum vindicta fortiter dimicantibus. Cessit postremo victoria Moldauis Polonisque fusis ac omni praeda exutis Tartaris. Cuius victoriae fama Sigismundus Rex summopere exhilaratus, pro ea publice priuatimque Deo gratias agi iussit. Mense dein Octobri, qui ex superiore clade euaserunt, Tartari in Volyniam incursiouem fecerunt, ex quihus octingentos Constautinus Ostrogius Dux, Eustaphius vero Praefectus Circassiensis trecentos caecidit ac profligauit. Sub finem anni huius, qui multis rebus contra barbaros bene gestis, ac felici Regiae BONAE coniugio auspicatus fuit, Sigismundus Rex Lituanornm procerum conuentum Brestae egit, Regina Cracouiae grauida relicta, quae anni sequentis initio Rege ex Lituania reduce die Priscae virginis filiam enixa est, cui in baptismate sacro Isabellae nomen impositum.
Mense post Februario Rex Petricouiae conuentum regni procerum celebrauit, in quo decretum, vt nouo plebi ttibuto imposito pecunia coilige retur in 3000. mercenarorum stipendia, qui contra Tartarorum ex cursiones Podoliae confinia tuerentur, ac necessitate vrgente tota Nobilitas ad repellendos barbaros concurreret, vtque milites limitanei Palatini Moldauiae ex foedere contra Tartaros opem ferrent, hicque illis vicissim. Regi Petrieouia Cracouiam reuerso non multo post nunciatum est, Maximilianum Cae sarem diem obiisse. Quo defuncto Electores Imperii Francosordiae ad Moenum conuenerunt, Imperatoris noui elegendi causa. Eo Rex Sigismundus patruus et tutor Ludouici Vngariae Bohemiaeque Regis adolescentis Bohemiae tatione suos etiam legatos Matthiam Dreuicium et Raphaelem Leasczinium misit, quamuis Ludouicus Rex suos eo ablegarat, summaque contentione duobus potentissimis Regibus Carolo Hispaniae Imperatoris Maximiliani nepote, et Francisco Galliarum Rege Imperii Candidatis, post longam concertationem Electores concordibus suffragis Carolum Hispaniarum Regem designarunt, quibus Ludonici Bohemiae Vngariaeque Regis legati suum adiecerunt calculum. Circa id tempus Basilius magnus Moscorum Dux Tauricanorum Tartarornm Principem magnis muneribus ad Russiam Poloniae prouinciam omni cladis genere deuastandam inuitauit, ipse diuersa parte a Borysthene, Beresina, et Duina fl, Lituaniam inuasurus. Tartarus cum Mosco, magnis ab eo acciptis muneribus, pactus, mox quadraginta millium equitnm exercitum transmisso Borysthene ad Poloniam desolandam misit. Qui per Volyniam mense Iulio Russiam ingressus Bugn fl. transmisso longe lateque caedibus et incendiis omnia miscentes Lublinensem, Belzensem, ac Leopoliensem tractus atrocissime vastauit: ad Vistulam vsque fl terrore ac excursione barbarorum penetrante. Agrestes innumeri, qui fuga dilabi non poterant, in manus hostium inciderunt, a qnibus pecoribus adligati, vt eo minus fugere possent, in tristissimam seruitutem rapti sunt. Erant in Podolia equitum mercenariorum tria millia, quos Constantinus Ostrogius per nuncios monuit, ad Bugum propius accederent, vt suorumVolyniorum iunctis cum illis copiis redeuntem cum praeda hostem opportuno aggrederentur. Illis monitis Ostrogii Ducis obsecuti, regiis etiam mandatis cum eo se coniungere iussi, vt Tartaros in praeda agenda occupatos inuaderent. Occidentem versus profecti prope Bugum fl. arcem Socalum cum Volyniorum mille circiter equitibus ac Constantino Ostrogio conuenerunt, redeuntem ibi hostem licet numero ac vitibus longe impares
audacter aggressuti. Tartari Orientem versus omnibus copiis cum captiuis et caetera armentorum praeda reditum ad sua instituerant, tanta multitudine, vt vastissimos campos locustarum instar replerent. Iamque aduersi erercitus tam propinqui erant, vt Bugus duntaxat et oppidum Socalense, quod Tartari primo impetu exusserant, vtramque aciem dirimerent. Ostrogius ingenti hostium numero, quod periculosissimum iudicaret cum Tattaris equitibus subito retrocedentibus et insilientibus in ea planicie confligere, Polonos ductores hortatus est, vt ad locum alium paludibus angustum et impeditum, quo eorum nonnihil protegeretur paucitas, et Tartari, quominus suas late copias extendere possent, impedirentur, castra referrent: aut sin secus videretur, euestigio aut vincendum fortiter, aut honeste cadendum, ipsi citra Bugum tantisper quieti expectarent, donec media Tartarorum pars flumen transiuisset, tumque repente maximo impetu in eos ferrentur, quos facile essent victuri, reliquosque horum clade territos sponte sua fuga dilapsuros, nullo negotio opptimendos. Ostrogio quidam ex ductoribus Polonis assentiebantur, castra transferenda, aut cum dimidia Tartarorum parte confligendum censentes: alii praesertim rei militaris minus periti, quibus feruidius erat ingenium, et ob id omnis morae impatientes, ea obaudiebant, vel contemnebant, pauorem ignauiamque ei obiicientes, nec ab aliis criminationibus, ac si Polonis victoriae laudem inuideret, abstinentes. Ostrogius pertinaci eorum pugnandi proposito animaduerso, iunctis eos palmis obtestatus, pugnam in sequentem diem differrent, monebat, cum hic dies (erat autem Martis) sibi semper omnibus praeliis funestus fuisset: considerarent, quanta Poloni exercitus exiguitas esset, qui ad quina hominum millia vix se extenderet, rursus quanta hostilis exercitus magnitudo, qui equitum esset millium quadraginta, auxiliares etiam copias postera die adfuturas. Expectabantur siquidem sexcenti equites Moldau, viri fortes ac bello exercitati: insuper Ioannes Tuorouius cum quingentis ex Podolia equitibus bellis Tartaricis assuetis, piuresque alii proceres, qui ad praelium properabant, Lituanorum etiam turmas equitum, quae non loege abessent, expectare consultum esse, addens. Sed temerariis et imperitis iuuenibus salutaria eius monita spernentibus, probrisque eum incessentibus, ac metum ei obiicientibus, ira accensus equum pernicitate insignem sibi adduci iussit: quo conscenso, inter suos milites aliquandiu cunctabundus substitit, cum prima Polonorum agmina, pugnae signo non expectato, Bugum transire coeperant. Tartaris structa acie ad conflictum intentis iam arcubus paratis. Erat in vltcriore fluminis ripa, in quam Tartaricae stabant acies, oppidum a Tartaris incendio absumptum: singulae ferme domus cellas habebant, area eminus plana ac solida videbatur. Tartari post oppidi rudera et suburbii sepimenta incendio illaesa quiete stantts Polonos tumultuarie transeuntes praestolabantur. Qui in locum eum delati, ignari in specus cellarum ac foueas cum equis praecipites ruebant. Alii qui transiuerant, ad septa illa progressi a Tartaris sagittis, quas grandinis instar eiaculabantur sauciabantur et interficiebantur. Illi vero claustris illis impediti, nec manus cum eis conferre, nec lanceis in eos impetum facere poterant. Quo periculo viso Ostrogius Dux laborantibus Polonis opem laturus, vado in loco paulo inferiorireperto, Volyniorum copias traducit, cumque hostibus praelium acerrimum et crueurum committit,
Polonorum etiam copiis superatis locis iniquis multo suorum periculo, in apertum iam transgressis, et cum hostibus manus conferentibus. Pugnatum acerrime, cadentibus vtrinque plurimis, sedex Tartatis, quorum corpora armis minus tecta erant, longe pluribus. Verum strages haec propter eorum multitudinem vix notata fuit. Polonis maximo fuit incommodo in agris equorum vngulis excitatus puluis tanta densitate, vt se inuicem dignoscere non possent Quam opportunitatem nacti Tartari sensim circumdatos Polonos in medio caeciderunt. Protractum est aliquandiu praelium Ostrogio discursante, et Polonos ac Volynios ad praelium incitante, quorum tandem virtus superata est. Constantinus Ostrogius Dux, Martinus Camiene cius Palatinua Podoliae, atque Stanislaus Haliczius regni Mareschalcus supremus regiarum copiarum duces vbi Tartaros vincere suorum acie in apertam fugam inclinata conspexerunt, et ipsi praelio excessere, melioribus patriae temporibus sese reseruaturi. Cecidere ex Tartaris victoribus eo praelio quaterna millia: ex Polonis ac Volyniis mille ducenti, quam cladem temerario paucotum feruore, qui Ostrogii consilium fuerant aspernati, acceptam satis constat: qui tamen in primo congressu fortiter pugnantes occubuere: fugientium complures in arcem propinquam tutum habuere receptum. Rex fama aduersi praelii ad So calum ad eum perlata, veritus ne hostes vlterius in Poloniam procedentes, maiora damna inferrent, minotis Poloniae Nobilitetem ad arma vocauit, Sendomitiam profectus, vt hosti occurreret. Sed Tartari suorum fortissimis in conflictu amissis, nil vltra ausi, cum praeda, quam rapuerant, et captiuis retro abiuerunt per Volyniam ad Borysthenem in Tauricam eodem, quo venerunt, itinere instituto. Atque hoc exitu pugnatum ad Socatum die mensis Augusti secunda anno salutis supra sesquimillesimum decimo nono.
Sigismundus Rex receptu Tertarorum [perhaps: Tartarorum] fugae simili cognito per exploratores, paucos Sendomiriae dies moratus, Cracouiem [perhaps: Cracouiam] rediit. Ibi ex Lithuania ei nunciatum, Moscorum millia 50. magnam Lithuaniae partem depopula tos, duodenis a Vilna milliaribus signa retrouertisse, quos abeuntes Poloni praefecti Lithuanique proceres iusto exercitu comparato insecuti, multis postremi agminis hostium caesis, magnam partem eis eripuerunt. Hoc nuncio accepto, publice in templis Cracouiae Deo Rex gratias agi, laudesque decantati mandauit. Sub autumnum quiete a barbaris parta, Gedano Regi significatum, Albertum Marchionem Brandeburgicum Crucigerorum Magistrum, qui subiectionis ac fidelitatis iuramentum Regi Sigismundo praestare hactenus detrectarat, in Prussia bellum contra Regem omnib. virib. moliri, militum delectus facere, auxiliares equitum ac peditum copias a Germaniae Principibus petiisse, vnde etiam expectet grandia fulminalia, ad vrbes, quae vltro deditionem facere recusarent, expugnandas. Rex a Gedanensibus de his edoctus, vt periculo immi nenti tempestiue obuiam iret, ne Prussia tot praeclaris vrbibus et commodis portubus ex ornata, multo Polonorum sanguine acquisita, sua cunctatione amitteretur, licet in Poloniae exitium omnes vndique exorientes hostes quasi conspirasse viderentur, animo tamen neutiquam fuit abiecto, verum omnia ad bellum Prussicum necessaria mature parauit, et Regina vterum ferente Cracouiae relicta in Prussiam iter ingtessus, Calendis Decemb. Toruniam appulit. Vbi indicto regni Poloniae ac Prussiae Ordinum conuentu, communibus suffragiis in Albertum
Crucigerorum Magistrum bellum decretum, eique id per literas sub excessum anni denunciatum. Hac belli denunciatione cogoita, Fabiano Lusiano Epi scopo Varmien si, quod a Regis partib. staret, se hostem professus, Brunsber gam oppidum eius amplum et commodo portu celebread Habum Calendis Ian. ex improuiso occupat, a ciuibus obedientiae iuramentum exigit, illudque equitum et peditum praesidio munit. Iacta ab Alberto Prussici belli alea, Rex in conquirendo exercitu nil amplius cunctandum, necessitate celeritatem postulante, ratus, decem equitum ac peditum mercenariorum millia illico conscribit, in quorum stipendia a terrarum nunciis tributum agrarium agrestibus duplex imponendum haud grauate concessum est. Is exercitus circa medium Decemb, contra hostem ire iussus est, Nicol. Firleio Palatino Sendomiriensi duce. Qui Torunio in hosticum progressus, Cruciftero rum terris deuastatis, oppida munita et arces plerasque partim vi, partim de ditione in potestatem redegiti Olstino, G lgenburgo, Ilauia, Schonberga. Lubemela, Morungo Libstadio, Salfeldo, Preusmarco et aliis Magistri atque Episcopi Pomesaniensis vallo ac fossis munitis oppidis atque arcibus, coutinuo victoriae cursu captis, Ianuar. ac Febr. mensibus anno salutis 1520. quo toto anno in Prussia vario successu bellum gcstum est.
Ad rumorem accensi belli in Prussia Pontifex Rom. nuncios ad Regem misit, qui pacem vtrinque aequis conditionib. facerent. Rex Pontif. cognitioni atque arbitrio ius suum in Prussiam lubenter se submissurum respondit, optareque vt perpetua pax a Crucigerorum Magistro subiectionis ac fidelitatis iuramento praestito [reading uncertain: print faded] , post atrocissimum bellum sanciretur, et sancitum obseruaretur. Firleius, tot oppidis ac castris spacio non plane bimestri expugnatis, ac militari praesidio communitis, Hollandiam contendit, vt Albertum March. in cautum opprimeret, quod cognouisset per exploratores, eum cum trecentis equitib. eo se recepisse. Verum Marchio, vt Polonorum copias aduentare persensit, Hollandiam valido praesidio instructa, noctu in tutum abiit, conatib. ducis exercitus elusis. Qui ne frustra videretur laborem eum suscepisse, oppidum et arcem arcta obsidione circunclusit, aliquoties oppugnatione repetita. Ne autem in vnius oppidi expugnatione diuturniore haerendo hostib. tempus ac spacium concederet vires recolligendi, maiore exercitus parte in Hollandia obsidione relicta, assumptis trib. equitum millib. Crucifericam ditionem populabundus ingressus, longe lateque oina vastauit, praedaque ingenti parta, ad Hollan dica castra, hoste nusquam comparere auso, reuersus est. Inde mense Martio Regis iussu ad Quidzinum siue Mariaeerderium, quod solum ad Istulam Cruciferorum Magister tenebat, expugnan dum cum parte copiarum propetauit, quo Rex tormenta bellica grandiora transportauit, quorum continuis fulminib. oppidum tridui interuallo magna vi est expugnatum, Episc. Pomesaniensi atque Canonicis deditionem facere coactis, qui Torunium ad Regem supplices venientes, se et sua omnia Regis potestati permiserunt, iuramento subiectionis ac fidelitatis ei praestito. Gedanenses interim e regione Balgae, portum Regiomontanum demissis in fundum ingentib. arcis ac nauib. grandi lapidum mole repletis obstruxerunt, quas tempestas orta dissipauit. Atque ita oens terra et flumine aditus ad Cruciferorum ditionem, vndique a Polonia cinctam, claudunt, et Episco. Varmiensi oppida, Vormitam Reselam, Heilsbergam conniuente Episc. praesidiis muniunt Post Pascha denuo Poloni direptionib. ac incendiis Brunsbergam, Heiligenbeilam, Rastenburgum, Fridlandiam grassati, ad Bartensteinum Liuonos milites, qui
ex Liuonia a Valtero Plettenbergio Magisto Liuonum Crucif. auxilio venerant, ad pugnam eliciunt ac profligant, duob. Ordinis Liuonici Commendatorib. captis. Holland. etiam ad deditionem cogitur, et captiui se Regi sistere iubentur.
Circa id tempus a Germaniae Principib. primariis, videlicet, Archiepisc. [Abbr.: Archiepiscopo] [transcriber: in the print: Arehiepisc.] Moguntino, Marchio. Alberto patruele, Georgio Duce Saxoniae, oratores ad Regem Torunium venerunt, qui de pace aut induciis laborarunt. Hi a Rege comiter benigneque accepti et habiti, in Senatu regio cum pacis conditiones parum aequas et Polonis praeiudicio ac damno futuras proponerent, post multas cum Rege disceptationes, re infecta in Germaniam ad suos Principes reuersi sunt, qui omni pacis spe abiecta, copias equestres ac pedestres terra marique in Prussiam mittendas conscripsetunt. In Prussia in terim a Polonis prospere dimicatum et Cruciferi multis ab illis affecti cladib. fuerunt. Iacob. Sencignouius centum equites totidemque pedites Germanos ad Preusmarcum caecidit. Alibi Stanislaus Masouiotum Dux mille Cruciferorum equites, ac non pauciores pedites [errata list, in the print: peditee] ad Pissiam insigni praelio profligauit. Ab altera parte Masouii Nideburgensem, Reinensem, Lyckensem, ac vicinas praefecturas vastant, et Iohansburgum potestati suae faciunt. Firleius Quidzino oppido et arce praesidio munitis cum tormentis, quib. oppidum verberatum expugnatumque fuit, ad Hollandiam contendit, quorum violentia horribili muris dirutis oppidum cum arce captum sub finem Aprilis Hollandia expugnata, praesidio imposito Firleius Brunsbergam, a Cruciferorum Magistro interceptam mouit, cuius loci expugnatione desperata, Passariam fl. omnib. copiis traductis, ad Heiligenbeilam castra transtulit, quod oppidum [errata list, in the print: opptdum] cum arce primo accessu expugnauit Sencignouius ad agrum Brunsbergensem vastandum equitum aliquot turmis a tergo relictus, cum Germanis, qui Brunsberga eruperant, congressus sexcentos partim interemit, patrim cepit. Heiligenbeila ad Brandeburgum itum, quod tormentorum maximo fragore a Polonis concussum, expugnatum, ac valido firmatum praesidio est. Egerat interea Episc. Varmiensis apud Regem, adiunctis etiam ex Nobilitate ac Ciuitatib. ordinis legatis, vt Principi Alberto ipsi ad Regem venire, ac de pace tuto tractare liceret. Induciae igitur 14. dierum, dum Torunium iret rediret Albertus, factae, et literae fidei publicae ei missae, ea tamen adiecta conditione, qua Torunii homagium vt vocat, Regi ac regno Poloniae praestare teneretur. Recusanti fidem publicam non seruandam, ipsumque pro hoste habendum. DumTorunii in Senatu de his agitur, Firleius Brandeburga arce praesidio communita, ad Regiomontum sedem ipsius Ordinis Magistri motis castris, ea ad Pregelam fl. metatus est. Cum eo Princeps Albertus, literis salui conductus vt vulgo loquuntur, a Rege acceptis, colloquium expetit, statimque sub fide publica in castra Polonica se contulit. Ibi cum Firleio, ac reliquis Polon. Praefectis adeo familiariter conuersatus est, vt omnia iam pro Rege et regno Poloniae vellefacere videretur, testatus, se Torunium iturum, vt belli consiliis depositis, Regi totum sese dedat. Moritur interim Anna Sigismundi Regis filia natu minor, qui ex Barbara Scepusia susceperat, magno cum dolore ac moerore patris Regis. Quam se cutus est Ioan. Lubranscius Episc. Posnanien. cui Pet. Tomicius Episc Praemislien. regni Procancell. Regis voluntate ac Pontificis assensu surrogatus. Haud multo post venit Torunium Albertus CruciferorumMagister iusto cum comitatu ad Regem, cum quo aliquoties collocutus, saluo expirante commeatu, in verba Regis iurare iussus fuit. Quod procul dubio fecisset, infelici sidere eadem vespera quidem Ordinis Commendator, Regiomonto [reading uncertain: print faded]
praeter spem adueniens Magistro nuynciasset, Haffnia 4. millia peditum Memelatum, inde Regiomontum appulisse, magna praeterea aliarum copiarum spe, equitum ac peditum, qui terrestri aduenirent itinere, ipsi facta. Magnis itaque spebus iam plenus Princeps Albertus, promissis pridie Regi factis reuocatis, summo mane a Rege discedendi [reading uncertain: print faded] veniam petiit. Rex quamuis ob datam fidem iustam retinendi Magistri causam haberet, tamen eum vndecima, a qua venerat, die abire permisit, Praefecto Opocensi, qui eum in Sambiam turo deduceret, ei adiuncto, sicque pactis, de quibus fuerat conuentum rescissis, bellum recruduit.
Reucisus Regiomontum Marchio Albertns Germanico hastatorum instructus peditatu, exercitu ex oppidanis atque agrestibus collecto, nauibus aliquot militum cohortes per sinum Varmiensem Brunsbergam transportari curauit, quibus Gedanensium naues numero superiores occurrentes, pugna nauali commissa, naues multas submerserunt, quibusdam captis, omnibus fere militibus caesis. In castris regiis ad Regiomontem haerentibus ducibus deliberatum est, qua ex parte Cruciferis, quibus animi virium externarum accessione creuissent, obuiandum. Aliis censentib. in Sambiam omnibus copiis traiiciendum, hostibusque praelii copiam faciendam: aliis ad Progelae fl. superiora castra transferenda Bartensteinum atque in feriorem Prussiam versus, vbi plurima Cruciferorum oppida expugnari breui possent, atque Alla et Pregela fl. pontibus iungi, per quos facili transitu facto in Sambiam Princeps Albertus adaleam vniuersi certaminis adigi posset: Nonnullis vero arbitrantibus, Sambia et inferiore Prussia missa, Brunsbergam vallo, fossis, ac muro octanos pedes crasso, atque etiam valido praesidio egregie munitum oppidum, qua parte Passaria fl. in sinum Varmiens. se effundit, primum oppugnandam. Senatui regio visum est, iniquo Prussiae fato, vt maiora stostili terrae damna inferrentur, bnllo longius protracto, vt Firleius ad Brunsbergam transportato exercitu, eum locum multorum opinione inexpugnabilem obsidione cinctum oppugnaret. Persua serant id Regi etiam Gedinenses, quod facile exercitui commeatus aquis subuehendus esset, nec reliqua incommoda, quod locus propemodum inexpugnabilis, ideo que diuturna obsidio futura esset, et ingenspecuniae vis in militum stipendia profundenda, fuerunt perpensa. Firleius mandatis Regis acceptis Brunsberg. versus castra moturus Regiomonte, magnam equitatus partem ad inferiorem Prussiam vastan dam misit. Inda maximi armentorum pecudumque greges abacti ad castra tegia Brunsbergam obsidientia, sufficientem militib. commeatum subministrarunt. Soluente Regio monti obsidionem exercitu, Brandeburgum arx magna ex parte diruta, desertaque est a Polorus. Castris ad Brunsbergam positis, tormentis in vrbis moenia et turrem praetorii altam fulminari coeptum, cuius fastigium erebris globorum ictib. decussum: moenib. ob eotum crassitiem parum allatum in commodi. Et quia propugnatores acerrimos agebant milites praesidiarii, ab Ordinis Magisto ibi collocati, et a sinu maris, cui oppidum ab vna parte imminet, minime impeditus nauib. hostilib. patebat accessus Hisce remoris diuturna facta est obsidio, incredibilesque sumptus ad mercenarios milites alendos fuerunt fariendi. Nideburgo 100. equites Cruciferi Mascouia depopulaturi eruperant, qui a Masouiis circumuenti, praeter Commendatorem vnum, qui equo pernici vectus elapsus fuerat, ad internecionem caesi sunt, Magister Crucig. interea ciues Regiomont nouis exactionib.
onerat, argentum extemplis assentiente Epis. Sambiense in arcem Regiomont. conuehit, monetario signandum tradit preciis nummorum supra modum auctis.
Sub id tempus duo Tartarorum millia, quod opportunitatem rei praeclare gerendae, Polonis Prussico bello implicatis, neutiquam negligendam censerent, in Podoliam irruptione facta diris modis cum vastarunt, quos abeuntes Trzebinius regii equitatus centurio cum quingentis Polonis ac ducentis Volyniis aggressus, magnam partem concidit, praeda omni recuperata. Ia cobus Struszius Tartaros fugientes longius in secutus, multos interimendo, quod laboranti nemo cito opem ferre posset, a Tartaris circumuentus obtruncatus est. Haec victoria periculoso eo rerum statu non mediocri. Regem perfudit gaudio, qui vt in bellum Prussicum omnes vires suas conuertere posset, decreuit cum vicinis barbaris pacem aut inducias pacisci. Et peropportune tunc Basilius magnus Moscorum Dux legatos misit, qui pacem a Rege Si ismundo, captiuorumque, qui Vilnae asseruabantur, resticutionem poscerent. Rex legatos ad Moscum se missurum pollicitus, paulo post Polocensem Palatinum in Moscouiam misit, per quem, nec pacem, nec captiuorum restitutionem vllam fieri posse, nisi Smolensco reddito, respondit. Moscus eo accepto responso, vt qui Smolenscum restituere sergiuersaretur, legatus Regis re infecta in Lituaniam rediit, sicque cum Moscis res ancipiti erant loco, nec pax certa, nec apertum bellum. Inter eos bellorum motus Regi exoptatissimus allatus fnit nuncius, Reginam filinm, cui sacri fontis aqua tincto patris nomen inditum est, peperisse ipsis Calendis Augusti, a quibus et cognominatus Augustus. Quem natum Ioannes Zaremba Palatinus Calissiensis primus Regi Toruniae nunciauit. Habebat is in gynaeceo regio cognatam quandam, quae prae reliquis Reginae semper praesto ad quaeuis officia aderat, cum ea ita fuerat pactus, vt simul ac Regina enixa fuisset, de fenestra quadam arcis, ad quam eius oculiassiduo intenti erant, fasciam, qua in fantes inuoluntur, diuersi coloris, pro infantis recens in lucem editisexus conditione suspenderet. Zaremba itaque eo signo de filio Regi nato edoctus, dispositis iam ante hinc inde equis celeribus, praepropere Toruniam accurrit, Regique nuncium tam laetum impertiuit. Quo facta magnam a Rege iniuit gratiam, et munifice ab eo donatus fuit. Quam laeticiam Rex publicis editis ludis testatam fecit et inde maiori animo ac viribus coeptum bellum prosecuturus, Ioannem Suierczeuium, qui ante sexennium Moscos ad Orsam fugarat, ad exercitum, qui Brunsbergam obsidebat, missum, collegam Firleio adiunxit, quod oppidum, quo maiore stadio et apparatu oppugnabatur, eo pertinaciori diligentia atque cura a Cruciferorum Magistro defendebatur. Obsidione ea durante, a Ludouico Vngariae et Bohemiae Rege Laurentius Episc. quidam et Andreas Trepka Polonus aduenerunt. Venit et Elias Mursa a Tauricano Principe legatus.
Marchio Albertus receptis Germanicis mari aduectis auxiliis cum eis si ne mora ad Heilsbergam oppidum et arcem munitissimam oppugnandam contendit, quae vbi opinione firmiora reperit, desperata expugnatione incensis suburbanis, agros vicinos depopulatus cum omnibus copiis ac tormentis ad oppugnationis fortunam in oppido et arce Ressela tentandam profectus est, vbi validissimum erat praesidium mille octingentorum equitum Polonorum Iacobo Sencignouio praefecto. Eius quoque oppidi potinndi spe Princeps Albertus deiectu, Rastenburgam mouit. Sencignouius
Ressela erumpens, extremum agmen adortus, in quo erant sexcenti catataphracti equites Germani, acri cum eis certamine conserto, trecentis ex eis interfectis et captis, reliquos in fugam vertit. Eius cladis nuncio Princeps consternatus, cum residuis equitum peditumque copiis fugienti similis se Rastenburgum recepit. Pari successn cum Cruciferico Liuonum equitatu ad Bartensteinum pugnatum. Princeps posteaquam Heilspergam ac Resselam frustra tentasset, Melsacum oppidum noctu ac insperato vi cepit. Erant illic duo regii praefectiequitum Myscouius et Zalinius, qui vbi oppidum moenibus maxima tormentorum violentia deiectis se tueri non posse anim aduerterent, in arcem, non adeo munitam, se receperunt. Cuius defensione desperata obsessi deditionem fecerunt, rerum et personarum salutem pacti, quae promissio eis data et seruata. Ad Vormitham inde Marchio Albertus castra transtulit, oppidum maius ac munitius, cui praeerat Raduankouius equitum Praefectus cum Polonorum praesidio, qui primum hostium impetum sustinuit: verum post a Marchione ad collo quium primum euo catus, post promissis amplissimis ad prodendum oppidum pellectus est. Aduersa bantur ei hac in re non solum tribuni militum, sed etiam oppidani, ipsaeque mulieres, argentum omne suum ac mundum muliebrem ad oppidi defensionem offerentes. Corruptus auro Raduankouius, porta Marchioni patefacta, oppidumque ei traditum est, ad res Crucigerorum munien das inprimis opportunum. Haec mense Augusto gesta sunt, quo fere toto maxima fuerunt ronitrua et assidui imbres, quibus Istula adeo intumuit, vt longe lateque eluuione obrutis campis, damna accolis non exigua intulerit. Citatus postea ob Vormithae prodtrionem Radankouius ad Petricouiensia comitia, infamia publico iudicio notatus est. Quod cum puer eius vidisset, subito gladium coram hero proiecit, hisce obiectis: Tamdiu, inquit, ab obsequiis fueram tuis, quoad, vt ea, praestarem tibi, non indignus videbare: iam vero, ne tu quidem dignus es, qui hunc gladium mihi a tergo gestes. Mense insequente Poloni cum ducentis Cruciferis Bartensteino egressis conflixerunt, quorum parte maiori: trucidata alios in fugam coniecerunt. Sub sinem Septemb. rumor increbuit de instructissimo Germanorum exercitu, qui in auxilium Cruciferis contra Regem Sigismundum in Prussiam veniret, ductoribus Volfgango Schonberg o, et Vilhelmo Comite Isenburgico. Res initio ficta ob similes vanos rumores antea saepe sparsos putabatur, donec exploratores regii rem ita se habere affirmarunt. Deliberatum itaque est in senatu, quae rationes ineundae, vt tot hostibus in cum bentibus resisti possit, hinc Cruciferorum Magistro; inde recenti exercitui ex Germania infestis signis per Marchiam venienti. Re varie dispurata, e re futurum iudicatum, vt Marchioni Nobilitas Prussica, et miles mercenarius obiiciatur, isque arces et oppida Ecclesiae Varmiensis tueatur: contra Germanos vero, qui per Marchiam lectissimo peditum e qnitumque exercitu, maximoque tormentorum atque alio belli apparatu venirent, visum maiorem Polonicae Nobilitatis partem ad bellum commoueri, alios ad Podoliae fines contra Tartaros conuerti. Nobilitati Polonicae ad Vangrouecium oppidum vnius diei a Posnania itinere locus conueniendi datus. Rex expectitione Nobilitati publica per lireras imperata, ipse Torunio mouens quarta die, quae fuit Octobris quinta, Vangrouecium prior venit. Sexta eius mensis exercitus Germanicus ad Francofordiam Oderam fl. transmisit. Interim, dum Polona Nobilitas ad locum dictum conuenit, Fridericus Lignicensis Dux ad Regem Vangrouecium venit,
acturus de pace, aut etiam exploraturus, num Rex oblatas Torunii conditiones appiobare vellet. Verum Rex responso primo Torunii dato non potuit dimoueri, ostendens, Germanorum minis se nil terreri, viresque ac potentiam sibi non deesse ad longe maiorem hostium vim sustinendam. Non multo post sub Octobris initium Regi a Sigismundo Schonbergio summo Germanicarum copiarum duce Vangrouecium literaeallatae, quibus Regi et regno Polo niaebellum in diciebatur; quam clarigationem Rex ac proceres assistentes flocci fecerunt. Germani ab Oderae transitu tertiis castris ad Miedzireciam, quae in finibus Poloniae est, peruenere: quam obsidione cinctam, ac biduo quadraginta maioribus tormentis quassa am, magna strage murorum edita, quod exiguo praesidio defenderetur, vi expugnarunt. Verebatur itaque Rex, ne ea arce capta Germani Posnaniam recta castra promouerent. Ideoque Rex mille delectos pedites sclopetarios, qui vrbi praesidio essent, euestigio misit, paratusipse omnibus cum copiis, si eo hostis contenderet, ad Posnaniam Vartamque fl. proxime accedere. Germani Poloniae fines ingressi, a Polonis subitis irruptionibus saepe in festati sunt, vbi non pauci perieie, multi capti, equorum siquidem agilitate Germanis superiores erant. Praedislaus Lanczkoronius et Andreas. Tenczinius aliquot equitum turmis Germanos in campis palantes cruenta clade affecerunt, in fortitudinis suae testimo nium Germanis captiuis Regi non paucis missis. His velitationibus Germani attriti atque territi, Posnaniam appropinquare non ausi, a Miedzirecco directo sinistrorsum itinere, ponte, qui mandato Regis deiectus erat, refecto, Vartam cum vniuerso exercitu Squerzinam transiuere, et Poloniae finibus relictis, per nouam Marchiam iter Prussiam versus continuarunt. Prussiam ad Tuciniam et Valciam arces ingressi, a Polonico equitatu protinus praelio excepti sunt, quo octoginta pedites Germani interfecti, triginta capti. Poloni tumultuariis praeliis aliquoties victis Germanis Kamienum reficiendorum equorum gratia concessere. Magna noctis pars laetis compotationibus consumpta, residuum noctis quieti datum: mane nunciatur, Germanos propinquum nemus iam egressos prope adesse. Eo rumore exciti Poloni magno tumultu ac trepidatione armis correptis equos conscenderunt: iis vix conscensis, ecce equitatus Germanicus terribili armorum strepitu adest. Quibus cum Poloni, licet numero impares, congressi, post anceps aliquandiu certamen in pacatum concessere, impedimentis et equis fere centem amissis: op pidum Germani diripuere. Ad famam exercitus Germanici venientis Magister Cruciferorum Albertus diuersa parte sex millium peditum ac septingentorum equitum exercitu collecto, Regiomonto mouens ad Heilspergae obsidionem redit, collocatisque noctu tormentis, magnam muri partem deiecit, vt prima luce oppi dum omni conatu oppugnaret. Marchio haud dubie oppidum expugnasset, ni Iacobus Sencignouius paulo ante cum millibus equitum Polonorum aduenisset. Qui vbi moenia vasto hiatu strata vidit, non solicitus de reparanda ruina tormenta ibi disposuit, ipse cum suis armis egregie instructis post tormenta ad certamen paratus stabat, misso ad Cruciferorum Magistrum caduceatore, vt oppugnationem sine longiori mora institueret. Marchio animaduerso suorum, si oppugnationem aggrederetur, praesenti periculo nil tentauit amplius, tertia post, qua venerat, die soluta obsidione Rastenburgum petiit. Rex exercitum Germa nicum fines Prussiae ingressum, et a Slochouia munitissima arce haud longe abesse cognoscens, veritus, ne Germanilstula fl. transito cum Magistro Cruciferorum
castra iungerent, ac de Gedano astu occupando consilia agitarent, statuit totis cum copiis Gedanum propius accedere. Ita Vangrouecio 2. Nouemb. profectus, Bidgostiam properauit, vbi communicato cum proceribus consilio Ioannem Zarembam Palatinum Calissiensem mille cum equitibus Polonis Gedanum misit, quo non multo ante Storcium cum Polonico peditatu praemiserat. Ioanni Koscieleczio Praefecto Mariaeburgensi iniungit, vt Germanos Istulam transire conantes remoraretur, ac fluminis transitu prohiberet. Germani Slochouiae oppugnationem loci munitione ac praesidio valido deterriti, ne conati quidem sunt aggredi. Choinicia nullo firmata praesidio, oppidanis vltro se dedentibus, facile potiti, vt et alia oppida cum Kissaua et Stargardia parum munita, in eorum venerunt potestatem, ex quibus locis annona exercitui submissa. Dersauiam inde itum, oppidum ad Istulam, quo itidem occupato Germani aduectis vndique nauigiis flumen transmissuri erant. In vlteriore littore Koscielczius cum aliquot Polonorum cohortibus, tormentis aduersus Germanos locatis, eorum nauigia ad traiiciendum parata adortus est; qui se flumen transire non posse aduertentes, Regem quinetiam cum quadraginta millibus equitum armis instructorum Bydgoftiam venisse, ac non longe ab esse per exploratores cognoscentes, mutato repente consilio Gedanum versus signa verterunt, casti isque ante vrbem positis, Schonbergius per emissarios Proconsulem vrbis ad deditionem solicitauit. Sed cum responsum, quale petebat, non acciperet, minari, et tormentis vrbis moenia verberare coepit. Ciues et Praefecti regii, qui in Gedanensi praesidio erant, nil his territi, quae ad defensionem necessaria, apparare omni studio pergebant. Poloniequites crebris eruptionibus in Germanorum castra impetum facientes, caesis et captis semper nonnuliis, victores in vrbem magno cum ciuium applausu redibant. Rex Gedano metuens, ex omni exercitu septem equitum millia elegit, quos duce Nicolao Firleio Palatino Sendomiriensi ad hostes persequendas, oppida que amissa recuperanda misit. Firleius eo equitatu contra Germanos profectus, Stargardiam et Dersauiam primo accessu recepit: cuius aduentu nunciato Schonbergius, et alii Cruciferiarum copiarum ductores rati totum regium aduentare exercitum consternati, veritique, ne a regio equitatu circumsepti ipsi in medio caederentur, motis protinus castris, multisque impedimentis relictis, in Pomeraniam iuxta littus maris fugientium instar abirum moliuntur. Zaremba Polonico equitatu, qui in praesidio Gedani erat, praefectus, postesquam Germanos castris moris abire vidit, facta ex vrbe eruptione, extremum hostium agmen carpebat, trucidatis et captis non paucis. Firleius, cum statim post aduenisset, partem equitatus Pomeraniam versus, ad hostes insequendos, misit, ipse cum reliquo exercitu ad Choiniciam ac requa oppida recuperanda profectus est, Illi, qui ad insequendos Crucigeros fuerunt missi, extremum assecuti agmen, sexcentos primo congressu, altero nongentos trucidarunt, centum quadraginta equitibus captis. Firleium Choiniciae obsidio nonnihil demorata est, quod trecenti pedites praesidio a Schonbergio relicti, fortiter propugnarent, postremo praesidii praefectum ad colloquium [transcriber, in the print: collloquium] euocarem minis promissisque ad deditionem perpulit. Atque sic Choinicia Regis Sigismundi auspicio et felicitate, Nicolai vero Firleii virtute ac dexteritate recepta. Estautem exercitus Germanici disciplina militaris ac moderatio merito depraedicanda, qui in expeditione ab
incen diis vieorum, caedibus, allisque iniuriis plane abstinuerunt: ac non modo nil sunt depraedati, sed etiam commeatum numerata coemerunt pecunia, virginum insuper atque matronarum pudicitiae religiose parcentes. Inde factum, vt agrestes omni depofito pauore, omnis generis cibaria ad eos sponte aduecta, venum iusto precio exponerent. Poloni vero eadem illa, quae Germani, pertranseuntes loca, non secus, ac si in hostico versarentur, vicos regios depraedati neglecta disciplina militari, nullis non iniuriis miseros agricolas affecerunt.
Rex, Germanis Gedano relicto in Pomeraniam contendentibus, soluto exercitu Brestam Cuiauiensem profectus est, quo ad eum Soracinius Morauus, qui Regi cum aliquot equitum peditumque cohortibus in Prussia militauit, debiti stipendii petendi causa venit, quo accepto, in Morauiam cum suis militibus recessit. Venerunt et alii plures equitum praefecti, et tribuni militum Brestam, quos omnes Rex ad prosequendum bellum in Prussiam remisit. Nam Marchio sub Germanorum in Prussiam aduentum, Rege Vangrouecii exercitum cogente, ne rebus suis deesset, Heilspergam, in quam Episcopus Varmiensis se abdiderat, capturus, secundum arcta obfidione cinxit, quem locum Sencignouius magna virtute atque constantia, vtante, tutatus est. Per illud tempus, quo Heilspergam Crucigerorum Magister obsedit, Alexander Ilouius cum ducentis equitibus Polonis, Cruciferis infesta omnia crebris excursionibus reddidit, carpenta atque currus, quibus commeatus ad castra hostium vehebatur, intercipiendo et exurendo, ita vt castra Cruciferorum famc affligerentur, cum Cruciferis quoque aliquoties feliciter praeliatus est, coactusque Marchio Heilspergae soluere obsidionem. Sencignouius post oppido egressus, abeuntis March onis cum suo equitatu extremo agmini Rastenburgum vsque adhaesit, magna Germanorum caede edita. Rege Bydgostia Brestam profecto, Marchio Albertus Heilspergam tertium obsedit, eamque per biduum acerrime oppugnauit, Sencignouio non minore, quam ante, virtute obsessum Episcopum defendente, vt coactus fuerit Marchio oppugnationem toties repetitam cum dedecore damnoque deserere. Qui ad alia loca expugnanda conuersus, Nouumforum, et pleraque alia oppida proditione cepit, vsque dum Rex Toruniam rediret, quo tempore Regiomontum se recepit, ibique Dionysia agitauit.
Eodem tempore Sencignouius cum aliquot equitum Polonorum turmis, Ilouio socio circum Fridlandiam, Gerdauiam, et Velauiam, Cruciferorum terras longe lateque depopulatus est: Seburgi ducentos pedites Germanos ad interne cionem fudit, et centum quin quaginta pagis exustis, copiosa oppidum suam in potestatem redegit. Ad Guttstadiam inde sequenti anno cum Cruciferis conflixit, septuaginta ex eis trucidatis, quatuordecim nobilioribus captis. Princeps Albertus tot cladibus a Polonis illatis fractus, per duces suos inter haec mense Martio Elbingam ex insidiis tentat. Cumque iam illi portam interiorem et muros vicinos occupassent, et clathros deiectos securibus aperire conarentur, ciues perfracta lapidum fornicatione de portae turri lapides et aliquot vasa cineris et calcis in eos deturbant, vt nullo operae precio facto decedere cogerentur. In muro etiam peditum praefectis globo traiicitur, quo cadente, animi quoque militum caeterorum conciderunt, qui fugientes plurimi tormentis ieti perierunt. Elbingenses.
vt vim sibi a Cruciferorum militibus illatam vltum irent, fugatis hostibus Hollandiam erumpunt, et arce illius oppidi, quod Crucigerorum Magistroantea paruerat, solo aequata, machinas omnes Elbingam transportandas curant. Atque sic Elbingensium virture fideque vrbs Prussiae ex tribus primariis munitissima conseruata est, quae, si in hostium venisset potestatem, compositionem pacis plurimum fuisset interturbatura [reading uncertain: print faded]. Marchio spe potiundae Elbingae frustratus, rebus indies in peius ruentibus, ad pacem vel inducias cum Rege ineundas inclinare coepit. Ideoque Rege Bresta Torunium ad bellum prosequen dum reuerso, sequenti die Lignicensis Dux de pace tractaturus ad eum venit, nec multo post Georgius Marchio Brandeburgicus Alberti frater eodem accessit. De pace inter Principes cum conuenire non posset, induciae duntaxat quadriennales factae sunt, hac lrge, vt loca vtrinque capta restituerentur, quo interea de pace perpetua commodius agi posset, Sicque bellum cruentum ac periculosum inter Polonos ac Germanos, in Prussia accensum, sesquiennio, postquam coepit, et varia fortuna gestum est, consopitum fuit sub mensis Martii finem anno salutis millesimo quingentesimo vigesimo primo. In hoc Toruniensi conuentu agitata etiam fuit controuersia de peculiari Prutenorum consilio, Rege causas terrae illius indigenarum consilio decidere ex antiquo more eousque solito: quae res Polonico Senatui summopere displicuit. Etenim quod res Prussicae a Polonis summis viribus defenderentnr, aequum illis videbatur, cum iisdem in eodem senatu in commune consulere, tanquam eiusdem Principis subditis, et vnius corporis membris. Ideoque aequitatem ipsam postulare, vt cum ipsis in eiusdem Senatus consessu vnanimiter ac fideliter, vt fidis Regis subditis dignum, de bono publico consilia conferrent, quod maximum momentum ad felicem Reipublicae statum esset allaturum. Nam Prussiam semper male fuisse administratam gemini istius Prussici ac Polonici Senatus scissione. Eam rem Senatus Prussiae diligenter perpenderet, quidque ipsis animi et sententiae sit, indicaret, vt tandem concordi animorum ac sententiarum coniunctione arctius in vnum Reipublicae corpus coalescere queant. Responsum a Prutenis: Poloniae Regibus summae curaefuisse Prussiam, priuilegiaque a laudatissimae memoriae Rege Casimiro incolis concessa, atque etiam confirmata: qui si anima duertisset, e re atque vsu prouinciae esse, Prussicum consilium cum Polonico coniungi procul dubio peculiare consilium eis non permisisset. Ideoque confidere se, Regem immunitatibus suis et consuetudinibus, vt hactenus, ita porro quoque patrocinaturum. Communem autem prouinciae pacem quod attinet, quam conseruare Poloniae plurimum interesset, nun quam sese, si eiusmodi aliquis cusus incidisse, a communi consilio seiunxisse: de priuatis negotiis libertatibus, atque immunitatibus Prussiae neminem rectius consultare posse, eorum grauaminibus atque difficultatibus indicatis, quam eos, qui inibi nati educatique quotidie ea tractarent. Orarese iterum Regem subiectissime, ne grauetur, vt hactenus fecisset; porro quoque grauamina ac causas Prussiae in priuato consilio suo cognoscere ac disceptare, quemadmodum etiam Lituanis liberam de rebus suis deliberandi consuetudinem antiquam asseruisset. Ad quae nomine Regis hanc in sententiam responsum datum a Christophoro Szidlouiecio Palatino Cracouiensi, et regni Cancellario: Regem semper priuilegiorum Prussiae tuendorum fuisse percupidum, tamen non videri ei consultum, quod se e Senatu Polonico
subdueere niterentur, cuius fidem hoc tempore et darante bello ipsi haberent perspectam: neque iniquum sibi videri, vt, quandoquidem Polonorum armis Prussia defensa esset, consilio quoque ab iisdem iuuetur. De Lithuanis quod obiicitur, eos peculiarem habere senatum, liquet satis, eos Polonorum consilium nunquam tergiuersando defugere. Verum quia ad illa pluribus respondendum esset, paucioresque hoc tempore ex Senatoribus Polonicis ad sint: Rex responso eo hac vice acquiesceudum, et ampliorem tractationem ea de re in aliud tempus reseruandum censuit. Monere se interim eos, vt cum Senatu Polonico, si fieri possit, ea de re consensum aliquem ineant, quo in conuentu regni proximo, quibus conditionibus inter illos conuentum, Ordinibus indicari possit. Respondit Episcopus Culmensis Ioannes Konopacius, Prutenos semper operam atque fidem fuam Regi regnoque probasse, et superioribus temporibus in rebus ad pacem publicam, ac regni huius salutem spectantibus, communibus cum Senatu Polonico consiliis omnia fideliter ac pro virili egisse. Quia vero iureiurando Pruteni peculiariter ratione Prussiae Regi obstricti sint, non vero regno, sperare Ordines, sibi non vitio vertendum, quod iurisiurandi huius ratione habita Senatum Prussiae peculiarem vrgeant, eumque a Polonico seiunctum ex consuetudine veteri atque Regum in dulgentia habere, grauaminaque, et omnes, quae incidunt, difficultates ac lires Regi ipsi coram proponere cupiant, a quo collatis cum Senatu Prussico sententiis iudicenturatque decidantur. Ea excusatione Rex acquiescens, sequentibus diebus aliquot Prussico Sena tui solus interfuit, terrarum Prussiae priuilegia immunitatesque confirmauit, grauamina et publica mala, quae irrepserant, sublaturum se recepit. Inter caetera de hoc praecipue fuit eontrouersum, quod Poloni articulum de officiis ac Praefecturis demandandis sic interpretarentur, quod de alienigenis is esset accipiendus, ideoque se a dignitatum ac Praefecturarum iure nequaquam excludendos, quod externi non essent, sed vna cum Prutenis communem Principem Poloniae Regem agnoscerent: ideoque Prutenos aegre ferre non debere, Regem quarundam arcium in finibus et in ipsa Prussia sitarum praefecturas Polonis attribuisse. Regesserunt Pruteni, vigore priuilegii uon solum externos, sed etiam omnes eos, qui non essent indigenae, excludi: cumque inter ipsos aliquot ante annis communibus omnium suffragiis de pecunia contribuenda ad arces oppignoratas redimendas conuentum fuisset, qua pecunia liberatae fuere Slochouia, Suecza, Tucholia, et alia, Regem contra priuilegia ipsorum fecisse, dum iterum Slochouiam vni ex Polonicis proceribus Raphaeli Leszczinio indulsisser, in praeiudicium ac detrimentum Prutenorum. Excusauit se Rex inferens, Priuilegia ac libertates ipsorum nunquam sibi propositum fuisse imminuere, vel etiam infringere: quod si de priuilegiis eorum probe edoctus fuisset, quae ante hac sibi visa non essent, praefecturam Slochouiensem potius indigenae concessurum fuisse. Verum arcis possessione iam Polono tradita parum sibi fore honorificum, eandem ipsi ademptam alteri tradere: ideoque se ab iis contendere, vt hac vice praefecturae istius collationem ratam habeant, posthac se priuilegii tenore hanc reliquasque praefecturas nonnisi indigenis collaturum. Adhaec summo grauaminis loco adductum, regias commissiones de fundis terrestribus plures aequo introduci, ac sine delectu ex regia Cancellaria
quibusuisimpertiri quo pacto ordinariis iudiciis plurimum errorisac fastidii, litigantibus autem plurimum difficultatis, qua pecunia exhaurirentur, exhiberetur: vnde tandem fieret, vt plebs inobediens erga legirimum magistratum ex mera petulantia redde tetur. Ad ea Rex responsum eiusmodi dedit, se commissiones siue recuperationes de fundis, quae ad terrarum Prussiae ius pertinerent, restricturum, nec temere quibusuis concessurum: caeterum quoad regios fundos, de iis sine commissionibus eiusmodi non posse transigi, eorumque cause ad Regem prouocandum: in reliquis, si quid praeclarum Senatus Prussicus in iudiciis constituere ac efficere possit, non foreid Regis voluntati aduersum. Praeterea, de appellationibus a Senatu Prussico ad Regem iterum difficultas mota est, multis exaggerata, quod tenuioris conditionis hominibus, qui eiusmodi longinqua iudicia persequi non possent, incommoda exorirentur plurima, ad quae vitanda, vt pauperiores simul ac ditiores ius consequi suum possent, prouocationes antehac veteri moreterrarum Prussiae limitibus circumscriptas fuisse, quibusque appellare lubitum inde esset, Culmam prouocare, non vlterius licuisse, ac quaecunque sententia ibi lata, ea standum: ita causis, quae ibi erant decisae, in rem iudicatam transeuntibus. Quam consuetudinem in Prussia seruandam deinceps Ordinibus omnino videri quae vt rite administrarentur, Regi succedaneum aliquem deligendum esse, qui eius loco plena cum potestate praesiderer. atque etiam ordinandum, in quibusnam et quanti momenti causis prouocandum esset. Postulatum etiam a Rege, vt iudicium generale institueretur, semel quotannis Mariaeburgi celebrandum, ad quod ab aliis iudiciis cuiuis, qui sibi iniuriam aliquam factam quereretur, appellare integrum esset, quaeque ibi pronunciata sententia fuisset, ea citra vlteriorem aliquam cognitionem aut appellationem acquiesceretur. Responsum tandem ad ea a Rege: iniquum esse, summam autoritatem suam adeo accidi, vel circumscribi, siquidem apud omnes Christianos Principes, imo etiam barbaros consuetudine receptum, vt cuilibet, qui iniquius secum in iudicio aliquo inferiori actum arbitraretur, ad iudicium superius, Principisque sui cognitionem prouocare liceret. Ideoque postulatum eorum iniquum esse, ne appellationes a iudiciis Prussicis ad se concederentur. Exinde mos introductus, vt prouocationes in ciuilibus ex Prussia ad aulam regiam fierentmagno cum incolarum damno, criminalium enim decisio ex antiqua consuetudine, et inde a Cruciferorum temporibus citra vlteriorem prouocationem penes quaelibet Prussiae iudicia mansit. Episcopis quoque regalia sua integra illibaraque relicta sunt, ita vt subditis suis nullam vlteriorem permiserint appellationem: quin et alii casus in diuersis causis, quae vigore priuilegiorum atque immunitatum sine prouocatione permanserunt, in hodiernum vsque diem hoc modo vsurpanrur. Circa illud tempus, quo Rex rebus Prussiae compositis Cracouiam rediit, Tartarorum quinque millia Borysthene traiecto, Mosiriam oppidum direptum, incolis trucidatis aut abductis exusserunt. Post Lituaniam ingressi, magnam eius partem inter Sluscum ac Pinscum miserandum in modum sunt depopulati: tandem multis cum captiuis et opulenta pecorum praeda in Tauricam nemine persequente illaesi reuersi sunt. Haud multo post Mahometkereius Tartarorum Tauricanorum Princeps Nogaiensium Tartarorum, quos paulo ante subegerat, accessione longe potentior factus, cum ingenti exercitu ac terribili belli apparatu
Tanai ac Volga traiectis, Casanam Scythiae metropolim ad Volgam fl. et Casanam, a qua nomen duxit, sitam, Basilio Mosc. Principi tunc parentem expugnauit, Casanensib. sibi tributariis redditis. Moscus Casanam eamque gentem totam sibi ereptam dolens, copioso exercitu coacto, iniuriam vindicare, amissamque prouinciam recuperare decreuit. Quod cum Mahometkereius resciuisset, cum exercitu 80. millium equitum in Moscouiam irruis, Occam que fluuium se in Volgam exonerantem, transgressus, regionem nullis ante bellis afflictam, celerrime peruastauit, et ante ipsam Moscouiam vrbem per duo milliaria castra metatus est, facta ei, qui etiam numerosum comparasse exercitum, et vires omnes suas in vnum locum contraxisse perhibebatur, pugnandi copia. Verum Mosco pugnam detrectante, Mahometkereius hosti pauorem iniecisse contentus, praeda ingenti, innumeraque hominum mul titudine abacta in Tauricam reuersionem fecit. Ferunt supra tercentena hominum millia ex Moscouia tunc fuisse in seruitutem abrepta, senibus ac pueris, qui per aetatem hostem trucem sequi non poterant, crudeliter necatis. Quos post mercatores Turcici Astracani in emporio emptos trans Pontum auexere, mancipiisque Moscis Cappadociam, Bythiniam, Asiam mino rem; atque Thraciam repleuere.
Regnabat per id tempus in Vngaria Ludouicus Iagellonius Sigismundi Poloniae Regis fratris filius, decimum sextum tumagens annum, qui per aetatem adhuc rerum imperitus, eoque etiam suis despicatui erat, vnde omnium, quae secutae sunt, calamitatum semina iacta fuere. Quibus malis Ludouicus Rex mederi non potuit, vt qui nec ad eam, quae Regem deceret, gra grauitatem educatus fuisset. Proceres regni, ac praecipui Principes ecclesiastici luxu pene incredibili diffluebant, et certabant, quasi aemulatione quadam tum inter se, tum cum Baronibus, vt alios profusione ac splendore vin cerent. Iidem Nobilitatem partim beneficiis ac praemiis, partim etiam potentia acmetusibi obnoxiam reddebant, vt plures asseclas haberent, ac eorum studiis et acclamationibus in conuentib. publicis iuuarentur. Mirumdictu, qua pompa, quo apparatu, ac quibus equitum vtriusque armaturae co piis Budam ingressi sunt, praecinentib. tubicinibus ad cuiusdam quasi triumphi speciem. Porto in regiam cum irent, aut inde redirent, tanto deductorum ac stipatorum comitatu vndique septi incedebant, vt vici et plateae vix cateruam caperent. Cum vero prandendum esset, tota vrbe ad aedes cuiusque tubae non aliter atque in castris resonabant, et producebantur prandia in multas horas, quae somnus et quies excipiebant: cum contra quasi solitudo quaedam esset circa Regem, et fines regni interea destituti necessariis praesidiis, impune ab hostibus vastarentur. Episcopatus, dignitates, ac praecipua quaeque officia promiscue, non pro meritorum ratione conferebantur: et quo potentiae plus, hoc etiam plus iuris habere credebatur. Itaque laborabat iustitia, et premebantur inferiores: ac omni bono ordine sublato atque euerso subinde inueniebatur aliquid, quod Reipublicae labem cum subditorum detrimento afferret. Denique ea erat in vniuersa Vngaria omnium rerum inclinatio, vel potius confusio, vt quiuis vel minimam experientiam habens, regnum hoc tot malis obnoxium, etiamsi nullum vicinum haberet hostem, mox oportere pessum ire prospiceret. Non latuere haec Turcarum tyrannium Selymum, qui subactis ad Orientem regionib. Europae totus inhiabat. Nec minus impigre Caesar Maximilianus ad bellum se comparabat, omnium fere Christianorum
Principum auxiliis subnixus, et temporum commoditate adiutus. sic vt omnia in tyranni exitium conspirare viderentur. Verum Caesare morte abrepto, tam pii, tamque necessarii belli cura omissa. In Thracia quoque inte rea pestis pestem absumpserat; Selymo pestilentiali morbo sublato: cuius mors vt exigui temporis quidem Vngariae peperit: ita stolida Vngarorum ferocia breui post exitiale bellum conciuit. Solymannus enim patri Selymo succedens cum de more finitimis Regibus se paterni imperii haereditatem adiisse, et portam suam omnib. siue pacem, siue bellum petentib. patere denun ciasset, tanta Vngarorum fuit stoliditas atque insolentia, vt Turcam hostem vicinum et praeporentem non modo superciliose contemnerent, sed etiam legatos Solymanni captiuos detineet, et iniuriis probrisque aduersus se irritarent. Haec cum ita in Vngaria geri inaudiuisset Sigismundus Poloniae Rex, velut e specula futuram prospiciens tempestarem, Vngaros monuit, pacem oblatam ne re pudiarent, neque Solymannum tam potentem hostem in hac immatura Regis aetate, rerumque omnium perturbatione in se concitarent. Quod Regis optimi consilium cum apud homines temerarios, suisque virib. nimium fidentes non valuisset: secuta est illa, quae inuoluit et affl xit omnia, rempestas. Solymannus namque in omnem occasionem intentus, Syria et Aegypto pacatis, arma protinus in Vngariam conuertit, Constantino polique cum exercitu validissimo profectus mense Maio in Rasciam peruenit, eo animo, vt Belgradum (quod ab aliis Nandor alba, siue Alba Graeca indigitatur) firmissimum totius Vngariae propugna culum, vbi Sauus in Danubium se exonerat, a cuius oppugnatione quondam Amurathes illius ab auus et Mahometes proauus, magnis acceptis detrimentis repulsi fuerant, expugnaret, atque in suam potestatem redigeret. Initioergo mensis Iulii Belgradum arcem terra et aqua, ne quid ad obsessos auxiliorum aut commeatuum importari posset, arctissime obsidere coepit Ludouicus Vngariae Bo he miaeque Rex periculoso bello instante perculsus, Vngaris omnib. ad arma conuo catis, auxiliisque vndique contractis, Sigismundi Regis patrui per oratores opem etiam implorauit, ex regni Vngariae ruina quanta Poloniae pericula impendeant velut incendio vicino ostendens. Tam tristi nepotis sui ex fratre peti tione Rex Sigismundus motus, exercitum protinus conscribi iussit mercena riorum militum equitum peditumque 6000. quib. Ioan. Tarnouium bellatorem eximium praefecit, statimque tormentis bellicis aliisque ad expeditionem ne cessariis instructum in Vngariam ire iussit. Ludouicus Rex Vngaris ad inferio ra Danubii condicto, vbi conuenirent, loco mense Iul. contra Turcas Buda coactis omnib. copiis mouit. Solymannus aduertante Vngarorum exercitu Belgradum omnib. virib. oppugnauit. Erat turris in arce vastae magnitudinis subli mior caeteris, ex qua praesidiarii Vngari arcem fortiter propugnabant, quae tormentorum violentia maxima ex parte primum deiecta est. Alteram turrim altis cuniculis, iisque puluere sulphureo repletis et incensis ingenti fragore diruendam curauit. Vngari ruinas summo studio ac labore reparabant aggesta terra, fimo omnique alia materia, quam praesens necessitas offerebat, et oppugnantib. Turcis maxima pertinacia, licet plurimi tormentis sternerentur, se imperter rito animo opponebant, plurimos occidentes. Verum apud Turcas abundante multitudine caesis et fessis subinde integris succedentib. praeliumque redintegrantib. victa est postremo Vogarorum virtus et constantia: qui arcem amplius se tueri non posse animaduertentes deditionem fecerunt. Capta est Belgradensis arx 29. August., quo tempore et Sabacensis arx quinque inde passuum millib.
distans, ad Sauum expugnata est Solymannus ea expeditione Sauum ab ea parte im perii sui limitem constituisse contentus, retro Constantinopolin abiit, territus etiam magno Vngarorum exercitu et auxiliaribus a Rege Polo niae Sigismundo submissis, quae ad Danubium vsque et Futacum oppidum progressae, speciem exercitus duplo maioris habebant. Tyrannus ruinis ac propugnaculis Belgradi magna celeritate reparatis validissimo illi praesidio relicto, eodem, quo venerat, itinere, in Thraciam rediit. Tarnouius Polonicarum copiarum dux ex aduerso Petri Varadiensis cum exercitu suo castra metatus, ad traiiciendum commode Danubium, vbi a Solymanno Belgradum vi occupatum accepit, et ipse ad Ludouicum Regem salutandi eius gratia profectus, post in Poloniam cum omnibus copiis reuersus est.
Rex Sigismundus ob Tartarorum continuas excursiones, quibus damna maxima Poloniae inferebantur, vehementer anxius, conuentum procerum Petricouiae indixit, vt de reprimen dis illis consilia inirentur. Verum quod Bydgostiensi conuentu vniuersae regni Nobilitati Rex permisisset, vt ante generale Ordinum regni concilium, particulares Nobilitatis in singulis Palatinatib. conuentus haberentur, hos primum conuentus Rex, missis ad omnes Palatinatus regni literis, agi voluit. Posnaniensis ac Calissiensis Palatinatus Nobilitas cum suis Senatorib. Srodae conuenerunt. Ibi de nunciorum ad regni comitia electione cum plena vel limitata potestate magna est inter Nobilitatem exorta contentio, tanto partium studio, vt pene ad arma sit deuentum, conuentusque hic quorundam contumacia re infecta sit solutus. Rex, ne regnum ex hoc dissidio damnum acciperet, nouo misso mandato alium conuentum Sro dae haberi imperauit: in quo post longam alter cationem tandem nuncios, qui pecuniae contributionem ad conducendos milites suo suffragio approbarent, elegerunt, ea conditione, si nunciorum reliquorum maiori parti idem placeret, quib. cum conuenire sunt iussi. In reliquis Palatinatib. Nuncii electi sunt vnanimi ommum consensu, cumque absoluta suffragandi potestate. Petricouiam vbi ventum, frequenti regni Senatu Rege praesente consultatum est de regni finib. contra Tartaros Tauricanos defendendis, qui excursionib. perpetuis aesta tis tempore transmisso Borysthene Podoliam et Russiam atrociter vastabant. Sed qnia publica Nobilium regni expeditio, qui Regem ad quaeuis bella se qui, finesque regni tueri tenentur, contra Tartarorum irruptiones, qui praepropere aduolantes pari velocitate recederent, et statariae pugnae copiam nou facerent, non adeo commoda videbatur, procerib. magis e re fore visum est. vt pecunia ad mercenarium militem. conscribendum ab agricolis et oppidanis exigeretur. Cui Senatus sententiae a nunciis Prouincialib, assensum non est, quasdam a Rege praerogatiuas prius concedi petentib. ad suarum immunitatum incrementum. Prolatis ab iss multis capitib. aliquot dierum consultationib. in Senatu res agitata est, Rege et Senatu ad aequa, reiectis aliis, consentiente. Quo impetrato. Nuncii concordib. suffragiis in pecuniae ad scribendum militem ab agrorum colonis et oppidanis exactionem adsensum praebuerunt. Quatuor ergo cquitum millia colligi, ac in Podo liam sub veris in itium mitti placuit. Rex regni saluti ac defensionicum consuluisset, ac in induciis aliquot dies causarum litiumque cognitioni tribuisset, in Lithuaniam contendit, eius quoque prouinciae reb. ac periculis prouisurus. Mense post Octob. Mo scus Vilnam ad Regem legatos misit, induciasque in quinquennium ab eo obtinuit,
Hoc ipso anno in Prussia conuentus Grudenti habitus est, in quo Senato res quidam Polonici, eam ad rem designati, tum etiam Prussici de vsu monetae
multis egerunt, cuius valor superioribus bellis decreuerat, et a Magistro Cruciferorum recens amplius fuerat diminutus, In primis autem ab iis fuit pensitata eo rerum statu inopia argenti, cuius si noua moneta cudenda esset, prius ingentem argenti vim comparandam, quae tum acquiri non posset, quod Fuggari, et aliae mercatorum societates, qui in Portugalia aromatum causa negotiarentur, vndique omne argentum conflauissent, quod Portugaliae Rex argento puro minimeque signato sibi satisfieri, nullis autem mer cibus vellet. Vtrinque variae sententiae sunt propositae de moneta, valore no uo aut veteri cudenda, multis adducti rationibus vetusne an noua monetae aestimatio esset vtilior, in eoque omnibus modis allaboratum, vt Regi Poloniae subiectae prouinciae oens, Polonia, Lithuania, atque etiam Prussia vnanimi consensu monetae eandem aestimationem acceptarent. Post longam vltro citroque disceptationem tuncnil fuit aliud conclusum, nisi in moneta ista vulganda, siquidem prouincia commodum inde et emolumentum per cipere deberet, nullum lucrum quaerendum. Qua de re dum consultationes ha bitae fuerunt, Nicolaus Copernicus Canonicus Varmiensis, a Collegio Varmiensi legatus, aestimationem siue precium cuiusuis valoris monetae diduxit, Senatoribusque exhibuit. In eo consilio fuit etiam actum, qua ratione Prussicae monetae aestimatio siue precium ad Polonicam esset reducenda. Qua de re hoc conuentu, et sequentib. etiam aliquot annis saepe fuit tractatum, antequam de rei summa conueniri potuit.
Anni sequentis MDXXIII. initio Rex cum Mosco pace quinquennali Vilnae facta, ex Lithuania in Poloniam rediit. Nec multo post Mosci legati 500. equitum co mitatu Cracouiam aduenerunt, qui iusiurandum inducia rum, de quibus Vilnae conuentum, a Rege exegerunt, quod Moscus coram regiis legatis exfoedere prius praestiterat. Mense Maio Rex ex graui morbo decubuit, ad quem sccessit periculum aliud. Nam accensis prima noctis ho ra facib. in supremo arcis cubiculo in eum post fenestram staniem globus sclo peto manuali est emissus, qui in interiore cubiculi parte haesit. Autor tanti facinoris diligenter etiam proposito praemio quaesitus, reperiri tamen non potuit, licet de quibusdam fuerit suspicio. Initio veris eius anni Mahometkereius Tauricae Princeps cum numeroso exercitu iuxta paludem Maeoticam instituto itinere profectus, Tanai superato, Tartaros inter Tanaim et Volgam ad Hircanum vsque mare late habitantes suae subiicere constituerat ditioni: illi vero hostis consilio diuante cognito, ad Volgae ostia, quib. in mare Caspium se effundit, sensim retroeesserunt, pauorem simulantes: sieque ad ininteriora Scythiae pertractum coadunatis omnib. suis copiis et virib. Maho metkereium sunt aggressi. Concursum est magnis vtrinque animis, eruentumque commissum praelium, equitib. Scythicis Parthorum more tantam sag rtarum vim emittentibus, vt densitare solem inducere viderentur. Certamen diu anceps fuit, donec praeualentib. Scythis, pro patriis sedibus, pro liber tate, pro incolumitate vxorum, liberorum, facultatumpue suarum praelianti bus, Tauricani Tartari ingenti cum caede fusi fugatique sunt. Mahometkereius dum huc et illuc discursat, et ad virtutem suos cohortatur, sagitta ictus ex equo moribundus decidit. Fugae illius opportunitate Ostaphius Circassiorum Praefectus ad riqam Borysthenis, ante annum aduerso praelio a Tauroscythis, captus, ex Taurica peninsula profugit, et ad Cireassos reuersus est. Sub medium fere aestatis Turcae in Vngariam populabundi infusi, Seuerinum
num arcem Moldauiae validam ad Istrum expugnarunt, loco ad Transyluaniam et Vngariam infestandam peropportuno. In Taurica Chersoneso caeso Mahometkareie Sedetkereius frater assensu Solymanni Turcarum Imperatoris dominatum adeptus est. Qui rerum apud Tauroscythas potitus, protinus ad. Regem Sigismundum legatos de foedere ac societate cum eo iaeunda misit, contra quosuis hostes Seythica ei auxilia pollicitus, cosdemque non secus ac suos omni cladis genere petsecuturus Legati Tartari a Rege benigne habiti, atque cum donis etiam dimissi, gratum initi foederis et amicitiae responsum Principi suo retulerunt, etiamsi Tartaris, quae gentis est in amicitiis colendis perfidia, non multum fidendium Rex sciret. Eadem aestate Turcae non solum Vngaris, sed etiam Polonis infensi, quatuor millium exercitu Bialogrodensinm Tartarorum auxiliaribus copiis sibi ad. iunctis Podoiiam inuaserant, oamque longe lateque depraedati sunt. Crassolouiam arcem expugnare conati, cu muuta suorum caederepulsi sunt. In reditu Rohatinum ob Turcam captiuum non restitutum, post aliquam defensionem expugnarunt. Oppidani moenibus ligneis perruptis in templum, quod murorum robore ac situ munitissimum erat, confugerunt, illisque se tutati sunr. Turcae vero incenso oppido illaesi abierunt. Fama erat, a Iacobo Sencignouio mille equitum Prafecto, Tutcas prostigari potuiffe, si eos, equis relictis, pedes oppidum oppugnantes, a tergo adortus fuisset. Sed ipse paucitati copiarum diffisus, haud proculinde immotus subsistens, aliquid moliri ausus non fuit.
Sub anni sequentis vicesimi quarti supra millesimum quingente simum initium, Bonae Reginae Poloniae mater Isabella Dux Barensis vitam cum morte commutauit, vel hoc solo beata, quod filiam Bonam potentissimo Regi nuptam vidisset. Cuius obitu vacantem Ducatum Prorex Neapolitanus occupauit, praesidio arci Barensi imposito. Sedregina, ad quam hic Ducatus matris morte deuolatus erat, extemplo ad Carolum Imp. Regem. Hispaniarum legatum midit Staruslaum Borgium Canonicum Cracouiensem, qui in Hispaniam profectus, singulari fide ac studio Ducatus Batensis restitutionem. Reginae Bonae ac liberis eius a Caesire impetrauit, eo ab Imperatore in feudum recepto: homagio que Regis et Reginae nomine praestito liberam Ducatus sui ad ministrationem con secuta est. Solicitauis insoper Carolum Imper. Regis Sigismundi nomine, vt, cum Regibus Christianis pace inita, in Turcas Vngariam Poloniamque continuis infestantes irruptionibus, arma viresque conuerteret, Ludouioum que Vngarorum Regem, qui periculo proximus esset, neutiquam auxilio suo destitutum desereret. Facta est suppetiarum ferendarum spes Polonico oratori, si modo per Gallos id liceret, qui grauibus bellis Italiam, quam ipse in suam recepisset fidem atque protectionem, miscere non desisterent. Per id tempus diuersorum Regum ac Principum ad Regem Sigismundum aduenerunt legati, a Friderico Daniae et Gustauo Sueciae Regibus, Pomeraniae item et Mechelb burgensi Ducibus, foedus et amicitiam Regis Signismundi expetentes. Initum est foedus cum his omnibus, id que eo libentius Rex fecit, vt Gedanenses per mare Balthicum liberius naurgare, mercesque ex Anglia et Hispania tutius in Poloniam importare posset. E us anni mense Aprili Ioanne Konario Cracouiensi Epis opo mortuo, Petrus Tomicius regni Procancellarius ex Episcopa Posnaniensi ad Cracouiensem euectus est, Rege
Sigismundo eum nominante, et collegio ecclesiae Cracouiensis eligente, Pontifice vero Romano suo assensu electionem ratam habente. Mense Iunio a Ludouico Rege Vngariae et Bohemiae orator Cracouiam venit, edictum, quo Poloni negotiatotes Vratislauiam merces conuehere, aut mereimonia ibi frequentare prohibebantur, abrogati petens. Vratislauien ses, enim merces, quae citro vltoque conuehebantur, retinendi facultatem in vrbe sua emporio designato impetraueran, eaque commodirate vsi, rerum precium atbitrio suo auxerant vel minuerant. Rex suorum querimoniis assiduis permotus, edicto cum Vratislauiensibus commercia subditis suis interdixit, vnde ad Vratislauien fes damna redundarunt maxima. Rex tamen Ludouici Regis precibus victus, edito reuocato, permisit suis subditis, pristina cum Vratislauiensibus commercia ac negociationes. Petiit praeterea Ludouicus Rex a Sigismundo Rege patruo, vt ex proceribus suis aliquem Pragam mitteret, ad res Bohemicas, intestinis motibus turbatas, pacandas. Missus est Andreas Tenezinius Palatinus Cracouiensis, qui Pxagae pace inter Bohemiae proceres composita, magnam insignis prudentiae laudem in Poloniam reportauit. Ea aestare Podolia et Russia Turcicis ac Tartaricis armis fuerant infestatae. Turcae ac Buldgari Istro ac Tyra transmissis (tredecim circiter equitum millibus) Podoliam hostili modo ingressi Zincouiam inopinata irruptione ceperunt, direptamque exusserunt, arcisque contiguae Stanislai Ochoionufii. tentata oppugnatione cum multa caede reiecti sunt, inde in Russiam effusi omnibus circa Leopolim agris ferro et igne ad Comarnum vsque im maniter deuastatis, retroeesserunt. Pugnatum est cum eis aliquoties a Praefectis regiis praeliis tumultuariis, quibus Ioannes Tarnouius insigne fortitudinis ac militaris peritiae laudem consecutus est: perierunt ex Turcis diuersis locis et conflictibus ad tria millia. Quingenti Turcarum Tyram seu Niestrum fluuium transgressi, Pocuciam Transtyranam Poloniae prouinciam depopulati sunt, quos per, propinquam Moldauiam breuioti itinere ad Istri ostia transeuntes Moldaui habitu et armis Polonis ementiti a tergo ferociter aggressi, praeda omni exutos ad internecionem fuderunt. Alia Turcarum agmina per Podoliam ad Tyrae ostia et Mocastrum seu Bialogradum iter direxerunt, quos equites Poloni insectati, extrema exercitus carpendo, plurimos ceperunt atque obtruncarunt, qui ad Regem Sigismundum deducti omnes ferreis compedibus constricti sunt, et ad regiorum operum labores adhibiti. Turcis pulsis Tartarorum quadraginta millia traiecto Borysthene, maiore longe tumultu ac horribili rabie Volyniam Russiamque inuaserunt, ac Leopolim maximis agminibus transeuntes ad Mosciscum oppidum castra locarunt. Ibi Aslan Sultanus Tauricani patruelis cum parte copiarum subsistens, triginta equitum millia turmatim quaquauersum in terras regias grassabundos immisit, qui in penitiora regi Poloniae ingressi omnem Russiam vastarunt, in colis, qui poterant, pauore ac metu passim diffugientibus, oppidis ac vicinis omnibus incensis, atque mortalibus innumeris inopina incursione oppressis, inque seruitutem morte acerbiorem raptis. Plurimi in nemora vasta se abdiderant, quos Tartaris vnd que circumuentos, conclusosque indagine veluti inde extrahebat, qui arbores excellas conscenderant, frondium densitate tecti seruatique sunt. Fama tam horrendae
Russiae vastationis Rex minime perturbatus, Christophorum et Nicolaum Szidlouiecios, nec non Rogouium Praefectum Opociensem, Nobilitatem ad arma concitatum Sendomiriam praemisit, Nobilitate minoris Poloniae Sendomiriam conuenire, ac oppidanis certum peditum armatorum que numerum mittere iussis. Confestim Rexipse Cracouia subsecutus Sendomiriam, vt equites et pedites citius conuenirent, Tartarique late dispersi aduentus sui fama exterrerentur. Nec opinione sua Rex falsus est Nam Tartari, vbi Regem omnem aulaesuae equitatum praemisisse, Nobilitatem ad arma conuocasse, ipsumque Cracouia mouisse resciuerunt, non vltra excurrere ausi, cum rapta praeda Mosciscum ad Aslan Sultani castra se contulerunt. Redeuntes praefecti regii plerisque locis tumultuatiis praeliis adorti, multos in campis palantes praeda iis erepta peremerunt. Interea Rex paucos Sendominae dies moratus, dum equestres pedestresque copiae coiuissent, Leopolim contendit. Cuius aduentu Sultanus et Tartari expaue facti, a Moscisco castris repente motis, fugae se dederunt. Quos Rexiusto exercitu in secutus, decimatertia Seprembris Leopolim peruenit, vbi ei nun ciatum, Aslan Sultanum et Tartaros fugientium instar magnis itineribus abire, et regias copias eos nequaquam assequi valere. Incredibile dictu est, quanto dolore Rex, qui fremens in hostem vindictae desiderio ferebatur, affectus fuerit, tantoque maiore, quod per recentia exustarum villarum ac oppidorumi vestigia, locaque adhuc sumantia transiens, horribilem regni sui populationem contueri cogeretur. Qui postquam Tartarios deserta Podoliae ingressos assequi se non posse accepit, Leopoli aliquandiu moratus, non multo post dimisso exercitu secunda Nouembris Cracouiam rediit, prouisurus, ne talia deinceps damna a Tartaris inferrentur, cuius etiam Rex compos factus, diuturna pace cum Tartaris pacta, ita vt Russia ac Podolia excursionibus atque vastationibus Tartarorum fere desertae, frequentiori hominum incolatu, castellis, atque munitionibus multis locis exaedificatis, refloruerint, vectigaliaque solita regio aerario dependerint. Ea tem pestate in Italia bellum inter Carolum Caesarem et Franciscum Galliarum Regem ob Mediolanum et Genuam interceptam exarsit. Quibus motibus exitio orbi Christiano futurus, tandem, nisi sedarentuc, adductus Rex, iterum Ludouicum Vngariae Regem, eiusque regni proceres peroratores Andream Cri tium Episcopum Praemisliensem adiuncto ei Castellano Plocensi, obtestari et hortari, vt pacem a Turca oblatam ne repudicarent, neque Solymanum tantum hostem in tanta rerum omnium perturbatione concitatent: Se Tartarics bellis impeditum eis opem ferre non posse, et potentiam Turcicam eam elle, cui Vngariae vires conferri nullo modo queant, et nisi mari quoque instructissima Christianorum classe oppugnentur, inuictos semper fore. Ludouicus Rex, etsi patrui Regis monita verissima esse iudicaret, pacemque cum Turcis vellet; tamen proceribus, fato quodam rebus ipsorum ad interitum inclin antibus, secus visum est, palam iactantibus, gcntem Vngaricam bellis assiduis asuetam, assiduaque exercitatione militari egentem ocio, ac pace torpescere et elanguescere, Turcasque simulata et commodo suo facta pace plus eis semper nocuisse, quam bello aperto. Instabant insupet Pontificis Romani ac Venetorum legati, Turcarum vires ab Vngaris infringi cupientes, vt interim Italia Vngariae periculo, bello in eam translato, quieta esset. Ad quod etiam pecuniae vim ingentem Regi
Ludouico in stipendia militum pendebant, quam proceres quidam Vngari summa pollentes autoritate interse partiti sunt, militibus stipendiis fraudatis: quo factum saepius est, vt limitaneae arces atque munitiones Vngaricae, decedentibus defectu stipendiorum militibus praesidiis vacuae a Turcis interuerterentur.
Haud mulro post Stephani Palatini Moldauiae Oratores ad Regem venerunt, foedera et pacta a maioribus suis cum Regibus et Regno Poloniae inita Palatinum obseruare velle sancte pollicentes. Praeterea Regem rogarunt, limitaneis castellorum praefectis hoc iniungeret, latrocinia prohiberent, ac de illatis iniuriis ad ipsos querimoniam deferentibus, quod iuris esset, exequerentur, vtque Palatini Moldauiae legatis ad Basilium magnum Moscorum Ducem per Poloniam ac Lithuaniam liber pateret transitus. Legatis ad duo priora benigne responsum, Regem foedus cum maioribusictum constanter seruaturum: hortarique eum, in officio permaneret, ac pactionibus cum tegno Poloniae dudum initis maiorum suorum exemplo diligenter staret. Ad iustitiae ad ministrationem quod attineret, Regi nil magis in votis esse, quam vt Moldaui cum in colis Podoliae amicitiam traducerent, mandaturumque terrarum illarum praefectis, vt cum Moldauis confoederatis pacem seruarent. Tertium, vt oratores Moldaui in Moscouiam irentredirentque libere, Rex concedere noluit, quod res suspicione non careret, periculumque esset, ne gentes religionis Graecae, diuersae a Polonils et Lithuanis, facta conspiratione terras regias ex diuersis septentrionalibus et orientalibus locis inuaderent.
Sub anni sequentis initium Barnimus Pomeraniae Dux, Regis ex sorore Anna nepos, perlegatum Regem ad nuptias inuitauit, petensinsuper maternam dotem, promissam quidem, sed nondum solutam. Et quia contra Ioachimum Brandeburgicum Electorem pro finium defensione bellum moliretur, auxilia sibi mitti petiit, Rex, legato benigne dimisso, ad Barnimum Ducem misit, qui Principis consanguinei nuptias cohonestaret, auxiliorumque spem, si quando opus foret, ei faceret. Eodem temporis intertiallo Gedani rumultus exortus, durauit integrum diem sequeutem. Eius causa fuit plebis in dogma Lutheri inclinatio et studium. Cui senatus per biduum a duersatus, tandem victus cessit. Sicque vulgo praeualente, priori senatu deposito, ex ciuium numero alii in senatum lecti. Templa inde et coenobia ingressi, omnem supellectilem sacram, ex gemmis, auro, argentoque constantem abstulerunt, et vsitatos Ecclesiae ritus mutarunt. Literis post ad Regem datis, facti rationem exponunt, Regem obtestantes, rem totius populi consensu factam approbaret; quae summo iuri Maiestatis ipsius nulli esset praeiudicio, neque de vestigalibus, aut debita ipsi acregno Poloniae fide atque obseruantia aliquid dettactura esset: populum vniuersum digitis erectis Regi et Regno Poloniae cum nouo magistratu solenni iureiurando sese obstrinxisse, tumultum sedatum, ac statum ciuitatis compositum esse. Eaeliterae in comitiis Petricouiensibus lectae multorum animis scrupulum iniecerunt, metuentium, ne Gedanum quadriennalibus induciis exeuntibus motuum istorum opportunitate ab Ordinis Teutonici Ma gistro interceptum a regno abstraheretur, aut in aliud in cuurreret discrimen. Itaque summa opus esse iu dicatum fuit prudentia, ad gliscentes Ptussiae motus pacandos, quod post singulari Regis felicitate ac prudentia factum. Etenim
in Prussia Orientali, cuius Princeps erat Albertus Marchio Brandeburgicus, Regis ex sorore nepos, forma Reipublicae in Ducatum haere ditarium commutata in Regis Sigismundi fidem atque clientelam, tota ab Imperio Romano auula, concessit. Cum enim quadriennes induciae inter Regem Sigismundum et Marchionem Albertum Crucigerorum Magistrum initae fuissent, inter quas arbitri vtrinque delecti Carolus Imperator, vel Fer dinandus frater, et Ludouicus Vngariae Bohemiaeque Rex controuersiam de Dominio Prussiae et iuramento subiectionis, quod Regi praestare Marchio Albertus detrectarat, cognoscere debebant: Marchio quanquam dilgenter instans, tamen ob varia intercedentium Principum impedimenta, et Caesaris Italicis Gallicisque bellis occupati absentiam induciis ad finem vergentibus ad Epiphaniam huius anni ineuntis primum obtinuit, vt partes vtrinque a Ludouico Rege et Ferdinando Archiduce Austriae Posonium euocarentur. Quo Marchio Albertus vna cum Imperii, et Principum primariorum oratoribus, et suorum etiam subditorum, ac Ordinis legatis aduenit. Verum nec ex Polonia, nec ex arbitris quisquam accessit. Nam Rex Poloniae terminum nimis breuem congressui praescriptum causabatur, intra quem regni Ordines cogere, ac de tam graui negotio cum illis deliberare non posset. Itaque et arbitri emanserant, nec tamen Marchioni Alberto Crucigerorum Magistro diem renunciarant. Qua de re grauiter apud Ludouicum Regem Marchio questus, quod adeo negligenter toto compromissi tempore pro alterius partis voto, fructu, atque commodo actum esset, protestationem Budae solennem interponit. Etsi autem de producendis in aliquot annos saluo compromisso inducii oratores suos Caesar, Pontifex Romanus, et Ludouicus Rex ad Regem Poloniae mittebant: tamen Poloni iure suo et belli proximi successibus confirmati, et inducias bello magis noxias rati recusant, bellumque redintegrant. Cum ita que Marchio Albertus Ordinis Magister omnino spe frustra niti, et a Caesare procul in Hispania abfente, et caeteris imperii Ptincipibus ac delectis arbitris negligi ac deseri videret, et induciae iam exspirarent, nec suis viribus Regi Poloniae resistere diutius posset necessario ad alia consilia, vel iurandae pacis sempiternae olim cum D. Casimiro Poloniae Rege factae, vel nouae compositionis instituen dae discedendum sibi esse videbat. Itaque Vratislauiam legatii Prussiae suae redire iussis, qui Olemuncii, in itinere actionem Pasonii non procedere inaudientes, substiterunt, deliberationem cum iis nouam instituit, ac communi consilio Georgium Marchionem Brandeburgicum, et Fridericum Ducem Liguicensem ac Bregensem fratrem et sorotium rogat, vt ipsi inter Regem et Principem cognatum dissidentes sese interponant intercedantque, et vel solidam pacem cum Crucigeris factam mitigasis quibusdam capitibus instaurent, vel aliam tolerabilem concordiae viam ineant, qua et Marchioni Alberto sua dignitas, et subditis priuilegia ac possessiones fartae tectae, maneant. His Cracouiam in cuntemense Martio profectis, Marchio Albertus cum suis Beutenam siue Bithomiam oppidum ditionis Opoliensis, vndecim Cracouia milliaribus se contulit, vt minori ex interuallo commodius accitius ad eum referri omnia possent. Intercessores Beutenam reuersi, nullam in conclusionibus perpetuae pacis mitigationem a Rege impetrari posse ostendunt. Verum si Regem Poloniae Marchio Albertus dominum agnoscere, et inuestituram, vt Iureconsulti loquuntur, a Rege accipere, et Episcopo
Varmiensi oppida erepta reddere velit: Regem vicissim interceptas prioii bello Crucigerorum arces oppidaque restituere, ac si absque haere dibus masculis Marchio decedat, fratres illius, Casimirum, Georgium, et Ioannem ad haereditariam in feudo Prussiae successionem admissurum. Nuncii Nobilitatis et ciuitatum Prussiae sententiam rogati, nil minus se Prussia excedentes, et caeteros, a quibus ablegati essent, tum cogitasse aiunt, quam pacis eiusmodi condicitiones propositum iri. De quibus cum nihil in sua informatione haberent, nec sibi a praescripto mandato discedere liceat, domum ad suos omnia prius referri petunt. Fridericus Dux hoc responso offensus regerit, se plena agendi mandata Poloniae Regi petenti monstrasse, quae sine dedecore summo reuocare nequeat. Triuium iam ipsis propositum, vt vel bellum finitis proximo mense induciis nouum expectent: vel pacem in perpetuum sancitam iurent: vel oblaras conditiones ad mittant. Quas vt acceptarent, Marchioni Alberto Cruciferorum Magistro ab omnibus Ordinis sui membris, ac caeteris Principibus destituto legati Ordinis Erhardus Queis Episcopus Pomesaniensis, et Fridericus Heideccus Baro autores eraut. Nobilitatis et ci uitatum nuncii tardius assensi, primum considerari volebant, an Princeps sus fragiis Ordinis Magister creatus, hanc mutationem feudi ecclesiastici in politicum a Rege et Regno Poloniae recogno scendum, caeteris sui Ordinis membris in Germania, Belgio, et domi in Prussia relictis probare et excusare, et pericula ex dissidiis subditorum hincorituris auertere. et legatis, nequid ex hac actione damni, iniuriarum, et in famiae ipsis emergat, cauere possit. Deinde cum de hac inexpectata mutatione nil domi deliberatum in mandatis habeant, si in eam consentire debeat, vt Marchio Albertus datis literis atque sigillis internuncios excuset, ac de priuilegiis, iuribus, ac libertatibus subditorum veteribus, quibus sub Crucigeris fuerant vsi, iurc Culmensi, immunitate, ac vectigatibus nouis in futurum quoque asserendis idonce caueat. Praeterea confecta cum Poloniae Rbge pacificatione recta in Prussiam redeat, et rerum a se per triennium actarum seriem, et qua necessitate ad extremam hanc rei conficiendae viam ineundam co actus esset, subditis exponat, vt facilius in principiis ipsius et legatorum actionibus acquiescant. Inprimis autem Principem obtestantur, si ad exitum haec cum Poloniae Rege conciliatio deducatur opta tum, vt prouincia deinceps non per alienigenas, sed indigenas gubernari patiatur. Caput vero de successione fratrum haere ditaria ad Principis deliberationem et Ordines prouinciae in aliud tempus reiiciunt. Cum vero Marchio Albertus cognita hac deliberatione defensionem consilii et facti sui internum ciis promitteret, non dubitans, Regem Poloniae feudi Dominum patrocinium ac rutelam subditis debitam praestiturum esse et in superomnium priuilegiorum confirmationem literis solennibus comprehensam, et internum ciorum apud ab legantes excusationem polliceretur. Si etiam assensum praebuerunt. Eapropter communi consilio Marchio Albertus, et Ordinis, Nobilitatis, ac ciuitatum oratores Georgio Marchioni, ac Friderico Duci interceptoribus instructionem, ac mandata transigendo cum Rege negocio decernunt, rogantque, vt oppida Brunsberga, Tolckienuta, Nouum forum, quae nuncin Marchionis Alberti potestate esset, ex gratia Poloniae Rex Alberto Marchioni relinqueret. Verum haec obtineri ne quiuerunt, quod in inauguratione sua Rex iurasset, nullum se oppidum, vel arcem a regno abalienari passurum, et nominatim ommia in Prussia occupata regno asserturum. Quatuor millium
aureorum Rhenanorum fructus ad tempus vitae Marchioni Alberto assignat.
Marchio Albertus et subditi pacis cum Rege et Regno Poloniae constantis formulae cupidissimi, de consilio Principum intercessorum ipsi Cracouiam mense Marrio proficiscuntur, vbi comitet Marchione Aloerto excepto his tandem conditionibus transactum: Cum superiorum temporum dissensio nes ac bella inter Regem Poloniae ac Ordinis Teuronici in Prussia Magistrum ex hoc fonte potissimum emanarent, quod nullus certus Princeps, isque haereditarius, sed diuersorum procerum capira Prussiam hactenus ad ministrassent: Sigismundus Foloniae Rex Alberto Marchioni Brandeburgico, ac haeredibus illius masculis, terras, ciuitates, oppida, et arces Prussiae orientalis in perpetuum ac indiuisum feudum concedit, euraque Ducem in Prussia haereditarium creat. Qui vicissim Regi fidem ac obedientima a cliente et beueficiario debitam iurat, ac Ducatum haereditario iure in liberos ex se natos vel iis deficientibus, in fratres, Georgium Casimirum, Ioannem eorum que liberos aut nepotes transmittit. Quibus extinctis, demum Prussia ad Poloniae Regnum reuenit. De quo Prussiae status chirographis suis Regi regnoque se obligabunt. Rex contra omnia Principis ac subditorum priuilegia iuri maiestatique Regis et regni non contraria tuebitur. Princeps proximum a Rege locum in consiliis, comitiis, aliisque congressibus publicis occupabit. Nil ex Ducatu, nisi conscio Rege, alienabit. In expeditionibus centum cum equitibus hastatis Regi ad fines vsque Prussiae militabit: extra fines educti stipendio, vt caeteri, regio fruentur. Offensionum ac iniuriarum bellis praeteritis inter Magistrum Ordinis ac Masouiae Duces, Episcopos Varmiensem ac Culmensem, et alios Regis subditos, vtrinque datarum, acceptarumque amnestia san citur. Oppida et arces in bello vtrinque captae cum machinis vtrinque reddentur. Nobiles et agricolae a iuramentis, quibus durante bello alienis Dominis sese sacramento obligarunt, liberabuntur, defectionis, et aliorum praeteritorum facinorum veniam consequentur. Episcopo Varmiensi prouentus a subdiris Ducis Prussiae soliti pendentur. Si Episcopus probare possit, Ecclesiasticos ab antiqua discessisse religione, Dux Episcopum in eiusmodi corrigendis autoritate sua iuuabit. Dissidia inter Regem et Ducem exoritura a consiliariis aequis iudiciis obstrictis Mariaeburgi aut Elbingae diiudicabuntur. Sin Nobiles, aliiuo ciues actionem duci intendere volent, coram Ducis Vasallis seu beneficiariis ad iudicium obligatis ius suum perse quentur, a quibus appellatio ad consiliarios Regis Ducisque Mariaebunrgi designatos integra erit. Ex teliquis Prussiae incolis quisque in eo iudicio, vbi bona sua possederint, aut reus domicilium habuerit, conueniri, et ad externa iudicia neutiquam vocari debet, nec alterius partis ciues in alienis iudiciis interdicto Magistratus discedere prohibeantur, quod aresto attineri vulgo vocant. Nauigationes et negociationes liberas incolae habebunt: fora seu mercatus in pagis abrogabuntur. Vectigalia noua tum Rex, tum Dux, nisi de consensu Ordiuum, nulla imponent: bona naufragorum possessoribus restituentut: Neuter alterius ex professo hostem aut hospitio, aut subsidio leuabit: Vterque suos hostes et criminis alicuius reos in alterius territorio persequendos, et iudiciis, vbi comprehensi fuerunt, sistendos ac puniendos curabit. Priuilegia Ordinis Teutonici omnia a Caesaribus, Pontificibus, Principibus, vel ipsis Poloniae Regibus indulta, conuentioni isti repugnantia, Dux renunciatione solenniter facta Regi ipsi
reddet: caetera Rex noua conferret. Regni ac Prussiae Ordines literis suis hanc se pacificationem semper gratam ratamque habituros, et ab obitu Marchio num se nulli alii, quam Regiac Regno Poloniae obnoxios futuros promittent. Postremo aduersus omnes huic transactioni contrauenientes Regi Poloniae Marchiones cum Prussiae Duce pro virilisuppetias ibunt amicos inimicosque communes habebunt. Idem Rex Duci Prussiae necessitate vrgente praestabit. His ita petactis biduo post pompa solenni Dux Prussiae Albertus a Rege inauguratus est. Exin litteris omnibus obsigoatis Oratores Russiae ordinum per Massouiam in Prussiam reuersi, nuncium de pace in perpetuum sancita cum Regno Poloniae exoptatum suis impertiunt. Dux Prussiae nouus cum Friderico Duce Lignicensi sotorio suo Lignitiam profectus, ibidem ad Pentecosten vsque masit. Redux in Ptussiam magno omnium Ordinum gaudio, ac fausta acclamatione exceptus, Nobilitati ac Ciuitatibus conuocatis eo in negotio pacis a seper triennium acta ordine consignata praelegi iussit. Cui gratias publice a tota prouineia Georgius Polenez Episcopus Sambiensis egit simulque Episcopae suae regimen politicum cum omnibus sibi subiectis Duci renunciat, quod Episcopi Euangelium docere, non politica imperia et dominatus administrare debeant. Princeps Prouincialibus in testimonium vocatis, quod non petente aut postulante se Episcopus vltro Episcopa se abdicasset, non inuitus accepit: altero Episaopo Pomesaniensi cum silentio astante, qui ad vitae finem Episcopam administrauit. Non multo inde tempore interiecto Regis Commissarii, prout conuentum erat, Achacius Czema, et Georgius Baisenus regium diploma Duci Rrussiae nouo tradunr, quo Rex recipit, se Duci tanquam Principi haereditario Brussiae Ducatum et ipsi, et subditis priuilegia, libertates, immunitates, iuraque eorum perpetuo concessurum, ac patrocinium illorum aduersus omnes suscepturum. Contra cuncti Prouin ciae illius Ordines iusiurandum fidelitatis subiectionisque haereditarium praelectum, primum Regi Poloniae, dein Prussiae Duci praestiterunt. Dux etiam incolis obtestantibus diploma confirmationis Priuilegiorum sigillo Ducatus nouo munitum dedit. Quod Magistratus Regiomontani fidei asseruandum Prouinciales concrediderunt, haclege, vt exempla, sicubi opus esset, Nobilitati ac ciuitatibus exigentibus impertirent.
Gedanenses noui Ducis in Prussia creati ac praestiti ab eo Regi Sigismundo iuramenti nuncio perterrefacti, primarios ex nouis senatoribus ad Regem ablegarunt, factum mutatae religionis, ac depositi senatus veteris excusaturos. Quos Rex dissimulata ad tempusira, ne poenarum metu ad desperationem adacti extrema tentarent, benigno cum responso dimisit. Quibus domum reuersus, priores senatotes, qui per tumultum amoti erant, Cracouiam venerunt; statum vrbis miserabilem, ciuiumque suorum audaciam cum insolentia coniunctam coram Rege deflsentes, demisse orant, vt Rex ciuitati exitio propinquae succurreret. Cum que rerum magnitudo summa que necessitas eius praesentiam flagitent, ipse Gedanum venire non grauaretur, omniaque pro arbitro suo constitueret, et ad pristinam reuocaret formam, sontibus punitis: Senatum omnem veterem, ciues honestores, magnam denique plebis partem Regem secuturos: alios etiam, qui seducti essent, cum sponte, tum metu ad officium redituros. Rex eos consolatus, bono animo esse iussit, spe illis facta, rebus Poloniae compositis,
sui Gedanum aduentus: interim sedulo prouiderent, ne vrbs nouis turbis forte exortis grauioribus afficiatur incommodis.
Pontifex Romanus Clemens Septimus tot bellorum ac victoriarum fama Regis contra Turcas, Tartaros, Moldauos, Moscos, et Crucigeros motus, ensem consecratum vt vocant, deauratum in vagina argentea, quo in bello contra Barbaros vteretur, cum pileo gemmis ac vnionibus coruscante, ei transmisit. Cuius Legatum Rex amplis donatum muneribus dimisit, Pontificique pro dono misso permagnas literis gratias egit. Ea tempestate in Taurica Peninsula inter Tartaros Praecopienses intestiniexorti fuerunt motus.
Satkereius enim Tauricae Princeps, quem Turca eis praefecerat, ex aula sua missum, quod mitioribus praeditus videretur moribus, minusque, quam Tartari alias sunt, ferus ac truculentus, ab eis Prin cipatu deturbatus est. Eo ex Taurica Constantinopolim ad Turcarum Tyrannum profecto, de iniuria questum, Tartari Aslan Sultanum Satkerei patruelem Principem sibi delegerunt. Quam dignitatem ea lege suscepit, si eum Turca approbaret. Turcae siquidem omnes fere Tauricae portus quaquauersum obtinent cum Capha, ideo que Turcarum potentia Sultano et Tauroscythis terrori erat.
Verum Turcae Sultani virtus ac ferociasuspecta erat, quem earum in Taurica turbarum, quarum apud ipsum esset accusatus, potissimum credebat esse autorem. Itaque ei infensus Satkereio in Taurica olim Principi Sedetkereium ipsius fratrem successorem dedit. Cum id Aslan Sultanus ex amicorum literis accepisset, Turcae potentiam vehementer timens, ad Poloniae Regem oratores misit, supplicatum, vt, si Turca bellum sibi intentaret, liceret in campis regiis Borystheni adiacentibus castra, locate, cum equitum millibus septuaginta, magno subsidio contra quosuis futuris, regemque Patris nomine dignarus filii locum ac defensionem ab ipso petiit, Responsum a Rege legatis: se Sultanum filii loco habere, eique felicia quae que precari: Turcam eius electionem ratam non habere, dolere si ipsi arma inferat, tutum in ampis Borysthenicis fore receptum, opibus etiam suis atque commeatu eum pro viribus iuuare paratum esse. Responsum hoc ex Oratoribus reuersis grarum Sultano accidit.
Circa idem tempus inter Caesarem ac Galliae Regem nouorum dissidiorum ac simultatum iacta sunt semina Caesaris enim potentia aliis Principibus formidabilis erat. Itcque foedus inierunt, vt alter alteri opem, si quicquam moliretur Caesar, ferret. Rex Sigismundus videns, Rempublicam Christianam eo foedere in duo quasi corpora diuisam et factiones scissam, et tunc maxime, cum Turcicae potentiae necesse esset ite obuiam, indoluit, eamque temporum calamitatem non solum familiaribus collo quiis, sed literis etiam ad Caesarem scriptis deplorauit, atque deprecatus est.
Ob quod conciliandae inter Principes concordiae studium Imperator Regem Sigismundum singulari affectu prose quutus, eum sibi perpetuo iunxit foedere, in societatem aurei velleris equitum eo ascito, et torque aureo gemmis ac vnionibus decorato.
Ineunte anno sequente Rex conuentu Petricouiae habito ac finito
Gedanum versus ad fidem senatui amoto liberandam turbarumque ac nouationis autores puniendos decima nona Februarii iter ingressus Torunium primum, inde Mariaeburgum peruenit. Gedanenses religionis mutataesibi conscii, Regisque aduentu in Prussiam perculsi, clam congressibus habitis deliberarunt, consultum ne videretur Regem in vrbem admittere. Cordatiores euentum pensitantes, censuerunt, nil in re tanti momenti precipitanter agendum.
Etenim cum illi Regibus ac regno Poloniae semper fidem antehac sin ceram praestitissent, laesae maiestatis crimen commissuros, si sua Regem, cui omnes iuramento subiectionis ac fidelitatis obstricti essent, vrbe excluderent: a cuius maioribus tot ornati essent beneficiis, tot priuilegiis atque immunitatibus donati: quae omnia contumacia ac defectione eorum irritatus Rex reuocare posset: adhaec ipsam ciuicatem Gedanensem commerciis Polonorum detractis ne quaquam florere diu posse. Hic cum vltro citroque diu discepratum esset, in id tandem communi consilio itum est, Regi omnia obsequia ac fidelitatis officia deferenda, inque vrbem cum comitatu venientem honorificentissime excipiendum.
Rex Mariaeburgi de omnibus, quae Gedani agerentur, a suis edoctus, ante suum Mariaeburgo discessum Christophorum Szidlouiecium Castellanum Cracouiensem, Andream Tenczinium ciusdem loci Palatinum, Lucam Gorcanum maioris Poloniae Praefectum Gedanum praemisit. Eos aduentantes summa humanitate omnibusque officiis Gedanenses prosequuti sunt, iidem post in Senatum introducti, humanissimis verbis omnem irati Regis suspicionem exemerunt, adeo vt illi nil magis in votis, quam Regis ipsius aduentum habuerint, ea que de causa protinus ablegarint, qui Regi de aduentu gratulantes eum maiorum suorum exemplo in vrbem inuitarent. Inter nuncios erat praecipuus Ioannes Salicetus Iurisperitus, acerrimus religionis Lutheranae propugnator, qui vt ad Regem ablegaretur, auror fuit Philippus Bischouius, a Lutheranis se non alienum simulans: Eos vt Rex clementer exciperet, proceres Gedanum a Rege praemissi, Regi suaserunt, id quod factum.
Nuncii aduentum felicem Regi in Prussiam senatus populique Gedanensis nomine gratulati, eum, vt iniunctum erat, demisse ad se inuitarunt. Rexeorum precibus annuens, nuncios, qua acceperat, fronte non indonatos remisit. Nec mora, Mariaeburgo mouens amplissimo cum comitatu Gedanum perrexit. Quo appropinquanti, ad ptimum ab vrbe lapidem magna pepuli multitudo cum vxoribus ac liberis spectandi, officiique causa se effudit. Vrbem ingressus Rex, cum rerum suarum securitati cauisset, Senatui Gedanensi mandat, vt portarum valuae, nuper cardinibus emotae, reponantur, portarumque claues sibi tradantur, pacem se attulisse, nec hostem vllum extimescendum.
Id cum exe qui cunctarentur, Rex repressa aliquantisper ira, Palatinos et Castellanos Prussicos, ac magnam Nobilitatis Prussicae partem acciuit. Aduenit etiam eo dem insperato salutandi Regis gratia Barnimus Pomeraniae Dux e sorore nepos: habebat praeterea secum Rex ingentem procerum atque equitum Polonorum numerum, procul dubio vt Gedanensibus terrorem incuteret: nihilo tamen minus Regis tanti comitatus multitudine
religionis Lutheranae exercitia frequentabant. Audaciam eiusmodi Rex non amplius ferendam arbitratus, opificum magistros in publicam mercatorum domum conuentui designatam cogi iussit. Hi cum frequentes conuenissent, Petrum Kmitam Regni Mareschalcum ad eos misit, qui scipione silentio imperato quaesiuit, an vellentiuramento Regi regnoque Poloniae dato stare, nec ne? Vnanimi voce annuentibus, iussit, qui partium essent regiarum, in latus concederent dextrum.
Id cum bona ciuium pars haud cunctanter fecisset, aliis, qui ancipiti erant animo, nonnihil tergiuersantibus, et ipsi tandem, ne palam rebellasse viderentur, in dextrum latus ad reliquos coiuere. Quorum fide Mareschalcus commendata, fidelitatis atque subiectionis sacramentum iterato ab eis exegit. His factis transactisque, Rex de statu ciuitatis reformando, senatu vetere restituendo, et Catholica Romana religione postliminio restituenda consilia init.
Exin Regis mandato Ioannes Salicetus, et septuaginta circiter mutandae religionis autores, comprehensi in carceres coniecti sunt. Salicetus obiectis criminibus purgare se volens, petiit, vt cum Rege coram loquendi facultas sibi daretur. Colloquio impetrato, complura obiectorum diluendorum suaeque in nocentiae probandae causa ad duxit, magno ciuium numero adstante. Coram quibus Philippus Bischouius ex eo quaesiuit, cur sacras aedes aureis argentisque vasis spoliasset, et cur conscenso suggesto primus ipse Lutheri dogmata proponere ausus fuisset? Cur furcam, rotam, gladium ante praetorium erigen da curasset? Eo inficiante, ac tandem ciuium adstantium iussu ea se fecisse asserente, ciues constanter factum negarunt, suoque eum periculo talia ausume esse responderunt. Quorum verbis reuictus, ab iisque desertus conticuit. Itaque iussu regio in carcerem reductus, ac postea cum tredecim eiusdem criminis reis capite plexus est: reliquis in exiliam actis.
Sumto de sontibus supplicio Rex vrbis statum ex arbitrio suo composuit, vasa argentea aureaque, sacras item vestes edicto seuero restitui templis prae cepit, Catholicaeque Romanae eclesiae sacra acritus iterum exerceri sacerdotibus restituris mandauit. Portum inde, qui in littore maris est, ad Vistulae occidentale ostium Rex inuisit. Hic naui animi gratia conscensa per mare sui iuris vehi voluit, vt terrae illius ac maris dominum se facto ipso comprobaret.
Tribus eoque amplius mensibus Rex Gedani commoratus est, omnium rerum copiam Gedanensibus ipsis eiusque comitatui affatim submiministrantibus. Ibidem subsistens Georgio Pomeraniae Duci ex sorore nepo ti Lauem burgum Bythouiam que praefecturas Prussis finitimas beneficii iu re concessit. Inter haec Ianussius et Stanislaus fratris Massouiae Duces postremi et antiqua Regum Poloniaestirpe prosati, paucorum dierum interuallo sine liberis decesserunt. Quos intemperantia vitam sibi multi credunt abrupisle, plures tamen veneno sublatos opinantur. Massouiae Ducatu ad Regem Poloniae expactis et sure feudi deuoluto, Massouiam totam titulis regiis adiunxit, cum non multo ante Cruciferis Prussia exterminatis omnis Prussia iisdem accessisset, magna cum Poloniae accessione. Ad extremum subiectionis fidelicarisque iureiurando a Senatu populoque Gedanensi accepto, vicesima quarta Iulii
abit, et celebrioribus Prussiae locis perlustratis sub exitum mensis Augusti Varsauiam ingressus, defunctos Duces, quorum corpora ad Regis vsque aduentum asseruata magnifica exequiarum pompa sepelienda curauit. Massouiae possessione accepta, Praefectos, praesidiaque locis praecipuis imposuit. Atque ita Massouii Regni Poloniae membrum facti, postquam Regi fidem dedissent, et in regni Senatum allectic essent, post quadringen tesimum fere annum ad corpus Poloniae redierunt.
Hoc ipso anno Solymannus Turcarum Tyrannus, toties ab Vngaris irritatus, bellum illis infert. Cum enim cognouisset, Vngaros amissa ante quin quennium Nandoralba de animi tumore non modb nil remisisse, nec pacem, quam vltro ipsis obtulerunt, acceptasse, sed etiam minas atque vindictam spirare, exercitu tre centorum circiter millium contracto, Sauo traiecto et Belgrado, Salanca, et Varadino Petri in potestatem redactis, ad Vileccum oppugnandum contendit. Et quia verebatur, ne Poloniae Rex Vngaris laborantibus, vt et ante, subsidio veniret, TauricanumTartarum instigauit ad Poloniam eodem tempore, quo ipse Vngariam infestaret inuadendam, vt Rex Poloniae domestico rerum suarum periculo perculsus auxiliis Ludouico Regi ferendis supersederet. Id quod nulla mora interiecta Tartari Taurico tyranno gratificaturi praestiterunt, in Lithuaniam primum, inde in Volynensem, Belsensem, ac Lublinensem tractus irruptione facta atrocissime eas regiones depopulati sunt. Rex in Prussia tunc absens, ob longius locorum interuallum his malis mederi nequibat, auxiliares etiam copias, quas in. Vngariam contra Turcas destinauerat, ad regni sui fines tutandos adhibere compulsus. His motus Ludouicus. Vngariae Bohemiaeque Rex ex eorum, qui tunc secum erant, consilio, conuentum indicit publicum ad Diui Georigii matryris diem: ad quam cum frequentes omnes omnium prouinciarum ordines conuenissent, decemuntur ibi: ea, quae ad regnii defensionem pertine ac videt antur, iliudque imprimis, vt ad secundam mensis Iulii diem omnes regni proceres ac nobiles Tolnam armati conueniant, hosti inde cum Rege obuiam ituri. Rex interim, ad bellum quae require bantur, parat: Principes Christianos periculi communis admonet, maxime Caesarem Carolum, et Regem Galliae Franciscum appellat, ne se in tanto deserant discrimine. Instat et apud Pontificem de pecuniario subsidio ad tantum bellum necessario. Mittit praeterca ad Ferdinandum Austriae Archiducem sororium suum, et ad alias. Imperii Principes, qui tum comitiis Spirae intererant. Bohemos etiam, Morauos, ac Silesios solicitat de auxiliis debitis. Idem a Poloniae Rege patruo petit. Venit non multo post; Ludouicus Rex Tolnam cum tribus peditum equitumque millibus. Praecipua spes etat im Iohanne Scepusio Comite, Transyluaniae Palatino, qui a validis. Transyluanorum copiis instructus erat. Ei ancipitem deliberationem cum nunciorum vanitas, tum Regis man data secum ipsa pugnantia faciebant. Rex enim a quodam,
cui hostimum consilia explorata erant, dam admonitus fuerat, nil fore consultius, quam si Transyluaniae Palatinum cum Transalpino (nam et huius fides Regi hac in parte perspecta esse videbatur) vel a tergo hostem aggrederentur, vel illo ad Vngariae interiora progresso, iunctis viribus Thraciam omni praesidio vacuam inuaderent. Ita enim fore, vt hostis vel in medio opprimeretur, vel ab incepto desistens ad sua defendenda recedere cogeretur. Hoc consilium cum multis suspectum esset, diu res fuit ventilata: cum vero nil certi expediri posset, iussus Transyluanus facere, quod magis e Republica arbitraretur, ac si id duceret vtilius, vires suas et Transyluanorum cum Transalpino ad illa Ioca conuerteret. Quaeres magna ex parte in causa fuisse videtur, quod Transyluanus ad praelli tempus adesse non potuerit. Dum haec aguntur, praeterierat iam tempus conuentui Tolnensi designatum; et nemo adhuc ad eum locum venisse audiebatur: videbanturque omnes ad Regem respicere, nec prius venturi, quam Regem praedicto loco iim esse in tellexissent. Vnus Andreas Bathoreus ad Penteleum cum regiis se coniunxit. Ibi nuncius a Transyluaniae Palatino ad fuit his cum mandatis, nondum se quid quam certi constitutum habere, ob tantam nunciorum varietatem: modo inssum se cum Rege copias coniungere; modo hostem a tergo aggredi: inde iterum priora mandata repetita: se quidem, quaecunque Rex mandauerit, impigre executurum. Caetorum illud de hoste a tergo circumueniendo serum iam nimis esse, et valde peticulosum. Iam enim Transalpinum coactum in Turcarnm castra obsidem mitterefilium, quem vnicum habebat, nec quidquam moliturum. Quocirca consulti ssimum sibi videri, vt consociatis viribus hostium castra adoriantur. Rex collaudata hac sententia nuncio mandat, vt dies noctesque itinere continuato ad Transyluaniae Palatinum festinet, eumque quam celerrime suis cum copiis ad Regem venire iubeat: tum potestatem ei facit, cuiuscunque conditionis homines, modo per aetatem arma ferre possent, in militiam euocandi. Missi quoque, qui vndique auxilia corrogarent. Dum Tolnae Rex exercitum cogitr, nuncius adfertur, Turcas Vilecco expugnata ad Ezeckum pergere. Designantur itaque ex proceribus nonnulii, qui hostem Draui transitu prohiberent. Ex his quidam intem pestiue ad modum priuilegia sua allegant, quibus cautum, ne Barones, nisi sub vexillis regiis, militarent. Rex grauiter commotus, in magna Senatus frequentia: video, inquit, ego, vnum quemque capite meo excusationem et salutem capiti suo quaerere. Ego quidem eo hanc suscepi expeditionem, vt caput meum pro huius regni ac vestra omnium salute extremis obiicerem. Ne quis igitur sir, qui excusationem possit aliquam ignauiae suae capite meo praetendere: ibi ego Deo fauente cras vobiscum eo, quo alii sine me ire nolunt. Ad haec cum ob stupescerent praesentium animi, nec quisquam iam esset, quinon vltro etiam prouinciam, quam paulo anteomnes, excepto Vngariae Palatino, detrectarant, subiturus esset. Regis iussu signa canuntur, posteraque die iter indicitur, quibusdam non ignorantibus, quid inde periculi sequi posset, ac profectionem huiusmodi frustra dissuadentibus. Tolna igitur postridie egressus decima quarta Augusti Zeckzardum, inde secundis castus Batham peruenit. Erat inter caeteros duces Paulus Tomoraeus Archiepiscopus Colocensis, e familia Franciscanorum monachus iguarus quidem rei militaris,
ac tanto oneri impar: sed manu animoque promtus, qui cum non semel Turcas ab exercitu digressos longius concidisset, vel moratores excepisset, existimationem tantam consequutus est, vt cum de summo belli duce consultaretur, vnus, isque cucullatus tot viris bellatoribus sit praelatus. Ei adiunctus fuit collega Georgius Comes Scepusiensis Palatini Transyluaniae frater, qui id munus diu pertinaciter deprecatus est: sed tandem ea lege consensit, vt simulac frater aduenisset. liberum ei esset statim eo munere se abdicare: His peractis exercitus recensetur, qui vltra viginti quinque millia non excessit. Inde ad locum castris non procul oppido Mohaczio capiendum proficiscuntur. Loco igitur castrorum idoneo capto, cucullatus ille Imperator ad eos, quos vltra confluentes in castris habebat milites, abit, illos, si fieri posset, castris regiis adiuncturus. Erant vero ad sex equitum millia, quorum pars bona iam ab initio Monachum secuti, aliquoties secund euentu cum hostibus ante velitati fuerant: caeteros vero Franciscus Perenius, et alii ad duxerant. Quo vbi Tomoraeus peruenit, militum concione aduocata, de Regis et sua procerumque sententia reducere se eos velle in castra regia significat. Tum vero fremere omnes, sese ab hoste, cui iam dudum obuiam iri opottebat, abduci: fugam hac ratione iniri, non pugnam: talia suadentes, ocio esse inertiaeque adsuetos: veniat modo Rex, et secum in hostem arma ferat: victoriam in manibus esse: illud etiam compertum sibi, omnem illam strenuam olim Turcarum manum primum in Belgradi, deinde in Rhodi expugnatione cecidrsse: duces modo strenue munus suum exequerentur, propete omnia casura: auellant Regem, et egregium quenque militem ab illa socordi sacerdotum, aliorumque pugnam detrectantium turba, qui Regem etiam ipsum animo et corpore praestantem ignauis artibus emollire conentur. Haec dum fiunt, iam ad Mohaczum omnes loca sibi designata subtentoriis occuparant. Rex vero in noua villa quadam Macedoniorum inter Batham ac Mohaczum cum paucis se continebat, non sine periculo, si hostis, qui non procul in de aberat, paucitatem regii exercitus cognitam habuisset. Sed eius factum in aliud tempus, vhi gloriosius pro patria occumbe rer. Deus reseruauit. Adserunt interim proceres ad Regem nocte in tempesta trepidum nuncium, Turcici exercitus magnam partem iam Drauum transiisse, reliquam traduci: mouenda quam primum castra, et hostero in traiiciendo occupatum inuadendum: praelium diutius sine discrimine differri non posse. Rex snis consultis, non satis, quod statueret, inueniebat. Occurrebat Transyluanus, damnans consilia eorum, qui Regem tantillis cum copiis hosti tam propinquo obiecissent, dictitans: Regi vel Budae fuis se expectandum, vel alibi, vbi minus periculi, sub sistendum, donec regni vires contrah erentur, externaque auxilia aduentarent: hortatus Regem, ne bis ad eundem offenderet, nec ante aduentum cum hoste confligeret. Addidit et hoc Tracsyluanus, venturas secum breui copias, cum numero, tum militum genere praestantissimas, in quibus Rex vel praecipuam victoriae spem ponere posset. Et haec Regiobuersabantur, animusque an cipiti deliberatione haesitabat. Anxius itaque procerum animos explorare statuit, vtrum vel Transyluanum expectandum, vel castra in tutiorem locum transferenda censerent. Mittitur ergo eadem illa ferme hora, qua nuncius venerat, in castra Cancellarius, suasurus proceribus, inprimis belli ducibus, vt praelium differri paterentur. Co omemorat ordine omoia a Transyluano et aliis
Regi nunciata, ponit ante oculos praesens regni exitium, si Rex cum tot proceribus ac militiae flore sese tam manifesto periculo exponeret. Si enim Rex, quod absit, succumberet, nil obstare posse, quo minus hostis totam Vngariam in suam redigat potestatem, lenge satius videri, donecsubsidia adueniant, exercitum tutiorem in locum deduci, vel retro hoste vrgente cedere: minus inde calamitatis exspectandum. Proceres his auditis nil magis moti, ac si nunquam quicquam audiuissent, spe certaminis auidi, et verecundia dissuadendae pugnae, cuius desiderio videbant militum animos accensos, occupati. Rex igitur prima luce in castra ipsos tentaturus venit, quod per Can cellarium paulo ante frustra factum. Conuocatis consiliariis, refertur ad consilium militare, quid facto sit opus, cum nemo ad huc eorum, qui ex Transyluania, Slauonia, Croatia, Bohemia, Germania que expectarentur, adesset, quorum plerique propediem sperarentur adfuturi: hostis autem in propinquo pugnam non esset dilaturus. Huic consultationi Tomoraeus quoque intererat, proxima nocte ex alteris castris hanc ipsam ob caulam accersitus: qui cum et ipse, vt plerique alii, praelii conserendi autor esset, Rex miratus, quae res tan tos ei animos ad deret, rogat, ecquid suorum, quos sub signis haberet, militum numerum haberet exploratum? deinde quid de hostium multitudine ei compertum esset; respondit ille: in omnibus castris non esse opinione sua supra viginti armatorum millia: in hostis vero circiter trecenta millia. Hic omnium animis ob stupefactis subiecit ille, non esse hostes proprerea extimescendos, multitudinem illam et inermem magna ex parte, et imbellem. Rex iterum per contatur, quot nam millia pugnae apta existimaret: septua ginta millia, in quit, illle. Is quoque numerus Vngarorum copias longe superare visus est, praesertim cum tormenta etiam bellica grandiora apud hostem constaret esse trecenta et amplius. His diu multumque disceptatis, et: tam Monachi suasu quam sponte sua omniu fere animis ad pugnam pronis, exceptis paucis, qui, ne timidi viderentur, non audebant animi sensa proferre, superuenere ex alteris castris, qui in senatum introducti dixerunt, se commilitonum suorum nomine tam ad Regem, quam ad Senatum ipsius mandata habere. Cum Rege solo primum collocuti, postea ab eo egressi, monent Senatum, ne Regem a pugna de hortentur, habere se hostium vires satis exploratas, victoriam certam esse, modo fortuna et occasione diuinitus oblata vtantur: cum Rege ergo castra sua coniungant: si qui secus Regi persuadero annitantur, illis paratum vt hostibus exitium. Hac tam atroci denun ciatione pugna de communi consilio decreta, ad eam quisque accingere seseiubetur. Causae vero praelii ineundi etsi multis dehortantibus fuerint tales, quaesumm os etiam imperatores impellere potuissent, in credibilis nempe ac fatalis quasi militum ardor, in dubicata in omnium animis victoriae spes, non satis tutus ab hoste reces sus, cum praesertim hostis ad nullam rem magis aptus esset ob leuem armaturam, quam ad persequendum cedentes. Pugnaigitur decreta, necessaria ad eam apparantur. Ante omnia Tomoraeus in castra sua, in proximo posita, profectus, a suis vix impetrat, vt aliquantulum recederër, seque cum exercitu regio so ciarent. Interim, naues, tormenta bellica, pyrius puluis, aliusque apparatus appellunt: e pro ceribus etiam nonnulli cum copiis in castra veniunt, sequutum triduum consumtum est partim in pugnae praeludiis, non infelicibus ex Christianorum parte, partim in consultando de acie instruenda, ac tormentis collocandis. Inprimis diligenter fuit quaesitum, quid Rege faciendum censebat, quidam eum cum millibus ali quot selectis percul ab acie collocandum, vt in omnem pugnae euentum intentus esset:
sed hoc cum exercitus neutiquam laturas videretur, agitatum illud, vt Regis personam alius mentitus regiis armis indueretur: sed id quoque videbatur sine ingenti exercitus incommodo fieri non posse. Tandem igitur huc itum, cum anceps pugna instaret, vt ex Nobilitatis flore legerentur, qui Regis curam haberent, et si quid se eius accidisset, extra aleam periculi subducerent. Acies disposita est ex consilio Leonhardi Gnoinii Poloni, et aliorum, qui consultissimum iudicabant, si curribus, quibus regius exercitus abundabat, acies vndique cingeretur, ac si intra munimenta praelium fieret, hoc enim pacto futurum, vt hostis multitudine abundans non ita facile vniuersam regiam aciem circumdaret. Ea cura de mandata Gnoinio, et quibusdam aliis, sed serius, et eodem vespere, quo postridie cum hoste pugnatum. Locus, vbi acies instructa erat, a Mohaczo vno, a Danubio vero praeterlabente dimidio milliari aberat. Erat ibidem lata planicies, neque siluis, neque virgultis, neque aquis impedita: nisi quoad ad laeuam inter eumlocum et Danubium erat locus palustris et limosus, arundine caricibusque plenus, vbi postea plurimi periere, Regia aciei collis obiectus erat, in longum protensus, in theatri quodammo do formam, vlrra quem Tutca castra habebat: in colle decliui pagus exiguus cum templo: ibi positae machinae hostiles, loco quodam depresso, vnde postea Vngaris plus terroris, quam damni intulerunt. Acie sic ordinata, paulo post solis exortum die Augusti vicesima nona ad modum sereno coelo Palatinus Vngariae Regem per vniuersum exercitum circumducit: ibi eum praesentem, de quo nonnulli dubitarant, omnibus manu ostentans, paratumque dicens, omnia extrema, vel mortem ipsam subire pro patria, pro religione, pro coniugibus ac liberis eorum. Praestarent igitur se quoque viros, Vngaros se meminerint, et eos, qui tum sua ipsi saepe, tum maiorum virtute tot victorias claras ex eodem illo, cum quo praeliaturi essent, hoste retulissent. Nec hostium multitudinem formidandam, cum non in numero, sed in robore militum sita sit victoria: Deum ipsum pro patria pugnaturis adfuturum: in manu ipsorum esse non patriae solum, sed totius Christianae Reipublicae salutem. Haec et talia Palatinus, tum etiam Rex militi animando locutus: Rex in ordinem suum renersus est. Maior inde diei pars in hoste expectando consumpta est, qui paucis emissis velitandi causa post colles se continebat, incertum, quo consilio, sic diu satis expectantibus tandem apparuit hostium agmen per vallem, quae ad dextram collibus subiecta erat, tacite incedens, sola hastarum summitate illud prodente. Aduolat statim Tomoraeus, et e ducibus, qui ad Regem erant, vnum cum equitum ala mittit exploratum, quid hostis moliretur. At cum nil certi referretur, vtrum eo die hostis in praelium descensurus esset, quidam e primoribus morae pertaesi, receptui canendum, et in castra redeundum censebant. Quod vbi cucullatus militum dux sensisset, iterum cum collega ad Regem properat, pugnam nullo modo esse differendam monens: satius nunc cum parte copiarum hostilium, quam postero die cum iusto exercitu congredi: nec de victoria ambagendum. Rex signa canere iubet, et simul cum tubarum clangore ac tympanorum strepitu exoritur clamor militum Iesu Nomen inuocantium. Eodem pene momento ingens copiarum hostilium vis e colle sensim descendit: vbi et ipse Turcarum tyrannus erat. Tum demum Regis capiti galea est imposita, vehementer expallescentis, et quasi euentum praesagientis. Signo pugnae dato, intrepide cum
hoste congressi sunt hi, qui in prima acie: exonerantur tormenta, sed paruo cum hostium damno: conseruntur rursus manus multo alacrius, quam pro numero Vngarorum: multi ex hostibus, sed et ex Vngaris non pauci cadunt, quibus fortissime pugnantibus hostis sine Vngarorum impressione coactus, siue vt ad tormenta eos pertraheret, cedere coepit. Aduolat ad Regem Bathoreus, hostes terga vertere nuncians, promouendum esse gradum, et hostem fugientem persequentes adiuuandos. Rex igitur cum suis properat: verum vbi ad eum locum ventum esset, in quo paulo ante certamen fuerat commissum, ibi complura hostium cadauera, multa etiam Christianorum sparsa videbantur, quidam etiam semiuiui adhuc et spirantes. Interim Vngaris instantibus, et strenue dimicantibus, agmine regio, etiam, quantum a cataphracto milite fieri poterat; festinante, inclinare dextrum cornu coepit, et plaerique ex eo fugam capessere, tormentis, quae hostis tunc primum exonerare coeperat, exterriti: eodemque tempore Rex in sua acie non amplius apparuit, siue pugnandi ardore caeteros ordines praegressus, siue intempestiue a suis subductus. Hic vehementer turbatis ordinibus diu tamen etiam postea fuit pugnatum, iam non in latiore illa planicie, sed ante ipsa hostium tormenta: quae quamuis altius librata, nil Christianis aut parum nocerent: tamen non solum terrore, sed etiam fumo omnia replente, ac prospectum eripiente, coacta fuit magna exercitus pars in vallem, aquis illis palustribus iunctam descendere, reliquis adhuc ad ipsa tormenta mascule pugnantibus. Caeterum cum hi quoque qui se in vallem receperant, rursus ad pugnam instaurandam restitutis ordinibus erupissent, neque iam vlterius vis tormentorum et fumi sustineri posse vllo modo videretur: magna exercitus parte in fugam dilapsa, ipsi idem facere sunt coacti. Fugam igitur ad vnum omnes arripiunt per ea potissimum loca, quae paulo ante laeti ac vana spe victoriae inflati, cum hoste conflicturi, calcarant. Certamen durauit sesquihoram, intra quod breue spatium ingens edita strages. Nam praeter eos, qui vtrinque in acie ceciderant, non pauci palustri illa voragine absorpti sunt. Regis quidem corpus repertum fuit in hiatu quodam terrae praerupto, dimidio supra Mohaczum milliari, ad pagum Czelie, ita vt fuerat armatum, equo superincumbente, quo in loco plures alii perierunt. Tomoraeus primo statim conflictu temere in hostes prouolans, fortiter pugnando cecidisse perhibetur, eiusque caput detruncatum, ac per hostium castra circumlatum, hastae affixum postea ad tentorium Sultani statutum ferunt. Die pugnam insecuto, mille et quingenti ex Vngaris capti, et inter hos magna praecipuorum nobilium pars coram exercitu victore capite truncati fuerunt, pauci ex captiuis seruati, vt essent, ex quibus Turca, quae vellet, sciscitaretur. Inter hos Nicolaus cognomento Hertzkius quaestor regius, Ioannes Macierouius, et Ioanoes Pilecius Poloni Regis cubicularii; a quibus postea Regina multa cognouit, quae breuitas historica commemorare non sinit. Perierunt in eo praelio et fuga praeter Regem ex Antistitibus Ladislaus, Archiep Strigoniensis, Paulus Tomoraeus Colocensis, belli dux, Varadinem sis, Quin queccle siensis, Iaurinensis, Canadiensis, Bonensis Episc. Ex proceribus Georgius Comes Scepusiensis alter belli dux, Ioannes Draffgius curiae iudex, Franciscus Orzag, Petrus Corlatheius, Andreas Trepka Polon. Simon Horvvath, Sigismundus Banffius, Ioannes Bathianus, Stephanus Schlickius Bohemus, et nonnulli alii Bohemi ac Motaui. Praeter hos et alios e praecipua Nobilitate amplius quingenti desi derati sunt. Cum praeter tria
quatuorue peditum millia paucissimi tunc euaserunt. Tormenta item bellica; omnisque apparatus castrensis et naualis in hostium venit potestatem. Inde hostis populabundus crudelitatis nil praetermisit, obuia quaeque ferro flammaque vastans et comburens. Illud inter alia insolens est, infantulos viuos, ne vagitu proderentur, a matribus in terram defossos, ibidemque hoste aduentante et marribus dilapsis misere suffocatos. Hostis paucos dies in praelii commissi loco commoratus, omnibus dein de a praeda reuocatis Budam versus mouit: ad quam sextis aut septimis castris cum peruenisset, oppidis et villis obuiis omnibus exustis, eam omni praesidio destitutam cepit et combussit, arce sola, stabulo regio, et viuario relictis. Inde dimissis in omnes citerioris Vngariae partes praedatoribus omnia Iaurinum vsque depopulatus est: arx tamen Strigoniensis a Praefecto deserta, per in fimae sortis hominem, Vissegradensis vero perrusticos ac Monachos fuit conseruata. Sed et Tata, Comarum, Alba regalis furorem hostilem euaserunt, quod hostis, incertum, quo consilio regnum vastare tantum contentus, de arcium et locorum munitiorum expugnatione non multum laborauit. Nuspiam hostimagis repugnatum fuit, quam ad Strigonium in loco, cui Marotho nomen. Omnium vero tam caesorum, quam captorum numerus vtrinque putatur excessisse ad ducenta ferme hominum millia. Citeriore Vngaria hunc in modum vexata, terrore non modico longinquis, et praesertim Viennensibus incusso, ponte super Danubium facto, Tyrannus in Vngariam vlteriorem transiit, emissis inde ad omnes partes inter Danubium et Tibiscum, qui omnia similiter vastarent.
Ludouico Rege sic miserabiliter extincto, et Solymanno Turc. tyranno ex Vngaria Constantinopolim, propter motus domesticos se ab sente ortos regresso Ioan. Scepusius Coms e Transyluania Regi opem allaturus serius aduenit, non obscure Regis interitu, vt fama iactabat, laetatus, quod aspirare ipse ad Vngariae tegnum crederetur, opinione claritatis familiae inter Vngariae proceres, et propter victoriam de agrestibus partam, nulla praesertim regia sobole mascula extante. Spe itaque plenus regni potiundi, singulos proceres prensans obtestatus est, ne summam rerum ad externoum deferrent. Meminissent, quantam cladem ante hac perpessi sint externorum Regum culpa. Documento Sigismundus Bohemus ad Nicopolim magna clade fusus, Vladislaus Polonus ad Varnam internecione caesus, vt reticeantur detrimenta, quae. Vladislai in dulgentia, ac Ludouici filii eius ado lescentia sintaccepta. Superesse proceres antiquae stirpis, qui regni gubernaculis dignissimi sint. Ac de me ausim policeri, me (quod citra cuiusque contemtum sit dictum) animi magnitudine ac regni administrandi cura milli cessurum esse, si vestris suffragiis eo honore dignus iudicabor. Qua oratione Scepusius multorum procerum studia consequutus, eoque facilius, quod Ferdinandus Austriacus Ludouici Regis sororibus eandem dignitatem ambiret, inspem erectus a Stephano Bathoreo procerum Vngariae non postremo, paulo ante in Bohemiam profecto. Itaque cadauere Ludouici Regis in Mohacziana palude Czetricii armigeri Solesii equitis indicio reperto extractoque, et Albam Regiam relato, ibique pompa regia sepulto, concilium comitiale armatoe multitudinis prisco regni more indictum est, cuius autoritate Rex crearetur. Eius hic fuit exitus, vt Scepusius, nemine in publico luctu se competitorem profiteri auso, magno omnium applauso Rex fuerit salutatus, statimque a Petro Pereno, in cuius custodia ex rudi auro Vngarici regni corona asscruabatur, a Paulo Archiepisc.
Strigoniensi, et Stephano Brodarico Episc. Vaciensi rite coronatus est. Quaeres funestis bellis inter Reges Ferdinandum ac Ioannem occasionem praebuit. Proximi deinde anni, qui fuit supra 1527. principio Tartarorum viginti sex millia per paludes et aquas gelu induratas in Lituaniam irruptione facta ad Pinscum vsque penetrantes, loca alia bellis intacta paludibus tunc glacie concretis vastarunt, et incendiis ac rapinis omaia miscuerunt. Constantinus Ostrogius dux parato exercitu abeuntes optima cum praeda et captiuis assecutus, in securos, et nil hostile molientes summo mane impetum fecit, qui cum sagitris instar grandinis emissis sese aliquandiu defendissent, equirum Lituanorum ac Volyniorum virtute profligati sunt, caedes magna edita, quod equis suis, in pratis haud longe inde pabulantibus, destituerentur, pauci fuga elapsi, captique septingenti, et captiuorum Christianotum, qui in Tauricam abducebantur, quadraginta millia liberata. Hac insigni victoria omnes laetitia affecti sunt incredibili, et Ostrogius ob forti tudinem, solertiam, ac celeritarem militarem summis laudum en comiis fuit celebratus. Cui Cracouiam ingre dienti signa militaria hosti erepta, captiuis Tartarorum praeeuntibus praelata sunt. Eum Rex ob rem strenue gestam amplis cumulauit muneribus. Fuit initium huius anni duplici de nomine tam Lituanis, quam Polonis felix et laetum. Nam praeterquam quod Tartari magna clade profligati sunt, Mosci legati quadringentorum equitum comitatu ad Regem sexennes inducias petitum venerunt, quibus obtentis in Moscouiam redierunt. Necita multo post Rex publica regni munia ac dignitates vacantes distribuit. Andreas Crituis Episc. Premisliensis Raphaele Leszozinio defuncto Plocensem Episc. adeptuc est, cui in Premisliensi Ioannes Karnkouuis sublectus. Christophorus Szidlouiecius Castellani Cracouiensis, Ioannes vero Tarnouius Palatin Russiae dignitate cohonestati sunt. Ea aestate Leopolis in Russia igne absumta est, eoque ipso tempore Franciscus Galliae Rex Sigismundum Regem per oratores rogauit, vt Ioanni Vngariae Regi contra Ferdinandum Bohemiae Regem nuper creatum opem ferret, questus de fratre ipsius Caesare, quod cum contra Turcas laudatissimo maiorum suorum exemplo belligerari deberet, bellis intestinis totum orbem Christianum inuolueret, et trecenta aureorum millia pro filiis obsidibus accipere recusaret. Responsum ei legationi a Rege, sibi dolori magno Principum Christianorum intestina odia et dissidia esse, quibus Europa in sua ipsius viscera armaretur, ideoque bella Christianorum semper sibi fuisse abominationi. Vngaricis motibus vt se implicet atque immisceat, integrum sibi non esse, neutrarum partium fore policitus, daturum tamen operamper legatos, vt inter dissidentes Reges pacem componat. Hortari et obtestari vicissim Galliae Regem, vt cum Caesare pacificatus iunctis viribus Turcarum Tyranno terra marique bellum intentaret. Sub idem fere tempus, dum Ioannes nouus Vngarorum Rex rebus regni ordinandis ac firmandis studet, Ferdinandum Austriae Archiducem Bohemorum Regem et creatum inaudiuit. Ostendebat is ius quoddam vetus ex veteribus de successione pactis inter Frider. III. Imp. et Matthia Vngar. Regem, deinde inter Maximil. Imp. ac. Vladislaum Vngar. Regem initis, cuius iuris vindicandi, Vngaricique regni consequendi tempus aduenisse commodissimum arbitrabatur, idquue eo facilius, quod Bohemicis viribus instructus, a Carolo Caesare fratre auxilia non contemnenda speraret, ne Germanis quidem Principibus ei hac in parte defuturus. Quam ad rem eo magis fuit accensus, quod Vngar. quidam proceres Ioanni regnum inuidentes, tanquam comitiis
minus rite celebratis, aliis proceribus praereptum, ei fauerent. Itaque Ferdinandus eorum instinctu, repetendi iuris sui cupidus, Bohemorum ac Germanorum auxiliis instructus Budam recta contendit. Ioannes aduentu Ferdinandi consternatus, quod copiis ad occurrendum destitueretur, neque etiam genti satis fideret, cum cohortibus suis Pestum traiecit, indeque continuatis itineribus Tibisco superato ad Toccaium castra metatus est. Posthaec ad Sigismundum Regem comitia regni Petricouiae agentem legatum misit, Archiepisc. Colocensem Franciscanae familiae monachum, perque eum auxilia contra Ferdinandum Bohemorum Regem obnixe petiit, illius ambitione accusata, et Vngariae periculis exaggeratis, euius ruina etiam Poloniae vicinae esset futura exitio. Quod si Poloni auxilia sibi submittere recusarent, Turcae opem implorandam, eumque dignitatis suae defensorem asciscendum. Legato responsum a Rege, res suas non pati, vt Christianorum bellis se ingerat, qui perpetuum et internecinum cum Tartaris bellum gerat. Neutrarum se fore partium, et allaboraturum omni studio, legstis ad Ferdinandum Regem missis, vt pax inter eos ex bono et aequo concilietur. Ferdinandus Buda sine vlla sanguinis effusione potitus, ducum suorum consilio hostem perterritum insecutus est, summaque celeritate vsus Tibisco transito Toccalum structa acie cum Ioanne conflicturus peruenit, qui infelici ducum suorum consilio praelium cum Ferdinan do init, ac post acrem vtrinque pugnam victus in Poloniam profugit. Victor exercitus in Transyluaniam penetrans, totam prouinciam inditionem suam nullo negocio red egit, statimque Ferdinandus Vngaris ferme omnibus ad eum transeuntibus, Rex Vngariae salutatus, ve terique aurea corona a Pereno, qui a Ioame iam defecerat, ei delata, cum coniuge sua Albae regiae inauguratus est. Quo facto praesidibus constitutis, qui Vngariae regnum ipso absente administrarent, in Bohemiam rediit.
Ioannes aduer so fortunae casu iactatus in Poloniam secessit, vbi inter reliquos proceres etiam Hieronymo Lasco Palatino Siradiensi, viro praeter stemmatis nobilitatem sapientia ac doctrina, multiplicique rerum vsu illustri innotuit. Cui nil antiquius fuit, quam Regem exulem humanissime accipere, eique opes omnes suas, ac singularem industriam ad recupe randum regnum offerre. Inter quos tandem de hoc conuenit, auxilium eo rerum statu vnius Solymanni Turcarum Imper. implorandum esse, qui supplicis preces minime asper maturus esset, si se clientem eius, beneficioque ipsius regnaturum proficeretur. Videbar enim Lascus, Solymannum elati animi Principem illustrandi eam nominis sui occasionem neutiquam neglecturum. Quod consilium vt Ioanni exuli maximo futurum vsui videbatur, ita Vngariae totique Reipublicae Christianae summe exitiosum fuit. Nec multo post Lascus, legatione suscepta, Constantino polim petit, quo vbi peruenit, aditu sibi largitionibus ad purpuratos, quos illic Bassas vocant, et praecipue ad Lufftibeium et Ebraimum (qui Bassarum Princeps regiique sigilli custos erat) et per hos ad ipsum Solymannum patefacto, ab eodem virum Christianum ad colloquium minime admittere solito, ad eosdem Bassas remissus fuit. Summa petitionis fuit, vt Ioannes a Ferdirando quomndam Vngariae procerum perfidia regno exutus in regnum reduceretur, beneficiarius et cliens Solymanni perpetuo futurus. Ioannem in publico Vngarorum om mium conuentu legitime Regem appellatum, et ex antiqua regni consuetudine coronatum fuisse: nunquam, si in tutelam reciperetur, tanti beneficii memoriam ex animo depositurum, Solymannumque
quoad viueret, constanti fide cultuque prosecuturum, eique tributa clientelae omine quotannis perso lurarum esse. Quod ei non solum summe suturum sit gloriosum, sed etiam maxime vtile, vt qui benesiciarium Regem habere vicinum potius cupere debeat, quam Ferdinandum Bohemorum Regem, qui Caroli Caesaris fratris et Germanorum potentia opibusque fretus bellum ei illaturus potius, quam sua defenfurus existimari possit. Ad ea non difficilem se praebuit Solymannus, gloriae potentiaeque auidus, qui Ioannis preces admissurum se ea lege respondit, si, quae ab eo postulaturus esset, praestaret, fidemque datam tueretur. Ferdinandus interim Vngariae regnum sibi contra Turcae vim stabiliendum existimans, Solymanni amicitiam petere decreuit, ratus, ad eam facile eum pertrahi posse, si ei ius, quoligitimus eius regni haeres sit, probasset suum. Ad quod legationis munus delegit Ioannem Oberdanscum Vngarum, quem splendido exornatum comitatu, muneribusque Bassis exhibendis instructum Constantino polim ablegat. Oberdanscus Constantino polim vbi peruenisset, licet a Solymanno comiter acceptus, patienterque in consessu purpuratorum auditus fuisset, duro tamen et superbo cum responso fuit dimissus. Respondit enim Solymannus, Ferdinandum induciis magisque amicitia sua indignum videri, qui alieni iuris regnum inuasisset, cum eius iura antiqua, quae ob tenderet, sua de Ioanne victoria reportata plane obliterasset, tantisque etiam iniuriis se ab illo affectum esse, vt eum in gratiam recipere nonnisi violatis maiorum suorum institutis queat. Ideo quesibi propositum esse contumeliam acceptam armis vindicare, Vngariamque tanta armatorum multitudine iterum ingressurum, vt Ferdinandus in ipsa quoque Germania non sit tutus futurus. Quo responso legatum praepropere Constantinopoli abire iussit. Oberdanscus Viennam reuersus, omnia, quae de Solymanni aduentu regiis praesidibus referebat, conficta ab ipso credebantur, nemine Getmanorum ei assensum praebente. Quare vt eam ca lumniam effugeret, ad Ferdinandum Regem, qui Spirae tunc comitiis aderat, profectus, legationis responsum a Turca rerulit inexpectatum. Quo nuncio non mediocriter Ferdinandus perculsus fuit, vt qui probe sciret, Turcam, quae esset minatus, dubio procul executurum, metusque eo maior erat causa, quod Caesare fratre bellis Italicis implicito auxilia a Germanis petere non auderet, thesauri quin etiam et Caesaris et sui continuis bellis exnausti essent.
In Podolia ea aestate Iaslouiecius et Iscricius regiarum copiarum duces ad Cameneciam mille equites Tartaros caeciderunt, et Cracouia eodem tempore a porta noua ad aedem Diui Stephani incendio vastata est, flamma extra moenia vehementia venti delata, Clepardiam exussit. Eo incendio centum circiter regia tormenta, quae inter muros adseruabantur, liquefacta sunt, sed postea Germanocum opificum opera refusa atque instaurata. Sub excessum Octobris Praedislaus Lanczkoronius Chmielnicensis, Ostaphius Circassiensis Praefecti, nec non reliqui agminum ductores, mille ac ducentis equitibus Polonis et Russis coactis ad O zacouiam arcem Borysthenis ostio adsitam excurrerunt. Polonici iuris olim ea arx fuerat, sed runc Tauricanorum Tartarorum praesidio tenebatur. Poloni itaque Tartaris caesis et victis, triginta petudum millia, et quingentos e quos in de abegerunt.
Primis ineuntis anni diebus Petricouiae conuentus a Rege indictus est, vbi primum Masouiae proceres in consilio deregni commodis cum reliquo senatu sententias dixerunt. Post longas cum nunciis Prouin cialibus disceptationes a Senatu tandem decretum, vt ad finium Lithuaniae ac Podoliae defensionem contra. Turcas, Tartaros, ac Moldauos infensissimos regni hostes, pecunia agrestibus et oppidanis imperaretur, ad eandem que et Massouiae incolae qui in regni corpus postliminio cooptati fuissent, eorum demque cum Polonis iurium ac priuilegiorum essent participes, adstringerentur: qua pecunia milites Podoliam et Russiam ab incursio nibus hostilibus tutarentur. Quibus insuper constitutum, vt Russica ac Podolica Nobilitas equis armisque semper instructa, ad Tartarorum eruptiones reprimendas, opem ferret. Soluto conuentu Petricouiensi, Rex in Lithuaniam profectus est sub Aprilis decursum, Regina, Sigismundo Augusto filio, et Isabella liberis comitantibus. Aliquot dieb. post Haliczio regni Marschalco rebus humanis exempto Petrus Kmitha Scepusiensis et Praemisliensis Praefectus surrogatus est. Rex Vilnam vbi venit, febri ardente correptus fuit, ad eo vt de vita periclitaretur: breui tamen opera medicorum conualuit. Ea aestate mille equites Poloni finium Podoliae defensioni praepositi, praeclare aliquid agendi desiderio incitati, Pontum Euxinum versus ad Oczacouiam arcem, quam Tauricani Tartari possidehant, expugnandam, expeditionem susceperunt, ne Tartaris circa Borysthenem aliquis superesset tutus receptus. Infeliciter tunc euenit, vt Asian Sultanus Tartarus in campis Circassiis Tauricanorum Principis patruelis sui insidias declinans Regis Sigismundi permissu castra netari solitus, triduo ante Polonorum ad Oczacouiam aduentum, pace cum hoste patruele transegerit, Oczacouia ei tradita. Poloni Aslan Sultanum Regi foedere iunctum offendere nolentes, pacis inter patrueles Tartaros factae interim ignari, trecentos Aslan Sultani Tartaros, quos Tauricanos esse arbitrabantur, in campo deprehensos trucidarunt, totidemque aut pluribus alibi caesis. His Poloni successitus elati, ad Oczacouiam cursu directo, primum tria circiter equorum millia, qui in campo et pascuis libere versabantur, Tartaris abduxerunt. Aslan Sultanus iis auditis, ad Iaslouiecium copiarum Polonicarum ducem misit caduceatorem, indicatum, Aslan Sultanum Sigismundo Regi amicum et socium mirari, cum Puloniae prouincias ab incursionibus aliorum Tartarorum summa fide sit tutatus ab eius equitibus aliquot centenos ex suis interfectos, equosque, quos ad regium ministerium aleret, interceptos. Orare, equos restituendos curet, ne culpa eius, qui acerrimus regni Poloniae militum defensor contra Tartaros hostes fuerit, infestissimus Polonis esse, et iniuriam suam armis vlcisci cogatur: monere, vt priuato secum colloquio de iniuriis ac damnis illatis ex bono et aequo sibi satis faciat. Iaslouiecius eo perterrefactus nuncio, quod Aslan Sultanum Regi foedereiunctum laesisset, metuens Regis indignationem, si ad cum delatus esset, Sultano respondit Aslan Sultanum amicum et confoederatum Regis fui iniuria damnisque a Polonis affectum esse, summopere dolere, Errore factum, putantibus, Sultanum procul inde abesse, quosque in campis reperissent Tartaros, non ipsius, sed Tauricani Principis fuisse milites Regis sui hostes: petere, quicquid ignorantia admissum esset, sibi ignosci. Equos, qui abducti essent, paratum se restituere, permittereque Taitaris, vt equos suos ipsimet repetant. Aslan eo responso laetus protinus equos abducendos curauit, Iaslouiecio spe ineundae amicitiae atque societatis
ad se Oczacouiam inuitato, cum a Tartaris, quib. equos vltro restituerit, nil hostile ei metuendum esset. Iaslouiecius nil fraudis suspicatus, licet plerique ex sociis blandae Sultani orationi non temere fidem habendam suaderent, ad Aslan Sultanum Oczacouiam se contulit. Ad quem cum venisset, Tartari conscensis subito equis, Polonos nil hostile suspicantes impetu facto circumuentos sagittis impetierunt. Constiterunt aliquandiu Poloni immoti, scutis duntaxat sagittarum multitudinem excipientes. Confestim Aslan Sultanus vim fieri Polonis videns, Scythica succinctus phanetra aduolat, praelium dirempturus, et per confertos Tartaros irruens, magno clamore eos a certamine auo care conatur, serio ne, an simulace incertum. Verum Sultanus cum suos non posset abstrahere, aut certe videretur, secessit, Tartarique Polonos certatim adorti sagittis confecerunt. Peloni, quid agendum absente duce, ancipites in fugam per vastos campos se effuderunt, Russis, qui Polonis coniuncti erant, primum fugientib. Quo viso Tartari Polonos insecuti complures trucidarunt, multos ceperunt, qui posteasoluto redemptionis precio in Poloniam reuersi sunt. Stanislaus Pileczius, vbi omnes in fugam ruere vidit, desperatis rebus equi pernicitate hostium manus euasit. At Hieronymus Latalscius viriliter cum Tartaris aliquandiu praeliatus, turpe fugere censens, a Tartaris captus est. Vbi aliquandiu seruire coactus a Ioanne fratre Episc. Posnaniensi numerato lytro liberatus est. Aslan Sultanus, vt facto ipso probaret, eam se inuito stragem passos Polono, Iaslouiecium, qui ad eum sub fide publica venerat, dimisit. Calamitatis illius culpa Iaslouiecio adscripta fuit, quod nimis facile Tartaro credens, redditis equis, eius fidei se permisisset. Quisi mansisset. Poloni procul dubio licet numero inferiores, equis tamen, armis, et virtute longe superiores. omnem hostilem a se iniuriam propulsassent. Clades hac accepta die Augusti 3. quo tempore ad Bugum fluuium et Socalum aliquot annis ante cum Tartaris infeliciter fuit pugnatum.
Hoc ipso anno Turcarum Tyrannus Solyman. ingentib. copiis maximoque apparatu Budam contendit. Quo cum venisset, Ioan. Vngariae Rex ipsius beneficiarius insigni procerum comitatu stipatus, Lasco etiam comite, ad Tyrannum honoris agen darumque gratiarum causa, qui eum clientela dignatus fuisset, obuiam pro cessit, dextraeque osculo eum patronum ac vindicem libertatis suae agnoscere est testatus. Solyman. nonnihil e puluino adsurgens, graui sed amico vultu dextram ei porrexit, fidei amicitiaeque pignus, testatus, nil sibi optatius a Deo contigere, quam si miseris indigna ab hostib. perpessis succurrere possit. Itaque bono animo sit, omnia enim se, quae eo bello hosti erepturus esset, ei concessurum. Budenses aduentantis Turcae fama perculsi, ferme oens in finitimas vrbes Strigonium, Albam regiam, et Posonium profugerunt. Itaque Buda deserta potitus, arcem cum Germanico praesidio oppugnat, Turcae actis cuniculis fundamenta subruere moliti, vt supposu is ignib. ar cem excinderent. Praesidiarii viam elabendi nullam videntes aliam, de deditione cum Turcis agitant. Praeerat arci Thom. Nadastus Vng. is milites cum hostib. transigere prohibei, perfide ignauiae eos accusans, suppliciumque ni extrema quaeque adeant, comminatus. Verum vbi ex dilabentium Turcarum specie corruituram turrim praeuiderent, metu consternati Nadastum aduersantem in vincula compingunt, cumque hostib. de abitu paciscuntur Itaque 70. circiter ex pacto cum farcinis Posonium abituri excunt. Tyran. de eorum perfidia et Nidasti fide ac constantia edoctus, trucidari oens iubet: Nadastum vero stipendio ad se inuitatum, cum abnueret, clementer dimittit. Inde Viennam mouet Budae relictis Io. Rege et Lud. Gritto cum 5. peditum ac 3.
equitum millibus. Loca ad Danubium sponte se ei dediderunt, de quibus Strigonium, Altenburgum, Plintenburgum, Comora, munitissima castella, quae, si, qua par est fide ac fortitudine, restitissent, Turcarum impetum remorari potuissent, dum Ferdinandus Rex copiis coactis aduersum hostem venisset: imprimis, si Archiepiscopus Strigoniensis sui et nominis et officii im memor arcem strenue tuendo dierum aliquot moram Tyranno obiecisset. Tyrannus igitur locis illis omnibus in potestatem suam redactis celeriter iter Viennam conuertit, eoque exeunte Septembri venit. Insperato hostis aduentu Viennenses quidem perterrefacti, vrbem tamen, omnib. defendendam viribus decreuerunt. Itaque suburbiis, ne praesidio hosti essent, incensis hostem intrepide expectarunt. Inde agitata sunt de hoste propulsando consilia, dispositisque in moenibus tormentis, et fossis aliisque operibus aggestis vrbis custodia per stationes diuisa est. Tum vero commodum Philippus Palatinus Rheni centum equitibus mature Viennam ingressus, vrbis partem, qua Vngariam vergit, propugnandam suscepit. Sieque reliqs ducibus certae vrbis partes defendendae fuerunt commissae. Dum haecintus magna cura aguntur, hostiles copiae ad moenia obequitantes apparuerunt, in quas Viennenses egressi, non semel cum victoria redierunt. Interim hostilis exercitus praecursores assiduis Viennenses ineursionibus vexabant, cum quibus praesi diari equites congressi quosdam ceperunt, occisorum capitib in vrbem relatis. Haud multo post quingenti equites Viennenses porta ad Vngariam effusi cum Turcis concurrunt, vbi Viennenses repulsi tres caesi, et septem capti sunt, inter quos et Comitis Hardecii vexillifer Christoph. Czedlicius eques Silesius. Hi ad tyrannum adducti, postquam eos examinasset, ac, de vrbis statu cognosset, Czeducium veste acu picta auroque intertexta do natum cum caeteris captiuis, tribus auteis singulis donatis, in vrbem remisit. Per hos Viennensibus aequas conditiones, si deditionem facerent, proponem das curauit. Caeterum obsessa est Vienna sub Septemb. exitum aqua terraque tantis Turcarum copiis, vt ex D. Stephani turre castrorum finem prospicere nemo potuerit, Praecipua eius potiundae spes in cuniculis erat: quos locis commodis plurimos sub terram tentari, et sulphure, bitumine, ac puluere tormentario compleri iusserat, vt igne subiecto militem muros defen dentem per munitiones ingenti ruina patefactas in vrbem immitteret. In vrbe interim e proditorib. tormentis subiecti fassi sunt, se vrbis aedificia incendete po licitos, vt, dum intus ad restinguendum concurreretur incendium, Turcae foris nudata praesidiis moenia occuparent. Hoc molimine deprehenso, obsessi alacriores facti longe maiore, quam ante, diligentia excubias egerunt. Sed maior a cuniculis metus imminebat: cum ecce e Turcis quidam sub ipsis moenibus sponte se obtulit, et in vrbem perductus multarum rerum, tum inprimis, qua parte murus suffo deretur, in dicium fecit. Id obsessi secuti, quibuscunq. locis hostium operae cuniculos tentabant, die noctuq. suos in contrafodiem diopere continuere: atque ita doli deprehensi, et hostium machinae elusae. Quicquid enim ab hostib. illuc congestum fuerat, id milites obsessi contra ductis cunicu lis aut vi abripuerunt, aut astu asportarunt: hostes vero, qui se in cuniculos illuc absconderant, aut expulerunt, aut interemerunt. Cum igitur hanc rationem parum prospere sibi procedere Turca animaduerteret, corona vrbem inuadere decreuit. Quadrifariam ergo diuiso exercitu vr em continuato praelio oppugnare, fossores interim in auersissima munitionum parte cuniculosagere
iubet, vt sic perpetuis laboribus exhausti milites Christiani velloca deserere cogerentut, vel a suffossionibus armis et pugna arcerentur. Nec id frustra fuit. Dum enim summa contentione tormentorum glandibus eminus certatuc, murus tribus locis suffossus, et puluere iucenso disruptus satis commodum oppugnantibus aditum praebere videbatur. Vnde ingenti sublato clamore per ruinas magno conamine irrumpentes Turcae impressionem fecere. Christiani vero superstantes omni telorum genere irruentium impetum sustinere, contis atque hastis aduersos excipere ac deturbare, dum dirutam muri partem, vt res ferebat, sarmentis ac trabibus reficere possent. Tentata per aliquot dies infeliciter oppugnatione, hostes tandem ita elanguerunt, vt nec minis, nec fustibus ad muros inuadendos se paterentur cogi: ad fossam vero adacti, quasi atroniti illico resilirent. Sed et obsessis diuturno labore defatigatis etsi cessatio haec ingrata accidebat, tamen magno in metu versabantur. Certum enim erat, Turcam, antequam infectis rebus discederet, extrema tentaturum, et quando hactenus oppugnatio nibus apertis nil profecisset, per cuniculos in vrbem euasurum, ac repente obsessos oppressurum. Dum hac fiunt, Ferdinandus Rex et Fridcricus Princeps Palatinus, qui in comitiis Spirensibus exercitus imperator designatus, et subito Turcarum aduentu exclusus Crembsii resederat, potenti cum exercitu venerunt. Quo cognito, hostis territus obsidionem soluit, ac Constantinopolim redire constituit. Quod consilium non hostes tantum, verum suos quoque celauit, milites corpora curare, arma expedire, atque deinde, vt primum classicum audiret, adosse iussit. Omnibus ita ad oppugnationem praeparatis, cum Turcae serio rem agi existimantes aegre tremulis manibus arma retinerent, vix tentata tunc oppugnatione incensis statim prima sub vigilia castris profectionis signum dant, captiuis omnibus miserandum in modum trucidatis. Interim dum hostis magna copiarum parte praegreditur, Ebraimus, penes quem summa erat rerum, mane instructis ordinibus in aciem eduxit: cum aliquandiu in procinctu stetisset, Christiani vero insidias veriti moenibusse continerent, et ipse subsecutus est. Placuit interim vtrisque, vt de captiuis permutandis ageretur, qua inte Turca fidem sic satis seruauit: suum vero discessum ita excusauit, vt dicerer, se non ad vrbes occupandas, sed Ferdinandum praelio lacessendum in Austriam deuenisse, eoque iam frustra multos dies expectato domum iam redire, breui teuersurum. Christiani cognito hostium discessu instructa acie vrbe egressi solidum diem in armis steterunt, cum hostis nullus compareret, in vrbem regressisunt. Atque ita obsidio haec soluta, et propugnaculum Germaniae celeberrimum opera se cundum Deum inprimis Principum Palatinorum seruatum assertumque. Solymannus Budam cum rediisset, Ioannem Vngariae Regem constituit, eum que amicum et beneficiarium diplomate solenni appellauit, adiuncto ei Ludouico Gritto, vt eius consilio vsus, quae ad regnum confirmandum necossaria forent, ordinaret. Nec multo post metu ingruentis hyemis, et inualescentis magis magisque frigoris, iumentis, camelis praesertim summe infesti in Thraciam reuersus est. Mense Octobri eiusdem anni Sigismundus Augustus Regis filius a Proceribus Lituanis in magno Lituaniae Ducatu patri successor, solenni ceremoniarum pompa designatus et creatus est. Inde Rex in Poloniam redux regni comitia Petricouiae habuit, in quibus ab Ordinibus regni de fil o in Regem eligendo obtinuit consensum, licet non sine
difficultate, quod nullius frugi futurum, et Rempublicam turbaturum nonnulli dicebant. Hic etiam defensionis causa contra barbaros ad militem conseribendum pecunia agrorum eolonis et oppidanis imperata est. Post initium vero anni, qui proxime secutus est, Rex e comitiis Petricouiensibus Cracouiam rediit. Quo etiam regni proceres confluxerunt ad Sigismundi Augusti inaugurationem, quae mense Februario peracta est a Ioanne Lasco Archiepiscopo Gnesnensi. Eam celebritatem cohonestauit Dux Prussiae cum fratre Vilhelmo Marchione Brandeburgensi: Archiepiscopus Gnesnensis nouem cum Episcopis. Palatini item et Castellani complures. Aderanr et Nobilitatis internuncii atque ciuitatum. In hoc conuentu Rex cum Regina regni Ordinibus cauit, non teneri eos obedientiam Regi iuueni praestare, donec adultior factus priuilegia iuraque eorum iuramento confirmet. Hic etiam Dux Prussiae proposuit de loco in Senatu regni sibi concedendo et de voto suffragioque in Regis electione ferendo, quod sibi competere persuasum habebat, ac de neuo Ptussiae Magistro nuper a Caesare in comitiis Augustanis creato, ne quid detrimenti Respublica Polona propter Prussiae mutationem accipiat. Prius ad proxime futura comitiareiectum etiam, in quibustotius regni iura cotrigenda. De nouo autem Prussiae Magistro mandarum est Ioanni Dantico Sigismundi Regis Oratori in aula Augusts, vt inibi negotii satageret, ne ob id Polonia Prussia que periclitetur. Sub id tempus Ioannes Catianerus Ferdinandi Regis copiarum dux tredecim Polonicae ditionis in Scepusio oppidis iniuriose tractatis Nedeciam arcem oppugnauit, vicinia tota direpta. Quam iniuriam etsi proceres non nulli, vt Rex atmis vindicaret, suasores erant, maluit tamen ad Ferdinandum Regem literis de Catianeri violentia, ditionibus suisillata, conqueri, postulauitque, audaciam hominis tempestiue coerceret, ne ex parua scintilla magnum, vt saepe fit, oriatur in cendium. Interim Rex de transactione inter Ferdinandum et Ioannem Reges per legatos allaborauit. Cum Ioanne quidem per Sebastianum Opalinium regni Secretarium. Cum Caesare et Ferdinando Rege per Dantiscum Firmioris vero pacis tractandae arctiorisque ne cessitudinis cum iisdem contrahen dae gratia Ioannes Latalscius Posnanien sis, et Andreas Cri tius Plocensis Episcopi, Petrus Kmitha Cracouiensis, Ioannes Tarnouius Russiae Palatini, Lucas Gorcanus Castellanus Posnaniensis, et Ioannes Cho inius Cracouiensis Archidiaconus Posnaniam ad conuentum ablegati sunt. Cui aderant a Caesare et Fer dinando Legati, Iacobus Episcopus Vratislauiensis, Sigismundus Herbersteinius Baro Austiacus. A Rege Ioanne Franciscus Archiepiscopus. Coloczensis, Stephanus Verbecius Cancelarius, Hieronymus Lascus Palatinus Siradiensis, et alii, qui nego cium hoc pertractantes ad D. Martini, perque aliquot hebdomadas frustra laborantes inducias saltem annuas inter Reges pacti sunt, et filiam Ferdinandi Regis Elisabetham impubem adhuc Sigismundo Angusto impubi etiam desponsarunt. Circa idam tempus comitia Imperii Augustae Vindelicorum celebrata sunt, vbi Alberto Prussiae Duci nouus Oodinis Magister Valterus Cronebergius litem mouit, quod Prussiae Magisterium feudumque in Ducatum haereditarium Ordinis sociis in Germania inconsultis conuertisset, eoque nomine eum ad Caesarem ac tribunal Imperii citauit. Quum vero non com pareret, a iudicio Imperiali solenni ritu sub dio promulgata sententia proscriptus
est. Qui causam ad Regem per Oratorem defert, patrocinium opem que eius im plorans. Ei a Rege responsum, missurum se ad Caesarem legatum, quo efficiat, ne in posterum Dux ad iudicium extraneum euocetur, nec de caetero molestia ipsi exhibeatur, Caeterum ad citatio nem de Regis consilio respondendum visum est per oratorem Ducis eo mittendum, non agnoscere se, rebus sicimmutatis, praeter quam Regis Poloniae praecipui sui magistratus, iurisdictionem aliam, et vt inh bitionem regiam ibidem repraesentet.
Vere subsecuti anni adulto decessit Ioannes Lascus Archiepiscopus Gnesnensis, vir consilii magni, eloquentiae singularis, quicum primum Praepositus Scarbimiriensis, acin Cancellariae munere pro be exer citatus fuisset, ad summam Cancellarii dignitatem ascendit, tandem Archiepiscopam Gnesuensem fructum virtutis et laboris sui vberrimum consecntus. Concilio Lateranensi. Romae interfuit, ac legationis perpetuae honorem a Pontisice Leone decimo suis in archiepiscopa Gnesnensi successoribus obtinuit. Ei Mathias Dreuitius Episcopus Vladislauiensis suffectus. Vladislatuiensem vero Episcopam Ioannes Karnkouius Premisliensis, Premisliensem Ioannes Choinius Regis Secretarius adeptus est. Quas electiones arbitrio Regis actas Clemens septimus Pontifex approbauit. Atque eo dem tempore literae, seu (vt alias vocant) Breue Regi allatum est, quo eum, vt ad generale Concilium propediem celebrandum suos destinaret legatos, ad religionis controuersias, quibus Germania plena erat, conciliandas, hortabatur. Haud multo post calendis Augusti Cometes apparuit, quo tempore mille ducenti equites Poloni Nestro si superaro Moldauos, qui in Pocucia ditionis Polonicae prouincia praesidiatii erant, adorti, vno alteroque praelio commisso, hostibus victis fugatisque Pocuciam postliminio regno Poloniae adiunxerunt. Eam victoriam consecutus Ioannes Tarnouius exercitus dux haud procul a Guosdecia arce cum sex Moldauorum millibus ita conflixit, vt magna strage patrara Guosdeciam exturbatis Moldauis recuperarit, ac Polonorum praesidio imposito munierit. Inde paucos post dies retro abeunti Tarnouio nun ciatum est, Petrum Moldauiae Palatinum cum ingenti duûm et vifinginti millium exercitu multisque tormentis celeriter aduentare, iamque Poloniae fines ingressum haud longe castra metari. Tarnouius vero quatuor solum habebat millia equitum ac peditum, quae copiae cum hostili exercitu compara tae admodum exiguae erant, plurimorumque iudicium erat, hoste non expectato tormentisque relictis ilico Haliciam versus abeundum, hostemque fremenrem eo modo ludificandum. At Tarnouius imperterriti animi vir, absit vero, inquit, vt tormenta regia fidei meae concredita vnquam deseram, hic hic gradum sistere oportet, et cum Moldauo omnes etiam suas vires adducente praelium committendum, et aut vincendum, aut mascule occumbendum. Eo Tarnouii responso Poloni ad conflictum animati, castra perpetuo carrorum munimento vallare caeperunt, peditibus scloperariis ante currus collocatis: equitibus gtauis et leuis armaturae medius fuit datus locus. Tarnouio ordines obequirante, et animo se mili es firmante ad operam strenue nauandam, Moldauus ingenti belli apparatu ac maiorib. copiis appropinquat, castris ex aduerso Polonorum metatis, et tormentis circiter 50. longo ordine dispositis, de hoc solo anxius, ne Poloni copiarum ipsius magnitu dine consternati fuga elaberentur, ideoque copias omnes turmatim diuisas circa Polonica castra consistere iussit. Coeptum inde fulminari tonmentorum horrendo fragore ac boatu, horisque aliquot in castra Polonica
fuit detonatum, multo maiore Moldauorum strage quam Polonorum qui peritiotes habebant tormentarios magistros, destinatisque ictibus Moldauos feriebant: pedites etiam sclopetarii extra curruum vallum dispositi innumeros interimebant. Quorum clade territi Moldaui pugnandi ardore elanguescente retrocesserunt. Eo viso Tarnouius equites in hostem impetum facereiussit: quos irruentes Moldaui praesenti animo manuque excepere. Certatum est vtrinque acriter plurimis cadentibus, Tarnouio rem viriliter agente. Qui, cum pugnatum per duas ferme horas ancipiti marte fuisset, vniuersas copias in hostes per alteram castrorum viam immisit, in quos tormenta non sine strage detonuerunt. Moldaui violentum Eolonorum impetum cum sustinere non possent, paulatim pedem retulerunt, tandemque in praecipitem fugam sunt acti: quos fugienres insecuti Poloni caedem in fuga ingentem ediderunt. Moldauus in colle proximo exitum expectabat, qui vbi suos fugere conspexit, et ipse in fugam se coniecit: ac nisi pernicissimo equo vectus fuisset, in Polonorum strenue persequentium manus incidisset. Castra hostium direpta, tormenta omnia capta. Hanc celebrem Poloni de Moldauis victoriam ad Obertinum reportarunt die Augusti vicesima quarta, nocte, quaepraecessit conflictum, cometa clatius solito apparuit, et altera a victoria die disparuit, quae res portento victoriam Polonorum de Moldauis, et horum cladem insignem significante non caruit. Cecidere eo praelio Moldauorum quatuor miliia, capti supra quad ingenti, interquos fuere scrinii Magister, et familiae praefectus. Hos omnes et tormenta circiter quadraginta octo Tarnouius ad Regem Cracouiam perduxit, eiusque pugnae hypotyposin eleganter depictam ad posteritatis memoriam in templo dicauit. Post pro re contra Moldau os auspicato gesta in templo arcis Deo gratiis actis tria prae ipua vexilla militaria Palatini Moldauiae et gentis Valachicae ad D. Stanislai tumulum fuerunt defixa. Tarnouio pro re bene gesta Rex in signum singularis gratiae binorum grossorum in mansum contributionem decreuit publicam, qui honos antea nulli fere contigit. Exinde Moldauus tanta clade accepta aliquandiu conquiescere visus est, ita tamen, vt Moldaui a latrociniis nil cessarent, nec a Transiluanis, vel ipsis quoque Transalpinis gentis suae finibus abstinerent: sed inueterato quodam et clade ea exacerbato odio Polonisinfesti, in eandem Pocuciam irruendo praedando que eam saepe infestarent. Quibus de causis Rex, ne semperaduersus repentinas in cursiones exercitus iustus magnis impensis cogendus esset, inuaden dae ac delendae potius inquietae gentis consilium cepit. Nil tamen ante conandum ratus, quam animum Solymanni Turcici Tyranni explorasset, quod Petrus, Valachique in ipsius clientela essent. Itaque Constantino polim ad Solymannum Iacobum Vilamouium misit, per quem ei significauit, ingentes Valachorum. copias a se profligatas, et Pocuciam recuperatam esse, orans in super, Moldauo, cum eius esset vectigalis, mandaret, Poloniae prouin cias armis ne vexaret, sed intra suos fines se eontineret: se nuper ea tantum poena, in quam illi temere armis sumptis incurrissent, contentum fuisse, cum miles suus facile perse quendo victoriam, ac in intima Moldauiae penetrando profligatos ad internectonem delere potuisset. Turca Regi de illustri victoria gratulatus, Ottomanios, respondet, consueuisse clientes suos, qui ipsorum maiestatem imgeriumque obseruarent, ab iniuriis aliorum vindicare, in eosdem humani
iuris oblitos delinquentes grauiter animaduertere: ideo que Regem Poloniae hunc ab se amicitiae fidelis fructum percepturum, vt nullo suo cum laborcae periculo Moldauum, qui tot modis punitus non cessaret, poena affectum audiat. Euestigio'legatum ad Moldauum misit, iubens enm cum Rege pacem colere, et a Polonia vexanda abstinere, arma et exitium, ni obtemperaret, interminatus. Caeterum quia Moldauiae Palatinus illata a Polonis clade minime consernatus bellum redintegraturus ferebatur, iniunctum etiam equitum praefectis, qui in Pocucia arcium defende darum causa relicti erant, vt in Moldauiam incursionem facientes ferro igni que omnia vastarent. Quod cum aliquoties felicirer magna inde abacta praeda fecissent, vnus ex equitum praefectis cum ala equitum in in sidias cum praeda dilapsus, in hostium venit potestatem. Ioannes Vngariae Rex eius gentis misertus, Ioannem Statilium Episcopum Transyluaniae ad Moldauiae Palatinum misit, eique vt a Poloniae Rege pacem peteret, suasor fuit. Moldauus belli infelicis ac damnorum, quibus a Polonis afficiebatur, pertaesus, Regis Vngariae intercessione a Sigismundo Rege inducias anni vnius petere, tormentaque aduerso praelio capta repetere decreuit, postea cum eo de pace tractaturus. Vngariae Rex postulatis Moldaui satisfacere, rebusque eius consulere eupiens, Franciscum Praepositum Albensem siue Transyluaniae ad Sigismundum Regem ablegauit, qui per Moldauiam itinere suscepto Petrum Palatinum ad inducias a Poloniae Rege petendas, et oratores cum eo mittendos Regis sui nomine iterum cohortatus est. Moldauus persuasioni Vngari assensum praebens, literas quibus tormenta bello capta sibirestitui, et inducias annuas fieri petiit, ad Poloniae Regem dedit. Legatus Vngariae Regis Cracouiam vbi peruenit, Regis sui, Palatini Moldauiae, et Ioannis Statilii Transiluaniae Episcopi literas Regi reddidit, induciasque Palatino obtinuit, Hoc anno Rex non solum a Tutcis, sed etiam a Tartaris Tauricanis gente ex rapto viuere adsueta pacem habuit, non illorum voluntate, sed Turcici Tyranni mandato, quibellum eis fuit comminatus, ni a Polonia infestanda abstinerent. Etsi vero Tartari Podoliam ac Volyniam nonnun quam incursabant, damna tamen non admodum magna in ferre, a regio praesidio facile propter ipsorum paucitarem repulsi, potuerunt.
Mense Decembri eiusdem anni edicta a Rege comitia Cracouiae, quae in proximi post hunc annimensem Ianuarium finita sunt. Ibi legati Ducis Prussiae hoc responsum acceperunt, qua ad Regis Poloniae electionem, esse legibus et consuentudinibus regni edictum, ne quispiam Principum familia ad electionem admittatur, eo, ne tam sua, quam aliorum potentia munitus, vel seipsum, aut propin quum consanguineum que superiorem in regnum imponat, intrudatque. Apologiam quod velit. Dux Prussiae aduer sus recens creatum Ordinis Magistrum euulgare, non consultum sibi videri, illa enim ipsa multorum animos offensum iri praesertim religioni Romanae addictorum, et rem esse potius virorum doctorum, non Principis. Edidit tamen post Prussiae Dux scriptum, quo facti sui rationem explicat, et quemadmodum extrema necessitate coactus, et ab impetio destitutus, in Regis Poloniae clientelam concesserit, ostendit. Eodem tempore Poloni equites ex Pocuria in Moldaiam irruptione facta regionem incautius depopulantes, improuiso a Valachis ad Tirasouce profligati sunt, ducentis circiter peremptis et captis, reliquis fuga dilapsis. Nec ira multo post Aslan Sultanus Tauri cani
Principis frater transmisso Tanai in Tauricam ingentibus cum orientalium Tartarorum auxiliis expeditionem suscepit, et commisso cum Tauricanis praelio victus fugatusque in Circassiam arcem, cui Ostaphius Regis nomine praeerat, se recepit, missisque ad Regem Sigismundum legatis impetrauit, vt sibi in littoralibus Borysthenis aliquot cum e quitum alis tuto subsistere liceret. Cui Rex, vt sibi beneficio eum deuin ciret, munera transmittit, quae tam grato barbarus accepit animo, vt deinceps patris nomine eum salutarit. magnisque subsidiis postea contra Moscos ei fuerit. Aduenit postea ad Regem Praefectus Sylistriae a Ludouico Gritto legatus, nuncians, Solymannum Turcarum Imperatorem dissensionem Moldaui cam ei dirimpiendam commisisse, hortatus Regem, vt ex proceribus aliquos ad statam diem in finib. Moldauiae esse iubeat, idem Petrum Moldauiae Palatinum Solymanni iussu facturum. Venerunt stiam sub id tempus Ioachimi Marchionis Brandeburgici Electoris, vt et Barnimi Ducis Pomeraniae Oratores, questum de latrociniis, quae ex arce Tuczinia in eorum prouincias patrabant. Rex arcis possessore ad se vocato factum exptobrat, qui ex odio illam accusationem profectam ostendens iureiurando innocentiam suam demonstrauit, operam que se daturum sancte promisit, vt latrones aliunde venientes coercerentur, et cum vicinis Principibus pax illibata maneret. Ineunte vere Satkereius Tartarorum Princeps aegre ferens, Aslan Sultanum fratrem hostem suum infensissimum, quem non multo ante victum ex Taurica eie cerat, ad Circassiam Regis Poloniae permissu castra metari, necessariaque ei ab Ostaphio illius loci Praefecto, et aliis praefectis regiis sub minstrari, mille quiugentis Turcicis peditibus et tormentis quin quaginta a Turcarum Im peratore in auxilium acceptis, ex Taurica instructo cum exercitu Borysthene ad Thauaniam traiecto ad Circassiam arcem obsidendam profectus est, dispositisque tormentis violenter eam Tutcarum tormentariorum vsus opera concussit. Aslan Sultanus aduentu Satkereii cognito, castris subito motis, in vlteriore Borysthenis parte Moscouiam versus rei euentum expectauit. Circassiam Ostaphius summis oppugnatam viribus mascule defendit, suburbia audito aduentu demolitur, ne in censis iis arx ex lignea materia constructa ob vicinitatem et ipsa incenderetur. Tauricanus arcem strenue a praesidio regio defensam se expugnare non posse animaduertens, puluere nitrato iam deficiente, et Turcis peditibus cum multis Tartaris caesis, Ostaphium arcis Praefectum ad colloquium fide data euo cauit. Qui barbaro non fidendum ratus, obsides ad se in arcem mitti pri mariae notae tresproceres Tattaros postulauit. Iis in arcem missis, et custodiri iussis, ipse aliquot hydromellis vasis absumptis ad Satkereii castra se contulit, vbi aliquandiu cum eo humaniter collo quutus, men saeque eius adhibirus, hilari et largiorihydromellis Lituanici potu pacem et amicitiam inter se iunctam confirmarunt, postquam diebus tredecim Tauricanus in Circassiae arcis oppugnatione frustra haesisset. Post haec ambo Tartarorum Satkereius et Aslan Sultanus ad Regem missis legatis, Satkereius quidem Regi reconciliatus est pace facta, Aslan vero Sultano exulanti, et in campis Borysthenicis oberranti missa sunt munera.
In Vngariam ea aestate Solymannus Turcarum Tyrannus numeroso exercitu iterato expeditionem suscepit, Viennam, a qua paulo ante strenue repulsus fuerat, expugnaturus. Ferdinandus Vngariae Bohemiaeque
Rex certior factus ad eum cum muneribus, ac de pace foedereque ineundo Oratores misit, qui in Triballorum seu Bulgarorum finibus Tyranno obuiam facti, comiterque suscepti, castra sequifuerunt iussi, Quibus Ratisponam nunciatis, Caesar Principesque Germaniae non diutius cunctandum rati, conuentum dimiserunt, ne hostis interim accelerato innere damni aliquid inferret, communi omnium Ordinum suffragio Friderico Palatino Principi ob rem bello priori praedare gestam belli summa fuit commissa. Qui expeditionem iudicans maturandam, paucorum dierum spacio Abudiacum Danubianum peruenit. Vnde ad Caesarem et fratrem eius Ferdinandum Regem profectus, de belli gerendi ratione cum iis deliberauit, qui se cum exercitu in Italia ac Hispania cogendo propediem adfuturos promiserunt. Eorum mandato instructus Palatinus celeribus equis Boiodurum ad Ernestum Bauariae Ducem profectus, cuicura submittendi commeatus demandata erat, eum ad officium recte adminiftrandum serio animauit. Illuc Croneburgum digressus Viennensi vtbi praefectos ad se vocauit, Caesaris et Regis Ferdinandi mandata eis expositurus, qui cum postero die comparuissent, de castris metandis et communiendis fuitagitatum. Ibi cum haererent, nunciatum est, Turcam numerosissimo, vbi fama ferebat, cum exercitu Vngariam ingressum Gunczam oppidum exiguum ad lacum piscosum summa vi ob sidere. Praeerat ei arci Nicolaus Iuritsch vir animi praesentis centum cum militibus tantum, quiviginti quinque dierum spacio validissimi exercitus acerrimam sustinuerunt obsidionem, quae tandem hostibus spe expugnandae arcis deiectis, Ebraimo Bassa consulente, ne potentissimo imperatori exigui castelli oppugnatio diuturnior aliquid derogaret, soluta fuit. Praefecti illius fortitudinem admiratus, ad se vocatum, oppido eum illo donauit, praemio rei viriliter gestae. Quam etiam donationem Ferdinandus Rex ratam habuit. Vlterius hostis progressus Carinthiam, Styriam, atque Austriam misere diuexauit. Quem vbi Caesar prouincias Austriacas ferro flammaque depopulari accepisset, cum eo praelii aleam experiri constituit. Habebat is tum ex Italis, Hispanis, Belgis, Bohemis, Morauis item, atque Polonis lectissimum exercirum. Ferdinandus Rex de Turcarum immanitate edoctus, Principem Palatinum hortatus est, ne impune Turcas grassari patertur, qui communicato cum reliquis militiae praefectis conilio diuisis copiis eos passim ingenti clade affecit. Turca tanto Caesaris ac fratris eius Ferdinandi belli apparatu, licet ipse longe maiorem haberet exercitum, territus, cum mense fere integro conflictum expectasset, vbi Caesarem et Ferdinandum Regem itinere diei Vienna abesse resciuit, castris motisin Vngariam rediit, ac Budae triduum, donec pons naualis in Danubio fterneretur, substitit, copiisque omnibus traiectis in Thraciam iter conuertit. Post haec Sigismundus Rex ad eum ex Austria reducem misit Oratorem Petrum Opalinium Castellanum Landensem, petitum inducias ab eo, quae, quoad viueret Princeps vtereque, et vtriusque filii Sigismundus Augustus ac Mustapha, duralent, vtque legato ad Moldauiae Palatinum misso mandaret ei, desineret Poloniam armis vexare. Annuit postulatis Turcarum tyrannus, Satkereioque Tartaro, quem Turca Tauricanis Prin cipem dederat, itidem in regia Turcica praesenti imperatum, vt cum Roloniae Rege pacem et amicitiam coleret, eumque nulla iniuria
lacesseret, Turca vero a Rege hoc duntaxat postulauit vicissim, ne hostes suos clam palamue iuuaret: ipse vero Regi contra quosuis auxilia itidem promisit.
Sub exitum anni Orator Moscorum Principis Basilii aduenit, de iniuriis questum, quae a Lituanis inferrentur Moscis finitimis, orans, vt foedus inuiolatum seruaretur, ac negotiatoribus tam Lituanis quam Moscis libere ac secure vltro citroque negotiari liceret. Ad haec Rex legatis benigne exceptis respondit, maiores Lituanis a Moscis iniurias illatas esse, a quibus mercatores Lithuani spoliati sint, aequumque esse vt a Principe ipsorum eius rei diligenti inquisitione facta res ablatae restituantur: quin necessarium etiam futurum ad foederis intemeratam conseruatiooem, vt certis statisque anni temporibus Principis vtriusque Proceres in finibus conuenientes de damnis et iniuriis vtrinque, quod iuris esset, exequerontur. Venernt quoque ab Aslan Sultano Tauricano Principe nuper creato ad Regem legati, quem Tartari post Satkerei ex Taurica fugam Principem elegeranr. Aslan Sultanus Tauricae impetio praeter expectationem notitus, Regem ea de re certiorem fecit, veterem amicitiam et societatem cum eo renouarecupiens, auxilia etiam conrra hostes quoscunque ei pollicitus, Orauit, vt munera prioribus Tauricanis Sultanis consueta sibi mitteret, quibus Vlani et Mursae gentis suae Proceres in officio, ne Polonis et Lituanis damna inferrent, continere possint. Rex de Principatu Aslan Sultano gratulatus, cum eo foedus atque amicitiam iunxit, deque promissis auxiliis gratias egit, munera etiam aliqua, maiora postea missurus, misit. Circa illud tempus Christophorus Szidlouiecius. Castellanus Cracouiensis ac magnus regni Cancellarius post aliquot liberotum funera et ipse subsecutus est, vir heroicis virtutibus praeditus. Is a Rege Sigimundo ad summam se cundum Regem dignitatem euectus, multas legationes ad Maximilianum Caesarem, aliosque Reges ac Principes obiuit, magna sua cum laude emolumentoque. In hoc parum foelix, quod nullam prolem masculam reliquerit, facultatesque eius omnes perfilias in alienas familias illatae sint. Accedit ad laudum eius cumulum, quod Opatouiam maiorem, Samboriam, et Luceuiam oppida cum arce Chmielouia, quae loca antea Tartarorum in cursionibus obnoxia erant, vallo, fossa, moenibus, ac propugna culis maximo cum Poloniae bono firmanit.
Proximo deinde, qui fuit supra millesimum quingentesimum tricesimus tertius, anno circa epiphaniam comitia Petricouiae frequentia celebrata sunt, non sine magno propternunciorum prouincialium dissidium tumultu. Maiores siquidem Poloni seditione paucorum temeritate Srodae excitata, nuncios ad comitia nullos miserunt, sinequibus Sendomiriensis, Cuiauiensis, et Lencziciensis tertae nuncii nullam se habere potestatem asserebant. Nouem alii Palatinatus seu satrapiae Senatui regio accessere, ea conditione, vt Petricouiensis conuentus Senatusconsultum de pecunia pro regni defensione contribuenda ad Corcinensem et Colensem conuentus reiiceretur. Ad eam rem licet nouam et pessimi exempli (quia maioris conuentus decretis a minoribus conuentibus derogandum erat) senatus assentiri compulsus est, ne limites regni eo anno militari nudati praesidio Tartarorum ac Valachorum depraedationibus impune paterent. Omnes tandem Palatinatus Corczinum et Colum nunciis missis Petricouiensium
comitiorum decretum, quibus pecunia pro regni defensione conferri mandabatur, approbarunt, pecunia que in aerarium regium ab omnibus collata, etiam in Posnaniensi et Calissiensi Palatinatibus. Qui quamuis ad comitia nuncios ablegassent nullos, regiis tamen diplomatibu, et maioris partis regni consilio ac decretis paruerunt. Qua in re prioribus annis Regi aliquoties se opposuerunt, eo forte praetextu, quod a Tartarorum incursionibus longissime abessent. In iisdem comitiis Aslan Sultani Tartari legati foedus et amicitiam cum Poloniae regno testati, auxiliaque contra quosuis policiti munera ipsorum Principibus dari consueta petebant. Ad ea adfuit quoque Ostaphius Praefectus Circassiensis, Tartarorum ac Moscorum bellis clarus, qui paulo ante arcemCircassiam, contra Satkereium forti defenderat animo. Is in Senatu periculorum ac laborum testimonio exantlatorum fulminalium ingentes globos protulit, qui in arcem Circaissiam, irrito tamen conatu, fuerantexplosi. Rex ac Senatus collaudata eius virtute certatim ipsi pecuniarium subsidium et munera largiti sunt. In Senatum accersitus rogatus, qua ratione Tartarorum incursiones prohiberi possent, eam in sententiam multa prudenter locutus, suasit, vt aliquot nauium classe instructa, eique duorum millium peditum praesidio imposito inferiores Borysthenis partes communirentur, quibus quadringenti equites, qui commeatum peditibus curarent, adiungendi essent: posse his exiguis copiis ingentes Tartarorum exercitus, qui magno cum periculo Bory sthenem tranarent, transitu arceri. Esse praeterea frequentes toto Borysthene insulas, vndique praeruptis saxis inaccessas, quarum aliquae tantae essent magnitudinis, vt in eis non modo arces, sed opprida et vici exstrui possent, ad vici Tartarorum excursiones inhibendas peropportunae. Hoc Ostaphii consilium ab vniuerso Senatu magno fuit consensu approbatum: verum quod absque Lithuanorum procerum consilio ac voluntate, qui illam Borysthenis partem tenerent, negotium hocperfici non posset, placuit rem ad Procerum Polonorum ac Lithuanorum in finibus arbitrium differre, vt de muniendo Borysthene, Tartarisque transitu arcendis deliberarent. Postea coram Rege ac Senatu Turcarum Imperatoris legatus Kardeius gente Polonus, qui in Podolia a Turcis captus, post sectam Mahometicam amplexui est, comparuit, qui Rege Principis sui verba fecitato, illique prospera omnia tanquam fratri pre catus, hoc modo verba fecit: Solymannum Caesarem praeterita aestate iusto cum exercitu per Vngariam in Austriam vsque progressum, Ferdinando Bohemiae Regi pu guandi copiamfecisse, eumque cum Germanis suis diu expectasse, cumque nusquam compareret, Styria, Carinthia, atque Austria ferro ignique peruastatis, captiuorum etiam circiter centum millibus abductis, cum spoliis opimis in Thraciam incolumem reuenisse. Rex vicissim Solymanno ob prosperum expeditionis successum ac felicem in Thraciam reditum vt fra: ri suo gratulatus, illique fausta quaeque, ac gubernationemdiutinam reprecatus, legatum benigne satis habitum ac donatum dimisit. Qua liberalitate etiam comitateque erga Aslan Sultani legatos est vsus. Rege inde ex comitiis Petricouiensibus Cracouiam reuerso venit ad eum a Palatino Valachiae Transalpinae legatus, perpetuum foedus ac societatem cum Rege inire cupiens, eius virtutis et prudentiae eximiae fama, qua aliis Principibus anteiret, adductum ad id Principem suum dictitans. Sub vernum
tempus octingenti plus minus Tartari ingressi Podoliam, limitaneo praesidio militum carentem ad Zincouiam depopulati sunt. Quos cum praeda redeuntes. Palatinus Kiouiensis adortus, centum propemodum ex iis trucidatis praedae partem recuperauit.
Eiusdem anin aestate circa solstitium aestiuum Rex Cracouia egressus cum Regina, nec non Sigismundo Augusto et Isabella liberis in Lituaniam iter suscepit. Nec multo post cometes cum longa satis coma in sydere tauri fulsit, qui Septentrionalibus gentibus, vt et Basilii magni Moscorum Ducis mortem, ac prodigiosas inundationes, quae duabus continuis aestatibus Poloniam afflixerunt, portendit. RexVilnam lectissimo quatuor equitum millium ingressus comitatu, incredibili eius gentis procerum concursu ac gaudio exceptus est. Cum quibus communicato consilio ad Moscum Oratores misit, qui Smolenscum ab eo repererent, pacemque ei restiruta arce offerrent. Moscus postulatis cognitis, Smolenscum se redditurum praecise negauit, pacem aliis conditionibus se haud grauate initurum.
Eo responso accepto, legati nil praeter haec tentantes in Lithuaniam omni spe pacis abiecta rediere, videbaturque res ad arma spectare. Conuentus etiam de pecunia pro miliribus mercenar is conscribendis habiti, decretumque, vt agricolae singulis annis per triennium duodenos conferrent grossos.
Pari temporis spatio Aslan Sultanus Tartarus cum exercitu triginta millium equitum in Moscouiam irruptione facta, miserandum in modum eam peruastauit. Occurrit Tartaris Mosci exercitus pari ferme numero. Signis collatis ad Occam fl. quindecim a Moscouia metropoli milliaribus pugnatum est, Moscis post cruentum conflictum fusis fugatisque. Aslan Sultanus insigni potitus victoria grandi cum praeda in Tauricam reuersus est, et ad Sigismundum Poloniae Regem legatis missis eum de Moscouiae vastatione ac victoria parta certiorem fecit. Rex de victoria ipsi gratulatus, Moscumque Tartarico bello distractum in Lithuaniam nil hostile moliri posse laetus, munera Tartaro mox sub missurum se policitus est. Quae serius mitti barbarus indignatus magno cum exercitu Lithuaniam ac Podoliam infestare decreuit. Oportune tunc Borysthenes assiduis imbribus adeo intumuerat, vt quatriduum et quadrinoctium integrum exercitus. in eo tranando magno cum labore detenus ruerit: in quo opere occupatis commode Regis legati cum muneribus superuenere, quibus Tartarus placatus paulo altius Borysthene rursus traiecto Moscouiam in Regis gratiam effuse vastauit. Circa brumae initium Basilius magnus Moscorum Dux, cum ex graui morbo aliquandiu decubuisset, vitam cum morte commutauit anno aetatis suae qua dragesimo septimo, relictis filiis, Ioanne Basilio, et Georgio exsecunda vxore Helena Bafilii Glinscii filia fratris Michaelis, qui ex carcere diuturno dimislus vna cum aliis duobus rutor filiorum a Basilio constitutus fuerat, Georgio et Andrea puerorum patruis, quia res nouas moliri, et ad dominatum aspirare videbantur, exclusis. Ac Georgius quidem captus gubernatoribus ac tutoribus custodiendus traditus est.
Andreas vero fuga post elapsus, conflato exercitu, tutoribusque formidabilis factus, puerorum curatorem aliquandiu egit, Georgioque fratre ex custodia liberato, Michaelem Glinscium vnum ex puerorum tutoribus, quem singularem ob prudentiam, et animum nouationis cupidum suspectum habebat, captum in eundem carcerem detrusit. Inde Moscouia variis turbata est motibus, proceribus de Principatu contendentibus, et rerum summam ad se trahentibus. Illius anni hyeme in Septentrionalibus illis oris frigus intensissimum fuit, et niues altissimae, quae ad tempus vsque veris fere durauerunt.
Consequenti anno sub aequinoctium vernum Ioannes Tarnouius Russiae Palatinus exercitus regni dux, non obscure praeuidens, Tartaros rapto viuere assuetos nequaquam quieturos, sed ad primam anni opportunitaten in Podoliam irrupturos, mature occurrere periculo voluit. Itaque Gorlicino profectus lectissimo cum equitatu in Podoliam ad Bugum fl. Chmielnicumque contendit: quo ad eum venit instructissimus equitatus Russiae ac Podoliae, cui insignes duces praeerant, quos Tarnouius humaniter exceptos liberaliter tractauit. Chmielniri subsistens oppidum arcemque instauratam communiuit.
Aduentu Tarnouii in Podoliam agricolae animosiores redditi, agros liberius excoluerunt, rusti casque operas exercuerunt. Tartarietiam Praecopienses sola nominis eius fama territi, nil hostile tota ea aestate in Podoliam ausi sunt, quamuis Tarnouius verno adhuc tempore domum redierit.
Eodem fere tempore Tartarorum aliarumque vicinarum gencium barbararum metu, complures in Russia ac Podolia arces a nonnullis proceribus ac praesectis regiis sumptu non exiguo ac celeritate incredibilifuerunt excitatae. Ad Starodubum Mosci munitionem inde Tarnouius exercitum duxit, oppidoque puluere tormentario ductis cuniculis subito incendic, ac diripuit: arx quod praesidio defenderetur valido, expugnari non potuit. Ad Radohosciam arcem post castris promotis cum Seueriensi Praefecto prospere pugnatum est, mille ex hostibus caesis fugarisque: oppidum ipsum direptum et incensum, arx eodem victoriae cursu capta et flammis absumpta.
Illis successibus inflati animatique Lithuani copiis bipartitis, parsvna Palatino Kiouiensi duce Czernihouum progressa est, altera ad Ryphaeos montes et Smolenscum iter direxit: vbi cum hostibus aliquoties ex voto velitatum est, oppidumque Smolenscum exustum, arvcis in vlteriore Borysthenis ripa sitae oppugnatio, quod firmiori teneretur praesidio, tentata non est Instante autem bruma, et frigore magis magisque inualescente Lithuanorum exercitus in hyberna fuit distributus. Mosci transfugae duo summo loco nati Vilnam ad Regem adducti, comiter ac clementer ab eo habiti sunt, possessionibus illis conditione ipsorum dignis attributis. Cum Lithuanos in hyberna dilapsos resciuissent hostes, mille equites Mosci Lithuaniae fines ingessi Polociam ac Vitepscum ad Dunam fl sitas arcesque
insperato impetu incenderunt, villisque aliquot exustis domum reuenerint.
In Vngaria eo anno non parui motus exorti fuerunt ex hac occasione. Venerat Ludouicus Grittus a Solymanno Turcarum Tyranno ad Ioannem Vngariae Regem missus amplissimis cum mandatis, vt Budae dignitatem et nomen Turcicum tueretur, nec pateretur Ioannem temere se bello implicare cum Ferdinando, Solymanno contra Persas bellum moliente. Constantinopoli itaque profectus Valachiam tendit, adducens secum aliquot Turcarum equitum alas, peditum item delectum numerum, inter quos Ianiczari plerique erant. Habebat multos praeterea ministros et familiares Italos, et ante alios Vngaros duces duos, cum suis turmis Vrbanum Bathianum, et Ianum Dociam: qui omnes septem millium numerum implebant. In Moldauiam cum venisset Grittus, Petro ipsorum Principi Solymanni literis ac muneribus exhibitis, postulauit, vt sibi in Vngariam eunti consilio atque auxilio adesset, mandata enim se habere a Solymanno, vt cum Ferdinando Rege pacem faceret, regnumque Vngariae perturbatum pacaret. Moldauus acceptis donis fidem dedit, se nec Solymanni causae, nec ipsi iure hospitii defuturum. Grittus Moldaui amicitia ac societate elatior factus, in Transyluaniam ingressus est, edicta passim proponens proceribus, ciuitatumque legatis, vt ad se, tanquam rerum omnium arbitrum, Solymannique Imperatoris Turcici legatum, et Vngariae causarum omnium disceptatorem confluerent. Praefectus tunc erat Transyluaniae Emericus Czibacus Episcopus Varadinensis, quem Ioannes Rex a se secundum esse voluerat. Ei Ianus Docia admodum infensus erat, quod in quadam altercatione vociferanti os contudisset. Emericus Grittum Transyluaniam ingressum, quod cunctantius ei obuiam procederet, ac non ita eius aduentu commoueri, Solymannique nomen, vt par erat, venerari videretur, admodum offendit, existimantem, reliquos proceres ac Nobiles Praefecti Emerici exemplo motos minus obsequentes fore. Fama etiam circumferebat, Emericum ab amicitia Turcarum alienum esse, neque passurum, vt Turcae Transyluaniae finibus insuescant, vtpote qui diligenter cauendum existimaret, ne prouincia viris et equis abundans, rerumque omnium ferax in potestatem Turcarum deueniret. Braxouiae cum esset Grittus, nunciatur ei, Emericum decem millibus passuum inde abesse, et cum lectissimo comitatu ad ipsum excipiendum aduentare. Ea re Grittus vehementer fuit commotus, quod cum Emerico veluti hoste in apertis campis agendum esse. Orta enim erat inter illos simultas ex honoris eiusdem aemulatione, hoc Tuscico fastu parem pati nolente, illo vero superiorem in prouincia sua ferre iniquum iudicante. Exacerbatum suum erga Emericum animum tum prodidit Grittus, cum e conuiuio discedens, et non obscure minitans obedientiam detrectantibus, tegumentum Turcicum capiti suo detraxit, inquiens, hoc duo capita non capit, necesse est, vt vni tantum aptetur. Ad quem setmonem Docia vindictam spirans, recte, inquit, assimilas Gritte, nam et haec prouincia duos Praefectos non capit, nec tu potestatem tuam tranquille exercere poteris, nisi Emerico e medio sublaro, qui nec Solymannum
Caesarem curat, nec Regem Ioannem veneratur, et te quoque floccipendit. Qupd si iusseris, hominem ambitiosum et insolentem facili negotio e medio sustulero. Grittus Docia collaudato, quod facere constituisset, maturare iubet, Emericumque adoriri. Fertur Grittus Emericum saltem comprehensum cupiuisse, vt catenis vinctus Constantinopolim ad Solymannum mitteretur, prouincia vero administranda traderetur Hieronymo Lasco Palatino Siradiensi, qui propter obitas legationes multas de Ioanne Rege praeclare erat meritus. Quod quidem ante Ioannes Rex Lasco promiserat, sed animaduertens, hominem peregrinum, et linguae non adeo peritum, nonnisi cum periculo genti alioquin feroci praefici posse, Emericum necessitate quadam ipsi praetulit. Qua re offensus Lascus, et delusum se existimans, grauiter conquestus, deinceps a Rege animo fuit alieniore, et in Gritti familiaritatem se insinuauit, vt Solymanni Caesaris Turcici auspiciis et ope aliam fortunam experiretur. Docia mandati Gritti memor, valida Turcarum ala; et inprimis Vngarorum turmis acceptis ad castra Emerici subito aduolar, qui paulo ante per speculatores cognouerat, eum in patentibus campis aestus vitandi causa, iuxta pagum tentoriis collocatis, sine vllo metu ac militum praesidio cum pueris et familiaribus in tabernaculo pernoctare, comitatumque eius in pagos diuersos, ita vt facile coire non possent, dispertitum esse. Itaque Emericus infortunii sui ignarus, cum inimicos contemneret potius, quam timeret, a satellitibus Docianis opprimitur, cui vix a cubiculariis expergefacto, Docia caput amputat, Turcaeque magno clamore ac fremitu vndique irruentes equos ornamentaque diripiunt, Emericique ministri ac familiares Turcis agnitis inermes metu perculsi diffugiunt. Docia perpetrata caede ad Grittum reuersus Emerici caput exhibet, qui illud Lasco, eius caedis et consilii eius ignaro. et ad spectaculum atrox cohorrescenti, monstrat, inquiens, antu Lasce non agnoscis hoc derasum caput? magni quidem viri est, sed ambitiosi et superbi. Ad quae Lascus tristi vultu respondet, tale sibi non esse visum, cum humeris adhuc esset affixum, veluti qui plane id facinus non probaret. Emerici caedes vbi innotuit, propinqui, et prouinciales rei indignitate commoti ad arma concurrunt, ac Praefecti optime de patria meriti mortem in Gritto et Docia vindicandam ipsis etiam Siculis et Saxonibus ad opem ferendam euocatis, tantaque cupiditate vindictae omnes illi coiuere, vt intra paucorum dierum spatium ad quadraginta millia peditum et equitum confluxerint, ducibus Gothardo quodam Saxonicae stirpis, et Stephano Mailato. Grittus rumore aduentantis multitudinis ad ipsum persequendum perculsus, consilii anceps ad oppidum Megesium prospere confugit. Oppidani Turcis eminus conspectis initio portas aduentantibus aperite recusabant, tamen Dociae et Bathiani precibus in inferioris oppidi parte copiae fuerunt intromissae, ipsi autem in editiora se subduxerunt. Grirto propositum erat muris refectis nouisque munitionibus adiectis tantisper inuadentes sustinere, donec auxilia conuenirent, quibus incondita hostium multitudo ab obsidione repelleretur. Dum itaque aggeres extruit, locumque firmat, et ad impetrandam opem plures nun cios emittit, superueniunt prouin ciales, qui magno impetu, sed temere, nec bellica ratione in munitiones irruentes a sagittariis Turcis et sclopetariis, praesertim Ianiczaris, non mediocri suorum cum clade fuerunt repulsi. Quo damno accepto Mailatus aliter obsidionem instituendam
censen, docet, si breuem obsidionis moram tolerent, breui sine ipsorum vulnere obsessos fame cogente deditionem facturos. Quam ob rem distributis circa oppidum copiis arctissime id fuit obsessum. Interea Grittus adeo arcta obsidione pressus, in morbum incidit, quem auxit auxiliorum, de quibus nil audiebat, desperatio. Quibus malis circumuentus, per Vngaros profusis largitionibus Transyluanos ab obsidione auo care conabatur, sed vindictae libido adeo alte animis eorum insederat, vt omnem pecuniam prae illa contemnerent. Demum ad Petrum Moldauum hospitalis amicitiae iure opem eius implorans suppliciter confugit, gemmis et vnionibus ei dono missis, vt se cum liberis ex composito irrum pentem ex periculo eriperet. Itaque dubia spe ad condictam horam per portam ad Moldauos ducentem erupit, dextra diplomata Solymanni ostentans, sed Moldauis non inuentis, in Franciscum Scendenum Emerici propinquum incidit, qui magna vi eum adortus, tegumentum capitis preciosum Turcicum de capite ipsius detraxit, eumque comprehendi iubet. Quo facto Transyluani horrendo vlulatu eius comites inuadentes, in fugam vertunt, partimque capiunt, partim, Turcas praesertim, concidunt. Grittus ante praetorium armatis circumdatus, cur Emericum interfici iussisset, rogatus, constanter negauit, id iussu suo factum. Verum cunctis conclamantibus, vt supplicium de eo sumeretur, Mailatus eum tradit Francisco, a quo postridie vltimo supplicio affectus est, mane brachiis, sub meridiem pedibus, vesperi capite etiam putatis. In eius sanguine proceres et propinqui penulas militares intinxerunt, vt secum memoriam sumptae vindictae circumferrent. Docia vero tanquam caedis illius administer, supplicio affectus maiori, discerptus est. Bathianus paulo ante vitae suae fuga ex oppido consuluit, veteribus quibusdam amicis, quos in castris habebat, eum periculo subtrahentibus. Eo motu Ioannes Rex territus, Hieronymum Lascum Palatinum Siradiensem Varadini haerentem, seu vitae eius metuens, seu caedis Episcopi conscium esse putans, quasi eius consilio vsurus, ad se accersiuit. Actutum cum trecentis equitibus Budam ad Regem venit, ab eoque comiter exceptus, diebus aliquot colloquiis tributis in Transyluaniam redeundi ei potestatem fecit. Quem Danubio superato longius iam progressum, per Iarocium Polonum aulicum suum reuocauit, iussum paucis cum equitibus ad se Budam reuerti. Quem arcem ingressum apparitores regii comprehensum quodam conclaui coquo ac altero familiari Polono ei adiunctis incluserunt. Lascus queri, immerentem se adeo ignominiose tractari, cum caedis Emerici omnino conscius non sit, causamque captiuitatis scire cupienti, custodes Regem eius salutis causa in illis Vngariae turbis id fecisse responderunt. Lasco in potestatem redacto, Rex Buda Taradinum se contulit ad motus illos, vt prae se ferebat, sedandos. Aduenit interim Andreas Tenczinius Castellanus Cracouiensis, Hierosolymis terrestri itinere domum reuertens, peropportune Budam, Lascique colloquio enixe, sed frustra expetito, Taradinum ad Regem iuit, cum eam ob causam ad Lascum liberandum, quasi ex composito Ioannes Tarnouius Russiae Palatinus ex Polonia a Rege Sigismundo missus aduenisset. Eorum intercessione Lascus libertati pristinae restitutus est, Rege Ioanne sancte testante, se ipsum, ne vna cum Gritto, cui arcto necessitatis vinculo fuisset coniunctus, periclitaretur, in custodia detinuisse. Venit
Lascus Buda Taradinum, cui Rex vt ipsi de iniuria ea satisfaceret, aliquot aureorum millia se daturum promisit, Debrecino oppido, vt de pecunia securus esset, ei tradito. Atque hic exitus est tragoediae Transyluanicae.
Mense Octobri eiusdem anni Tartarorum Tauricanorum decem millia Borysthene transito Podoliam depraedari decreuerant: verum captiuis Podoliam valido Polonorum praesidio firmatam referentibus, ac consulto numerum augentibus, cum tria tantum militum mercenariorum millia essent Tartari exercitus magnitudine perterrefacti, omissa Podolia Volyniam horren do impetu inuecti, eam immani saeuitia depopulati sunt, Zaslauiensis arcis suburbio deuastato. Damnum eo maius a Volyniis acceptum, quod insperantes hyemali tempore a Barbaris oppressi fuerunt, omni praesidio destituti.
Anno, qua subsecutus est, Mosci mense Februario nil saeuissima hyeme et altis niuibus territi, fluuiis ac palustribus locis frigore concretis, Lituaniam trifariam diuisis copiis ingressi, miserandum in modum ingentibus illatis damnis depraedati sunt, qui a Plescouia et Polocia irruerunt, vltra Bratislauiam progressi, maximae incolis formidini fuerunt, recta Vilnam, a qua octodecim milliaribus aberant, duntaxat excursuri, nisi a Sigismundo Rege ibi agente metus eorum impetum inhibuisset. Nam Regis mandato in ea celeritate Lituanorum equitum septem millia contracta, hostibusque occurrere iussa, cum illos iam ad fines suos peruenire resciuissent, retro abierunt, vindictam in proximam aestatem differre satius esse putantes. Quae expeditio vr optato cum successu susciperetur, septem circiter equitum ac peditum millia in Polonia conscripta fuerunt, quibus regni proceres mille equites et totidem pedites adiunxerunt, ductore Andrea Gorcano Calissiensi Castellano, supremo vero exercitus duce Ioanne Tarnouio Russiae Palatino. Appetente aestate Rex ex Lituania in Poloniam appulit, et ad nuptiarum solennitatem Heduigis filiae, quae nuptui dabatur Ioachimo Marchioni Brandeburgico Electori Romani Imperii, Ioannem Vngariae Regem affinem inuitauit, vbi pro Hieronymo Lasco Palatino Siradiense intercessit, vt ei summa quindecim millium aureorum, quam in oppido Debrecino hypothecae nomine possidebat, numeraretur. Inde Poloni iunctis viribus cum Lituanis, duce Nicolao Radiuilo Palatino Vilnensi Holmiam arcem in finibus Ducatus Seueriensis obsidione cinxerunt, eaque potiti sunt. Post progressi Starodubum, cui praeerat Ouczyna, cum quindecim armatorum millibus, qui in arcis eius praesidio fuerant, igne pulueri tormentario subiecto, expugnarunt, funditusque euerterunt, magna hominum ac rerum preciosarum praeda abacta, cuius tamen potior pars inibi conflagrauit. Capti quamplurimi etiam ex insignioribus, inter quos antesignanus Ouczyna fuit. Huius victoriae nuncius Regi nuptias filiae facienti Cracouiam allatus, dici vix potest, quantopere eum exhilararit, adeo, vt etiam emerita stipendia militi soluerit, eumque insuper donariis affecerit. Exin Rex, comitiis ad diem D. Catharinae sacrum Petrieouiae indictis, in Lituaniam se contulit ad bellum intentandum Moseis. Eo ad postulata Nobilitatis, quae in Lituaniam ad Regem ex comitiis superioribus miserat, a Rege responsum allatum fuit. In hisce comitiis prima constitutio promulgata erat de executione omnium legum: altera, vt antequam Rex Sigismundus Augustus
iura et priuilegia regni, iureiurando confirmaret, templorum atque coenobiorum omnium, Ciuitates Prussiae, Gedanum et Torunium, priuilegia atque immunitates proximis in comitiis producerent: in quibus, si quae iuri communi contraria forent, rescinderentur. Decreta etiam est hic expeditio publica aduersus Moldauum, qui non ita pridem Russiam igne ferroque populatus est. His constitutis Rex binas literas restibus alligatas (quae ex eo restium nomen sortitae sunt) in omnes Regni partes Vilna quinta Ianuarii die anni sequentis, qui tum agebarur millesimus quingentesimus tricesimus sexus, dimisit, quibus vniuersa Nobilitas certo loco praesto esse iussa est. Oppidanis etiam currus commeatu onusti ad numerum imperati sunt, vt publicatis rernis restibus parati essent, quo ire iuberentur. Tandem missae sunt tertiae restium literae sexta Martii, quibus edictum, vt cuncta Nobilitas Glinianos ad D. Ioannis Baptistae natalem conueniret, hac conditione tamen adiecta, si alia ratio defendendae patriae non occurrat praeter hanc, vt Nobilitas propterea conuentus generales, vt vocant, institueret. Ad quos missi a Rege erant legati Colum et Carczinum. Ac Coli quidem tributum agrarium octo grossorum in mansum scitum est, oppidanis more vsitato cereuisiale et census imperata. His ita transactis, expeditio publica omissa est. Eo ipso anno nil praeterea memorabile accidit, praeter quod in comitiis Lituanicis Sigismundus Augustus Lituanis iura et praerogatiuas ipsorum diplomate confirmauit die Marco Euangelistae sacro.
Hoc ipso anno comitia Cracouiam ad calendas Nouembris edicta erant, sed post ad diem D. Martino consecraneam translata, ad quae obeunda Rex ex Lituania venerat. Absente Rege duae partes arcis Cracouiensis, non ita pridem magnifice exaedificatae, magno omnium cum dolore exustae sunt. Vnde futura comitia turbulenta ominabatur, quod et euentus comprobauit. Durabant comitia haec in quartum vsque mensem anni sequentis. Ibi Anna Massouiae Dux Conradi Ducis Massouiae filia vna cum marito Stanislao Odrouanzo Podoliae Palatino in ius vocata fuit, ratione bonorum, quae, innupta cum esset, Regis benefi cio in Massouia possidebat, cum inde cedere noller, bona illa se cundum fratrem iure sibi vendicans. Verum causa disceptata bona illa iure feudi ei abiudicata sunt. Odrouanzo vero Leopoliensis et Samboriensis cum Rouensi, quam nunc Barensem vocant, Praefecturae sunt ademptae, reddita ei summa pecuniaria, qua Praefecturae illae oppignoratae erant. Mense Februario Rex Augustus proceribus ac Nobilitati solenni more iusiurandum dedit, quod rite secundum lege a patris morte regnum administraturus sit, et quod summa rerum penes patrem, quoad ille viueret, esse debeat. Id quod Rex senior diplomate peculiari dato Regni Ordinibus cauit. Post de nonnullis capitibus inter Senatum et Prouinciarum nnncios disceptatum est, in quae non pauci consenserunt, Rex itidem ea nonnullis exceptis approbauit. Quae cum non ex sententia succederent, comitia rebus infectis soluta sunt. Sub idem comitiorum tempus sigillum Ioanni Choinio Episcopo Plocensi collatum est, addita et Episcopa Cracouiensi post Ioannem Latalscium, qui defuncto Andrea Gritio in Archiepiscopam Gnesneusem translatus erat. Plocensis vero Episcopa, Choinio ad Cracouiensem euecto, Petro Gamrato Episcopo Premisliensi mandata est. Cuiauiensi, vero mortuo Ioanne
Karnkouio Lucam Gorcanum successorem accepit. Cum itaque indicta expeditio aduersus Moldauum publica ob comitia turbata non succederet, Rex, antequam comitia finirentur, restes per Poloniam miserat, ac primas quidem decima Februarii, alteras octaua Martii, tertia feria Paschatis tertia, edicens, vt ad visitationem D. Virginis ad Treboulam Russiae oppidum armati adessent. Conuentus etiam Nobilitatis particulare Rex edixit. Edicta etiam per Prouincias promulgat, quo modo Nobilitas in procinctu et castris se gerat. Expediebat se igitur domo Nobilitas, et Leopolim contendebat. Eo quoque Rex cum Senatoribus aduenit. Ibi cum esset, exortae sunt Nobilitatis querelae aduersus Regem et Senatum, quasi Rex iuribus et immunitatibus ipsorum praeiudicaret, Senatu partim ad id conniuente, partim Regi suffragante. Ea propter Nobilitas secessione facta Leopoli in coenobio coetus inter se agitarunt, vbi voces liberae ac plenae expostulationum fuere. Postulatum a Rege, vt capita rerum quarundam, de quibus leges ferri vellent, scripto comprehensa atque oblata approlaret, alioquin se contra hostem ire nolle. Rex postulata Nobilitatis ad proxima comitia Petricouiae habenda reiicit, omnia se ex aequo facturum recipiens, nunc se flagitare vt arma in hostem vertant. Verum frustra, detrectabat enim militiam Nobilitas, nisi Rex ipsorum postulatis sine vlla tergiuersatione annueret. His vltro citroque actis, autumnus prae foribus erat. Haec dum ita fiunt ad Leopolim, ecce familiares magnatum, praesertim nobili oriundi genere, heris suis desertis tu multuanti Nobilitati se adiungunt. Hoc vero inprimis aegerrime ferebat Nobilitas, quod quidam ex Senatu Regi au o tes erant, vt Nobilitatis, quae pari dignatione omnis censetur, exaequata quodam tempore omnium conditione discrimen esset, prout consuetudo gentis Bohemicae fert. Accessit ad haec, quod cum Senator primarius Nobiles minorum gentium, qui pedibus eo venerant, nauci fecisset, adeo Nobilitatem vniuersam commouit, vt, nisi diuinitus concitatae Nobilitatis conatus prodigiosa tempestate disturbati fuissent, parum abfuerit, quin Nobilitas in Senatores impetum fecisset, ac Regi obedientiam renunciasset. Hostis his cognitis voluptatem inde percepit maximam. Rex vero partim dolore, partim pudore affectus, quod hostem vlcisci per Nobilitatis obstinaciam non posset, exercitum, ne animi magis irritarentur, domos dilabi passus est. Atque ita expeditio illa concidit. Caeterum Rex, ne regni limites militari destituerentur praesidio, reliquit ibi duo millia circiter equitum, sub imperio Andreae Tenczinii Polanecensis, et Nicolai Sieniauii Belsensis Castellanorum. Atque ita Cracouiam moestus rediit. Ioannes quoque Tarnouius, Castellanus Cracouiensis, exercitusque dux, quod a Nobilitate ibidem exagitatus esset, domum se recepit, prouincia sua Sieniauio demandata.
In Vngaria mense Octobri clades Ferdinandi Regis exercitui a Turcis ad Ezekum, quod ab illis firmo tenebatur praesidio, illata est. Inde Mahometes Belgradensis praefectus, cui Turarum Tyrannus limirum praefecturam commiserat, frequentes praedas agebat, ac damna plurima ex insidiis inferebat, inducias nil moratus, quae pro veteri consuetudine his in locis velitationes, et extraordinarias in cursiones admitte aut. His Ferdinandus Rex irritatus iustum iterum e Germanis, Italis, Vngaris, et Bohemis exercitum cogit, octonum millium equitum, et sedecim peditum, cum copiose omnis generis tormentorum apparatu. Dux exercitus erat, Ioannes Catianerus.
quem defensae nuper Viennae fama clarum Ferdinandus Rex ad summum militaris imperii decus euexerat. Mahometes eo cognito, e proximis Vngariae praesidiis milites accersit, et copias nec numero, nec virtute Christianis inferiores colligit, ad Ezekum Christianos expectaturus. Delectu babito edictum sub capitis poena proponitur, vt nemo Turcam viuum capiat, vel vltro se dedentem, nisi confecto praelio, nemo itidem praedae inhiet, cum aequaliter illa in milites sit distribuenda. Hoc edicto promulgato, iter, quod planius apparebat, ingrediuntur, tertioque die perueniunt in vallem quandam, ad tertium ab Ezeko lapidem, ibidemque castra metantur. Post propius Ezekum castris locatis, et leuibus praeliis cum hostibus, maiore cum Christianorum clade commissis, exercitus fame, ac rerum necessariarum penuria laborare coepit. Itaque ducibus visnm est ad expugnationem Hermandi castellli cum exercitn proficisci, in quod maxima commeatus copia a Turcis congesta ferebatur. Hic in vicino pago, cum pauxillum vini, minus autem tritici inuentum esset, castra mouentur ad Hermandum: castellum oppugnatum tandem Turcis deditionem sacientibus expugnatur. Quo aperto, bina tantum farinae, tritici, et totidem milii vasa reperta sunt. In commodo a ducibus dissimulato, ac commeatus copia exercitui promissa, pons a Turcis deiectus in stauratur, Verum cum tabulatum ferendis tantis tormentorum oneribus non esset, potiorrbus traductis, pons interscissus est. Quo facto Turcis persequendi; Christianos facultas erepta. Deliberatum hic, an maiora tormenta, quo expeditius sit iter, confringenda sint, uec ne? Eius sententiae autor fuit Catianerus, qui Valponium contendendum rebatur: alii per Bosnam redeundum dicebant, et oppidum Iuuancham protinus expugnandam, in quo magna frumenti et vini copia adseruari dicebatur. Eodem impetu ad situm in proximo castellum Gara, omni genere commeatus abundans, expugnari posse videbatur, antequam hostis superueniret: neque tormenta diffringenda, sed potius clauis ferreis esse configenda. Iuit in sententiam eam et Catianerus, quamuis contrariam suae, indictaque profectione, quod ex continuis imbribus iter difficilius videbatur, ipsa quoque tormentorum tarditate impediris in locis saepius haerebatur, aegre sub vesperam Christiani et Turcae vno eodemque tempore ad Iuuancham peruenerunt. Erat oppidulum adiunctum, quod desertum ab ipsismet Turcis et incensum fuit, Hic tum conclamatur ad arma, et illu cescente die diuersis in locis varia vtrinque fortuna dimicatum. Tandem Christiani a Turais magnis affecti incommodis, cum neque vllum aduersus famem subsidium, neque alia auxiliorum spes affulgeret, extremae calamitatis casum omnes horrebant. Cum vero in campum Garae subiectum esset peruentum, nunciatur, in proximis siluis Christianis eorumque tormentis atque impedimentis iter arboribus deiectis esse praeclusum. Quae tes euulgata in castris spe Christianos prorsus deiecit, duabus tantum viis se offeren tibus, quarum neutram poterant ipsi citra discrimen adire. Mahometes de his per exploratores certior factus, et spe victoriae plenus, insessis itineribui curiose Christianorum progressum obseruabat, eo consilio, vt, cum Christiani castra mouerent, impeditis in locis saepe dissipatos opportunis in locorum angustiis inuaderet. Ita enim peditatum equitatum que suum circa notos nemorum saltus disposuerat, vt magna quadam lunati flexus indagine
circum datos inclusisse videretur. Exacta fere secunda noctis vigilia omnibus exeundi signum expectantibus, nonnulli ducis iniussu discesserunt.
Discessus initium ortum esse aiunt ab Hussaris, vti eos vocant, qui tramitum et nemorum notitia freti, Valponium versus cursum intenderunt, quos Vngari cum Styriis subsecuti sunt. Interim Catianero nuntiatur, Hussaros effugisse cum reliquis Vngaris et Styriis, caeteros non expectato tubae signo eandem adornare fugam. Tum vero Catianerus equum conscendit, oblitusque signi dandi, quod alios iam praecessisse crederet, sese inermis in eandem fugam eiecit. In eo dilabentium tumultu Lodronius excitatur, et cum ministri ducem effugisse dicerent, respondet, fieri non posse, vt ab illo tam perfide desereretur, a que vt erat peruigiliis diurnisque laboribus fatigatus, in tabernaculum rediens quieti se dedit. Paulo post nuntio ad Mahometem allato, Turcae sese ad inuadendos hostes comparant. Sed Mahometes fraudem subueritus, expectandam lucem censet, suosque instructos sub sistere, ac prodeundi signum cum silentio praestolari iubet. Exorto sole rursus excitatur Lodronius, auditoque imminentium hostium fremitu pedites suos ad virtutem hortatur. Ad quem Carinthii equites, Saxones item, Austriaci, et Bohemi, qui ignominiosae fugae comites esse noluerant, concurrerunt, obsecrames, vt pro desertote duce imperii munus susciperet, se imperata facturo, et extrema quaeque pro patria, proque Rege mascule adituros. Non suscepit delatum munus Lodronius, eo se indignum professus, exercitus tamen sortem miseratus tandem suscepit. Vix primae cohortes sublatis vexillis castris fuerant egressae, cum Turcae vndique ingruentes truci vlulatu edito vndiquaque se circum fuderunt, et Christianos, licet fortiter impressionem sustinentes, longe propulerunt, Pugnatum etiam alio in loco est cruentosatis praelio, Saxonibus, Turingis, et Francis rem viriliter agentibus, duce Lodronio, qui in palustrem locum adactus grauiter sau ciatus, Turcis spe vitae facta sese dedit, cumque ob vulneris grauitatem perduci viuus non posse videretur, ab iis cum reliquis fere omnibus trucidatus est. Mahometes nullo prope sanguine tanta po titus victoria, ac laudaris palam praefectis, qui egregiam eo die nauassent operam, signatae pecuniae complures culeos sibi adferri iussit, e quibus depromptos aureos et argenteos nummos, pro meritis donatiui nomine militibus dedit. Catianerus interim non modo rei male gestae, sed perfidiae accusatus, et iudicio experiri non ausus, ad Mahometem fugit, et cum alios, tum inprimis Nicolaum Serinium ad proditionem incitauit. Is scelus detestatus, eius comprehendendi negotium suis dedit, et captum supplicio affecit, omnibus extinctionibus a Ferdinando Rege virtutis ergo donatus.
Sub anni exitum Rex comitia in proximum annum Petricouiae edixit ipsis epiphangiis. Eo Ordines omnes exulceratis venerant animis. Ac quia ad comitia haec internuncii tam a Senatu quam Nobilitate electi venerant, magnae inter eos contentiones exortae sunt. Facessebat praeterea negotium Regi causa Nicolai Rusocii Castellani Biechouien, sis, qui ad comitia citatus ob caedem Thomae Lnbranscii Castellani Brestensis comparuerat, magna propinguorum caterua stiparus. Is internuncios
enixe obtestabatur, vt Rex de rigore iuris, quo eum erga se vsurum esse metuebat, remitteret. Sed veritus, ne quid durius in se statuetetur, iudicio se subducens domum teuersus est. Citati postea erant a Rege quidam ex Nobilitate primores, qui duces et authores motus Leopoliensis habebantur, sponsione militari a Rege obligati. Verum postea intercedente Senatu clementer a Rege culpa ipsis condonata est. Interea mercenarius miles, a Rege ad fines tuendos in Podolia relictus, in Valachiam eruptionem fecit, ac praeda ingenti abacta, oppida aliquot exussit. Moldauius par pari referre cupiens, in Pod oliam irruit, atque incolas maximis affecit in commodis, ferro et igni longe lateque grassans. Contra quem equitum Praefecti, qui dispositi erant peroppida in hybernis, se pararunt, licetinter ipsos intestina dissidia essent. Adorti itaque eos primum sunt castrorum situ ac magnitudine exercitus non explorata. Andreas Tenczinius Rohatinensis, et Nicolaus Sieniauius militiae campestris praefecti cum nonnullis aliis ordinum praefectis ad Serethum fliconsederunt, subsecutis sensim reliquis cohortibus. Valachi, quorum erant ad viginti millia cum Turcis, acies suas instruxerant. Expediebant et arma sua Poloni. Dextrum cornutenuit Sieniauius, sinistrum Tenczinius. Concurrunt infestis animis Moldaui, ac strenue cum Polonis manus conserunt, qui eorum impetum non diu sustinuere, nec etiam illorum ordines perrumpere paucitate sua potuere. Itaque loco cedunt. Perierunt in fluuio non pauci, capti complures, de nobilioribus sexaginta, de gregariis octingenti circiter de siderati sunt. Clades haec accepta ferebatur ductorum discordiae et aemulationi. Quo nomine Rex grauiter illis iratus. Nuntius cladis ad comitia allatus minori negotio offensos animos in concordiam reduxit. Atque sic in comitiis tributum in mansum duodenûm grossorum impositum est. Constitutiones etiam comitiales conscriptae typis mandatae. In Silesiam et Vngariam iter mercatoribus Polonis clausum erat a Rege multas ob iniurias subditis illatas, eoque mercium exportatione interdictum. Ideoque a Ferdinando et Sigismundo Regibus Glogouiam post mense Maio Commissarii ab legatierant, qui inter Reges pacta firmarent. Edictum insuper publicatum, ne quisquam Nobilium ad externam militiam proficisceretur, cum Rex ipse milite mercenario opus haberet. Durantibus adhuc comitiis missus erat a Rege ad Turcarum Tyrannum Erasmus Kretkouius Castellanus Brestensis, cuius legatione effectum, vt Turca, veritus, ne Rex Poloniae Valachiam occuparet, eum anreuerterit, exercituque inValachiam praemisso, eam suae potestatis fecerit. Eo deinde Rex misit Ioannem Tarnouium exercitus ducem cum milite mercenario, qui cum ad Chocimum mense Angusto castra metatus esset, cuniculis sub moenibus ad pyrium pulucrem subiiciendum actis, bellum interea inter ipsos opera Eerdinandi et Ioannis Regum sopitum est. Subsequebatur in expeditione Tarnouium Sigismundus Augustns, nec dum per aetatem regni capax, vt martis aleam tentaret. Sub idipsum tempus, ad finiendum Sigismundi Augusti cum Elisabetha Austriaca Ferdinandi Romanorum Regis filia matrimonium, missi erant ad Ferdinandum Regem, Ioannes Dantiscus, Episc. Varmiensis, et Ianussius Latascius Palatinus Posnaniensis. A comitiis Ioannes Choinius Episc. Cracouien sis idemque regni Cancellarius in viuis esse desiit, vir ingenii, et consilii magni, ernditionis non vulgaris, dexteritatisque in rebus agendis rarae, constantia, integritate, ac libertate in defendenda iustuia,
et iniustitia oppugnanda singulari. Cui Petrus Gamratus Episcopus Plocensis a Rege suffectus est: munus vero Cancellarii Samueli Macieiouio addita ei paulo post Episcopa Chelmensi.
Ea tempestare in Moldauia Stephanus Petri Palatini, vt volunt, frater, propter suspicionem affectati dominatus in exilium eiectus fratrem Petrum scelerum eius commemoratione Turcis magis inuisum reddit, pauloque post Solymannus Turcarum Tyrannus ingenti cum exercitu e Thracia profectus Danubio traiecto in Moldauiam penetrauit. Eius aduentu Petrus territus, omnibus cum deserentibus, in fugam per tesqua se coniecit. Nam in arce Siczauiae, quam munierat, obsidionem timens, subsistere non ausus, in Transyluaniam fugit. Verum Moldauo a latere incumbente, Polonis fines seruantibus Turcis vndique instantibus, atque adeo hostili classe mari effigiendi facultatem cripiente, cum diu oberrasset, magnaque aliquot flumina equi celeritate ac virtute prospere tranasset, Aluia fl. assiduis aliquot dierum imbribus vehementer inflatus fugam ipsius sistit, adeoque erat fame, lassitudine, et saeuae mortis metu deiectus, vt vorticibus fluminis absorberi mallet, quam in rruculenti fratris ac Turcarum potestatem deuenire. In his angustiis constituto saluti ei fuit piscator Transyluanus, forte ripam subiens, qui magnis eius pollicitationibus ac precibus victus eum traduxit, ac per siluosos notosque tramites Siczauam pedes deduxit, quo aduentu Turcarum cognito vxorem cum liberis atque supellectile paulo ante deportari curauerat. Turcarum Tyrannus, vbi Petrum Moldauia discessisse cognouit, Moldauis in fidem receptis Stephanum Petri fratrem eis praeficit. Ioannes Vngariae Rex de Turcae in Moldauiam aduentu certior factus, cum triginta equitum millibus in Transyluaniam propere aduolat, sub praetextu, vt studium suum Turcarum tyranno probaret, tanquam ei subsidio futurus, sed reuera, vt fines suos tutaretut: vehementer enim metuebat, ne Turcae per simulationem petendae Moldauiae ea occupata in Transyluaniam irruerent. Etenim Ioannes propter pacem cum Ferdinando Rege secreto factam, quae a Lasco priuata iniuria admodum accenso Constantinopoli Bassis fuit iudicata, adeo suspectus Tyranno factus, vt multis legationibus suspicionem eam aegte a se amolitus fuerit, excidissetque gratia, nisi purpurati effusis largitionibus ab ipso prensati causam eius apud Tyrannum diligenter egissent. Ideoque liberatus ea solicitudine, vbi Petrum principatu eiectum Siczauiam se recepisse accepit, ad eum obsidendum cum exercitu accurrit, vt eadem opera et veteres iniurias vlcisceretur, et Tyranno fidem suam probaret, et Stephani noui Moldauiae Palatini beneuolentiam hoc beneficio sibi conciliaret. Verum obsidio ea expectatione fuit diuturnior, vtpote, quae vltra quatuor menses durauerat, obsessiscommeatu affatim suppetente, et Petro infracto animo omnia obsidionis incommoda perferente. Sed praesidiariis, qui ex Transyluanis et Moldauis constabant, dissentientibus omnibus, nisi intra triduum deditionem facerent, extremum supplicium denunciatum. Petrus, priusquam suorum dissensio in apertam seditionem ac caedem erumperet, necessitati parendum ratus, facta deditione Regi pertas aperuit, restatus, id circo se seipsum, vxorem, fortunasque omnes eius fidei tradere,
quod probe nosset, Ioannem in iniuriis obliuiscendis esse facilem, atque considere, sibi adflicto apud eum, qui in simili calamitate aliquando fuisset versatus, humanitatis locum neutiquam defuturum. Ioannes Rex bono animo Petrum esse iussit, seque Siczauia contentum fore affirmauit, quod oppidum illud olim Vngarici iuris fuisset, arcis possessione ipsi vxorique, praesidio tantum mutaco, relicta, in qua ab iniuria tuti meliorem rerum euentum expectarent, Stephanus vbi didicit, fratrem Ioanni Regi deditionem fecisse, per legatos Solymannum obtestatur, vt eum sibi a Ioanne tradi mandet, quod eo superstite Moldauia ab intestinus motibus nunquam futura sit immunis. Ioannes Rex a Turcico Tyranno frequentibus literis ac nnnis de Petro tradendo solicitatus, negat sibi licere per summam perfidiam calamitosum hostem prodere, verum vt Solymanno obsequium praestaret, curaturum se, vt Petrus in eadem illa arce tamdiu tuto adseruetur, quamdiu ipsi videretur, quo Stepanus in Principatus possessione interim securus sit. Tandem Tyranno eum seuerissime repetente, et Bassis ea cunctatione Maiestatem eius laedi dictitantibus, rescripsit, se Petrum non tanquam captiuum, sed legatum. Constantinopolim ornatissimo cum comitatu transmissurum, vt a culpa coram se purget, modo Solymannus minime dubiam gratiae ac veniae spem ei faciat. Tyrannus clementiae laudem affectans, petitioni eius aflensit. Itaque Petrus Constantinopolim missus, prae caeteris purpuratis seu Bassis Luphtibeio fuit commendatus, cuis patrocinium summa apud Tyrannum autoritate valentis, amplissimis ei donis exhibitis, sibi promeruit, per quem ad Tyrannum accessu patefacto adeo luculenter causam egit suam, vt cum motorum a se bellorum causas ac successus, quibus aerarium admodum fuit exhaustum, Gritti causam, fratris, et procerum dolos, ac antiqua finium iura cum Polonis explicasset, veniamque delictorum supplex petiisset, inique cum ipso actum videretur, praesertim purpuratis iniquum censentibus, virum ram fortem aduersis eiusmodi casibus iactari. Caeterum Tyrannus Petrum iudicio suspenso neque condemnauit, neque liberum pronunciauit, ne Iohannis Regis fidem erga se in dubium vocaret, vel sceleratis aequior praeter morem videretur. Idcirco in Peram Ligurum coloniam relegatus est, magno beneficio ipsius, cum ibi in exilii solatium ac spem Principatus recuperandi cum Christianis ei conuersari liceret. Cuius sui voti paucos post annos factus est compos.
Proximi anni mense Februario pax inter Ferdinandum et IoannemVngariae Reges Varadini confecta est, sed eo rerum statu ne cessaria potius quam honesta, Vngaris autem exoptata, quibus vel in partes eius distractis conditionibus cauebatur, vt fortunae incolumes manerent, vel his, qui antea Ferdinandum secuti solum vertissent, vrbesque, oppida, vicos arces, quae tum in porestare essent, suo quisque praesidio tueretur: Ioannem vero Ferdinandus Regem appellaret, cum eum antea sermone aclireris Vaiuodam siue Palatinum e vetere. Transyluaniae Praefectura vocare consuesset. In tabulis autem conscripti obsignatique foederis diserte fuerat appositum, subscribentibus Vngariae proceribus, vt, si Ioannes vita decederet, Ferdinandus totius Vngariae regno potiretur: Ea conditio tum suppressa est metu Turcarum tyranni, cuius id regnum esset tanquam
belli iure capturo, ac beneficiario duntaxat nomine Ioanni concessum. Cum de concordia Ioannes Rex consuleret Tyrannum, is non probarat modo, sed amice etiam suaserat, vt calamitoso atque ancipiti bello certam ac honestam pacem praeferret, vtpote qui contra Parthos in Asiam traiecturus nullam omnino noui belli materiam in Europa relinquere vellet. Verum res Tyranno post innotuit. Ferunt enim, Hieronymum Lascum Palatinum Siradiensem, qui a Ioanne superioribus annis defecerat, pro Ferdinando Rege suscepta legatione Constantinopolim Tyranno conditiones detexisse, quibus pacem duo Reges inter se iniissent. Vnde ingens odium Ioanni conflatum. Caeterum Ioannes Rex re cognita vehementer sibi timens, per idoneos homines operam dedit, vt eius facti calumniam multis donis opportuno dilueret. Sed tantam postea contumeliam, quae non suam modo, verum Reipublicae salutem in discrimen vocaret, a Ferdinando Rege indigne sibi impositam apud Principes grauiter est conquestus, misso ad id Ioanne Statilio Albae Iuliae Episcopo, qui ad Pontificem Venetosque, ac demum ad Franciscum Galliae Regem probrosum eius iniuriae nomen detulit.
Eodsm anno Iohannes Rexregno in spem pristinae felicitatis restituto, Budaque praesertim admitandis operibus communita, vxorem duxit Isabellam Sigismundi Regis filiam ex Bonae Sfortiae coniugio primogenitum. Abhorrebat ille quidem a nuptiis, iam ea aetate valerudine infirma, verum procerum Vngarorum precibus id dederat, suadentium, vt caelibatum abrumperet, et Vngarici sanguinis proles legitimo illustrique coniugio susciperetur, quae Patri aliquando succederet, stirpemque propediem intermorituram propagaret. Accedebat et affinitas cum Sigismundo Rege, qui in priori coniugio sororem Ioannis habuerat: videbatur enim vicini Regis iterata affinitate res Vngaricas maxime confirmatum iri. Probabar et has nuptias Turcarum Tyrannus, qui antea in Ioanne coelibis vitae statum improbabat. Sed non aeque placuerat Ferdinando, quanquam et ipse Sigismundi Regis filium Regem Poloniae designatum sibi generum adsciuisset, vt pote qui praeuideret, Vngaros contemptu odioque externae gentis superbos puero ex hoc coniugio suscepto protinus in sui sanguinis prelem studia conuersuros. Deducta est noua nupta in Vngariam ad sponsum a StanislaoTarlone Episcopo Premisliensi, et Petro Opalinio Castellano Gnesnensi magna cum pompa atque apparatu.
Subsecuto anno venit Cracouiam mense Februario legatus Pontificius Hieronymus Rosarius, qui a Paulo III. Pontifice Sigismundo Augusto parentibus praesentibus pileum et ensem solitis dedicatum ceremoniis in templo arci contiguo obtulit, hortatus et obtestatus eum Pontificis nomine, vt religionem Catholicam tueatur, atque exemplum capiat de Germanis, qui, defectione sua ab vnitate Ecclesiae Catholicae Romanae in summas difficultates coniecti ciuilibus malis agitarentur. Cui Sigismundus Augustus respondit: agere se gratias Deo pro luce illa, qua illustrare se dignatus sit, velle per DEI gratiam in ea constanter ad extremum vitae habitum perseuerare, Cathohcamque Ecclesiam Romanam pro virili propugnare. Inde Rex Sigismundus ad Ioachimum Marchionem Brandeburgicum Electorem generum suum, qui in ditione sua religionis reformationem instituerat, Romana ê finib. suis exterminata, legatum misit Lucam Gorcanum Episc. Pomaniensem, qui
Electorem ad constantiam religionis Catholicae Romanae regio nomine cohortaretur. Cui ab Electore hanc in sententiam responsum: Principio se consilio pio et ea moderatione, quae Principem Christianum decet, in ecclesiis suae ditionis manifesta vitia correxisse, et ea quidem moderatione vsum, vt non solum nis contra Catholicae Ecclesiae Christi sentenciam receperit, sed ne quidem authoritati Episcoporum quidquam detraxerit. Causam dein adducit principem, quod cum DEVS non simulatis aut fucatis officiis, sed vera pietate colendus sit, superstitiones autem multae et naeui veteres in Ecclesiam irrepserint Episcoporum negligentia atque Doctorum inscitia: grauem se ac piam causam habuisse ea vitia emendandi. Ad haec non solum disciplinam laxatam incusat, sed etiam discordias ipsos inter Doctores obortas. Proinde vt populus sciat, quid amplecti, quid fugere debeat, Ecclesiae se sinceros Doctores praefecisse. Itaque nunquam discessurum se a scopo ac sententia Catholicae Ecclesiae Christi. Quod vero exempla obiiciuntur aliorum Principum, qui nimii fuissent in innouanda religione, non sine discrimine se omnia correctum iuisse, nec vlla suppliciorum immanitate consilium suum stabiliuisse. Contra autem affirmat, consensum Catholicae Ecclesiae se amplecti, qui in scriptis Propheticis atque Apostolicis, veteribus canonibus, ac probatae fidei scriptoribus extet, policitumque Synodo, si quando rite conueniret, non de futurum esse. Ac diu quidem se concilium expectasse legiumum: verum cum animaduertat, Pontifices non admodum expetere, committere noluisse, vt suae ditionis Ecclesiae dissiparentur, aut in solitudinem redigerentur. Concludit tandem, sperare se, Regem non improbaturum hanc ipsius in moderandis abusibus quibusdam voluntatem, praesertim cum et coniugis suae filiae ipsius Regis accedat consensus. Caeterum de ritibus se non ad modum puguaturum, modo doctrina sit salua. Circa idem fere tempus in Prussia Lutheri doctrina incrementa cepit. Torunienses enim, Gedanenses, et Elbingenses ab Ecelesia Romana etiam se ecssionem fecerunt, ac ritus consuetos nonnihil immutarunt. Id vbi Rex cognouit, dat ad eos literas, mandans, vt et religionem veterem, et quaecunque alia pristinum in locum restituant, poenam, ni pareant, constituens. Cum vero illi, praesertim Gedanenses, facti rationem redderent, probarentque, doctrinae suae confessionem sacrae scripturae consensu niti, id quod Rex non concedebat, edicti [reading uncertain: print faded] postea regia ad se misse de re frumentaria frumentoque vendendo nec promulgare, nec affigere voluerunt.
In Vngaria Ioannes Rex expeditionem aduersus Transyluaniae Praefectos suscepit. Erant ii Mailatus Gritti caede celebratus, et Balassus, quem Rex Mailato collegam addiderat, qui perfidia summa petierat a Solymanno Turcarum tyranno, vt authoritate eius Transyluaniae Rex salutaretur. Quod si obtineret, sacramentum Turcicis Imperatoribus se daturum policebatur, quotannisque pensurum tributi nomine centum auri pondo. Verum Tyrannus hominis perfidia commotus de tota re literas ad Ioannem Regem misit, vt vel inde moneretur, quorum hominum fidei prouinciam commendasset. Ita Mailatus contumeliose reiectus a Tyranno, Ioannique detectus ad Regem Ferdinandum transiit, ne postquam regni spe decidisset, praefecturae quoque honore vindicante id facinus
Ioanne Rege cum perfidiae nota amoueretur. Accidit autem peropportune turbandis rebus, vt Ioannes Rex Transyluanis pecuniam imperaret, qua Solymanno tributa biennio intermissa penderentur. Id erat nouum acerbumque genti feroci, quae vel ob id iniuriam ferre non poterat, quod aurum enatum in patrio solo ad immanes Turcas indigne exportaretur. Itaque concitati adarma, non obscure imperia detrectabant, Mailato Balasioque rem proclinatam adiuuantibus. Ioannes Rex vbi videt eorum contumaciam ad arma propendere, gliscenris mali initiis occurrendum statuit, praemissique ducibus ipse nondum confirmata valetudine in Transyluaniam festinat. Itaque diuisis inter se copiis duces diuersas vno tempore regionis partes inuasere, diffusoque terrore belli Regisque clementia ostentata ita rem gessere, vt plures, qui Praefectorum inductu defecerant, ad officium redirent. Mailatus enim viri us impar nusquam consistere ausus, incertis itineribus per campos syluasque vagabatur, ad extremum errando fessus vndique vrgente hoste in oppidum Fogaros se contulit, in quod thesauros praedae Griticae condiderat, Itaque duces admotis castris prolatisque tormentis, obsidere atque oppugnare coeperunt. Constiterat Ioannes ad Sibinium, quod vnins diei itinere a Fogaris distat. Ibi in consilium aduocatis Prouinciae Ordinibus, cum de Mailati perfidia grauiter esset questus, exposuit, quantae necessitatis esset Turcarum amicitiam tueri, a qua nisi magno cum incommodo, et haud dubia clade discedere non possent. Interea Regem acrior inuasit morbus, quem inter suscepti belli curas, a solstitio graues aestus, ac longi itineris praepopera vectatio adauxerunt. Obsidebatur interim Mailatus, cum decumbenti allatum est, Reginam felici partu filium enixam. Tum vero Vngari incredibili laetitia affecti, ad Regem gratulatum irrumpunt, tormenta de more disploduntur, paraturque conuiuium, in quod vel inuitus Rex procerum manibus infertur. In eo cum liberalius genio indulsisset, denuo accensa est febris, cuius vim diu sustinere non potuit. Finem vero vitae animaduertens, filium testamento reliquit haeredem, Georgium Martinusium Episcopum Varadiensem, vulgo Monachum cognominatam, propter fidem ipsius, ac Petrum Vichium sanguine sibi coniunctum tutores instituit, obtestatusque est singulos proceres per antiquum Vngarici nominis decus, vt sui sanguinis potius, quam externae gentis Regem in Vngaria paterentur. Futurum enim, vt Solymannus regni tutelam susciperet, si ad eum legati cum muneribus protinus mitrerentur. Surpressa est tantisper mors eius, dum cum Mailato de compositione transi, eretur, cui significatum, Regem in tanta suscepti filii laetitia pristinae gratiae memorem, Praefecturae munus ei singulari clementia relicturum, si in suum filiique futuri Regis verba iuraret. Non detrectauit conditionem Mailatus pluribus malis circumuentus. Atque ita funus Sibinio comitante magna exercitus parte delatum est Albam regalem. Verum prius quam Sibinio mouent castra, consilio habito eandem, quae instructa viuente Rege fuerat, legationem ad Turcarum Tyrannum decreuerant. Quam Ioannes Exechius Quinquecclesiensis Episcopus, et Stephanus Verbetius obiuerunt, munera Tyranno ferentes, pateras ex auro decem, caelato autem argento inauratas centum, aurique simul signati quinquaginta pondo, que biennalis tributi nomine penderentur. Interea ad Albam regalem insigni pompa apparatuque Regis funus celebratum est, impositaque infantis capiti solennibus
ceremoniis antiqua illa corona, quae Stephani Vngariae Regis primi fuisse dicitur. Isabellae vero Reginae ius imperii communi Procerum studio delatum, ea lege, vt in publicis literis filii matrisque nomen praescriberetur, eodemque titulo regia moneta cuderetur, Georgius vero Monachus summam potestatem aerarii arciumque habebat, armorum militumque cura Valentino erat demandata. Medius inter hos Petrus Vichius, quod Regem sanguine attingeret, tutorque esset adscriptus, pro suo iure et authoritate multa monere, corrigere, mandareque poterat.
At Ferdinandus Rex nunciata Ioannis Regis morte ad occupandum regnum animum adiicit, multis ad id eam incitant bus regni proceribus, qui occasionem dignitatis recuperandae minime negligendam dictitabant. Idem et Germani asserebant, qui militiae dediti aut primos honores, autalarum cohortiumque praefecturas in exercitu sperabant. Verum Hieronymus Lascus Palatinus Siradiensis consilio potius quam armis repetendum Vngariae regnum suadebat, illudque a Solymmanno Turcarum tyranno beneficiatio iuris nomine, quod id dono datum accepisset Ioannes, petendum. Non displicuit consilium Ferdinando Regi, et ipsum Lascum, qui iam in Turcica aula non ignotus erat, id legationis munus obire voluit. Interim nihilominus Ferdinandus a belli cogitatione minime sibi discedendum ratus, mittit Nicolaum Comitem Salmensem ad Reginam viduam, qui eam admoneat recentis cum marito defuncto pactionis, cuius ea summa erat: vt eo defuncto regnum ad Ferdinandum deuolueretur, hortareturque, vt sponte regno decedat. Id si faceret, Ferdinandum Regem filio eius Scepusianam prouineiam concessurum, vti antea diserte ex tabulis inter vtrumque Regem conuentum esset, et Reginae praeter dotem amplos reditus. Sin recusaret, sciret, neque Caesari, neque Ferdinando Regi de futura media, qui bus regnum repeterent, tanquam antiquo iure et nouo multorum Vngariae procerum consensu Austriacae domui attributum. Legatus vbi Budam venit, aegre tandem ad Reginam admissus, procetibus quibusdam id impedientibus. Accessu permisso, id demum a Regina, multo etiam tum moerore ex mariti obitu perturbata, responsum tulit. Eam esse fortunam sexus ac aetatis suae, vt orbata Rege coniuge corporis animique doloribus fracta, neque suscipere, neque definire consilium queat, cum in re longe grauissima Poloniae Regem patrem omnino consulendum existimet. Perere se proinde spacium, quo Pater consuli possit, se enim ab eius sententia minime discessuram, ac idem facturos proceres. Quod si id morae spatium denegetur, atque armis agendum putent, egregiam certe laudem non ferent, inquit, Caesar et Rex, si viduam fletu consumptam, et vagientem in cunis puerum oppugnatum aduenerint. Legatus ad Ferdinandum Regem reuersus, postquam regni statum, ac qui illic rerum potirentur, explicuit, sua oratione id effecit, vt Rex actutum conscripto milite armis ius suum persequi statuerit. Mittitur igitur iustus exercitus Strigoninm, cui praeerat cum imperio Leonhardus Velsius e Rhetia superiori, qui multis de causis aperiendum iter Budam versus arbitrabatur. Occurrebat enim a Strigonio euntibus Budam medio serme itinere Vissegradum, quod diebus nouem oppugnauit, resistentibus acriter praesidiariis. In qua oppugnatione ducenti circiter milites strenui desider...t. [reading uncertain: page damaged] Tum vero Velsius Vissegrado profectus classe amnem transmittit,
Pestumque occupat ab hostibus desertum, et ad Vacciam eadem celeritate contendit, eamque sine sanguine potestatis suae facit. Extemplo ad citeriorem ripam conuersa classe reuertitur, promotisque inde castris ad Budam est profectus, vt per colloquia Budensium animos tentaret, exploraretque Reginae consilia, et ex propinquo ostentatis copiis atque tormentis terrorem vrbi incuteret. Caeterum Velsius obsessurus potius, quam oppugnaturus vrbem, ad aquas calidas castra locauerat. Sed non tentata oppugnatione ad Vissegradum iterum se conuertit, vt praealtam illam arcem expugnaret. Nec diu Vngari praesidio imposito vim ingentium globorum tulerunt, cum eadem ruina, qua turris ad Danubium adaperta conciderat, splendidi aedificii testudines, pinnaeque, et propugnacula nil intermissis ictibus concussa frangerentur. Capta per deditionem arce, paulo post ad Albam regalem contendit, vt Ciuium primores tentaret: nam Perenus, Vir apud Albanos insignis authoritatis, per idoneos homines adhortando, pollicendoque immunitates ac praemia, nonnullos perpulerat, vt a Regina deficerent. His persuasionibus ederiter effectum, vt ciuitas, quae vi expuguari non poterat, promissis blandisque colloquiis in Ferdinandi Regis potestatem venerit. His gestis, Velsius ad Strigonium castra reduxit, vel ob id, quod Germani cum Vngaris rixas miscerent, statimque instante iam hyeme, ac militibus stipendia petentibus, in hyberna copias dimisit, Pestumque inprimis praesidio imposito, ac nouis erectis munitionibus firmauit, eo quod frequetibus nunciis adferretur, Turcas finitimos arma parare, vt Budensibus anxilio mature venirent. Regina Isabella, vbi a Ferdinando bellum parari cognouit, consilio Georgii Monachi a vicinis Turcicis praefectis mature opem perendam iudicauit. Ve rum cum diu frustra eos solicitasset, ad legatos, qui Constantinopoli erant, de periculo fuo certiores fecit, vt per eos Solymanno idem innotesceret. Nondum peruenerat Constantinopolim Lascus, morbo in itinere detentus, qui praemiserat Ptolemaeum Ariminensem medicum ad purpuratos, Lufftibeiumque imprimis familiaritate sibi coniunctum, magnisque antea conciliatum muneribus, per quem omnia se impetraturum sperabat. Sed irritus fuit Ptolemaei conatus. Solymannus enim magno sibi commodo, ac magnae item gloriae futurum arbitrabatur, serio necne ostenrato pietatis studio, viduam pupillumque tanta in calamitate protegeret. Itaque aduocatis legatis, eo se animo Ioanni regnum concessisse dixit, vt ad liberos eius transmitteretur, tam diuque posteri eius stirpis Vngariae regno potirentur, quam diu accepti beneficii memoriam retinerent. Proinde ad de clarandam promissionum suarum constantiam, se arma suropturum, daturumque operam, ne hostes illati belli exitu laetarentur, tradiditque legatis puero Regi deferenda susceptaetutelae insignia, purpuream auro intertextam togam, et clypeum elaborato vmbone rotundum, ferream item clauam, manubrio aureo, et incuruum gemmata vagina gladium. Exinde Vstrepho Bosnensi, Mahometique Belgradensi praefectis seuere mandauit, vt ilico Reginae opem ferrent, nec aduersam hyemem causati moras necterent. Vix dum Vngari legaticum donis Budam discesserunt, cum Lascus Constantinopolim venit, ibi edoctus a Ptolemaeo de suecessu legationis,
cum mandata exponeret, et aequa conditione regnum peteret, assidueque in ore Caesarem fratrem totius Germaniae copiis adiuturum haberet, commoto ob id Tyranno custodiaetraditur, frigidam suffundentibus purpuratis. Interea Mahometes et Vstrephus, nil deterrente hyeme, dispersos in hybernis equites ad signa vocant, classemque in Danubium deducunt. Sed tam intensum per eos dies inualescente iam hyeme frigus fuit, vt adstrictopraealta glacie Danubio cuncta nauigia ad Tolnensem ripam vadis inhaeserint vsqueadeo, vt marginibus late gelu concretis vix in medio tantus amnis apertus profluere spectatetur. Ea res magno in cornmodo Tureis fuit, cum ad tuendam classem ibi consistere, atque castra ponere, ferre que sub tentoriis hyemis asperitatem cogerentur. Verum mitescente hyeme, et vere insequentis anni appropinquante nil cunctatus Mahometes remiges supplet, pedites Martelesios ex Illyricis montib. accersit. Idem quoque facit Vstrephus, et vtrisque Valentinus cognomento literatus militum praefectus, Buda obuiam profectus strenua cum Vngarorum manu coniungitur. Regina exercitui Turcico commeatum suppeditante, ac tormenta ad oppida expugnandum, praefecti inito consilio Danubium copias traducunt, Vacciamque delati capiunt, trucidatique nonnullis protinus incendunt. Inde Pestum oppugnatum eunt, quod egregie a praefectis castelli defendebatur. Regina interim parcius commeatum Turcis praebebat, vtpote, quae sibi annonam, nisi parce metiretur, priusquam frumenta maturescerent, defuturam timeret. Hanc ob causam, et quod passim equi interirent, Turcae re infecta, traiecto rursus Danubio, restitutisque tormentis intra fines redierunt. Vngari in abeuntes irruptione facta nouissimos caedendo longo itineris spatio persecuti sunt. Id vbi Ferdinandus Rex in comitiis Ratisponensibus accepit, Caesari facile persuadet, vt Vilhelmus Rogendorffius aulaemagister nouis cum copiis in Vngariam mittatur. Is ad priorem exercitum vbi peruenit, Budam oppugnare instituit, sed ab aliis omnino locis, secus ac ipse antea animo concepisset. Ad oppugnandam igitur arcem, terrendamque Reginam, tormentis productis adeo quassauit turrem in arce, vt ingenribus disrupta pilis collapsura videretur, verum triplex arcis murus maiorem expugnandi, intercedente praesertim vallo, difficultatem ostendebat. Itaque Rogendorffius tempus sumptusque comparsurus per feciales Reginam hortatur, vt deditionem conditionibus honestissimis, quae ei pridem propositae essent, faceret, sin abnueret, extrema quaeque interminatur. Ad ea Monachus respondet, non esse adeo insipidam Reginam, vt Vngariae regnum Scepusiano Principatu permutare velit. Nec multo post Rogendorffius a monte Gerardo ad sepulcra Iudaeorum motis repente castris omnem tormentorum apparatum transtulit, et inde ad arcem qua regii visuntur horti, tanta vi concussit murum, vt pars perfracta procideret, pars vero premente atque impellente interno aggere, quem intus Budenses subitariae munitionis causa moenibus adstruebant, inexpectato casu in exteriora laberetur. Quae res propugnantes magnopere conterruit. Caeterum vsque adeo moenia tormentis adaperta prostrataque conspiciebantur, vt in longitudinem vnius fere stadii eminente tantum ad altitudinem staturae hominis antiquo aggere, vel breuibus scalis se facile scansuros, ac in vrbem irrupturos milites dicerent. Idcirco aliquot prolatae sunt scalae, et per tenebras magno silentio iuxta ruinas appositae eo consilio, vt sub auroram compositis ordinibus conferti milites
subirent. Verum Budenses ab hostili mora spatium nacti, nouum intus aggerem protinus aggesserunt, animaduersisque hostium scalis, eas continuo abripuerunt, Germanosque sub aurora instructa acie per accliuia subeuntes, et magna vi munitiones adortos non sine strage insigni in fugam verterunt. In quo receptu eo maius damnum acceptum ab illis, quod quo longius a moenibus recedebant, eo atrocius atque frequentius tormentariis glandibus sternerentur. In eo conflictu Rogendorffius vltra octingentos deside rauit. Pari quoque euentu, sed minori damno accepto Perenus ad Sabatinam portam reiectus est. Exinde Budenses adeo hostes contempserunt, vt erumpere saepius non dubitarint. Tentauere demum Germani duces effossionibus atque cuniculis murum subruere, inditoque, ac demum succenso intus tormentario puluere, adapertisque moenibus subitarium in vrbem aditum parare. Sed Budeafes deprehensis hostium consiliis fossas introrsus ex obliquo egerunt, per quarum spiramina acensi pulueris flamma sine damno erumperet: vrgebantur tamen tanta variarum rerum inopia, vt nequaquam paulo longiorem sustinere obsidionem posse viderentur, parumque abfuit, quin vrbs ipsa proderetur opera cuiusdam Vngari.
At Solymannus Turcarum Tyrannus cognitis, quae a Caesare fratreque eius aduersus Reginam viduam parabantur, diuisis copiis vndiquaque statuit occurrendum. Imprimis vero Mahometem Basram natione Daidanum, qui obsessae Reginae opem ferat, in Vngariam proficisci iubet, deligiturque et Vstrephus ex Illyrico, qui Mahometem subsequatur, subsistatque Belgradi intentus ad ferendam opem, si Mahometes firmiores hostes inueniret. Et quia Solymannus Mailatum in Transyluaniam Ferd. nandi Regis rebus studere, bellumque moliri didicerat, aduersus eum Nicopolitanum praefectum ire iussit, imperauitque Moldauiae Palatino, vt Nicopolitano praefecto bellum gerenti ad esset. Is Turcarum copiis triginta millia suorum equitum adiunxit, magnoque astu Mailatum in potestatem redegit.
Mense deinde Iulio Mahometes in Vngariam appulit, adiuncto sibi ex itinere altero Mahomente Belgradensi, et Bosnensibus copiiseuocatis. At Germani, vbi de Turcarum aduentu certius cognouerunt, ex consilio Rogendorffii castra in aduersam vrbis partem ad Gerardi montis radices transferunt, vt aduentantes Turcae, quos nihil a classe flumineque discessuros videbant, contra rectam tormentisque munitam castrorum frontem procedere cogerentur. Mahometes vero Belgradensis per colles, qui Gerardo monti coniunguntur, editiorem capit locum, Vngarorum magis quam Germanorum castris propinquum. Binis vtrinque eo modo constitutis castris, binae quoque Germanorum et Turcarum classes accedebant. Pugnatum post quotidie minutis praeliis iuxta planitiem ab equitatu, et ad superiores munitiones, ac in monte ab extraordinariis peditibus. Transierant iam multi dies ab aduentu Mahometis, magisque ac magis Turcis atque Budensibus animi ctescebant. Porro Austriacos ancipitis pugnae omine sinistro debilitatos sustentabant tamen Ferdinandi Regis literae frequenter superuenientes. Cum sic vtrinque quotidic tormentis maioribus ac minoribus certaretur, Turcae ab editioribus locis, et e proximo promontorio conspicati segnes in insula militum stationes, vt e duobus castris vno tempore diuersas hostium munitiones inuaderent, exoriente sole in insulam cum expeditis nauigiis aduolarunt, adortique magno silentio
semisopitos, pene priusquam sentirentur, supra sexcentos trucidarunt, reliquos vero ex repentina clade tantus inuasit pauot, vt cum perfugerent in castra, nec pertur batos angusti pontes facile caperent, multi vtrinque decidentes in praeterfluente mergerentur, transeuntes vero e Turcarnm classe, quae in aduersum pontem proras adegerat, tormentorum glandibus interficerentur. Tumultu et trepidatione tota castra fuerunt repleta, Turcis pluribus simul locis magno clamore, ac ingenti tormentorum strepitu munitiones inuadentibus, parique metu ac periculo reliquis Germanis, Bohemis, atque ipsis Vngaris desperato pene subsidio praeliantibus. Sequentibus diebus Turcae, tametsi illa in parte munitiones expugnare nequiuerant, propugnaculoque Bohemorum fere capto, inde multis vulneribus expulsi fuerant, magis tamen ac magis trepidatione Chtistianorum alacriores facti, tanto contemptu ex omnibus locis lacessendo infestabant castra, vt illidiutius ea se tueriposse, crescentibus hostium copiis atque animis desperarent. Sed praeter singularem Germanorum Bohemorumque in omni labore atque periculo perseuerantiam magno vsui fuerunt Pestanorum tormenta, quibus Valentini copiae intercedente Danubio petebantur. Ferunt ea die Valentinum nil Vngaris exulibue, sed Germanis maxime infensum, certo iure priuarae amicitiae per equitem fidum Pereno suasisse, vt se Vngarosque omnes festinanter imminenti elade eriperent, quoniam bellua ingens, quae vniuersos vno hiatu deuoraret, aduentare nunciaretur. Itaque Perenus apud Rogendorffium ducesque libere locutus, quae accepisset, retulit, testatusque est, nisi de receptu decerneretur, sibi atque Vngaris ad salutem esse consulturum. Inter haec Hussari duo perfugae ad Georgium Monachum Valentinumque institutae fugae consilium detulerunt, ab his extemplo certiores facti duo Mahometes, totis pene copiis ad oppugnanda castra contendunt, terribilique vlutatu edito stationes adoriuntur. Tum vero Austriacis animus concidit, resistunt tamen acriter Bohemi, iisque Germani, qui iuxta flumen ad insulae pontem excubabant. Trepidatum autem fuit vndique, et in ripa maxime, cum quisque pauore concepto ad naues conscenden das nullo pudore vel per mutua vulnera properaret. Rogendorffii autem in tenebris tantoque fremitu suoram ac hostium clamore reboantibus vndique tormentis nullum erat Imperium. Caeteri peditum duces, cum iam transuectis equitibus fugam, quae sibi eriperetur, vehementer inuiderent, haerebant potius quam irruentibus hostibus repugnabant. Itaque superiora primum castra vbi Perenus constiterat, a Turcicis occupantur, Germanique toto Gerardo monte praecipiti fuga dilabuntur. Tum vero tormenta vndique in fugientem classem directa, et nauigia etiam ad incertos ictus petita sunt, consertoque praelio nauali lintres aliqnot militibus pleni capriuntur, nonnulli tormentis perforati demerguntur, repletur fluuius cadaueribus, miserabilique praesertim turba nautarum, et militum enatare conantium. Die autem illucescente circiter tria millia, qui ad Gerardi templum erectis vexillis conflixerant, trucidata sunt, eorum tamen pars fere tertia, cum proiectis ad terram armis salutem peteret, deditionem fecit, maiore suo cum modo, quam si caesi fuissent. Eodem tempore Cossonua, qui classi praeerat, victrice classe ad Pestanam ripam delatus, tantum terrorem his, qui euaserant, vel solis clamoribus et tormentorum boatu intulit, vt equitatus et
Germani curribus desertis inermes profugerent. Haesere tamen Hussari, apud quos praedae cupiditas plus potuit, quam metus mortis, diripiendarum mercatorum tabernarum causa. Caeterum Cassonus nemine moenia aut portas defendente protinus irrupit, praedantiumque aliquot caecidit, et ne aegris quidem, quorum magnus erat numerus, foeminisque lixarum more Germanorum castra sequi solitis pepercit. Traduntur eo conflictu supra viginti millia Christianorum interempta: tormenta autem muralia capta sunt Pesti et in castrit, insulaque et in nauigiis in ripam nondum exposita triginta sex, minora autem, quae curribus imponerentnr, centum et quinquaginta. Potro totmentarii pulueris pilarumque ferrearum, ac armorum atque telorum, et parati commeatus in totam hyemem, adeo ingenti copia potitus est hostis, vt ea praeda potior victoriae pars censeretur. Ipse autem Rogendorffius, cum expugnata munitone mediis in castris pugnaretur, et concidi in tahernaculo, quam tantae cladi superesse mallet, vel renitens a medico et cubiculi praefecto sub latus, nauiculaeque impositus, ad Comaram insulam ascendit, atque ibi paulo post Samario in vico extinctus est. Solymannus vbi de suorum victoria cettius cognouit, quintis demum castris Budam appulit. Ibi consedit in aduersa ad Budam veterem regione offensus foetore cadauerum, et foeditate amnis tot corpora per omnes ripas euoluentis. Exinde starim captiuos produci iubet, quorum erant circiter octingenti, qui praelongis vincti restibus coram ducibus ac omni exercitu Turcico ludibrii causa tracti, ex his duces nobilesque aliquot, quibus parceretur, delecti sunt, reliquos ad vnum omnem, alioqui clementiae laudem affectans, et nunquam antea in Christ anos crudelior, eo conspectu abductos tyronibus trucidandos dedit. Patrata ea saeua clade, Tyrannus infanti dona misit, phaleratos tres equos eximiae pulcritudinis, frenis habenisque aureis et gemmatis ephippiis exornatos, totidem textas auro vestes: proceribus vero praeter singulares togas talares, aureos etiam torques. Gaeterum Reginae referri iubet, cupere se puerum videre, petitque, vt in castra sibi mittat. Quo perterrefacta, cum aliud non posset, hortatu procerum mittit, vna cum nutrice, comitatum turba nobilium. Exceperunt aduentantem progressae aliquantum e castris honoris causa ornatissimae equitum turmae, et inter castrenses vias praetorianae cohortes. Vbi in tabernaculum Tyranni ventum est, ille quidem infantem humaniter inpicit, blande cum eius nutrice loquitur, filios suos Selymum et Baiazetem praesenres infantem complecti exoscularique iubet. Sed interim dum Vngari proceres cum Bassis prandent, immissis in vrbem militibus Budam tradi sibi vult. Neque enim ipsis eas vires esse, quibus ab hoste eam defendere possint, et sibi subinde redeundum eo cum exer citu fore, quod valde et molestum, et sumptuosum sir. Atque ita fraude ab ipso occupata est Buda. Nocte ingruente Tyrannus infantem remittit in vrbem, sed proceres detinen. In iis erat Georgius Monachus, in quem totius huius Vngariae calamitatis culpa praecipue conferebatur. Porror Regina his omnibus consternata supplices scribir ad Tyrannum literas, quibus eam datae fidei admonet, oratque vt proceres remittat. Postridie Budam ingreditur Tyrannus, et in templo D. Virginis more suo expiato saera facit: inde Reginam ex vrbe et arce excedere, cumque puero in
Transyluaniam ire iubet. Ipse vero praesidiis Budae Pestique relictis reliquum exercitum domum reducit, et in itinere Lascum Ferdinandi Regis legatum, qui Belgradi ob interceptos interfectosque Caesarem Fregosum Genuensem, et Antonium Rinconem Hispanum quondam apud se Regis Galliae legatos detentus erat, liberaliter dimittit.
Ferdinandus Rex vbi suorum stragem cognouit, noua eaque in signia munera mittit, quibus animum Tyrannisibi conciliaret. Legati eius a Turcis honorifice excepti, postero die cum Bassis pransi sunt. Inde ad Tyrannum introducti, eius animum oblatis muneribus mirifice exhilararunt. Verum cum legati peterent Vngariae regnum Ferdinando beneficii nomine concedi hisconditionibus, quibus id paulo ante Lascus Constantinopoli petiisset, hoc biduo post responsum tulerunt, vt si pacem vellet Ferdinandus regni finibus Vngarici excederet, et insuper quotannis ex Austria Turcis tributum penderet. Legatis dimissis, Tyrannus Belgradensem longe lateque citra Danubium Austriae fines populari iussit, sed praedabundos magno impedimento plenis imbribus inflati amnes morati sunt. Exin praeficitur Budae cum imperio Vngarus quidam nomine Solymannus, qui ab ineunte aetate bello captus Mahometis impietatem sequebatur. Redeunti in Thraciam Tyranno nunciatur, Stephanum Mailatum Ferdinandi partes secutum, atque ex professo Turcarum hostem dolo compre hensum in Petri Moldauiae Palatini potestatem deuenisse, pacatam que ex omni fere parte Transyluaniam in fidem concessisse. Ea re Tyrannum magnopere laetatum ferunt, Mailatum enim Ioannem bellicosum ingenio regnandi cupido et vafro vehemenrer oderat, cum ab eo Ludouicum Grittum et Turcas interfectos meminisset, Transyluanosque dubio bello potius, quam certa pace gaudentem ab eo concitatos perspiceret, quos moderato benignoque imperio placare, quam iusta vi atque armis subigere malebat.
In Moldauia sub idem tempus Stephano, quod impotentius dominaretur, a suis occiso maximae exortae fuerunt mutationes, plebis studiis in Petrum exulem inclinantibus, et Nobilitate contra poenas ab irato, si in patriam reuocaretur, pertimescente, ac quemuis alium praeferendum censente. Verum proceribus longiorem moram non fetenribus Alexandrum Moldauum, qui diu in Polonia exularat, reuo catum Principem constituunt, eique Soczauiae firmissima, a quibus defenderetur, praesidia assignant. Constantinopoli vbi rumor increbuit de Stephani caede, Petrus im spem recuperandi Principatus venit, ideoque Bassas ingentibus muneribus praesertim Lifftibeium in suas studet pertrahere partes. In quo cum esset totus, Moldauorum legati a proceribus instructi Constantinopolim adueniunt, petentes, vt Alexander ex Principum sanguine oriundus, communique omnium incolarum consensu Princeps electus a Solymanno confirmaretur. Contra Petrus Basses obtestatur, ne Alexandro Principum genus ementito fidem adhibeant, qui malitia atque inuidia procerum, vt ipse auito principatu periniuriam excluderetur, electus esset. Quam ob causam Moldaui, ac praesertim, quod in eligendo Principe Solymanni animum non prius explorassent, minus beneuole auditi sunt, Proceres Moldaui cum resciuissent a legatis, Petrum Bassarum animos largitionibus ac muneribus sibi conciliasse, legatos dissimulato habitu ad Carolum Caesarem, ac Ferdinandum Regem ire iubent, quos de Moldauiae statu atque periculo edocent, pediditum
auxilia sub mitti perentes. Quae si consequantur, Moldauos Christianorum Regum confoederatos, et Turcarum hostes perpetuos futuros. Verum Caesare et Ferdinando Rege in comitiis occupatis, quod res difficultatis plena videretur, nec pecunia suppeteret ad militem conscribendum, nego cium successu caruit. Verum enimuero legatione ea per emissarios Constantinopoli cognita adeo Turcarum studia in Petrum fuerunt accensa, clienrem se Tyranni Turcici futurum iureiurando policentem, vt non multo post Tyrannus Himbra chorem stabuli magistrum ad Petrum regiis ornatum insignibus in Moldauiam reducendum constituerit, qui propere exercitu coacto ad Danubium contendit. Proceres aduentu Petri auxiliis Turcicis instructi de Alexandro obtruncando consilium cepere, prioris rebellionis culpam nonnisi insigni aliquo facinore expiari posse iudicantes. Itaque impetu in Alexandrum facto, ei caput amputant, Illud que Petro eo munere animum eius exacerbatum placaturos se sperantes transmittunt. Petrus mitigati animi speciem donum exoptatum ferentibus ostendit, vindictae decretum ad discessum vsque Himbrachoris distulit, qui passim ab incolis benigne acceptus, amplissimis donatus muneribus Constantinopolim reuersus est. Exiguo interiecto interuallo proceres circiter viginti vindictae occasione oblata, alius aliam ob causam, comprehensi, capitali afficiuntur supplicio. Misit post Petrus Moldauiae Palatinus sub decursum anni legatos ad Sigismundum Poloniae Regem, Principatus restitutionem significans, et captiuos quosdam ex foedere repetens.
Sub initium anni insequentis, qui erat supra millesimum quingentesimum quadragesimus secundus, ipso quadragesimali tempore comitia Petricouiae, celebrata sunt, quibus Rex in Lithuania agens tum non interfuit. Verum per legatos Bernhardum Macieiouium Castellanum Lublinensem, et Andream Czarncouium causas, quarum gratia comitia habenda erant, regni ordinibus exhibuit. Ibi Petrus Lubomirsclus Regis aulicus, quem Rex ad Isabellam filiam Reginam Vngariae in Transyluaniam ablegarat, reuersus, retulit, Isabellam Reginam vehementer sibi metuere, ne Constantinopolim in perpetuam abducatur seruitutem. In hisce comitiis leges complures latae, tributumque duo denûm grossorum in mansum decretum, binis vicib. pensitandum. De quibus omnibus nuncii ad Regem a Senatu atque Nobilitate expediti retulerunt. Postea vero Senatores cum inaudiissent, in comitiis Pragensibus bellum aduersus Turcam decretum esse, Regem de eo certiorem faciunt, demisse orantes, vt quam primum in Poloniam veniret, veteri enim se, ne, si Turca Regis absentiam sentiat, in Polonos imparatos impetum primum faciat. Quibus Rex pennotus, sub Maii finem in Poloniam reuenit.
Mense Iunio Ferdinandus Vngariae Bohemiaeque Rex expeditionem communib. Germaniae auxiliis aduersus Turcas suscepit, omnibus superiores binas clades ad Ezekum et Budam acceptas vindicare cupientibus. Caeterum decreto bello coacta sunt a Principibus et Imperialibus ciuitatibus Germaniae ad triginta peditum et equitum septem millia, duce belli supremo designato Ioachimo Brandeburgico Electore. Viennam vbi deuentum, accessere Ferdinandi Regis copiae, quae praeter Germanos ex Vngaris, Bohemis, et Austriis constabant, quibus Pontifex Romanus tria circiter millia peditum
auxilia miserat ductore Alexandro Vitellio. Omnium igitur animis ad expeditionem erectis, Elector Brandeburgicus nulla mora interposita Danubium transiturus, castra ad Vacciam oppidum promouet. Turcae illis conspectis Vacciana porta erumpunt, praeliumque committunt tumultuarium aequo successu. Vitellu a Septentrione propinquum muro locum cepit, Germani vallatis castris paulo remotius tetenderunt. Postero die cum Vitellus, vt tormentis locum exploraret, tribus cum cohortibus, et duab. Sfortianis turmis ad moenia processisset, nec quisquam hostium conspiceretur, Turcae eruptione repentina e duabus portis in Christianos inuaserunt, initumque certamen paribus primo animis ac viribus, sed noua manu peditum equitum que subsidio aduenientib. Austriaci pedites primo mox et equites perturbati dissipatique Ianiczarorum vim sustinere nequiuerunt. Vitellius suis receptis ad sarciendum incommodum dolore vehementer incitatus hosti parat insidias, ante alios Perenum admonet, vt occasioni gerendaerei internus sit. Ipse Turcarum erum pentium impetum densatis ordinibus excipit. Vehemeni strepitu praedium miscetur, multi cadunt et Turcae pertinaci audacia inuecti cuneis Christianorum aciem effringere conantur, sed cohortes strenue resistunt. Interim cum iam Turcae atque Ianiczari portis se effudissent, et muli pariter a Buda contemplati certantium agmina, vt victoriae interessent, transuecti nauigiis citeriorem ripam complessent, Vitellius oportune timorem simulans, sensim sed confecta acie se recipit. Tum vero hostes clamorem attollunt, et vehementius ex omni latere Christianos vrgent, equitesque ad caedenda terga discurrunt. Id Perenus couspicatus, expeditas turmas inter oppidum et auersos hostes inducit, celeriter turmae locum occupant, et regressurum hostem portis interludunt. Accurrit cum reliquis Perenus, validaque Germanorum equitum manus Mauritio Saxoniae Duce Vngaros consequitur. Tum vero Turcae, animaduerso periculo, indagine se clausos videntes, in fugam conuerfi sunt, quos Vngari et Germani inuadunt, ac in medio trucidant, Ab hac victoria Christianis adeo creuerunt animi; vt Marchio Elector tormenta proferri, ac continuo murum quati iuberet. Expectantibus cunctis, vt ineundae pugnae signum daretur, Vitellius Italos ad impetum incitauit, Perenus Vngaros, Hessus Germanos. Signo dato quatuor vexilliferi sequentib. cohortibus audaci cursu in murum per ruinas euolarunt, sed dum vexilla defigunt, et fossam munitionesque hostium mitantur, repentina grandme sagittarum perinde ac gladium obruuntur. Nihilo secius adhortante Vitellio alii atque aliisuccedunt, quibus partim e propugnacule, partim a transuerso aggere prosilientes spirantibus spolia detrahunt, et capita amputant, et mox eos glandib. sagittis, ac maxime lapidib. incessunt. Eo conflictu 70. ex Christianis desideratos ferunt. Cognito post aduentu Achmatis Bassae, duces inde castra mouendae Viennamque redeundum censent, praertim hyeme instante, multisque milibus e contagione pereunt bus Tum vero Turcae Christianos discessisse cognito omnes sese effundentes, postremis agminibusin stiterunt. Hic fuit euentus belli in Vngaria hocanno gesti.
Eodem anno e viuii decessit Hieronymus Lascus Palatinus Siradiensis, Vir magnus, ac magnis in rebus versatissimus, multisque legationib. apud exteros Principes clarissimus. Hic cum in patria prae aemulis emergere non posset, Regi Vngariae Ioanni, qui tum cum Ferdinando Rege bellum gerebat,
operam suam nauauit, consilioque suo apud Turcarum Imperatorem patrocinium atque regni confirmationem ipsi impetrauit. Quo nomine apud Ioannem Regem gratia authoritateque valebat summa. Verum postea, cum Ioanni suspectus esset, quasi colludente Gritto Vngariae regnum affectaret, in car cerem eum coniecit. Vnde opera Regis Sigismundi liberatus, ad Ferdinandum transiit, cupiens Ioannem vltumire. Quod et reipsa praestitisset, si diutius superuixisset.
Sequentis anni initio comitia Cracouiam indicta fuere, vbi tributum in mansum denûm grossorum sancitum. Et quia hic decretum, quo commercium Polonis cum Silesiis et Vngaris interdicebatur, nondum erat antiqua tum, conuentus Glogouiam Ferdinandi ac Sigismundi Regum Commissariis ad D. Battholomaeo diem sacrum designabatur, qui de iniuriis vitro citroque illatis et acceptis vtrinque arbitrarentur, atque transigerent, a Comitiis designa ti a Rege Sigism. ad Ferdinandum Regem filiam eius Elisabetham in coniugium Sigismundi Augusti expetitum legati, Samuel Maciciouius Episc Plocensis, Regnique Procancellarius. Ianussius Latascius Posnaniensis, et Felix Srcem scius Plocensis Palatini, qui sponsam regiam 5. Maii Cracouiam ad duxerant. Postridie noua nupta in aede D. Stanislai solenniter inauguratur et coronatur a Petro Gamrato Archiepisc. Gnesnensi, adstantib. Nicolao Dzierzkouio Cuiauiensi, et Sebastiano Branicio Posnaniensi Episcop. Legati vero ad cohonestandas nuptias regias venerunt: a Carolo V. Imperatore Georgius Marchio Brandeburgicus, Regis Sigismundi ex sorore nepos, a Ferdinando Romanorum Rege Ioannes Dubrauius Olomucensis, ac Balthasar Promnicius Vratislauien sis Episc. Niccolaus item Salmensis, et Franciscus Batianus Comites, ac Sigismundus Herbersteinius Baro Austriacus notae primariae Consiliarii. Peracta nuptiarum celebritate ablegatur ad Ferdinandum Regem a Sigismundo Rege Andreas Zebridouius Episcopus Camenecensis in causa Reginae Isabellae filiae, eam pro vitrili excusans, non ipius, sed aliorum culpa pacta cum marito defuncto inita temerari. Haud multo post Sigismundus Augustus in Lithuaniam secessit, relicta Cracouiae coniuge sua, quam, vt videbatur, fastidire coeperat, quod nonnullorum animos nonnihil offendit.
Eodem anno Solymannus Turcarum Tyrannus de infelicibus Christianorum successionibus certior factus, omnibus modis belli aleam iterum iacere constituit. Ducto igitur ad Drauum exercitu, vt omnia a tergo pacata reliqueret, cohortes aliquot ad Volponium arcem in finibus Bosniae, Croaciae atque Vngariae sitam expugnandam misit, quam fere per tres menses totos frustra obsedit. Deditio postea facta est, sed perfidia militum, qui Praefectum omnia potius experiri, quam dedere se volentem comprehendere, Turcisque tradidere. In quem Tyrannus non solum non crudelis, sed munificus etiam fuit: dedititios vero omnes mactari mandauit. Erant iam proximi Quinquecclesienses, qui in superioribus bellis in fide data constanter permanserant: sed territi virium hostilium magnitudine, ac inprimis praedictarum arcium iactura, Episcopus et reliqui proceres plus in fuga, quam in vrbis munitionibus praesidii posuere, et multitudinem Barbaris praedae reliquerunt. Hinc ad Socolosiam adductus exercitus captum primo statim impetu oppidulum, direptum, atque
incensum, tandem etiam, qui in areis praesidio erant, desperatis auxiliis deditionem fecerunt, ea conditione, vt cum fortunis suis incolumibus abire liceret. Quaeres pauperiotibus saluti, ditiorib. exitio fuit. Tutcae enim tenuiotibus missis, eliquos, quibus fortunarum aliquid relictum esse suspicabantur, trucidarunt: inde Tyrannus castris motis, Budam ingressus est, vndecimo calendas Augusti mensis, paucisque diebus post vniuerso cum exercitu ad Strigonium expugnandum perrexit, cui tum praeerat Franciscus Salamanca, et Lascanus, vterque Hispanus, cum mille ac trecentis circiter militibus.
Huius obsidionis tumor magnum Christianis terrorem incussit, qui locum eum neque munitum, neque a rebus necessariis satis instructum non ignorabant. Duo tamen restabant, in quibus aliquantulum spei reliquum erat, quod et Vissegradum media inter Budam ac Strigonium via, facile Turcicas naues aduerso flumine subuectas, prohibere, vel etiam incendere, et diripere posse videretur, et quicquid erat in aduersa Danu ii ripa regionum, Christianorum praesidiis teneretur. Nec prior. spes fesellit, siquidem Vissegradenses circiter duodecim naues, et in his aliquot machinis ac puluere tormentario onustas submerserunt, Verum Turcarum animos sub initium statim erexit, quod Christiani oppidulum immunitum illud quidem, sed ad arcem tuendam imprimis opportunum relictum exusserunt. In quo oppugnando Turcae, cum nullas adhuc maiores machinas in promptu haberent, non parum temporis arque etiam virium erant consumpturi, praeterquam quod Christianorum classis, quae ibi tutum portum et stationem habebar, non tam facile hostibus cessisset. Turcae igitur aduentantes in ruderibus ac vicinis locis castra locant: at praesidiarii, quanquam arx a tormentis satis esset parata, iis tamen vsi prius non sunt, quam vniuersus Turcarum exercitus iam consedisset. Causa erat, quod Iuliano Salazario pro tessera dederant, ante Turcicae classis aduentum maiores machinas non adhibituros. Verebantur ergo, ne, si qua auxilia in via essent, tormentorum displosione ceu obsidionis iam caeptae signo aduerterentur. Cum vero nulla amplius subsidii spes esset, principio Turcas, qui incautius castra metati erant, tormentorum glandibus tanta strage affecerunt, vt tentoria transferre, ac retrocedere fuerint coacti. Quare eminus vineas agere, aggeres et moles iacere, eamque arcis partem, quae orientem spectat, tormentis ita infestare caeperunt, vt paucis diebus et templum, et quicquid inter aedificia eminebat, deiecerint, aream que etiam interiorem adeo afflixerint, vt nemo se vlla ex parte ostentare anderet, sed quo et ab ictibus tutarentur, pars humi prostrati, pars sub tabulatis, quae in muris haerebant, hostis ascensum expectarent. Necessariis igitur ad oppugnationem praeparatis, octauo Idus Augusti ante solis ortum signum oppugnandi datur, concurritur vndiquaque: alii per anfractus et occultos tramites, alii per loca aperta, quisque pro se eniti: contra obsessi omni telorum genere defendere se, saxa, malleolos, ignes artificiales in temere subeuntes coniicere, ex loco superiori deorsum per declinia montis protrudere, hi pro salute, illi pro victoria nil non conari. Tandem pugna in octauam vsque horam protracta, et septies recentibus in fessorum locum submissis, Turcae irrito conatu ab oppugnatione recesserunt. Obsessi vero per
eastellum a quae ductuum eruptione facta, hostium alios ad naues, alios alio compulerunt, magnumque totis castris terrorem incusserunt. Tria Turcarum millia eo die occubuisse narrabatur, praeter sauciorum multitudinem infinitam: Christianorum vero prope ducenti vulnerati occisiue sunt. Sub eius diei noctem, ac postridie Turcae rursus velut de nouo oppugnationem aggre diuntur, tanto cum ardore, vt obsessi multum de pristini animi ferocia remiserint. Aliis ergo metu torpentibus, aliis mortem expectantibus, Italus quidam vexillifer, cum videret suos vndique premi, ac sentiret, omnia cuniculis suffossa, commilitibus suis, incertum fraudene an desperatione, edixit, vt a iaculatione abstinerent, ipse duobus comitatus de muro in castra hostium se demisit. Perductus ad proximum Bassam, petiit vt de ditionem omnium nomine saluis rebus armisque facere, deque ea publica fide pacisci liceret. Qua conditione data acceptaque, duobus Turcis comitatus in arcem rediit, et Salamancae Praefecto suo mandata Bassae, quaeque cum illo acta, exponit. Nec tamen interea Turcae ab oppugnatione inferioris castelli cessant, Christianisque in superiorem arcem se recipientibus, id inuadunt. Salamanca igitur de consensu aliorum in castra egressus, inde quere dire prohibitus, postridie ad suos diploma Turcicum misit, quo pacto illa superiora de libero cum armis omnibusque impedimentis abitu confirmabantur. Iussus est etiam Lascanus ad Turcam claues arcis deferre. Custodiis igitur murisque relictis, dispicit vnusquisque quid potissimum inter multa impedimenta secum auferret. Dum sic omnia conuasantur, ac milites abitum parant: Turcae vndiquaque ad diripiendum irrumpentes, praesidiarios circumsistere, hi moesti terram intueri, modo arma, modo loca mox relinquenda extremum adspicere, neque amplius vllam vitae aut honestae mortis cond tionem expectare. Obuersabantur exempla eorum, qui Volponi et Scolosiae praesidio nuper contra fidem datam erant inter fecti. Vbi vero adsunt, quisclopos, hastas, ac bipennes in proximam fossam abiicere iusserunt, omnium vultus non aliter, quam ad praesentem mortem mutari: at cum portam egressis alii adsunt, qui gladios adimunt, et vbi in vicum peruentum, caetera arma illis detrahunt, exquisitae cuiusdam crudelitatis mortem expectare. Tandem tamen, cum diu secum Tyrannus deliberasset, praeter omnium opinionem vitam illis donat. Postremo per interpretem rogat, ecqui sibi militare vellent, quam conditionem non pauci acceperunt, metu foriassis mortis non aliter euadendae, alii ne minis quidem aut terrore mortis adduci potuerunt.
Hunc in modum Turca loco munitissimo potitus, non cessandum ratus, ad Tatam et loca circa Comaram exercitum duxit, illamque mox deditione accepta demolitus est. Inde retro conuerso itinere Albam regiam obsedit, oppidum vndiquaque cinctum altissima palude, praeter vnam atque alteram, aut ad summum tres vias, quae per eminentiores aggeres in oppidum ducebant. Per has solas oppugnandi facuhas dabatur, erantque haeviae, quam ipsum oppidum aedificiis frequentiores. Praesidiarii, quae ob futura sibi opinabantur, demoliti, vnum suburbium operibus validissime munierunt, tum templi ac monasterii cuiusdam turrim, quasi pro arce in ipsis munimentis constituerant, vnde et hostibus magnam cladem intulerunt. Erat extra has munitiones aedicula quaedam sacra, quam Turcae principio statim summis viribus oppugnabant. Praesidiarii, quasi inuiti locum
deserentes, diu restirere, ac tandem quasi victi, se ad suos receperunt. Eamergo occupatam cum hostes munire statim, machinasque eo adducere coeperunt: interimignis sub materia, atque aliis velut temere ibi desertis fomite attemperato accensus, et aedem illam disiecit, et magnam hostium stragem dedit. Tum Christiani in hanc occasionem intenti erumpentes, multis damnis illatis victores in oppidum rediere. Hostes nihilo segnius omnia, quae ad oppugnationem facerent, diligenter administrare, moles ex lignis et terra congerere, pontonibus atque tabulatis per paludes iter sternere. Sed vna res eorum maxime conatus adiuuit. Erat vicinum nemus quoddam: hinc sexcentis quotidie curribus tantum caesae materiae conuexerunt, vt paludem, quam oppidani hactenus inuiam putauerant. spacio duodecim dierum plurimis locis peruiam persecerint. Hinc effossis transuersim semitis ad fossas sub ipsum vallum ac cesserunt, et frustra aliquoties repetito assultu tandem nebulae densissimae beneficio in ipsas oppidi munitiones euaserunt. Oritur, vt in re subita ac perdita, miserabilis clamor, concurritur vn dique, et pugna cruda ad modum miscetur, dum hi pro obtinendo loco, in quo omnem victoriaespem, illi pro defendendo, in quo vitam suam et calamitatem positam videbant, totis viribus contendunt. Verum vt quisque proximus erat, ita promptissime dimicabat, reliqui enim, qui longius ab ipso periculo aberant, illud modo dispiciebant, quo modo in interiorem oppidi partem penetrare possent. Hicum fugae initium petiissent, etiam reliquos secum traxerunt, et hostibus faciliorem expugnationem, minusque cruentam victoriam praebuerunt: Multi inter fugiendum coeno et aquis absorpti, multi ab hostibus caesi, pauci in vrbem recepti. Sed neque hic melius sese res habebat, occupatis praesenti periculo atque terrore omnium animis, et occisis ducibus, vix quoquam in medium aliquid consulente. Hinc in rerum omnium desperationem adducti cum praesidiarii, tum ciues, maluerunt dedendo se clementiam victoris, quam immanitarem hostis experiri. Vitae ergo fortunarum que incolumitatem pacti Germani et Itali, dimissi, sed in itinere a Tartaris praedae inhiantibus disiecti, abiectis sarcinis fuga per paludes et syluas salutem quaerere sunt coacti. Interea dum Alba obsidetur, Tyrannus equitatum Tartarorum, cuius alioquin ad obsi dionem exiguus vsus erat, ad populandum proxima loca emittit, hi rapiendi studio incautius vagantes ab Vngaris circumuentu, et amissis suorum plus tribus millibus in castra rediere. Conuertit hoc loco omnium oculos animosque in se captiui vnius crudelitas, cni in pera dimidia pars infantis bimuli nondum comesta de obsonio supererat. Dum Turcae Albam regiam expugnant, iam Ferdinandi Regis copiae circa Posomum conuenerant, cum quibus Ferdinandus Posonii ex vtraque parte Danubii castra metatur, trieduum in construendo traus fluuium ponte consumpsit. Cum ita parata essent omnia, neque difficilis plerisque videretur, quin eodem anno non solum Alba regia, sed et Strigonium recuperari potuissent: ex improuiso tam horribilis tempestas exorta, tanti moles continuis diebus delapsi, vt vix locus editior metandis castris ibidem reperiri potuerit: Fuit insuper ea ventorum procellarumque vis, vt nec tabernacula erigi, nec ignes in castris excitari possent. Quae causam praebuerunt, vt Bohemi, qui se solum suos fines tutari velle dixerant, difficulter mouerentur, metuebant
enim, ne, si semel pontem transiissenr, illo interrupto, quo nollent, in uiti ducerentur. Orant ergo Regem, ne hyeme ingruente in hostem pergat ducere: sese primo vere omnes ad futuros, quocunque etiam vellet. Rex itaque partim eorum voluntatem, partim necessitatem sequutus, quod videret, sub dio et pellibus militem contineri non posse, exercitum dimisit, et Viennam reuersus, omnes cogirationes, quibus artibus et viribus bellum anno subse quenti geri posset, intendit.
Extremis anni diebus indicta erant Petricouiam comitia, ad diem Andreae Apostolo memoriae dicatum, sed ea propter pestem in Epiphaniorum diem anni se quentis, qui erat a nato Christo supra sesquimille simum quadragesimus quartus, prorogata. Vbi cereuisiale duntaxat scitum. Actum deinde non tantum de Regni aduersus hostes defensione, sed etiam de eius statu recte constituendo. Sub idem tempus miserat Isabella Regina, monente patre Sigismundo Rege, legatum ad Ferdinandum Regem in comitiis Spirae agentem, qui praesente Caesare paratam Reginam Isabellam Transyluamam decedere, ea conditione, vt ei Ferdinandus in Silesia. Opoliensem, Ratiboriensem, ac Glogouiensem Ducatus attribuat. Verum incassum, Ducatus enim grandi illi oppignorati erant pecunia, qui in praesens redimi aegre possent. Ne tamen nihil denegare videretur, posstulauit, vt Regina vidua suos ad proxima Impeni comitia legatos decerneret. Inibi Ferdinandus Rex contra Turcaslonge lateque grassantes auxilia petiit. Eiusdem mensis die vicesimo quarto fuit insolens solis ecclipsis pleno die, adeo vt non sine admiratione conspiceretur. Lunae quoque tres hoc anno suerunt ecclipses plenae, res prodigiosa, et quam a Caroli Magnitempore non accidisse Astronomi scribunt. Hic Caesar Wolffgango Ordinis Teutonici Magistro ceremonia solenni palam inaugurato Prussiae maigistratus insignia contulit, quam dignitatem multis iam annis Albertus Marchio Brandeburgicus vxore iam ducta vsurpauerat, eoque nomine proscriptus fuit a Tribunalis Imperii supremi iudicibus, Poloniae interim Rege velut beneficiarium atque clientem defendente, et Regis legato Nicolao Myscouio regiae mensae structore palam profitenre, hanc inaugurationem vitiosam esse, ne que suo Regi, sub cuius fide et tutela contineretur Prussia, derogari quicquam posse. Comparuerunt et Vngari sopetioris anni strage exposita, opem et auxilia ab Imperio petentes, quae si ipsis denegarentut, facturos omnimo se se, quod rebus desperatis fieri soleat, et quod a nemine reprehendi possit: subiturosque quantumuis iniquas conditiones, et seruitutem ipsam potius, quam vt reliquis ociosis ac spectantibus in exilium voluntarium ruant. Re diu multumque deliberata, placuit Ordinibus in suturum bellum Turcicum corrogari pecuniam viritim per omnem Germaniam, pro cuiusque facultaribus ac censo, nemini immunitate concessa, ne quis exteris militet, grauissimis poenis edicitur, et magistratui permitritur, vt in contra facientes deprehensosque animaduertatur.
Sequenti anno ad octauum Idus Ianuar. edicta sunt comiria Cracouiam, quae ob Ordinum studia diuersa, inque factiones scissa nullo operae precio facto soluta sunt. Cui malo Rex annis grauis morboque fractus mederi non potuit. Ne tamen Regni fines praesidio militari destituerentur, cereuisiale ex oppidis regiis atque ecclesiasticis decretum est in militum stipendia, qui in Russia merebant. Post picpidie calendas Maias mane circa
octauam primo horrendum tonitru auditum est. quo in colae in stuporem dati: posttres rubeae cruces orientem versus apparuere: duae iuxtim se positae, tertia subtus: in medio earum vir armatus cum gladio ignito, contra quem exercitus instructus peditatu equitatuque progressus, cum eo ad meridiem vsque dimicauit. Quo vincente omnes disparuere copiae, solusque armatus inter cruces substitit, tanquam victor et triumphator. A tergo immanis Draco victorem adortus, et ipsum, et arma absorpsit, simulque cruces euanuere. Indetotum coelum duabus amplius horis ignitum visum: demum tenebrae densissimae incubuere ad sequentis diei Nonam vsque antemeridianam. Tandem coelo sereno facto, tres irides amoenissimae supra se positae conspectae, quibus angeli species inseclit aspectu iucundissimo, et amplius horam videndum se praebuit: Ad extremum omnia discessere, tempestasque serena subsecuta. Quid eo significatum, lector arbitretur. Mense Iunio morte extincta est subita Elisabetha Austriaca Sigismundi Augusti coniunx ipso absente et quidem, vt fama ferebat, non citra pharmacum, magno cum omnium Ordinum luctu, anno aetatis decimo octauo, prole relicta nulla, foemina animi atque corporis dotibus, quas secum ipsa certans natura congessit, ornatissima. Eam paucis diebus consecutus est Petrus Gamratus Archiepiscopus Gnesnensis, idemque Episcopus Cracouiensis, tribus vix annis in archiepiscopa exactis. Huic in Archiepiscopa Nicolaus Dzierzgouius Episcopus Cuiauiensis, in Episcopa vero Cracouiensi Samuel Macieiouius Episcopus Plocensis successores a Rege dati sunt. Aduenit eodem temporis interuallo a Caesare, facta post aliquot annorum bellum cum Francisco Gallorum Rege pace, legatus ad Regem Sigismundum, per quem ad concilium Tridenti indictum promouendum eum solicitauit. Legationis summa fuit. Caesarem multis iam annis in hoc totum fuisse, vt orbis Christiani auspiciis communibus bellum contra Christiani nominis hostem infensissimum suscipiatur: quam rem omnium prope Christianorum Principum animi promptitudinem solum religionis dissidium remoraretur. Itaque illud vt amice componatur, ita postulantibus Principibus protestantibus Tridenti concilium magna Caesaris industria indictum esse. Proinde rogare se pro amicitia mutua Regem Sigismundum, vt missis eo legatis suis eam solennem act onem cohonestare, ac decreta ibi pro rebus sacris sancienda confirmare ne grauetur. Quia vero non dubiret Caesar, Protestantes, quae ipsorum est pertinacia, ab Augustana Confessione neutiquam discessuros, nec decretis etiam publicis obsecundaturos esse, nec essitatem flagitare, vt Reges ac Principes eos ad obedientiam armis compellant. Cum autem eius eximia sit inter Reges pietas et autoritas, rogare, vt Concilium Tridentinum calculo suo approbet, ipsumque consilio, auxilioque contra Protestantes, ni pareant, iuuet: quod idem alii quoque Reges se facturos polliciti sint. Ad ea a Rege hoc responsi datum: Nihil sibi optatius accidere posse, quam videre illum diem, quo Reges ac Principes Christiani studiis belli depositis, ac motibus sedatis intestinis, omnes vires suas in Turcam conuertant: nec se futurum in postremis. Reipublicae quin etiam et Ecclesiae tranquillitatem adeo sibi esse cordi, vt Concilii salutarem cupiat esse euentum. Quo etiam legatos missurum suos, et in re plane nulla, quae publici boni intersit, Caesarem pro amicitiae atque affinitatis iure operam suam desiderari passurum esse. Sub anni finem alia comitia indicta erant Cracouiam
ad D. Catharinae diem, in quibus Nobilitatis postulata fuere de Lituaniae, Prussiae, Massouiae, Zatoriensis, et Osuiecimensis Ducatuum cum Polonia coniunctione. De appellatione Ducis Prussiae, ne ea subdiris denegaretur, etiam agitatum fuit, quam is omni studio declinabat.
Alterum subsecutus annus nil memoratu dignum atrulit, praeter mortem Petri Moldauiae Palatini. Erat is vir acri atrocique ingenio, varias fortunae vieissitudines expertus. Nam et a Sigismundo Poloniae Rege ad Obertinum duce Ioanne Tamouio fusus caesusque et auxilio eius Ludouicus Grittus a Transyluanis trucidatus, demum a Ioanne Vngariae Rege captus, Constantinopolim ad Turcarum Tyrannum missus, Peramque Ligurum insulam relegatus, tandemque a Tyranno in patrium Principatum, fratre ipsius a Valachis interempto, restitutus est. Ei in principatu successit Elias filius pari fereingenio, ac crudelitate non inserior patre, qui suos ad Regem oratores de foedere renouando, ac profugas deposcendo ablegarat. In Vngariam vero misit Rex Sigisinundus ad Georgium Monachum, Episcopum Varadinensem, Reginae viduae ac infantis tutorem, qui sensim ad se omnem potentiam attraxerat, Andream lacubouium, Monachum officii admonens, ne omnia pro libidine ageret, neue Reginae porro molestus iniuriusque esset. Qua in re etiam ad Turcarum Tyrannum idem legatus ire iussus est. Decurrente mense Ianuario succedentis anni absoluit vitae suae pensum Anna Iagellonia Vladslai Vngariae Bohemiaeque Regis filia, regnorum eorundem haeres, Ferdinandi Regis Vngariae Bohemiaeque coniunx, ac multorum liberorum mater, partu filiae, quae fuit decima quinta proles, extincta, anno aetatis suae quadragesimo quinto. Quam Carolus Caesar exequiis Vlmae celebratis honorauit.
Mense post Septembri comitia Imperii Augustae Vindelicorum celebratasunt, ad quae a Rege Sigismundo Stanislaus Lascus Palatinus Siradi ensis negotii Prussici causa missus, qui coram Caesare ac Principum Senatu in hanc sententiam Latine perorauit; Causam Prussicam non semel iam iudicio ventilatam esse, sed quia semper in alios reiecta sit conuentus, habere se in mandatis, vt rursus illam proferat. Regemigitur sperare, quoniam et liberaliter ei saepe responderint, et aequitate causae nitatur, suturum, vt ipsius rationem habeant, non quidem vt iudices, verum vt Principes amici et vicini. Ac ptincipio quidem, inquit, de Ocdine Crucigerorum nonnulla sum dicturus, quo res omnibus in notescat. Poloniae Principes Prussiae bonam partem huic Ordini, qui vulgo Teutonicus audit, ea lege attribuerunt, vt in Christiani nominis hostes eorum opera vterentur: verum illi beneficiorum immemores violatis saepe pactis in suos patronos arma verterunt. Itaque bella inter ipsos saepe, saepe iterum pax constituta, renouatis pactis, quae nunc commemorare necesse non est. Illud duntaxat, quod paulo ante memoria nostra accidit, in medium adducam. Casimirus Rex Sigismundi pater ingenti praelio fusos Crucigeros nolentes volentes ad pacis conditiones adegit: Ibi inter alia pactum, vt illi Poloniae Reges dehinc pro suo Magistratu fide iureiurandoque dato agnoscerent. Verum fuerunt postea nonnulli Ordinis nominati Magistri, qui pactis temratis tutelae aliorum sese dederunt. Eorum ex numero fuit Albertus Marchio Brandeburgicus, Regis Sigismundi sororis filius, qui cum ex pacto deberet Poloniae Regi auunculo fidelitatis praestare iuramentum
instra semestre, derrectauit. Quam ob rem a Rege pacis alias cupidissimo ad arma ne cessaria itum est. Quamuis vero de summa retum nunquam pugnatum sit, vastationibus tamen et incendiis, atque velitationibus direptionibusque plurimum damni darum, adeo vt Marchio Albertus cum esset impar, induciarum causa ad Regem venerit. Superueniente autem Germanorum milite subsidiario infecta re discessit, bellumque renouauit. Sed non multo post desertus ab illis, quod antea simularat, serio coactus fuit perere pacem, quae demum constituta fuit, intercedentibus quibusdam Principibus, propinquis, his legibus, vt Regi fidem daret, eaque faceret omina, quae beneficiarium et clientem decent. Hinc patet, Prussiam ab eo tempore, quo Christianam religionem amplexa est, Polonicae ditionis tam iure belli quam pactis fuisse. Si qui enim alii iuris aliquid in eam sibi arrogarunt, id Magistrorum Ordinis culpa factum: qui cum essent nostrorum quidem Regum permissu origine Germani, saepius conati sunt Prussiam ad alienos transferre. Quae sane res et multis offensionibus inter Germanos atque Polonos occasionem praebuir, et dea cretum etiam hoc extorsit, quo Marchio Albertus, proscriptus. Caeterum quid iuris habent ii, qui proscripserunt clientem alienum? nam quod iudicio se non stitit, in ius vocatus a non competentibus iudicibus, id Regis mandato fecit, in quem omnis culpa, si qua tamen est, conferenda: sin eo nomine proscriptus, quia pro Magistratu Regem agnoscit, id sane est iniquum, aliquem videlicet eo puniti, quod officio suo non defuerit. Vt ergo proscriptionis decretum illud iniquum acillegitimum aboleatur, petere Regem et a Caesere, et a Principibus Ordinibusque. Neque vero est, vt ambitione quadam et ampliandi Regni cupiditate Regem quis existimet velle Prussiam porestatis suae facere: nam qui regna etiam vltro oblata recusarit, quomodo in rei huius suspicionem vocetur? Certe non est ei tanti haec Prouincia, quin facile eam, si per leges possit, sit neglecturus: cum vero ad Poloniae regnum proprie pertineat, iure Rex facit, qui ipsius patrocinium suscipit. Nam quod saepiuscule contentiones propter ea inciderint, ipsorum id semper culpa accidit: quam audaciam iniuriam que Deus iustissimus vindex subinde vindicauit. Not a haec Caesar et Ferdinande Rexauo vestro Maximiliano Caesari, qui memor iniuriarum, tum ipsi, tum Friderieo patri ab illis illatarum, sancte promisit Sigismundo Regi in congressu Viennensi, et promisit quidem tam suo, quam vestro etiam nomine, nulla se auxilia Crucigens contra Regem missurum. Idem fecit ante Sigismundus Caesar cum Vladislao Iagellone Rege Principis meiauo. Idem proauus vester Frideriaus Caesar cum Casimiro Principis mei patre, qui vires et arma coniunxit in Vngariae Regem Matthiam, et Cruciferos tunc foedere iunctos. Et quanquam Rex Casimirus bello cum Crucigeris implicitus Friderico Caesari non posset copias auxiliares submittere, pecuniam tamen suppeditauit, quaniam ex pacto debebat. Ex his itaque liquet, Ordinem illum hostili semper animo fuisse in familiam Austriacam, quae Poloniae semper et saederum et affinitatum vinculis coniuncta fuit: cuius quidem rei Sigismundus Rex habere rationem a vobis petit. Nam si qui sunt eius Ordinis, qui se obligatos existimant, vt fidem et Christianam religionem propugnent, ii sane, quod nunc agant in Prussia, non habent. Nam
finitimi circum circa Christo nomen dederunt: alia igitur loca petenda, vbi sese exerceant. Est Hierosolyma dudum ab hoste barbaro occupata, cuius ad defensionem Ordo hic fertur institutus: tenetur etiam, ab eodem. Constantinopolis, hic Rhodus, hic saltus. Sin nimis longinquum iter videtur, sunt alia Christianae Reipublicae propugnacula a Tyranno eodem expugnata. Eo Ordo proficiscatut; ibi amissa recuperet, aut, quae reliqua, ab hoste defendat; Si ciuili bello magis delectentur, cognomento hoc digni non sunt. Verum ita res habet: in hoc Ordine semper est desideratus Ordo. Quapropter non e Prussia tantum, sed Bohemia etiam ante duo ferme secula fuerunt eiecti: neque tamen ea Bohemiae loca, vnde eiecti, quisquam sibi restitui postulauit: sed solam Poloniam sibi delegerunt, cui molestiam facesserent, cum tamen ante omnes ei parcendum esset. Nam quamuis multis admodum Ordo fuit grauis, Poloniae tamen inprimis. Etenim paucis exceptis, praesertim qui sub initium, vix vlli eius Ordinis Magistri suum fecerum officium: imo plerique barbaris neglectis in Magistratum suum Poloniae Reges arma sumpserunt: quin etiam Tartaros genus hominum crudele, et nomini Christiano insestum solicitarunt ad foedus, vt de Michaele Sternbergio cognomento Kuchmeistero memoriae proditum. Itaque si quis rationem ineat, et consideret labores, pericula, sumptus, bella, turbas, praelia, caedes, deuastationes, quibus hic Ordo prae caeteris causam praebuit: vix illum tanti esse deprehendet. Vt ergo malorum finis aliquando fiat, Rex maxime optat: et si quis Alberto in Prussia Duci bellum faciat, non potest omnino Rex illius iniuriam negligere, quoniam et auunculus est, et patronus.
Perferuntur ad Regem criminationes aliquorum, quod ei sane auditu graue vtpote Principi pacis ac concordiae Orhis Christiani amanti: verum si quis vim faciat, inuitus, quidem ad arma pertrahetur, quae quidem arripuit, vt se suosque defendat, Amicitiam ille cum omnium Principum, tum potissimum vestram Caesar ac Ferdinande Rex appetit, eamque perennem esse optat. Ante hac saepe egit per Ilteras et Oratores, vt in Albertum Principem decreta tollerentur: id quo minus adhuc factum, non tam vobis, quam temporum dissicultati tribuit. Nunc vero cum expositae vobis rationes omnes, putat, potestatem habere vos eius conficiendi, quod aliquando prolixe recepistis, quando non vnis literis voluntate magis quam facultate vos esse paratos ei gratisicari, signisicastis. Quod si forte nolit Ordo quiescere, sed discordias atque bellum moturus sit, plane vos maiorum vestrorum Maximiliani ac Friderid Caesarum pacta seruaturos confidit. Alterum; quod in mandatis habeo, pertinet ad Gedanum et Elbingam Prussiae vrbes, hae quanquam sint iutis Polonici, tamen ad Imperii conuentus euocantur Petit ergo Rex, ne quid posthac eiusmodi fiat, et cum praeter ipsum nemo quicquam habeat iuris in illos, vt suis legibus vti permittantur.
Ad Lasci orationem Wolffgangus Ordinis Teutonici Magister sic respondis: sibi videri totius negotii cardinem in hoc versari: vtrum Prussia sit ditionis Polonicae, an Imperii: et posterius hoc se demonstraturum
promisit. Reperita ergo ab ouo Ordinis Teutonici origine, dicit, in Asia et Affrica religionis propagandae causa antc quadringentos annes Ordinem institutum. post a Conrado Masouiae Duce, qui a Prussis tunc adhuc paganus ipse Christianus fuit bello attritus, euocatum auxilio, Culmensemque agram et Prussiam omnem, si occuparent, praemii loco attribuisse. Donationem eam a Caesare Fridetico secundo ratam habitam, nec minus ab ipsis Pontificibus Romanis confirmatam. Felici deinde successu Cruciferos cumPrussis bella gessisse, Prussiam occupasse, ad religionem Christianam adduxisse, episcopatibus atque vrbibus exornasse, ac vere murum atque propugnaculum Germaniae ad plagam illam septentrionalem excitasse. Cum dein Lituani Tartatis coniuncti bellum fecissent Polonis ac Masouiis, Cruciferos in Lituaniam ingressos, eam longe lateque vastasse: itaque cum Polonis pacem et amicitiam diuturnam Ordini fuisse, donec extincta vetere Poloniae Regum stirpe, Lituaniae quidam Princeps Poloniae Rex creatus, gentis suae cladem vlturus, bellum illis repente intulisset, et magnum damnum dedisset. Compositam deinde rem Caesaris Sigismundi ac Regum Vngariae Bohemiaeque intercessione: adeoque Poloniae Regem tunc acquieuisse, vt nec dominum, nec haeredem Prussiae sese venditet, aut vllus Regum post hac sit venditaturus. Sed mox ea pace rupta, ac seditione inter No bilitatem ac ciuitates Prussiae orta, septuaginta circiter oppida atque arces simul ad Poloniae Regem Casimirum defecisse. Coactum tunc Ordinis Magistrum conditionibus iniquis cum Rege transegisse, et capistrum accepisse tale, vt singuli Magistri intra sextum ab inito magistratu mensem Poloniae Regem adirent, ac dicto iuramento dominum agnoscerent, Polonos etiam in Ordinem reciperent, denique acquirendas facultates ad Regni clientelam deferrent. De his conditionibus Germaniae ignominiosis, Ordini vero damnosis saepe quidem questos Ordinis Magistros ad Pontificem, ad Caesarem, et alios Reges, sed frustra: in fide tamen Imperii ac clientela permansisse. Albertum etiam Brandeburgicum Ordinis Magistrum Imperii primumcomitiis Norinbergae interfuisse, ac decretis Imperii, vt membrum eius, subscripsisse: sed acceptis aliquot cladibus postremo in Poloniae Regis gratiam, deterioribus longe conditionibus, transegisse: quod idem et ab aliis factitatum. Quo igitur iure possit Poloniae Rex petere, vt sibi iuramentum praester, ab Imperioue deficiat? cum a Caesaribus, vt clientes, fuerint semper habiti Ingratitudinem et violata pacta quod alleget, in eo Ordini iniuriam fieri, idque literarum monumentis doceri posse, raro seruatam a Poloniae Regibus fuisse fidem. Caesares superiores quod nominet Ordini infensos, rem longe aliter se habere. Sigismundum enim, Fridericum, ac Maximilianum Caesares semper et Ordini fauisse, et saluum auxiliis etiam subministratis voluisse. De Hierosolyma quod facete obiiciat recuperanda, contra se quaerere, cur Rex Poloniae non repetat a Mosco occupata dudum, et cur a Tartaris infestis suos non defendat? Bohemia quod Cruciferos exterminatos obiiciat, exemplum esse non solius Ordinis expulsi, sed et aliorum religioni pontificiae addictorum, nisi forte Poloni in ipsis idem imitari velint. Bella cum Polonis ab Ordine gesta, fateri se quidem, sed semper iuris vel defendendi, vel repetendi causa. Quod de foedere cum Tartatis inito obiectum, idipsos fecisse Polonos ostendit. De Gedano et Elbinga rem esse claram, Ordinis
vrbes esse et ad Imperium pertinere, nec aliud ibi ius habere Poloniae Regem, quam quod ciuium defectione consecutus sit Concludit tandem, oratque, pridem lata sententia in executionem deducatur. Huic responso Lascus scripto quidem contrario respondit, sed non exhibuit. Vtriusque enim partis rationibus delecti fuerunt arbitri, qui causem cognoscerent. Eius iudicii summa fuit, sententiae in Albertum Brandeburgicum Marchionem pronunciarae standum esse, qui tamen visa maxima executionis difficultate ad Caesarem omnia reiecerunt.
Ad eadem comitia Ioannes magnus Moscouiae Dux misso legato et literis ad Caesarem, amicitiam, quae patri Basilio cum Maximiliano et Carolo Caesaribus intercesserat, renouat, ac desiderium coniunctionis cum Imperio aduersus Turcas, et concordiam in religione ineunda, suum exponit, quam missis ad liberum generale vel Nationale in Germania Concilium Oratoribus promouere cupiat. Petit igitur, legato suo facultas fiat aliquot Theologos, qui de Latinae Ecclesiae doctrina ac ritibus se suosque instituant et viam ad concordiam monstrent. Iureconsultos deinde et Politicos, qui barbaricas gentes a se haud ita pridem subiugatas legibus, iudiciis, disciplina ac moribus ciuilis vitae; excolant, expoliantque: architectos item, qui tem pla ac munitiones in Scythiaefinibus exaedificent, nec non artifices et fabros, armamentarios, lammarios, loricarios, fusores, tormentarios, poliones, pictores, statuarios conducendi, ac in Moscouiam ducendi praeberi. Ad belli vero Turcici sumprus immensam auri vim apud Fuggaros Antuerpiae vigin ti annos deponendam, et reditus inde annuos aliquot chiliades auri, quas vulgo tonnas vocant, ad belli Turcici impensas asseruandos pollicetur. Huic Caesar responsum pridie Calendas Februarii dedit, postulatisque benigne annuit. Quare artifices omnis generis aliosque trecentis amplius legatus Moscorum Principis conducit, eosque patentibus Caefareo diplomate atque publica fide munitos Lubecam conuenire iubet, vt inde nauigiis in Liuoniam ad Moscouiae fines traiiciant. Cum vero Lubecenses progredi eos prohiberent, Caesaremque docerent, nulla ratione Moscum orbis Christiani hostem fucate omnia agentem, et perfidum a Caesare contra Imperii sub ditos, quorum exitium atque oppressionem omnibus viribus molirentur, instruendum armandum que esse, totum illud Mosci consilium itritum, et conducti ab eo homines dilapsi sunt.
Subsecuto anno ipso Paha, quod tum incidit in Aprilis Calendas, Sigismundus Rex vitae gloriae que satur mortalitatem exuit, relicto regno pacatissimo, annum agens octogesimum secundum, cum supra vnum et quadraginta annos tranquille feliciterque regnasset. Princeps singulari pietate, prudentia, iustitia, fortitudine, constantia, temperantia, iniuriarum obliuione, et aduersarum rerum toletantia praeditus, ingenio acuto, memoria felici, corporesanus, ac robustus, adeo vt aetate florenti ferreas equorum soleas manibus diffringeret, funes canabinos crassiores rumperet, balistam manu intenderet, et chartularum lusoriarum fasciculos discerperet. Sepultus in delubro badilicae Cracouiendis, quod vocant regium sacellum.
Vncio mortis paternae accepto Sigismundus August. circiter calendas Maias Cracouiam ad funus patri celebran dum venit, et non multo post diem funeri dicit ad diem D. Iacobo Apost. consecratam. Cui praeter Caroli Caesaris et Ferdinandi Vng. Bohemiaeque Regis legatos Alber. Dux Prussiae, Albertus item Marchio Brandeburg Anspa censis, defuncti Regis ex sorore nepotes, interfuerunt. Iustis patri regio more perso lutis, Rex sequenti die epulum hospitib. lautissimum praebuit, in quo carnes tum primum in mensa regia feria 4. quae est dies Mercurii, appositae sunt. Quae res Polonos non vulgariter offendit, eo quod illi ea die carnib. vesci non solerent, in mem oriam Seruatoris a Inda venditi. Quod factum Rex German. praesentia excusauit, apud quos vt dies, ita etiam cibi essent indifferentes, neque quicquam apud illos inter piscem atque feram eodem die interesset: quib. tamen ita se Rex accommodaret, vt iis etiam, qui religione eius diei tenerentur, pisces apponeret, vt quisque quod vellet, ederet. Peracto funere, legati Caesaris et Regis Ferdinandi caeterique Principes liberaliter a Rege dimissi domum discesserunt. BONA etiam Regina vidua mox a funere Varsauiam cum filiab. profecta est, vt eam prouin ciam sibi dotalem primo quoque tempore sui iuris faceret. Rex vero non multo post Vilnam petiit, et quod matrimonii nexu solutus esset, voluptatib. qui bus, Principes iuuenes plerumque capiuntur, indulgere coepit, cuius rei admi nistros facile inuenit. Erat autem id temporis vidua quaedam illustris, Barbara Ra diuilia, Stanislai Gastoldi Palatini quondam Trocensis coniunx, Georgii Radiuili Castellani Vilnensis filia: quam Rex semel atque iterum intuitus, eius cum formae elegantiatum morum suauitace captus ac delinitus, deperire coepit, eamque vxorem ducere constituit. Dissuasum hoc ei a quam plurimis, et praeter alios a fratre Nicol. Radiuilo Regis pocillatore postea quidem Trocensi, et demum Vilnensi Palatino Verum amorem quo plures dissuadebant, eo magis is accendebatur. Itaque affectu indies crescente cum ea, vix anno post patris obitum exacto, nuptias Vilnae celebrauit, admirantib. et indignantib. noonnullis ex procerib. qui consilio au toritateque Senatus, non vero priuata libidine Regib. vxoresducendos asserebant.
Mense post Octob. indicta fuerunt Petricouiae comitia, licet sub principium anni se quentis, qui fuit supra 1549. demum fuerit conuentum, adeo frequenti omnium concursu, et fremitu plurimorum, vt fatua comitia vulgo dicerentur. Initio Ordines Regem, vt videbatur, satis demisse ac reuerenter salutauerunt. Vorum inter prouinciales nuncios, qui ad Regem publico nomine verba fecerunt,
Ioanes Siera kouius, postea Palatinus Lencziciensis ab eodem Rege creatus, hoc eius matrimonium magna libertante reprehendit, multis eam in rem adductis rationibus et exemplis vetustatisad persuadendun: id maxime inculcans, Reges in Polonia ad regendum, et non ad imperandum eligi, atque Casimirum auumeius Elisabetham Alberti Austriaci Imperatoris et Vngaria Bohem. regis filiam Cracouiam adductam, licet minus pulchram, inuitum etiam vnanimi omnium Ordinum consensu et authoritate retinuisse. AEquius longe videri, a suis affectib. regendis gubernationis initium auspicaretur, quam ab imperando aliis. Ad illa Rex ipsemet nunciis Nobilitatis respondit: fidem suam erga Rempua, si immerito in dubium vocari, quam etiam ipsa vita sua habeat chariorem, pro qua, si opus sit, sangu nem profundere se paratum. Verumcum haec apud Nobilitatem ratio et oratio non valeret, fententiis rogatis Nicolaus Dzierskouius Archiep. Gnesnensis Princeps Senatus simplici ac prudenti admonitione ad regem vsus, aluid matrimonium boni publici causa regi ineundum potius fuisse, quam per hoc variis motib. et probris ansam praebere dixit. Post Samuel Macieiouius Episc. Cracouiensis, regnique Cancellarius cum trib. aliis Episcopis, et Ioan. Tarnouio Castellano Cracouiensi dicere iussi, regi quidem minus aduersati videbantur, ita tamen, vt licet non admodam regis factum proborent, tolerandum tamen potius. quam ad vulgus cum eius ignominia pari inuidia coniuncta traducendum censerent. Ad Petrum Kmitam Cracouiensem Palatinum et summum regni Mareschallum vbi ordine vem tum, is errore regio Rempub. turbari, vt defectu solis naturam asseruit. Verumenimuero quaestio illa, vt creditum est, non tam boni publici causa, quam a potentum ambitione excitata est, qui cum dicendo iure multum apud regem pollerent, et adhuc plus pollere cuperent, et vt opib. honoribusque seipsos augerent, partim quidem autoritatem suam tueri, partim ad interregnum deducere rem hac occasione conati sunt. Verum cum ii, qui regi aduersabantur, hac ratione nil effectum anima duerterent, aliam viam, quae regem ipsum concernebat, excogitarunt. Nam senatu et Nuuciis Prouincialibus regis in proposito constantia spe sua frustratis, flagitarunt, vt a iurisdictione regia exercenda, bello ac tributo imperando tantisper abstineret, quoad authoritate comitiorum fuisset aliquid constitutum. Quod ipsorum postulatum vt probabiliter iustum videretur, iuramentum illud, cuius vigore Sigism. pater filio regnum resignarat, allegabant, cui praeter alias haec quoque fuit adiecta conditio, ne prius Sigismundus Augnstus ius in regnum haberet, quam is Lithuaniam, Prussiam, et Zato riam cum Polonia coniungeret. Sed alii contra regis excusandi causa mirari se dicebant, quonam iure tandiu REX Augustus hactenus dictus fuisser, si in regno nullam habuisset potestatem. Ad conditionum illarum complementum opus esse temporis successu et occasione, cum prouinciae suis legib. et iurib. per longum temporis interuallum vsae longeque a se inuicem distinctae, tam cito coalescere nequeant. Haec Macieiouii Episc. Cracouiem sis, et reliquorum cum ipso sentioncium Episcopotum sententia: Haec Tarnouii Castellani Cracouiensis fuit. Cui Petrus Kmita Palatinus Cracouiensis semper fere in Republica aduersari solitus, iudiciorum die appetente, Regi prius honore exhibito, sceptroque humi deposito, ex Senatu abiit testatus, nolle se ibi esse, vbi totus Reipublicae conuellereturstams. Quem reliquus Senatus secutus est, praeter Macieiouium, Tarnouium, et nonnullos alios, qui a Rege stabant. His non adeo motus REX, ius omnibns ex aequo dixit, et ad comitiorum finem Petricouiae mansit. Comitiis sic solutis,
Rex literas ad Senatores et equites praecipuae notae, quibus eos de illis, quae in comitiis acta, et quo modo ab eorum internunciis omnia conturbara fuissent, libertatis defendendae praetextu, edocuit. Qua eorum licentia non modo nil obtentum, sed cuncta summum in discrimen potius adducta, quod nonnulli in eo saltem fuissent, vt contra imbecilliotes potentiam suam ostentarent, atque amplificarent, autoritati regiae sese opponendo. Se tamen Reipublicae defendendae studio et amore ductum, ipsis cordate restitisse, neque iuris dicundi, vxoremque retinendi facultate se passum priuari. Ideoque non debere eos neque de sua erga ipsos, totamque adeo Rempublicam fide ac voluntate, neque in pacti seruandis constantia vllo modo addubitare. Quibus literis per prouincias publicatis Regis causa non parum fuit confirmata atque stabilita.
Secuta est comitiorum aestum sub finem Maii famosa illa Scholasticorum Cracouiensium caedes, a familiarib. Andreae Czarnkouii, qui annis aliquot post Episcopus Posnaniensis factus, patrata. Cum enim sub noctem alena quadam scortum alicui adduceretur, propter aedem omnium Sanctotum Scholastici ex aedis eius Schola, precario victum quaeritantes, scortum vexare, et lenam exagitare coeperunt. In illos famuli Czarnkouii, quib. lena dubio procul questa est, incidunt, arma expediunt, inermes Scholasticos in scholam persecuti, alios misere tractant, alios morte mactant. Postero die re publicata fit concursus ad caesorum corpora, ad sunt e scholis atque collegiis omnes Scholastici, facinus insolens atque miserabile vociferantur, ac in arcem ad Regem contendunt, neciam familiam, sed ipsum herum caedis reum agunt. Exoritur in arce clamor, et loco, et Rege indignus, quo excitus Procancellarius, et Stanislaus Maciciouius Regis aulicus exatrio prodeunt, tumultuantes Scholasticos obiurgant, officiique ad monent: Regem adesse, a quo, si quid vellent, submisse petendum. Scholastici repulsam passi, ad interemtos reuertuntur, eos humeris sublatos in forum proferunt, testifican tur caedem, ac per praeconem de more conclamant caedis autorem ipsum Czarnkouium, Frequenti foro res acta miserabili cum eiulatu. Sub vesperam tandem necatos sepulturae mandant, et a funere recta ad Nicolaum Scha decum Rectorem, et Samuelem Macieiouium Episcopum Cracouiensem, Academiae patronum ac Cancellarium, se conferunt, minis precibusque instant, causam suscipiant, neque tam immanem eaedem inultam esse sinant. Quod si in gratiam Czarnkouii cunctentur, se ad vnum omnes Cracouiam deserturos, et vacua Collegia relicturos. Rector rem ad Collegas refert, consilium expetens. Sed dum illi moras trahunt, Rex Scholasticorum vociferatione motus in arcem ad se illos vocat, ac potestatem dicendi coranfacit. Queruntur pridie per yim se reiectos, nec ad Regem admissos: orant suppliciter, ne Rex deiure libertatis Scholasticae quicquam imminui, aut caedem impunitam dimittat. Aderat Czarnkouius, qui diligenter se excusabat Regi, testesque in rem producebat, se domo tum, cum caedes fieret, abfuisse, caenasse foris apud amicum, nilactum suo vel scitu, vel iussu. Rex Scholasticis fibi illo um factum pridie displi cuisse respondit, quod officii immemores se illo importuno clamore offedissent, ad quem facilimus infimo etiam cuiquam accessus. Eo factum, vt exelusi fuerint. Nunc se rem tenere, et ne impune abeat, prouisurum. Sed quia Czarnkouius iurisdictionis ecclesiasticae sit, iudicio illum regio non esse obnoxium. Idcirco eius facti cognitionem se integram permittere Episc. Craconiensi [perhaps: Cracouiensi] , cuius
iurisdictionem agnosceret Czarnkouius. Recepit causam Episcopus, Academicoscitat, ac Scholasticos adesse iubet. Adsunt cum Rectore Collegae, e Scholasticis nemo, qui perliteras absentiae suae causas reddunt. Verum eo non venisse dicebantur, quod familiaris reo iudex illis suspectus esset. Episcopus ignoscere se iuuentuti eorum, quod non comparuerint. Interea tamen constituit, qui inqnirant in Czarnkouium, ac de iure omnia agit. Fit inquisitio, testes ac iudices sistuntur, locus tempusque cum coniecturis conferuntur. Consul etiam cum Senatu caedis autotem inuestigat, iuramentoque testes obstringit, ac nil omnino, quod ad inquisitionem acerrimam pertinet, praecermittit. Quae delata ad Episcopum, fidemilli fecerunt, Czarnkouium a culpa vacuum. Caeterum familia illius eadem illa inquisitione caedis rea deprehensa, autoresque Regis iussu capti, in vincula coniecti sunt, vt certo accusatore supplicium luerent. Verum Scholastici, quoniam semel reum caedis Czarnkouium publicearguerant, actionem captinis intendere nolebant Et cum illis non satisfieret, ad vrbem, gymnasia, atque scholas destituendas conspirant. Cum itaque inuidia aestuaret non solum Czarnkouius, sed etiam Episcopus, et vero Scholastici abitum molirenrur, Tarnouius Castellanus Cracouiensis, qui tum haud procul aberat, a Rege accitur, cui dat negotium motus componendi, ac Scholasticorum retinendorum. Conuocati in aedem D. Francisci Scholastici, adsunt cum Rectore atque collegis vniuersi. Episcopus etiam sa cerdotibus comitatus venit. Habita a Tarnouio concio grauis, qua illis suadebat, vt a pertinacia discederent, simulque illos cohortatus est, ne huiusmodi consilia susciperent, quibus Rex laedi possit, non fore impunitam caedem, teneri caedis autores, iure modo agerent, idque curarent, cuius causa a parentibus Cracouiam missi. Inflectere Tarnouius illorum animos videbatur, quod illis cohortandis laudem reprehensioni admiscuisset. At cum Episcopus orationem Tarnouii subsequutus caedem eleuaret, auxit illum dolorem, vt se lymphatorum instar ex aede proripuerint, aciu patriam reditum crastino die suscipiendum proclamarint. Postridie primo diluculo adsunt vniuersi, et abitum parant, Ciues etiam adeunt, eisque vale non sine lachrymisdicunt. Postremo Cracouiam magno egrediuntur comitatu, illud solenne concinentes: Ite in orbem vniuersum. Plena erat vrbs fletu eiulatu que, nec miserabilius quicquam ante id tempus in Polonia visum, cum gymnasia eonticuissent, collegia deserta essent, ac nullus fere esset, qui vel in templo presbyterum, vel in gymnasio scholaue iuuaret magistrum. Cracouia igitur egressi, Diui Floriani aedem, quae in suburbio est, salutarunt, vbi sacro facto ab illis ex psalmis decantatum: Spiritus Domini repleuit orbem terrarum. Indeprogressi, in viae initio humiprouoluti, vnanimes cecinerunt illud quoque: Contere Domine fortitudinem inimicorum Ecclesiae tuae. Post patriam pars repetiit suam, pars etiam in Germaniam, pars in Prussiam ac Bohemiam profecti, partes Lutheri auxerunt, eiusque dogma domum reuersi propagarunt. Triste spectaculum hoc accidit Regi, quare ex itinere nonnullos reuocari corauit. Verum paucis reuersis, reliqui omnes coeptum persecuti iter vindictam illam sanguinis innoxii Deo permiserunt. Dilapsis ita Scholasticis, accuatore non comparente, Rex quoque ob caedem captos absoluit, ec dimisit. Caeterum hanc Scholasticorum caedem meretrix illa, propter quam caedes facta, non multo post supplicio expiauit
suo quae matrem lenae suasu interemit, quod illam libidinari nollet. Illaenim in culeum parricidarum more insuta in Vistulam praecipitata, lena vero forcipibus candentibus carpta in idem flumen demersa est. Casam hunc excepit arcis incendium, cuius dimidia pars meridiem versus combusta, vnde tota arx cum aede Diui Stanislai plumbo albo tecti periclitabatur, Rege ipso inspectante ac trepidante: verum atriensium concursu, Regisque praesentia, quae vrgebat enixius opemferre, flamma sedata, atque arx asserta.
Exeunte Septembri Tartari in Russiam irruptionem fecerunt, in qua omni crudelitatis genere grassati, ingentem hominum iumentorumque praedam abegerunt, Peremirco castello incenso, et Constantino Visnieuiecio cum vxorc liberisque in seruitutem raptis. Quod ob periculum regni Ordinibus conuentum flagitantibus Archiepiscopus Gnesnensis Cracouiam propere accurrit, Regem ad comitia indicenda hortatus, ni faceret, se communi Reipublicae penriculo vrgente conuentum indicturum. Rex causatus in publicis Ordinum conuentibus quosdam seipsos tanquam in theatro ostentandi potius, quam publicum regni bonum promouendi studio ductos consilia regia solere eludere, se inuito neminem denunciaturum conuentum respondit. Aliquot igitur dies Archiepiscopus Cracouiae cum substitisset, nil eorum, quaeminatus fuerat, ausus Louiczium reuersus est.
Sequenti anno Rex Ioannis Tarnouii suasu comitia Petricouiae mense Maio habuit, quibus per regni Cancellarium significat, quanto in periculo versetur summa Reipublicae, cum aliud comitiis agitur atque regni ratio flagi tet, hortari, vti ad Rempublicam perinde seruandam animo curaque omni omnino euigilent, quam interim dissidii causa praesidio carere quam sit exitiale, vel nuper in Russia acceptam cladem docere. Sententiam dicere iussus Senatus, quorum Archiepiscopus Gnesnensis Senatus Princeps suam ab hoc proposito auertit, et ad illius scripti inuidiam retulit, quo se Regem purgasse de comitiis turbulentis anni praecedentis, cuius scripti aculeus in Senatus contumeliam cum vergere videretur, Archiepiscopus de Republica rogatus, respondit: non sibi eam rationem in Republica probanri, quae regnum praeter detrimentum publice etiam infamaret, parum suisse visum anteactis comitiis nullam Reipublicae partem constitutam esse, nisi etiam regiis literis Senatus ignominia notaretur, quaecum Latino perscriptae essent sermone, exteros etiam homines intestinae discordiae conscios faserent. Hortabatur itaque Regem, vt ab eiusmodi in posterum scriptis ab stineret, atque alio mitiori scripto prioris asperitatem temperaret, quo etiam gratia dissoluta domi sarciretur, et foris nulla praeberetur nomini Polonico detrahendi occasio. In huius non pauci ex Senatu sententiam iuere. Agitatum postea per nuncios de iliis ipsis conditionibus explendis, de quibus etiam in superioribus comitiis tractatum erat: quibus donec satisfaceret Rex, tantisper a iurisdictione abstineret. Regessit. Rex iniquum sibi videri, eas ob conditiones iudicia non exerceri, in tantis praesertim iniuriis hominum, quare velle se causas ad tribunal suum appellantium diiudicare. Interea tamen relaturum ad Senatum de conditionibus praestandis. Deliberatum itidem hic est de executione legum, cuius rei nomen cum ambiguum esset, alii alium instituebant exequendi modum. Alii enim tantum leges a Ioanne Alberto
et Alexandro Regibus latas, alii vero omnes exequendas iudicabant. Summa verborum contentione Senatus atque internunciorum disceptarum est, quis potior esset exequendi modus, eo enim plerique omnesabant, quod e re sua fore putabant. Qui enim principium exequendi a Ioannis Alberti, et Alexandri Regum legibus statuebant, id inprimis spectasse ferebantur: vt Cancellarium de Cancellariatu, Tarnourum vero Castellanum Gracouiensem Praefectura Sendomirienfi deponerent, quod his duobus singularis apud Regem gratia, summaque autoritas magnam vulgo inuidiam conflaret. Itaque cum lex in Polonia illis Regibus rogara esset, ne Cancellarius ex maioribus Episcopis designaretur, non licere Macieiouio cum Cracouiensi Episcopa Cancellariatum contra eam legem obtinere Nuncii affirmabant. Cum Macieiouius et Tarnouius legibus satisfecissent, docuissent que inuidiam nil illis incommodare posse, executione ad initium legum referre nitebantur. Quorum sententiam amplexus Rex alteri partirespondit se suscepto regno non iurasse, vel in has, vel in illas leges, sed generatim in omnes, fecundum id iusiurandum ergo se leges executurum. Perculit vehementer oratio eam partem, quae captabat executionem, vt desistere Regem illa plaerique cuperent. Multi enim e Senatu et Nobilitate veteribus obnoxii erant legibus. quas si in executionem deduceret Rex, poenam damnatos sequi oportere praeuidebant: ea enim poena illis legibus iriogatur iis, qui comitiis restituere, quae contra fas et ius occupassent, admoniti e vestigio nollent. Verumenim vero autiquas illas leges si Rex in Polonia executioni mandare vellet, totum illi regnum necessario retexendum. Nam vt mores aliarum aetatum alii sunt, sic leges aliorum temporum aliae viderentur esse. Ioannes certe Tenczinius Palatinus Sendomiriensis acerrime hanc executionem impugnabat, qui sella ob senium illatus in curiam, cum eadem de re sequentibus comitiis quoque ageretur, haec praeter caetera locutus fertur: En iam sepulchro proximus, rapite me, dum licet, ac viuum sepelite, si huius executionis, quam instituistis, principium vllum ante exitum inueneritis. Leges enimuero antiquae cum moribus antiquitatae, et mores noui a legibus gubernandi sunt nouis, placet exequi leges veteres, placeat etiam de poena nil recusari veteri, quam leges irrogantiis, qui contra deliquerunt. At cum ita postulante Republica multi multa consuetudine longa, cui lex cedit, contra leges priscas obtineant, id ne nobis fraudi erit, quod a maioribus per manus traditum contra leges antiquas accepimus. Credo ego fuisse aliquando in Polonia tempus, quando lex illa de magistratibus, ac de possessionibus regis vetus regno erat vtilis, sed casus subsecuti, qui in Republica multum valent, tacite illam legem abrogarunt, et aliam moribus et consuetudine introduxerunt, perfeceruntque, vt ne res ea damno esset, si ego, aut quisquam alius in aliqua prouincia magistratum contra legem, cuius ciuis non sum, obtineam, aut si possessiones regias a veteribus Regibus maioribus meis obligatas habeam, salua existimatione et pecunia mea. Quapropter cum semper tempori cedat lex, et legem Vsus coarguat, censeo, vt a Ioannis Alberti et Alexandri Regum legibus initium exigendi fiat. His verbis executionem a capite legum dissuadebat, et ad leges a Ioanne Alberto et Alexandro Regibus sancitas referebat. Ita illa executio, quam initio omnes flagitabant in dubium venit, vt vtra parte suscipi tuto posset, non liqueret. Nuncii certe plus sibi ac Nobilitati ab illa,
quam Senatoribus cauendum putabant, quod verebantur, ne illa executione in dubium Nobilitatis bona vocarentur. In his comitiis Nobilitas Ordini Ecclesiastico propter potentiam eius nimiam infensa, ansam inde arripuit eum liberius exagitandi. Occasionem praebuit Ioannes Driadusius Episcopus Premisliensis, qui Stanislaum Orichouium Canonicum Praemisliensem ob coelibatum oppugnatum doecesi sua exterminauit. Hic vt contra Episcopum se tueretur, rem totam Nobilitatis nunciis in comitiis exponit, petitque, vt causa ad Regem delata Episcoporum iurisdictionem reprimendam curent. Nuncii iam ante aduersus Episcoporum potentiam exacerbati, Causam suscipiunt, et ita agunt coram Rege, vt libera accusatione Episcoporum animi in stuporem fuerint dati. In super impetrant, vt ipsi Orichouio causam coram Rege a gere liceret. Hic Orichouius in caelibatum Romanum inuectus, ab Episcopis interpellatur, et causam citra Pontificis Romani laesionem dicere iubetur. Quod etsi primum non nihil interturbauit sermonem, tamen amicorum pone ad stantium cohortatione confirmatus, vitae suae rationem oratione extemporanea ita exposuit, vt diceret, se bono Rege bonum Ciuem esse studuisse, rogaretque, vt infami Episcopi Premisliensis interdicto regia authoritate absoluatur. Rex deliberaturum se respondit, prius auditis et aliorum contra Episcopos querelis. Interim Episcopi metuentes autoritati suae, Orichorium ad colloquium in curiam Archiepiscopi Gnesnensis euocant. Hic cum comitatu splendido magnificoque stipatus (aderant autem Nicolaus Radiuilus Vilnensis, Martinus Zborouius Calissiensis, Nicolaus Brudzeius Lencziciensis, Raphael Leszinius Brestensis, Cuiauiensis Palatini et Andreas Horcanus Posnaniensis Castellanus) curiam assendiscet, attoniti, Episco pinegant in tanta turba deliberationem suscipi de rebus ecclesiasticis pesse, reque infecta eum dimittunt. Qua insolentia tantum odii ad priorem inuidiam Episcopis accessit, vt internuncii per duodecim viros Collegii primatios Archiepiscopo denunciarint: Orichouio paratum a Nobilitate subsidium satis firmum, nec eos in capita ac fortunas Nobilium impune grassaturos.
Conuentu irrito successe finito, Rex Cracouiam iter vertit, Senatoribus fere omnibus, qui in comitiis Petricouien sibus Regis coniugium improbarant, comitatus, quorum non postremus erat Petrus Kmica Palatinus Cracouiensis. Hi iam mitigati, aequioresque Barbarae Regis coniugi facti, magno eam honore et afficiunt, studiaque eidem sua deferunt. Inprimis vero Pettus Kmica, qui adeo immutatus erat, vt non solum Barbarae Visniereuium inuitatae epulum sumptuosissimum dederit, sed et muneribus eam amplis honorarit. Quo facto omnes priores offensiones abolere conabatur, et vt eo magis Regem sibi demereretur, omnia quae in rem Regis et Coniugis ipsius honorem erant, administrabat. Caeterum cum Regi nil prius, nilque antiquius esset, quam vt vxorem diadematam videret, studium et operam ei suam Kmita praestabat. Itaque consilio ipsius Principibus Prussiae ac Pomeraniae regno addictis, qui nondum fidem suam Regi nouo obstrinxerant, diem repetendis faederibus indixit, vt ea occasione Senatoribus conuocatis non solum foedera faceret, sed etiam vxorem illis praesentibus coronaret. Itaque ad quintum Idus Decembris nullo scito publico, nec decreto Barbara ab Archiepiscopo Gnesuensi Cracouiae inaede D. Stanislai solenniter inaugurata est, paucis regni proceribus, sed paucioribus
exterorum Principum legatis festiuitatem illam cohon estantibus. Vnus Duxille Ioannes. Lignicensis Dux fatuus dictus, qui per ebrietatem multos confodisset, ibi spectabatur. Cui a Rege magnus fuit habitus honos, ab codemque magnis affectus muneribus, partim quod vetusta Regum Poloniae stirpe oiiurduus esset, partim vt absentibns egre faceret.
In Liuonia exeuntibus iam induciis, quas Valterus Pletten bergius olim optimis conditionibus post binas de hostibus partas victorias cum Moscis sanxerat, Iodocus Episcopus Derpatensis illarum prorogationem per legatos a Ioanne Basilide Moscorum Principe petit. Is quinquennium prioribus hac conditione addit: et templi Russorum destructa Liuones instaurent, ac suae gentis hominibus illic negociantibus liberum religionis exercitium, et mercaturae cum exteris exercendae sacultatem restituant, ac tributum ex dioecesi Derpatensi antiquitus Plescouiensi Russorum Duci debirum persoluant. Episcopus communicato cum quibusdam aliis Liuoniae Ordinibus consilio conditionum approbationem suspendit, et statim postea tempestatem a Moscis, si petita non praestarentur, imminentem prospiciens, collecta ex oppugnatione praediorum Episcopae pecunia, quantam maximam conficere, et conuasatis omnibus, quae ex Liuonia asportare poterat, in Vestphaliam abiit, substituto in locum Hermanno quodam Vesaliense, vicini coenobii Abbate. Moscus interea cum Tartaris Casanis et Astracanis, quorum vrbs ad ostium Vol ae [reading uncertain: print faded] in mare Caspium se exonerantis sita, bellum gerit, et vtroque dominatu occupato imperii sui limites ad Caspium vsque mare prolatat.
Mense Octobri extinctus est hydrope Samuel Macieiouius Episcopus Cracouiensis aetatis anno quinquagesimo secundo, qui a Rege Sigismundo primum Episcopus Chelmensis, ac post Regni Procancellarius creatus: progressu temporis Plocensis Episcopatus et Cancellariatus vna contra regni leges ipsi a Rege collatus. Vnde mortuo Petro Gamnato Cracouiensis ei Episcopa a Rege assignata. Vir in concionibus grauis, iniudiciis mitis, in aliorum vitiis indulgens. Lutheranae confessionis homines metu magis, quam poena continebat: in quibus cum caetera damnaret, calicis vsum communem, et Sacerdotum Coniugium tulit. Huic successere in Episcopa Andeas Zebridouius Episcopus Cuiauiensis: in Cancellariatu [reading uncertain: print faded] vero Ioannes Ociessius, Ioanni Przerenbio Praeposito Cracouiensi Procancellariatu relicto.
Haec dum fiunt, dies a Ioanne Przerembio Proepiscopo Cracouiensi Nicolao Olesnicio dicitur, quod nouam, vti vocabant, religionem Pinczouiium oppidum iuris sui induxisset. Venit hic cinctus cognatorum atque familiarium turba. Proepiscopus cum Sacerdotum Collegio tanquam iudex considet, turbamque amouen iubet: sed probris exceptus, parum ab fuit, quin vis ei inferretur. Proepiscopus videns malum maius esse, quam vt sedari per se posset, rem ad Regem defert: coram quo et Episcopi, et inprimis Andreas Zebridouius Episcopus Cuiauiensis Olesnicium grauiter accusant eius factum, quantum possunt, exaggerantes: rogant Regem, exemplum in Olesnicium statuat. Pro Olesnicio verba facit Nicolaus Reius, causam in Monachos conferens, quorum ob vitae turpitudinem conscientia eos in oppido manete non pateretur. Iussus sece dere paulum Olesnicius, Rex Senatorum sententias exquirit, qui agendum cum illo exlegibus contra
haereticos latis iudicant. Intercedit seueriori sententiae Valentinus Dem binius Castellanus Biecensis rogatus, Rex familiae splendori atque aetatii. gnoscat, nec primam ignominiae notam huic in Polonia haud postremae fami liaeinurat. Mediam iiaque Rex ingressus viam, per Ioannem Tarnouium Castellanum Cracouiensem pronunciat, et Olesnicio reuocato indicat, quid moritus sit, si summo iure agere velit, suae oblitus clementiae, Regem hac vice ignoscere, et mandare, a sacris externis abstineat, monachis molestus ne sit, idque mille aureorum vadimonio caueat. Additum deinde a Rege edictum, vt cuiuscunque Ordinis aut sexus deprehensi fuerint haeretici, ab illis supplicium iuxta leges Reipublicae per Praefectos regios sumatur.
Veniente anno Stanislaus Orichouius, cum iam ante caelibatum Romanum impetiisset, mense Februario connubio sibi iunxit Magdalenam Ioannis Chelmscii filiam, conciliantibus matrimonium hoc Martino Zborouio Palatino Calissiensi, et Andrea Gorcano Castellano Posnaniensi, quod ad labefactandum caelibatum Sacerdotum plurimum videbatur allaturum. Instigatus ergo a Sacrificulis Episcopus Premisliensis dicam illi scribit ad diem post Pascha quartum, spatio perbreui concesso, videlicet ne Orichouius se [reading uncertain: print faded] amicorum muniret vel consilio, vel comitatu. Tandem absentem excommunicat, haereticum que pronunciat, bouis honoribusque exutum dioecesi eiicit. Sub idem tempus Synodus Petricouiae agebatur, in qua Archiepiscopus Gnesnensis Nicolaus Dziergouius magno contra haereses zelo ferebatur, adeo, vt vsitato iuramento nouum adiiceret, cum inter ipsos Episcopos non pauci essent suspecti. Cumque decretum ibi factum esset haereticos bello persequendi, pecuniae vi magna Ecclesiasticis imperata, prius Regem sibi conciliare statuunt: vt qui nossent, si quid mulctae extorsissent, id Regem sibi ex le gibus vindicaturum. Ad id Concilium Orichouius familiarem quendam mittit, qui Archiepiscopum et Episcopos fere omnes infensos admodum deprehendit. Appellatio itaque illius non modo non est lata, sed et ab Archiepiscopo pronunciatum, recte Orichouium condemnatum sententia Episcopi Premisliensis esse, eumque haereticum Regi deferri iuber, ac perliteras instat, in eum vt animaduertatur. Accipit Rex delationem, et e Lituania perliteras Petro Kmitae Palatino Cracouiensi, ac Praefecto Premisliensi mandat, ex lege in accusatum haereseos Orichouium agat: quod vrsit et Episcopus Premisliensis vnice. Verum Kmita, vel iudicii iniquitate, vel rei miseri cordia motus, de die in diem extraxit, et ad comitia sequentis anni reiecit. Mense Maio eiusdem anni decessit Cracouiae Regina Barbara Radiuilia, omnibus ornamentis et dotibus, quae in foeminam cadere possunt, cumulata, sexto post coronationem mense, ex morbo, quem medici cancrum vocant. Eam Rex Cracouia aestiuis caloribus magno comitatu sumptuque in Lithuaniam deportauit, ac Vilnae in basilica arcis D. Stanislai in sacello D. Casimiti pone primam coniugem Elisabetham Austriacam deposuit.
Haud multo post Elias Valachiae Palatinus Petrifilius auerrun cata religione Christina Mahometicam idolomaniam amplexus est. Cum enim is nil tuti in Valachia videret, quod multos de primorib. interfecisset, multos in exilium eiecisset, tam manes extinctorum, quam minas viuentiu expauesere necessum habuit. Accersitum igitur se a Solymanno Turcarum Imperatore, simulat, neque quenquam consilii participem facit: conua sataque gaza paterna simulatione officii Constantino polim ad Tyrannum proficiscitnt, Valachia
Stephano fratri natu minori relicta, Exceptus a Tyranno perhenigne fuit, et cum aduentus sui causas, quas initio dissimularat, exposuisset, Tyrannus aduen tu eius gauisus est, quod ante hanc diem Christiani nominis Principum nemo sponte a Christo ad Mahometem defecisset. Quamobrem circunduci illum per aulam frequencem iubet, ad ludibrium nominis Christiani, et ad extremum de Tyranni atrio inter duos Bassas, qui illius latera claudebant, prodit, inque media aula gratulatione militum ingenti Christi nomen deponit, pro Eliaque Mahometes acclamatione militari salutatur. Ecquoniam Turcarum Tyranno vltro se dederat, ideo Saniarchae honorem, quod apud Turcas officium est vnum ex praecipuis, ab illo perfidiae praemium tulit, qui honos vt non immerito ad illum delatus videretur, coacto ex Tartaris exerciru transfugam viae ducem nactus, cum inusitatis itinerib. exploratores elusisset, Braczlauiam oppressit, atque exussit. Qua victoria elati, multa cum praeda in Scyrhiam laeti redierunt Erat enim tum Russia praesidio nudata, Rex etiam in Lituania aberat, qui contra incursionem illam subsidio venisset. Ac nisi Spitco Iordan regni Thesaurarius Ioannis Tarnouii Castellani Cracouiensis hortatu mutuo pecunias in rem militarem accepisset, eaque militem tumultuarie conscripsisset, Tartari cladem geminassent, inque penitiora Poloniae populabundi peruenissent. Hoc perfidiae principium in Mahometis sectam transeuntis Elias dedit, quod tamen non diu impune ille tulit. Nam cum suspecta in Mahometem Tyranno illus esset fides, breui e medio sublatus est, adeo, vt illius neque viui neque mortui indicium esset vllum. Eodem tempore ingenti in Polonia et Lithuania fame laboratum est, tantaque annonae fuit penuria, vt modium siliginis Cracouiae, quod alioquin in Polonia insolens est, tribus florenis veniret.
Mense Octobri debitum naturae persoluit Andreas Gorcanus Castellanus Posniniensis, ac maioris Poloniae Praefectus, in quo multa naturae atque fortunae bona gloriae splendor aequauit, relictis filiis tribus, Luca, Andrea, et Stanislao, qui post omnes Senatorii Ordinis fuere. In quibus, cum absque liberis decessissent, stirps Gorcanorum tota plane defecit. Eius in locum a Rege Petrus Czarnkouius Castellanus Posnaniensis, Ioannes vero Kosielecius maioris Poloniae Praefectus surrogati sunt.
Hoc ipso anno Episcopus Premisliensis ob religionem mutatam Stanislaum Stadnicium, nil tale ab ipso expectantem, ac Prosfrouicium ad con uentum profectum aggreditur, eumque in oppido ipsius Dubiecii edicto absenrem pro concione per sacrificulum citat, die tertia Brzozouii dicta, ne scilicer reuersus praesens causem diceret. Vbi dies aduenit, citatur Stadni cius absens: pro quo respondet Dubiecii procurarot, herum Reipublicae causa abesse, temporis angustia excludi, proferri tempus rogat. Contra Episcopus, cum haereticis breuiter agendum, siue adsint, siue non, missis ambagib. condemnandos, proscribendos, tollendos. Iterum citari iubet reum, qui cum non compareret, pro contumaci haeretico damnatur, excommunicatur, infamis pronunciatur, ac bonis publicatis proscribitur. Procurator rei atto citate commotus, ad heram redit, quanto in periculo res sit, indicium facit. Illa vt foemina territa, celerib. nunciis maritum de sententia in se lata certiorem facit, Hicad conuentum refert Episcopiprae cipitem sententiam, et, quo in discrimine libertas communis versetur, ostendit. Condem natos arte simili esse in diaecesi Premisliensi anno
superiori multos vitos bonos, Martinum Opocrynium, Martinum Kro nicium, nuper etiam Stanislaum Orichouium, qui confictis potius, quam veris criminibus capitis essent arcessiti: ita et se absentem non auditum, damnatum, regnoque eliminatum essc. Simile iudicium pauloante de Conrado Krupka Episcopus Cracouiensis Andreas Zebridouius tulerat, sed diuerso tamen modo. Dederat enim reo ad certum diem legitimum tempus, adhibuerat sacerdotes publicos, Collegium Philosophorum, Iureconsultorum, Theologorum bis ampliatum, tertio in corona circumstantium publice sententiam pro tribunali dixit. Id quamuis speciem iusti iudicii prae se ferret: tamen, quod indignum videretur, quosuis reos episcopalibus iudiciis fieri, inuidia non caruit: quam auxit, quod curiam tunc praesidio armato munierat, vna duntaxarianua ingressuris relicta, portis clausis, qua Krupcae, dabatur facultas cum paucis in ius veniendi: qui cum secum adiudicium multos viros illustres adduceret, indignum visum, in illo hominum splendore delectum ab Episcopo haberi. Quare automnes, aut nemo cum Krupka introiret, stantes ante curiam flagitabant. Martinus Zborouius Palatinus Calissiensis per Hieronymum Ossolinium, et Stanislaum Stadnicium generos Episcopum monuit, vt et arma remoueret, et ne de iure regio sibi quicquam arrogaret. Episcopus nihilominus, vt in Synodo Petricouiae con uentum, Krupkam, cum ad nomen non responderet, haereticum pronunciat, condemnat, bonis publicatis aqua ignique ei interdicit. Idem Archiepiscopus Gnesnensis fecit in Iacobo Ostrorogio, et Christophoro Lassocio, quos Vnieiouii eiusdem haereseos nomine damnarat. Ita Episcopi, dum in Nobilitatem quasi dato signo insurgunt, Poloniam vehementer perturbarunt, adeo, vt cum Rex ad calendas Februarii comitia Petricoiuae indixisset, ac de more conuentus in Palatinatibus per legatos ante egisset, innullo non eorum de potestate pontificia inhibenda postulatum fuerit, oppressis ab Episcopis hinc inde opem familiarium implorantibus. Orichouius certe Visnae in conuenru, cum ibi Archiepiscopus Leopoliensis Petrus Starzecho uius adesset, flens Nobilitatem appellauit, ac, ne se ad supplicium dedant Episcopo Premisliensi, obsecrauit, adesse iam mandatum Regis, quo ad necem derur, nisi celeriter subueniatur. Archiepisenpus his motus, non probari sibi quidem talia Episcoporum iudicia dixit, sed tamen nec rescindi in praesentia posse, quae superiorum calculo iam approbata essent: daturum autem operam, vt Orichouii causa integra ad comitia deferatur. Nobilitas itidem Russica lectis nunciis Orichouium diligenter commendauit, ac de nulla reprius, quam de Episcoporum potentia abroganda agivoluit. Similia in aliis conuentibus Nobilitas postulabat. In Transyluania exeuorc anno Georgius Martinusius, Monachus vulgo conuominatus Episcopus Varadinensis, paulo ante creatus Cardinalis, ambitionis suae vel etiam ob societatis Turci caesuspicionem poenas luit. Eratis pupilli Ioannis Stephani tutor, adiunctus a Solymanno viduae in Transyluaniam abeunti, non vt comes tantum, sed vt imperii pars, et aerarii potestas penesipsum esset. Sed Reginae pecuniam in sumptus maligne suppeditante, et ea inconsulta, pleraque omnia suo arbitratu administrante Monacho, Regina conquesta est Solymanno, qui literis officii sui Monachum grauiter admonuit. Sed hie multo quam ante inhumanius Reginam habuit, consiliaque cum Nicolao Salmensi Comite, Ferdinandi Regis per Vngariam legato, agitauit, spe ei facta
Transyluaniae Ferdinando tradendae. Hos eius conatus Regina cum Tyranno quamprimum patefecisset, Monachum comprehendi statum aut interfici iussit. Cognitis insidiis Monachus mature suae saluti consulendum ratus, Sassebessae imposito 4000. Caeculorum praesidio se continuit. Regina quoque exercitu conscripto, et Turcicis auxiliis subnixa, Monachi conatibus obuiam ire constituit. Verum Transyluanis contra Monachum arma ferre recusantibus: Turcicus legatus Budae Praefectum, itemque Moldauiae et Transealpinae Palatinos euocauit, qui coniunctis viribus castella quaedam de nouo a Monacho excitata, a se obsessa in potestatem redegerunt. Monachus tot vrgentib. hostib. consultum duxit cum Regina in gratiam redire. Quo impetrato, 50000 contractum exercitum ex Transalpinis aliquot eorum millia occidit: inde Budensem quoque Praefectum, trecentis circiter interceptis equitib. domum redire compulit. His ita gestis, Reginae nihil ominus intercessione Solymanno reconciliatus est, eique Transyluani parere iussi. Paulo post Monacho fidem datam et promissa non seruante, Regina a Transyluaniae Proce ribus postulauit, vt in sua filiique verba iurarent, et contra Monachi molimina, si quid ille attentaret, auxilia promitterent. Monachus insigni contume lia se affectum questus, iterum ad Ferdinandum se inclinauit, praetendens, nisi promissa sibi quamprimum praestentur, propediem Transyluaniam Turcicum ingum accepturam. Etsi vero nota erat omnib. Monachi ambitio, sibi potius quam Ferdinando regnum acquirere satagentis: ne tamen in re tanta quidquam negligeretur, mille equites Vngarici cum tormentis aliquot ad cum missi: socius deinde belli administrandi ei additus Ioan. Baptista Castaldus Italus, cui Ferdinandus Rex in mandatis dedit, vt reb. Transyluanis diligentissime inspectis, quid opus facto esset, Regem admoneret. Regina interim hinc Ferdinandi vires, hinc Monachi versutias metuens, Castaldum adit, docet, quo minus veterapacta seruata sint, per se non stetisse, sed quicquid contra factum, Monacho imputandum, modo Ferdinandi, modo Reginae partib. fauere se simulanti, modo etiam, proutei commodum videretur, veluti tertiam, eamque suam factionem Transyluanorum procerum studiis alenti. Reinter Castaldum, Monachum, et Transyluanos diumultumque disceptata, hoc tandem modo transactum, vt Regina Transyluania Ferdinando cederet, ac vicissim Cassouiam, et vicies quinquies mille aureos ex DucatuOpoliensi annuos perciperet, eius vero filio Ferdinandi filia maior natu cum centum aureorum millib. vxor sponderetur: hisque de reb. Monachus ad Reginam ferre iussus. Inter haec ipsa habito cum Castaldo colloquio, conditiones sibi placere, dixit, neque se vnquam a mariti pactis discessisse, omnium vero malorum, quae ex hac contentione nata essent, Monachum causam esse. Eius ambitionem, cum sine periculo retundere non posset, Ferdinandus muneribus explere statuit. Nam et Praefectura Transyluaniae iisdem conditionib. quib. Ioanne Rege viuo obtinuerat, itemque Strigoniensi Archiepiscopatu eum donauit, tandem etiam ad Cardinalatus dignitarem promouit. Sed ne haec quidem ad ambitionem eius satiandam suffecerunt. Facile enim intelligebat, non eam potestatem sibi sub Ferdinandi imperio fo re, et se, qui ante omnia, etiam Reginam ipsam ad nutum suum habuisset, in ordinem redactum iri, Quare Regina autor fuit, vt pactionem rescinderet: idque Regina ipsa ad Castaldum non dissimulauit. Is ergo tanto magis accelerandam ratus, Transyluanorum conuentum Colosuariae siue Claudiopoli
indicit. Eo cum Regina ipsa media inter Castaldum et Monachum equitans venisset, primum omnium regalia insignia in medium fuere allata. Monachus coronae in hiabat, idque agebat, vt ea sibi custodienda daretur: contra Regina talem coronam Monachi caput minime decere dixit. Eam deinde Castaldus ad Ferdinan dum cum caereris in signibus transmi sit, et prolixa oratione commemoratis omnibus, quae inter Ferdinandum Regem et Reginam viduam transacta essent, solenne iusiurandum Regis sui nomine praestitit, et ab ordinibus vicissim accepit. Solymannus accepto nuncio Transyluaniam in Ferdinandi potestatem concessisse, Graeciae praesidem quamprimum eo proficisci, et bipartito exercitu Transyluaniam inuadere iubet. Interim Castaldus Lippam obsidet: in qua oppugnatione Monachus summam alacritatem simulabat, interim vehementer pro Lippensi praesidio laborans, clandestinis colloquiis cum multis habitis, quinetiam aperte prae, se ferens, malle se Turcis amicis, quam hostibus vti. His igiturde causis Castal dus eius interficiendi Andreae Lopeczio dat negotium, adiunctisviginti quatuor Hispanis militibus, aliisque consilio ac manu promtissimis. Cum his Lopeczius mane Sassabessam, vbi tum Monachus erat, profectus, per portam patefactam introductos milites, sub Turcico habituarma occulta gerentes, idoneis locis disponit: inde cum Sfortia Palauicino, M. Antonio Ferrario, ipso etiam Castaldo, et quatuor Hispanis militibus ad Monachi cubiculum contendit. Ibi eos conspicatus Monachi secretarius, ad herum introrumpere conabatur, certiorem de hospitum aduentu facturus, sed a Castaldo retentus, quam primum Sfortiam ad Monachum deducere iussus fuit. Is igitur, siue quod nil de eo viro mali suspicaretur, quem sciebat hero suo familiarissimum, omniumque secretorum esse conscium, siue metu suspicionem aperire non ausus, estium pulsat, et percubicularios ministros hero nunciat, adesse Sfortiam, qui Viennam profecturus, valedicere ei, deque re non parui momenti colloqui cumeo cupiat: simul literas promit ad Monachum perferendas. Hic dum literas legir, samque subscripturus, mensae assidet Ferrarius pugionem ei intra pectus et humeros defigit: ad quem ictum exiliens Monachus (nec enim vulnus lethale erat) manu pectore percusso Mariam Virginem crebro inclamans, ad mensae oram retrocedit. Ad hanc vocem et strepitum irrumpens Sfortia, nutantem gladio ferit, et graut vulnere medium quasi caput diuidit cum ille interea Dei nomen inuocaret, et eos fratres appellando fidem requireret. Hunc exitum habuit ambitiosus Monachus, in quo illud memorabile est, quod nemo eorum, qui caedis autores fuerant, vel violentam mortem, vel exilium, vel insignem aliquam calamitatem euasit. Mors etiam eius, in qua multi spem salutis posuerant, plus incommodi Reipublicae Christianae attulit, quam emolumenti, breuique post Transyluania omnis a Ferdinando defecit.
Mensis Februarii initio anni sequentis Rex Petricouiam ad comitia indicta venit: vbi magna inuidia ordo Ecclesiasticus ob dominatum laborabat. Confluit ergo eo ingens multitudo, exitum comitiorum visura: Episc. iuris dictionem suam Nobilitate libertatem praetendentib. totisque virib. propugnanubus. Rex a sacrificio de more orsus, per regni Cancellatium comitiorum indictorum causam exponit, pericula a Tartaris, Turcis, ac Valachis commemorat, Bratislauiae exustae culpam in dissensionem ciuilem confert, nunciosque Nobilitatis de externa vi reprimenda deliberare inprimis iubet. Hi per Raphaelem
Leszczinium, virum praeter alias virtutes heroicas hoc nomine illustrem, quod comitiis superiorib. regni legib. satisfaciens, et Palatinatu Bretensi ab dicato, ad equestrem redierit ordinem, responsum dant: Non tam externam vim, quam Episcoporum tyrannidem regno formidabilem, qui potestate, ad regni perniciem abusi, audacter regiam sibi arrogant. Pestem igitur domesticam primum tollendam, deinde de externis hostibus videndum. Hic cum audientiam sibi fecisset renoua, multa aspere ac libere in Episcopos dixit, hypocritas illos in digitans, qui ab aliis vitae rationem poscerent, cuius ipsi red dere non possent. Tum illud cordate ad Regem: Isti sunt, REX, qui, nos infamia, publicatione, exilioque mulctant, qui hic ouium habitu sedent, intus lupi rapaces: qui nos liberos, vt perduelles, condemnant, ad caedemque tibi designant. Nos te liberis suffragiis Regem elegimus, tuae fidei, ac potestati vitam fortunasque nostras commisimus, cuius nullum mortalium socium ha, bere te volumus, hac cum spe a fratribus nostris huc venimus, vt ius tuum regium integrum nobis serues, vt Episcop. impotens dominatus authoritate, publica in ordinem redigatur. Summa haec, vt tibi soli pareamus, praeterea nemini. REX, Episc. obmutescentib. de re initio proposita consultare iubet. Intercedit Ioannes Tarnouius Castellanus Cracouiensis, negans aequum videri, vlla de re sententias prius dici, quam praesens sublatus sit iudiciorum episcopalium motus. Eum secuti sunt alii Senatores, inprimis Martinus Zborouius Palatinus Calissiensis: qui, si hocius, ait, in Nos Episc. erit: mox reb. omnib. conuasatis Poloniam excedam, vita et fama comite. Idem Nuncii orabant, ne quid prius salute omnium Rex haberet. Rex conspiratione tanta Senatus atque Nunciorum a proposito exclusus, precib. illorum locum dans, vtrique par tiaequum sepraebuit. Episc. cum aliter caderent comitia, quam ipsi sperarant, ve hementer poenituit sui accessus, et processus iudiciarii, quippe conuitiis vbi que obnoxios. Solus Ioan. Droiouius Episc. Cuiauiensis exemptus hac contu melia erat, qui mitius cum Nobilitate agendum censuerat. Honor ob id huic habitus, actaeque gratiae, qui rationem eius Ordinis duxisset, vnde ipse ortus. Caeteri Episcopi omnium sermone vapulabant, inprimis vero Premisliensis. Cui Tarnouius salurandi causa ad se venienti, vt hosti et priuato, non vt Sena tori, et amico dexteram porrexit, et insuper ei tyrannidem palam exprobra uit. Ille confestim queribun dus ad Archiepisc. Gnesnensem, dicere, se vnum pro omnib. pati. Cui Archiepisc. iure pro nobis pateris haec, qui tantum nobis malorum peperisti, vnde hae in nos turbae. Orichouius occasione oblata per literas Episcopis libere oppressionem sui exprobrat, Petricouiam abit, euitatis insidiis Volboriam venit. Inde Episcopo Crauiensi se salutemque suam commendat, et Petrum Kmitam Palatinum Cracouiensem per Herbuitos literis supplicib. sibi conciliat. Inauditum iam id Episcopis, itaque Archiepisc. Orichouium fide data Petricouiam euocat, vbi libere causam suam agere possit. Ec fuisset eius causa statim sopita, nisi minorum gentium quidam Sacerdotes id impediissent, ac contendissent, ite votum caelibatus omnibus laxatum iri. Videns itaque Orichouius animos Sacerdotum implacabili odio erga seincem sos, totum se Ioanni Tarnouio Castellano Cracou. dedit, qui Ioan. Laralscii Palatini Posnaniensis, aliorumque Procerum adiutus ope, graue illud Nobilitatis et cleri certamen renouat, ac tyrannidem Episc. ita exaggerat, vt fere consilii inopes de sua iurisdictione desperarent. Cracouiensis interim Episco. obiurgatis collegis, qui supplicem Orichouium reiecissent, suadet in gratiam cum recipiendum,
vt praecidatur occasio illis dignitatem episcopalem oppugnantibus. Mouit hoc Episcopos reliquos, accedente Petri Kmitae autoritate, qui autor fuit, ne ob vnius alias religioni Romanae, addicti matrimonium suam et Pontificis Romani dignitatem in discrimen adducerent. Causa proinde Episcopo Cuiauiensi commissa. Reuocatur Orichouius, qui cum fide ab Archiepiscopo accepta Episcopis se stitisset. ac confessione edita, Pontifici Romano et Ordini Ecclesiastico obedientiam promisisset, ab Episcopis absoluitur, et culpae apud Pontificem depeccandae spatium datur. Ita periculo liberatus, et gratia ab Episcopis impetrata, suis etiam intercessoribus, praesertim Petro Kmitae gratias solenniter egit.
Magna tunc fuit lis inter Nobilitatem et Episcopos. Hi enim iudicium de haeresi sibi ac Pontifici Rom. atrogabant illi Regi soli causas eiusmodi subiiciendas contendebant. Quae controuersia cum Regi digna deliberatione videretur, iubet Ecclesiasticos consultare, num quid Nobilitati de suo iure possint velintue remittere. Decernitut ab illis, non modo non velle se, sed ne posse quidem in Pontif. praeiu dicium vel tantillum remittere de eo iure, quod non ipsi tulissent, sed longa temporum serie accepissent. Rex praesaentiscens, ad vtramcunque partem ipse accessisset, eam victricem cum alterius detrimento fore, lenien dis animis negocium trahit, ac duobus amplius mensibus suspendit. Tandem per Cancellarium Ioannem Ociessium neutris cedentib. pro nunciat, iudicium de haeresi, vt pietas et leges priscae iubent, Episcopis relinquere. Quae sententia ita offendit amicos, et qui ab eorum partib. stabant, vt ex Senatu omnes prae dolore discesserint. Egerunt deinde Nuncii per Petrum Boratinium cum Episcopis, ne exdecreto regio statim agerent, sed pacis po tius ineundae consilia caperent. Intercessit ergo annus iurisdictione vacans. Interea tamen in auinis Nobilitatis exacerbatis odium illud creuit, vt ne qui dem exdecreto regio Episcopi agere potuerint, et fectae in omnibus regni prouinciis propagarentur, ac Romanae iurisdictionis potestas vilesceret.
Hoc interim spacio Isabella vidua Vngariae Regina ex pactionibus Ferdinando Regi Transyluania cessit, ac Cracouiam mense Februario cum filio aduenit, quam Rex a Ioanne Bonero Castellano Chelmensi, ac magno arcis Cracouiensis procuratore excipiendam, aliquot que diebus prolixe ha bendam curauit. Eam postea Rex Crepicii Opoliam proficiscentem circa bacchanalia adiit, coram de incolumi in patriam aduentu gratulatus, et cum Opoliensis Ducatus reditus priori conditioni suae non responderent, inopiam eius attributis et Panocensi et Crepiciensi Praefecturis subleuauit. Cui BONA Regina mater etiam Vielunum adiecit, vt pro dignitate vna cum filio inde se sustentare posset.
Conuentu Petricouiae soluto, placuit regni Ordinib. vt Rex a curis Reipublicae non nihil solutus, Gedanum, quod vrbs ea ab Imperii fisco subinde solicitata fuisset, vel ad exiguum tempus se conferret, quod timendum esset ne me moriae pristinae Regis Sigismundi defuncti animaduersionis, et plebis cum Senatu dissidii occasione, ni malo gliscenti occurratur, tumultuaretur. Rex profectione decreta, dignitatis suae et maioris securitatis causa praeter ordinarium aulicum comitatum praecipui nominis proceres se cum eo proficisci voluit. Gedanum vbi verut, non in curia seu praetorio, vt alii Reges, sed in aedib. priuatis diuertit. Regis aduentu suspensi fuerant omnium animi, nec tutus vsquequam aulicis hospitadi locus fuit, cum et puluis pyrius sub praetorio reconditus dicebatur,
staque vt metus, qui vtrorumque animos incesserat, minueretur, et quid rei vere esset, cogno sceretur, Ioannes Tarnouius Castellanus Cracouiensis, et supremus belli dux Gedanensium primores quosdam priuatim sic est affatus: Scire eos probe, quantopere hactenus eorum Respublica propter commercia cum Polonis, et fidem, qua regno Poloniae essent obstricti, Regum suorum beneficio floruerit, qua cum regno coniunctione fiat, vt alias Germaniae vrbes multas et magnas optime constitutae gubernationis forma ac legibus longe superent. Regem Gedanum venisse, non eripiendi ipsis iura et priuilegia causa, sed ea potius ex propensa sua erga eos voluntate conseruandi augendique. Ideoque nil esse, cur sibi a Polonis metuant, qui nil indignum nomine et virtute sua essent ad missuri, modo etiam Gedanenses bene factorum acceptorum memoriam apud se recentem esse facto ipso testarentur, atque demonstrarent. Qua Tarnouii oratione et si suspicio eis fuit omnis exempta, tamen, vt fieri in magnis conuentibus consueuit, subinde aliquae animorum offensae litesque exoriebantur. Vnde in procliui coniicere, Gedanenses ad vim repellendam, si qua inferretur, minime fore lentos ac remissos. Nam pleraeque domus militibus plenae, et quae passim per vrbem erant praesidia armatorum disposita, tutum ad sua diuersoria comitatui regio non dabant receptum, imo etiam aut iniuriis, aut ipsa adeo vi repellebantur. Eo etiam tempore Rege Gedani subsistente, nisi custodiae Gedanensi praefectum, tumultu ex quadam occasione excitato, in Polonos violenter agentem Petrus Boratinius Petri Kmithae regni Mareschalli magister familiae in hibuisset, grauisea nocte data esset caedes. De quo motu postridie vigilum praefectus ab ipso Rege rogatus, animo praesenti respondit, sibi stationis curam eo modo esse demandatam, vt, si solus vim tumultuantium sustinere non posset, aeris Campani signo reliquos adopem ferendam euocaret. Quod ne facere cogeretur, adiisse se Mareschallum, rogasseque, vt Polonos officii admonendos curaret, ne vrbs tot iniuriis contumeliisque affecta vim vi repellere [reading uncertain: print faded] necessum haberet. Verum in eo tum statu res erant, vt non modo non in Praefectum illum aliqua secuta fuerit animaduersio, sed etiam maius periculum, si conuentus ille cito solutus non fuisset, metueretur. Huic modo Tarnouius primum opportuna oratione, deinde et Rex ipse controuersias ciuitatis diiudicans remedium attulit, et maximam sibi apud Gedanenses autoritatem conciliauit. Appulere tum Gedanum vno die simul quingentae manes, quas singulas Rex, vnde aduenirent, rogans, classiariorum et nautarum sermonis diuersitate vehementer delectabatur. Vtque etiam populo conspiciendum se praeberet, plurima exhibuit spectacula, quibus populi applausnm, cui ista videre erat volupe, promeruir. Rex Gedanensium rebus constitutis, eos ad constantem erga se, et regnum Poloniae fidem, ac moderatum suorum priuilegiorum vsum cohortatus, medio Septembri Gedano profectus, et ab Alberto Marchione in Prussia Duce semel atque iterum demisse inuitatus Regio montum petiit. Aduentantem Regem Princeps Albertus veneranda canicie conspicuus longius extra vrbem suo cum aulico comitatu progressus, sub missione tanto hospite et Rege patrono suo digna excepit. Sed dum Rex Regiomonto appropinquat, periculum vitae magnum tum adiit. Nam cum more Germanico ingenti bombardarum reboatu salutaretur, casu quodam ignorantia tormentarii magistri, cum ignitam pilam tubus mortarii
eieeisset, ea fere ipsum attigisset, nisi Deo sic prouidente equus regius loco opportune cessisset, armigero tamen eius Visnieniecio, qui eum pone sequebatur, caput pila volans abstulit, vt Regem cerebro respergeret. Quod omnes ita exterruit, vt tantum nonarma a Polonis in Ducem verterentur. Quare cum suos Polonos Rex fremere, et contra Ducem aliquid moliri animaduertisset, bono animo suos esse iussit, inquiens, iam Foxii Astrologi vaticinium in irritum cecidit, qui me hodie periturum dixit, laetabundus exclamauit. Ducis etiam in tormentorum magistrum excandescentiam, qui eius necis errorem non suum testari voluit, placide cohibuit.
In Transyluania hoc anno Ferdinandus Rex Temesuariam arcem in Transyluania nobilissimam occupauit: qua re audita Solymannus duos praefectos cum totidem exercitibus in Vngariam immisit, et Mahometem quidem Temesuariam oppugnare iussit, quam Stephanus Losoncius tenebat. Is cum oppugnationem mascule aliquandiu sustinuisset, ac hostes duorum transfugarum indicio in ipsius munitiones iam penetrassent: deditionem tandem rerum necessariarum ac commeatus inopia laborans, certis conditionibus fecit, quarum tamen nullam Turcae seruarunt, sed ducem cum militibus contra datam fidem crudeliter et perfide trucidarunt. Hinc Lippam corruptis omnibus, quae hostibus vsui esse porerant, a praesidio desertam et vicina castella nullo negotio in potestatem redegerunt. Alterum exercitum Alybassa Budensis ducebat, qui Vesprimio, multisque aliis locis occupatis, mox Budam rediit, inde cum Mahomete se coniuncturus. Castris Christianorum ad Praegelam haerentibus, Turcae eos aggressi ingenti clade affecerunt. Hoc successu elatus Alybassa scribit et Mahomet em et Beglerbegum, Zolnoco et Agria occupatis, facile totam Vngariam in potestatem redigi posse, se igitur ea oppida obsessurum, breuique ex pugnaturum. Hoc consilium cum Mahometes approbasset, Alybassa Zolnocum obsidione cingit. Erant in praesidio trecenti Germani, ducenti Vngari, cencum Bohemi, et Hispani quinquaginta. Principio statim oppugnationis Vngari sarcinas suas collectas plaustris imposuerant, quasi mox fugam inituri. Ea re moti Germani et Bohemi praefectum adeunt, et quandoquidem Vngari ad fugam se parent, nec se quidem mansuros indicant. Ille Vngaros excusans, non fugiendi animo, sed ab incendio, si quod forte oriatur, fortunas suas conseruandi, id ab illis factum dicebat. Cum hac non successisset, alia via rem aggrediuntur, et stipendia magno cum tumultu poscunt, quae illis Praefectus, argento ab amicis sumpto, persoluit, iterum obtestatus, ne locum tam munitum per summam ignauiam desererent. Verum nil eos mouere potuit, quo minus de fuga dies noctesque cogitarent. Eius tutissima est visa ratio, si scaphis Tybiscum traiicerent. Quod eorum consilium Hispani Praefecto indicant, petentes, fugam commilitonum impediri: ille constanti animo esse iubet: se enim cymbas omnes perforatas demersurum. Interim Hispani, dum vigilias obeunt, Germanos et Vngaros cum impedimentis ad fugam paratos conspicantur. Eos Praefectusab Hispanis admenitus orat, obsecrat, ne Regem, ne Vngariam, atque adeo toram Christianam Rempublicam hosti tam turpiter prodant. Sed illi in coepto perlistentes, per posticum vi effractum erumpunt: Praefecto, quod sceleris
eorum parriceps esse noller, cum paucis in arce remanente. Turcae, qui tumultuantium strepitum paulo ante audiuerant, repentino silentio, id quod erat, suspicantes, ad arcis portas accedunt, vbi omnia silere animaduertunt, in arcem portis vi reuulsis irrumpunt. In qua nil deprehensum praeter Praefectum, e quo cum Alybassa, quae acciderant, cognouisset, fugientes insequi iubet, et omnes occidi: Praefectum vero vt fortem virum collaudatum comiter habet. Fugientes, dum scaphas coeno et aquae immersas a terra propellunt, a Turcis superuenientibus oppressi sunt. Vngari tamen vadum nacti euaserunt, itemque Hispanorum multi, Turcis Germanos obtruncantibus, in aduersam ripam enatarunt.
Zolnoco expugnato, firmissimoque praesidio communito, Alybassa Agriam literas per rusticum mittit, quarum haec erat sententia: se occupatis omnibus, quae ad vtramque ripam Temesis et Marusii essent, oppidis et castellis, nunc quoque ad ipsos oppugnandos valido cum exercitu venire. Saluti igitur suae consulturos, si oppidum quamprimum dederent, alias extrema sibi exspectanda scirenst. Sed praesidiarii nil his minis perterriti has leges inter se perscriptas sanguine sanxerunt: Vt si quis posthac cum literis ad se mitteretur, vna cum his Vulcano traderetur: Ne quis durante obsidione cum Turcis colloqueretur: ne vspiam conuenticula haberentur, sed omnia palam gererentur. Vt quicunque deditionis mentionem iniiceret, morte id lueret. Turcico exercitu castra ad Agriam promouente, Stephanus Meczkeius e Praefectis vnus vicinorum conuentus Sixi egit, expositaque periculi magnitudine, si se suosque agros, adeoque totam patriam conseiuare cuperent, mature subsidia ad tolerandam obsidionem comparare iussit. Econtrario Alybassa hanc multo, quam Zolnoci faciliorem expugnationem ratus, segnius omnia administrabat, et cum tyronibus tantum sibi rem fore, magnam exercitus partem exauctorauit, quos tamen breui post, cum minus succederet oppugnatio, reuocauit. Circumfuso vndique exercitu, praesidiarios Bassa iterum ad deditionem hortatus est, sed illi, nullo dato responso, sandapilam nigro panno tectam e loco sublimi ostenderunt, indicantes, nolle se viuos inde discedere, sed vrbem pro sepulchro habituros potius, quam hosti dedituros. Ita coepta summis viribus oppugnatio, peraliquot dies fuit continuata, incredibili hostium iactura. Eorum itaque constantia victi, Turcae obsidionem soluerunt, et vicinis omnibus agris incensis et deuastatis, copias admodum accisas Pestum reduxerunt. Haec Agriensium victoria res Vngariae iam inclinatas aliquantulum erexit, illique, quorum lila ope parta fuit, ob virtutem honoribus et praemiis cumulati sunt.
Dum haec ita geruntur, Isabella Regina eorum, quae cum Ferdinando transegerat, poenitudine ducta, eo suas cogitationes et studia conuerterat, quomodo Transyluaniam sibi filioque recuperaret. Causata igitur a Ferdinando promissa non praestari, Valachiae Transalpinae Palatini Stephani, et Solymanni opem implorat, qui pecuniam, exercitumque pupillo est pollicitus: ille vero Moldauos perliteras admonuit, vt, quibus possent, eum copiis adiuuarent. Sed et Claudius Ferentius, et Petrouicius Vngari exercitum colligebant, specie quidem, vt Reginae contia Ferdinandum
auxiliarentur, reuera autem, vt Monachi necem, ita mandance Solymanno, vltum irent. His cognitis Castaldus, quantas potest, copias contrahit, et ad vim sustinendam se parat. Interim Nobilis quidam Moldauus ad eum venit, cui Bugeronio nomen, sequecum viginti equis stipendia sub eo meriturum promittit: addit, e Moldauiae Principum se ortum sanguine, quibus Stephanus per vim principatu occupato ius suum praeripuisset, ac proin, quicquid posset mali Palatino inferre, paratum, de eoque occidendo rationem initurum. Mox itaque promissis oneratus, in Moldauiam discedit, sed cum propositi tuto exequendi nulla daretur facultas, et conspiratio interea esset detecta, in Poloniam aufugit. Inde missis literis Castaldum de omnibus certiorem facit. Sed, ne coeptum negotium tanquam desperatum relinqueretur, addit consilium apprime astutum: edit nomina duorum, quorum magna apud Moldauum autoritas. Ad eos confingi literas iuhet, hoc argumento, vt, quod de tyranni caede inter eos esset constitutum, diligenter cauerent, ne quidquam emanaret. His illi literis lectis, stupentium similes, diu quid facerent, ancipites haerebant; nam nec supprimere eas, nccostendere tyrannoalias suspicionibus plus aequo indulgenti tutum vidabatur. Interim puer, qui literas tradi duobus illis viderat, et e vultus mutatione singulare aliquid iis contineri coniiciebat, ad Palatinum indicium defert. Euestigio accersiti, literas exhiberi iubentur. Illi excusare se, fraude id vitae suae insidiantium factum, dicere denique, si tale vnquam cogitassent, diris omnibus sese deuouere. Palatinus quanquam, quid credendum sibi esset, non satis constitutum haberet, proditores tamen eos nihilominus inclamat, omniaque supplicia illis minatur. Illi suppliciter genibus aduoluti, purgant se, ac tyrannum placare nituntur, sed nil aliud obtentum, quam vt fortunis et hono ribus priuati, vita precario fruerentur. Haec cum ita, vt gesta erant, ad Bugeronium delata essent, literis in tyrannum quam inuidiosissime scriptis irritatum animum eorum tam insigni iniuria accensum magis inflammat, vtque couiunctis consiliis ac viribus tyrannum quamprimum tollerent, hortatur. Illi igitur, vbi sermonem et consilia cum amicis, aliisque, quos Stephanum Palaninumaeque etiam odisse sciebant, communicassent, in caput ipsius atque vitam coniurant, occasionem interim exspectantes, qua oblata, Tyrannum in tentorio suo confodiunt, comitatum eius disiiciunt, ac, ne quis superesset, qui mortem vlcisceretur, matrem, coniugem, liberos, cum omni inuisa stirpe e medio tollunt. Tantam autem immanitatem in eos exercuerat, vt passimex Valachia homines, eniam ex nobilioribus plurimi fuga elapsi, in Poloniam fugerent, ac inter reliqua cruciatus genera excogitarat plumbum feruens, quo in aduersum os coniecto affligerentur homines, tanto cruciatu intra viscera concepto, vt ne, cum optarenr quidem, statim emori possent. Haec caedes vt rebellium Transyluanorum conatus aliquantisper inhibuit, ita Castaldi rebus apprime fuit opportuna. Easdem tamen paulo postiterum turbauit militum stipendia efflagitantium insolentia, qui multis iniuriis ciues passim hominesque rusti canos affectos ita exacerbarunt, vt quo modo Castaldum cum omnibus copiis eiicere possent, consilia agitare coeperint. Huc accessit, quod eodem tempore Turcicus venisset leganus, qui cum spem pacis adferre diceretur, Transyluani Ferdinandum Regem rogarunt, vt cum eo sibi agere liceret. Necille abnuit, modo pax iisdem, quibus Ioanne antea Rege,
fieret conditionibus, et Vesprimum, Lippa, Draegela, Temesuarum, Zolnocum restituerentur. Instituto ergo Vsraele Ferdinandi Regis permissu colloquio, Turcicus legatus longe alia, quam Transyluani sperauerant, mandata exponit, vt scilicet expulso Ferdinandi milite quamprimum Ioannem (cui in baptismo Stephani nomen inditum, sed post mutatum fuerat) Regem acciperent. Quo facto, tributa Solymannum ab iis accepturum, suaque gratia dignaturum: sin, grauissime se in ipsos factum vindicaturum. Literas deinde Andreae Bathoreo, praecipuae inter Transyluanos autoritatis, inscriptas tradit, quibus conquerebatur Solymannus, quod externum militem recepissent, a quo cum alia multa insolenter facta sunt, tum Georgius Monachus, quemaerario praefecisset, nefarie occisus sit. Ad hunc finibus eiiciendum se primo vere ingenti cum exercitu adfuturum, ac, nisi interea imperata fecerint, omnia crudelitatis exempla in eos editurum. His minis territi Transyluani, mox Castaldum literis de Solymanni mandatis certiorem faciunt. Is protinus Vsraelem profectus, in procerum conuentu Solymanni minas superbas eleuans atque confutans, plerisque omnibus persuasit, vt quocunque periculo Turcicae seruitutis iugum excuterent. Decretum igitur, vt legato tributum promissum solueretur, quod si [reading uncertain: print faded] accipere recusaret, finibus quamprimum excedere iuberetur. Qui nil aliud impetrare se posse videns, accepto tributo Belgradum, inde Constantinopolim rediit. Interea Castaldi milites multa licenter passim faciebant, adeo, vt Transyluani iterum ad defectionem spectarent, quam Castaldus, quantum potuit, impediuit, et paulo post deducto omni praesidio Ferdinandi Regis iussu Viennam concessit.
Anno, qui subsecutus est, Rex Lublini comitia egit, legatione magni Moscouiae Ducis, quae tum primum ad eum venerat, data: sed maiorum Polonorum absentia, et cum minoribus, ceu quadam de ea re altercatione, tum et iudiciis, non rite administratis damnosa et exosa. Nam in frequenti Senatu plurimos infamia notatos, et in his foeminam quandam Nobilem caedis falso insimulatam, quibusdam er Senatu autoribus, qui postea eius occuparunt bona, multatam memorant. Quae quidem omnia Regi, et quod iterum in Lituaniam secessit, vbi lubencius et frequentius, quam in Polonia agebat, inuidiam potissimum conflarunt. Quo tempore rursus proceres, cum Regem sine vxore esse nollent, de matrimouio ei conciliando deliberationem susceperunt. Proponebatur vero iterum ex domo Austriaca, vidua Francisci Mantuae Ducis relicta, Catharina, prioris coniugis germana: quaenon multo post a fratre Ferdinando Austriae Archiduce Cracouiam fuit adducta, decennio fere post Elisabethae nuptias, et anno, cuius proximus peste et annonae caritate fuerat luctuosus. Nuptiae igitur mense Iulio ex dispensatione Pontificis Cracouiae ingenti cum laetitia et pompa splendida in multorum Principum exterorum ac procerum regni panegyri magno cum omnium applausu celebratae sunt. Quibus peractis, rursus in Lituaniam se contulit, et lites controuersas Knisehni in Podlachia aliquandiu diiudicauit. Quarum prima et maxima Beatae Koscielecziae Eliae Ducis Ostrogiae viduae cum Demetrio Sanguscone fuit. Qui cum a Rege ob raptum eius filiae vnicae Elisabethae proscriptus esset, desperata salute ad Ioannis Tarnouii Castellani
Cracouiensis arcem Raudnicensem in Bohemiam profugit, magna quidem celeritate, nec suiipsius, nec puellae equo impositae ratione habita, quod ex hoc matrimonio amplissimam opum vim sperarat. Quem fugiente Martinus Zborouius tum Palatinos Calissiensis assecutus, vna cum filio cognomine Castellano Criuinensi Plissae tribus a Praga milliaribus lethalibus affecit vulneribus, et Iarmirium semiuiuum retraxit, in spem certissimi matrimonii puella retenta: Verum Lucas Gorcanus cum Stanislao Koscieleczio Palatino Siradiensi, et Beata puellae matre superueniens, eam rursus Sborouiis eripuit. Nam cum Gorcanus ex quodam matrimonii contractu Varsauiae autore Rege ipsam deberi sibi existimasset, non diu nec omnibus laetatus est ipsius bonis, nec Zborouiis res adeo feliciter cessit. De ipsorum enim in Bohemiam irruptione, deque iuiuriis regno suo illatis Ferdinandus Rex grauiter Regi Augusto questus est, et Zborouius Iarmirii Sangusconis epitaphio contra eum tanquam occisorem probroso posito notatus est.
In Liuonia cum quinquaginta annorum induciae inter Valterum Plettenbergium et Moscum olim initae expirassent, et Ioannes Basilides Moscorum Princeps adueniens, ingentibus victoriis aduersus duos Tartarorum Principes Casani et Astracani regna tenentes partis, et imperio suo illorum prouinciis subiectis Liuoniam deinceps inuasurus videretur: Liuoniae Magister Henricus Archiepiscopus Rigensis, Vilhelmus Hermannus Episcopus Derpatensis, et caeteri Ordines legatos pacem prorogaturos ad Moscum in Moscouiam communi totius Liuoniae nomine denuo miserant. Quib. cum inusitatas et intolera biles fere conditiones de tributo ex prouincia Derpatensi a singulis incolis pendendo, et alias Moscus tulisset: re infecta in Liuoniam reuersi, postulata Mosci ad Liuoniae Magistrantus retulerunt. Qui non leuiter consternati, mox ineunte hocanno denuo legatos in Moscouiam ablegant, vbi post longam de tributo disputationem ad extremum quindecim annorum pacem his conditionibus obtinent, vr intra triennium de omnibus cum magno Moscouiae Duce controuersis capitibus, ac in his de tributo transigaent: Templa Russorum siue Moscorum in vrbibus Liuoniae restituant: Moscis mercatoribus cum Liuonibus et transmarinis libere merces suas permutare permittant: Tributum de singulis capitibus marcam Rigensem dioecesi Derpatensi Episcopus colligat, et deinceps singulis annis pendat: Omnibus seruire Mosco volentibus, vndecunque veniant, liberum itum reditumque concedant, nec Poloniae Regi et magno Lituaniae Duci auxilia vlla ferant. Pendente autem cum Mosco tractatione, Ordines Liuoniae, vt potentiore hoste opposito eum a se auerterent, per legatos Gostauum Sueciae Regem ad bellum Mosco omnibus viribus intentandum inuitant, ac se idem facturos pollicentur. Sed promissa, certis tamen conditionibus iam expositis, a Mosco pace Liuones expeditionem postea, vt conuenerar, in Mascouiam suscipiente Gostauo Rege, domi se continuerunt, ac ciuile bellum interea cum Archiepiscopo accenderunt. Moscus vero in res suas intentus, ante exitum triennii in pactis de pace constituti, ad Episcopum Derpatensem de tributo mittit. Qui Cancellarii sui suadentis, promittendum in praesentia tributum, nec tamen praestandum, sed postea in Camerae iudicio causam iure defendendam, consiliis non sat perpensis obsecutus, literas de pendendo tributo obsignatas Mosci legato tradit. Quae
Episcopi temeritas, vbi publice innotuit, ingentem fremitum in caeteros Liuouiae Ordines excitanit et praetextum speciosissimum Mosco de summa vanitate et perfidia Episcopi, et aliorum aliquot Ordinum literis et iuramento sibi promissa non seruantium conquerendi, et vi armata eos persequendi tribuit.
Mensis Septembris ipsis Calendis expleuit mortalitatem Petrus Firleius Russiae Palatinus, Nicolai Castellani Cracouiensis filius vnicus, columen familiae suae, quae ipso solo nitebatur. Is in aulis Vladislai Vngariae, Bohemiaeque ac Sigismundi Poloniae Regum compluribus annis non sine exemplo versatus, post quasi sydus quoddam in Sigismundi Regis Senatu fulsit, relictis ex Catharina Tenczinia Ioanne Nicolao, et Andreafiliis, qui omnes dignitate Senatoria perfuncti sunt. Eum aliquanto post mense veniente subsecutus est Petrus Kmita Palatinus Cracouiensis regnique Mareschallus, familiae suae nouissimus: Hic primos aetatis annos apud Maximilianum Caesarem in morum cultu Iinguaque Germanica addiscenda exegit. Inde ad aulam Sigismundi Poloniae Regis se contulit, et ab eo aulae Mareschallus creatus, post ad magnum regni Mareschallatum ac mox ad Sendomiriensis, tandemque Cracouiensis Palatinatus dignitatem euectus. In eo stirps Kmitarum mascula desita patrimonio amplissimo Stadniciis ac Barriis sororum suarum filiis relicto.
Proximo post hunc Gostauus Sueciae Rex ab Ordinis Liuoniae Magistro, qui bellum eodem tempore Moscis illaturum promiserat, instigatus, et iniurias suas a Moscis recens acceptas vlturus expeditionem naualem contra Moscum suscepit, et praemisso Iacobo Baggio, qui idibus Iulii Viburgum appulit, ipse vigesimoquinto Septembris eodem peruenit. Praecesserant etiam copiae Suecorum terrestres. Sueci Noteburgam obsessuri primo agmine occurrentium Moscorum profligato, nemine aduer sante, ad ripas fluminis et lacuum, in quibus sita Noteburga, accesserunt. Cum autem propius octingentis passibus ob paludes interiectas admoueri ab vna parte tormenta nequirent, et ab altera parte, ex insula fluminis rapidissimi oppidum alluentis, sola oppugnari machinis munitiones firmissimae oppositae insulae possent, et vicino agro per Moscos ipsos vastato, commeatus nullos ex propinquo suppeditante: Sueci relicta obsidione Viburgum redierunt, cum copias Moscouiticas in itinere eos carpentes, fortiter tum quidem repulissent. Sed irritati ea expeditione Suecorum Mosci sequenti hyeme multo maiorib. copiis ad Finnoniae fines accedunt, et pagos omnes, ad Viburgi moenia vsque conere mant, donec tandem Gostauus, missis Nouogardiam legatis, pacem cum Moscis instaurat, quae receptis ceremoniis iureiurando vtrinque dato confirmata est. Liuoniae interea Magistro, qui simul se bellum aduersus Moscos moturum Gostauo Regi vane promiserat, intestinum Archiepiscopo Rigensi bellum inferente: quo sibi ac toti Ordini Liuoniae perniciem et interitum tandem attraxit. Cum enim hoc ano Christophorus Dux Megapolitanus ab Archiepiscopo Rigensi Vilhelmo coadiutor adscitus mediocri comitatu in Liuoniam venisset, Magistri iam aetate inclinata vices gerens Vilhelmus Fursten bergius, inflammatis caeteris Ordinibus, non ferendum peregrinum Principem in ea dignitate, idque pugnare cum pactis Volmariensibus diserte exprimentibus, ne quis Princeps aut Comes extrarius, nisi de communi omnium Ordinum, non minus summorum, quam infimotum consensu ad dignitates in Liuonia admitteretur, disputabat. Inde bellum
intestinum exarsit, quo Rex Poloniae Sigismundus Augustus primum ab Archiepiscopo vocatus in Liuoniam attractus est, eoque tumultu vix composito Moscorum impressiones secutae [reading uncertain: print faded].
Altero deinde anno Aloysius Lipomannus Episcopus Veronensis a Pontifice ad Regem sub idem tempus aduenit, quo familiae potentes tam in Polonia, quam Lituania religionem Lutheranam amplexae ecclesiasticum Ordinem impetebant. Iis igitur legatus Pontificius se opponens in odium ingens apud plerosque omnes incurrit, variis insuper opprobriis ab illis affectus, adeo, vt non solum scripta in eius ignominiam edita, sed etiam vita ipsius appetita fuerit. Eadem fere tempestate Stanislaus Lutomirscius Koninensis Tussinensisque Plebanus vulgo dictus ab Archiepiscopo Gnesnensi de haeresi Louiczium citatus est. Verum ille sacris bibliis et magna propinquorum caterua stipatus cum venisset, ad Archiepiscopum admissus non est. Quare domum reuersus, religionis suae confessionem scripto edidit, eamque Regi, Archiepiscopo, ac compluribus regni proceribus transmisit, ac post typis euulgauit. In Prussia Albertus Dux filiam Annam Sophiam, ex priori Coniuge Dorothea Friderici Daniae Regis filia susceptam, Duci Megapolitano Ioanni Alberto nuptui dedit. Cum qua nuptiae Vismariae celebratae. Ibilis legato Polonico Petro Barzio cum Danico de loco exorta. Assignatus tamen Polono prior, quod Danus aege ferrens in diuersorium impransus abiit.
In Vngaria induciis, quae in quinquennium factae fuerant, iam propecircumactis, Ferdinandus Rex Antonium Verancium Episcopum Agriensem, et Franciscum Zaium Cassouiae Praefectum Constantinopolim ad pacem a Solymanno perendam ire iussit. Hi dum absunt, Bassa Budensis de damnis iniuriisque eorum, qui Zigethum, Babociam ac vicina lota praesidio tenebant, grauiter conqueritur: eare non pacem peti, sed induciarum fidem, ac ius gentium violari testatus. Nec sane querelae eius ratione carebant, quod Haidones, vt vulgo vocantur, genus hominum latrociniis deditum, nullo stipendio merentes, ex rapto viuerent, omniaque infesta redderent. Nec Rex eiusmodi praedones vagos coercere poterat. Tandem Budensis noua quadam commotus iniuria, decem millibus suorum coactis Caposuyuarum deditione accepit, itemque Babocziam nil grauius expertam. Eadem de Zigetho spes erat, sed vana. Cum enim non longe inde cum exercitu consedisset, et magni ponderis globus in tentorium ipsius aduolasset, periculo territus retrocessit.
In sequenti, qui erat a nato Christo 1556. turbata erant in Polonia omnia, et Regina BON A, quae pene quadriginta annos in Polonia consenuerat, praetextu valetudinis curandae in Italiam proficisci cupiebat. Quae res Regis et Procerum animos nonnihil perturbauit, non solum, quod thesauros haud contemnendos, quorum haereditas ad Regem Augustum et sorores eius re dire debebat, secum asportaturam, sed etiam exiguo cum Regis regnique honore in illo Italiae angulo regiam dignitatem tuituram esse haud obscure praeuiderent. Cuius profectionis autores erant Reginae Laurentius Papagola, et Camillus Bracantius Neapolitani familiares aulae ipsius, qui eam. Proregis Neapolitani officiis functuram, maximaque dignatione et honore ibi futuram spem ei faciebant. Quibus cum antea quoque Rex succensebat, tum vero hoc consilio audito omnibus modis ipsorum conatus impedire
voluit. Ac primum quidem per Isabellam Vngariae Reginam sororem, ne de dissessu cogitaret, persuadere matri conabatur: et cum hoc non succes sisset, ad terrorem in foro patibulum erigi iussit, voceque praeconis omnibus Reginam matrem comitaturis mortem inter minatus est. Sed vt semper in vetita nitimur, et negata eo magis cupimus, Regina indignabunda Antomum Tercianum Iure consultum suum ad Regem ablegauit, percontatum, cur discessam ipsius prohiberet. Cui Rex, a matre, quam ipse coramalloqui posset, legatos mitti non decere replicuit. Regina nihilominus iter in Italiam omnibus modis vel inuito ipso Rege ac Senatu adornauit. Cumque precario discedendi facultatem a filio Rege impetrare non posset, subito ad largitiones conuersa, Regis et procerum animos sensim sibi conciliauit, causam eius agente Stanislao Tenzinio Palatino Cracouiensi, et Ioanne Ocies sio regni Cancellario, principem autoritatis et gratiae locum apud Regem tenentibus. Permultum etiam matrem iuuit Isabella Regina vidua Vngariae, quae a matre stabat, huic rei se interponens, annulo cum gemma admodum pretiosa, quaestella vocabatur, Regi a matre dono allata. Frustra autem renitebantur alii harum rerum largitionumque ignari, quibus ne ob noxius esse, aut culpam aliquam retulisse Ioannes Tarnouius Castellanus Cracouiensis videretur, decem aureorum millia, a Regina Bona sibi mutuo ante data, mature eirestituit, ac de consueta sua illa senatoria dicendi libertare nil quicquam remisit. Eodem anno Sophia Regis soror Henrico Duci Brunsuicensi a Rege nuptui data, et Wolffenbutelum splendido cum comitatu ad sponsum deducta est.
Hoc ipso anno Ioann. magnus Moscouiae Dux apud Caesarem Carolum caeterosque Imperii Ordines superioris legationis, cuius anno 1548. mentio facta, postulata scripto prolixo repetit, et se suosque subditos veros Christianos esse, et sacra biblia, Missam, epistolas, euangelia, Symbolum Nicenum, baptisma retinere profitetur: nec ptopterea, quod sacramenta sub vtraque specie iuxta Christi institutionem vtantur, pro impiis se habendos Misisse maiores suos ante centum et 40. annos Gregorium Nouogardiensem cum aliis 5. Episcopis Russis ad concilium Constantiense. Bisilium patrem suum et cum Maximiliano Imp. et cum Pontificibus Adriano ac Clemente, Demetrio Roman. legato, de concordia ecclesiarum egisse. Patrem et se multas barbaras Scytharum gentes, Permios. Iubros, Condoros, Lucomoros, Ceremissos, Loppos solem et lunam antea adorantes, non tam sibi quam Christo subiecisse: denique nullum in tota Moscouia adeo puer um esse, in cuius pecto re non crucifixi imago dependeat. Deinde oratorem se perpetuum in Germania alere, et pecuniam ad Turcium bellum promissam recepta obligatione mu tui apud Fuggaros Antuer piae deponere, nec intra 20. annos repetere, et mo to bello aliquot Moscorum millia sumptu suo adiungere velle ostendit. Hu ius erga Germanos affectionis suae singularis causam esse integritatem, virtutem. et fidem ipsorum, cuius nomine prae caeteris gentib. praedicentur: ac quod vicini ipsi, et Scythiae regiones antiqua Teutonum sedes in sua ditione sint. Alioquin ex Italia et Gallia se artifices, ac duces militares nancisci posse Quod in AEgypti Sultano olim, et Sophi Persarum Regi Mahometico contra Turcas bellum gerentibus militem, tormenta, et arma Christiani miserunt: multo minus sibi Christianam fidem profitenti deneganda. Nec se plus vnalegione militum, et duabus turmis equitum ex Germania conducturum,
quibus non aduersus vllos Christiani nominis populos, sed regionum suarum illustrationem et defensionem, et haereditarii hostis Turcae et Tartari oppugnationem vti velit. Promittit cum omnib. vicinis suis Christianis, Polonis, Lithuanis, Suecis, et Liuonib. petentib. se perpetuam pacem culturum, eiusque obsides 25. Principum filios in Germaniam missurum. Postremo ad reli gionis vnionem denuo hortatur, ne, vt Hebraicae linguae Ecclesias in Palaestina, Syria, AEgypto, Chaldaea: Graecas in Asia minore, Thracia, Macedonia, Turcae intestinis dissidiis attracti deuorarint: sic Latinae etiam eccle siae regna, ex quib. iam Vngaricum propemodum ablatumsit, opprimant. Promittit, se Armenios quoque ad religionis societatem, in Concilio ineundam, ad monitione, et exemplo suo inuitare, ac interea, dum Concilium celebretur, iuxta institutam superiore anno in Imperio religionis pacem, omnia sincerae beneuolentiae et fidei officia Latinae Ecclesiae praestare velle, vt occupatum a Turcis Constantinopolitanum imperium ex foedissimi latronis manu rursum extorqueatur. Haec magnifica promissa in fumumpostea abierunt, illato post biem nium Liuonib. bello exitiali, et totos 25. annos continuato. Ad quod primo accem dendum animosiorem Moscum intestini Liuoniae coadiutoris Vilhelmi Furstenbergii, et caeterorum Ordinum aduersus Archiepisc. Rigensem hoc anno motus reddebant, quotum haec fuit causa: In conuentu Ordinum Liuoniae Volmariensi decretum communi omnium consensu factum, et ab ipso Archiepisc. subscriptum, subsignatumque ne vlli deinceps exteri Principes vel domini ab vllo Liuoniae Magistro, Episc. aliisue statib. in Liuoniam vocarentur, nec coadiutor ad optaretur, nisi communis et liberrimus omnium ordinum Linoniae tam minorum quam sum morum consensus acced eret: qui secus faceret, vt huius collegae, Collegia, Praefecti, Nobilitas, et caeteri subditi ab obedientia et fidelitate domino iura ta liberi, caeteros Ordines re cessum, vt vocant, illum seruantes iuuare contra suum dominum teneantur. Aliquot annis post Vilhelmus Archiepise Rigem sis, ex Brandeburgensium Marchionum familia, inscio collegio et consiliariis, ac Nobilitate dioecesis Coadiutorem sibi adiunxit Christophorum Ducem Megapolitanum adolescentem Ioan. Alberti et Vlrici fratrem, ab Imper. Rom. Regibus Poloniae et Daniae, ac plerisque Imperii Electorib. et principib. com mendatum. Qui cum comitatu mediocri adiunctis a fratre Ioan. Alberto con siliariis in dioecesin Rigense appulit. Ac tum primum antesignani collegii, Praepositus, Decanus, et Cellarius, caeteris collegis ac prouincialib. inconsultis, ab Archiepisc. persuasi, instrumento a se signato Ducem Christophorum Archiepisc. coadiutorem legitime postulatum et receptum esse testati sunt. Verum ordinis Magister Henricus, et Coadiuror illius Vilhelmus Furstember gius, Hermannus Episc. Derpatensis, Ioan. Osiliensis et Curensis, et caeteri archidioecesis, et reliquae Liuoniae status huic postulationi, quae ex diametro Volmariensi recessui repugnaret, constanter aduersati sunt. Archiepisc. patroci nio et auxiliis Sigismundi AugustiPoloniae Regis Archiepisc. protectoris et fratris Alberti Ducis Prussiae, aliorumque Principum, qui Christo phorum com mendarunt, fretus in proposito perseuerat. Cum autem Magister Liuoniae, et cae teri Ordines conuentum Vendoe instituissent, et Nobilitatem ad caeteros Archi episc. subditos hortatentur, vt iuxtaVolmariense decretum deserto domino suo Archiepise secum ad communis decreti propugnationem coniungerentur, Archiepisc. etiam collatis cum fratre Alberto Duce, et Sigismundo Aug. Rege Poloniae consiliis, se ad defensionem parat. Accidit autem paulo ante, vt in noui Coadiutoris Magistri Liuoniae electione Caspar Munsterus summus post
Principem equitum magister, ad quem defuncto Principe ius successionis proxime spectare ipse existimabat. se contume liose praeteritum, et Furstenbergium sibi praelatum aegre ferens, aduersus nouum Coad iutorem, qui viuente adhuc Henrico sene Ordinis Magistro plaeraque ad ministrabat, multa seditiose moliens, et cum vicinis Principib. Rege Poloniae, Duce Prussiae, et Archiepis. Rigensi consilia aduersus Ordinem participans, ideoque se inuisum Ordini suo, et de vita periclitari se animaduertens, exclusus arcib. suis, primum ad Archiepisc. Rigensem, deinde ad Poloniae Regem confugerer, auxilium et opem aduersus Ordinem implorans. Quare vt anteuerteret aduersariorum molitiones Furstenbergius, dissuadente Magistro sene, coniunctis sibi caeteris Liuoniae statib. Episc. et ciuitate Rigensi Archiepisc. suo infensa, contractis copiis Archiepisc. Kockenhusii obsident, eumque in suam potestatem vna cum Coadiutore nouo redactum capiunt, et per integrum annum in custodia Prin cipe indigna detinent.
Eadem tempestate Bassa Budensis in Vngar. magno cum exer citu reuersus Zigethum obsidione cinxit. Defendebatur oppidum strenue, cui praefectus erat Marcus Horuatus Kereczinio suffectus. Ferdinandum Regem tum Transyluanicus distine bat tumultus a Petrouicio excitatus. Agriensem etiam agrum Georgius Bebekius infestabat, castellis quibusdam Valachorum ope expugnatis, inter quae Baboczia fuit. His tot tantisque hostib. circumsessus Ferdinandus Rex conuen tib. prouinciarum hinc inde habitis, oratores suos Ratisponam ad Principes auxilia flagitatum misit, ipse euestigio militis per Germaniam conscribendi negotium dat Nicolao Boluilero, viro rei militaris peritia claro. Quae copiae delectu ha bito omnes ad Canisiam Styriae oppidum conuenire iubentur: ibi cum diu deliberatum esset, qua ratione obsessis auxilium ferri possit, illa commodissima visa est, vt Baboczia vicina Zigetho arx obsideretur. Turcae ea re cognita, omissa Zigethi oppugnatione, quam primum maturato itinere ad Babocziam contenderunt ibique in locis editiorib. tormenta collocarunt, quib. Christianos exciperent: cu ius rei vtpote improuisae nuncius magnum Christianis attulit terrorem, praesertim quod periculum esset, ne tormentorum vi turbatis ordinib. equis horrendo sonitu perterritis, oens in fugam agerentur. In hoc ancipiti casu Zerinius Comes, et caeteri Praefecti prasidiarios ad fortitudinem adhortati sunt. Cum itaque toto die extracta pugna esset, et ad summam virturem nilreliqui fecissent Christiani, non semel denique in proximas paludes barbaros coniecissent: postremo tamen destituti puluere tormenta rio, et quod expediri in his turbis tormenta regia, quae procul aberant, non possent, cedere Turcis numero et loci commoditate superi orib. fuerunt coacti. Ne tamen fugae instar discessus ille videretur, Babocziam castrum ex itinere adorti sunt in entib. animis, qui si pulueris tormentarii tum copia adfuis set, in medio turmarum hostilium, ceu ad spectaculum circunfusarum, expugnaturi locum fuissent. In eo discessu accidit res pene incredibilis, quod non omnino? 300. equites Austriaci cum vniuersa prope Turcarum, multitudine congredi ausi, dum nunc eminus, nunc cominus explosis sclopetis insequentes a tergo morantur, caedem ingentem fecerint, coniectisque in fugam hostib. adiuuantib. leuis armaturae equitib. Vngar. viam salutis primi suis ostenderint. Non incruenta hosti illa fuit victoria, in qua meliori ac maiori parte exercitus amissa loco insuper cedere coactus est. Dum haec ad Babocziam fiunt, Ferdinandus incolumem exercitum reductum certior factus, Comitem Zerinium imprimis, et Boluilerum peditum legatum, et reliquos militum praefectos ob res fortiter gestas liberaliter prosecutus ornamentis dignis condecorauit: et ad belli exitum intentus Bohemos et Morauos
ad arma conuocat, designato delectus loco ad Strasnitium, haud procul Austriae Vngariaeque finibus, atque filium Ferdinandum exercitui ducem designat. Quae copiae antequam Viennam conuenire possent, Turcae Zigethum denuo, ac grauiore obsidione premere pergunt: ostensisque Christianorum a se occisorum capitibus, eos spontaneam ad deditionem perfractis muris, iteratisque oppugnationibus hortabantur: quod si pertinacius resisterent, pro honorib. et muneribus, quae ampla pollicebantur, in omnem se xum et aetatem gladio se saeuituros minabantur. Ea vero tum omnium fuit constantia, vt surda aure minas atque promisse barbari omnia exciperent: quin etiam ad Babocziam illi cladem illatam exprobrabant, sperare se addentes, nisi quamprimum discederet, id castrum a se expugnatum, inque cineres redactum iri. Sed praecipue insignis fuit praefecti Marci Horuati virtus, qui quam uis magna commeatuum, tum imprimis pulueris tormentarii inopia preme retur, ad extremum tamen, necessiate adductus, ac pene depositis reb. ausus est, vltro facta irruptione, cum Turcis dimicare. Quod cum saepe et id quidem feliciter tentasset, relatis identidem in castris opimis spoliis, ad extremum Aly bassam Turcicarum copiarum Praefectum eo adegit, vt diffidens reb. suis, ac nullius, nisi praesentis, quod a Christianis imminebat, periculi metude discessu consilium ceperit. Quod vbi fama ad Regem fuit perlatum, filium Ferdinandum ducem expeditioni constitutum, antequam nouae ex Turcia. Seruia, Bosniaque copiae confluerent, maturius ad exercitum cum supplemento mittendo existimauit. Is sub exitum Augusti mensis Vienna bonis auspiciis ipso solenni D. Bartholomaei die egressus, in castra ad exercitum peruenit, qui ad Canisiam aduentum eius praestolabatur. His auxiliis Austriacis exercitu confirmato, de explorandis hostium consiliis, de eotum incommodis augendis, deque Zigetho communiendo consultari coeptum, eo quod praesidium illud ad inuadendos hostes maximam opportunitatem, ad defendem dosfines commoditatem ingentem praeberet, si frequenter erupturis egressus facilis ac tutus pararetur, ac commeatus, pecunia, milesque, quae eum in finem adduxerant, immitterentur. Prouidebant noonnulli, id esse rem summi discriminis, quoniam plura oppida natura et opere ferme inexpugnabilia in vicinis locis reliqua essent, quae rectam illam viam facile intercludere, et excursionib. omnem regionem infestam reddere possent: quorum insultantium perpetuo que insidiantium arma metuenda, et pericula subeunda quotidie so e maxi ma: sitam quoque in propinquo Carothnam arcem cum oppido munitissimam, hostib. non sine summo periculo adimi posse. Haec sententia etsi multum periculi prae se ferre videretur, omnium tamen calculis fuit comprobata, quod bellum trahe re perniciosum admodum plerique existimarent. Itaque cum insigni alacritate in spem prope certam erectos Princeps singulorum animos videret, ne mora incommodi aliquid adferret, Boluilerum cum legione sua et Austriacos e quites cataphractos cum aliis aliquot expeditioris armaturae equitum ad occupandam Carothnam praemittit, qui in omnem euentum ac fortunam intenti, vir liter oppugnationem aggressi, oppidum primum, deinde arcem quoque capiunt, praesidiariis omnibus trucidatis. Ita Carothna a Christianis recepta fuit, cuius rei fama perculsa reliqua, quae in Baboczia; Sancto Martino, Geresgalio, Calamancia, atque Sallia erant, praesidia omnia, igne succensis castris, ac machinis corruptis, effusa fuga Quinquecclesias se receperunt, vbi hostis subsidia ex Vngaria, Seruia, Thracia, et Bosnia colligere dicebatur.
Secutus est tum eadem tam laetae victoriae vestigia Zigetho Praefectus Marcus Horuatus, ac cum praesidio ad fanum vsque S. Laurentii Salliamque, ac pene ad ipsa Quinquecclesiatum moenia excurrit, occupatisque, quae Turcae reliquerant, munimentis, cum opulenta praeda ad suos est reuersus, Ferdinandus Archidux maiore cum exercitus parte Boluilecum secutus Canisia Czorgonem vsque, vbi ex nunciis Carothnae expugnationem cognosset, laetus his belli primitiis cum suis de residuis etiam expugnandis castellis consilia agitauit. Quibus quanquam animus non deesset vlterius progredi, ac caetera ante paucos annos amissa munimenta, Vesprinum praesertim et Caposuiuarum recipere, non est tamen visum inconsulto Rege patre quicquam vlterius tentare aduersus hostem vaferrimum, et qui vndique ex omnibus pene Vngariae, Mysiae, ac Croatiae partibus milites conuocare dicebatur, atque instructa iam acie Quinquecclesiis Calamanciam vsque processisset, ductis secum ingenti numero ac mole tormentis, exploratores insuper in castra Christianorum submisisset, qui capti et quaestionibus sub iecti sexaginta armatorum millibus exercitum Turcicum constare affirmabant. Protinus literis a Patre, ne in discrimen exercitum suae fidei commissum adduceret, diligenter cauere iussus fuit: frigore brumali primum omnium ex anni tempore incidente, penuria dein rei frumentariae quotidie magis crescente, cum et militum corpora morbis contagiosis et lethalibus, dysenteria maxime, confecta, in regione Germanis semper aduersissima, non satis ad longiorem profectionem idonea viderentur. Itaque satis et ad gloriam nominis sui, et regni vtilitatem gestum arbitratus, si obsidione liberato Zigetho, ac caeteris succensis, soloque aequatis munimentis Baboczia, Gerelgallio, Sancto Martino, Salliaque, quo patefactum iter Zigethanis maneret ad commeatus in uehendos, victorem exercitum incolumem reduxit. Liuonia intestino incendio exardescente, Poloniae Rex a Casparo Munstero, qui ad illum transfugerat, solicitatus (cum aliquem Rex se Archiepiscopae Rigensis protectorem profiteretur, et captiui Archiepiscopi consanguineus esset) indictis prius Varsauiae comitiis, de inferendo Liuonibus bello cum proceribus consultauit. Quo decreto, Nicolaoque Mielecio Podoliae Palatino summae rei praefecto, mense Iulio ineunte florentissimum exercitum centenis millibus e quitum ac peditum constantem, ipse supremus belli dux praesens, in expeditionem duxit, eo animo, vt omnino praelium cum Liuonibus committeret. Cui se quoque cum copiis suis Albertus Prussiae Dux ad opem ferendam, et fratrem captiuitate liberandum adiunxit. Sed commodum Ferdinandus Caesar, et Imperii Electores, Christianus item Daniae Rex ab Alberto Duce sororio suo, et Ioanne Alberto Principe Megapolitano excitati, legatos in Liuoniam de liberando Archiepiscopo, et controuersiis illis ex aequo et bono componendis mittit. Ac Danici quidem legati caeteros anteuertentes, iam pacis conditiones has confecerant, vt Archidioecesis Rigensis, quae tota in potestate Magistri Ordinis erat, Episcopo Derpatensi et Osiliensi sequestris traderetur, Archiepiscopo ex custodia liberato quatuor Praefecturae, Christophoro toridem vtendae fruendae relinquerentur, donec reliquae controuersiae iure vel compositione arbitraria deciderentur. Quas conditiones Rex Poloniae ratas habere noluit, cum Archiepiscopo inter caetera permolestum esset, quod iurisdictio dimidia
in vrbe Rigensi non restituta, sed in dubium litis euentum commissae esset. Inter hos tumultus Magister Ordinis Henricus senex muneri suoprorsus renuncians, et Vilhelmo Furstenbergio plenam Liuoniae administrationem tradens, paulo post rebus humanis exemptus est. Tandem Rege Poloniae cum exercitu instante, et iam ad Posuolum castris metatis, intercedentibus Ferdinandi Caesaris, atque Principum Electorum Commissariis res sic transacta est: Vt Liuoniae Magister in castra ad Regem veniret, bellum deprecaretur, Archiepiscopum captiuum in pristinum dignitatis statum restituetet. Dux Megapol tanus Christophorus ipsi successor posthabito illo Volmariensi decreto confirmaretur. Ita tum bellum ingens a Rege Augusto intra vnum mensem et coeptum, et confectum est. His ita gestis, Rex ex Lituania Crasnostauum contendit litium diiudicandarum causa: quo etiam ad Regem venit AEmilius Maluetius vir praecipuae Nobilitatis Bononiensis, laute et honorifice vbique a Polonis, in quos propendebat, habitus, a Rege quoque don a tulit non exigua, praeter ab eodem pensionem annuamei assignatam. Crasnostauo itum Varsauiam, exqua Rex ob Reginae incommodam valetudinem, impedimentis omnibus relictis, Cracouiam excurrit. intestino bello fatigatis et exhaustis, cum minuem dorum sumpruum causa militem omnem dimisissent, omniaque pacata atque secura arbitrarentur: Ioan. Basilides magnus Massouiae Dux mense Nouemb. bellum Liuonibus indixit, his praetensis causis: quod Derpatenses non seruassent pacta superioribus annis conuenta de reparandis ac restituendis templis Moscorum Derpati, et aliis in locis Liuoniae, a Lutheranis dirutis atque destructis: quod negotiatorib. Moscorum liberam negotiationem ac permutationem armorum bellicorum, loricarum, pulueris tormentarii, aliatumque rerum ad vsus bellicos necessariarum interdixissent: quod Episcopus Derpatensis triburum multorum annorum ex prouincia Derpatensi sibi debitum vt aliquoties tabulis pactorum obsignatis fidem dedisset, non persoluisset, cuius fere summa erat quinquaginta Ioachimicorum, quos a valle Germani vulgo Taleros vocant, millia. Hanc pecuniam si dependissent Mosco, cum a ceruicibus suis et suorum auertissent. Sed tutpe videbatur Ordinibus Liuoniae certo pretio et pecunia ab hoste barbaro pacem emere, cuius rei post eos poenituit, sero cum saperent Phrygum instar. unte anno sequente Ioannes Basilius Moscorum Princeps collectum exercitum ex trecentis millibus Moscis in Liuoniam misit, qui vicesima quarta Ianuarii Nienhusium arcem cum ditione Derpatensi magnam Archiepiscopatus Rigensis partem, territorium ipsius Magistri Lidam et Virlandiam ferro igneque deuastauit: circa quadragesimae vero principium Naruense territorium ingressus diripuit, opimisque spoliis onustus in Moscouiam regressus sit, nemine ipsi resistente. Hac clade accepta, conuentus equitum et reliquorum Liuoniae statuum media quadragesima agitur, in quo rebus hinc inde deilberatis et discussis tandem placet legatos ad Moscum mittendos, et pacem sexagies septuagies millibus Ioachimicorum redimendam esse, Mittitur itaque a Liuonibus in Moscouiam ad inducias petendas quadrimestres, ac liberum pro pace componenda accessum veredarius, quem non multo post legati subse quuntur. Qui cum ad Moscum appulissent, inueniunt animum eius perturbatum, et Liuonibus insensum,
vt pote qui nullam pacem nullasue inducias ab ipso obtinere potue runt. Causa offensionis haec fuit. Sita sunt in Liuoniae et Moscouiae finibus duo oppida e regione posita, quae fluuiolo Narua interlabente distinguuntur. Alterum Germanica Narua dicitur, est que ditionis Liuonicae, alterum Russica, quae alio nomine Iuanogradum nominatur, Mosco subiecta. Furstenbergius Liuoniae Magister in suam Naruam Commendatorem seu Praefectum trecentis cum peditibus, et centum quinquaginta equitibus praesidii loco, Moscus vero tria millia collocarat. Constitutis autem induciis inter Moscum et Liuones quadrimestribus, accidit, vt vix vno induciarum mense exacto quidam ex praesidio in Germanica Narus e turribus prospicerent, viderentque ingentem turbam in Narua Russica obambulantem, in qua illi vel proteruia et temeritate, vel largiore potu accensi duo tormenta bellica displodunt, et fer reas glan des in mediam Moscorum turbam eiaculantur, existimantes, vt et caeteri Praefecti ministri, inducias iam expitasse. Mosci vero, quibus religio etat inducias violare, nil contra Liuones moliuntur, ne telum vllum quidem emittunt, sed celerrrime rem de violatis induciis Principi suo indicant, et hoc nuncium eodem die, quo Liuonum legati ad Moscum peruenerant, ad eundem perfertur. Qui indignabundus Liuonum legatos re infecta cum muneribus domum remittit, et simul se hanc insignem perfidiam ferro flammaque vindicaturum minatur. Legatis in Liuoniam reuersis, illico Mosci exercitus Naruam Germanicam obsidet, et cum ignis in cuiusdam chirurgi domo exortus per torum oppidum grassaretur, illico Mosci tormentis bellicis portas et muros demolientes, ingressum sibi pararunt, octauoque obsidionis die oppidum occuparunt. Oppidani cum praesidiariis in arcem confugerunt, sed paulo post commeatu destituti, Praefectus deditionem facere coactus est hac conditione, vt sibi cum omnibus militibus tuto hostium castra transire liceret. Data est eis ab hoste fides, sed quoad faculcates non seruata, et Naruenses Praefecto discedente Mosco se iuramento obstrinxerunt. Direpto et desolato Naruensi teritorio, circa natalem Diui Ioannis Baptistae exercitus Mosci ex octoginta millibus constans in Derpatensem prouinciam progreditur, et vicesimaseptima Iunii die primariam Episcopiarcem, cui a noua domo nomen, obsidet, cumque bis mille equites et trecenti Episcopi Derpatensis obsessis in auxilium missi, circa castrum Kirempe tentoria figentes otio luxuriaeque indulgerent, deditione capit. Haec videntes reliqui equitum Liuonum Praefecti, metu ingruentium periculorum arces turpiter suas deseruere: arces quoque Etzum, Varnebeccum, Laissum, Ringa, et Onerpala desertae in praedam ac possessionem hosti venerunt. His peractis, Praefectus Moscouticarum copiarum Petrus Sisegaleider (sic dictus a septem triremibus, quibus piraticam exercuerat, marique praefuerat) animum ad obsidionem et expugnationem Derpati oppidi adiecit, quod Moscus tributum ab Episcopo nondum acceperat. Hermannus enim Episcopus illorum, quod antecessor Iodocus bona Episcopatus oppignorata reliquerat, thesauroque collecto in Germaniam concesserat, in quae redimenda suas facultates impenderat, soluendo non erat, et Nobilitas, cum his malis subuenire posset, tamen noluit Episcopus. Itaque Hermannus occulta cum Cancellatio suo agitare consilia coepit, quo modo in Mosci tutelam ac patrocinium ipse recipetetur. Verum opsidio Derpatensis euentum horum
consiliorum euertit. Praefectus enim Moscouiticarum copiarum quatuor agminibus, in quibus triginta Tartarotum, et duodecim millia sclopetariorum erant, Derpatum quinto idus Iulii obsedit, decima que nona eiusdem mensis per deditionem sine caede et sanguine cepit, Episcopo in Moscouiam abducto, ibique mortuo. Ingentem ibi thesaurum auri argentique ab Ecclesiasticis Canonicisque Reualiensibus, ac reliqua Nobilitate eo aduectum, et tantum, vt aliquot inde exercitus ali possent, accepit. Dedito Derpato, Bernhardus Sehmerten Praefectus Vittensteini terrore hostis fractus, arcem munitam et opulentam Vittensteinum deseruit, quam milites Derpatenses dimissi et exauctorati praetereuntes apertam et vacuam hominibus inuenerunt, ingressi eam largo potu ciboque se refecerunt, et ablatis secum rebus quae placebant, discesserunt. Magister itaque vni ex Crucigeris Casparo Oldenbockio eam commendauit, qui cum praesidiariis militibus se arcemque firmasset, aliquoties Moscum oppugnationem tentantem inde repulit. Eadem aestate mense Iulio Franciscus Anstelius Praefectus Reualiensis arcem deseruit, et cum supellectili ac thesauro compilato in Vestphaliam concessit. Ante discessum tamen arcem Christophoro Munchausio commendauit, eaque conditione tradidit, vt missis legatis ad Regem Daniae Christianum arx cum adiacentibus ipsi traderetur, qui Reualensium legatos haec offerentes comiter quidem audiuit et excepit, sed nil praecipitanter agendum in tantis tumultibus censuit, nihilominus tamen illos bona spe confirmatos, cum machinis quibusdam bellicis, puluere tormentario, et aliquot aureorum millibus ad sustinendam arcis obsidionem domum remisit, pauloque post vitam cum morte eommutauit. Eodem tempore Petrus Suiscius Plescouiensis gubernator Reualiensibus eorumque Praefecto Munchausio bellum indixit, ex quo vrbem suam oppidani ita muniuerunt, vt a tanta hostis potentia tuta maneret. anno in Vngaria Ferdinandus Rex cum Turca inducias pepigit, quas tamen Transyluanici motus interturbarunt. Isabella enim Regina vidua eiectis omnibus, qui Ferdinando fauebant, rerum summam ad se retraxit, cum populi fauore, tum Solymanni amicitia, et Regis Poloniae Sigismundi Augusti fratris sui auxiliis freta, idque tanto ei fuit facilius, quod multis hominum millibus peste absumptis maxima esset tota regione solitudo, Nec tamen Ferdinandus Rex arma statim sumpsit, Rege Poloniae, et aliis Principibus de pace diligenter agentibus. Petebat a Ferdinando Ioannes Sigismundus Transyluanus, vt quicquid trans Tibiscum esset, sibi concederetur, tum se eo, quod eis esset, libenter cessurum, praeterea vxor e Caesaris stirpe cum centum aureorum millibus dotis nomine sibi daretur: matri vero ex Vngariae prouentibus reliquum debiti persolueretur: bello autem inter Ferdinandum et Turcas exorto, Ioannes se medium gereret. Ad reliqua Rex Ferdinandus, paulo ante Imperator creatus, assensit: vt vero Transyluania cederet, induci nullo modo potuit. Interim cum ea occasione Turcae Vileccum expugnauissent, omnia que ad bellum atrocissimum rursus spectare viderentur: ecce velut a media tempestate subita affulsit tranquillitas. Nam Solymannus, cum Ferdinandi Regis legatos Antonium Verancium, et Franciscum Zayum Constantinopolim de pace missos per totum biennium detinuisset, tandem tolerabilibus conditionibus pacem fecit, quam etiam Ferdinandus, quoad vixit, inuiolatam seruauit.
Anni sequentis millesimi quingentesimi quinquagesimi noni principio comitia Petricouiae frequenti Procerum atque equitum concursu celebrata sunt. Cupiebant tum Ordines de interregno, eiusque remediis aliquid constitui, ac modum futurae Regis electionis praescribi: cum post tertium Regis connubium de prole ipsius iam quodammodo vulgo desperatum esset. De qua re etiam Rex ipse, cui Astrologus quidam Cracouiensis, prouinciam regno eum adiuncturum, sed nullos liberos relicturum forte praedixerat, aliquid commentari voluit. Verum ea in lucem prolata cum non vsque quaque probarentur, auctis etiam suspicionibus, irrita omnia facta sunt. Mortua iam fuerat Regina BONA in Italia vel hoc anno, vel secundum alios anno post discessum e Polonia sequenti, nulla haereditate liberis relicta. Quod Laurentius Papagoda in Polonia redire cogitanti venenum propinasset, et supposititio testamento condito Ducatum Barensem a Rege Augusto filio eius abalienasset. In hisce comitiis matri suae Rex exequias fecit. Cum itaque Barensem Ducatum Reginae morte Philippus Hispaniae Rex tanquam regni Neapolitani partem ac feudum ceu supremus dominus occupasset, Rex Augustus Albertum Kriscium ad eum id temporis in Belgio, quo ex Anglia iuncta sibi matrimonio Maria traiecerat, ablegauit. Qui Barensem Ducatum veluti haereditarium Regis sui nomine ab ipso petiit. Interrogante autem Rege Philippo, beneficione suo eum obtinere, an vero iure ac vigore testamenti materni adire vellet. respondit Kriscius, se nil, quod Regis sui honori aliquo modo detraheret, concedere, aut etiam facere posse, vel debere, sed iure eo, quod Rex in illum Ducatum habeat, eum repetere: Ibi subiecit Rex: Bene se rem habere, eundum igitur Neapolim, iureque ibi experiendum. Missus est paulo post Ioannes Vissocius Abbas Landensis Romam, Adamus Konarseius Neapolim, et Ioannes Przerembius Archiepiscopus Gnesnensis, Viennam ad Ferdinandum Imperatorem, arbitrum eius litis de Ducatu Barensi inter Sigismundum Augustum et Philippum Reges futurum.
Conuentu Petricouiae soluto, Rex Cracouiam reuersus, de casu in felici Philippi Padnieuii, qui paulo ante in comitiis regni Procancellarius factus erat, non sine dolore cognouit. Comitabantur Procancellarium ex arce in vrbem redeuntem, vt fieri solet, plurimi: ex quibus quidam, de quo nulla erat suspicio, ob splendidas vestes cum reliquis familiarib. Procancellarii in conclaue ingressus torquem aureum, cui sigillum regni appensum, a Padnieuio in penitius cubiculum se recipiente, in mensa depositum abstulit, protinusque in pedes se coniiciens eadem nocte Bochnam vsque peruenit. Padnieuius inopinoto hoc casu vehementer perturbatus, in quemnam culpam transferret, dubius erat. Rex ipse eadem de re e Nicolao Trzebuchouio camerae Praefecto certior factus, attonitus haerere, et eam in rem ad facti atrocitatem exaggerandam exempla quaedam vetera commemorare, addens tandem, proculdubio non defuturos artifices Cracouiae, qui huic non absimile sigillum essent confecturi. Sed ecce dum aula et vrbs furto illo personat, suspensaque est, fur Bochnae a Krzicaeio salinarum administro deprehensus Cracouiam mittitur, et torques sigillo regio iam contuso Procancellario restitutus, et fur supplicio facinore eo digno affectus, candenti sigillo per vrbis compita lancinatus, laqueo vitam finiuit. Inter haec Rex per bimestre Cracouiae commoratus, in Lituaniam rursum profectus
est, vrbano magistratui et populo, apud quem postremum se ante mortem visendum praebuit, valedicens, ibique Ioanne Lasco Hieronymi Palatini Siradiensis fratre aetate iam decrepita tum non illibenter viso, qui ante an. 30. circiter ad Angliae Regem Henricum octauum profectus, ibique liberaliter habitus, postliminio in patriam a Rege reuocatus rediit. Quem postea ad Albertum Prussiae Ducem, apud quem erat gratiosus, abire iussit.
Hoc anno Isabella Iagellonia Vngariae Regina, Sigismundi Regis Poloniae filia, foemina praeter aetatem ac dignitatem subitaneas fortunae vices experta, vitae pensum absoluit. Quae Ioanni Scepusio Vngariae Regi in matrimonium a Sigismundo Rege patre elocata, non multo post et Regem et regnum amisit, ad eamque inopiam per transactiones Ferdinandi Regis atque Georgii Monachi Quaestoris sui deuenit, vt absque subsidio fratris Sigismundi Augusti Regis contracte admodum vitam cum suis tolerare necesse habuerit.
Anno deinde 1560. ineunte Moscus tertium irruptionem in Liuoniam fecit, Mariaeburgum arcem munitam in finibus Moscouiae sitam per deditionem Commendatoris Caspari Sibergii sine caede suam fecit, totum Archiepiscopatum Rigensem depopulatus, equitum aliquot turmas ipsi occurrentes caecidit, cir caque Rigam castra metatus, depopulationib. et depraedationib. nemine prohibente omnia repleuit, per Curlandiam vagatus elapso triduo in Moscouiam rediit. Postea Magnus Holsatiae Dux Christiani tertii Daniae Regis filius in Ossiliam insulam Liuoniae obiectam appulit. Cum enim tertia Holsatiae pars, quam pater Christianus Daniae Rex possederat, inter tres fratres Fridericum Regem, Magnum, et Ioannem aequali portione diuidenda esset, Fridericus vt Magni partem in Holsatia sibi conseruaret, dioeceses Ossiliensem et Curoniensem in Liuonia (quas paulo ante Episcopus Ioan. Munchausio persolutis sibi aliquot Ioachimicorum millib. Regi cesserat) fratri Magno, renum cianti suo in Hol satia patrimonio, procul in Liuoniam ablegato tradidit, quib. paulo post Reua liensis etiam dioecesis a Moscis et Suecis iam occupatae ius a Mauritio Vrangel Reualiensi Episcopo postremo adiunctum est. Statim autem in primo aditu Magnus, multis ad eum ex Nobilitate Liuonica, qui nouo Principi potentissimi Regis filio quam Ordinis Magistro subesse malebant, et plus ab eo defen sionis, praemiorum, et honorum exspectabant, confluentib. multa imperiosius iusto a Magistro et Ordine exegir. Quae cum recusarent, noui intestini belli incendium exarsurum videbatur, nisi Archiep. illiusque coadiutor Christoph. Dux Megapolitan. instituta Parnouiae tractatione se interposuissent. Vbi dum Couentus Principes isti agunt, Moscus circa Pentecostes festum iterum incursionem in Harriam fecit, cuius Reualia metropolis est, in qua bona Episcopi Reualiensis et magnae partis Nobilium diripuit, exercitu sedecim millium Moscorum constante. Inde in Lettoniam progressus, equitum Liuonicorum exercitum in Lettorum regione circa Ermissam fudit, ductores eius, inter quos fuit prouinciae Mareschallus, et Commendatores tres, captiuos in Moscouiam misit, vbi etiam fustibus et virgis caesi, perque plateas nudi cunctis spectantibus ducti tandem capite plexi sunt. Exeunte deinde Iulio Moscus Felinum obsidere coepit, et disiectis horribili tormentorum impetu muris, et globis igneis in tecta coniectis oppidum exussit. Arcem vero milites, partim laborum ac periculorum obsidionis pertaesi, partim quod stipendia eis per aliquot menses non essent soluta, mense Augusto Moscis tradiderunt, pacti tamen corporum ac bonorum, quae secum
efferre possent, incolumitatem, ac tandem cistis direptis Furstenbergii heri sui, et reliquorum Nobilium ac ciuium, qui imminente hoste, quae charissima habebant, in arce illa tuto custo dienda deposuerant, discedunt, Fur stenbergius captiuus in Moscouiam ad magnum Ducem cum triumpho abductus, vbi spectantibus duobus captiuis Tartaricis Principibus Casanensi et Astracano non sine sarcasmis eos praereruectus, et ad locum constitutae captiuitatis perductus est. Militibus vero perfidis Moscus liberum quidem transitum concessit, sed eos praeda egregie spoliauit. Parta hac insigni victoria, et Felino bene praesidio firmato, Mosci tribus distinctis agminibus, alii arcem Vittensteinum, irrito tamen euentu, oppugnant: alii circa Vendam et Volmariam praedas abigunt: alii Vickensem ditionem, qui tractus inter Reualiam et Parnouiam Holsatiae Duci Magno tum parebat, peruagati ad ipsas vsque Reualiae portas excurrerunt. In tantis angustiis cum versarentur Liuones, nec vlla in Imperio, vel propria virtute et viribus spes defensuris appareret, Reualienses necessitate adacti extrema, Moscis assidue ex currentibus ad eorum portas, et non solum pecora, sed ciues et incolas vrbe egressos ab ducentibns, ab Erico Sueciae Rege vicino pecuniam mutuam, ac, si a Mosco vrbs obsideretur, auxilium et defensionem petiuerunt. Cum autem Suecus non esse pecuniam regno Sueciae aliis mutuo dandam responderet: ve rum si imperio et tutelae ipsius se ciuitas Reualiensis subiiceret, se non cupiditate proferendi fines sui regni, quod alioquin satis amplum haberer, sed Christiana charitate, ac vt Moscum vicinum, si ea vrbe potiretur, regno suo intolerabi lem futurum arceret, se patrocinium ac defensionem illius vrbis suscepturum, omniaque priuilegia et immunitates antiquas vrbi relicturum pollicereturi Re ualienses, re cum Nobilitate vicina et ciuibus communicata, Magistro Liuoniae iutamentum fidelitatis superiori anno praestitum renunciantes, Suecorum Regi, qui paulo ante patri Gostauo successerat, se subiecerunt.
Proximo post hunc anno Rex Poloniae Sigismundus Augustus, ad cuius patrocinium et tutelam Ordinis Liuoniae Magister, Archiepiscopus Rigensis, ac Nobilitas illis subiecta confugit, cum distractiones Liuoniae intestinas varias ac multiplices, et Reualiam tota cum vicinia Sueco se subiecis se, aliquot etiam prouincias a Magno Holsatiae Duce teneri videret, non amplius teneri prioribus pactis, de defensione cum Ordinis Magistro et Archiepiscopo initis, multo minus speciem defensionis alicuius aduersus Moscos ostendere voluit, nisi Archiep. et magister Ordinis cum omnib. sub ditis suis se Poloniae et Lituaniae penitus subderenr, et solenni subiectionis iuramento obligarent. Cum igitur Archiepiscopus et ordinis Magister ab Imperio Romano, cuius auxilium et opem assiduis legationibus supplices implorauerant, se plane desertos animaduerterent, et ingentia Liuoniae iam magna ex parte a Mosco et aliis occupatae ac vastatae vulnera remedium praesens flagitarent, extrema coacti necessitate, vt reliquas adhuc Liuoniae prouincias, ne in Mosci potestatem peruenirent, nomini et religioni Christianae conseruarent, conditionem subiectionis a Rege Poloniae flagitatam subire co acti sunt. Quare post multorum mensium tractationes tandem Rex Nicolaum Radiuilum Palatinum Vilnensem plenis cum mandatis in Liuoniam misit, vt permissas sibi ab Ordinis Magistro arces, prouincias, documenta, et literas acciperet, et a Rigensi Ciuitate iuramentum fidelitatis nomine Regis exigeret, Promiserant autem Rigenses subiectionem regno Poloniae et magno
Ducatui Lituaniae, accepta a Radiuilo cautione, qua pollicebatur Rex, se ciuitatem Rigensem iuramento, quo Caesari et Imperio deuincta erat, sine vllo Ciuitatis incommodo liberare, et aduersus Moscum, ac quoscunque alios hostes defendere, et religionem praesentem, ac priuilegia illibata integraque conseruare velle. Quod si Ordines regni Poloniae subiectionem his conditionibus factam non reciperent, vt nec magno Ducatui Lituaniae consociati essent, et contra orto inter Regem aut regnum Poloniae et Lituaniam dissidio aut bello, Ciuitas Rigensis neutris se adiungere, vel opem ferre teneatur. Quod si hoc Rege mortuo Poloni et Lituani duos Reges crearent, integrum Ciuitati Rigensi sit, vel ad Poloniae Regem solum, vel magnum Lituaniae Ducem solum, vel neutrum, sed alium Principem Christianum, cuius se tutelae committat, applicare. Verum hanc conditionem sub iectionis Senatus et Ordines Poloniae ratam habere recusarunt. Cum igitur de snbiectionis Liuoniae Regi Augusto faciendae conditionibus inter Liuoniae Ordines ac Poloniae Regem Vilnae iam transactum esset, vt executioni illae mandarentur: die quinta Martii in arce Rigensi Magister Ordinis Gothardus Kctlerus coram regio Commissario atque vicario Nicolao Radiuilo Palatino Vilnensi Ordinem suum resignans, primum crucem, dein sigillum, postea literas et diplomata omnia, quae Ordo a Caesaribus et Pontificibus acceperat, praeterea claues arcis Rigensis et portae Ciuitatis, officium commendatoris, ius cudendae monetae, vectigal piscium, et omnia alia, sua et Ordinis sui iura Poloniae Regi cedit ac tradit. Starim autem facta resignatione, Gothardus Ketlerus a Radiuilo nomine Regis Poloniae Curlandiae et Semigalliae dux solenniter proclamatur, cui euestigio Nobilitas Curlandica et Semigallica velut haereditario domino suo sacramentum dixit. Postridie vero Dux Curlandiae ab eodem Radiuilo Prorex et gubernator Liuoniae in curia Rigensi publice renunciatus, et claues arcis et portae ciuitatis ipsi redditae sunt.
Eodem anno Albertus Lascus Palatinus Siradiensis Hieronymi Palatini itidem Siradiensis filius collecto mediocri ex Polonis, Vngaris, et aliis exteris exercitu, eoque per Scepusium et Vngariam, quod per Poloniam ei non liceret, ducto, Ferdinando Caesare Bohemiae et Vngariae Rege conniuentc, Iacobum quendam Heraclidem natione Graecum (qui ab antiquis Valachiae regulis genus suum repetebat, seque insularum in Aegaeo Sami Despotam et Pari Marchionem nominabat) contra Alexandrum Valachiae Palatinum armata manu in Valachiam deduxit. Erat tum Alexander ob tyrannidem et crudelitatem erga suos infamis, ideoque omnibus inuisus. Hunc numeroso instructum exercitu Lascus longe impar copiis fudit, et Mol dauia exuit, totamque ditionem armis domitam Iacobo Despotae possidendam tradit. Ante conflictum Lascus ad milites in hanc sententiam verba fecisse fertur: Non tam elatum animum, neque tam superbam mentem Dii immortales dedere mihi Commilites, vt auiditate dominandi in dubium Martis discrimen eos huc in alienam et nobis omnibus prorsus ignotam terram ex pattiis sedibus educere constituerem: neque tam diuitiarum cupidam, vt earum studiis et vitam meam, et sanguinem etiam vestrum periculo obiicerem. Si enim nullum vnquam triste imperium in eos, quos mi hinatura subiuganit, exercui, et si tot ditiones iure haereditario ad me deuolutas parui semper feci, quis quaeso erit, qui me vel superbe prensantem imperia,
vel auare ambientem diuitias aut esse existimet, aut me huc venisse propterea putet? Fama, milites, fama atque immortalitatis studium eo me pertraxit, vt immemor quietis domesticae atque vitae priuatae (quam hi tantum felicem putant, qui sub dio somno se dare inhonestum existimant, et iniurias ven torum, niuis, frigoris, algoris, inediae, ac vigiliae subterfugiunt) vobiscum vna huc me contulerim: iniquissimi ac crudelissimi tyranni vitam salutemque persecuturus. Antiqua secula Herculem non modo laudibus et gloria prosecuta sunt, sed etiam in numerum Deorum immortalium retulerunt, ea propter, quod is contra Diomedem Thracum Regem (qui carnib. hospitum ac sanguine ipsorum equos suos pascebat) bellum mouisset, deuictumque, et in frusta dissectum in pabulum praebuisset. Phylantum quoque Dryopum Regem Apollinis Delphici templum violare ausum (Deûm haec iniuria fuit) regno spoliauit, illudque Meliensib. incolendum dedit, quod ab eo factum multi autores sunt, non vt regnum appeteret, sed vt et iniuriam diuorum, hominum denique vltum iret, et famam virtutis suae aeternitari consecraret. Is animus mihi est, Commilites. Bellum enim suscepi gloria magis, quam diuitiarum aut imperii cupiditate ductus, et suscepi contra eum qui nec Diis, nec mortalib. vnquam pepercisse videtur, et cui praeter inferendas iniurias, et exercendam crudelitatem nihil pensi vsquam fuit. Non veretur homo omnium quos terra fert sceleratissimus in dona Deûm auaras, in sanguinem autem mortalium cruentas manus iniicere. Quod enim fanum ab illius auaritia intactum mansit? Taceo [reading uncertain: print faded] homines ab illo contra ius fasque violenter trucidatos, quorum sanguine hic fluuius saepe inundauit: cadauerib. autem hae syluae, haec prata repleta, et volucres in aere volitantes pastae sunt. Haec eius voluptas est: in conspectu vxorum maritos, ante oculos liberorum parentes mactare. In hunc modum iusti Principis officio se perfungi existimat, vbi fana et delubra Deorum sa crilege expilarit, liberos in parentum praesentia trucidauit, in iustum aeque ac iniustum saeuierit, neminem nisi fraudis et caedis alicuius reum in suis reposuerit. Ad quem vindicandum hae arbores, quas cernitis, milites, hi lapides, qui pedib. vestris calcantur, hic fluuius, qui equos vestros vosque metipsos potat, hic locus denique, quem occupatis, hi etiam montes, quos videtis eminere, si sensus illis inesset, consurrexissent, ostensuri tam atrocem ac crudelem tyrannum nequaquam ferendum esse. Qui vbi alienam patriam frau de astuque occupauit, in delitiis id vnum habere videtur, vt eam sanguine humano conspergat: ostendens nimirum, se hic aduentitium et peregrinum, non haeredem: tyrannum, non iustum dominum esse. Nam si patria haec esset ipsius, non vtique eam tam immaniter depopularetur? quin verus haeres verae haereditati parceret. Si legitimus Princeps, lege ageret, non subditorum violenter occuparet bona: si iustus gubernator, iuste ad supplicia condemnaret Sed non est ita, Commilites, facta quenquam sua, qualis quisque sit, declarant, et orbi demonstrant, vt et hunc iam satis liquido demonstrauerunt, esse illum omnium bipedum nequissimum. Videtis, qui mihi adstat, Despotam nobilissimum, nobilissimae et antiqnissimae familiae virum, verum huius prouinciae successorem ac haeredem, cuius ille sedem et patriam longo iam satis tempore malis artibus occupauit, et contra quem exercitum nunc parauit, milites coegit, vt patria prius poliatum vita nunc etiam ipsa spolîet. At ego, qui certo scio, apud tyrannum Imperatorem milites metu magis quam amore imperatoris rem agere, ita persuasum habeo, etiam
numerosissimam phalangem, vbi ad conflictum ventum fuerit, exiguam et satis imbellem futuram. Qui enim praefentem metuit, absentem odit: id quod de militibus ipsius certo persuadere vobis potestis. Oderunt eum, et nonnisi inuiti militiam susceperunt. Non est itaque, quod exiguitatem vestram respiciatis commilites, in robore militum et bonitate causae victoria, non in numero hostium, consistit. Et Macedonum Regem parua manu magnas copias fudisse constat. Cogitare autem inprimis, periculo ingenti maximum praemium propositum esse: Totus orbis virtutem vestram, si eum superauerimus, admirabitur, et in coelum vsque efferet. Hi autem, quos e tyrannide veluti e faucibus inferorum in libertatem asserueritis, non modo gratias acturi sunt, sed etiam omnia sua vobiscum communia existimabunt. Nihil erit ita eorum, quod non aeque idem sit vestrum. Sed quid ego de praemio dico, et apud vos dissero? qui nun quam huc pedem intulissetis, si me non singulari quodam amore persecuti essetis. Itaque vos oro et obsecro, si vobis mea salus (quae in eodem cardine, in quo et vestra, vbi ad praelium ventum fuerit, versabitur) si fama et gloria (cuius studio et vos eduxi in lianc prouinciam, et omnibus pene discriminibus obieci) curae est, ostendatis, vos eos esse, quibus nihil aeque displicet, quam vitam sine gloria ac bellicae artis fama transegisse, et euitamini, vt ego vestra virtute vincam. Nam vt vos salui sitis, secnndum Deum mea virtute operam dabo. Resistebat quictem his Lasci conatibus Rex Augustus, et Polonia cuncta metuebat, ne vt pater olim in Vngariam, sic filius nunc in Poloniam Turcas attraheret. Quod institutum ille vt commodis celaret suum, Despotae fuit autor, vt simulato morbo decum beret, poste a que tanquam defuncto solemni pompa funus sibi fieri pateretur, id quod Kesmarci in Scepusio factum est, Regis Augusti et ipsius Valachiae Palatini Alexandri legatis spectantibus, qui eo ab expeditione illa eum dehortandi causa venerant. Dum eo Lascus, licet viribus impas decimo quar to calendas Decembres congressus ingentes ipsius copias fudit, Tyrannum dominatu exuit, totamque ditionem armis subactam Iacobo Heraclidi possi dendam tradidit, qui profusis ad Partam Turcicam largitionibus a Solymam no impetrauit, vt in occupato Principatu pro consuetudine confirmaretur.
Ab his Valachiae motib. concilium Episcoporum Poloniae nationale ante Oecum enicum Tridentinum conuo candum prius e re visum est Itaque ineunte statim vere Ioan. Przerembius Archiepisc. Gnesnensis, et Philippus Paduieuius Episc. Cracouiensis non mediocri cum comitatu Varsauiam ve nientes, quorum numerum Senatores etiam quidam, et inter hos Ioan. Ociessius Cancellarius auxerant, feliciter inchoarunt, et legatos ad concilium Tridentinum mittendos Regis voluntate et autoritate censuerunt. Commorabatur autem, vt fere semper, Rex inLituania, praeterquam quod hyberno tempo re Lonzam semel excurrerat: vnde redux de copiis in Lituaniam mittendis, et ducib. rei militaris peritis eis praeficiendis consultauit: inter, quos supremi ex ercitus ducis munere functus est ob multiplicem rerum vsum Florianus Ze bridouius Castellanus Lublinensis, iam ante comitatus aulici Praefectus Qui vicissim legatum suum Stanislaum Lesnouolscium Castellanum Czechanouiensem cum exercitus parte contra Moscos bellum molientes misit, adiuncto ei Stanislao Zamoiscio veterano militum Praefecto, cuius consilio pro re et tempore vteretur. Pugoatum a Polonis collatis signis cum Moscis
ad Neuelam magno cum successu, in quib. conflictib. eminuit maxime virtus et fortirudo Stanislai Zamoiscii, Nicolai Sienauii, Ioan. Zborouii, Ioan. Potocii, Iacobi Sencignouii, turmarum Praefectorum. Nam cum illi agmen tantum 1500. ducerent, exercitum tamen Mosci 40000. costantem represserunt, magnaque ex parte profligarunt. Post hanc expeditionem, quod Rex tiiu tius Polonia emansisset, quam quidem salus Reipub. pateretur, saepius re uo catus est a Poloniae procerib. missis ad eum publico nomine in Lituaniam Iordane Spitcone Melstinio Palatino Sendomiriensi, et Alberto Przyiemscio, monentib. Regem se Poloniae. esse meminisset. Quorum precib. motus. Rex, interiecto modico tempore in Poloniam venit ad indicta Petricouiae comitia celebranda, vt inter alia etiam consuleretur, qua ratione Mosco Astracanis Casanisque Tartaris deuictis insolescenti, deque capienda Polocia cogitanti esset resistendum. Erant autem comitia haec tum ob nouam quandam nuper legum executionem coeptam, tum ob Episcoporum iurisdictionem nonnihil accisam summe odiosa. Quae resipsis magno fuit dolori. Questi sunt etiam Ordines de immensis Regum largitionib. de accisis regni vectigalib. et tributorum nouorum subinde impositione. Quae querimonia non tam Reip. causapromouendae, quam priuatae vtilitatis gratia mota esse videbatur. Nam qui regiis ditati erant bonis, inuidia laborabant, et praecipue Ociessius regni Cancellarius vulgo male audiebat, quod non solum regiorum bonorum possessione locupletarus esset, sed legum etiam executionem impediret. Quam suspicionem vt a se amoueret, adductis ad comitia secum filiis paruulis, priuilegiorum, quae Rex concesserat, diplomatib. discerptis, dira eis precatus est, si damno Reipublicae vnquam regiis bonis ditati essent. Reuersus postex comitiis Cracouiam, paulo post diem suum magno multorum cum dolore obiit, in cuius locum Valentinus Dembinius regni Thesaurarius cooptatus est.
Hoc ipso anno autumni tempore Ioannes Finlandiae Dux Erici Sueciae Regis frateriuncta sibi matrimonio Catharina Regis Augusti sorore, nuptiisque Vilnae celebtatis, in Finuouiam reuersus est. Cum vero illis ipsis nuptiarum diebus Rex Augustus foedus cum Daniae Rege aduersus Ericum Ioannis fratrem iniisset, et centum viginti Ioachimorum millia mutuo a Ioanne Finlandiae Duce fororio accepisset, pro quibus arces et Praefecturas Liuoniae aliquot pignoris loco ipsi tradiderat, Ericus Rex postea moto bello fratrem conscium, aut etiam socium foederis aduersus se facti fuisse suspicans cum quidem tantam Regi Augusto hosti suo mutuo dedisse pecuniam non ignoraret, primum belli impetum in eum cenuertit.
Exeunte anno Erici Sueciae Regis Reualiae gubernator Parnouiam oppidum maritimum, et portu commodo munitum, quod Poloniae Regi Sigismum do Augusto ab Ordinis Magistro traditum erat, deditione capit. Vittensteinum Ieruiae prouinciae arcem praecipuam, vi aliquandiu oppugnatam, fame tandem expugnat, cum superiori autumno Padisum quoque monasterium sexto a Rcualia lapide, et Magno Holsatiae Duci attributum possedisset. Qui bus grassationib. violentis in Liuonia potentissimos aduersus se hostes Sigismundum Augustum Poloniae et Fridericum Daniae Reges magis etiam irritauit. Christophorus etiam Dux Megapolitanus Archiepiscopi coadiutor, qui superiori anno Poloniae Regi Imperatore deserto subiectionem detrectarat, in Germaniam profectus est, cum nihil ab Imperio spei certae labem tib. Liuoniae reb. affuleret, noua consilia cum Erico Rege Suecorum Reualiam,
et alia Liuoniae oppida iam tenente, prima specie laeta, tractatu dura, euentu tristia suscepit. Ad hunc Stock olmiam profectus est de coniugio mi nimae natu sororis Erici Regis Elisabethae, quam post octodecim annos demum duxit, cum eo transegit, et Archidioecesin Rigen sem se Erici auspiciis et auxiliis occupare et possidere velle o stendit. Sub exitum vero Decembris Ioannes Basilides Moscorum Princeps in Lithuaniam ingentibus copiis ex peditionem suscipir, et sequentis anni priucipio Polociam oppugnato, admotisque machinis currulibus tormentisque muralibus ducentis, quorum nonnulla immensae capacitatis duodecim pondo aequantes ferreas pilas eia culabantur, moenia inde sinenter diuerberantur, et vndique patentior ruina efficitur. Tandem immissis pyrobolis ac malleolis aggerem, quem frustra immenso studio ciuium labor expresserat, perrumpit, vrbemque amplam meo se Februario diripit, praeda incredibili ditatus. Qui rumor cum quinto a Polocia capta die Petricouiam fuisset allatus, varie proceres affecti fuerunt, nonnullis in gratiam Regis damnum illud extenuantibus, Rege autem ipso et cordationbus vehementer dolentibus. Occupatae vero Polociae culpam tribuebat Rex quibusdam Lithuanis, quam etiam ob causam Vilnam reuersus Victorinum quondam Mostensem Fraefectum quaestion bus subiectum, et post damnatum tanquam proditorem supplicio affici iussit.
Hoc eodem anno Ericus Dux Brunsuicensis militarium rerum, quam otii et quietis, studicsior, cum militem veteranum in antiqua Saxonia conscripsisset, 12. millibus peditum, ac duobus equirum selectorum in Prussiam sub signis ire iussit, copiasque illas Sueciae Regi adducere contra Danum prae se tulit. Cum itaque nemo consilium ipsius exploratum satis haberet, ac nihilo minus illi per Marchiam eundum esset, Electori Brande burgico id graue accidit. Ita que suos in armis esseiubet publicato edicto. Facta tandem fide, pacato agmine sine malefico suorum que molestia iturum affinitati ami citiaeque id dat: vt diuisim et singillatim extremis Marchiae veteris finib. traducerent. Caeterum incredibile dictu est, quanta fuerit militis illius proteruitas. Transmisso Albi ad Ioannem Marchionem Brandeburgicum ab legauerat, qui commeatum exercitui et per fines suos transitum peterent: is vero patientiam suam tentari, tentatamque contemni ratus, vel quod non satis fideret ipsi, vel ne imparatus opprimeretur, aut vt a suis militis praedantis iniu rias auerteret, misso caduceatore eum finibus suis abstinere vult: simul habito suorum delectu militem cogit, excitam Nobilitatem praesto sibi esse praecipit, ciuibus arma imperat, commeatum iis, qui pagatim habitant, aduectisque tormentis bellicis Custrino, longitudinem nouae Marchiae in finib. Pomeranorum instructis copiis emensus, ne pedem quidem figere intra limites ditionis suae passus est. Iam Cassubiam siluarum densitate, ac montium asperitate, collibusque angustiorib. impeditam praeteruectus erat Ericus Dux, et in monasterio Oliuensi statiua habebat, neque poenitebat virium, multum robori peditum, plus autem equitatui confisus. Praesenserat Albertus Prussiae Dux partim fama renun ciante, partim agnatis per literas atque internuncios submonentib. contra se exercitum illum duci. His igitur monitorib. a reb. licet omnibus imparatus, et nil minus quam bellum a Brunsuicensi exspectans, cautius obser uabat, quid consilii caperet. Quem vbi comperit, superata Cassubia, recensitis copiis, motisque castris Oliua [reading uncertain: print faded] , atque Dantisco, iter instituere, et magis ad Vistulae oram deflectere, cum magis sibi coepit cauere, misitque legatos ad ipsum sciscitatum,
amicus ne an inimicus Prussiam petetet: simul suos omnes in arma concit. Omnibus persuasum erat, tantum bello Principem neminem ea tempestate gerendo vel sustinendo esse. Trepidatum itaque est admodum Quibus motus, non omnino diffisus rebus suis ad Polonorum opem confugit, re cum Archacio Czema Palatino Mariae burgensi communicata. Gedanenses quoque portas Erico clauserunt, nec commode satis aut amice, fulminali capacitatis eximiae e turri exploso in aream Oliuensis monasterii vna eiaculatione ad tantum interuallum occupantes, acceperunt. Nunciari illi Prussiae Dux curat, se nequa quam hostilia ab eo expectare, mirari autem cumprimis, in quem tot armatos eduxisset: Si in Sueciam eundi animus esset, iret bonis auspiciis, itaque existimare commodissimum fieri, si ex portu Gedanensi solueret. Concedere transitum per suam ditionem, neque sui iuris, neque potestatis esse, neque scire, vtrum expediat. Principem ipsum amicum atque affinem se cum comitatu aulico, qua posset comitate atque liberalitate, non inuitum hospitio excepturum, inuitare etiam amanter, reliquum vero exercitum ad mittere sibi integrum non esse, petere, id ne alior sum accipiat, neque ex eo hostilem animum metiatur. Potius veniret felici omine, aduentum eius sibi gratissi mum futurum, et si quibus in rebus opera sua ipsi prodesse posset, nil se desiderari passurum. Cum autem Brunsuicensis legatis ita respondisset, vt non satis aperte semet explicaret, ostenderet etiam, se vel subuculam suam concrematurum, si eam consilii consciam sciret, non amplius morandum ratus, praemissis tormentis bellicis Regiomonto, ipse quam uis minus commode valeret, iactationemque itineris grauiter ferret, carpento vectus, incerdum etiam lectica, cum morbus vires sumeret, comitatus Alberto Friderico filio cum copiis suis vndique contractis progressus ripam Vistulae insedit, vt illum transitu prohiberet, et apud insulam Marianam statiua habuit. Ericus autem Dux, cum omnia maioris difficultatis esse animaduerterer, quam sperauerat, et de copiis Prussiae Ducis appatatuque belli apud Polonos accepisset, reducere exercitum coepit, castra metarus in monte Vrbi imminente, cumque militibus promissis oneratis emerita stipendia non soluerentur, discincta erat disciplina militaris, et sibi ipsis prospicientes bona agrestium hostiliter inuadebant, et rapto viuebant: neque tamen exauctorari poterant, ne que imperium Ducis audiebant. Tandem communi contributione aliquantum aerisprocusum publice, quo emolliti, Ericus Dux cum de reli quo spem fecisset, conclamatis vasis ad suos reditum impedimentis praemissis adornauit, bellum que magnis viribus repente ortum, repente etiam extinctum. Albertus Prussiae Dux insperato hoc casu oppressur, consternatione senili, dum vix mediocres colligendi copias ipsi facultas relin queretur, morbum contraxit acutum, quem paralysi non ab si milem credebant, vsumque linguae pene amisit. Etsi antem Medicorum ope aliquantulum melius habere inciperet, ad pristinam tamen redeundi sanitatem vires defuere, quibus magis magisque acce dentibus, in super fatumque vrgentib. morbis nouis deficiens, ad res gere n das idoneus minime fuit.
Mense Nouembri Vilhelmus Brandeburgicus Archiepiscopus Rigensis postremus narurae satisfecit, cum triginta tres annos partim cum antecessore, partim solus praefuisset. Rediit autem paucis ante diebus in dioecesin Christophorus Dux Megapolitanus, coadiutor illius, aliquot turmis
equitum ac peditum Suecorum comitatus; qui Archiepiscopum decumbentem non inuisit: sed post illius decessum statim gubernationem dioecesis inuasit, nec tamen vllam subiectionis et obedientiae Regi Poloniae praestandae significationem praebuit. Cum autem apertum inter Reges Poloniae ac Sueciae bellum gereretur, et Christophorus Erici Regis Sueciae Polonorum hostis patrocinio et auxilio palam nitens occupare dioecesin conaretur a gubernatore in Liuonia Curlandiae Duce, et militum Polouicorum Praefecto Ernesto Veiero in arce Dalensi captus, et in Poloniam missus, totos quinque annos in custodia detentus est, partim ob conspirationem cum Sueco contra Regem Poloniae initam, partim quod Stanisleum Vansouicium militum etiam Praefectum ad mensam pugione transfixisset. Archidioecesis vero Rigensis gubernationem Rex Sigismundus Augustus Proregi in Liuonia suo Gothardo Curlandiae Ducitantisper, dum ab Ordinibus dioe cesis nouus Archiepisc. eligi commode posset, administrandam commendauit. Quae tamen post triennium petentibus Archidioecesis Ordinibus Ioanni Chodkieuicio commissa est. Is Archiepiscopam in Ducatum Transdunanum conuertit, et Nobilibus Canonicis praedia ecclesiastica tan quam feuda ad haeredes transeuntia attribuit, nouosque Castellanos, et alios ad Reipublicae Lituanicae formam magistratus creauit. Hocinterim temporis spacio Ericus Suecorum Rex denunciato sibi non solum a Danis et Lubecensibus bello, sed etiam a Poloniae Rege, a quo Ioannes Finlandiae Dux Erici frater ducta Regis sorore recens redierat, suspicatus fratrem conscium aut etiam confoederatum esse Regiaffini, et caeteris hostibu Sueciae, quod nil de eorum foedere et conatibus aduersus communem patriam hostilibus significasset, primum belli impetum in fratrem conuertit, eumque in oppido Finlan diae A oppressum et captum, cum coniuge ac ministris domestieis Holmiam Duci et publice coram iudicio accusatum in custodiam dari, et familiares ipsius multos supplicio affici mandauit.
Eo ipso mense lacobus Heraclides, qui se Despotam vocabat, a Valachis suis fraude circumuentus trucidatur. De quo hoc memorabile est, quod moriendum sibi videns, nullum abiecti animi signum dedit, sed indutus amictu regio, vultuintrepido oratione libera recte a se Rempublicam gestam, multaque singularia beneficia Valachis suis exprobrauit, Deum precatus vindicem, vti perfidiam asque ingratum animum barbarae gentis vlcisceretur. Fuit statura mediocri, robusto tamen et neruoso corpore, vultu praeditus liberali, capillo nigro, lingua diserta, rebus in omnibus quandam prae se ferens dignitatem, homo Graece, Italice, Gallice, ac Latine doctus: verum non ita, vt dicebat, in Lascum gratus, qui eius causa bona sua non pauca oppignorauerat. A cuius interitu vocatur a Valachis Demetrius Visnouiecius, in bellis exercitatissimus, qui non multo post captus Constantinopolim abductus, ibidem que vnco appensus est, Vir tantus tanto infortunio indignus. Rex interim Sigismundus Augustus clam nunciis prouincialibus, quibus Senatores exagitarentur, et regia bona missa facerent, suggerebat tconsilia, eosque in ipsos concitabat. Quibus vt se gratum praeberer, quod ab eius partibus stetissent, dignitatibus ac bonis regalibus eos donauit. Inter alia vero, de quibus Rex solicitus erat, haec eius animum cogitatio torsit, qua ratione Lituania cum Polonia firmo perpetuo que foedere vniri atque coniungi posset: nondum enim hae
duae gentes pactorum nexu firmo coaluerant. Quam ob rem etiam vnionis seu foederis illius stabiliendi gratis alia Varsauiae comitia indixit, in quibus Ioannes Firleius Palatinus Lublinensis magnus regni Mareschallus a Rege creatus est, quem paternorum et auitorum meritorum memoria non minus, quam et propria ipsius dignitas eo euexit.
Moscus detentis diutius oraroribus Lituaniae, in Moscouia exercitum celeriter conscripsit, quem dimissis Oratoribus in Lituaniam populabundum misit. Hic exercitus diuisus est in duas partes, quarum vna duce Srebrnii, qua Smolenscum itur, altera, qua Polociam tendebat, duce Suiscio missa est, qui in campis Czasniciensibus ad Vlam castra metatus est. Quod cum Nicolaus Radiuilus Palatinus Vilnensis, dux exercitus Lituaniae supremus, et Gregorius Chodkieuicius campestris militiae praefectus ab exploratoribus resciuit, hos statim aggrediuntur, magna que ex parte caedunt, ac trucidant, reliquos fugant, quorum multi per syluas et agros palantes partim a colonis caesi, partim aquis suffocati sunt. Triginta autem millia in ipso conflictu occisa esse memoratur. Ibidem Petrus Suiscius Dux exercitus Moscouitici vulneratus, fuga euadens, a rustico quo dam securi magno cum dolore Lituanorum, quod viuus captus non esset, occiditur. Altera porro exercitus pars, quae Smolensco ad Orsam cum duce Srebrnii comendebat, audita suorum cruenta clade, metu perterrita, bellica et copiosa supellectili abiecta, auxilium a pedibus petiit. Eodem anno inipso festo D. Margaretae Praefectus copiarum Stanislaus Pacz magni Ducatus Lituaniae dapifer collegit ex Vitepscensi Palatinatu exercitum adiunctis suis familiaribus et aliis cohortibus, quibus praefecerat Isidorum vexilliferum Vitepscensem, et Ioannem Snieporodum tenutarium vt vocant, item Vitepscensem. Hi cum duobus millibus equitum leuis armaturae contra Moscum, qui id temporis Iezierisciam tredecim millibus armatorum grauiter oppugnabat, processerunt, manusque acriter cum hostibus consertis eorum, perrupta acie tormentis potiti sunt. Inde vlteriorem exercitum, qui fugam ceperat, inse quuntur, Quos assecuti sternunt ac contrucidant, nonnullos capiunt. Octo millia Moscorum caesa, caeteri armis abiectis, quacunque potuerunt, fuga salutem quaesiuerunt. Poloni vero omnem supellectilem, et vniuersa hostium arma, tormentum que quoddam grande, tela ignea, vexilla, fulminalia, et id genus alia abstulerunt. Sic que incolumes, ac spoliis onusti, paucis ex suis in conflictu desideratis, Vitepscum redierunt. Georgius autem Toumak exercitus hostilis dux vix elapsus, postea viribus resumtis candem arcem Iezerisciam acerrima oppugnatione et igneis telis expugnauit.
Eodem anno obiit Ferdinandus Caesar, cui Maximilianus filius vix exequias celebrarat, imperiumque auspicatus erat, cum ecce nouus ei e Transyluania motus nun ciatur, Princeps enim Ioanes Sigismundus, qui Turcica pace comprehensus, et regiae affinitatis spe allectus, in officio aliquandiu perstiterat, siue vltro, siue maleferiatorum hominum consiliis incitatus, vel etiam, vt nonnulli volunt, iniuriis prouocatus, Zatmariam strategemate occupauit. Ei Ferdinandi nomine praeerat Melchior Balassa vir impiger, qui et ipse antea nonnulla oppida licet non magnimomenti in Transyluaniae finibus Transyluano eripuerat. Transyluanus igi ur Stephanum Bathoreum Somlianum, eum maxime ad eam
rem idoneum putans, quod id oppidum in ditione eius antea fuisset, ad se vocat, ac rei gerendae occasionem ostendit: militum promtissimos pulueri ab armentis domum e pastu redeuntibus excitato immiscere se iubet: ipse non procul inde cum reliquis copiis constirit. Ponti viciniores iam facti, subito prosiliunt, portas et vallum occupant: mox Bathoreus signo dato cum suis accurrit, et oppidum ingressus nemine resistente capit, ac Balassae fortunis direptis, vxore item et liberis captiuis abductis, praesidio firmat. Balassa vicissim (qui grauiter sauciatus aegre euaserat) ex vulnere refectus, Debrecinum non incelebre in iis locis ceporium insidiis occupat, et direptis itidem ciuium bonis incendit. Insperatum fuit Maximiliano de capto Zatmaria nun cium, tantoque acerbiu, quod tum grauissimis curis vndique distineretur, tum Transyluanum etiam ante sua intercessione semper apud patrem Ferdinandum iuuisset. Nec quid quam Transyluanus contra pac s leges fecisse videri volebat, culpamque omnem cum in alios, tum Balassam inprimis reiiciebat: ab iis initium iniuriarum ortum, suos insolitis decimis et tributis exhaustos, et militum quotidianis excursionibus vexatos. Ea de re etsi grauiter non semel sit conquestus, neminem tamen hactenus remedium adhibuisse: nec iniquum videri debere, si iniurias illatas vlciscerentur. Hanc tantam insolentiam minime ferendam arbitratus Maximilianus, Lazarum Suendium rei miliraris peritia excellentem euocatu bello Transyluanico ad ministrando praeficit: sed cum is regionum earum, et Vngaricae militiae nondum satisgnarus esset, socios et comites adiungit, Andream Bathoreum, Melchiorem Balassam, et Gabrielem Perenium, omnes in aduersariorum rebus diu versatos.
Ad comitia Varsauiae indicta Poloni quidem Proceres magna frequentia, ex Lituanis non nisi Nicolaus Radiuilus Palatinus Vilnensis publico nomine venit. Is in Senatu diserta oratione de vnione siue coniunctione Lituaniae cum Polonia habita adeo Regis commouit animum, vt se a lachrymis, ad miratione ipsius facundiae captus, vix abstineret. Nec ita multo post Ioannes Megapolitanus Dux captiui frater natu maior aduenit, non tam fratris liberandi causa, quam Archiepiscopam Rigensem a Rege filio suo eiusdem nominis impetrandi gratia. Cuius voti sui forte compos factus fuisset, si misso ad Regem legato suo Bielscum, cum eo rite pactus fuisset. Peractis Varsauiae comitiis, ineunte vere primum Bielsci, et post Parczouiae mense Augusto vnionis causa conuentum fuit. Verum Bielscinegotium turbauitarx caelitustacta, et Ebraimi Strassi Turcici legati aduentus. Parczouiam vero Lituani non accesserunt, patriae turbulentum statum causati. In his tamen comitiis Ordinum consensu aeris alieni in bona regia inferendi trecentorum primum millium, et non multo post ducentorum summam Rex consecutus est potestatem. Post haec comitia Rex in Lituania nunc Vilnae, nunc Grodnae diuersos egit conuentus, et honores ac dignitates, qua forte vacabant, etiam sibi aduersantibus proceribus contulit. Gubernationem enim Liuoniae, amoto Curlandiae Duce, mandarat iterum Ioanni Chodkieuicio, cuius familiae Radiuiliae quodam modo erat aemula. Quanquam tantum absnerat, vt per id Radmuilorum minueretur autoritas, vtetiam Nicolai Radiuili formidabilis iam existeret potentia, qui omnibus viribus Regis conatus in negotio Vnionis seu Coniunctionis impedire perhibebatur. Patruelis vero ipsius cognominis
eam adeptus suerat autoritatem, vt communis tuendae libertatis acerrimi dicerentur defensores. Qui arce Tauris multo ante expugnata grandes Moscorum copias eo tempore magna cum gloria profligarat.
Caeterum Chodkieuicius in sua illa Liuoniae administratione non adeo bonam Regi et Reipublicae, nauasse operam fertur, siquidem saeua hyeme Vlam forti Mosci praesidio communitam audacter magis quam circumspecte oppugnans non mediocrem cladem accepit. Quinetiam sub eius gubernatione ob immodicas lagitiones, autetiam ob Polonorum ac Lituanorum in alienis domibus insolentiam ac petulantiam in peius ruere coepit, hostium viribus magis magisque inualescentibus. Ericus enim Sueciae Rex mente alienatus copias subinde recentes in Liuoniam mittebat, non cogitans interim de fratre captiuo Regis Poloniae sororio liberando, contra quem adeo Vatintano odio erat inflammatus, vt pernobilissimas regni sui matronas coniugi eius Catharinae persuadere fuerit conatus, maritum desereret. Verum illa recusante, eam vel minis adigere tentauit, vel reluctantem Mosco transmissurum est interminatus. Contra quem Rex Poloniae Augustus cum Friderico Daniae Rege per Franciscum Russecium Castellanum Naclensem, et Nicolaum Grabouecium, quib. post Martinus Cromerus, et Demetrius Solicouius adiunctus fuerat, foedus icere laborabat. Sed plusspei, quam rei consilia illa habuerunt. Nam Rex Augustus licet sumptus in Liuonia inentes faceret, defendendo eam a vi hostium, negligebatur tamen eius a Liuonibus potentia.
A Grodnensi conuentu in Liuonia habito, Rex sequenti anno, qui fuit supra sesquimillesimum sexagesimus quintus, comitia Lublini edixit, in quibus dediuortio cum Catharina coniuge sorore Maximiliani Caesaris in Senatu deliberatum fuit, causatus eius sterilitatem, sed magis forte eum repulsa Ducatus Barensis haereditatis maternae ad eam rem impulit. Quod idem iam ante apud Pontificem et Caesarem secreto tentauerat, sed successu irrito. Quam rem cum insolentem in Polonia Iacobus Vehanscius Archiepiscopus Gnesnensis dixisset, mox Nicolaus Volscius Episcopus Vladislauiensis crimen laesae maiestatis ei obiecit. Quo senex partim perterrefactus, partim rei indignitate motus ad Regis pedes prouolutus, ne vxorem dimitteret, supplex eum rogauit. Verum Archiepiscopi ad Regem oratio passim risu excepta est. Stantib: illis comitiis, rediit Neapoli Adamus Konarscius Episcopus Posnaniensis, cum aliquot aureorum millibus, qui Regi Augusto quotannis ex Hispania nomine census pro pecunia a matre Regina BONA, Philippo Hispaniarum Regi mutuo data numerabantur: de Ducatu interim Bareusi altum silentium, et desperata eius per legatos videbatur petitio. Quae re pulsa adeo Regem commouit, vt cum illam alia ratione vlciscine quiret, per diuortium Catharinae eam vindicandam in animum indu xerit. Haec dum ita fiunt, et Rex Floriani Zebridouii Castellani Lublinensis, qui iisdem diebus obierat, exequias regia praesentia cohonestasset, nuptiisque Nicolai Zborouii, cui Tencinia nuptum dabatur, interesse dignatus esset, milites stipendia flagitantes magno cum impetu in arcem irruere conantur, Regem ad solutionem vi adacturi. Id cernens Philippus Padnieuius Cracouiensis Episcopus, qui cum Rege e fenestra prospiciebat, illam militum audaciam tormentis maioribus in eos displosis coercendam pronun ciauit. Qua re summum odium omnium fere Ordinum in se
In Liuonia Parnouia a Suecis ante triennium occupata Germanorum equitum, qui Sueciae Regi ante militauerant, proditione a Polonis capta est Ex dimissis enim a Sueco equitibus quidam in oppido remanentes cum caeteris, qui ad Poloniae Regem et Curlandiae Ducem transierant, paciscuntur, vt patefacta porta nocte octaua Paschae oppidum ingrediantur. Equites illi, velut valedicturi, ante discessum amicis conuiuium in domo senatoris portae vicini, a quo clues illius custodiebantur, vesperi apparant, In quo tum caeteris, tum hospite praecipue somno vinoque immerso, clauibus portae potiti, caeteros equit es, qui duodecim milliaria pridie confecerant, intromittunt. Qui statim Germanis omnibus, si quieti sint, se parsuros proclamant, Suecos obuios trucidant. Arce, quae a Suecis adhuc pet sesquimensem defendebatur, vna cum machinis bellicis omnibus pridie Pentecostes potiuntur. Moscus hoc Germanoium facto cognito, metuens, ne simili strategemate Derpatum amitteret, Germanos omnes Derpato in Moscouiam abduxit. Parnouienses praesidiarii iam insolentiores ad Reualiae maenia mense Augulto excurrunt, vbi in querceto vrbi vicino castra metati, a Suecis oppressi atque profligati sunt.
Eodem anno Lazarus Suendius summus copiarum Caesarearum Praefectus exercitum in Scepusium educit: dein a Caesare contendit, vt suo arbitratu bellum gerere sibi liceret, nec prius semper ad Caesarem referre cogeretur, quod saepenumero multae occasiones rerum gerendarum cunctatione elaberentur. Hoc rerum statu Rex Poloniae Sigismundus Augustus Oratores ad Caesarem mittit, qui ostenderent, plurimas ob causas hoc sibi bellum maximopepere displicere: cumque Transyluanus atcta necessitu dine sibi coniunctus, velle se pro vitili anniti, vt ab atmis discederet, modo ipse quoque nil in eum hostile moliretur. Et Caesar quidem amice respondit: nil tamen de studio belli prosequendi remisit. Et quia Toccaia arx castellum natura ac arte firmissima, commodissimo in Transyluaniam aditu sita, potissimum obiiciebatur: eius oppugnationem Suendius praecipite iam hyeme aggressus est, et quod vnum maxime ob futurum videbatur, hyemis scilicet rigor, conatus eius apprime promouit. Tibiscus enim et Bodrogius amnes, quibus arx alluitur, glacie tum congelati stabant. Per eos igitur sine vllo labore traductus miles, ad moenia vsque oppidi procedit, et per aditus tormentis patefactos irrumpit. Oppido capto, praesidium in arcem interiorem ferecepit, sed cum et haec fortiter oppugnaretur, et Praefectus arcis Franciscus Nemuthius glandis ictu occubuisset, deditionem fecit. Inde Suendius Seretschinum vix tentatum eadem felicitate, itemque Zatmariam ab hostibus metu desertam, nec non Erdodium occupat, Batara, Caboro, Vibania, et fano S. Andreae vltro se dedentibus. Transyluanus igitur viribus suis diffisus, a Turca auxilium petit, qui, cum bellum Melitense summo studio vrgeret, legitos ad Maximilianum Caesarem misit, specie quidem, vt de iniuriis Transyluano clienti suo factis expostularent, et aliquam pacificandi rationem inirent: reuera autem, vt Maximilianus in medio rerum prospere gestarum cursu sisteretur, et Vngarorum animi spe pacis torpescerent. Nihilominus Temesuariae Praefectum ad quaedam castella capienda mittit, vt Iulam postea commodius oppugnare posset. Ad Transyluanum quoque indies maior Turcarum numerus confluebat, adeo vt breui [transcriber, in the print: breni] iustum conficeret exercitum.
Per eos dies Zigethani infelici omine absente Praefecto Nicolao Zerinio
ad praedam egressi, a Turcis inopinato superuenientibus magna clade sunt, affecti. Suendius interim totus in eo erat, vt Zatmaria a Turcis relicta et incensa instauraretur. Quem eius conatum impedituri Turcae cum Transyluanis propinquum quendam locum capiunt, qui eis ad operis impedimentum summe opportunus videbatur. Qua re cognita, Germani summa celeritate hostes adorti sunt, ac securos, quod in opere occupatos eos esse existimassent, subito aduentu oppresserunt, qui partim caesi, partim praecipiti fuga in flumen proximum delati, ibi submersi sunt. Iam ante Solymannus e rebus contra Melitenses minus prospere gestis summum in Christianos conceperat odium, tum vero his etiam etsi exiguis cladibus magis irritatus, omnes vires ad eos Vngaria expellendos conuertere deliberatum habebat. Suendius itaque cui ad tantam vim sustinendam satis virium non suppeteret, et ipse ad Caesarem proficiscitur, et noua auxilia petit. Dum abest, Turcae, vt priorem ignominiam delerent, Erdodium obsident, paulo ante a Garmanis expugnatum, verum praesidio non adeo munitum. Haud procul oppido sylua erat, e qua breuissimus patebat in oppidum transitus. In eam Germani trecentos noctu abdunt, et in oppidum clam irrumpere iubent: sed cum id difficile factu esset propter assiduas hostium ibi stationes, tubas et cornua inflant, et quam possunt maximum clamorem tollunt. Eo territi hostes, ingentemque aduentare exercitum suspicati aufugiunt, ipsisque liberum ingressum relinquunt. Haec virium accessio vt obsessorum animos confirmauit, ita Turcas ad accelerandam, omnique vi vrgendam oppugnationem vehementer incendit. Res itaque summis vtrinque conatibus per aliquot dies agebatur: et hostes quidem erectis munitionibus plurima damna et incommoda oppidanis inferebanr, sed non leuiora ab ipsis accipiebant, donec amissis ducibus gregarii milites ad pericula subeunda segniores facti, hostihus oppidum dediderunt, omnia prius extrema experti. Viennae interim nihilosecius de pace actum, quam tanto studio vrgebant Turcae, vt a plerisque serio agere crederentur. Iaurini tum Praefcctus erat Eccius Comes Salmensis, cui cum Turcis actio erat suspecta. Quare etiam Caesarem saepe monuerat, ne diutius illudi sibi pateretur, sed armis insidiosa hostium consilia anteuerteret. Magna tum ac pene explorata spes Albae regalis recuperandae ostendebatur. Ciuium enim nonnulli cum Salmensi datis obsidibus ita pacti fuerant, vt tormenta e propugnaculis subducta corrumperent: Salmensis mane ad portam, dum pecudes pastum agerentur, aduolaret, et irrumperent interim ciues coniurationis conscii, Turcas opprimerent, iisque caesis in Caesaris potestatem redirent. Hanc praeclaram tanti oppidi capiendi occasionem irritam fecit Caesaris facultas, qui id vnice operam dans, vt de pace conuenire posset, Salmensem quiescere, et ab omni iniuria abstinere iussit. Turcae vero detecta conspiratione quadraginta ciues atrocibus suppliciis affecerunt. Non multo post certis indiciis cognitum, a Turcis pacem foris simulari, domi bellum summa cura purari. Itaque Caesaris iussu, statim militum delectu habito, castra ad Tibiscum fl. non longe a Zatmaria promota sunt, quos Turcae circumuenire conati, cognita fraude eorum, ipsi in insidias illecti sunt, multisque caesis reliqui fuga elapsi fuerunt. Caeterum Viennae ne sic quidem a pacis tractatione fuit cessatum, cum tamen tam Turcarum, quam Transyluanorum legati vel inuito
Caesare ibi haererent, et tractationem vrgere, siue eorum, quae sui molirentur, ignari, siue, quod magis credibile, tempus protrahere cupientes, non desisterent. Inter Transyluanos legatus erat Stephanus Bathorcus, is, qui Zatmariam occupauit. Quare Balassa, cuius ille vxorem et liberos in vinculis habebat, multis precibus a Caesare contendit, vt tantisper retineretur, do nec sibi vxor et liberi restituerentur. Et Caesar quidem ea de re diligenter cum Bathoreo egit, cum vero nil impetraret, ac Bathoreus diutius manere nollet, eum quamprimum dimisit, Balassae respondens, Bathoreum legatum esse, qui citra iniuriam retineri inuitus non posset, Cum vero Caesar non ignoraret, viribus Turcarum Tyranno parem se non esse, ab Imperii Ordinibus Augustam Vindelicorum euocatis, auxilia petit, qui ei sumptum in duodecim equitum, peditum viginti millia per octo menses, deinde in quatuor equitum millia per biennium et dimidium annum alenda promiserunt. Eodem tempore Carolus Archidux frater Caesaris Maximiliani Vngarorum conuentus Posonii, Austriacorum Viennae habebat, in quibus tanta omnium procerum facilitas fuit, vt plerique omnes, si vel Caesar, vel fratrum eius quispiam bello interfuturus esset, in eam expeditionem profecturos se dicerent, Hoc ipso anno sub Maii decursum in viuis esse desiit Nicolaus Radiuilus Dux, Palatinus Vilnensis, ac magni Ducatus Lithuaniae. Cancellarius, Regi de paucis charus atque intimus, vir magnus, magnisque opibus et clientelis potens. Hic primus Vilnae. seformatam religionem amplexis prosessisque in aula sua sacra agere indulsit, ac in interpretes typographosque decem circiter florenorum millibus insumptis primus Bib lia sacra ex Hebraicis Graecisque fontibus vernacula Polonis legendae praebuit Ei in vtraque dignitate successit Nicolaus Radiuilus patruelis.
Sequenti anno Prussia Ducalis intestinis exarsit dissensionibus, ab externorum quorundam Principum conspiratione cum nouis quibusdam consultoribus prauis Alberto Duci adhaerentibus facta. Cum enim Princeps Albertus ingrauescente iam aetate iudicioque decrescente multa, quae Prussiae Ordinibus exitiosa videbantur, permitteret, vt qui aliquot iam annis regeretur versuti hominis Pauli Scalichii consiliis, quem et praemiis ob id amplis donarat, mirae extitere turbae. Nam veterator ille, quid euenturum esset, mature praesagiens, veteres Consiliarios indigenas Christophorum Kreyczium aulae Praefectum, Eliam Canicium, Antonium Borckium, et alios qui molitionibus eius obuiam intrepid e ibant, ad Principem iam, vt prouerbio dicitur, iterum puerum perfidiae insimulatos loco mouit, complices suos homines nouos, Ioannem Snellium, Ioannem Funccium, quiex concionatore aulico ambitio ne praepostera ad politica munia obeunda se contulit, et Matthiam Horstium scurrilitate sua in aliquot Principum aulis gratum surrogauit. Hos Principi a consiliis esse iussit tantisper, dum ipse Gallia, vnde iuniori Duci sponsam esset adducturus, (nam ea vanitate Prinripis creduli animum impleuerat) se diret, sedreuera, vt tempestatem imminentem euaderet. Pau lo autem ante Ioannes Albertus Megapolitanus Dux Alberti Ducis soceri sui visendi causa in Prussiam aduenerat. Interea Albertus Dux nouorum consiliariorum im pulsu noua tributa contradicentibus Ordinibus imperat, ac Paulo Vobissero ducentorum Ioachimicorum m Ilium stipendio promisso
mille equites in Prussiam adducere iubet, ea lege, vt si stato tempore pecunia ea non repraesentaretur, Vobissero a Principis subditis per repressalia, vt Iureconsulti loquuntur, eam pecuniae vim extorquere integrum esset. Vobisserus pro literis illis impettatis tribus Ioachimicorum millibus remuneratus Snellium et Horstium, per quem Dux Megapolitanus apud socerum effec erat, vt testamento ante facto, ac Regis Poloniae autoritate confirmato, rescisso nouum conderet: quo de filii tutela ac prouinciae administra tione, aliisque capitib. a priori testamento diuersis sanxit, vtroque testamento Du cis Megapolitani fidei concredito, eodemque executore statuto. Haec dum fiunt. Sigismundus Au ustus Poloniae Rex a Christophoro Kteyczio, Elia et Friderico Caniciis, aliisque quibusdam de his edoctus, ex comitiis Lublinensibus amplissima cum potestate Commissarios Regiomontum, vbi prouinciales conuenerant, mittit. Erant autem hi Ioannes Sluzeuius Palatinus Brestensis, Petrus Zborouius Biecensis, Ioannes Kostha Gedanensis, et Nicolaus Firleius Visliciensis, Castellani. Hi causis commotae camarinae, quae antea latebant, inquisitione diligenti erutis decreti regii capita Prouinciae Ordinbus sequentia proponunt: Paulus Scalichius e Prussia ac tota Polonia extorris esto: eidem factae donationes irritae sunto: Princeps proscriptionem in suo Ducatu promulgari, executionique mandari curato; Principis testamentum nuper conscriptum pro cancellato habetor: vtrumque testamenrum a Duce Megapolitano reposcitor, Regique traditor: ius successionis in Prussiae Ducatu a Principe sene Marchioni Brandeburgico Electori tributum reuocator: Commissarii Regis obligationes omnes, priuilegia, ac debita Principis cognoscunto, aequitareque perspecta quae seruari debeant, quae non, declaranto: Veteres Consiliarii a Principe depositi in pristinum restituuntor, nouis a gubernatione remotis: nulla tributa noua posthac Princeps citra subditorum consensum imponito: prouincialium grauamina proximo conuentu proposita, de quibus Princeps nil dum respondit, nunctandem tolluntor: Controuersiae inter Principem et Eliam Canicium, qui a Principe proscriptus Commissariis regiis, non petita Principis fide publica, se adiunxerat, arbitri a Principe constituuntor: si recuset Princeps, Commissatii iudices eligunto: Rex Nobilitatis et omnium Prussiae Ordinum priuilegia ac transactiones suo cum Principe initas tuetor ac defendito. Quae omnia Commissariis praesentibus Princeps exequetur: sin renuar, Commissarii communicato cum Prouinciae Ordinibus consilio Rempublicam constituant, Prouincialium grauamina tollant, pacem sedatis motibus atque dissensionibus restituant, autoribus earum coercitis. Princeps sumptus non necessarios minuat, et quaecunque ad Prouinciam ex difficultatibus, quibus conflictatur, liberandam, malaque affinia imposterum auerruncanda facere videbuatur, decernat. Eamandata Commissarii mense septembri atque Octobri executi, primum totius Prouinciae nomine criminalem accusationem contra Horstium, Snellium, Steinbachium, ac Funccium, tanquam rerum nouarum molitores, pacisque tum ecclesiasticae, tum politicae turbatores instituerunt. Hi a Principe Commissariis traditi, ac quaestionibus subiecti, eorum tres quidem ad mortem damnati sunt, Steinbachio vitaegratia facta. Confirmata est quoque a Commissariis noua inter Principem et Prussiae Ordines transacteo, cuius capita primaria haec: vt Episcopae Sambiensis ac Pomesaniensis
instaurantur, ante Pascha adhuc duobus eis Praesulibus idoneis praefectis, qui vna cum octo ex equestri ordine delectis Principis consiliariis, ac totidem ex ciuitatibus iurisdictionem ecclesiasticam integram et quotannis visitandi copiam, ac Synodos particulares instituendi consensus in religione alendi fouendique gratia haberent. Episcoporum delicta ciuilia Princeps cognosceret, ecclesiastica in doctrina vel ritibus ad generalem Synodum reuocarentur. Scholae atque Ecclesiae, resque matrimoniales iuris Episcoporum essent: intra annum cum eruditis consilio inito ecclesiasticam ordinationem conscriberent: exulantes ministros Osiandrici dogmatis causareuocarent: ciuilis administratio vt gore priurlegiorum a Principe indultorum conformaretur, adscitis ad illam officiaque publica Nobilibus indigenis, exteris exclusis: Officialium domicilia arci vicina, nonnisi officio durante, incolant, Princeps eos nonnisi ob causas legitimas remoueat; iudicium aulicum quinque ex Nobilibus indigenis, ac tribus Iureconsultis exerceant: in Cancellariam et quaesturae officium Prutenos alle gat. Exactiones nouas nullas subditis imperet, priuilegiaque ac immunitates illorum sarta tecta praestet: absque Regis Poloniae Prussiaeque Ordinum consensu cum nemine Principum foedus pangat. Prouincialib. conuentibus indictis, eadem opera propositio in singulas praefecturas mittatur, vt matura deliberatione ante habita ablegati de responso dando cogitare queant: immodicae vsurae et largitiones enormes Principis reuocentur: sumptus et nu merus famulitii aulae contrahantur: mandatum, quo Scalichii securitati cauetur, ac libelli famosi ab eo editi aboleantur: de pecunia sisco praefecti rationem reddant, ex prouin cialibus iudicibus designatis Princeps vnum seligat: ius Culmense et Constitutiones Prouinciae typis euulget: nulla caupona noua intra vnum ab vrbemilliare citra singulare indultum aperiatur: Pri uilegia et iura antiqua Prouinciae incolarum Princeps adserat, et tueatur, secus si faxit, Ordinibus Prouiriciae liceat citra rebellionis crimen Poloniae Regis patrocinium implorare, ac pactorum inter regem ac Principem initorum vi protectionem ab eopostulare. Haec priuilegii noui siue interpolati praecipua fuerunt capita. Haud multo post Episcopatus Sambiensis ac Pomesaniensis restituti, atque prouentibus aucti sunt. Ac Pomesaniensi quidem Georgrus Venetus Nobilis indigena Colberga ex Pomerama, vbiexulabat, Sambiensi vero Ioachimus Morlinus Brunsuico reuocati, praefecti sunt.
In Transyluania interim non deerat sibi rebusque suis Ioannes S gismundus Transyluaniae Princeps, Regis Sigismundi Augusti sororis filius, qui vbi contra vim se instruxisset, Vngariae Proceres ac Nobiles ad defectionem solicitabat missis literis, quibus mandato Turcici Tyranni ad fidem obsequiumque sibi praestandum hortabatur, vt fractis patriae rebus succurrere, et im
minentes Tyranni copias obsequio acfide a se auertere velint. His Suendius contrarium scriptum edit: Caesarem quidem hactenus nil nisi pacem apud Turcam ac Transyluanum quaesiuisse, sed ea ne fieret, huius potissimum ambitione factum, qui inducias varie violarit: quas contra ipse adeo sancte obseruarit, vt multarum rerum gerendarum occasiones neglexerit. Caeterum etiamsi nullus paci locus relinqueretur, eis tamen haudqua quam verendum, ne a Caesare negligantur, qui Dei in primis auxilio, tum Germanorum etiam, atque adeo omnium exterorum Principum opibus adiutus,
satis virium ad hostiles conatus infringendos sit habiturus. Itaque bono essent animo, nilque de pristina fidelitate ac studio erga Principem suum ac Patriam remitterent. Postremo Caesaris nomine vniuersis mandabat, vt posthac cum Transyluano nil omnino commercii haberent, nec ad eius conuentus quenquam ablegarent, nisi pro contumacibus haberi, grauissimaque supplicia experiri velint. His vltro citroque iactatis, cruentum coeptum est geri bellum. Turcae Ainascum oppidulum absente Praefecto scalis applicatis occuparunt, omnibus ciuibus ac praesidiariis interemtis. Zigetum etiam eadem arte tentarunt, sed a Nicolao Zerinio ita excepti sunt, vt secum in fugam eos, qui in proximis pagis et Quin quec clesiis morabantur, rapuerint, Sub exitum Maii Caesar omnibus cum copiis Vienna Iaurinum contendit, cum Turcis marte aperto decertaturus. Verum alia tum Turca consilia agi tabat, qui Belgrado cum septuaginta millibus eodem pene tempote mouit. Ibi Transyluanus ad eum venit cum donis magni precii, actisque humiliter pro praestita sibi ope gratiis in Transyluaniam rediit. Interea eius oppidum non iguobile Hustum Suendius tum oppugnabat, qui audito Turcae ad uentu obsidionem magis magisque vrgebat, sed frustra. E diuerso Bassa seu Praefectus Palottam obsederat, iam que disiectis muris in extremas necessitates praesidium coniecerat. Nec tamen Georgius Thurius arci praefectus vlla vi aut periculo, quanquam grauiter vulneratus, adduci potuit, vt deditionem faceret. Interim duo decim peditum signa Iaurinum e quibus nongenti cum octoginta curribus lignatum emissi, a Turcis speculatoribus forte sunt conspecti, qui mox magna cum trepidatione ingentis exercitus obsessis sub si dio aduentantis nun cios ad suos attulerunt. Hac illi territi, ob sidionem soluunt tanta cum festinatione, vt multa e astrensi supellectili impedimentis obsessis reliquerint diripienda. Haec dum fiunt, Eccius Comes Salmensis Vesprimum oppidum successu felici obsedit, et quod non satis munitum esset, nullo negocio cepit. Vnde Georgio Thurio cum praesidio relicto, propere cum suis Iaurinum reuersus. Tatam ibidem Salmensis, prioris oppugnationis successu alacrior factus, aggressus suam in potestatem redegit, praesidiariis omnibus caesis, exceptis quinquaginta, qui in turrim se abdiderunt, inter quos cum nonnulli essent magnae dignitatis, in primis Praefectus Vesprimiensis, a Salmensi ad Caesarem sunt transmissi. Vlterius deinde progressus Gestero castello Turcarum fuga deserto absque suorum sanguine potitus est. Copiis coactis Caesar summum belli ducem constituit Ferdinandum fratrem, eique legatum adiungit Comitem Suartzburgium: tormentorum autem, quae duodecim supra centum erant, curam Paulo Iadarensi demandauit: classem vero, in qua duodecim erant triremes, et triginta naues onerariae, Rhodiorum equiti vni regendam commisit. Hoc cum exercitu Caesar Altemburgum, inde Iaurinum perrexit, vbi cum de belli ad ministrandi rationibus consultatetur, Strigonium quidam obsidendum censebant: sed id consilium cum temerarium videretur (siquidem vitari non poterat, quin totis copiis cum hoste decertandum, et in vnius praelii aleam summa rerum coniicienda esset,) obsidio in aliud tempus reiecta.
Interea Turcarum Tyrannus quoque ingentibus cum copiis ad Zigetum castra posuit, cui praeerat Nicolaus Zerinius Comes, qui vbi
innumeras Turcarum copias oppido vidit circumfusas, vocatis in arcis in terioris aream ciuibus ac militibus, coram iis solenne iusiurandum concipit, quo cum iis victurum moriturumque, ac fidem Deo, et supremo Magistratui datam seruaturum promittit, et idem militiae sacramentum ab ipsis exigit. Haud mora nouum oppidum, quod contra Turcas defendi amplius non posset, incendi iussit. Inde veteris oppidi moenia tribus locis simul maioribus tormentis grassata fuerunt. Cum vero oppugnatione plurimos suorum perimi videret Tyrannus, statuit Zerinium spe amplissimorum praemiorum ad de ditionem inducere. Sagittae igitur literas. alligatas in arcem iniecit, quibus totius Illyrici Praefecturam ac Croatiae possessionem Zerinio offerebat, si deditionem faceret. Hac vbi via Tyranno non successit, quod sperabat, aliam est aggressus. Habebat in castris suis captum Zerinii filii tibicinem, cuius tubam Tyrannus, e qua pendebant depicta insignia Zerinii filii, et literas in arcem mittit, captumque filium ipsius tubae illius indicio persua dere conatur, et iam tandem tam sui quam filii rationem habere iubet. Verum ne sic quidem Zerinius infringi potuit, sed salutem et suam et filii patriae saluti postposuit. Postea oratione grauissima praesidiarium militem ad virtutem et fidem seruandam animauit, vtque vel suo filiique casu exstimulati hostium immanitatem vltum irent, exemplo maiorum non vno proposito hortatus est. Tentata est post omnibus viribus a Turca oppidi oppugnatio, cuius muros Ianiczari subeunt, praelium que atrox cum obsessis miscent, qui tandem viribus et spiritu deficientibus cedere, inque arcem se recipere compulsi sunt. Iam altero etiam oppido potiti Turcae, sola arx oppugnanda restabat, quam tamen semel atque iterum infeliciter tentarunt. Ea etiam bipartita erat, ita tamen, vt pars interior iisdem munitionibus fuerit inclusa. Cum igitur exterius propugnaculum praecipuum igne supposito Turcae incendissent, et flamma vento acta late grassaretur, Turcae etiam vndique irruerent: Zerinius cum iis, qui supererant, in partem interiorem sese inclusit, omnia ibi vltima experturus. Postremo obsessi, flamma totam arcem corripiente, per medios hostes erumpere, pulchroque certamine honestissimam mortem subire. Vnica pars, qua arx oppido ponte satis longo iungitur, ab igne erat immunis, quam tamen infinita Turcarum multitudo insederat. Quocirca ignis violentia, suorumque paucitate coactus Zerinius in hostes confertissimos cum suis erupit, vt generose pugnando caderet potius, quam flammis absumeretur. Quare militum in portam, qua pons in oppidum ducit, aduocata concione iterum eos ad fortiter intrepideque pugnandum pro patriae salute adhortabatur. Interea autem inualescente in cendio cubicularium vestem holosericam violacei coloris, aliaque id genus, quibus in festiuitatibus vti solent, ad ferre, ducentos simul aureos promere iussit, eius, qui se interfecto potitus esset, sepulturae praemium. Tum claues arcis ab eodem allatas in sinum condit: et has, inquit, a Caesare mihi creditas nemo viuo eripiet. Arma cum adferrentur, quibus corpus muniret, recusauit, nil illis sibi opus esse dicens, nil aliud petenti, quam pulcram per vulnera mortem. e gladiorum vero numero, cum omnium aciem explorasset, acutissimum sibi deligit, haec arma sufficere ei inquiens, qui expeditius pugnare, quam diutius cum morte certaluctari mallec. Sic gladium dextra tenens, e conclaui suo proripuit, atque post se parmam
seu clypeum rotundum gestari mandat: cumque in arcam arcis interiorem venisset, omnes ibi milites in procinctu praestolantes offendit, qui armati strictis gladiis ducem suum operiebantur, cum eo ad certissimam mortem profecturi. Vexillo inaurato Laurenrio Iuranitio tradito, qui sibi id praeferret, Iesuque nomine ter inclamato, portas reserari iubet, ac machinas in hostes exonerari, cuius fumo conspectum hosti adimente defensus stricto gladio exigua cum parma ante suos exit, per confertissi mos hostium ordines ferro obuia quaeque sternens, in ponte terribile spectaculum sui edit. Ibi enim circunfusus ab hostibus, ac telorum multitudine obrutus, tandem gemino globo traiectus concidit. Mortuo caput amputatum, triumphi secie per castra circumlatum, post holoserico inuolutum ad Caesarem missum est, ad cuius patrem Ferdinandum ante triginta annos idem Zerinius attulerat serico inuolutum caput Catianeri a se obtrun cati. Caeterum Zigethi expugnationem Solymannus non vidit, triduo ante Quinquecclesiis extinctus.
Dum Zigethum obsideretur, Solymannus Beithauo Bassae Iulae oppugnandae negotium dedit cum Transyluanorum, Moldauorum, et Tartarorum auxihis. Eius loci praefectum agebat tum Ladislaus Kereczinius, qui in pari necessitate minime pari cum Zerinio vsus est fortitudine. Initio Berthauus lente omnia agit: consilia obsessorum explorat, vt amne permultos riuulos sparso et auerso in sicco oppidum destituatur, machinis accurat. Id vbi successit, amnem traii it, et ad vallum vsque et fossas militem adducit, et tormentis propugnacula ita insestat, vt iam tum animi militum labascere inciperent. Quinto obsidionis die, cum sese obsessi impares et perpetuis laboribus defatigati quererentur, oppidum incendunt, et in spaciosam admodnm satisque munitam arcem a meridionali plaga oppido oppositam serecipiunt, indeque magna viagere, Turcisque in sultare occipiunt. Quos tamen spes deditionis facta animabat, certos, non diuturnam fore pertinaciam, si consilia, quae tum cum Praefecto agitabantur, euentum sortirentur. Isclanculum subornat, qui periculi magnitudinem exaggerantes, falsis rumoribus de Zigetho occupato militum animos frangerent, criminarenturque, nunquam vllis obsessis hactenus a Germnis latam opem: Suendio cum Transyluano et Tartaris dimicationem futuram: Caesarem ad Iaurinum castris motu magno in periculo fore: Turcas bonis conditionibus vltro pacem offerre: a quae iam subductam commoditatem. Haec clam ita iactata: palam vero, vt omnis perfidiae suspicio cordatioribus eximeretur, leges ad speciem voce praeconis promulgantur, nescilicet clandestina cum hostibus colloquia haberentur: ne literae persagittas aut alia quauis arte in arcem immissae aperirentur, vel recitarentur: ne denique quisquam vllam deditionis iniiceret mentionem, capitis poena, qui contra ausi, constituta. Nec tamen Kereczinius cum complicibus animum ita tegere potuerunt, quin multa indicia suae quotidie darent inconstantiae, palam aegre ferentibus nonnullis Praefectis, qui fraudem iampridem supolfecerant, caeterosque ad immotam animi fortitudinem confirmabant. Quapropter quamuis Iula firmo equitum et peditum vereranorum praesidio munita, omnibusque ad obsidionem tolerandam necessariis abunde esset instructa, ne milites sibi qui quam metuendum putarent, quod penetrali integra arce ab omni vi tutos adhuc se sciren, falsis tamen quorundam rationibus
induci se passi sunt, vt in minorem arcem quadragularem coctis lateribus ad ornatum magis, quam vim constructam confugerent, in eius loci defensione spem salutis omnem ponerent. Quae res suspicionem paulo sagacioribus auxit: nec minus digressus frequentes, et clandestini commeatus displicebant, itemque aliquot dierum admissa a vi cessatio. Per eos dies schedulam in castra hostium emissam deprehensam, in qua de deditione perscriptum erat. Id cum lege lata capitale esset, concurunt praesidiarii, eius autorem inquirendum, nec vlli parcendum clamant. Adest mox Praefectus, factum illud de schedula excusans, habere se in hostium castris exploratorem suum, quem ad colloquium necessarium, et quod ad ipsorum quoque salutem pertineret, acciuerit, non vero vllo dolo id i se factum. Vt vero omnib. Se purgaret, per praeconem decretum illud iterari curat: quicunque deditionis vel temere mentionem fecisset, virgis caesum caeteris ad terrorem suspensum iri. His aliisque commentis eluso militum vulgo, cau tiores nihilonminus inter se mussitabant, omniaque tam intus, quam foris suspecta habebant, tum vt caeteros a nefariis eiusmodi consiliis auerterent, capita vitamque suam pro patria et Rege publice cunctis audientibus deuouebant. Paulo post disseminantur voculae, venire Christophorum Bathoteum, Berthauum Bassam omnia benigne polliceri, integram saluamque Iulam consernandam, dimittendumque praesidium conditionibus, quib. velint, satis sanguinis iam fusum ac honori, et famae luculente satisfactum: Temesuari etiam Praefectum ceu sequestrum se interponere, et datis obsidib. cum ceteris liberaliter agere paratum. His promissis cum plerorumque animi deliniti essent, tandem in deditionem, paucis frustra reclamantihus, consensum. Eius mox leges a Turca praescribuntur, mittuntur Kereczinio, aliisque purpurae et dona, obsides dantur, quo ad per Bathoreum omnia essent definita. Ita arce dedita, praesidum secundo die Septembris, quinto vero ante Zigethi expunationem excedere iubentur. Sed fides eis non seruata. Vix enimquarto lapide ab oppido progressos Turcae ex insidiis prorum pentes inuadunt, et trucidant, praeter paucos, quibus propinquus locus arundinibus frequens tutas latebras praebuit. Kereczinius deinde Constantinopolim abductus, finem vitae miserrimum et proditione sua dignum habuit. Cum enim multi apud Selymum Turcarum Tyrannum conquererentur, se grauissimis persaepe iniuriis et contumeliis eius iussu affectos, et quod hos nasis, illos auribus, quosdam vero labiis oris, alios vero aliis membris inhumaniter mutilasset: vehementer Tyrannus commotus, militum libidini miserum hominem permit tit, qui eum statim dolio clauis acutis persorato includunt, quo e montis fastigio per decliuia praecipitato, miserabiles inter cruciatus misetum in modum tandem expirauit, exemplo omnibus proposito, ne Turcicis promissis fidem adhiberent.
Dum ita Turcae Zigetho et Iula oppugnandis occupantur, tertius eorum exercitus ad castra Caesaris prope Iaurinum infestanda, Caesarianosque crebris velitationibus ad praelium lacessendum missus fuit. Ex eorum numero cum quidam forte castris propiores facti, excubias aliquanto negligentius, quam intanta hostis vicinitate par erat, seruari deprehendissent, suis nunciant, commode contra hostem rem geri posse. De communi igitut consilio delecti ex vniuersis copiis, qui fortunam tentarent, eisque Mahometes Basse Albanus praeesse iussus. Ita ergo in Christianos illati, plerosque in fugam egerunt, et aliquot, qui pabulatum excirant.
interceperunt. Orto in castris tumultu, Vngari, Burgundi, ac reliqui continuo in equos insiliunt, eademque, qua venerant, Turcas celeritate repellunt, vtrinque paucis desideratis.
Sequentibus menfibus duobus Tartari cum Turcarum validissimo exereitu adiuncti, non solum per Vngariam, sed etiam Transyluaniam inaudita crudelirate, nullo sexus et aetatis discrimine habito, grassabantur. Nam etsi Turca Vngaria excesserat, Transyluanus tamen, ne nihil ageret, fretus Berthaui auxiliaribus copiis bellum prosequebatur, et Toccaium superiori anno a Suendio occupatum, recuperare statuit, iamqae Toccaium maximas in angustias redegerat, cum trepidus nuncius ad eum venit, ditionem suam adecem Tartarorum millibus, quos Selymus defendendi eum causa cum Turcis ac Valachis reliquerat, igne ferroque deuastati. Vnde ipse obsidione re licta primum per legatos monet, vt illinc discederent, et ab iniuria ac maleficio abstinerent. Quod cum facere recusarent, ipse cum suis palantes et incautos adortus ad sex millia trucidat. Tartari itaque Turcis adiunctis cladem hanc vlturi, ipsum Varadinum vsqur compellunt, et inclusum ibidem obsedissent, si a machinis bellicis instructi fuissent. Verum Transyluanus noctis beneficio elapsus, quanta potest celeriatate, copias contrahit, et iterum eos aggressus, multa millia ex illis partim caecidit, partim cepit, magnumque captiuorum numerum, quos Turcae in ser uitutem abducebant, recepit. Post hanc stragem reliqui cum Turais ac Valachis Russiam Podoliamque omni seauitiae genere deuastantes, cum Nicolau Sieniauium Russiae Palatinum in arce Miedribozensi obsidere molirentur, ab ipso validis copiis e rumpente, ad vnum oens. 12. tormentis bellicis amissis, interne cione deleti fuere.
Ineunte inde anno proximo Suendius arcem Zaduarum nulla re necessatia praeterquam milite destitutum occupauit. Ea ante parebat Georgio Bebeckio, qui belli inter Caesarem et Transyluanum fax fuerat. Is obsessum se videns, clam inde aufugerat; praesidiarii paucitate diffisi, vitam et supellectilem pacti sese et arcem Suendio dediderunt. Vxor profugi illic deprehensa, cum mundo muliebri dimissa est. Post haec pari felicitate Muncatium oppidum subegit, auxiliis et commeatib. omnib. Quos Transyluanus ad obsessos miserat, interceptis. E diuerso Turcae Dedesium oppidum Gabrielis Perenii ditioni subiectum in suam potestatem redegerunt, praefidio noctu per occultos tramites elapso: indeque ad Agriam vsque populabundi excurrerunt. Suendio itidem Hustam iterum irrito euentu oppugnante Transyluanus Couaram imperio suo, itemque aliud huic vicinum oppidum adiecit. Ad Zatmariam etiam Germani et Transyluani, orta ob dcimarum ius altercatione, manus conseruere, qua in pugna Germani superiores fuerunt. Non procul ab Iula quoque ingens Turcarum numerus indies confluebat, quae sane res haud exiguam futuri belli suspicionem multis praebebat, idque tanto magis, quod legatus Caesareus pacis tractandae cause Constantinopolim missus certo renunciaret, Selymum nouas ibi copias parare, quas breui in Vngariam esset missurus. Is tamen postea certior factus, Caesarem breui oratores amplissimis cum mandatis de pace missurum, eorum aduentum exspectare proposuit. Legati fuere Anton. Verantius Agriêsis Episcopus, qui ante per quinquennium apud Turcarum Tyrannum oratoris munere functus erat, et Christophorus Tiffenbachius. Hi splendido cum comitatu Vienna profecti, sub exitum Iunii iter Constantinop. sunt ingressi, munera secum preciosa deferentes. Vbi Comarum ventum, praesto eis fuit a Turcarum Imperatore missus Constantinopolitanus quidam, qui dux esset itineris, illisque saluum
praestaret commeatum. Ad ipsos quoque limites nonnulli ex praecipuis obuiam eis progressi, comiter susceptos Budam vsque deduxerunt. Eius loci Praefectum cum compellassent, muneribusque affecissent, Constantinopolim contenderunt, eoque vndecimo calendas Septembris peruenerunt. Paulo post salutatis purpuratis, a quibus multa humanitate sunt excepti, et communi mensae in regia domo abhibiti. Tandem ad Selymum introducti sunt, medii inter binos purpuratos, qui muneribus exhibitis mandata paucis coram exposuere. Postridie purpuratos adierunt, ad quos Selymus omnem eius rei tractationem reiecerat, cum iis de rebus omnibus sunt collocuti, Selymus interim Adtianopolim profectus, eo legatos subsequi iussit, atque ibi cum iisdem de pace eiusque conditionibus transactum. Ea inita, denuo Selymum conuenerunt, manusque, vti antea, exosculati abeundi facultate impetrata perhumaniter sunt dimissi. Eis comitem se Ibraimus Selymi ad Maximilianum Caesarem orator futurus adiunxerat, cum quo Viennam pridie calendas Iunii anni sequentis peruenerunt. Erant autem induciae ad octennium pactae his conditionibus: vt quisque acquisita retineret: pace etiam Transyluanus comprehenderetur: agricolae limitanei, qui censum hactenus Turcis et Caesarianis numerare consueuerant, solis Turcis in posterum soluerent; eisque operas deberent. Causa, quae Tyrannum ad pacem magno Vngariae, imo totius Christianae Reipublicae bono ineundam cum Caesare impulit, praecipua fuit: quod omnis fere Arabia et populi finitimi deficere ab eo coeperant. Ad quos motus comprimendos magnam classem paulo ante omnibus rebus instructissimam in Syriam miserat, omniumque earum regionum Praefectis seuere iniunxerat, vt exortos tumultus quacunque rationae ohiberent, omniaque in pristinum statum reducerent.
Petricouiae post insequenti anno comitia celebrata sunt magna cum Ordinum omnium frequentia, vbi executio legum, et maxime earum, quae de occupatione bonorum regalium sancitae sunt, ad finem perducta est. Missi itaque sunt reuisores, et postea lustratores per vniuersas regni prouincias, qui iureiurando obstricti cogebantur omnia fideliter oculis perlustrare, perlustrataque Regi deferre: delata autem Rex autoritate suam omniumque Ordinum executioni mandauit. Ibidem etiam quarta redituum omnium regiorum pars fisco Reipublicae est illata, et Episcopales quas vocant, annatae, siue reditus Episcoparum vacantium eidem destinatae, vt inde exercitus ad defendendas prouincias Russiae, aut aliam quamuis ob causam, necessitate flagitante aleretur.
Ab his comitiis Rex in Lituaniam tandem reuersus, ex Polonis et Lituanis quibusque florentissimis stipendio conductis, exercitum ad Radoscouiciam duxit ipse in expeditionem. Toti autem exercitui a Rege tum ptaefectus erat Stanislaus Zamoiscius, postea Castellanus Chelmensis, vir a rei militaris scientia commendatus. Caeterum ea expeditio in autumnum longius protracta, cum ibi non tam fortibus facinoribus, quam commessationibus perpetuis vacaretur, sic in irritum abiit, vt adeo Moscus quibusdam suorum capitibus abscissis, et in castra regia missis Regi insultarer. Eiusdem mense Septembri Romanus Sangusko Lituanicarum capiarum Praefectus Vlam et Susam arces Mosci munitas infestauit, ac tandem occupauit, saepiusque eorum copias ingeates parua manu fudit. Eo ipso anno vicesima
Martii moritur Albertus Marchio Brandeburgicus, primus in Prussia Dux, cum annos quin quaginta sex Prussiae Ducatum rexisset, in arce Tapiau, natus anno millesimo quadrin entesimo nonagesimo mense Maio. Quem paucis horis post coniunx ipsius Anna Maria filia Ducis Brunsuicensis Erici subsecuta est, relicto vnico filio Alberto Friderico quindecim annorum adolescente, qui in gubernatione patri successit. Missi ad funus cohonestandum a Rege Ioannes Kostka Castellanus Gedanensis, et Ioannes Demetrius Solicouius Regis Secretarius, qui sequenti die testamentum Ducis defuncti regio nomine resignarunt. Ducique iuniori ac Consiliariis eius tradidere, quod postea Regis assensu roboratum.
Subsecuto vero anno Lublini comitia habita, in quibus vnio seu coniunctio Lituaniae cum Polonia felicius, quam vnquam antea, diu multumque tentata finem optatum adepta est. Reclamabant quidem huic rei nonnulli ex proceribus Lituaniae, vtque praesentia sua id non confirmarent, insalatato Rege discesserunt. Verum absentia illorum non obstante, Rex in conscientiae foro non prius se liberum fore dixit, nisi ea, quae maiores sui solennitus [reading uncertain: print faded] promiserant, iureiurandoque confirmauerant, reipsa praestaret. Itaque Rex antiquae postulationi et pactioni satisfaciens, quasdam Lituanorum prouincias ad Poloniam spectantes, a Casimiro auo aliisque Principibus auersas, Poloniae adiunxit, vniuit, vel, vt loquuntur, incorporauit. In his comitiis Albertus Fridericus Prussiae Dux adolescens feudum et insignia Ducatus Prussiae a Rege Augusto solenni ceremonia accepit, petentibus simul coniunctam Ducatus Prussiae collationem seu inuestituram per legatos Marchione Georgio Friderico Anspacensi, Alberti Friderici patruele, et Ioachino [perhaps: Ioachimo] secundo Electore Brandeburgico sobrino. Quod feudum Rex Augustus cum Alberto Friderico, tum quoque Georgio Friderico patrueli ipsius gratiose concessit. Electorem quoqe Brandeburgicum, cui superioribus annis beneficio nouo ius feudi simultaneum in Ducatu Prussiae ex singulari gratia fuerat indultum, Rex quidem etiam per oratores eius praesentes admisit, ea tamen conditione, ne quid per homagium a subditis Ducatus Prussiae praepostere acceptum, cuius rescissionem a Commissariis regiis superiori tempore factam Rex confirmat, ratamque habet, suae maiestatis iuribus derogetur: de quo Rex et regni Ordines etiam protestantur. Tradidit deinde Ioannes Firleius Palatinus Cracouiensis, et supremus regni Mareschallus Duci Prussiae vsitato more vexillum, cuius anteriorem extremitatem Marchionis Anspacensis, posteriorem Electoris Brandeburgici oratores attigerunt. Iureiurando praestito, Rex manu sua torquem aureum collo in clientelam recepti Principis appendit, eumque ad sinistram considere iussit, donec equitibus aliquor leuiter percussis rursus in genua Dux cum caeteris oratotibus accidit, gratiisque solenniter actis, et Rege, et senatotibus assidentibus reuerenter salutatis, praelato vexillo in hospitium rediit. De religione Augustanae confessionis, et appellatione ex Ducatu Prussiae ad tribunal regium, de qua multos ante annosinter Regem et Ducem disceptatum fuerat, et qua petulantiam ac contumaciam subditorum aduersus se non confirmandam Dux Prussiae iudicabat: peculiari diplomare Duci Rex cauit, quibus et Ducem ipsum, et omnes illius subditos se in doctrina religionis Augustanae confessionis clementer conseruaturum, pro se ac successoribus suis pollicetur. Deinde de appellatione ad tribunal regium
sancit, ne sperstite hoc Principe quisquam Nobilium ad Regem prouocet, nisi iniusta ac notoriavio lentia ab ipso Principe enormiter laesus, et nisi iustitiae administratio ipsi denegata fuerit: vel in priuatis litibus pro reuisione actorum supplicans, aut ad iudicium Parium curiae prouocans, etiam plebeius, non ad mittatur. Quibus ex animi sen sentia confectis, nouus Prussiae Dux in Prussiam rediit. Ad haec comitia cicatus fuit a Rege Nobilis quidam Mikolaicuius ob caedem Ioannis Lutomirscii Castellsni Siradiensis, et Thesaurarii regni supremi, qui existimationem nominis atque familiae suae vitae anteferens, Lublini se stitir ad causam dicendam, ibique integra fama bonisque saluis ob hoc facinus ex Regis decreto capitali supplicio culpam expiauit. Aduenerat etiam huc a Selymo Turcarum Imperatore Strassas gente Polonus, a Turcis post Imbraimus cognominatus, vt non tam oratorem, quam explotatorem in patria agens. Turcis per deserta et campestria loca Podoliae Moscouiam contendentibus, a Rege et Senatu facultatem impetraret. Transitu eis a Rege denegato, profectus est exercitus Turcicus Kazanum et Astracanum versus per longas et defertas itinerum ambages, Andrea Tatanouio Regis aulico vbique praesente. Periere ex illis ob victus et aquae inopiam, et locorum incom moditatem ad triginta hominum millia cum equis, quo rum pars fame morbisque confecta reb. penitus infectis reuersa est. In his comitiis ordo Senatus regni constitutus est, nonnihil ab antiquo mutatus, post ea quam Lituani cum Polonis se cociunxere, et in vnum Reipub. corpus coaluere. Qui tamen ordo non tam accurate in consessu, quam in dicendis sententiis, ac ferendis suffragiis seruatur. Ad extremum Christophorus Dux Megapolitanus, qui in castro Rauensi per sexennium detentus erat, partim ob causam supra indicatam, partim ob Stanislaum Vanssouicium militum praefectum et aulicum regium ab eo pugione transfixum aegre admodum liberatus est, In Prussia intestini quidam motus Gadani inter Senatum et populum enati sunt. Cum enim ex ciuib. quidam aduersus Senatum querelas ad Regem detulissent, et a paucis ex Magistratu publicos ciuitatis reditus et opes in priuatos vsus conuerti, ac pro lubitu omnia in Republica administrari, et ciues occultis Senatorum odiis obnoxios in iudiciis praeter fas et ius vexari atque opprimi falso disseminasset. Rex Commissarios ablegat in vrbem, qui Ciuitatis statum ac bonorum publicorum administrationem cognoscant, emen dentque. Erant autem hi: Stanislaus Karckouius Episcopus Vladislauiensis, Ioan. Siera kouius Palatinus Lencziciensis, Ioan. Kostka Gedanensis, Nicolaus Firleius Visliciensis, Simon Sub seius Inouladis lauiensis, Castellani. Quorum aduentu audito cum ciues quidam turbulenti, iam ante Senatui infesti, insolentius agerent, et voculas minitabum das aduersus quosdam in magistratu emitterent: Senatus de vulgi motu ac Commissariorum mandatis amplissimis, nimiam libertatem ipsorum refrenaturis, edoctus: obuiam illis mittit, et capita certa ab illis stipulatur, priusquam in vrbem accedant. Commissarii verose vrbe excludi indigne ferentes recesserunt, et apud Regem de iniuria illa et crimine laesae maiestatis, quod in vrbem Regi subiectam intromissi non essent, grauiter questi sunt. Rex ira exacerbatus, extrema quaeque ciuitati minatur, nec placari initio vllis excusationib. potuit. Admissi post in vrbem Commissarii omnium, qui se laesos iniustis Senatus ac iudicum sententiis videri volebant, querimonias audiuerunt: a Consulib. et Senatu rationes administratarum pecuniarum publicarum flagitarunt. quibusdam opificum collegiis, vtpote laniis, ac ceteuisiae coctorib
inusitata et ampla priuilegia iuraque Regis nomine concedunt: contractib. cum Senatu antea ab illis initis, abrogatis. Portorium, quod ab vrbis initio solus Senatus ad portus maritimi et Vistulae aggerum munitionem, aliaque aedificia publica destinarat, geminandum, ac de singulis marcis bonorum importandorum exportandorumque quaternos numeros denumerandos esse decernunt, quorum dimidia pars ciuitatis fisco, altera Regi deinceps solueretur. Atque hanc vnicam esse Regis placandi, pristinamque ab eo gratiam obtinendi viam confirmant. Constitutiones etiam di Reipublicaestatu, de iurisdictione, de dominio et vsu maris, aliisque reb. sanciunt, quas suis libertatibus ac priuilegiis multipliciter aduersari Senatum querebatur, et tamen placationis literas, in quib. praeter mille auri pondo portorii dimidiam partem Regi addicebat, hac spe Com missariis tradidit, quod Sigsmundo tantum Regi superstiti, non regno aut successoribus vectigial istud pendendum iudicaret: et vicissim Commissarii piratarum, et aliorum omnium, quae contra priuilegia irrepserant, abrogationem reptomitterent. Quas quidem conditiones diserte literis Conciliationis includere Senatus cupiebat. Sed a Commissariis, qui indignissime Regem laturum aiebant, si non puram et simplicem, sed conditionibus adstrictam placationem efficerent, persuasi, per modum supplicationis illa quaesiuerunt. Postea Commis sarii in regni Senatu de actionibus sius referentes, literas illas placati onis ac portorii medietatem Regi perpetuo ex vrbe soluendam publico decreto communiri curant. Cumque priuilegium a Rege Casimiro Pruteni haberent, quo cauas eorum maioris momenti adhibito Prussiae Ordinum consilio nusquam alibi, quam in Prussia per Regem, aut eius legatum cogno scendas et decidendas statuitur, tum nouo decreto Gedanensium et aliorum Prussiae Ordinum causae notabiles ad iudicium Senatus regni in Poloniam deuolutae sunt. Cum antea Pruteni [Gap desc: Greek words] siue ius proprium tetinentes, Regem solum, supremum regni caput, cuius ipsi non secus ac Poloni et Lituani libera membra essent, dominum profiterentur: quo deliberationes de controuersiis Prutenorum grauioriubus, de contributionibus in Prussia colligendis, et similes non in Senatu regni, sed adhibitis Prussiae Ordinibus ac statibus sanciebat. Hae Commissariorum actiones in tertium fere annum protractae sunt. Interea piratae Poloni, receptum in portu Gedanensi habentes, auspiciis Regis Augusti bellum cum Sueco et Moseo gerentis naues Neruam et Reualiam, quam Sueci tenebant, petentes occupare iussi, Danicas etiam naues subinde infestant et diripiunt. Quam iniuriam vt Daniae Rex vlcisceretur, Gedanensium naues in regni sui portibus ac stationibus vicissim attinet, ac nauigationem Gedanensibus liberam per freti Danici fauces denegat. Quamuis vero Commissarii in demnitatem Gedanensibus piratarum causa nomine Regis promisissent, et missis in Daniam legationibus naues repetitae. ac tandem in Saxoniae ac Brandeburgicum Electores compromissum esset, tamen vita decedente paulo post Rege Signismundo Augusto, cum omnia prolatarentur, Gedanenses vt liberam nauigationem in Belgium, Galliam, Hispaniam, Anliam, quae regna nisi per fauces maris Danici nauibus accedi non poterant, haberent: ipsi nulla regni Senatus autoritate interposita cum Daniae Rege transigunt, ac depensis centum Ioachimicorum millibus naues ac metces interuersas vna cum libera nauiga tionis commer ciorum que facultate recipiunt.
Ab his Lublinensibus comitis, quae annum fere integrum magno cum
sumptuum impendio produxit Rex, cogitasse dicitur de itinere Vratislauiam ad Maximilianum Caesarem suscipiendo. Quod Regis consilium diu occultatum fuit: quam ad rem magis eum incit arunt legati Caesarei, Guilhelmus Prussinouius Episcopus Olomucensis, et Ioannes Malczanus Baro Silesius ad comitia missi. Quod tamen abeundi Vratislauiam desiderium paulatim deferbuit, Malczano subito morbo extincto. Causa vero illius conuentus Vratislauiensis cum Caescre magis dicis causa fuisse fertur, et vt Rex suos sumptibus exhauriendo, postea egentes haberet, obsequentiores. Hoc eodem adhuc anno ad Moscum ablegati Ioannes Krotossius Palatinus Inouladis lauiensis, Raphael Lesczinius Praefectus Radeiouiensi, Ioannes Taluossius Samogitiae Castellanus, et Andreas Iranouicius Regis Secretarius inhumanius ab illo fuerunt habiti: qui ostentationne Polonicarum opum ad inuidiam accensus nulla iuris gentium habita ratione, quorundam Polonorum equos Thracios nimium exornatos. dissecari mandarat. Quo barbatico facto Rex Augustus merito fuit admodum ira accensus. Eam ob rem Rex cum intellexisset ex Georgio Pruskouio Caesareo Camerario, Caesarem Vratislauiam venite minime, posse, Varsauiae comitia indixit, rauitis rebus, dequibus in iis actum, memoranda. Causas vero Vratilauiensis illius conuentus dissoluti Pruskouius Regi has indicauit, quod metueret Caesar, ne Turcae, alias suspicio nibus nimis in dulgentes, contra se aliquid clam tentari putent. Neque etiam Vngari inde occasione arrepta nouare aliquid auderent. Demum Polonorum de domo Austriaca suspiciones variae, in quem, si Regi ipsorum Vratislauiae al quid humani us accidisset, omnem eius rei culpam essent coniecturi. Varsauiam cum ordines conuenissent, coeptum agi de disquirendis, et in ordinem redigendis priuilegiis, ac vetetibus Reipubl. monumentis, ex occasione causae Gedanensium, quae etiam. Lublini erat ventilata. Adfuerunt Gedanensium inter nuncii, qui Regem sibi reconciliare omnibus modis studuerunt, eo quidem euentu, vt Ordinibus pro iis depre cantibus a Rege in gratiam fuetint recepti. Sub idem tempus Ioanues Transyluaniae Princeps a medico suo, vt fama fuit, medicamentis enectus, diem fuum in Transyluania obiit anno, postquam Transyluaniam a Ferdinando Rege suo deficientem occupasset, decimoquinto. Natus Budae anno millesimo quingentesimo quadragesimo septima Iulii die, patre Ioanne Scepusio Vngariae Rege, et matre Isabella Sigismundi primi Regis, Poloniae ex BONA Sfortia filia. Qui moriturus supellectilem suam, in qua etiam Matthiae Coruini Regis Vngariae quaedam erant, Sigismundo Augusto Poloniae Regi auunculo legauit. In eius locum Transyluani sequenti anno Palatinum elegere Stephanum Bathoreum Somlianum, frustra ad Principatum adspirante Caspare Bekeschio.
In Liuonia Reualiae arx dolo ac fraude equitum Praefecti Nicolai Kurselii, et aliorum Nobilium collegarum ipsius occupata est, hoc praetextu, quod longo tempore Sueciae Regi in Liuonia militantes stipendia nulla accepissent. Ideo se tantisper pignoris loco arcem et ditio nes illis coniunctas tueri ac seruare velle, donec Rex militi plene satis fecisset. Gubernator arcis. Gabriel Christiani ex improuiso oppresius, cum in promtu stipendia non haberet, assentire cogitur, vt arcem ad pentecosten vsque retineant: interea se de solutione apud Regem obtinenda laboraturum ostendit Sed
eum a Magno Holsatiae Duce Mosci cliente literas et legatos Kurselius acciperet, et milites praesidiarios plures ad se mitti peteret: Sueci eadem arte, qua prius in arce oppressi, arcem somno vinoque obrutam nocte diem parasceues praecedente receperunt opera duorum proditorum mer cede ad id conductorum, qui per locum abstrusum foras spectantem proiectis scalis canabinis circiter trecentos Suecos induxerunt, qui paucis obuiis trucidatis caeteros inermes oppresserunt, ac Liuonibus Nobilibus in custodiam datis, exteros vadibus vel fide iterum se sistendi ab iis accepta dimiserunt. Qui fidei datae obliti, plaerique cum caeteris nobilibus Liuonis ad Moscos transfugerunt. De Kurselio defectionis autore et aliis supplicium sumptum. Quidam in Sueciam missi, intercessione Caroli Sudermaniae Ducis seruati sunt. Eo casu Holsatiae Dux MAGNVS, cum spe res astu conficiendi excidisset, ad vim apertam se parat, et iis viribus, quibus Kurselio opem laturus venerat, in limite relictis, Derpato mouens ad magnum Moscouiae Ducem profectus est, vbi impetrata captiuis Germanis a Mosco libertate ab eo quoque obtinuit, vt Liuoniae Rex renunciaretur, acceptoque viginti quinque millium Moscorum exercitu in Liuoniam mense Augusto descendit, et ad Reualiam castra me tatur, missis ad oppidanos literis, quibus se ad liberandam Liuoniam, exterorum armis misere discerptam, et iugo Suecico ac Polonico oppressam, et sub vnius. Germani Principis imperium colligendam, cum exercitu aduenisse testatur. Singulari enim Dei benignitate magnum Moscouiae Ducem diplomate solenni crucis osculo confirmato sibi et haere dibus suis, aut iis non existentibus regno Daniae, vel vni ex Holsatiae Ducibus Liuoniam regio titulo possidendam concessisse, nec quidquam sibi iuris in Liuonia, praeter patroni ac protectoris nomen reseruasse, in quod fortunas omnes, et vitam ipsam impendere paratus sit. Ideo se cum exercitu ab eo ablegatum, vt Suecos hostes ex Liuonia pellat. Hortatur itaque Reualienses, vt sponte se ipsi tanquam Principi Germano ac haeredibus ipsius subiidant, spe amplissima priuilegiorum atque immunitatum, si obtemperent, et certo ineuitabilis exitii metu, si recusent. Accedebant Liuonum Nobilium, qui Mosco tum militabant, assiduae cohortationes atque obtestationes. Sed gubernator Suecicus cum Reualiensibus singulari fide, virtute, atque constantia obsidionem vltra semestre mascule sustinnerunt. Quam sequenti anno demum Mosci re infecta incensis castris soluerunt. Dum Reualia a Duce Holsato, quem Liuoniae Regem Moscus nominarat, obsidetur, pax inter Ioannem, qui biennio ante Erico fratri successerat, Sueciae, ac Fridericum Daniae Reges, cum octennium totum nullis induciis interiectis bellum gereretur, post varias vltro citroque intercedentes disceptationes, controuersiis omnibus sublatis, Stetini sub exitum Nouembris composita est. Caesaris nomine Ioannes Fridericus Pomeraniae Dux, Ioachimus Comes Schlickius, Christophorus Carolouitius, et Christophorus Minguitius praefuerunt: Regis Poloniae Martinus Cromerus nobilis rerum Polonicarum scriptor, et Demetrius Solicouius Regis Secretarius. A Daniae Rege missi erant: Petrus Bilden, Nicolaus Caas, Henricus Ranczouius, Georgius Rosencranczius notae primae consiliarii. Sueci legati erant: Nicolaus Gildenstern regni Cancellarius, Benedictus Gilten, Georgius Gera, Ericus Gildenstern. Aderant et Galliae Regis, et Saxoniae
Electoris Consiliarii. Lubeca etiam Danis foederata eo binos consules cum Syndico ablegarat.
In Liuonia sub anni proximi initium Mosci post solutam Reualiae obsidionem Finlandiam Regis Sueciae prouinciam ingressii atrociter populati sunt, vicis incensis direptisque, et innumeris vtriusque sexus in crudelem seruitutem abreptis. Quare grauiter commoti Germani, qui Tyranno militabant, et in iis Reinholdus Rosa praefectus equitum, in dioecesi Derpatensi moratus, re cum Ioanne Taubio et Elardo Crusio, qui immanitatem Tyranni, qua saeuiebat in sub ditos, odisse, et ab eo deficerecoe, erant, participata, Derpatum ex improuiso occupare, exque Mosci tyrannidis iugo liberare conabatur. Verum cum Rosa minus caute rem ageret, nec a ciuibus Derpatensib Germanis, consilii ipsius ignaris, adiuuaretur, a Mosci praesidio repulsus et caesus exitium oppido, cui libertatem parabat, accelerauit, plerisque ciuib. a Moscis crudeliter trucidatis, ac bonis eorum direptis. Taubius et Crusius, quos ad summum dignitatis fastigium Moscus euectos saepe a fide commendarat, male sibi conscii ad Poloniae Regem transfugerunt. Interea Moscouiae metropolis a Tartaris Praecopiensibus ex improuiso oppressa, incendioque deleta est, arce tantum, quae oppidi ampli instar muris cincta conseruata.
Reuersus igitur paulo post ex Liuonia Tyrannus, cum aliam vindictae viam non videret, quadringentos circiter captiuos ex Liuonia in Moscouiam transportatos in concionem aduocat, quasi de singulorum fortuna cogniturus. Quorum coacta multitudine, cumviros iuxta ac mulieres vna cum infantib. adstare supplices cerneret, in libertatem se omnes restituturum simnlat, singulosque interrogat, num in patriam aliquando redirum optent, cumque cuncti annuissent, nil tamen vnquam, nisi prius Principis venia impetrata, in sese recepturos dixissent: ille excan descens, quasi ipsius regiones contempsissent, omnes capitis condemnat. Variae in desquerim oniae capitali sententia au dita exortae sunt: viduae enim et pupilli, senes, pueri, et puellae miserabilem quiritatum edidcrunt, sed Tyrannus lamentabilem huac captiuorum planctum risu excipieus omnes ne paruulis quidem exceptis, vrbe eductos necauit. Cumque ad supplicii locum peruentum esset, raptae sunt ad stuprum puellae, quae vim ac libidinem a corporib. suis nec prece, nec precio depre cari potuere. Eodem vero in loco in flumine Neglina ingens palus defixus erat, cui superstratus pons, in quo Tyrannus consistebat, clauaque ferrea singulorum ceruices feriebat, vt statim ponte delapsi gurgitis impetu abriperentur. Atque sic duplicimortis genere Tyrannus siue furore excaecatus, siue tetertima immanitate ductus, siue odio Germanicae gentis efferatus, in promiscuam multitudinem est grassatus, et quasi iucun dissimum voluptatis sensum percipiens, per solidum diem lanienae isti adfuit. Quaedam tum Germanici sanguinis luculentae formae puellae cum ad idem supplicium raperentur, quamuis multi pro earundem lytro ingentem pecuniae summam offerrent, ne quiquam Tyrannus, alio quin tamen auarissimus, motus, ne vnam quidem ex illis in libertatem asseri voluit. Quocirca omnes, cum frustra precibus omnia tentari viderent, iam immanem crudelitatem, iam ius belli violatum, iam perfidiam supra omnium hominum scelera Tyranno exprobrabant, implorata suptemi Numinis vindicta. Quibus Tyrannus commotior ptimum capiuos reliquos coram ipsis partim aquis strangulandos, partim gladiis dissecandos praebet, mox deinde puellarum marrus ac pedes duobus asseribus fibula iunctis atque disclusis carnifices
alligant, verberibusque illas miserabiliter tractant, vngues iisdem euellunt, atque, diutius vt torquerentur, ita corpora earum paulatim carpunt, vt ne cita morte doloribus acerbissimis finis imponeretur: miserae interea omnem corporum dolorem intolerabilem nomine Iesu saepius inuocato leniunt, donec linguis exsectis verubus suffixae, atque in fauillas redactae fuerunt. Sic igitur mariti vxorum, infantes matrum, matres paruulorum defleuere funera, donec fluuius rapidissimus ad vnum omnes de ponte praecipitatos absorpsit. Infanda tamen saeuitia hac Tyrannus minime exsaturatus, Moscouiam vbi rediisset, decem et octo furcas, totidemque cruces in foro erigit: adferuntur deinde varia torquendis hominihus instrumenta excogitata, ignisque excitatur, et vasa aenea feruentes a quas ebullientia apponuntur. Quibus cum vniuersis terrorem incussisset, ipse cum delecta carnisicum manu in publicum aduolat, et vicina circum loca armatis occupat, vt ita mactandis hominibus locus esset commodior. Concepto autem sceleri sacrorum diem delegerat, vt religionis praetextu immannitatem facilius patraret: mox deinde ad populum, ô ciues, inquit, faustissima vobis istaec dies illuxit, mortis enim sententiam in vos antea latam hoc quidem momento abolere statui, istum tamen proditorum meorum manipulum dignis excruciabo suppliciis. Tum ad destinatum internus facinus, in theatrum produci iubet Ioannem Michaelem Viscouium Cancellarium, quem, cum criminum mul torum accuseretura Secretario, quorum nullius die conscium se palam profitebatur, ad furcas tandem illas pronum suspendit. Cumque satellitum praefectus rogaret, quo eum suppliciigenere affici vellet? respondit Tyrannus: Vos aulici mei ipsum excruciate, ac dilaniate. Praefectus igitur equo desiliens, cultro auriculam illi amputauit, accessit alius, qui sinistram, et tertius, qui labra, atque ita ordine omnibus illum membris mutilarunt. Ex secretariis deinde quidam, vt Tyranno singulari aliquo facto industriam probaret suam, naturalia illi praecidit, vnde statim animam exhalauit. Quo viso Tyrannus conuersus ad Secretarium, et tu, inquit, conspirationis es conscius, proditoti siquidem mec mortem accelerasti, quo circa id, quod abscidisti, quamprimum absumito, aut par supplicium expectaro: putabat enim, Secretarium ex commiseratione istud fecisse, vt citius e viuis Cancellarius tolleretut. Qui versam in se inuidiam temere admissi animaduertens, cum ad tormentorum atrocitatem expalluisset, pudenda illa deuorauit. Non multo post Cancellarii vxor omnibus exuta in carcerem coniicitur, filius in exilium pellitur: puellae ad stuprum raptantur. Eodem modo et ipso momento Thesaurarius ipsius Tyranni Michael Funichoni Cancellarii intimus easdem ad furcas protrahitur, quem feruente simul frigidaque 2 qua per vices perfusum inter stupem e dos cruciatus crude liter occidit. Post illum coquus Tyranni artuatim discerptus est, et simul ducenti virino biles in campum e carceribus educti, qui cum sese purgare vellent, signo repente tympanis dato impediti tumultuarioque succlamantis turbae iudicio dinati immaniter fuere necati. Laniena hac Tyrannus Phalaride crudelior minime contentus iura germanitatis insuper polluit. Erat ei frater Georgius, quem a sycophanta aulico falso traductum inaudita causa tormentis exquisitissimis subiecit, eique inter excarnisicandum omnem thesaurum extorsit, Inde semiuiuo iussu illius caput carnifex detruncauit
Fratriam ad pedes ipsius prouolutam, ac misericordiam implorantem abripi praecipit, detractisque vestimentis nudam populo turpiter prostituit. Iussus dein miles equum conscendere, eamque funi alligatam contento cursu in flumen trahere, aquis demergendam. Simili truculentia ipso die Eliae Prophetae sacro, qui dies festus apud Moscos est celeberrimus, Nobilem quendam Petrum Srebrinum virum et consilio et manu promptum ad se delatum carnifici frustatim concidendum ante oculos tradidit, ac pedes eius vna cum capite man ibusque a trunco reuulsis linteoque opertos loco muneris vxori transmisit. Sic et alium Massoiedum [reading uncertain: print faded] , cuius vxorem ancillamque paulo ante constupratas in superiori suarum aedium limine suspendi, atque strangulari fecit, incognita causa securi ferire mandauit. Quo peracto ex arce ad carceres furibundus procedit. Cumque ciues nonnulli inusitato illius satellitio nonnihil territide via deflecterent, eos vt insequerentur suis imperat, correptosque in partes secarent. Inde carcerem ingressus [reading uncertain: print faded] , tres captiuos antiquae nobilitatis viros Petrum Biekouium, et Albertum Bugasium Polonos et Ioannem Bessum Silesium equitem produci curat, quos Tyrannus manu sua necauit. Inde satellitium in reliquos quinquaginta captiuos immisit, et, vt membratim eos dissecarent, praecepit. Idem in secundo et ter tio carcere factum: in singulis enim, cum ipse tres obtruncasset, reliquos cen tum viginti a militibus laniari iussit. In prandio quodam Demetrius Ocinius dignitate Tyranno proximus, quod poculum de manu Principis sumtum vnico haustu non ebibisset, ac Principis maiestatem contem nere visus esset, interemtus est. Ex Secretariis, quos in aula plurimos alebat, quidam aliquando lucium a rustico quodam acceperat: accusatus igitur a sacerdote quodam aduersario suo, quasi ipso Principe lautius victitaret, in carcerem abductus, ac paulo post in flumine Mosqua submersus est, hac cum exprobratione Tyranni, abi, et apud inferos piscare, assuetisque delitiis animum tuum exsatia. Haec igitur et alia crudelitatis exempla cum paucorum dierum edidisset. Dei indulgentia rem successisse ratus, thura adoleuit, genioque indulsit, nunquam tamen iucunde rebus sacris operatus, nisi peracto prandio quotidie homines viginti septem orco, quod dicitur, immolasset. Alium praeterea ex secretariis cognomento Leuecum tanto prosequeba tur amore Tyrannus, vt ex ipsius manibus medicas potiones easdemque frequentiores sumeret. Is infidelitatis ignarus, cuius apud Tyrannum insimularetur, captiuus flagris caeditur, et corpore diuerberato fractis manibus cru ribusque in palo defigitur, filiis simul etiam et propinquis eius omnibus, ne quis ad imitandum facinus ex tam nefaria domo superesset, horrendo supplicio sublatis.
Sub decursum mensis Februarii anni subsequentis decessit Linczii Casthatina Austriaca Poloniae Regina, foemina omni virtutum genere cumulatissima, cum qua Rex Sigismundus Augustus aliquot annis coniunctissime vixit. Verum postea, seu offensione quapiam, siue alia de causa soli Deo ac ipsis Principibus nota, ita disiuncti fuerunt, vt ea a Rege Maximiliano Caesari fratri, dissuadente Archiepiscopo Gnesnensi Iacobo Vchanio, totoque regni Senatu, remissa fuerit. Qua re grauiter Caesar offensus, ac in comitiis Spirensibus, nisi Ioachimus secundus Marchio Brandeburgicus Elector, con cordiae et tranquillitatis publicae amans Princeps, obstitisset, apud Imperii Status et Ordines aliquid contra eum molitus fuisset.
Eodem mense Nicolaus Mielecius Podoliae Palatinus, et Nicolaus Sienauius Striensis Praefectus cum militibus stipendiariis Bogdanum, Palatinum siue Principem Valachiae Polonis ad dictissimum in Valachiam reduxerunt, et ad Tyram fluuium sub arce Chocimo in Valachia rem strenue gesserunt. Ac cum praeter opinionem a Valachorum et Turcarum copiis ingentibus circumuenti fuissent, exercitum magna cum laude incolumem, re tamen infecta, in Poloniam reduxerunt. Sed non abs re erit altius paulo rem, descripta huius gentis origine, lingua, et moribus, accersere. Valachia, quae olim Dacia, Tyra fluuio seu Nestro a Russia diuiditur ab Occidente Iazygas finitimos habet: ab Oriente Hierasso [reading uncertain: print faded] siue Prutho et Istro siue Danubio fluuiis ab inferiori Maesia, quae nunc Bulgaria: a meridie vero eodem Danubio a superiori Maesia, quae nunc Bosnia et Seruia, disterminatur. Ea post multa bella cum Romanis gesta, ad extremum a Traiano Imperatore subacta, ac in prouinciae formam redacta. Cum autem bellis superioribus exhausta esset, infinitas hominum copias ex Imperio Romano idem Princeps ad agros vrbesque colendas eo transtulit. Sed tamen haud multo post sub Galieno, ac deinde sub Aureliano Imperatoribus barbari eam vindicarunt. Deinde Gothi eam sub Gratiano Principe possederunt. Ita ex illa colluuie Romanorum et barbarorum commerciis et connubiis commixtorum Valachi orti, lingua noua ex veteri sua barbara et Romana confusa ac corrupta vtuntur. Permulta tamen retinent Latina: tametsi Russicam quoque et Slauicam in vsu habeant, siue propter vicinitatem et commercia, siue quod a Slauis ea quoque regio, quemadmodum caeterae in eodem tractu a Maeotide palude et Ponto vsque ad mare Adriaticum pertinente subacta fuit. Sunt autem Valachi gensdura, bellicosa, et fraudulenta. Vnde vero, et quando Valachi dici coeperint, incompertum est. Vulgaris quidem opinio est, a Flacco quopiam siue Praefecto, siue domino eos nomen hoc accepisse, vt primum Flacci, mox corrapto a finitimis barbaris vocabulo Vnlassi et Valachi appellarentur. Polonorum quidem atque Flauorum lingua non modo hi populi, verum etiam omnes, qui sunt Italici generis, Valassi et Vulossi dicuntur: quod ipsum etiam argumento est, Italicam hanc gentem esse. Agros non magnopere colunt Valachi, sed armentis ac gregibus alendis fere victitant, eo quod optimis pascuis abundet eorum regio. Inde fit fortasse, vt Polonicis aliquanto maiores oues et boues ibi nascantur: quorum maximam ac pene infinitam vim non modo finitimis Russis atque Vngaris, sed etiam Polonis, Prussis, Silesiis, Boemis, Germanis, Slauis, Italis, Turcisque quotannis suppeditam. Religionem Christianam colunt Gtaecorum ritu, Vocatur etiam Moldauia haec ipsa regio a flumine, an aliunde, non compertum. Posteriori quidem tempore gens haec in duos dominatus diuisa, nominibus quoque distingui coepit, sic vt ii, qui ad Orientem et Septentrionem vergunt, et Podoliae finitimi sunt, Valachorum nomen retineant: qui vero meridionale Transyluaniae latus attingunt, Multani a Polonis, a caeteris vero Transalpini vocentur. Nonnulli hos proprie Valachos, illos Moldauos appellant. Haec ergo gens odio contra Bogdaum Principem suum concepto, quod Polonorum magna consuetudine in aula sua vteretur, his plurimum fideret, horum beneuolentiam liberalitate demereretur, vni illorum sororem suam nuptam de disset, ipse quoque vxorem Polonam ducturus esset: clam ineunt consilia
de alio in locum eius succenturiando. Erat tum apud Imperatorem Tarcarum Iuonia (sic illi Ioannem appellant) filius Stephani Principis illorum e concubina prognatus, qui anno 1561. Rege Sigismundo Augusto comitia Lublini agente Ioannis Firlei Palatini Lublinensis Mareschalcique regni de famulitio fuit. Is Valachis visus est ad suscipiendum imperium satisidoneus, Ad hunc ergo de nouo Principatu sctibunt: quae et quanta a Bogdano ac Polonis perferant mala significant; si cito cum aliqua Turcarum manu veniret, prodituros se ei obuiam pollicentur: Polonosque vna cum Bogdano et Petro fratrei ipsius vinctos viuos in potestarem eius tradituros. Iuonia iamdudum cupidi ne dominandi flagrans, accepto tali nuncio, protinus colligit Imperatoris Turcici permissu circirer viginti millia Turcarum, Graecorum, et Serborum Bogdanus factus de his consiliis certior a quodam Valacho, simulque monitus, vt profectus in Poloniam ad amicos, mature pararet auxilia, quibus se ab iniuria tuererur, sicque euitaret insidias: illo ipso, quo haec accepit, die (qui fuit Dominicus praecedens bacchanalia). Valachia excedit: vbi primum Polonis familiaribus suis perfidiam insidiasque subditorum aperit. Egresso Valachia Bogdano, ingressus eam est Iuonia magnis Turcarum copiis stipatus. Cui obuiam primores profecti, saluratumque reuerenter Iasum, vbi sedes Palatinorum, deducunt. Tum vero cognouere periuri Valachi, lusum ac iocum fuisse, quae a Polonis perpessi erant, prae illis, quae a Turcis perferre cogebantur. Ipse etiam luonia vel ob leuissimum delictum poenam capitis in sontes statuebat, viuos excoriabat, ad palos adfigebat, oculis priuabat (quae poena apud Valachos familiaris est) naso et auribus praecisis deformabat: imo si quis illo inuito vel racemum suae vineae, vel aliud quidpiam, ex quo census penditur, vendidisset, huncille aut occidebat, aut hamo per nares traiecto, manibus post tergum reuinctis, tortoribus, vel, si hi abessent, Attinganis vulgo Cziganis dictis per plateas scuticis caedendum exhibebat, et (quod immanius) aesorum cadauera inhumata in publico destituebat, vr canes comestione illorum explerentur, homines exemplo tragico obedientiores red derentur. Hac tali immanitate tantum sui metum amoremque (si in tyrannidis metu amor locum habet) genti incussit, vt illum postea non modo honorarint, metuerintque sed et fortiter pro eo depugnauerint. Est in Russia nobilissimae prosapiae Caspar Padnieuius, Praefecti Sidaczeriensis filius, huic Bogdanus sororem suam matre assentien te bona cum dote locauit. Ipse etiam Bogdanus Ioannis Tarlonis vexilhferi Leopoliensis filiam ducturus in matrimonium erat: cui filiae matrique eius matito mortuo Rex Augustus tutores constituit Georgium Iaslouiecium Russiae, Nicolaum Mielecium Podoliae, Palatinos, qui puellam sponso nuptam elocaturi erant. Ad hos ergo Bogdanus vbi venit, opem illorum contra infidos Valachos implorat, atque vt suppetias eant, rogat. Idem postulat et a militibus finium regni custodibus. Hi itaque omnes rei indignitate commoti operam suam ad recuperandum ius amissum obtulere. Miserat et ad Augustum Regem certos homines, qui idem ab eo pererent: sed foedus cum Turcis antiquum auxilia ferre non permisit: tamen, quantum per fidem potuit, praestitit, misso ad Turcam Andrea Taranouio, vt Bogdano reconciliaretur, si qua oftenssus esset, vtque eiectum in patrium Principarum restitueret, orauit. Egresso e Valachia absque
ommi operae precio legato, confestim Bogdanus cum bis mille fere voluntariis militibos e Nobilitate in patriam irruit, quos traducto Nestro flauio voluntate omnium Nicolao Mielecio propter prudentiam et rei bellicae scientiam ducendos regendosque committit. Is sibi collegam adiungit Nicolaum Sieniauium Praefectum Striensem, et ipsum rei militaris scientia clarum, cui breui post omnis orae illius cura a Rege mandata. Horum ductu Valachiam ingressi rei frumentariae paulo licentiosius studebant: qua re cognita, Mielecius furcam mediis in castris erigit, poena capitisraptoribus enunciata: quod non ad hostes, sed ad suos venissent, quibus dominum conarentur restituere expulsum. Habitus est idem delectus militum, quorum septingenti bello gerendo parum idonei domum remissi, mille trecenti retenti, exigui numero, bello sed viuida virtus. Postero die iter ingressi, per syluam faginam (quae quondam ab incolis callide succisa perniciosa Polonis extitit) ad Prutum amnem appulere: vnde misso Bilauio centurione cum Bogdani famulitio, vt Chocimo tormenta bellica adueherent: ad Steponowczum (qui locus ad eundem fluuiume est) processere. Vbi facti de vicinis hostibus certiores, visum ducibus, vt ad illos suis cum cohortibus proficiscerentur Stanislaus Lanczkoronius Scalensis, Michael Iaslouiecius Chmielnicensis, Praefecti: Nicolaus Herburtus, Stanislaus Volscius, Crussielnicius, Temrucus Pietiehorensis cum triginta Croatis. Hos Valachi conspicati, Pruto celeriter traiecto, terga dedere. Ibant ergo Poloni secundum alteram ripam, hostes ex aduerso secundum alteram, eius animi, vt sex millia Valachorum quadringentos Polonos non fuerint ad oriri ausi Poloni nulla re memorabili patrata in castra reuersi, ire rursus ad excubias agendas iussi, Profecti incidunt in Turcicos et Valachicos excubitores, qui multis in locis ignes excitarant, vt hac ratione, quamuis millenarium non excederent, plures viderentur. His Poloni die iam illucescent visis, etsi impares, tamen se continere non potuerunt, quin clamore sublato in eos irruerent. Turcae armis proti nus correptis et ipsi conclamant. Volscianosque et Croatas, qui eos inua serant priores, a se propellunt. Sed posteaquam Herburtus, Lanczkoronius, Iaslouiecius, Krusielni cius cum tympanis accessere, illico a pedib. salutem quaesietunt. Polonis fugientes pecudum more caedentibus, vigintiquatuor viui capti: Poloni omnes salui, Croatae solum vnius, cui equus cum esset effrenus et refractarius, a Turca caput acinace abscissum. Hic vbi quidam Temrukianus Scytha Volscii cohortem repulsam ab hoste vidit, insciis omnibus ad Mielecium cum nuncio caesorum Polonorum aduolat: cui praemii loco catenae iniectae, quod vano rumore militum animos eneruaret. Subiecti quaestionibus captiui, in proximo magnas esse suorum copias professisunt. Quapropter turmarum praefecti, quisque suos protinus instruunt ordinantque. Mielecium de victoria, et hoste vltra montem delitescente edocent, maioraque auxilia aduocant. Praemittuntur ad illos, qui auxtlium petebant, Ioannes Iordanus, et Matthias Kosielsciu, quos Palatinus reliqua cum manu insequitur. Vbi conuenerunt, primum Deo autori salutis omnium, caedis vero hostium: post ipsis etiam pro opera praelii initio strenue nauata gratias egit. Interim Bielauius cum tormentis praesto est, Iordani fidei traditus. Progressi omnes ad Iasum anima duertunt, magna Turcarum Valachorum que agmina tumulos
Stepano Wcios insedisse: adhaec Valachos conspectis Polonis acies suas ostentare. Hic Mielecius, quid hostes auderent, periclitaturus, Herburtum Iaslouieuicium, Temrucum eos ad praeludium pugnae proletare iubet. Verum ii animaduersis insidiis (posuerat enim Mielecius in occulto Czeremissios praestantes iaculatores) prodire in aciem noluere. Mielecius quoque consideratis hostium viribus necignarus, aliud resistendi, aliud sedendi tempus esse, regredi potius, quam temere cum paucis in Valachiam progredi consultum putat. Quare iubet in speciem quaeri vada Pruthi, quasi Iasum iter flexurus, cum forte reditum Chocimum versus animo agitaret. Noluit enim numerosis hostium copiis exiguum suorum numerum auxiliis certis destitutis obiicere, Intercesserunt dies aliquot, cum Poloni ad Chocimum hostes sequentes prope magnis agminibus haberent, quorum audaciam minime ferendam Palatinus existimans, monet Herburtum, Lanczkoronium, et alios, vt illos a suis ceruicibus depellerent. Quod hi propter loci ini quitatem, et imminentem solis occasum tum detrectarunt, operam suam loco aequiori, temporeque opportuniori polliciti. Proin Poloni procedebant vlterius, hoste incassum e de oliui loco tormenta in eos exonerante, donec inter Pruthum et alium fluuiolum consederunt. Nocte cum excubiis transacta, animaduertunt prima luce, hostes id vnum conari, quo ipsos circumuenirent, et in angustias compellerent. Sed Herburtus sua, cum turma, quae semper extremum claudebat agmen, multitudine hostium falcatam aggressus, in aquas adegit. Tum ecce prosilit quidam e Turcarum exercitu hastatus, more militarialiquem ex Polonis ad duellum deposcens. Vix haec effatus, intrepide adest e latere Stanislaus Vistempus, staturae paruae, sed animi magni, venabuloque Turcam vno ictu transuerberat. Accurrunt Turcae auxilium laturi animam agenti, sed frustra. Contra Poloni cum Vistempo triumphant. Fit mediocre certamen, in quo Zebro turmae Lanczkoronianae occubuit. Quo amisso, Turcae quieti fuerunt, vt pote die Veneris ipsis sacro. Sequenti die Polonos Chocimum tendentes magna Turcarum phalanx insecuta est, vbi rursum alius Stanislaum Ciolcum armis habitaque inter caeteros fulgentem ad singulare certamen prouocat. Mox prouocatus ad Palatinum Podoliae accurrit, ac duelli facultatem petit. Qui barbarum pugnae genus abnuit: e re magis et laude Polonorum dicens futurum, si iunctis animis viribusque, sicubi opus esset, hostem aggrederentur. AEgre id tulit Ciolcus. Hoste prouocationem denuo vrgente, et lingua Slauonica veste pennisque nitentem prouocante obsecrat prouocatus, vt, si sibi integrum non sit. saltem cuipiam suorum id permittatur, ne impune Christianis insultasse videretur barbarus. Facta potestate, statim contra illum cum hasta proruit Paulus Chanzouius Turca nil expauescente, verum irrito vtrinque concursu. Tum Chanzouius districtum subito ensem fronti hostis infigit, vulneratumque ferrum haerens extrahentem, brachiis appendit. Hac colluctatione conspecta decurrunt ad commilitonem Stanislaus Vysga, et Stanislaus Niegoczius. Turca manibus Chanzouii elapsus, recepit se ad suos, qui subito lethali animaduerso vulnere complures adorti illos tres Polonos strenue se defendentes vndique cingunt. Laborantibus subueniunt Herburtus et Volscius, committuntur caedes magno clamore, barbaris in fugam versis: quos illi caedentes acrius persequuntur. Tum duces exclamare, pedem referrent, et ad signa redirent
Acclamant et centuriones, inhibentque frustra: adeo iam animi victorum incaluerant, vt reuocari ab incepto non possent. Quod cernentes alii turmarum praefecti, paucis in castris relictis, pugnantibus animos suo aduentu addidere. Tum vero omnes simul multo feruentius hosti validiori instate, caesim punctimque ferire, donec illos ad ipsa statiua Valachica compulerunt. Prouecti calore pugnandi vltra tubicines et tympanotribas, animad uertunt, se nimium procul a suis abscessisse: quapropter coacti in vnum ad suos redierunt. Reuersos palam obiurgat Mielecius, quod praeter mandatum rem summi periculi pauci tentassent: qui alterius ducis Sienauii permissu fecisse respondent, et Deo largiente victoriam, fuisse persequendam. Post loco quodam paludoso superato, qui haud procul Chocimo aberat, Turcae Polonos immani cum boatu iterum assequuntur. Inprimis autem Stanislai Czurili centutiae turma petebatur, ad quod conuertente se Czurilo, procurrit cum malleo acute siue claua acuminata Mielecii familiaris Radeczius, bellandi cum Turcis gnarus: quem capiti vnius vbi impegisset, eximere non potuit. Hunc secutus Czurilo centum cum equitibus, tantum hostium numerum aggressus est, vt Poloni intermixti non apparerent. At Mielecius extemplo negocium dat Ossouio, vt cum suorum equitum manu periclitantibus succurreret. Hic Turcae visis pluribus Polonis ad se cum impetu irruentibus, e vestigio retrocesserunt. Sex tantum e Czurilianis desiderati, Turcis Valachisque non paucis passim concisis, contritisque. Appropinquantibus Polonis Nestrum, Turcae suo incursu nouissimos pene carpebant, Triginta Czeremissii a tergo constituti sclopetis longioribus incursantes repellebant. Fuit ibidem palustris locus Polonis transeundus, ad quem hostes celeriter concurrerunt, aditu eos prohibituri. Verum iussu legati exonerata contra illos duodecim minora tormenta, et vnum grandius, con turbatos vltra montem reiecerunt. Eluctati ex istis Poloni, tandem ad Cho cimensem arcem concubia nocte venerunt: quam Dobroso louius paruo praesidio tenebat, et fide bona Bogdano tam diu seruabat. Vbi Turcae Polonos iam se curiores, et ordinis negligentes perfacile oppressissent, ni Tena rucus tam diu illos detinuisset, dum singuli suis sub signis consisterent. Godrisseuius prior e centuria Adami Goraii hostes sensit, deinde alii: qui celeriter a Sienauio ordinati, productis ante aciem tormentis, hostem operiebantur: nec res, tametsi Poloni copiis multo essent inferiores, certamini moram injecit Veruerat autem Mielecius ne quid ipse Bogdanus attentaret, sed contentus iis, quae alii pro eo subirent, in castris se contineret. De hinc Turcae Polonos inuadere premereque. Periclitante Ciemierinio, auxilia Herburtus et Temrukus a Sieniauio ferre iussi, respondent, minime committi debere velites loricatos venabulis vtentes cum Turcis hastatis et scutatis (nam nulla negotio ab eis dispersum iri) sed hastatos cum hastatis, vt aequa sit pugna: se vero praesto fore, vt hostem alia ex parte inuadant. Tali excusatione vsis successit Sieniauii mandato Ioannes Iordanus, cuius turma hastarorum ex iuuentute cordata constabat. Hidiuina opeimplorata eo impetu in hostem irruunt, vt nullius hasta ab hoste aberrauerit: pugnantibus subueniunt a latere Herburtus, et Sigismundus Rozenus, sed protinus resilierunt saucii Turcae, quos hi insequendo vsque adipsorum castra variis viatum anfractibus fugarunt. Inter fugiendum autem astute illi arma, pileos, caeteraque impedi menta abiiciebant, vt se insequentes illis colligendis occupatos remorarentur:
sed quia de vita et gloria certabatur, neglecta haec a Polonis. Postquam Turcae Polonos longe digressos, et omnibus destitutos auxiliis vident, de integro circiter sexcenti integri quadraginta defessos aggrediuntur, et magno concursu multi paucos premunt. Opportune autem tunc ad illos forte fortuna delati fuere Sigismundus Rozenus et Ioan. Radeczius Tum Herburtus paucis socios cohonatur, ne animos hostium multitudine desponderent: quos diuino auxilio perinde vt ante disiecturi facile essent, cum audaces fortesque fortuna iuuet. Quibus dictis seque sequi iussis, incitat equum in hostes imminentes. Iuuadunt in eos etiam reliqui. Instauratur acre praelium, si vnquam alias. Quo inualescente auulsum ab aliis Herburtum permulti impetunt. Et ipse quidem singulari fato patriae seruatus est, verum de commilitibus quatuor cecidere. Vagabatur aliquandiu inter hostes Herburtus, sed pro Valacho ab illis habitus ex veste incolumis euasit. Verum ne ab illis fine damno illato discederet, opportunum tempus locumque nactus, cuidam Turcarum graue infligit vulnus, seque subito fugae mandat: fossam quandam mite latam et profundam equo incitato transilit. Clamore a Turcis excitato, vt occideretur, prouolant duo Turcae, quorum vaus a dextro latere ipsum ad eo sarissa petit, vt ex ephippio pene iam excuteret, alter a sinistro eodem momento conatus traiicere, in equum subleuat Periculo ita liberatus equo addit calcar. Fugienti capite humerisque gladio protectis obuius sit Siezinius armiger Lanczkoronii: hunc agnitum, sibi vt opituletur, orat, qui non impigre praestitit. Tunc Turcae viso eo destitere cursu. In tam impari pugna praeter hos, qui commemorati sunt, haud plures decem interiere, qui ex turma erant Lanczkoronii: et Iordani, quos inter nobilior fuit Stanislaus Gozdzikouius Iordanicollega, vulnerati non pauci: caetri ictus hostium incurrentium armis auertentes, incolumes ad castra reuenere. Venientes Kosielscius centurio, Turcas esse ratus, hastis excepisset, ni sermo Polonos prodidisset. Non desiere interea Turcae in Kosielscianam turmam, quae primam aciem tuebatur, impressionem facere, donec a Iacobo Iordano tormentis et peditatui praefecto abacti fuere. Post haec Mielecius, rebus hostium probe cognitis, monitusque a Penkoslauio Iacobi Iordani vicario castra illinemouit, ab hostibus ita infestata, vt cassidem Gabrielis Rembouii Mielecii assectatoris glans ferrea attigerit. Tum autem Kosielscius et mandato ducis, et successu hortante priore castra adotus hostilia, complures inibi interfecit: tormentis insuper aliquot paruis, et signo militari rubro ereptis. Tam audaci incursu hostes haud mediocriter perturbati, frequentes paucis cessere. Quibus eo modo repulsis, castra promota ad Chocimum sunt. Hinc Bogdanus ad Iuoniam mittit Radeczium Mielecii familiarem orans, ne sibi patrium Principatum, in quem ius haberet nullum, vi criperet, alio quin non fore diuturnum inique ac quisitum imperium: cogitaret, nil esse grauius, quam destatu pristinae dignitatis vi aliqua deturbari, ideo ab alio exspectaret paria. Deum enim hac ratione solere vlcisci omnem iniuriam. Quibus minime motus Iuonia legatum custodiae Pyri Czausi tradit: dehinc cum nulla alia ratione quenquam e Polonis capere vivum potuisset, iure gentium violato, Selymo Imperatori Turcico eum transmittit. Perductum ad Mahometem Bassam, ait Pyrus, captum in praelio: quod negat Radeczius, sed eo tamen non recipit libertatem. Fuerunt tunc temporis Constaminopoli Poloni, Andreas Taranonius, et
Christophorus Dzierscius: hic interpres, ille nuncius Regis, Hi nihil non tentauere, ne quid grauius in insontem statueretur. Verum Basse, vbi de stragesuorum in Valachia intellexit, non solum tulit hoc acerbissime, sed etiam captiuum more aliorum remigum toto corpore rasum triremibus ad iudicauit. Vsustandem est opera Dzierscii Miele cius in Radeczio liberan do apud Bassam primarium: qui, cum et ex aliis Czausis (aulicos illi, qui huc atque illuc cum mandatis mittuntur, sic vocant) et ex Petro Bogdani fratre, qui post ibidem e viuis decessit, cognouisset, Radeczium non in prae lio, sed legatione ad Iuoniam fungentem captum: diu perquisitum (iam enim triremes in pelago erant) reddi Dzierscio iussit, verum clam ei porrecto veneno, quod ipsi lethale fuisset, nisi alexipharmacum ipsi mature subministratum fuisset. Restitutus libertati, rediit post in patriam cum Martino Bronieuio, ad peten das inducias, dum in locum demortui Regis alius Rex substitueretur, misso. Mielecius videns indies copias Iuoniae augeri, suas vero magis diminui, (dies enim aliquot equis Polonorum nullum aliud pabulum, nisi frondes et frutices erant) adhaec memor oraculi: Principes a Deo in solium tolli, ab eodem que deturbari, ne cum Deo pugnare videretur, neue, quos in Valachiam introduxisset, perderet, de redituin patriam consilium iniit. Interim Iaslouiecius exercitus regni Poloniae dux, cognito Valachiae turbulento statu, iamiam erat Nestrum traiecturus cum equitatu octingentorum, ni id Mielecius dissuasisset, ne forte magis irritatis barbaris maius in discrimen suos adduceret. Ne vero nil ageret, mittit quosdam e suis ad Praefectum Bialogrodensem Turcici iuris, qui haec illi referrent: Hi, inquit, Poloni, quos Bogdanus neque Rege neque me conscio Principatum recuperaturus auitum e Polonia eduxit, amici meisunt. Quibus Caesaris tui voluntas, a Bogdano alienata, et in Iuoniam propensa, minime cognita: at vero, vbi ita se rem habere ex Turicis quotidie crescentibus copiis acceperunt: reuerti illo, vnde exierant, voluerunt, sed a tuis impediti sunt. Quare si tibi videtur, ita tuos compesce, ne quod nostris obiiciatur impedimentum: sin minus, necesse erit cum his paucis, quibus cum ad fines Poloniae et tui Imperatoris veni, breui plures habiturus, me amicos ab omni iniuria tueri ac vindicare. Quod si factum, vereor, vt ne te consilii poeniteat. Praesectus simulatque haecaudiuit, continuo Turcas et Valachos ripa Nestri abscedere iussit. Traiicientibus Polonis angustis nauigiis quinque diebus flumen, multi equi ex eis praecipitati, vi fluminis abrepti, absorptique. Non discesserant autem a ripa omnes Valachi, qui extremum agmen carpere conati, cum a peditatu retrorsum collocato cum tormentis, tum ex ipsa arce Chocimensi telis repressi fuere. Poloni superato Nestro Deo inprimis, dein de ductoribus suis gratias egere: hi contra, illis, quod obedientes, quod fortes in praeliis se praebuissent. Ibant postea omnes integro ordine Cameneciam arcem natura munitam. Atque ita Bogdanus infelix Principatu suo priuatus Camienecii omnibus gratias egit, quod ipsius causa in tantum discrimen se coniecissent, polliceturque se huius beneficii in vtracunque fortuna positum nullo non loco atque tempore memorem fore. Postea cum nonnullis Polonis in Moscouiam se contulit, ibique indigna calamitate vitam finiit. Porro relictus in arce Chocimensi
Dobrosolouius cum septunginta iaculandi peritis peditibus, strenue illam a a vi Turcica aliquot hebdomadis, factis interdum eruptionibus, defendit. Hanc Iuonia cum nec precibus, nec minis eo adducere posset, vt arce excederet: dat ad Iaslouiecium literas, quib. illam sibi tradi petit: se tale iusiurandum daturum promittens, quale Rex Sigismundus Augustus dari mandaret. Annuit Iaslouiecius, quod in mandatis a Rege illud haheret, iuramentumque ab Iuonia accepit. Posthac Dobrosolouius a Iaslouiecio Regis nomine iussus cum milite ex arte descendit.
Eo ipso anno comitia Rex Varsauiam edixerat, quae propter pestis contagium non poterant haberi. Ibi Rex recordatusse hominem esse, et casib. mortalium subiectum, testamentum sexta Maii condit, ac post Varsauia, vbi pestis iam inualuerat, Knischinum contend t, vbi lento morbo correptus, viribusque omnibus exhaustus, vitam cum morte commutauit ipsis calendis Iunii, ex Iagellonica familia vltimus, anno aetatis quinquagesimo secundo, regni post patrem vigesimoquinto. Princeps bonus, humanus, pacificus, modestus, bonae spei nuitritor, vigilans, prudens, iustitiae atque aequitatis amans, patiens, frugalis sibi, liberalis aliis, diuersarum linguarum pertrus praesertim Latinae, quam non solum intellexit, sed etiam genus dicendi et pondera verborum acutissime perspexit: musicae harmoniae, concentus, ac modulationum iudex peritus, Geometriae, Opticae, architecturae, tormentariae callens, naturaeque diligens obseruator, acies instruendi, collocandi, currus ordinandi, exercitusque ducendignarus. Ante vitae suae terminum a Francisco Krassinio Episcopo Cracouiensi sacris procuratus, animam suam Deo, a quo eam habebat, et quam infirmitate humana multoties obnoxiam se fecisse fassus est, commendauit, ac eius misericordiae permisit: corpus terra natum terrae reddi mandauit; officium suum Reipublicae tradidit. Atque sic Iagellonum familia nobilissima hoc in Rege extincta est, postquam ducentis fere annis in Polonia reguasset.
REBVS humanis exempto Sigismun do Augusto Rege Knischini nonis Quintilis, primus ibidem Procerum conuentus celebratus est, et consultationes de interregni statu agitatae. Eodem anno generalia comitia Procerum et Nobiliratis habita sunt prope Varsauiam ad pagum Kamienum de noui Regis electione, Quo aduenerant legati a Pontifice Romano, Caesare Maximiliano, Rege Galliae Carolo nono, et fratre eius Henrico Andium Duce, a Rege Sueciae Ioanne, et aliquot Principibus vicinis. Inibi sancita estinter dissidentes de religione pax, seu, vt vulgo dicunt, confoederatio, hoc est, lex, qua prohibetur, ne alter alterum ob religionem iniuriis afficiat, aut in Reipublic aemuniis, siue palam, siue clam posthabeat: sed vtrinque in pace mutua viuant, et eoncordia ciuili, expectantes, donec tempora ipsa commodiorem concordiae occasionem diuinitus suggestam offerrent. Haec autem sapienti consilio fuerunt decreta, nempe, vt vitarentur motus, bellaque parricidialia; sancte et sine dolo se seruaturos inuicem promiserunt, et vt Reges quoque posteri in inauguratione idem iureiurando comprobarent, sanxerunt.
Post vnius ferme anni interregnum, qnod fuit satis tranquillum, praeterquam, quod pridie paschatis mille octingenti Tartari, in Podoliam irruptione facta, vicis aliquot et praediis circumia centibus succensis, spoliis onusti, domum redeuntes a Buczacio Camienecensi Praefecto caesi atque fugati sint.
Septimo deinde idibus Aprilis de electione noui Regis extra Vistulam Orientem versus ad Varsauiam in campo patenti, in quo tentorium magnum erectum erat, agi coeptum. Ad quae Machmet supremus Constantinopoli Bassa literas nomine Im peratoris sui Selymi Senatui et Ordinibus Poloniae exhibuit quibus inter cedebat pro Henrico Andium Duce, Caroli nioni Regis Galliae fratre, vt eum Poloniae Regem crearent. Postea ab ipso Imperatore Turcico Selymo orator Achmet Czaus venit, Imperacoris sui gratiam, amicitiam, et beneuolentiam omnem regni Senatui offerens.
simulque rogans, si aliquem ex suis, quem eo honore dignatentur. Regem eligere animus esset, vnum ex his videlicet Iacobum Vchanium Archiepiscopum Gnesnensem, Ioannem Firleium Palatinum Cracouiensem, et regni Archimarschalcum, Georgium Iaslouiecium Russiae, ac Nicolaum Mielecium Podoliae Palatinos declararent. Quod si externum mallent, suasit, vt Regem aliunde sumerent eiusmodi, qui fcedus et amiciriam cum Imperatore Turcarum coleret. Itaque longa consultatione habita Henricum Valesium Andium Ducem, Henricisecundi Regis Galliae filium, Rupellas tum fratris nomine obsidentem, Poloniae Regem designant, aliquot Palatinatibus siue satrapiis, videlicet, Cracouiae, Sendomiriae, et Podoliae non consentientibus, priusquam de religione fuisset conuentum, et de iuribus, legibus, ac immunitatibus Nobilitatis sartis tectis conseruandis recte prospectum: sed tamen electioni Regis eiusdem, in quem caeteri consenserant, calculum suum adiecerunt. Archiepiscopus itaque Gnesnensis regni primas Henricum Andiae Ducem electum Regem promulgauit, non citra bilem Mareschalcotum Poloniae et Lituaniae, quorum id officii erat, multis re suspensa dom os suas repetere constituentibus. Postea dissidiis vtrinque compositis conuenerunt, dieque decima tertia et decima quarta Maii de pactis et conditionibus ad libertatem, immunitates, lege, et iura regni, magnique Ducatis Lituaniae cum legatis Gallicis transegerunt, quae omnia iuramento solenni Gallici legati confirmauerunt, et firmiter seruanda, augendaque semper a Principe suo Rege electo fidem dederunt. His ita confectis, tam Poloni quam Lituani vnanimi et concordi suffragiorum consensu electum Regem Poloniae Ducem Andegauensem Henricum nuncupatum renun ciauerunt, rituque solenni confirmauerunt.
Quem Ioannes Firleius Palatinus Cracouiensis, et regni Archimarschalcus Polonis, et Iohannes Chodkieuicius Samogitiae Praefectus Mareschalcus magni Ducatus Lituaniae Lituanis proclamarunt. Sicque omnibus transactis, Varsauiae in templum diui Ioannis omnes congregati sunt, consentientibus animis et vocibus hymnum D D. Augustini et Ambrosii, et alia secundum ritum ecclesiae Romanae decantauerunt, bombardis, et tormentis maioribus ad laetitiam exprimendam explodentibus.
Conuentu nondum dimisso, instrumenta electionis confecta sunt, et ad eain Galliam perferenda, salutandumque Regem electum, delecti tam a. Senatu Poloniae et Lituaniae, quam ab equestri Ordine oratores illustriloco nati. Legationis principem locum tenebat Adamus Konarscius Episcopus Posnaniensis, cui adiuncti fuerunt legationis socii, Albertus Lascus Palatinus Siradiensis, Ioannes Tencinius Gnesnensis, Andrea Gorcanus Miedziricensis, Ioannes Herburtus Sanocensis, Sranislaus Kriscius Racianzensis, Castellani. Nicolaus Christophorus Radiuilus Mareschalcus curiae Lituanicae, Ioannes Zameiscius Belzensis, Ioannes Zborouius Odolanouiensis, Nicolaus Firleius Casimiriensis, Praefecti, et Alexander Prunscius Palatini Kiouiensis filius. Qui petita quidem facultate, nondum tamen impetrata, per Germaniam eundi, Lutetiam decimo quarto calendis Septanbris feliciter attigerunt; qui a Carolo Rege Galliae
perbenigne et liberaliter excepti, legatione sua exposita, Ducem Andium Poloniae Regem salutarunt. Inter alias autem, easque magnificas et liberales promissiones, quas legati Gallici in comitiis Varsauiensibus Henrici Ducis An degauensis nomine fecerant, si is Poloniae Rex eligeretur, erant et hae: quod Rex declaratus breui dissolueret omne aes alienum Regis demortui, et ab ipso regno Poloniae publico nomine contractum: quod priuatis sumptibus bellum magno Moscouiae Duci indictum gereret, omniaque loca superioribus bellis Poloniae ablata recuperaret: omnes prouentus, vectigalia, et pecuniam, quae ex Gallicis suis ditionibus annuatim colligeretur, ad ornandam excolendamque Poloniam conferret: classem in genrem ad impedienda Germanorum cum Moscis commercia pararet; centum nobiles iuuenes Polonos impensis suis in aula Gallica quotannis aleret, ac quinquagin ta in Academiis exreris sustentaret. Quae cum se praestiturum, iurisiurandi religione interposita, saucte recepisset, quarto calendas Octobris Parisiis, fratre Carole Rege, Catharina matre, Francisco Alenconio altero fratre, et sorore Margareta, comitantibus discessit. Rex statuerat fratrem vniuerso cum comitatu ad regni fines prosequi, nec prius diuelli, quam ad Germaniae limites ventum: verum medio itinere morbo correptus, dimisso fratre, ad sua redire coactus est Vnde Rex olectus Nanceum perrexit, a Duce Lotharingiae sororio lautissime exceptus.
Vbi tunc peroportune Claudia Ducis coniunx filiam recens enixa; pro qua in sacro baptismo Episcopus Posnaniensis, et collegae rogatu Prin cipis fideiusserunt. Discedensillinc Rex nouus Blamontum peruenit, vbi matre Catharina, fratre Duce Alenconiorum, Margareta sorore aliisque proceribus Galliae valere iussis, vltimo omnes complexus est, Eum in Poloniam nuncius Pontificis Episcopus Montisregalis, et sexcenti Nobiles Galli illustri genere nati honoris caufa comitati sunt. Blamontum vsque venerunt ei obuiam Principes Germania, Ludouicus et Christophorus Comites Palatini, Friderici tertii Electoris, filii, per quos velut itineris duces Rex Tabernas Alsatiae oppidum deducitur, vbi ab Episcopo Argentinensi hospitaliter susceptus. Inde Nemetibus ac Vangionibus, Palatinatu, Francofuiro ad Moenum, Fulda, Hassia, Saxonia, Marchia, a quarum ditionum Principibus vbique honoristce et magnifice acceptus habitusque est, feliciter perlustratis, tandem prospera vsus forruna in Poloniam magna cum laetitia et congratulatione appulit.
Hoc interim temporis spacio funus Sigismundi Augusti in aduentum huius noui Regis reseruatum est. Knischino, vbi defunctus, corpus eius Tykocinum arcem duobus inde milliaribus dissitam, inde Varsauiam auno fere euoluto deportatum, Varsauia tandem Cracouiam magna cum procerum pompa Regis sorore Anna subsequente ad sepulturam, cum iam felix aduentus noui Regis Miedziueciam nunciaretur, aduehirur: omnibusque pro iustis exoluendis tanto Principe dignis apparatis, decimo quinto calendis Martii proceres ac equites, qui ad funus cohonestandum, et expectationem noui Regis vndiquaque confluxerant,
lugubribus induti ad Annam Poloniae Infantem in arcem omnesisese conferunt. Similiter matronae illustres pullis velamentis capita obuolurae concurrunt ad testandum dolorem, Infantemque consolandam. Haec dum fiunt, interim aera in omnibus templis vrbis, et circum quaque in pagis vicinis parochialibus vbique perstrepebant, quibus et vrbs ipsa, et circum omnis vicinia late personabat. Sic omnes proceres Infantem Annam Prandnikum vsque prosequuntur. Inde funus plumbeo loculo inclusum et serico velamine nigro obductum, insignibusque regni ornatum, octo equis mirae nigredinis effertur, aulicis circumquaque serici villosi tegumenta longe per terram errantia tenentibus, Post sequebatur illustrium et nobilissimorum virorum comitatus, quibus omnibus vnus habitus. In his legati externorum Principum, Archiepiscopi, et Episcopi cum Abbatibus conspiciebantur. Infans Poloniae a legato Pontificis Romani, et Venetorum oratore deducebatur. Hinc triginta duo feretra serico villoso et pannis Attalicis, holosericoque preciose tecta praeferuntur cum insignibus| regiis, et equi triginta tres eleganter instrati, vtrumque latus armis regni insigniti deducuntur. Demum singularum prouinciarum vexilliferi triginta vexilla armati equis insidentes. circumferebant.
Ante funus regium Bernhardus Macieiouius totus cataphractus gladium auratum cuspide ad latus conuerso gestabat: quem se quebaturarmiger atratus ferens hastam, cuspide in terram demisso, cum vexillo, scutum etiam, in quo insignia Regis depicta, regni ensifer gladium praeferebat: tum pomum aureum, sceptrum, corona aurea a Senatoribus, quorum illud munus, gestabantur. Legati autem singularum prouinciarum antecedebant: Nobilitas, et vrbis senatus populusque longo ordine succedebat. Omnis clerus, literarum studiosi, phonasci, cantores, epicedia, naenias, et threnos decantabant. Hinc plus quam quatuor millia pullatorum cum funalibus accensis ibant. Vbi iam in arcem ventum, in aedem cathedralem, quae vndiquaque defixis cereis collucentibus omnia collustrabat, funus cum honore debito deponitur, regalibus supra impositis, et inde finitis monodiis et canticis consuetis, sermonem funebrem habuit Abbas Mogilensis. Deinde sacrum piaculare inchoatum, sub quo eques ad feretrum cataphractus, cassidem habens vndique plumatum loco cereis ardentibus radiantem, equo delabitur, confractaque hasta gladium abiicit, cumque solenne illud Agnus Dei concineretur, Cancellarius et Procancellarius sigilla Regis mortui confregerunt: caeteri autem Senatores sua sceptra altari imposuerunt.
Peracto Regis Sigismundi Augusti funere, Henricus nonus Rex ingenti cum equitatu et peditatu biduo post Balicias sesquimilliari, Cracouia remotam villam Ioannis Firlei Palatini Cracouiensis aduenit. Vbi omnes regni Ordines, magni etiam Du catus Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masouiae, ac caeterarum prouinciarum magnificis sumptibus inter se certabant. Hi aureis, isti argenteis; illi holosericis, hi polymitis; alii planis alii villosis; hi infectis purpura, illi tinctis murice et cocco: quidam Attalica textura, quidam Phrygia elaboratis,
insertisque cum vnionibus variarum gemmarum lapillis coruscabant. Cum autem Rex Lobzouium et Bronouice Ciuitatis vicos Gallis et Polonis cinctus aduenisset, ab Episcopo Plocensi Petro Miscouio facundissima oratione omnium ordinum nomine salutatus est. Bibracus postea Regis nomine gratias Proceribus et Ordinibus regni egit, et ad omnia apposite respondit. Dehinc Cracouienses, Casimirienses, et Clepardienses eum humiliter salutant, a quo pleni bonae spei discesserunt. Absolutis his, Rex singulas turmas perlustrat auide, quarum tanta erat multitudo et robur, vt etiam hosti potentissimo viderentur posse opponi, totmentis interim maximo fragore reboanribus. Tandem Rex circiter primam noctis horam vrbem ar dentibus facibus vbique resplendentem diui Floriani portaingreditur, albo equo et sublimi, regiis phaleris conspicuo insidens, vt ab omnibus conspiceretur. Regempone se quebatur Niuersius, Guisius, Dumeneius, Duces, Marchio Elbensis, aliique Galliae primores, quorum singuli honoris causa inter binos Palatinos deducebantur. Sequebantur et anteibant tympanistarum, tibicinumque multitudo, singuli suum taratantara resonantes. Succedebant quoque diuersorum Principum legati. Arcem ingressns Rex, in templo diui Stanislai cathedrali a Canonici salutatur, et dum canticum eucharisticum DD. Ambrosii et Augustini suaui decantatur melodia, Rex ad solium deducitur: vbi vltro vtroque gratulationibus factis post votiuas acclamationes in palatium auro fulgens coenaturus quieturusue concedit.
Postridie in Senatus consessumveniens, per Bibracum Cancellarium priuatum omnibus regni Ordinibus gratias egit, quod sibi integrum atque florens tantum regnum administrandum demandassent, Deum precatus, vt haecinauguratio sibi, regno, atque adeo toti Reipublicae Christianae felix salutatisque esset, pollicitus insuper, daturum sesedulo operam, vt conceptae de se apud illos opinioni cumulate satisfaciat, et vt coronatio acceleretur, postulat. Ad haec sequenti die Sandiuoius Czarncouius regni Referendarius Regem nouum a Nobilitate concinna oratione salutauit, in qua, quid regiae dignitatis sit, et quid ad incolumitatem regni pertineat, prolixe ita exposuit, vt omnibus satisfactum videretur. Regis quoque nomine similiter responsum est, omnibus eum satisfacere, et quicquid sibi creditum esset, conseruare velle, ac non tantum modo literis approbare, verum etiam sanguine obsignare paratum. Eadem die sole iam ad occasum vergente cum legato Pontificis, et magno Episcoporum comitatu in Stanislai Polonorum Patroni aedem, quae in rupecula est, perrexit, vbi Deo deuotissime supplicauit, sa crisque de more exosculatis, in arcem rediit. Quam ceremoniam omnes Poloniae Reges ante coronationem obire veteri consuetudine tenentur. Die deinde Matthiae Apostolo sacro, qui tunc in ipsa Bacchanalia incidebat, solenni ritu ab Archiepiscopo Gnesnensi de catholica fide retinends, conseruanda, et defendenda, deque regno sibi a Deo commisso secundum regni ac iustitiae leges regendo, administrando, et protegendo interrogatus, cum in omnia iurasset, solennibus ceremoniis inunctus et coronatus est.
Mense Aprili viuendi finem fecit Ioannes Firleius Palatinus Cracouiensis, Senatus Polonici Nestor, non sine veneni, vt fama ferebat, suspicione, relictis quinque filiis bono Reipublicae natis ac gloriae virtutisque paternae
egregiis illustratorib. Omnes enim primariis in regno dignitatib. laudabiliter persuncti sunt, quidam etiamnum cum totius in clitae familiae hono re funguntur: e quorum numero filiorum natu minimus Henricus paulo ante patris decessum natus, nomen a susceptore suo Rege Henrico nactus, hodie Episcopus Plocensis, ac regni Procancellatius eminet. De parente inter multa alia memorabile hoc refertur, cum in Henrici Valesii Andium Ducis electione initio calculum adiicere suum tergiuersatus esset: tandem multitudini cedere coactus, video, inquit, equidem, et manifeste video, non modo non aliquid commodi Principem poenaeloco a supremo Numine promerentibus peccatis nostris nobis destinatum, sed malorum plurimum importaturum. Verum cum maiori parti sic visum, satius duco accedere plurium votis, quam proposi i pertinacia in diserimem aliquod patriam adducere. Videbunt ac dolebunt profecto illi ipsi, qui autores iam eligendi Regis sunt et, vtinäam falsus sim vates, temporis progressu suo cum damno experientur, quantum in periculum patriam carissimam improuide praecipitarint. Ego, cui iam potissi. ma vitae pars decursa est, vix illorum talium spectator ero: vos aetateme inferiores dictorum meorum memores estote, deprehendetis, quod dixi. Fini tis his lacrumae ipsi obortae, ac sane euentus orationi ipsius non multo post respondit. Fuit patriae et libertatis amantissimus, inque hoc totus, vt pax religionis in Polonia sanciretur, probe memor, quid in Eois Parisiensibus haud ita pridem accidisset. Iuuenis longissimas suscepit peregrinationes, peragratis Germaniae, Italiae, Galliae, aliisque regnis Europaeis, inde in Palaestinam et AEgyptum vsque cum Stanislao Tenczinoi post Palatino Cracouiensi auunculo suo traiecit. Interregno finito cum idem ille Henricus Valesius Cracouiae inaugurandus esset, ac legati Pontificii instinctu religionis pacem diuersae religionis assertoribus antea indultam iureiurando firmate cunctaretur: tanta animi praesentia hic Eitleius obstitit, vt arrepta corona, quae Regi tum praeferebatur, templo exiturus fuisset, nisi a plerisque pacis atque concordiae nomen inclamatum esset. Ei successor a Rege nouo datus etiam Petius Zborouius Palatinus Sendo miriensis.
Dum Rex Henticus regnum Poloniae quadrim estre fere pacifice administrat, moritur interim Carolus nonus Galliae Rex frater: de cuius morte certior factus literis a Regina matre, consilia de regno auito repetendo agitauit: non enim paruae res haecerat difficultatis, eo quod non nesciret, Polonos in abitum eius non facile consensuros. Primum itaque ad 15. Iunii Cracouiae Proceres conuocat, quibus fratris obitum exponit, causasque addit, cur sua in Gallia praesentia sit necessaria: interea se nihil sine Procerum et Ordinum consensu acturum simulans, comitia mense Augusto indici cupit, in quibus ea de re tractaretur. Respondet Senatus, Regi tunc praesens, dolere sibi fratris obitum, caeterum se sine regni totius approbatione de Regis discessu nil decernere posse. Orate igitur se, Rex comitiorum sententiam haud aegre expectet, nec interea noui quid moliatur. Interim Rex clanculum mittit, qui fidem publicam a Maximiliano Imperatore peteret, quam haud difficulter obtinuit. Paulo post Belleraeos, cui omnis de profectione cura erat a matre demandata, Senatui valedicit, sibi in Galliam necessariam ob causam eundum, qui magnam regiae supellectilis partem secum asportasse dicebatur. Postridie Rex aduersam causarus valetudinem solito maturius se somno componit, et
nocte intempesta mandato Regis porta arcisaperitur, ipseque peregrino Nobilis habitu egressus, paucis comitatus, citatis equis magnisque itineribus Plezinam primum Silesiae oppidum peruenit. Mane summus in vrbe tumultus: vndique Poloni concurrere ad Regem inse quendum. Ac quamuis ab vna turma, quam Tencinius Castellanus Voinicensis regni Succamerarius ducebat, ante versus esset: tamen, quia Austriae fines ingressus erat, ex itinere retrahinon poruit. Plezina itaque statim post sicerae atque aquae haustum dispositis equis Vescouium defertur, atque inde Viennam, vbi perhumaniter a Maximiliano Caesare exceptus. Ex Austria statim literas dat ad Senatum Venetum, Ferrariensem, Sabaudum, aliquotque Italiae Principes, quibus significat, sein Galliam redeuntem cupere peripsorum ditiones iter instituere. Placuit Principibus, paraturque statim ad eum excipiendum certatim vniuersa Italia ad omnem magnfi centiam effusa. Paulo antequam Henricus Polonia excederet, Carolo Danzaeo ad se vocato exponit itineris sui consilium: opus esse celeritate ob periclitantem Galliam, literas ei diuersas tam ad Episcopum Cuiauiensem, quam ad alios regni Proceres tradit, quibus rogabat eos, in fide et veteri in illum beneuolentia perseuerarent. Has post abitum literas singulis vt redderet, Danzaeo iniunxit: addens insuper, velle se, vt coram Senatu et omnibus regni Ordinibus suum discessnm exposita causa excusaret Ad Senatum quoque et reliquos regni Ordines eiusdem argumenti literas Rex ipse reli quit, in quibus illis ob summam eorum in se fidem gratias agit, dolore summo deserere eos oportere, excusasse, et distulisse abitum, quamdiu potuisset, matri mandatum amplissimum, quod regentiam Galli vocant, misisse: Alenconium et Nauarraeum monursse, vt sui desiderium aequo animo ferrent, nec aduentum frust a expectarent. Caeterum nouas literas superuenisse, nunciantes, actum esse de regno Galliae, ni intra viginti dies in Galiae finibus se sistat. Inde rationes adducobat, cur clam abiisset. Tandem petit ex omnibus Ordinibus ad se in Galliam legatos mitti, quibus cum de statu regni Poloniae transigat. Poloni itaque, vt Regi satis facerent, postquam datis ad eum Viennae subsistentem literis, quibus eum honorifice reuocabant, non rediisset, petitam legationem mittunt. Venere legati Ferrariam, vbi Regem inter spectacula et ludicia offenderunt: cui Polonorum in se fidem et beneuolentiam exponunt, deque inopino excessu conqueruntur. Inde demisse petunt, ad regnum redeat, exponentes pericula, quae Rege absente a Moscis, Scythis, et Turcis imminerent. Tandem obnunciant, nisi ad statum diem redeat, abdicandum eum regno, et comitia creandi noui Regis esse indicenda. Henricus Rex lupum auribus tenens (nec dum enim Gallici regni pacatum habebat imperium) timensque, ne forte vtroque regno excideret, vafre legatis respondet; se propediem in Poloniam rediturum, non ideo se Poloniam reliquisse, vt potens illud regnum penitus destirueret, sed ad componendas res Gallicas profectum, iis pacaris, mox reuersum. Id quod factum fuisset, si tutus patuisset ad Gallos accessus: animos vero quorundam magis exacerbatos, qui per amicos erant mitigandi. Hanc causam esse, cur tandiu in Italia haereret. Postquam legati discessis sent. Rex Ferraria Augustam Taurinorum cum Emanuele Duce Sabaudiae profectus est. Hinc literas iterum ad Poloniae proceres mittit, eosque, vt priorem
electionem ratam habeant, nec ad alteram transeant, nilque in comitiis contra suam maiestatem decernant, hortatur et orat.
Hoc anno mense Octobri Henrieus Rex importuno suo e Polonia discessu Tartaros in Russiam pertraxit, et Iuonia inique parti dominatus Valachique perfidiae poenas dederunt. Quae quomodo gesta sint, series historiae requirit, vt paulo altius repetantur. Erat eo tempore Palatinus Transalpinae Valachiae, quem non mediocriter fortuna Petri fratris angebat. Quare deco solicitus, purpuratos in regia Selymi prensabat, vt quemadmo dum Bogdanum Iuonia auxilio Selymi ex Valachia eie erat, sic Petrus auxilio eiusdem Iuoniam expelleret. Quare iisdem artibus purpuratos, quibus olim Iuonia aggreditut: ac, si Palatinatum siue Principatum Valachiae apud Selymum fratri Petro impetret, se duplicatum tributum daturum pollicetur. Iuoniae fidem esse suspectam, qui Mahometana religione spreta irerum suscepcrit Christianam, et Christianis apprime faueat: futurum breui, vt Bogdanum secutus, post ad amicitiam Polonorum se conferat, quorum subsidio adiutus, Turcarum imperium detrectet. Purpurati hisce moti, ac tributi magnitu dine pellecti, Selymo suadent, vt missa legatione ad Iuoniam, ipsummet ad se venire, illique, quem eo mitteret, Valachia cedere iubeat. Si mandato ipsius minime obtemperet, id se armis consequuturum. Selymus ingenti cupiditate pecuniae flagtans, facile id sibi persuaderi patitur. Quare legatum ad Iuoniam mittit, qui vicesima prima die Februarii, cum Henricus Rex Cracouiae coronaretur, ad Iuoniam veniens, ab eo tributum duplo amplius e vestigio Selymo pendi postulauit, tantun dem enim ab illo offerri. Renuenti imperat, vt statim secum Constantinopolim ad dicendam causam proficiscatur. Si nolit, bellum denunciat. Haec legati verba animum Iuoniae altius penetrarunt. Quare d ssimulata animiaegrirudine legatum in hospitium deducere iubet, rem esse maioris deliberationis, quam vt eadem die ipsi possit responderi: ac cumad totum Senatum pertineat, eum se extemplo conuo caturum, deque ea retam ardua consulturum respondit. Deducto legato in hospitium, omnia postulata Selymi animo pensitat: gentem vniuersam Turcicam esse perfidissimam, quae Christianis Regibus fidem iuramento confirmatam non seruet, sed occasione capta eos in fraudem inductos fallat. Si id tributum tam amplum in tanta Principatus inopia, quod ciuilibus bellis exhaustum sit, concedat, eo Selymum minime contentum fore, sed illud sequenti anno ancturum esse, taleque demum exacturum, quale cum vniuersa gente non possit numerare: nec se iam tutum fore, exorto aemulo, qui imperata sit facturus. Itaque vniuerso Senatu ad se conuocato in hunc modum verba facit. Si vnquam, viri Valachi, dere ardua ac difficili vobis consulendum deliberandum que fuit, hoc certe tempore est. Nam Selymus Turcarum Imperator incredibili auaritia aestuans, nescio cuius instinctu non contemus eo tributo, quod ei pendere soliti sumus, duplum a nobis extorquet. Si concesseritis, mea nil refert: vtpote, cum non mihi domino, sed vobis liberisque pendendum sit. Quod si id negaueritis, protinus vim, bellum, direptionem oppidorum, incendia, rapinas denunciat. In hac igitur egestate Principatus nostri, quod totum ciuilibus bellis exinanitum sit, quomodo ei illud dissoluere poterimus? Proinde, quid vobis animisit, exponite. Ego quidem illud praeuideo, si tam immensum Selymo tributum iam concesseritis, minime eum acquierurum,
sed singulis annis maius exactarum, donec opibus nos plane exhausti fuerimus. Praestat igitur vitam pariter cum vxoribus liberisque amittere, quam tantum dedecus pati. Nec fortuna mea adeo angor, cum sciam, illud vobis esse luendum, non mihi. Quare si hanc turpem seruitutem seruire non vultis, omnes citra vllam cunctationem dicite. Ego certe diligenter curabo, vt huic ethnico cani non solum hoc nouum, tamque amplum tributum dem, sed ne vllum plane deinceps pendam, dummodo vos mihi non defueritis. Scio collegae charissimi, quid ego vobis debeam, quid Reipublicae vestrae: pro quorum salute et incolumitate vitam meam profundere paratus sum. Haec vbi dixit, tacitus eos moeror inuasit: tandem, tan quam graui somno experg facti, fremunt, seruitutem sibi a Turcis multiplicari: luoniam non tam luculenter, quam vere de tributo loqui, emori se malle, quam seruitutem cum igno minia coniunctim sustinere. Proinde vxores, liberos, ac quicquid preciosioris supellectilis habebant, in arcem Chocimensem, cuius munitioni fidant, se importaturos, se que Iuoniae suo aere militaturos, hosti ad Danubium, qua parte ad se delendos veniat, occursuros, et cum eo ad vltimum vsque spiritum dimicaturos pollicentur, quae omnia se iureiurando facturos confirmant. luonia omnium constanti voluntate cognita, paucisque collaudata, fidem ac iusiurandum omnes inter se dare iubet, vt simul secum iunctis armis Turcas ad internecionem persequantur: se vero etiam atque etiam accuraturum, vt non solum infundentes copias Turcarum a ceruicibus Valachiae repellar, sed longe lateque eorum regno vastato honestam pacem ac quietem ciuibus comparet. Accepto ab omnibus iuramento, legatum ad se Selymi accire iussit, audienteque Senatu initio sese purgauit, cur, quod selymus imperaret, facere non posset, consilium que denegati tributi in sub ditos reiecit, qui acerbissima quaeque, quam tam indignam seruitutem ferre malint. Orare se Selymum, ne haec in malam partem accipiat, cuius a micitia sibi praesidio et ornamento, non detrimento fore sperauerat. His dictis, legatum nulla interposita mora e finibus Valachiae excedere, eumque nullis muneribus, vti alios legatos solitus erat, ornatum, equites Valachicos ad Danubii ripam deducere mandat, Quaeres ipsi haud mediocrem suspicionem attulit animi a Selymo alienati. Iuonia responso dato ad compatandum exercitum continuo animum adiecit: vbi ilico omnes pedites stipendio militari inautorati: quique equostipendia merere soliti erant, ad Iuoniam conueniunt, qui iuramento iterum atque iterum se obstringunt, se contra Selymum ad internecionem dimicaturos, omniaque potius amissuros, quam dominum suum deserturos. Tributum se statim exacturos, in idque collocaturos, vt Iuonia equitibus Polonicis, quorum tum maxima opinio virtutis erat, conductis, expedita eorum opera in hoc bello vtatur. Iuonia suos sibi fideles fore credens, confestim legarum Cracouiam ad Regem Henricum et regni Senatum mittir, statum retum Valachicarum eis exponit, impendens a Selymo bellum significat, auxilia petit, quanti Poloniae intersit, ne Valachia a Turcis occupetur, ostendit, id orans duntaxat, vt Rex Cameneciae, Leopoli, et reliquis oppidis proclamari iubear, quicunque in Valachiam militatum ire velit, Palatinum huic tantam numeraturum stipendium, quantum ipse poscat: plus enim apud se omnium incolumitatem, quam sumptus valere. Sed Henricus Rex se Iuoniam nullo auxilio iuuare posse, nec cuiquam, vt ad merendum stipendium
in Valachiam proficiscatur, permissurum respondit, idque ideo, quod supra centum annos antiqua foedera Regibus Podoniae cum Turcarum Imperatoribus intercederent, seu (quod verisimilius est) foedus Gallorum cum Turca, cuius intercessione Henricus ad regnum Poloniae peruenerat. Tristis hoc nuncio Iuonia, nondum tamen animum abiecit, sed velites seu equites Polonicos leuis armaturae, vulgo Kosacos dictos, ad Borysthenem, et Ponti ostia praedae agendae causa palantes, circiter mille ducentos stipendio liberali conduxit. Qui nil de Henrico Rege cogitantes, id iter suum in Valachiam ipsi aduersari, ad Palatinum in Vala chiam recta profecti, comirer ab ipso obuiam ipsis procedente sunt excepti. Vbi in castra ventum, tormentorum maiorum artifices ingentem boatum edere iubet. Postquam satis concentui datum, tot pedites e suis, quot velitum equites erant, egredi iubet, vt singulorum e quis acceptis sat pabuli praeberent, eosque curarent.
Quibus factis, lauto epulo eos excipit, argenteas patinas nummis aureis onustas iubet adferri, et ex eis tantum ductoribus equitum horum siue velutum, eorumque ministris apponi, quantum sufficeret. Quam eius liberalitatem ad stuporem vsque illi ad miratisunt. Deinde mittit eis sexcentos Ioachimicos, sex grandia vasa vini gonerosissimi, vt illud in sui memoriam exhauriant. Mane ipsemet velitum duces accedit, quos ad tabernaculum inuitat suum: esse quod ad eos de summa rei referat, et, quid eos facere velit, omnibus exponit. Qui vbi prompti venere, hoc modo verba ad eos Polonice fecisse fertur. Si de vestra fide, virtute, et constantia, fortissimi equites, certo mihi non persuasissem, nunquam hoc difficili ac periculoso tempore vos procul e patria vestra euocassem. Sed cum haec omnium constanti ore celebrata fuisset, vos huc euocaui, vt mihi operam vestram et industriam in hoc bello contra Selymum infensissimum nominis Christiani hostem praebeatis. Pro qua nauara si vobis certum stipendium militare constituere velim, non mediocriter pertimesco, ne meritis vestris minus dignum praemium detur: sed quicunque successus nostri contra hunc teterrimum hostem erunt, omnia vobis a me large suppeditabuntur. Ego vos pristinae virtutis memores, ita gesturos esse hoc in bello arbitror, prout de vobis omnium opinio est, ac eam in animo meo excitastis. Vobis autem summas perpetuasque gratias et ago, et habeo, quod ad me hominem Christianum ipsi Christiani veneritis: quorum voluntatis erga me semper gratum ac memorem me fore polliceor. Qui etsi pro magnitudine periculi mei pauci estis: tamen non minus mihi gratus est conspectus vester, quam si duodecim millia mihi in auxilium aliunde missa essent. Quare, quodcunque stipendinm postulaueritis, id me vobis soluturum recipio. Nec vos vires Turcarum ita animo aestimare velim, quasi a nobis vinci non possint. Fateor eos hactenus miro successu vsos fuisse, qui a sordidissimo initio orti, ad tantam amplitudinem peruenere: sed quae ab eorum perfidia, non virtute profecta, summo cum scelere coniuncta sit. Fateor item, Deum optimum maximum, quo grauius homines ex commutatione rerum doleant, quos pro scelere eorum vlcisci velit, his secundiores interim res et diuturniorem impunitatem concedere solere. Sic Turcae, si hactenus felici
successu vsi sunt, id permittente Deo factum, vr quanto altius ascendissent, tanto grauius corruerent. Haec prolocuto Suierceuius dux velitum pauca pro omnibus militari ac rudi sermone sic respondisse dicitur: Non stipendium tuum, Iuonia, vt ad te veniremus, nos pellexit, quod nos nullo loco semper habuimus, sed potius virtus nostra singularis, vt contra hunc acerrimum Christianorum hostem pro salute libertateque tua dimicemus. Stipendium non curamus: qualiscunque fortuna nostra futura est, exitus belli declarabit: satis a te remunerati videbimur, si hoste tuo intra fines regni hisce nostris dextris represso, honestam pacem cum eo feceris. Tu vero quid postea nobis praestare debeas, fortuna te nostra docebit. Nec vires Turcarum horremus, quorum successus, qualesquales erunt, eos diuinae prouidentiae iam committendos censemus: nos in hostem intentierimus, vt eum a iugulis tuis auenamus. Oratioue Suierceuii Iuonia confirmatus, ductores velitum secum prandere iubet.
Selymus audito responso Iuoniae, ita indignatione que accensus (quam legatus amarulentis verbis ob nulla ab Iuonia accepta munera auxit) sine mora Transalpinae Valachiae Palatino triginta millia Turcarum et duo millia Vngarorum mittit, vt coadunata suorum manu Iuoniam capiat, eoque ad se misso, ipse totam Moldauiam occupet, in eaque Petrum fratrem eius loco Palatinum constituat. Is mandato Selymi alacriter suscepto, suisque ad arma conuocatis, simul cum Turcis et Vngaris fluuium Moldauam tranat. Erant fere omnium centum duo millia equitum ac peditum: qui non solum Iuoniam e Valachia eiicere, sed et quemque fortissimum Regem debellare poterant. Hi diurno nocturnoque itinere fatigati, vt tam suam quam equorum corpora reficerent, nil de Iuoniae inopinato aduentu suspicati, in loca herbida supra flumen late patentia, equos oberrare patiuntur. Interea speculatores ad Iuoniam prandentem veniunt, fluuium Moldauam maximam hostium vim traiecisse nec eorum certum numerum sciri posse, sed vltra centum millia esse suspicari: nunc omnes, equis in pascua missis, se quieti dedisse. Quos si Iuonia cum parata suorum manu aggrediatur, facile ad vnum deleri posse. Haec tanta alacritate animi ab Iuonia audita fuere, at Suierceuium cum suis confestim praecurrere artributis ei sex millibus Valachorum, qui linguae Turcicae gnari omnia certius cognoscerent, iusserit: ipse cum suis, quoniam paulo onustiores armis erant, subsequitur. Suierceuius omnes orat, vt, si laeta ex hoste victoria potiri velint, quanto silentio possint, ad hostium castra nullo clamore dissono, aut tumultu edito perueniant. Hisce ita inter se compositis, incidit in speculatores Moldanorum, qui supra castra suorum stationes, ne quis impetus in quietos sieret, agebant. Erant vero hi quadringenti, qui omnes a velitibus circumuenti capiuntur. Quos pnmo humaniter, deinde minaciter alloquuntur, quid consilii hostes habeant, vbi sint, quid agant: si indigna nolint pati, vt exponant, cogunt. Illi suppliciter et ingenue praesentis periculi metu perterriti, fatentur, Valachos Transalpinos pariter cum Turcis, quibus intermixti Vngari, non tam longinquitate ac difficultate itineris defessos quieti se dedisse, et corpora curare, quam vt Iuoniam vegetiores inopinatum aggredianrur. Quos si iam securos, ac omni cura solutos inuadat, eum facile compotem victoriae futurum. Valachorum Transalpinorum
non esse amplius septuaginta millia, Turcarum triginta, Vngarorum tria. Hisce velites cognitis subito ad Iuoniam nuncios mittunt, in quo statu res hostium sint, eum certiorem faciunt: vt cum suis mature (in manu enim victoriam esse) approperet. Ipsi vero non procul ab hostium castris duabus horis stationes vigiliasque taciti agunt, ne vsquam hostis commoueatur, aut quicquam tentet. Quae vbi celeriter ad Iuoniam perlata fuissent, statim ipsemet accurrit, Suierceuiumque aciem disponere, ac quamprimum cum hoste confligere iubet. Ipse vero, quoniam multitudine abundabat, sua acie in longitudinem extensa, tribus expartibus hostium castra omni praesidio nudata aggreditur. Suierceuius parte ab altera cum suis citatim ad hostem, antequam Iuonia accessisset, peruenit: ibique sublato clamore castra hostium inuadit. Hostes ignoto et horiibili fremitu repente exciti, neque fugam, neque arma capere, neque omnino suscipere aliquid defendendi causa poterant. Ita cuncti strepitu, clamore, et nullo subueniente, velitibus instantibus, tumultu, terrore, formidine, quasi attoniti erant. In qua strage hostium subito Iuonia cum suis aduolat, qui et ipse perturbaros ac stratos fortiter caedit, adeo vt fugae nuspiam locus appateret. Nam Moldaui procul equis a se in pascua abactis, quorsum fugerent, non habebant: omnes nudi inermesque hosti ad primos successus victoriae exultanti iugulum praebuere. Ex tanto hostium numero nemo praeter Valachiae Palatinum et Petrum fratrem, quem in Valachiam tantis copiis fretus deducebat, elapsus est. Hi igitur conscensis equis, qui in tanto periculo vix eis oblati, pernicibus, per lacum ex Danubio manantem tranant peruenereque ad arcem Brailouiensem ad Praefectum Selymi: reliqui omnes ad vnum caesi, volucribusque obiecti. In castris mulrum opulentiae repertum, quam militibus Iuonia, et inprimis velitibus donauit. Iuonia in iisdem castris quatriduum moratus, vt suorum corpora caede hostium defessa, viribusque exhausta reficeret, cadauer Palatini et fratris Petri summa cura inquirit. Quo non reperto, recta exercitum in Valachiam Transalpinam inducit, castella oppidaque, et natura praesidiis parum munita adoritur: quosque obuios, nulla foeminei sexus ratione habita, necare, puberes interficere, villas et vicos pariter cum oppidis succendere imperat. Triste ac miserabile ibi specta culum fuit, cum illam partem Valachiae Transalpinae omnes fumantem et flamma relucentem aspicerent. Trahebantur senes ad caedem, rapiebantur pueri ad necem, matronae pariter cum virginibus ad stupra, crudelissima quaeque et acerbissima patrabantur. Iuonia vninersis collaudatis agit gratias: hortatur ad caetera, quae leuia essent, parem animum pro victoria gerant. satis iam depugnatum, reliqua ptaedam fore.
Hac populatione victor exercitus ad Transyluaniam peruenit, visaque Brailouiensi arce, iter ad inferiorem Danubii ripam deflexit. Ibi cognoscir, Palatinum Valachiae Transalpinae vna cum Petro fratre in arce inclusos: itaque protinus aduersus illud oppidum suos ducit. Est Brailouia op pidum supra Danubium, arce percommoda naturaque loci, ac firmo praesi. dio munita. Ibi Iuonia non proculinde, nactus locum oportunum castris communiendis, sic vt ex arce machinis muralibus nulla ratione infestari posset, aberat. Hinc scribit literas ad praefectum arcis, easque duobus captiuis Moldauis perferendas committit, quib. orat, vt Palatinum Transalpinae Valachiae hostem suum vna cum Petro fratre, qui citra causam vllam praebitam
bellum ipsi intulissent ac post infeliciter commissum praelium ad eum ex acie fugissent, extemplo sibi tradat: alioquin exercitum ab obsidione non discessurum, donec vi adactus eos dedat. Praefectus arcis responsi loco misit Iuoniae decem globos tormen tarios grandiores, totidem minores, duas sagittas; telaque, cum denunciatione, nisi exercitum abducat, se ipsi exercituique suo talia fercula appositurum, quibus deglutitis redditurus vomitu omnia sit. Hoc responsum tantam Iuoniae bilem mouit, vt illis ipsis nunciis comprehensis; naribusque eorum simul cum labiis ac auribus truncatis, pedes singulorum sursum versus longissimae trabi ferreis clauis affigi, eosque terram capitibus artingentes ante oppidum sclopetarios ferri, abiicique imperauit. Horrendum id omnibus spectaculum, quo Iuonia arcis praefecto demonstrare voluit, eum similem exitum vna cum profugis manere. Hoc tam iramani exemplo edito, pedites scalis admotis moenia vrbis clamore sublato conscendere iubet. Nec consilio euentus defuit. Nam pedites tanta celeritate sese sub moenia oppidi insinuauere, vt priusquam oppidani ad resistendum parati essent, in murum euaserint: quo diruto, totus exercitus in oppidum irrupit. Ibi ingens strages Turcarum edita, nemini parsum, vbi ex caesorum cadaueribus sanguis instar riui in Danubium profluxit. Quatriduum ibi laniena continuata est: in locis abditis et occultis latitantes homines quaesiti, ex latebrisque ad caedem tracti: tota vrbs direpta, ac furore incensa, nullo hominum, ac ne canum quidem inter incendia ruinasque seruato. Plurimum ibi auri, argenti, pecuniae signatae, vnionum, margaritarum repertum, quae omnia praedae militum cessere. Erat ea vrbs in illis locis omnium opulentissima, eo quod post occupatam a Turcis Graeciam multum diuque in pace vixit: qua parta, nullo belli motu conquassata, supremam tum cladem adiit. Nam a victore quidem hoste ne vna quidem domus integra relicta fuit: omnia euersa, ac solo aequata, praeter arcem, quae omni praesidio vrbis nudata, sola remansit. Ad quam capiendam Iuonia suos admouere instituit, ni a praesidio, quo arx valide firmata fuit, clades poenitenda subeunda esset. Interea Iuonia in direptione vrbis occupato, speculatore adsunt, qui indicium faciunt, quindecim millia Turcarum magnis itineribus in subsidium arci Brailouiensi venire. Quibus ille cognitis, ac nil tanta multitudine hostium territus, confestim Suierceuium cum velitibus, additis ei octo millibus equitum Valachorum, in illos mittit. Ad quos vbi is praepropere aduolasset, nullo illis spatio ad recolligendas vires dato, cum eis ala citer praelium init. Omnes occisi, praeter mille equites, quos fuga subtraxit. Qui caedi supererant, fuga ad arcem Teinensem ditionis Turcicae euaserunt. Erant in proximo non procul ab illa ipsa arce Turcarum copiae, quibus agmina Scythatum intermixta. Subito Suierceuius ad Iuoniam laeto cum victoriae nuncio mittit, certissimam ex hoste victoriam pollicens, modo omissa oppugnatione Brailouiensi cum omnibus copiis absque mora adsit. Ille tam laeto nuncio accepto, arce Brailouiensi relicta, cuius: expugnationem et sibi difficilem esse, et periculosam sciebat, ad Suierceuium celeriter accurrit. Quo cum consiliis communicatis, simul illas ipsas copias aggressi delent, et ad internecionem dant. Hinc ad Teinense oppidum exercitus admotus: quo facile sine vllo oppugnationis labore expugnato omnes oppidanos pariter cum foeminis crudeliter, nemine ex tanta multitudine superstite, trucidar.
Interea sexcenti velites oppidum Bialogrodense versus citato agmine eunt; quo direpto ac incenso dimidia pars ipsius foedo incendio conflagrauit. Plurimum ibi praedae non spernendae inuentum, qua militi obiecta, multum ex ea auctus miles fuit. Iuonia vero caede Turcarum delassatus, laeta quiete, non procul ab arce Teinensi, quam nudam in patentibus campis reliquerat, per septiduum suos refocillabat. Vbi iterum fit repente certior, Turcarum simul cum Tartaris aliquot agmina ab oppido Bialogrodensi proficisci, qui in proximo Iuoniam cum exercitu adesse ignorantes, dispalati huc illuc, reperto vado tranabant. Quos procul velites confpicati, orant Iuoniam, vt ipse potestatem illos inuadendi pellendique concedat. Qua impetrata, accipit ab Iuonia Suierceuius tria millia Valachorum, quosille cum velitibus non miscet, sed ab agmine suorum remotos, ex eis nouam aciem quandam post terga velitum instruit. Suos vero illos ducentos mille velites in tria agmina disponit. Quadringentos in prima fronte scutis rotundis tectos locat, ac hastatis Turcis obiicit. Ipsemet sibi dextrum cornu cum sagittariis quadringentis sumit. In laeuo to tidem cum lanceis missilibus locat. Turcae eorum paucitatem conspicati, eamque prae se contem nentes, praelio sese expediunt. Quo viso Suierceuius velites, quos in prima acie collocauerat, tormenta in eos displodere iubet. Qiubus turbatis nimbo sagittarum, in eorum agmen suis immissis ex laeuo latere, eos hastis vrgere iubet. Sic illi ancipiti praelio distenti (nam in vnicum tantum agmen coadunati erant) mascule a velitibus caeduntur: quibus, quanta quanta vi possunt, Turcae simul conglobati resistunt. Ab initio fere horam anceps praelium durauit: donec Valachi post velites a Suier ceuio dispositi, intenti in pugnam, vegeto animo ac corporibus, haud secus, ac ferae intra repagula retentae, efferari, ingenti culamore ad velites aduolant: qui maxima vi in agmen Turcarum turbatum incurrunt, eosque omnibus ex partibus, quibus pedites coniuncti, adoriuntur. Pedites nunc equis suffragines succidunt, nun cilia suffodiunt, qui in fugam dissipati, omnes ferme terga vertunt, a velitibusque caeduntur. Ex quibus solum tres desiderati, ex Valachis centum. Hostium castra cum impedimentis et capta, et direpta fuere: plurimum ibi praedae inuentum, quae viritim militi distributa. Capti hostium ducenti, qui ad Iuoniam pecudum in star ad ducti fuere, et omnes ad vnum falcibus foenariis frustillatim concisi. Dux illius exercitus victi in potestatem velitum venit: homo tantae opulentiae, vt sexies se redimere, modo ne Palatino viuus traderetur, voluerit, bis auro in altera statera posito, ter argento, semel vnionibus et margaritis. Vir egregiae ac procerae staturae, ad promerendamque gratiam habilis. Sed apud velites plus fides Iuoniae data valuit, quam omnes ducis huius promissiones, ante enim satis ex tot spoliis Turcarum erant ditati. Viuus itaque Iuoniae traditus est, quo cum ille aliquot diebus colloquium de rebus Turcicis habuit, posthac eum peditibus membratim dissecandum praebuit. Hinc ad Vssam oppidum suum copias duxit, vbi tot praeliis fracti exercitus vires refecit. Interim Selymus Constantinopoli tot Iuoniae victoriis perturbatus ac perculsus, ne Valachia plane exueretur, ac Graecia pelleretur, cum suis Deo more suo supplicat.
Hactenus secunda in Turcas vsus est fortuna Iuonia, rebusque supra vota fluentibus, tot tamque inclytas de Turcis reportauit victorias. Sed fortuna eadem post versa, velut in ostentationem rerum humanarum
inconstantiae, destruxit, quicquid cumulauerat, et exitum miserabilem, horrendam ruinam, foedamque mortem Iuoniae attulit. Ad hoc vsa est Ieremiae Czarnieuiecii praefecti arcis Chocimensis, quem illi Burculabum, vocant, perfidia. Huic exercitum Valachorum tredecim millia armis visque instructa commiserat Iuonia, ipse cum Polonis et aliis proceribus corpora tot laboribus fatigata aliquandiu quiete et ocio refoturus. Mandauit autem Praefecto, vt cum exercitu ad Danubii ripam profi cisceretur, transituque, si eum Turcae tentare velint, arceret: Iuoniamque de aduentu hostium quam primum certiorem faceret. Demum osculo Czarnieuiecium, vt eum maiori obsequio sibi deuinciret, excipit. Ille poplite flexo, operam fidemque suam ei pollicetur. Iuonia commisso exercitu Czarmeuiecio, aliis nonnullo temporis spacio vacationem militrae concedit, eosque domos reuisere iubet, vt refectis corporibus labore fessis, et obsoniis acceptis, quamprimum signum daretur, omnes equis armisque instructi ad perse quendum hostem conuenirent. Czarnieuiecius accepto exercitu, prout iussus erat, cum validissimo exercitu Danubium versus contendit, stationes intentissime agit, ne quis Turcarum Danubium traiiceret. Confluxerat infinitus Turcarum numerus, qui cum Danubium tranare non auderent, Bassae per internuncios Czarnieuiecium Praefectum triginta millibus nummuûm aureorum in colloquium pellexerunt. Qui magnitudine pecuniae illectus, suis insciis clam ad hostem accepta pecunia profectus est. Hic Bassae et Petrus minis, precibus, lachrymis, promissis, et largitionibus animum Praefecti oppugnarunt, vt quafi aliud acturus, exercitum paululum a Danubio abducat, Turcisque liberum permittat transitum. Czarnieuiecius Petri promissis inescatus, accipit conditionem, quamque iureiurando fidem confirmatam Iuoniae dederat, eam frangit. Hincab ea parte Danubii, vbi excubias diligenter agebat, agmine seducto, liberum perflumen Turcis transitum concedit. Erant Turcarum tum ducenta millia, qui cum fulminalibus, omnique apparatu oppugnandarum arcium Danabium transmisere. Superato Danubio, iubent, vt Czarnieuiecius Iuoniam ea de recertiorem faciat. Hic celeriter ad Iuoniam profectus, narrat, qua ratione Turcae multitudiae suorum subnixi Danubium transierint, quibus ille nulla ratione obsistere potuerit. Quare Iuonia rebus suis bene consuleret, si quamprimum cum exercitu adesset, eorumque conatibus primis obuiam iret, suisque infirmis copiis subueniret. Non illibenter haec Iuonia audiuit. Quare plenus bonae spei Czarnieuiecium, quis et quantus hostium numerus sit, percontatur. Hic proditor: sunt, inquit, decem, nec amplius duodecim millia. Sed antequam tu cum tuis copiis aderis, in horas numerus eorum augebitur, et ad quindecim millia excrescet.
Iuonia confestim de communi Senatus consensu cum omnibus copiis, quas penes se in obsidione arcis Teinensis habebat, in hostem proficiscitur. At Polonis velitibus Czarnieuiecii fides erat suspecta, Iuoniamque adeuntes, eum admonuerunt, vt sibi ab insidiis et proditione caueret Caeterum Iuonia nimium fidelitate Czarnieuiecii Praefecti sui, quem comitem omnium peregrinationum suarum, ac propemodum exilii sui dicebat, confisus, velites forti animo esse iubet,
hostium paucitatem extenuans. Suierceuius. vt Iuonia subsistar, orat, donecquid certi de numero et ordine exercitus hostilis haberet. Nec mora, assumpto Veremia magistro equitum Valachicorum cum sex millibus equitum, in speculatores Turcicos, quorum agmen sex millium erat, incidit, cum iis praelium init, eos caedit, et in fugam conuertit: vnum tantum capit lethaliter vulneratum, qui, cum se propediem moriturum persentisceret, fraudulenter narrat, paucos Turcas esse in armis. At velites ficta eum narrare animaduertentes, non contemnendum numerum esse hostium iudicantes, qui in tantam multitudinem speculatorum inciderint, subito de hisce Iuoniam edocent, rebus vt suis consulat, quid que fidendum Czamieuieciosit, etiam atque etiam videat. Qui nihil aliud respondisse dicitur, nisi hoc iam non esse, cur perturbentur, aut cohorrescant: scice se, cui fidat, breui numeium hostium cognitum iri. Se enim eo a nimo huc processisse, vt patriam contra hanc hostium crudelitatem ad vltimum vitae defenderet spiritum. Atque ita communitis castris suorum ad lacum, qui ex Danubio profluit, vt opportunam aquationem haberet, iubet equos trecentos adducere, vt velites eis cum Valachis conscensis, qui superiote nocte Turcas fugarant, omnes simul in hostem eant. Erat prope hostium castra collis arduus ac sublimis: quo conscenso cum sociis Iuonia hostium castra contemplari voluit. Sed ea nulla ratione visu assequi potuit, eo quod in decliui posita essent, nec a quoquam eminus conspici, nisi quis propius accederet, poterant: solum in diuersis locis quatuor inter se disiunctis, speculatores hostium animaduertit, qui Valachorum conspectam declinantes, sese in quendam tumulum per diuessos tramites, qui non procul a suorum castris erant, abdunt. Iuonia prope hostem adesse suspicatus, totum exercitum suum, qui numerosissimus erat, in triginta turmas per interualla disponit. Ante singulas tormenta muralia mirae magnitudinis collocat, quorum erant octoginta. Pedites simili ratione ab equitibus semotos, quorum magnus numerus erat, disponit: qui Iucniam retentum, ad equites non patiebantur progredi, non mediocriter de vita ipsius, ne a primoribus deceptus, viuus in potestatem Turcarum deueniret, pertimescentes: solum ad velites eum interdum commeate passi sunt. Nam pedites gens rustica singulari erga Iuoniam fide fuere, quorum arma falces, arcus, gladii reflexi, ac fustes erant. Instructa acie firmissimisque subsidiis firmata, Iuonia, antequam signa canerentur, iterum collem eminentionrem, quiprope castra hostium erat, conscendens, ipsa castra contemplatur: quorum ingenti numero praerer opinionem viso anima duertit demum, a Czamieuiecio se in fraudem inductum. Quare eum ad se accersi iubet, qui sibi iam facultatem ad ipsum veniendi non dari, se statim cum Turcis certamen pro incolumitate ipsius initurum respondit. Habuitautem Czamieuecius equitum fortissimorum, quibus praefuit, tredecim millia optime armis instructa. Cum igitur tubarum concentu daretur praelii signum, Turcaeque acie suorum optime disposita, praelio sese expedirent, ibi proditor Czamieuiecius primus praelium init, cumque illi dimicandum cum hoste esset, ex compacto iubet suos vexilla demittere, pileos hastis, ensibusque impositos eleuare, ac capita flectere, Ibi Turcae animaduersa deditione voluntaria, in sublime hastis erectis, eos ad se transire iubent.
Hac perfida defectione Czatnieuiecii exercitus Iuoniae percussus, omnes retrocedentes, propere ad Iuoniam accurrunt, rem perditam narrantes Ille nequaquam fractus (vt erat in rebus dubiis subitisque inttepido animo) contra Turcas sese armare iubet. Turcae, vt tutiores essent, proditores omnes in prima acie constituunt, propellunt, ac tergiuersantes caedunt. Quibus Iuonia visis, ira percitus, in eos vim tormentorum exonerare iubet. Sic illi partim a suis, partim aTurcis in medio caesi Turcae vero dedititiorum terga secuti, eisque tecti, per cadauerum stragem ad exercitum Iuoniae, sanguine eis intercludente iter, qui instar riui ex Valachis caesis manabat, peruenere. Quos velites more solito a lateribus aggressi dissipant, non mediocriterque turbant. Adsunt alii Valachi, animo, armis, vigore, ac viribus corporis Turcis longe superiores, qui sibi aditu parefacto Turcas strenue caedunt. Hinc clamor permixtus hortatione, laetiria, gemitu oritur: item strepitus armorum ad coelum ferri, sagittae vtrinque volare. Non sustinuere vim Valachorum. Turcae, subito terga, seu timore perculsi, seu dara opera, vertunt, ac quingen tos passus, vt Valachos in insidias pellicerent, vbi vim tormentorum in abditis Iocis condiderant, retrogrediuntur. Praesensit eum dolum Suierceuius hostium. Quare sublato clamore monet turmas, tam Polonicas quam Valachicas, vt pedem referant. His illi adhortationibus concitati, imminente periculo manu se armata subtrahunt. In hos Turcarum recentes copiae impetum faciunt, quem Valachi mascule sustinent, nullaque enormi clade accepta, ad castra suorum incolumes reuertuntur. Iuonia suorum successu exhilaratus, iuxta tormenta aciem disponit, vbi singuli pharetris sagittarum plenis, lanceis aliis acceptis, intenti in hostem ibant. Turcae recollectis viribus feroces facti, subito in Valachos irruunt, quibus cum fortiter congressi, nullius ingruentis periculi ratione habita displosis tormentis in Valachos, eorum aciem non mediocriter turbant. Quorum conatibus Valachi obuiam euntes, fit atrox pugna, eademque pro pemodum par. Decidebant prae cipites tam Turcae, quam Valachi ex equis: iam vires viris, iam ferro sua vis deerat. Tantus puluis ex tormentis, e quibus crebri violentique globi explodebantur, excitatus fuit, vt ipsius densitate solis fere interciperetur lumen. Nec vlla hominum vox in tanta multitudine exaudiri potuit, nec quis quam a quoquam conspiei, nec magistri tormentorum, qua nam globi eiaculandi essent, videre. Nec quicquam tamen cruenta hac pugna Iuonia territus, suis succurrendum ratus, elata voce proclamat, vt retro post tormenta cedant, vexillaque sequantur. Turcae quoque retrogressi sunt. Oppidani Oblacienses tantam atrocitatem pugnae ex oppido spectantes, cernentesque, copias Turcarum a Valachis adflictari, fugam parant. Est id oppidum trans Da nubium ditionis Turcicae, ex quo effusa multitudo in remotiora Turciae fugit. Postquam quasi ex composito ab vtraque parte ab armis discessum, repen te ingentibus procellis fusus imber, quo vniuersa agmina tam Valachorum, quam Turcarum compluta fuere: totusque ille puluis ingenti tormentorum fragore et pedibus dimicantium excitatus, in terram delapsus, discussus fuit, sed maximo detrimento Valachica tormenta affecit, quae magno eis adiumento contra omnem vim Turcicam fuere. Nam ea imbre madefacta globos emittere nequibant. Irritatis tam Valachorum quam Turcarum animis certamine; acrius concursum. Nam Turcae eductis suorum viginti millibus in aciem, in laeuam partem, vbi tormenta Valachica disposita, prosiliunt.
Ibi Valachi in eos tormenta displodere nequeunt. Nam iam a pluuiali aqua corrupta erant. Nihilominus mutuo sese cohortantes, in Turcas impetum faciunt, cumque eis ad vltimam vsque dimicant defatigationem. Subito adsunt Tartari cum nouis copiis Turcarum, qui cum sese nullo a tormentis detrimento affici viderent, ex inferiore loco per dmersos tramites, in quibus latitabant, egrediuntur. Ibi dissono clamore perterrefa ciunt Valachus, et a tormentis submouent, in quefugam conuertunt: qui per Valachicos patentes campos dissipati, pecudum instar a Turcis iugulantur. Nec iam plutes, quam ducenti quinquaginta velites supererant. Sic mutata fortuna belli vnius Czamieuiecii perfidia, quae non multo post supremam cladem Iuoniae attulit. Nam Iuonia accurrens ad reliquum peditatum, et illos ducentos quinquaginta velites (quos Turcae lassi caede Valachorum aggrediausi non erant) ex equis descendere, seseque cum peditibus coniungere iussit: quibus cum simul conglobati, sexaginta tormenta muralia Turcis subtraxere: solus Iuonia vno arrepto, cui vix duodecim equi trahendo erant, (tantae homini vires fuere) ipse vnus trahit. Quo velites viso, illo ipsum leuarunt, leuiori dato. Hinc compositis pedestrib. copiis, quarum adhuc erant 20000. Iuonia retrocedit. Quoniam vero tormenta eis magno impedimento erant, ea abiiciunt, sed ita, vt Turcis post nulli vsui fuerint. Nam maxima pulueris copia in ea imposita, Turcis displodentibus omnia disrupta fuere.
Interea Iuonia iam et animo et corpore deficiens, cum peditum copiis et paucis equitib. retrocessit: nec vna die ob ingentem stragem cumulumque cadauerum, quae passim caesa in viis inhumata iacebant, mille passus progredi poterant. Quicum vniuerso peditatu in locum, vbi antea villa incensa fuerat, et quaedam adhuc exstabant rudera, castra ibidem sua communiuit, eaque fossa, ne subito a Turcis occupari possent, cingit. Qua in parte consilium Iuoniae in reprehensionem incurrit, quod ibi suos vallo sepsisset, vbi aquatio commoda esset nulla. Nam siti plurimis enectis reliqui sese Turcis non multo post dedidere. Sole iam iam occidente, eadem die 10. mensis Iunii Turce a fuga Valachorum, quos insequebantur, reuersi, subito castra Iuoniae circumualant, arcteque premunt: quorum tanta fuisse copia dicitur, vt visu definiri nequierit. Quibus circumdatis, neminem ex exercitu Iuoniae egredi patiuntur; vtque spem omnem commeatus ei praeciderent, villas castris Iuoniae proximas, in quib ampla praedia erant, tota nocte incendio graui absumunt, idque ideo, ne quis obsessorum elaberetur, neue extra vallum obscura nocte e ressi ipsos inuaderent. Appropinquante luce, (quae fuit II. Iuni) Turcae in castra Iuoniae copiam globorum emittunt, sed illa nullo detrimento affecta fuere, eo quod alto aggere obuallata erant, vnde sese Valachi pariter cumve litibus contra Turcas strenue defendebant, in eisque ingentem stragem toto triduo edebant. Turcae difficilem castrorum expugnationem cernentes, per intemuncios eum tentant, vt omni cunctatione abiecta deditionem faciat, spem maiorem ei debere esse in misericordia Turcarum, quam in suis viribus, praesertim, cum omni ope auxilioque destitutus, post tandem se dede re cogatur. Quare spontanea hac deditiane praeoccuparet animos ipsorum, nec in tam anceps periculum et suas copias, et Turcicas iniiceret. Ad ea sic Iuonia: Video, in quam fortunae sim adductus iniquitatem: sed cum penes me copias pedestres habeam validas: non sine vestra etiam clade cadam. Quare cum fortunae hoc tempore cedendum, ac necessitati parendum sit, non renuo
deditionem, solum ductores vestri, me a vobis conseruatum iri, ac quascunque conditiones proposuero, vos eas inuiolatas habituros, iuramento firmetis, idque quiuis sepries. Hisce dictis, internuncios extra castrorummunimenta excedere iubet, quibus se quamprimum responsum daturum policetur, omnesque ad se velites pariter et Valachos conuocat, vt in medium consulant, vtrum se hosti dedere, an patefactis castrorum portis in certam mortem ruere, ac non sine caede hostium cum gloria et laude malint cadere. Placuit velitibus posterior sententia, ita tamen, vt optionem Iuoniae relinquerent: Valachis prior, si Iuonia sciret, Turcisque fidere, vitae gratiam sibi factum iri, posset. Si de fide eorum dubitet, se cum velitibus ad internecionem vsque fidei semelipsi datae memore, contra Turcas malle dimicare, quam fraude illorum perire. Iuonia huc illuc fluctuans, quid sibi faciendum, animi dubius, in diuersum curis trahebatur. Mouebatur indigna calamitate suorum, eo quod multi siti inagis magi sque extinguel antur, ac breui post omnibus per eundum erar, sero et serio reprehendens consilium suum, quod in tam iniquo loco castra posuisset. Tandem e re consilium captans, legatos Turcarum, qui extra vallum castrorum responsum expcctabant, acciri iubet, quos hisce affarus fertur: Ite, vestrisque ducibus haec nunciate, quamuis firmissimas, eopias, quod ipsimet cernitis, habeam, quarum fideli subsidio fretus, vires sustinere vestras possim, tamen fatum hoc tempore sequendum arbitror. Quare, si omnes duces et Praefecti vestri singuli septies in has conditiones mihi iurauerint, tum demum me dedam: primo, vt vniuersum equitarum Polonicum cumequis impedimentisque saluum dimittant, eique libere transeundi per fluuium Nestrum copianfaciant. Secundo, vt me Selymo Imperatori, domino meo viuum et incolumem sistant. De Valachis nihil dico, cum Imper. dedititii sint, eos aequum est conseruare: quos si violaueritis, ingens detrimetum Selymo Imper. vel ei, quem ille post Valachiae praefecerit, estis allaturi. Haec legati vbi pur puratis et arcium praefectis exposuissent, omnes pedib. in eas conditiones inerunt, septiesque singuli omnia postulata iuramento militari, etiam suorum militum nomine, confirmarunt. His actis, Iuonia omni metu deposito, impendentisque periculi nescius, e castris egreditur, et pro velitib. ad purpuratos iterum deprecatus est. Demum suis paulisper a castris remotis, velites vltimo alloquitur, summas illis agens gratias, et collaudata eorum fortitudine singulis dextram porrexit, quam illi non sine fletu amplexi, exosculabantur. Qui cum iam ad tertium teli iactum a castris abessent, Valachos quoque pari ratione e castris educit, quibus non sine lachrymis valedicit. Recordatus auri et vnionum, quos penes se habebat, ad velites reuersus, gladio accinctus vtrinque ancipiti omnia eis largitur, addens, nolle se, vt haec in immanissimorum hostium manus deueniant Tandem armis abiectis, more supplicis ad castra Turcarum comite Osmolio Polono venit: quibus cum integras 4. horas collocutus. Hinc Bassa Capucius fortassis oratione eius offensus, imemor fidei sacramento militari obligatae, quam Iuoniae dederat, stricto gla dio ventrem faciemque eius discidit. Ita vulneratum praeroriani siue Ianiczari corripiunt, ac semiuiuo caput amputant: deinde truncum pedib. duorum camelorum alligatum discerpendum obiiciunt, quem belluae in diuersum concitatae dilaniant. Caputconto affixum, cadauer discerptum, et in frusta minutissima concisum: cuius ossibus inter se partitis, cruore cadaueris recentis gladios perungebant, sanguinem equis bibendum porrigentes, Numinique suo supplicantes, quo et ipsis idem inesset quod in hoste suspiciebant, animirobur.
Eum exitum habuit Iuonia, vir memorabilis, qui perfidia Turcarum tam crudeliter ac nefarie, omnium tristi cum desiderio, e medio sublatus fuit. Quod illi forte non accidisset, si imperata fecisset, et in religione Christiana constantior fuisset, quam ille suscepta circum cisione Mahometanis ritibus permutauerat, vt Valachiae principatum Bogdano ereptum consequeretur: licet postea voti compos, Christianam fidem iterum amplexus sit. Turcae occiso Iuonia subito in Valachos, quos ille e castris eduxerat, impetum faciunt, eosque more rituque pecorum mactant. Poloni velites visa perfidia Turcarum, nec sibi tutum in Poloniam reditum cementes, in castra iterum quae reliquerant, regredi volebant: sed ea a Turcis erant occupata. Ad extremum sese mutuo cohortati, in agmina Turcarum densa plenianimi speique summa vi irruunt: quibus perruptis disiectisque fortiter omnes occubuere, paucis exceptis, inter quos Suierceuius, cuius praecipua virtus eo in bello enituit, Zalescius, Koslouius, Zadorscius, Socolouius, Czizouius, Rescouius, Sucinius, Kopitscuis, Libisouius, qui vulnerati, et capti a Turcis, post ab heris suis magno redempti sunt.
Post tam ignobilem caedem Iuoniae, Selymus totam Moldauiam occupat: omnes fere stirpis Valachicae tam summos, quam infimos immaniter ne cat, totamque Valachiam, huc illuc deductis nouis coloniis, arcibus atque valido praesidio muniuit. Nec ita diu post captam Valachiam Selymus superstes fuit, qui ferequarto anno, postquam a patre Solymanno regnare coepisset, mortem 15. Decembris obiit. Ei filius natu maximus Sultanus Amurates tanto silentio a Bassis ad capessendum imperium accitus successit, vt non prius Constantinopolim venturus, quam adesse, ab omnibus sentiretur. Qui imperium suum a caede quinque fratrum, duarumque nouer carum (quarum vna grauida erat) et multorum procerum, sequutus consuetudinem veterum Imperatorum Turcarum, auspicatus, omnibus terrori ac formidini esse voluit.
Paloni Rege orbati, saepius literas ad Henricum Regem in Galliam mittunt, reditum eius in Poloniam vrgentes. Sed cum ille inani spe Polonorum animos lactare videretut, tandem comitiis Varsauiam indictis, vt orbitati patriae, paci, ac se curitati publicae consulerent, certum, diem Henrico assignarunt: quo si non adesset, se ad alterius Regis electionem progressuros denunciant. Optasse quidem, vt ipse reuersus regnum, quemadmodum iuramento promisisset, administraret: verum propter diutumiorem eius ab sentiam sibi non integrum esse expectare, quod maximum periculum toti regno ex illa mora impendeat: opus enim sibi esse Rege, qui eos defendat a vicinis hostibus, quorum arma iam in aurib. omnium personant, et in oculii micant, ex Valachia, Scythia, et Mosconia. Propter enim eius excessum plurimis domi incommodis se affectos, bona regia a militibus occupata, stipendia promissa non soluta, priuatorum in publica bona immissiones, direptiones, occupationes fecutas esse, vt silentio praetereantur licentia, iniuria, caedes, libido multorum quidlibet audendi, quae absente Rege, silente lege vindicari vix possint. Itaque se, nisi ad tempus condictum in Poloniam redeat, cogise resignato illi regno ad alterius Regis electionem descendere. Qua de causa sub idem tempus comitia regni decreta et indicta sunt, ad quae ab vniuersa Polonia expectetur, vt deliberationes cum Senatu et Ordinib. regni de periculis amouendis suscipiantur, atque etiam conditiones ab oratoribus
suis in conuentu electionis receptas, et iuramento roboratas, atque capita per legatos ei oblata, et a fratre ipsius Carolo Galliae Rege confirmata reipsa praestet, ac in posterum regnum praesens semper gubernet. Dum haec ita frunt, Proceres Stenziciae conuentum indicunt, vt de nouo Rege creando consilium ineant, Henricus enim ad 12. Maii, qui dies ei dictus, non comparuerat. Non lacuit istud Henricum Regem Galliae, misitque Bibracum legatum in Poloniam, vt prorogationem creandi noui Regis vrgeret. Proceres vero Regis postulatum reiicientes 15. Iulii decrero publico Regem Henricum exaugurant, declarantque eum non amplius Regem Poloniae agnoscendum atque interregnum esse, non aliter, quam si vita esset defunctus. Interea Amurathes Turcarum Imperator memor cladis, quam Iuonia cum Polonis velitibus ditionib. Turcicis intulerat, vt Polonos vlcisceretur, mense Octob. huius anni 100. et 11000. Tartarorum Praecopiensium collectis, regiones Russiae qua quauersum adquadraginta milliaria peruastauit: ducentas Nobilium domus, villasque plurimas exuri iussit: senib. decrepitis, puerulisque ad vbera materna eiulantibus trucidatis, caeteris hominibus cum iumentis in captiuitatem abductis. Pecoribus crura succisa lassis, viuis coria ad vinciendos homines detracta. Poloni et Russi ad Nestrum fl. hostes, sed paulo serius assecuti, et a tergo agmen adorti, complutes Tartarorum occiderunt. Interemptus a Iacobo Niezabitouio quidam Tartarus equitum septingentorum praefectus, cuius frons viginti quatuor digitos lata erat, totumque corpus adeo stupendae magnitudinis, vt iacens humi cadauer vmbilicum viri stands attingeret. Dum vero reliqui Nestro transmisso in Valachia praedam partiuntur, velites seu Kosaci ductore Bog dano Rosinscio in Scythiam irruunt, flamma ac caedibus omnia complent, foeminarum vbera abscindunt, aliis oculos eruunt, liberis illarum collisis, ad extremum captinos liberant.
Exeunte anno hoc indicuntur comitia nouo Regi creando Varsauiae ad mensem Decemb. in quibus a maxima Senatorum Poloniae ac Lituaniae parte Maximilianus Caesai electus ac renunciatus est Rex Poloniae, et ab Archiepiscopo Gnesnensi proclamatus. Cui proclamationi vt loco et more non debito factae postmodum reclamatum. Petrus vero Zborouius Palatinus Cracouiensis cum fratribus suis, Ioannes Kostka Sendomiriensis item Palatinus, Ioan. Tencinius Voinicensis, Stanislaus Szaffraniecius Biecensis, Castellani, Stanislaus Gorcanus post Palatinus Posnaniensis, et alii non paucima xima cum Nobilitatis parte a Senatu discedentes, et Regem ex genere ac sanguine Polono deligendum censentes, Annam defuncti Regis Sigismundi Augusti sororemvirginem firmatae iam aetatis Reginam constituunt, eique Stephanum Bathoreum Transyluaniae Principem maritum destinant, ac proclamant. Quo facto, literis ad Caesarem datis, eum hortantur, ne paucorum Senatorum ac Nobilium suffragiis fretus, regnum Poloniae sibi a deundum in aniimum inducat. Contra qui Maximilianum nominarant, Proceres Bathoreum per literas a capessendo regno, cuius Maximilianus Caesar Senatus Poloniae, Lituaniae, ac Prussiae totius consentientibus calculis Rex legitimus creatus esset, dehortantur: prae sertim cum ipse per oratores suos in comitiis regni ea conditione regnum ambierit, vt primum locum dignitatemque omnem Caesari, totique adeo
Austriacae familiae regni Ordines tribuant atque deferant. Subsecuto anno regni Senatotes, qui Maximilianum Caesarem elegerant Regem, splendidam legationem ad eum Viennam miserunt, vt capita a priore Rege Henrico iurata, et alia, de quibus inter regni Ordines ac Caesareos legatos in comitiis electionis Varsauiae conuenerat, iureiurando confirmaret, et quam primum in Poloniam, priusquam ab aduersae partis proceribus electo Transyluaniae Principe occuparetur, ad regnum suscipiendum veniret Sed Caesar de quibusdam ampliorem de iberationem in stitui, vel moderationem aliquam adhiberi, vel certe clausulam, quantum in ipso, adiungi petiuit, ac singillatim, quid in durioribus aliquot capitibus Regis Hem rici ac caeteris desideraret, prolixo scripto exposuit: Cum autem Poloni nullum de vllis capitibus moderandis mandatum peculiare se habere respondissent, et Leouicensis Conuentus eius partis Procerum, quae Caesari ad dicta, in Polonia instaret: visum est Maximiliano Caesari ad eum conuentum referendam tractationem, et aliquos ex Polonis vna cum suis Oratoribus eo mirtendos. Verum Poloni periculum in mora esse demonstrantes, instant, vt iuramentum Caelarpraester, et d em aduentus inPoloniam sui certum definiat, eum que proceribus Leouicii congregatis per orato es suos significet. Caesar itaque denuo eis mentem suam de Ernesto si io tradita illi in matrimonium Anna infante Poloniae, Rege coronando, rursus scripto declarat. Cui Poloni respondentes, de cunctatione Caesaris, et ipsi, et causae toti exitiosa, et suae legationis optimo animo susceptae, ac fideliter hactenus actae infelicitate queruntur. Summam fusse, vt Caesar sus eptis prius condition: bus, et inreiurando verbis conceptis praestito, iter in Poloniam maturaret, et Bathoreum Transyluaniae Principem anteuertens ante constitutum conuentus diem in Polonia se sisteret. Statum enim Reipubli ae Polonae praesentem eiusmodiesse, vt omnium eius vulnerum sanandorum, in celeri ipsius Caesaris in Poloniam aduentu, remedium positum esse ex Ordinum sententia, primis statim diebus apparuerint, id que, quantum potuerit, saepios ac saepius inculcarint. Interim vero, dum inter oratores Polonos et Caesarem talium scriptorum permutatione Viennae disputatur. literae ad Caesarem a Senatoribus et Nobilibus Leouicii congregatis adseruntur, in quibus de mora, quam Caesar profectioni suae in Poloniam interponat, grauiter queruntur, ac, nisi quamprimum veniat, non obscure ostendunt, regnum prius occupanti cedere oportere, neque per Polonos stetisse, quo minus Caesar regnum tanto fauore ac beneuolentia delatum assequutus sit. Caesar vicissim moram hactenus interiectam excusat, ac de infantis Annae coronatione, et omisso Transyluano Archiduci Ernesto maritandae denuo proponit, et ab Ordinibus regni Varsauiae conuenturis petit, ne confilia eorum legitimae suae electioni, ac iis, quae per solennem legitionem publice sibi delata sint, quidquam praeiudicent. Tandem post aliquot adhuc scriptorum vicissitudines, tractatione cum oratoribus Polonis conclusa: Maximilianus Caesar postridie iuramentum de capitibus ac conditionibus praescriptis religiose seruandis praestitit, ad decretum electionis ab oratoribus accepit, idque omnibus regni Poloniae ac magni Ducatus Lituaniae Statibus, scripto typis diuulgato publice edidit.
Interea temporis dum Maximilianus Caesar lentas ac diuturnas cum oratoribus Polonis tractationes et scriptorum permutationes agitat, aduera Polonorum pars Stephanum Bathoreum Transyluaniae Principem a se electum missa solenni legatione ad praestandum iuramentum, et accelerandum aduentum in Poloniaminuitat. Qui nil cunctatus iuramentum in Transyluania praestat, et comitatu stipatus spectatissimo veteranorum iter in Poloniam quamprimum arripit, vbi Sigismundi Augusti Regis demortui sorore Anna in matrimonium ducta cum ea Cracouiae Rex Poloniae calendis Maii inauguratus est.
STEPHANVS REX obtento regno, vt cum vicinis Principibus inita amicitia, et pace constabilita eo citius dissidia ex partium propter electionem studiis conciliaret, ac turbatam pacaret Remapublicam, datis ad eos literis, regnum sibi ab Ordinibus Polonigae delatum, suamque ad amicitiam cum eis colendam animi promptitudinem, ac ad pacem colendam studium significauit. Inter caeteros etiam ad Ioannem Basilidem magnum Moscorum Ducem Stephanum Grudzinium et Leonem Bukouiecium cum literis mittit, per quos ei indicat, se gratia diuina et Ordinum fauore ad regnum vocatum, illud ita administrare cupere, vt nemini Principum occasionem praebeat pacis et amicitiae, quae hactenus cum regno Poloniae intercessisser, turbandae. Quo animo se erga illum quoque esse. Si quae controuersia ipsi cum regno Poloniae et magno Ducatu Lituaniae esset, eam delectis vtrinque arbitris amice componi posse. Quibus hunc in modum respondisse Moscus fertur: Intellexisse se quidem, Maximilianum Caesarem Poloniae Regem fuisse designatum, non alienum tamen ae futurum etiam ab eius amicitia, quandoquidem ita vellet. Gratum sibi esse, vt missis vtrinque legatis maiorum consuetudine dissidia, si fieri posset, componerentur, et inter haec ab iniuriis quibuslibet inferendis vtrinque ab stineretur. Qua Mosci sententia accepta, Rex ad intestinos motus componendos, et praesertim Gedanensium totus
conuersus, Toruniae prima comitia ad mensem Octob. indicit, eaque tempore stato habuit: in quibus maxima discordiarum semina suffocauit, emque publicam ex tutbulentissima tranquillissimam reddidit, et praesidium aduersae partis Landskorona deiccit. Hic quoque legatos in Moscouiam pacis tractandae causa mittem dos ex Senatus autoritate decernit, qui fuere Stanislaus Kriscius Palatinus Masouiae, Nicolaus Sapieha Palatinus Minscensis, et Theodorus Skuminus Thesaurarius magni Ducatus Lituaniae. Interea Maximilianus Caesar Poloniae electus Rex coniunctionem Poloniae cum finitimis Christianae orbis prouinciis, toti Imperio salutarem et necesariam, ideoque coniunctis Imperii viribus etiam retinendam esse iudicans, comitiis Ratisponae indictis, in media deliberatione et apparatu belli, moerore et curis confectus e viuis excessit, cuius mors occulta quadam fatorum via Poloniam pertutbatam tranquillauit. In his comitiis etiam cause Gedanensium ventilata est, ac, qua ratione ad officium reduci possent, deliberatum. Sed cum in iuramento praestando moram nectere perseuerarent, sententia proscriptionis, qua perduellionis damnati sunt, promulgata, omnis securitas terra marique ills adempta, et aqua ignique ipsis inter dictum est. Atque ita bellum cotra ipsos decroretura, ac susceptum. Causae autem et occasiones belli, quodcum Gedanensibus Stephanus Rex gerebat, hae fuerunt: Cum superiore anno dissentientibus Procerum et Ordinum regni Poloniae suffragiis, alii Maximilianum Caesarem, alii Stephanum Bathoreum Transyluaniae Principem Regem renunciassent: Gedanenses et caeteri Prussiae Ordines illis, qui Maximilianum Regem elegerant, adhaerebant. Cum autem Bathoreus vigilantia et celeritate in Poloniam ptoperans Maximilianum anteuenisset, et Cracouiae coronatus esset, Caesar autem vix semestri exacto obiisset: Gedanenses iuramentum subiectionis deditum Stephano Regi coronato praestare non quidem recusabant, sed prius sibi a Rege de indem nitate caueri, et iura ac priuilegia sua legitime confirmari, et de religione Augustanae confessionis assecurari, et grauamina, quae contra priuilegia, et antiquas consuetudines irrepserant, tolli antea petebant. In his erant tum alia multa, tum vero dimidii portorii exactio, quod Gedanenses se Sigismundo tantum ad illius vitam concessisse ostendebant.
Ad haec Rex nouus Cracouiae in inauguratione sua iusiurandum sesemel dedisse, cuius vigore priuilegia et iura eorum roboraturus sit, respondit. De confessione Augustana vero seorsum se ipsis cauere velle promittit. Grauaminum cognitionem et dimidii portorii causem ad comitia Ordinum regni reiecit. Interim iuramentum fidelitatis, exemplo caeterorum omnium regni Poloniae et Prussiae Ordinum, sibi a Gedanen sibusetiam quamprimum praestari, et militem conductum ex vrbe dimitti flagitat. Cum vero Gedanenses ante iuramentum a se dictum grauamina tolli vrgerent, ac ea ad cognitionem Ordinum regni reiicerentus, tandem se non Ordinum regni, sed Regum Poloniae subditos esse, nec se Procerum regni, sed solius Regis iurisdictionem agnoscere profiterentur, Gedanenses veluti rebelles a Rege Stephano proscripti, et perduelles iudicari sunt. Qua sententia accepta, Gedanenses statim vicinum coenobium. Oliuam, ne obsessuris, Polonis receptum praeberet, direptum incendunt, ac
vastant, et ampliores militum copias conscribunt, omniaque ad defensionem necessaria comparant, ducem militum ab Electore Saxoniae Augusto accipiunt Ioannem Coloniensem, qui ante viginti sex annosin vrbis Magdeburgae defensione operam strenuam nauarat. Publico etiam scripto innocentiam suam demonstrare conantur, quod a coniunctione cum corpore regni Poloniae, ad quam se maiores ipsorum iureiurando obstrinxissent, ne latum quidem vnguem discedere vnquam constituerint: sed vna cum professione subiectionis, iuribus etiam, priuilegiis, et consuetudinibus Prussiae communibus, et ciuitatis suae propriis, recte consuli optarint. Itaque missis internunciis, se fidem, obedientiam, et subiectionem suam Stephano Regi Poloniae detulisse: postea in comitiis Toruniensibus etiam ducenta florenorum millia intra quadriennium pendenda obtulisse: tanrum rogasse, vt receptae Augustanae confessionis religioni, et iurium ac libertatum suarum indemnitati more maiorum prospiceretur: et cum plurima in commoda partim iuribus, priuilegiis, atque consuetudinibus contraria, partim aliis modis inique ciuitati illata essent, vt aequae illorum abolendorum rationes primum inirentur. His non impetratis, se praeter meritum et expectationem perduellionis damnatos, omnemque terra et aque fecuritatem sibi ademtam, et aqua igneque insontibus interdici. Orant igitur omnes, vt benignam sui rationem habeant, et ii, in quotum potestate situm, apud Regem pro ipsis intercedant, vt offensae omnes pacifice potius componantur, quam vt innocens sanguis humanus Eundatur, et tota vicinia bello crudeliter vastetur. Lubecenses etiam, et confoederatas societatis. Ansaticae vrbes maritimas a Gedanensibus commoeatu et milite iuuandis Stephanus Rex epistola accurate scripta dehortatur, ac Elbingaeiam a se institutum esse emporium significat, inquo secura et libera, ac magis quam antea fructuosa cum Polonis commercia, omnibus regni amicis futura sint. Cognoscere itaque ex illis cupit, an eos pro Regis Poloniae, an pro Gedanensium amicis habere debeat. Amicitiae hocfore signum, si nihil Gedariensibus subsidii submiserint.
Bellosic Gedanensibus indicto, praefecerat Rexcopiis suis imperatorem Ioannem Zborouium, qui sex a Gedano milliaribus circa Dersa niam castra metatus est. Hunc procul ab vrbe arcendum et profligandum, antequam pagos vrbi vicinos popularetur, in quieti et turbulenti quidam ciues vociferabantur. Disuadente igitur militum praefecto, Gedanenses cumsuis copiis in Regis dicionem excurrentes laeti, et alacres, perinde ac si certam in manibus victoriam haberent, non procul a Deisauia oppido ad lacum Lubissouiensem foeda strage a Polonis reiecti, plurimique caesi et capti sunt. Rex igitur insigni suorum victoria confirmatus, ad obsidionem vrbis hactenus dilatam omnia comparat. Tandem vero idibus Iunii ad vrbem cum exercitu accessit, et in Episcopi monte vrbi imminente castris locatis aliquot dies tormentorum fulmina in vrbem vibrauit. Parte alia Ernestus Veierusequitum Germanicorum Praefectus ad Istulae ostium, vt maris vsum obsessis adimeret, propugnaculum ostii maritimi oppugnabat. Verum ab illorum militibus repulsus, plurimis caesis, et non paucis in Istula submersis, castra et tormenta bellica amisit. Rex post castra mutauit, et a moenibus vrbis mare propius secessit Inde iuncto ponte nauali Vistula copias ad castellum ostii [reading uncertain: print faded] Vistulae maritimum traducit, acerrimeque illud
oppugnat. Sed erumpunt denuo ex vrbe ciuium et militum cohortes, et cum Polonis acrem pugnam miscent. In qua duce amisso, Poloni tamen fuerunt repulsi, qui rupto ac disiecto incursu nauis onerariae Gedanensium ponte, quo Vistulam Poloni constrauerant, fugientes in flumine plurimi perierunt.
Rege Stephano ad Gedanum occupato, Moscus occupandae Liuoniae tum maxime opportunitatem nactum se ratus, ad vim atque arma astum adiungit. Administratorem Liuoniae agebat Ioannes Chodkieuicius, qui in praesidiis plerosque Lituanos Praefectos reliquerat, a quibus indigenae immoderarius habiti, simulque non satis in illis praesidii contia potentiam Mosci existimantes, ad res nouas fere spectabant. Non ignarus harum rerum Moscus, miserat in Liuoniam MAGNVM Holsatiae Ducem, quem, cum iam ante ad se transisset, promissis et affinitate deuinctum tenebat. Rumorem de eo spargit, fore, vt si vltro Liuones se dedant, ad exemplum Ducis in Prussia benefi ciario iure Liuoniam regendamei traderet: vt autoritas ac ad ministratio omnis penes MAGNVM, penes se nomen collati ben cii cii ac maiestas imperii essent. Quibus rebus adducti Prouinciales, hincodio seu taedio externi imperii, illincspe et nimia cupidtate eiusdem linguae ac nationis magistratus, simul a factiosis quibusdam ac nouarum rerum cupidis impulsi, praesidia ex arcibus et oppidis fere omnib, eiiciunt: ipsi Vendam, vbi tum MAGNVS erat, confluunt, inque vecba eius sac ramento se ad stringunt. Moscus interim, maximo exercitu collecto, in Liuoniam, nullo impediente, praesidiis omnib. pulsis, ac plerisque arcibus a MAGNO, quo tanquam illice ad Germanos in Liuoniae oppidis et arcib. inescandos vtebatur, occupatis penetrat, acceptisque in deditionem Marienhauso, Rositteno, Ludseno, Duneburgo, Kokenhauso, Ascherotum vsque sine maleficio, vt initio rerum gerendarum clementiae fama colligeretur, progreditur. Confluxerat Ascherotum magnus vtriusque sexus ac omnis conditionis hominum, maxime autem matronarum et virginum numerus. Moscos omnibus, qui arma ferrent, promiscue trucidatis, imbellem sexum Tartaris stuprandum obiicit. Inde Vendam recta proficiscitur: qui ibi erant, fama tantae immanitatis perterriti portas clausere. Egressus pro illis deprecator DUX MAGNVS, composito ad humilitatem habitu, indignissime a Tyranno excipitur. Quin tantum abfuit, vt gratiam Vendensibus apud Tyrannum impetraret, vt etiam ipse Dux periclitatus fuerit. Quo viso, illi se ab hoste circumuentos animaduertentes, ira, desperatione, et metu adducti puluerem tormentarium fundamentis subdunt: quo magna vtriusque sexus et conditionis hominum multitudo, ac flos fere reliquae Nobilitatis Liuonicae absumptus est Accepta ita in potestatem Venda, ac Rumburgo, quod Vendae imminet, eodem tempore per deditionem potitus, iam vniuersam Liuoniam, Riga et Reualia, paucisque circa eas castris exceptis, in potestate habebat. Paruauiam siquidem post Regis Henrici discessum interregni illius tempore intercepetat: Veissensteinum de Suecis, Naruam vero, Derpatum, Felinum, ac Mar aeburgum, aliaque nonnulla iam multo ante partim de Episcopo Derpatensi, partim de Marianis Liuonicis ceperat: ab iisque primum initiis profectus, cum continuas deinde impressiones in prouinciam faceret, vt in Sigismundi Augusti, ac Regum Poloniae fidem ac ditionem prouin ciales tum se conferrent, plurimis detrimentis eo adegerat. Eaque res, cum ad superiores controuersias, quas de Russiae locis quibusdam cum magnis Lituaniae
Ducib. habebat, accessisset, perpetua deinde inter ipsum ac Reges Po loniae belli causa fuit quod aliquando quidem per inducias dilatum, vt plurimum tamen varia fortuna tam in Liuonia, quam in Lituania gestum, in hunc vsque Regem transmissum fuerat. Caeterum Moscus abducto secum Alexandro Polubenscio Chodkieuicii legato, caeterisque Liuoniae Praefectis, in Moscouiam se recepit. Ex itinere literas ad Regem dat, quibus vt Liuonia omnino abstineac, Regi praescribit: iisdem ad Prussum quendam Augusti Caesaris fratren, qui Choinicii et Mariaeburgi quondam, et in reliqua Prussia late imperitasset, genus suum referebat, quo ad ipsos Prussiae fines ius imperii extenderet. Legati, qui ad tractandas pacis conditiones mittebantur, iter caeptum nihilominus persequebantur: nouis in itinere mandatis acceptis, vt de iniuriis induciarum ostentatione factis quererentur, satisfactionem que postularent.
Dum ad Gedanum Rex castra metatur, exercitum in Liuonia Lituaniaque per ostentatam pacem, maxime autem propter aerarii difficultates, quae initia regni eius exceperant, nullum parauerat: sub ingruentis tamen hostis famam, Nobilitatem Lituanicam literis euo cauerat, militareque imperium Duci Nicolao Radiu lo Palatino Vilnensi, Gregorio Chodkieuicio iam defuncto, tradiderat. Hic non exigua cum voluntarii militis manu Selburgum peruenerat, Interim vero et Gedanenses ad aequiores conditiones multis malis victi, et maiora timentes descendere caeperant, cumque Electores Saxoniae et Brandeburgicus, Landgrauiusque Hassiae suas pro illis preces per legatos interponerent, controuersia tota iisdem fere conditionibus, quas ante belli initium Rex spontetulerat, transacta est. Vt supplices veniam dep ecenturiux aformulam conceptam: vt ducenta florenorum millia intra quinquennium soluant: iuramentum fidei Commissariis Regis praestent, militem dimitrant, ad instaurationem coenobii Oliuae viginti florenorum. millia dependant: stationem et annuam pensionem, signum supremi dominii, iuxta vim veterum priuilegiotum et consuetudinum statis temporibus deinceps exsoluant: de iis, quae sibi a Poloniaeregno debeti praetendunt, in comitiis regni proxime futuris deliberetur. Rexvicissim facta gratia proscriptionem abolet, priuilegia, et iura ipsorum vigore iuramenti Cracouiae in coronatione praestiti confirmat: de vsu Augustanae confessionis libero cauet: damna Regis subditis tempore belli illata condonat: bona immobilia fisco addicta restituit. Demobilibus et debitis in fiscum redactis, summam non maiorem triginta millibus florenorum retinebit, caeterae donationes et decreta tollentur. Ciuitaris et priuatorum actiones in aula vel aliis indiciis pendentes partibus saluae et integrae manent. Militibus et aliis, qui Ciui: atem consilio vel armis iuuerunt, ignoscit. Grauamina ciuitatis, et nominatim portorii negotium ad comitia Ordinum regni reseruat: vtbem ingressurus, securitati Ciuitatis, vt antecessores fecerunt, autoritare sua prospiciet.
His pacatis, Rex ad bellum Moscouiticum, quod iam multo ante animo agitarat, totum se conuertit. Ad quod suscipiendum, secundum acceptas iniurias, ac Liuoniae, recuperationem multae causae illum hortabantur: quarum haec vel iustissima, quod egregio aliquo facinore non modo de sui regni hominibus, verum totaliis, quibus imperium Moscouiticum summa cum immanitare couiunctum, vel formido Iosum erat, vel graue, bene mereri, eamque
ad posteros nominis sui famam propagare studebat, ex qua omnes non modo Regem, sed dignum etiam regno fuisse cognoscerent. Hoc animi proposito in mensem Ianuarium anni millesimi quingentesimi septuagesimi octaui Varsauiam comitia edixit. Rediit interim in potestatem Duneburgum a Borisso Saua ac Vilhelmo Platero receptum. Hi in omnes occasiones intenti, cum commeatus inopia laborare praesidiarium militem animaduerterent, per speciem officii ac comitatis militaris esculentorum ac potulen torum nonnihil, ac in his vini cremati, quod inopia vini apud Moscos maxino in honore est, vas ei miseran: de quo cum ad ebrietatem Mosci bibissent, illi, qui id futurum cogitabant, noctu scalis ad motis in vallum, quod solo castro cinctum est, et in ipsum castrum euadunt, Moscos ex somno et mero vis se colligentes deturbant, castro potiuntur. Non multo inde tempore interiecto, Venda etiam huiusmodiratione recuperata fuit. Erat sub Matthia Dembinio ex rusticis Lotfinis fabrilis artis peritus quidam, qui sororem Vendae in Moscorum potestate habebat, per cuius visendaespeciem, et rusticorum coramerciorum libertatem cum saepius Vendam venisset, opportunitatem nactus, ceram clauibus oppidi impresserat, ad que eiusdem exemplum alias parauerat: rem ita in structam ad Dembin um detulit. Cumque is die constituto, quem festum Mosci agitabant, sub oppidi portas cum Ioanne Buringo, et tumultuaria militum manu accessisset, ab vna parte scalas Buringo admouente, ac a Lotfinis ipsis, qui Vendae erant, concursu facto, reliquos portis reclusis in oppidum immisit.
Postquam ad comitia ventum fuit, primo die solenni sacro peracto, altero de Republica, sigillatim de Mosci et Tartari iniuriis Ordinibus Rex proposuit, bellum que ne cum his, aut cum vtro horum velint, rogat. Cum Moscobellum iussum, cum Tartaris tunc quidem dilatum. Itam axima in vsum belli pecunia omnibus proninciis imperata, bellum decretum ac susceptum est contra Ioannem Basilidem magnum Moscouiae Ducem, simulque vt in hostico exercitus haberetur, sancitum. Proxima huic cura de pecuniis fuit. Delecti fuerunt e Senatu, qui quanto in bellum milite, quanto in militem stipendio opus esset, dispicerent, scitum tributum in singulos mansus floreni vnius: cereuisiarium item in oppidis et vrbibus, quo in singula dolia duodeuicesima cuiusque precii pars exigeretur. Maius id fuit, qua vllum antehac quicquam meminisset: consensere tamen omnes, praeterquam Cracouiensis, Sendomiriensis et Siradiensis Palatinatuum nun cii, quod nulla eius tributi sciscendi mandata se a suis habere dicerent. Noluerat Nobilitas vel bellum, vel tributum decernere, nisi de iudiciis simul, quae iam Sigismundi Augusti Regis temporibus postulare coeperat, in interregnis autem ipsa sibi sanxerat, perfecisset. Antiquitus a iudiciis municipalibus ad conuentus Palatinatuum, ad quos quodque municipium pertineret, inde ad Regem in comitia prouocatio erat. Cum a Sigismundo Augusto propter tenuiorem valetudinem in frequentius iudicia haberentur, vt ex suo corpore constituere sibi iudices liceret, Nobilitas petierat. Restitit Augustus Rex, dum vixit, vnde illa a Rege id impetrandi spe deiecta, tempore interregni, priusquam Regem Henricum Valesium eligeret, inter alias hanc quoque de translatione iudiciorum conditionem ei tulerat, isque acceperat. Post discessum igitur Regis Henrici Nobilitas per singulos Palatinatus, vt cuique maxime expedire visum fuerat, ex suo ordine, qui causas appellationis iudicarent,
delegerat: Qua ex re cum, quod euenire necesse erat, magnam omnium rerum perturbationem consequi Rex animaduerteret, in causa minime amplius sibi integra, pro re nata optimum ratus, si ad vnam sormulam omnia reuocaret, sanxit hic, vt non per singulos Palatinatus iudicia habetentur, sed in singulis Palatinatibus, maioribus bini, minoribus quibusdam singuli e Nobilitate quotannis delecti, primum a Martini vsque ad Paschates Poloniae maioris Nobilitati Petricouiae, minoris deinde a Paschatos vsque ad messem Lublini ius dicerent. Itaque omnia priuatarum causarum iudida penes Nobilitatem deinceps essent: publica, iuris item regii atque sisci iudicia in eo, quo antea statu fuerant, penes Reges manerent: quemadmodum et earum terrarum, quae suis legibus ac diuerso a caetetis iute vterentur. Moram huic rei nonnullam adferebat, quod Nobilitas a munere iudicandi Senatorium Ordinem exclusum volebat: hi contra contenderent, iniquum esse dignitatem suam, quae commodo sibi esse debebat, in iniuriam suam verti: et, qui alios in Nobilitate honore anteirent, a communi Nobilitatis corpore in republici iuris, et ad omnes pertinente, seiungi. Obtentum tandem, vt tam ex Senatoribus, quam reliqua Nobilitate, pro arbitrio Nobilitatis rebus iudicandis praeficerentur. Inter Regem quoque et Nobilitatem controuersiae nonnihil fuit, quod Nobilitas regias quoque vrbes rebus a se iudicatis teneri vellet, superioribus etiam temporibus quasdam causas earum iudicasset. Remisit Nobilitas, inuentaque ratio fuit, vt quia iam causas aliquas huiusmodi iudicasseti, easdem in iudicium vocatas denuo in iisdem comitiis Rex cognosceret. Cumque magistratus quoque ac Praefectos regios ad iurisdictionem suam pertinere Nobilitas vellet, quod cum ii fere res iudicatas exequerentur, frustra sibi iudicia tribui diceret, sine vlla in eos, qui res a se iudicatas exequerentur, iurisdictione. Assensit Rex, vt quatenus rerum iudicaturum executio a magistratibus caeterisque officiis pereretur, autoritari iudicum parerent. Supererat certamen inter ecclesiasticum et ciuilem Ordinem: cum hiceodem, quo reliquam Nobilitatem, ecclesiasticos iure vti vellet: illi iudicia haec Nobilitatis, quae cum diuersae religionis hominibus communicari intelligebant, multis nominibus suspecta sibi, obligarique se illis nolle confirmarent. Ostendit bis Ioannes Zamoiscius Cancellarius, non maius periculum eos suscipere, si in iurisdictionem consentiant, quam si cum obtemperare ei nolint, poenis deserti vadimonii, et contumaciae coerceri se patiantur: quod in Palatinatuum iudiciis eo vsque factum antea fuerat, vt praeter alios Archiepiscopus Gnesnensis in maiorem fere centum quinquaginta millium condemnaretur. Addidit consilium, vt quoties ecclesiastica res in iudiciumveniret, ad sex ex Nobilitate; ecclesiastici Ordinis totidem, qui pari autoritate de ea cognoscerent, adiungerentur: quorum si pares sententiae extitissent, ad Regem in comitia ampliaretur. Res per aliquot dies ducta, eum tandem admodum composita fuit. Agitatum in hisce comitiis et de proscriptionibus fuit. Moribus gentis Polonicae, qui creditarum caeterarumue priuatarum rerum condemnantur, iis, si sen rentiae iudicis non pareantm, mulcta dicitur: quae si spreta fuerit, priori triplo maior dicitur: si ne tum quidem obtemperatur, manu militari in bona missio decernitur: contra quam si quis se opponat, a Praefectis proscribitur. Auditi demde sunt externorum Principum legati, et Georgio Friderico Marchioni Brandeburgensi proximo Alberti Friderici
valetudinarii agnato curatio illius. Ducatusque Prussiae orientalls, et bonorum ac redituum illius omnis ad ministratio commendata est, qui etiam more et instituto maiorum solenni cum ceremonia si delitatis iuramentum Regi praestitit. Adfuere ei in ceremoniis iis Saxoniae Electoris et Vitenbergici Principis legati, Brandeburgici Electoris legati cum Principis sui nomine tanquam ad simultaneae inuestiturae ius pertmentis vexillum contingerent, Nobilitatis nuncii contra protestati, quod primis illis inter D. Sigismundum et gentem Brandeburgicam conuentionibus ea Marchionum Brandeburgensium stirps feudo comprehensa non esset, quae postea priuata autoritate et Ordinibus insciis acta essent, rata se non habere ostendebant. Aderant et Pomeraniae Ducum legati, qui nomine Principum suorum inBithouiensem Leoburgensemque tractum ius maiestatem que regni Poloniae agnoscebant, lirerasque inuestiturae accipiebant.
Legati interea ad Moscum a Rege missi in Moscouiam peruenerant, et a Mosco suo ipsius ingenio feroci, tum ob rem in Liuonia prospere gestam multo etiam superbiore, contumeliis ludibrioque excepti, indignissime habebantur: multa in nomen Polonicum et Lituanicum contumeliose ab eo dicta factaque fuere: cumque ex instituto vtriusque gentis lautia vtrinque, legatis, qui missi fue int, praebeantur: emere victum nec moris sit, nec, si velint, in Moscouia possent: nonnisi sordida ac vilia quaeque cibatia summo cum contemtu iis ministrari inssit. In colloquiis deinde cum legati tantum de induciis agendi mandata se habere significassent, trium annorum inducias iis dat: literas autem quas legati obsignared bebant, sine vlla conditione pure perscribi iubet: alias deinde, quas ipsel gatis traderet, sub signo suo subiicit: in iis hasce conditiones adiecerat, vt vniuersa Liuonia vna cum Rega et Curlandia, quae in pote state Regis adhuc erant, et quic quid ad fines Prussiae vsque adhuc pertineret, Rex sibi cederet: Liuonem nullum praesidium suum implorantem, multo minus ciuitatem vllam reciperet, vllaue ope auxilio suo iuuaret. Hasce, cum ex more iureiurando placita confirmare deberet, amotis, in quas legati ante iurauerant, solas profert, iureiurandoque in eas se obstringit: atque ita nullo amplius de his tractandi loco relicto, ex Moscouia legatos abire iubet, nouisque eodem tempore in Liuoniam copiis missis acerrime Vendam oppugnat. Quae sub exitum comitiorum audita omnium animos ad bellum Moscouiticum iam conuersos ira ac indignatione eo magis accenderunt. Vem da tamen frultra a Moscis oppugnata fuit. Nam cum per aliquot dies tormentis vehementer mutros verberassent, aliquam etiam partem muri diruissent: Dembinius ob praesidii exiguitatem oppido metuens, cohortatus suos, vt eam secum ingrederentur, cum tenere non potuisset. quod illi propter inopiam commeatuum, et non exsoluta stipendia minus prompti ad pericula suscipienda essent; et quia magna ex parte equites erant, minus etiam virtuti suae, locum in praesidio fore putarent: tandem vt propius saltem secum accederent, si forte excubias et castra hostium rurbare posset, contendit. Quod cum impetrasset, noctu silenti agmine eos ducens, paulo ante lucem sub portis oppidi sistit, ostenditque, quod ab hostibus iam videri coepissent, a tanta hostium multitudine facile circumueniri posse: itaque potius, vt viros fortes deceret, oppidum ingrederentur, virtuteque sua illud, et inde se tuerentur. Ita oppidum ingressi, eidem saluti ac praesidio fuerunt. Muris enim, qui diruti ab hostibus erant, magna cura subitario opere noctu expletis, omnibus in locis fortiffime
hosti occursum fuit. Itaque vere iam imminente Mosci soluta obsidione, praemissis primum tormentis, discesserunt.
Sub idem fere tempus MAGNVS Holsatiae Dux Christiani tertii Daniae Regis filius, et Friderici secundi Regis frater, Regis fidem secutus, a Mosco discessit. Hic Curoniae et Osiliae Episcopatum in Liuonia tenens, perditis quorundam consiliis ac promissis Mosci, et adolescentia adductus, cum per aetatem ipse rebus suis consulere non posset, ad Moscum transierat. Ab eo Andreae patruelis, quem paulo ante ob nouarum terum suspiciones quasdam exquisitis vexarat cruciatibus, filia Maria in matrimonium ei tradita, speque iniecta, fore, vt suo beneficio totius Liuoniaeregno potiretur, ad Reualiam obsidendam magno cum exercitu missus fuerat. A qua infecta te discedere coactus, tempore obsidionis Gedanensis iisdem cum promissis in Liuoniam remissus fuit. Vbi territus crudelitate Mosci, quodque ademptis ei, quae, tenebat in Liuonia, castellis ad fines Scythiae deportare eum in animo haberet, per indicium cognito, cum, quanto in periculo versaretur, cogitaret: transeundi ab eo consilium cepit, paulatimque e potestate eius se subducens Lempsaliam, inde propius Rigam, ac fines regios se recepit: Regemque per Curlandiae Ducem crebrosque internuncios ac literas, vt in fidem e reciperet, solicitabat. Rex in earum rerum fluctuatione et varia de discessu eius iactarentur, vt neque, an fratri eius Regi Daniae caeterisque propinquis consilium id probaretur, aut fortunae eins curae omnino essent, perspectum habere posset, de deditione nil quidem tum cum illo constituit: fide tamen publica versari eum in Liuonia se passurum ostendit. Postea profecto in Liuoniam Nicolao Radiuilo Palatino Vilnensi, eidem, vt cum Duce MAGNO, quod in re praesenti e Republica esse perspexisset, idem constitueret, permisit. Hic cum in Curlandiam venisset, ad eumque Dux MAGNVS ac cessisset, in fidem illum in omnib. ditionibus eius regio nomine recepit, inque verba Regis sacramento adegit. Condi tiones deditionis hae fuerunt: vt, quas teneret possessiones, eo, quo alii beneficiarii Principes sua possiderent, iure a Rege ei permitterentur, aut pro illis aliae non deteriores pro amplitudine familiae alicubi darentur. De euentu legationis Rex certior factus, mittit statim ad Moscum Georgium Haraburdam, qui non aliter induciis iis teneri se velle Mosco renunciaret, quam si de Liuonia conditionem, quae nec a legatis accepta esset, remisisset. Moscus rerento Haraburda, legationem interea ad Regem, quae ad rata habenda pacta induciarum, iuramentoque confirmanda eum adduceret, destinat, ac praecipitante iam aestate exercitum alium multo priore validiorem, maioreque apparatu instructum, ad Vendam a Polonis interceptam, et ab eo postea obsessam mittit.
Peractis comiriis, Rex Varsauia digressus, Leopolim ad Russicas res compo nendas contendit. Antequam discederet, Cracouiensis, Sendomirensis, et Siradiensis Palatinatuum, quos in sciscendo tributo a reliquorum omnium consensu se seiunxisse ante ostensum est, conuentus edixerat. In itinere cognoscit, Siradiensem Palatinatum mox assensum: reliquos duos in recusando tributo perstare. Subsistit hanc ob causam Sendomiriae, eoque minoris Poloniae Senatores omnes euocat. Ex horum sententia Palatinatuum eorundem denuo communem conuentum Koreini habet. Assensi hic tandem et ii fuerunt, remittente Rege de tributo cereuisiali, vt, vbi duodeuigesima a regiis et ecclesiasticis. vicesima quarta a Nobilitatis subditis exigeretur. Leopolim Ioam. Podkouam velitum feu Kosacorum ductorem, hominem Valachum, obscuro alioquin loco natum, sed
magnanimum, admirabilique corporis robore praeditum, et quisoleis equorum ferreis manu disruptis nomen inuenisset, captum a Nicolao Sieniauio Castellano Camenecensi, specie quadam militiae libertate et domicilio regni Poloniae abutenrem, pacemque publicam turbantem, praesente ac inspectante Czausio Turcico capite plecti iussit. Illud autem vt faceret, eo grauiores causas habere se videbat, quod Kosaci prioris expeditionis suecessu nondum ab instituto deiecti, eiusdem Podkouae minori natu fratre Alexandro in Valachiam reducto, Petrum Palatinum denuo non sine suo periculo deturbarant. Alexander enim, cum viuus in hostium potestatem venisset, palo suffixus: Kosacorum pars a Turcis intercepta Constantinopolim in vinculis missa fuit. Idem tamen Petro quoque, tanquam perignauiam toties deiecto, calamitosum postea fuit. Etenim sublato e medio Mahomete Bassa, qui principem inter purpuratos locum tenuerat, Achmetis successoris sui studio de Principatu amotus, inque eius locum Iancula quidam e Saxonibus Transyluanicis oriundus; sed qui non modo nationem Valachicam, sed genus etiam Principum Valachiae ementitus fuerat, prouinciae impositus deinde fuit. Ibidem quoque legationes Tartaricas audiuit; ad quos rogatu Tartari Turcarum Imperator suum legatum adiunxerat. Facta cum Tartaro pax fuit iis conditionibus, quibus sub prioribus Regibus eam habuisset. Attulerat literas a Principe suo scriptas, in quibus pacem postulabat: in iis de finibus nonnihil adiecerat, et de Kosacis accuratius sibi cauerat. Rex non receptis literis, iisdem quibus maiores sui legibus eam coluissent, se quoqne pacem cum eo obseruaturum, donatiuaque ab illis dari solita daturum verbo respondit. Ita per totum Moscouitici belli tempus pax a Tartaro fuit.
Compositis sic rebus Russiae, Cracouiam profectus est, quo etiam venerunt legati Mosci, quorum princeps in itinere morbo extinctus fuerat. Hi ad Regem deducti, verbum se facturos negarunt, nisi prius Rex aperto capite assurgens de valetudine et statu Principis sui percontatus esset. Rex cum praeter rei indignitatem non committendum sibi arbitraretur, vt ad hostis barbaro fastu clati superbiam obsequio aliquo suo quid adderet: illi vero in sententia perstarent, ac potius re infecta discessuros se confirmarent, permisit, vt inauditi in hospitium, inde in Lituaniam lentis agminibus se reciperent. Animaduersum in de fuit, tributum, quod in comitiis Varsauiensib. sancitum fuerat, non modo praedicatione nonnullorum inferius, sed ipsi bello, in cuius vsus ab Ordinibus deputatum fuerat, par non fore. Rex quod nec comitia eo tempore habenda sibi censeret, ne, si nihil rerum gessisset, inani belli simulatione pecuniae quam maximae cogendae rationes quaerere a nonnullis iactaretur, nec priuatos Nobilitatis conuentus cogendos, ne illud toties praeter maiorum instituta vsurpari a se Nobilitas queri posset, cum iudicia tum a Nobilitate obirentur, per eos interim conuentus, quid de tributo illo pollicen sibi posset, necessario Nobilitati proponendum existimabat, quod non deessent, qui magnitudinem tributi eius in immensum oratione augerent. Inde ad omnes vicinos Principes legatos designat, qui et amicorum erga se beneuolentiam magis firmiusque sibi adiungerent, vel maleuolorum consilia distinerent. Praecipue cum Augusto Saxoniae, et Ioanne Georgio Brandeburgico Principibus Electoribus consilia belli communicat. Hi indigne ferentes, barbara crudelitate tamdiu in
nomen Germanicum a Mosco saeuiri, ad bellum pro Liuonibus suscipiendum, quibus illi tanto terrarum spacio ab illis oris disiuncti minus adesse possent, amice eum hortabantur. A Brandeburgico bellica etiam tormenta quaedam dono ei missa fuerunt. Ad Turcam vbi legati venissent, Mahometes prudentissimus trium Orientis Imperatorum consiliarius, et in Regem haud male animatus, cum de Regis instituto intellexisset, fauere se conatibus eius dixit, faustaque ac felicia ei precari: magnam tamen rem suscipi, magnas vires esse Moscouiticas, neque secundum suum Principem vllum in orbe terrarum potentiorem eo Principem se existimare. Dimissis legatis, ad domesticarum rerum curam Rex conuersus fuit. Institutis regni non posse Prorex creari dicebatur: itaque si quid per suam absentiam in hostico accidisset, cum primoribus e Senatu se communicaturum pronunciauit. Pacem publicam seuere sanxit, maxime Cracouiae, ne, quod aliis temporibus acciderat, inter dissentientes de religione tumultus aliquis oriretur. Edixit, si quis in vrbe oppidoue insolentius quid fecisset, praesertim, si dubitationem iuris cognitio habitura esset, ad suum vsque aduentum in custodia adseruaretur: cum alias ordinaria iuris publici ratione in recentibus criminibus vna cum Praefectis, magistratus vrbani cognoscere, interque eos si non conueniat, Rex consuli soleat.
Dum Cracouiae Rex est, nuncius partae a Polonis ad Vendam victoriae allatus, tanquam totius belli omen secum attulit. Obsederant eam denuo, quemadmodum supra dictum, Mosci longe maioribus quam antea copiis, et quatuor praecipuae autoritatis Palatinis, Petro Tatauo, Basilio Voronscio, Petro Choroscino, Andrea Scholkanouo, ad eam missis. Dum per aliquot dies frustra oppidum oppugnant, Polonis sui colligendi, et cum Suecicae militiae Praefecto Georgio Boio consilia communicandi spacium dederunt. Confluunt Stropam, vbi Buringius tum erat, Andreas Sapiha earum, quaetum in Liuonia erant, copiarum legatus, Matthias Dembinius: ex Liuonibus praeter Buringium Nicolaus Korffius, Platerus, et alii nonnulli cum equitum aliquot manu iis ad Gouiam fl. medio inter Volmariam et Vendam loco Suecicae copiae se adiungunt. Inde digressi, hostem instructa acie sub signis ad Vendam expectantem adoriuntur. Cum acerrime pugnaretur, Polonis, Lituanis, ac Suecis ad vlciscendas hostis iniurias: Liuonibus ad libertatem: omnibus ad laudem et gloriam inter se cohortantibus, hostium equitatus pellitur, Tartaris maxime in fugam effusis. Sub noctem Palatini militem ex fuga colligere, castrisque continere coeperunt, hortarique, vt pro inueterata gentis gloria et ratione sacramenti militaris extremam potius fortunam experirentur, quam castra, apparatumque bellicum, a Principe suo fidei eorum commissum, desererent. Verum augente periculo acnocte metum, eademque pudorem ac flagitium tegente, ob eaque non patiente se contineri multitudine, Palatini duo Petrus Chorossinus et Andreas Scholkanouus, qui equitibus praeerant, vna cum equitatu in fugam sc eiecernnt: reliqui duo, quibus tormenta commissa, soli fere in castris relicti, insigniora tormenta bellica amplexi, vt castra et instrumentum militare, fidemque erga Principem suum vel ad extremum spiritum retenta a se esse testarentur: itaque a regiis postridi summo mane castra ac munitiones irrumpentibus inuenti, viui in potestatem cum castris, munitionibusque ac tormentis ad triginta deuenerunt. Sub idem tempus Reualienses opem
ac misericordiam Regis implorantes, vt aliquo frumenti numero se subleuaret, a Rege petierunt: in maximas angustias tot annorum bello ab hoste redactos: commerciis fere omnibus exclusos: intra moenia compulsos ab agricultura longo iam tempore se prohiberi. His Rex naues aliquot frumento onustas submisit.
Priusquam Cracouia Rex discederet, de duce exercitui praeficiendo cum Senatoribus deliberat: qui cum ostenderent, vel in perpetuum minus hoc alicui eum deferre posse, vel extra ordinem vnum, aut plura bella mandare; plerisque tamen, vt in id saltem bellum aliquem legeret, placeret, Cracouia Varsauiam discedens, Nicolaum Mielecium Podoliae Palatinum, virum scientia rei militaris peritum, eo ad se euocat. Hic valetudine, qua tenui vteretur, et aliis quibusdam incommodis se excusabat: tandem in eam saltem expeditionem imperium accepit. Itaque constituto cum eo, quos quotque turmarum Praefectos ac centuriones scribi vellet, domum, vt se pararet, Rex eum dimisit. Inde Grodnam mouit. Maxima autem laborabat Rex difficultate, quod et per magnitudinem suscepti belli paucae omnino pecuniae ex tributo collectae adhuc erant, et vt maxime integrae conferrentur, minime tamen tanto bello pare fore videbat. lis omnib. rebus, quanto potest studio, occurrit, pecunias partim mutuo sumit, partim, quas in fisco suo habebat priuatim, exponit. Militem passim per Poloniancogi iubet: mittit ad fratrem Christo phorum Transyluaniae Principem, vt Vng rorum veteranorum cohortes aliquot, et alas equitum comparet. Christophoro Rosdrazeuio, et Ernestro Veiero in Germania militis conquirendi negotium dat. Lituaniae proceres, cum de difficultatibus iis cum illiscommunicaret, prout quisque opibus maxime valebat, voluntarium militem offerebant, quotque singuli adducturi essent, edebant. Quorum numerus cum ad 10000 fere accederet, non parum ea re atque alacritate Lituanorum recreatus, eo maiori animo ad reliquas res ad ministrandas aggressus fuit: constitutisque ita pro tempore rebus iis Vilnam accessit. Ibi alia, quae vsui bello essent, apparare Rex inst tuit: tormenta bellica ad modum quendam, quem ipse vsu et experientia accommodatissimum cognouerat, fundi iussit. Caunae pontem imperat, quo in sequentib. expeditionib. vtatur. Is ex singulis nauib, componebatur, quae deinde tabulatis ita inter se coniungebantur, vt, quoties opus esset, separari, curribusque singulis vna cum tabulatis impositae, binis iumentorum iugis non incommode in quemcunque locum transferri possent: simul quod neque copiae omnes conuenissent, nec frigora, quae in regione septentrionali exposita eo anno vltra solitum ad D. Ioannis durauerant, vt nec herbae vspiam vllae apparerent, recessissent: Lituanicis causis, quae in longiorem iam diem prolatae rant, cognoscendis operam dedit. Inde Basilium Lopatinscium cum literis mittit ad Moscum, quib. legitime bellum indicit, cuius causas hasce denunciat: quod ostentatione pacis Liuonicam prouinciam bello acincendio vastasset: legatos suos contumeliose habitos ad extremum duplicibus induciarum literis elusisset: eodem tempore nouis in Liuoniam copiis missis Vendam oppugnasset: sua legatione ad priores iniurias nouam contumeliam ac ludibrium adiunxisset.
Remisit sub idem tempus Moscus Haraburdam, hactenus detentum, nullo alio responso, quam quod paulo post de suis aliquem ad Regem missurus esset, qui iis de reb. tractaret. Itaque secutus eum mox cum litteris quidam, qui vt Rex induciis, quae perscriptae essent, staret, postulabat: de Liuonia si quid controuersiae
superesset, de ea amice per arbitratores, quos vtrinque nominassent, secum conueniret. Negabat Rex posse se huiusmodi inducias vlla ratione admittere. Nam de Liuonia quod adiiceretur, amice de ea inter ipsos disceptari posse, frustra et ridicule adiici: semel enim receptis, iuramentoque firmatis induciis, in quibus omni Liuoniae iure cederet, nihilque amplius petiturum se eius profiteretur, si postmodum de ea ageret, cui dubium esse posset, contra iuramentum se venturum: et vel eam ipsam ob rem causa cadere debere. Quod si in Lituania Russiaque pacem sibi cum Rege esse vellet: in Liuonia armis de iure disceptari: nouam quidem hanc induciarum rationem sibi videri. Ac etsi intelligeret, temporibus Sigismundi Augusti Regis atque interregnorum obtrusas aliquando huiusmodi ab eo inducias fuisse: se tamen, cum faciendae nouae, sibi sint, non nisi iustas facere velle: neminem tam barbarum, aut imperitum rerum esse, qui non videat, si constitutis melius rebus suis per Liuoniam, in Lituania bellum redintegrare velit, per huiusmodi inducias, quandocunque illi integrum id futurum, quibus de Liuoniae cessione conditionem adiecisset, qua bello in Liuonia gerendo a Rege violata, nunquam illi belli in Lituania instaurandi causa deesse posset.
Nuncio hoc dimisso, Tartari postulata cognita fuerunt. Hic sub idem tempus ad Regem legatos miserat, quod bellum contra Moscum suscipi intellexisset, ex foedere, quo Regib. Poloniae operam suam contra quosuis hostes, vnico Turcarum Imperatore excepto, nauare tenetur, ab altera parte irruptionem in Moscouiam facturum se ostendebat: petebat donatiua: Kosacorum iniurias coerceri postulabat. Responsum illi, quod operam suam contra Moscum polliceretur, facere eum officium: donatiuum datum iri: Kosacos colluuiem ex variis nationibus collectam, nec in potestate Regis esse: atque ex ipsis Tartaris ac Turcis non raros sese illis aggregare: datum nihilominus operam iri, quantum eius fieri possit, vt iniuriae illorum prohibeantur. A bello tamen contra Moscum, contra quam promiserat, omnino abfuit, alio contra Persam, quod a Turcarum Imperatore tum gerebantur, auocarus. Aderat et Gothardus Curlandiae et Semigalliae Dux, confirmationemque feudi sui et inuestituram petebat. Eum Rex Disnae sistere se iussit, interim ad Senarum ea de re retulit Exercitus in de vt sub principium mensis Iulii Suirum conueniret, ed xit. Veneratiam Vilnam peditatus Vngaricus a Christophoro Transyluaniae Principe Regis fratre, eiusdemque delectus iusta equitum ala. Polonicum militem Mielecius, qui et ipse sub id tempus ad Regem redierat, cum segnius a quaestoribus atque exactoribus expedita te pecuniaria, ob auctoramenta tardius accepta, morae nonnihil interponeretur, vt quam primum ad edictum conueniret, acriter vrgebat.
Postquam Mosco Rex bellum per Basilium Lopatinscium denunciasset, pridie Cal. Iulii Vilna ad lustrandas copias Suirum profectus est. Ibi Lituanici equitatus partem vidit; qui cum totus reb. omnib. esset ornatissimus, tum maxime is, qui a Radziuilis, et Ioanne Kiszka structore regio adducebarur. Ibidem, vnde belli initium faciendum, deliberatum. Lituani omnes fere Plescouiam primum tentandam per Liuoniam itinere facto arbitrantur, quod et propter vrbis amplitudinem ac nomen dignam iudicarent, et quod minus contra vim munita putaretur. Rex contra existimabat, cum Liuouia crebris vsbib. et castellis munita. et multis an. ab hoste frequentib. incursionib deuastata esset, propter commeatus in opiam ac crebras obsidiones difficiliores
belli progressus futuros, sicque prouinciam, cuius liberandi causa bellum suscepis set, non modo ab hoste, sed a suis quoque denuo vastatum, Lituaniaeque eam partem, quae ad Borysthenem pertinet, praesidio nudatam hostilibus incursionibus interim expositum iri. Alia etiam via per hosticum si Plescouiam iret, contra rei militaris rationem censebat, tot hostilibus praesidiis a tergo relictis, per infesta omnia atque inuia longius progredi: vbi nec, si quid damni acceptum, facilis foret receptus, nec commoda rerum necessariarum subuectio. Polocia vero si oppugnaretur, neutrum incommodum pertimescen dum, quod ea ad Dunam fl. sita, proximos ad Liuoniam et Lituaniam aditus haberet: qua expugnata, protinus arma victricia in Moscouiam vlterius promoueri, atque sic circumita Liuonia, omni ab ea hoste intercluso, integram occupare posset: nec longius a Lituania discedendum, ac tam Liuoniae, quam Lituaniae contra excursiones hostium prompra semper auxilia futura essent. Praeterea Polocia capta, Dunae fl. nauigationem, qua sola portus Rigensis continetur, tutam reddi posse, ab eaque excludi hostem, quod ab eius praesidio maxima pars Dunae fl. infestetur, indeque auxilia et commeatus Kokenhausum, aliaque Liuoniae castella su mittantur, et Vilna Rigaque mercatura prohibeantur: praesertim, quod eius subito receptae fama non solum omnium animos eius cladis memoria consternatos erectura esset: sed etiam maximam ei gloriam conciliatura. Accedere et illud, quod arce hac, qua firmiorem maioremque nullam hostis habet, expugnata, reliqua deinde omnia loca minori cum negotio occupari possent. Itaque ex difficultatibus omnibus, quae proponebantur, posthabitis, Polociam primum aggredi decreuit, ideo quod intelligeret, famam susceptae expeditionis longe lateque ad diuersas nationes disseminatam, exercitumque variis ex gentibus collectum haberet: et vero, vt omnibus de belli cause atque aequitate constaret, edictum Latine prius scriptum, inque Polonicam, Vngaricam, et Germanicam linguas translatum, quod ex iis fere gentibus exercitus constabat, proponit.
Quare factis ab inuocatione opis diuinae auspiciis, Suiro primum Nicolaum Radiuilum Palatinum Vilnensem, qui ex instituto rei militaris, quoad reliquus exercitus subse queretur, hostem compulsum intra muros contineret, viamque reliquo agmini patefaceret, cum filio Christophoro ac Lituanicis copiis quibusdam Polociam praemisit. Cum eodem Casparum Bekesium cum equitatu Vngarico et cohortibus aliquot ire iussit. Suiro deinde Disnam mouit, agmine ita disposito, vt cum imminerent viae a dextra Krasna, Susa, Turolia hostilia praesidia, ab ea parte Mielecius cum exercitu Polonico, in primo agmine Ioanne Zbarasio ire iusso, tenderet, Rex laeua iter faceret. In itinere aliorum Lituanorum procerum, maxime Stephani Zbarasii Trocensis, Nicolai Dorchostaiscii Polociensis, Palatinorum, Georgii item Zienouicii Castellani Polociensis, et quorundam priuatorum elegantissime ornatae copiae Regem assecutae, censae ab eo fuerunt. Fuerant per aliquot dies continuos profusae pluuiae, eae tantam grauioris belli instrumenti, ac tormentorum praecipue ducendorum difficultatem attulerant, vt iumenta, quibus in suis curribus Rex vtebatur, remittere necesse haberet, quo celerius promouerentur. Disnae equitem ac militem Polonicum, qui tum fere omnis conuenerat, Mielecius eleganter in speciem instructum, et in turmas cohortesque distibutum sub signis de currentem Regi ostendit.
Eodem, quaenondum conuenerant, Lituanicae copiae venerunt: in his Ioannis Chodkieui cii Castellani Vilnensis, qui breui post extinctus, nongenti lectissimi equites, Ioannis item Hlebouicii Castellani Minscensis, et aliorum. Venit sub idem tempus cum Christophoro Rozdraseuio, et Ernesto Veiero Germanus etiam miles, genere armorum atque vsu rei militaris reliquis non multo inferior. Censis copiis, Curlandiae Duci, quem Disnam dilatum supra ostensum, possessio Curlandias Semigalliaeque Ducatus solenni more confirmata, ipseque in clientelam ac fidem re ceptus fuit.
Moscus interim Plescouiam cum exercitu progressus, partem copiarum in Liuoniam praemiserat. Hae Duna fl. ad Kokenhausium, quo potitus fuerat, raptim transmisso, ac centum quinquaginta circiter Ducis Curlandiae equitibus, qui cis Dunam in statione erant, repentina excursione reiectis, Seelburgensique Ducis Curlandiae, ac Birsensi Ducis Christophori Radiuili agro vastato, propere trans Dunam se receperunt. Interim Ioannem Taluossium Samogitiae Castellanum cum iis, quas raptim contrahere poterat, copils in Liuoniam Rex misit. Philonem Kmitam Praefectum Orsensem ad Borysthenem, ne quid ex ea parte ab hoste detrimenti acciperetur, curare iussit. Iam exercitus cum Palatino Vilnensi Polociam praemissus, Dunam ponte Caunae ex nauibus facto ad Disnam transmiserat, nil hoste contra suscipiente, quo transitu eum prohiberet; vel quod ex instituto disciplinae Moscouiticae sine mandato Principis ex praesidio miles egredi non audeat: vel quod superiorum temporum successu elatus, exercitus, qui Suirum conuenire dicebatur, famam contempserat. Duna paulum progressum continuae syluae aliquandiu moratae fuerunt. Verum peditatu Vngarico securibus syluas caedere instituente, ac celeriter opus perficiente, exiguo temporis spacio difficultates eas superauit. Patet autem regio Polociensis ad centum quinquaginta circiter millia passiuim in longitudinem, totidem in latitudinem, cum vbertate soli, tum fluminum arque lacuum copia nulli cedens. Fluuios nauigabiles complures habet, praecipue Dunam, qui in Mosconia non procul a Turopecia ortus Rigensem portum efficit, Secundum eum Dryssam, Vsuiatam, e Moscouia: Disnam, Vlam e Lituania: a Smolensco Casplam in eundem Dunam omnes influentes. Plerorumque Lituanicorum et Russicorum castellorum is situs [reading uncertain: print faded] est, vt ad ostium aliquod humilioris fluminis, quo cum maiori coniungitur, extructa sint. Quae ita collocata sunt, quod maioris fluminis propinquitas pluribus communis est, a minorib. fluminib. plerunque omnia nomina indita habent. Hinc Polotta non magnus alioquin fluuius arci et vrbi, vrbs regioni nomen dedit Antequam in Mosci potestatem veniret, vna arce atque vrbe Polocia et castro Ieseriscia tota illa regio continebatur, alioquin oppidis et pagis non infrequens, Ieseriscia versus Moscouiam in lacu, ex quo fluuius Obola oritur, sita, ab vna sola parte angustissimum aditum, et quo vix expedito iter sit, habet. Postquam a Mosco occupata, vtrinque castella aliquot excitata, praesidiaque constituta fuerunt, partim agri, fluminisque, ac nauigationis vel retinendae, vel turbandae hosti cause, partim ad excursiones, quae vt in dubia vtrinque Possessione frequentes fiebant, prohibendas. A Rege Sigismundo Augusto Disna ad eiusdem nominis fluuii ac Dunae confluentem: Voronecium ad fl, Vsaciam: Lepelium in insula lacus, qui a Lepelio fl. efficitur, versus Lituaniam conditum fuit. Idem. Rex Vlae quoque ostium castello munire aggressus,
Veneto architecto quodam vna cum operis ab hostibus interfecto, non sine detrimento deiectus fuerat; cumque hostis eundem locum firmare instituisser, ac Rex Augustus magis a Radosouicio summissis copiis, ac summa vi diu frustra eum oppugnasset, tandem postea per Romanum Sangusconem Palatinum Braslauiensem, dum Moscus vetus praesidium noui inducendi cause deducit, receperat: superiorem vero eius partem Lepelique fl. cum Vla confluentem imposito castello Czasnicia iam ante communierat. Pari ratione Moscus vltra Dunam quinque castellis extructis, totius orae eius possessionem sibi firmauerat. Socolum in via Plescouiensi in fluminum Dryssae et Nisciae peninsula quadam Lituanicis castellinis Disnae et Dryssae opposuerat. Niscerdam ad lacum cognominem triginta a Zauolocia passum millibus: Sitnum in Vielicolucensi via ad superiorem Polotae partem. Kossianum deinde loco ab Obola fl. velut circino circumducto: Vsuiatam ad fl. itidem cognominem ac nauigabilem in Dunam ad Surassum ex aduerso Casplae fl. in fluentem: illud contra Vlam, hanc contra Vitepscum et Surassum extitarat. Cis Dunam Turouliam, ad cognominis amnis caput, quo in Dunam influit. Sussam vero sin gulari consilio Lituaniam versus in lacu, qui Turouliam emittit, loco munitissimo aquisque vndique circundato, agitans iam animo bellum Lituanicum, Vilnamque opinione praecipiens, sedem bello futuro posuerat: itaque natura ante munitissimam opere emunierat, omnique apparatus bellici genere instruxerat. His Krasnam superaddiderat, superiori in loco itidem ad Lituaniam spectante. Kosaci igitur Lituanici Francisco Suko duce ad belli suscepti famam in finibus globo facto, Krasnam noctu repente scalis appositis adorti praesidio munitionibusque, ac satis magna commeatus copia vna cum castello potiuntur. Ab altera parte Kossianum Vltradunana arx simili euentu repentina excursione Kosacorum capitur et deletur.
Palatinus interim Vilnensis Polociam cum suis copiis peruenerat: quas hostes conspicati, subito copias suas extra munitiones productas sub portis instructas ostendunt, nullaque iusta pugnandi facultate data, intra munitiones se recipiunt: eques tamen pugnandi auidus sub ipsa moenia in eas prouectus vnum atque alterum hastis transfixit. Eodem tempore Vngari et Lituani Sitnum, via quae Plescouiam ducit, subito Polocia excurrentes, vt re improuisa et repentina eam incendunt. Cum Polociam Rex iret, a laeuaque Socolam castrum hoftile haberet, veritus, ne maiorib, a Plescouia subsidiis summissis, commeatui ac subuectionibus regiis incommodi aliquid ex eo hostis ad ferret, an ad id oppugnandum ex itinere diuerteret, cum Mielecio deliberabat: verum postea saepe maiorum rerum gerendarum opportunitatem in minutiorib. oppugnationib. consumi cogitans, ac ad Polociam caput prouinciae properans, celeriter consilium omisit: ternisque castris, quemadmodum Mielecius cum expedi to equite in praecur rens ea designarat, Disna Polociam peruenit. Dum Polociam exercitus contendit, Mosci Polonos et Lituanos, quos a multis annis in squalore et compedib. habuerant, cum cruciatu interfectos, adque trabes alligatos, secundo Duna terrotem venientib. id allaturum rati, obuiam demittunt. Rex Ioanne Zamoiscio Cancellario et Gaspare Bekeschio solis assumptis, Mielecio interim exercitum priuato cultu curante, subsidiisque contra eruptiones loco opportuno dispositis, vrbem circumuectus, naturam loci cum iisdem ex plorat: simulque eodem in loco, a qua potissimum parte oppugnatio instituem da sit, deliberat, Constabat Polocia duabus arcibus, vna in editiori loco posita,
eademque media: altera, quam sclopetariorum sua lingua Mosci appellabant: et oppido Zapolotra. A meridie Dunam habet, qui modico versus occidentem flexu, recta inde Rigam tendit, ad eamque mare influit. Polotra recto e Septentrione cursu paulum versus Orientem sub arce sclopetariorum, inde rursum in Septentrionem declinans, radicesque collis, in quo superior arx, complexus, eandemque ab oppido separans, meridiem versus paulo infra eum locum cum Duna commiscetur. Media arx in colle altissimos despectus habente locata, a meridie Duna fl. a Septentrione et ortu Polotta fl. oppidoque Zapolotta: ab Occid, sclopetariorum arce, vndique monte, cui imminet, praerupto, altissimisque fossis ac vallo continebatur, muros et propugnacula ex aliquot inter se deuinctis validissimorum roborum ordinibus firmissima habebat. Sclopetariorum arx inferiori loco occasum versus in colle tamen modice accliui sita ab Oriente breui ponte cum superiori arce coniungebatur. Oppidum cum olim cis Polottam sub colle, quem sclopetariorum postea arce Moscus communinit, fuisset, deletum oppugnatione ab hoste fuerat. Postea cum confirmata iam possessione propter commerciorum vsum, quorum loco tam opportuno summa facultas est, instaurare id institueret, quod ab illa parte maxime opportuna oppugnatio ei [reading uncertain: print faded] fuisset, timens, ne inde rursus Polonis pateret, trans Polottam fl. atque summam arcem in locum inter vtrumque fl. medium transtulerat: vt positu eius quasi triangulari, vnum latus Duna, alterum versus summam arcem Polota fl. tertium fossae turresque tuerentur. Regi dubium erat nullum, quin a media eadcmque summa ac munitissima arce instituenda oppugnatio esset, praeterea, quod quicquid in reliquis oppugnandis laboris ac temporis sumeretur, suprema salua, nec receptu hostibus, nec obsidionis ex ea sustinendae spe defutura, nulla de causa sumptum iri appareret: ea vero expugnata occupato loco superiori, eodemque munito, ac inquem omnis commeatus apparatusque bellicus collatus ab hoste esset, oppidum quoque ac alteram sclopetariorum nullo negocio in potestatem peruentura. Accedebat huc, quod ab oppido difficiliorem deinde arcis oppugnationem transitus fl. Polottae, qui radices collis, in quo arx erat, complecteretur, facturus videretur. Bekeschius nihilominus oppidum Zapolottam, quod se cundum Dunam fl. euntibus primo occurrerat, prius tentandum censebat: quo expugnaro, etsi in arcem dein hostes se reciperent: tamen praeterquam quod incommoda obsidionis omnibus in vnum locum compulsis ea res auctura esset: spem praeterea illis, regiis laborem minuturam, animosque addituram, nec difficiliorem multo, quam ab iis partibus futura esset, ab oppido oppugnationem futuram: cum fl. Polotta, quod impeditam eam facturus videretur, omnib. fere locis vado vix crurum tenus transiri posset. Regem, vt in sententia perstaret, Zamoiscius cumprimis vrgebat: quod cum iterum cognoscendi situs causa solus propius sub eum locum, in quo oppidum antea fuerat, successisset, longe inde faciliorem ascensum, neque fossatum et collis eam altitudinem, quae ab aliis partibus erat, esse animaduerterat, arcemque sclopetariorum in colle ab imo accliui ita colloeatum, vt a summitate collis, quae ad exteriorem partem pertinebat, tanquam gibbus aliquis enatus telorum commode adiiciendorum iis, qui in arce erant, facultatem praepediret. Dum ea de re Rex amplius deliberat, Germanus miles priuato consilio Polotam transgressus, locum ab oppido auersum contra summam ac sclopetariorum arces ad Dunam castris capit. Veritus hinc Rex, ne ex aemulatione nationum dissidii aliquid
oriretur, vt ad oppidum, quo loco Bekeschius cum Vngaris constiteratmunitiones agerentur, permisit. Inde regiis castris trans Polotram fl. medio inter eum et lacum quendam spacio, infra locum, a Germanis occupatum, locus deligitur, eoque binis castris exercitus a Mielecio traducitur. Vniuersorum castrorum totiusque obsidionis haec fere erat facies: Secundum flumen a Disna Polociam euntibus versus oppidum Zapolottam ad Dunam fl. primi Vngari consederant, loco ad commeatus excipiendos peropportuno; quod inferior fluminis pars pacata erat, omnesque subuectiones in eum fere locum concurrerent, tum Duna etiam ponte nota ratione ex nauibus composito ibidem stratus esset. Infra Vngaros cis Polottam Dux Nicolaus Radziuilus Palatinus Vilnensis cum Christophoro filio, subque eorum imperio stipendiariae copiae Lituanicae inde diuersae voluntariorum, quicquid reliqui erat spacii, Polottam vsque diuersis castris compleuerant. Vlrra Polottam inter flumen et lacum quendam regia castra erant. In his quoque Senatoribus et equitibus Polonis magna ex parte locus datus. Medium castrorum locum principia Senatorumque tentoria amplexa erant, quorum vt quisque potestate et honore antecedebat, ita locum Regi proximum cepetat. Haec cum terni tentoriorum ordines ambientes binorum vicorum paribus inter se spaciis distantium seriem efficerent: bini etiam ad eosdem aditus portaeque relictae fuerant, totidem castrorum portae erant excubiis stationibusque militum firmatae. Exteriorem castrorum partem currus circumiecti, catenisque ferreis inter se deuincti, more gentis muniebant: ad quos in maioris impetus aut periculi expectatione fossam etiam ducere, egestumque aggerem curribus obiicere, atque ita munitissimi oppidi faciem castris circumdare solent. Supra regia castra Germani consederant. Ad Polociam exercitu iam haerente, a Marchione Georgio Friderico in Prussia Duce quingenti lectissimi pedites superuenere, qui quemadmodum ipsi voluerant, inter Germanos loco in iis assignato, iisdem cum Germanis castris recepti fuerunt. In eadem causa alii quoque fuerunt, e Podolia, aliisque extremis regni finibus, qui cum propter locorum longinquitatem maturius adesse non potuissent, ad Polociam reliquum exercitum assequuti sunt, in his e voluntariis Constantinus Constantini Ostrogiae Ducis filius cum lecta equitum ala, et alii quidam.
Bekeschius interim Zapolottam oppidum oppugnare caeperat, actisque ad moenia vineis, tormentis iam quatiebat. Mosci desperata oppidi defensione, et quod in omnes casus haec a Principe suo, qui in praesidiis sunt, mandata accipiunt, omnibus rebus exportatis oppidum incendunt, ac in sum mam arcem se recipiunt. Proferuntur munitiones ad arcem flumenque Polottam, quod radices montis, cui arx adiacebat, ambit, magna Vngari militis virtute. Ita instituta oppugnatio, vt Vngari ad dextram ab ea parte, qua oppidum fuerat: medio ab his interuallo Poloni; inde Lituani pedites, quos Stephanus Zbarasius Palatinus, Eustachius Volouiczius Castellanus, Trocenses, ac alii quidam voluntarii adduxerant, oppugnarent: medio inter hos loco inferius aliquanto non longe a fl. Polotta ducenti Vngari pedites a Zamoscio scripti excubabant, eo fere positu, vt reliquo Polonico et Vngarico peditatu supra eos duobus locis inter se oppositis collocato, ducenti hi tanquam extremum trianguli angulum occupare viderentur. Ab altera arcis parte trans Polottam, qua sclopetariorum arci
coniungitur, Germani, quieo loco consederunt, e suis castris munitiones arcem versus agebant. Bekeschius primo tormentis quatere arcem instituit, quod vbi minus succederet, propterea, quia cum ex maceria constarent, potius perforarentur aliquibus in locis muri, quam sternerentur: candentes globos iacere coepit. Sed his etiam minus proficiebatur, quod, cum altius aliquanto iacti essent, eadem ratione muros tantum peruaderent; cum in inferiorem locum ad fundamenta murorum, vt haerere possent, adigerentur, in cliuum fere, qui arcem sustinebat, quique ita prominebat, vt aduersus locus, in quo tormenta regia erant, etsi et ipse non humilis, inferior illo tamen esset, impingebant, soloque accipiebantur. Simul zephyro per complures dies flante, continui imbres erant. Ex his Polotta amnis tantum aquarum conceperat, vt, qui antea pedibus non incommode transiretur, tum ab equite sine periculo transmitti non posset: pontes autem omnes fere, qui inter bina castra erant, interrumperet. Vnus tamen ab initio statim, postquam accessum ad Polociam fuisset, a Ioanne Bornemissa ad molendium quoddam exustum sublicis aliquot sub aqua repertis, trabibusque aliis super eas iniectis, inter munitiones ipsas ac pro pugnaculum, quod oppugnabatur, subitario opere factus perstiterat. Cumque per vnum pontem non satis commode miles ad oppugnationem iturus videretur, Bekeschius cymbis aliquot piscatoriis depressis, nouum in eo pontem effecit. Verum eo etiam paulo post continuis tormentorum ictibus in eum directis ab hostibus merso, vnus relinquebatur is, de quo dictum, quem et pars aliqua molendini ab incendio relicta a tormentis hostilibus tutabatur. Bekeschius igitur cum et tormenta et globos candentes frustra admoueri animaduerteret, vt quisque maxime impiger in proximo constiterat, praemiis maximis propositis, vt facibus ignem muris subiicerent, hortatur, perque pontem ac aduersum collem recta ad arcem mittit: iis ex Polonorum Lituanorumque munitionibus alii mox submittuntur. Occurrebat singulari militum regiorum virtuti omnibus locis eximium hostium in defendenda arce studium. Inprimis magno incommodo regios afficiebant ingentis molis trabes in superiore parte muri, cuius latior ambitus, quam inferioris erat, iam ante in eum casum ab hostibus constitutae, quae leui impulsu in regios deturbatae, ac per cliuum prouolutae magna cum strage, vt quosque arripuerant, secum ferebant. Tantus vero in restinguendis ignibus omnium ardor erat, vt non aetate confecti, non mulieres, non pueri, vel laborem, vel periculum recusarent: quo minus et magna copia aquam aliaque opprimendae flammae suis supportarent, et in succedentes regios profunderent. Desiderati hac in oppugnatione aliquot viri fortes, ac in iis Michael Vadasius, qui multis in praeliis fortiter versatus, ac ob virtutem militi Vngaro praefectus fuerat, dum ad tormenta Polonicarum munitionum cum Stanislao Penkoslauio ac aliis praefectis Polonis consilia communicat, globo traiectus fuit. Non leue tamen hostes etiam incommodum acceperunt, cum quoties ad restinguendum incendium conferti vnum in locum concurrissent, tormentis in eum directis, crebrae in illos eiaculationes fierent, ac non globis modo frequentes interimerentur, sed fragmentis etiam lignorum ac trabium, quae globi secum rapiebant, quaeque maiorem fere quam globi ipsi stragem edebant, non pauci opprimerentur.
Ad oppugnationis difficultates accedebat summa commeatus et subuectionum angustia: quae a sola fere Disna, et ab inferiori parte fluminis sustentabantur, Vilnam enim versus, quae amplius ducentorum viginti quinque millium passuum spacio inde distat, Postouam vsque, quae paribus inter Vilnam et Polociam ab vtraque interuallis sita, omnia hostis vastarat: tum vero propterea etiam minus commode subuchi inde poterat, quod Susa in potestate hostium adhuc erat, cuius in praesidio qui erant, superioribus diebus Kosacos Lituanicos, qui Krasnam interceperunt, securius agentes noctu oppresserant, castrumque incensum solo aequarant, et tum vias subuectoresque Polonos Vilna venientes infestabant. A superiore parte fluminis propter Turouliense praesidium nullam etiam in partem liberae frumentationes pabulationesue erant. Ex aliis partibus Plescouiam versus et Vielicolucum per centum fere millia passuum densissimae ac inuiae syluae erant. Adhaec Moscus, qui cum exercitu ad Plescouiam peruenerat, cum obsideri Polociam intellexisset, lectissimam totius exercitus partem Borisso Seino et Theodoro Seremeto ducibus subsidio obsessis miserat. Qui cum tuto Polociam in omnes vias regiis intentis peruenire se non posse existimarent, Socolae substitetant: ac, etsi Polociam non accederent, ad Disnensem tamen viam excurrebant, frumentatoresque ac pabulatores Polonos excipiebant. Miserat initio contra eas copias Rex Christophorum Radiuilum Ducem cum lectis aliquot equitum alis: ei Ioannes Klebouicius Castellanus Minscensis se adiunxerat; cumque hostis aut intra munitiones, aut suo loco se contineret, nec iustam pugnandi facultatem daret: regii tamen in eos inuecti sub moenibus equestri praelio cum iis congressisunt. Quo vtrinque aliquot caesis, captiuis aliquot Moscis abductis, ad Regem reuerrerunt: qui ibi quoque maioribus copiis rem gerendam ratus finem oppugnationis Polociensis expectandum statuit, in praesentia equitum stationibus aliquot contra eas collocatis. Augebantur incommoda haec, quod viae largissimis continuisque imbribus ita corruptae erant, vt iumenta, cum eluctari e luto non possent [reading uncertain: print faded] , pleraque labori immorerentur, omnesque viae cadaueribus equorum complerentur. Quibus fiebat, vt cum vndique a commeatu interclusi regii essent, nec mercatores etiam initio hoc rerum in eam vastitatem castra frequentes secuti essent, eo vsque annona ac pabulum potissimum excresceret, vt, quod inauditum antea in Polonia max me fuerat, singuli modii auenae denis taleris emerentur, qua generosiores saltem equi sustentarentur, reperirenturque ex Polonis et Vngaris, qui a mortuorum equorum carnibus non abhorrerent. In communibus omnium angustiis maxime premebantut Germani, non modo quod inter frequentes vrbes bellum gerere assueti, minus a necessariis rebus ad eas difficultates parati accesserant: sed quod eo etiam loco castra faciebant, ad quem vltimo commeatus perueniebat: in fronte Vngaris, inde Lituanis, ab iiis regiis castris positis. Ad quos, vt propius Disnam versus quique horum consederaut, commearum inde venienrem primo loco peruenire necesse erat. Pruteni tamen, a Marchione missi, vt in maiori earum regionum necessitatumqne peritia, cum curribus, tum commeatu aliisque necessariis optime a Principe suo instructi erant. Cum tantum vndique difficultatum circumstaret, eamque ob causam ad consilium, quid deinceps
facto opus esset, Rex retulisset, huiusmodi plaeraeque sententiae dicebantur, vt quod iam ante sermonibus a plerisque agitatum fuerat, corona facta omnibus viribus oppugnatio tentaretur. Id ea de causa Rex non probabat, quod, si id frustta fusceptum esset, in quo summam spem omnes ponerent, vt deinde tanquam omni ea consumpta, praeter discessum nil reliquum haberent, verebatur. Itaque alia prius omnia tentanda existimabat. Vngarum milstem praemiis propositis ad muros denuo subeundos excitat: equitem, vt quisque maxime manu strenuus, vna cum pedite misso equo muros conscenderet, hortatur: cumprimis eius rationem habendam docet, ne, quemadmodum antea fecerant, priusquam vires plane incendia sumerent, se reciperent: sub muris denique telisque hostium mortem pro gloria gentis opinioneque fortitudinis militari oppetere praestare, quam infecta re aboppugnatione discedere, ignominiamque hanc accipere. Ita miles magno ardore sub moenia arcis taedas, quaeque in eos vsus iam ante praeparataerant, alia prae se ferens, fuccedit. Et cumtanquim inclinante fortuna pluuiae sub id tempus paululum quieuissent, ignis fundamentis illatus, murorum latus id mox corripuit: idemque longe lateque amplexus, totumeumdiem, cum extingui non posset, populabatur. Erat hic Augusti vicesimus nonus, Interim cum incendium excitatum latissime colluceret, verereturque Rex, ne ex vicinis locis, maxime autem Socola, hostes ipsis ignibus exciti, ad liberandam ab incendio arcem atque suos coneurrerent: ac ex arce simuleruptio tentaretur, exercitum vniuersum castris productum, iusta peditum manu praesidio castris relicta, sub signis in campo constituit. Ipse aulico equitatu praesidio assumpto, quo melius in omnes partes animo occurreret, Polottam transgreditur: quod et Socolensis viaillac duceret, et eruptio, si qua tentaretur, ab illa parte maxime timenda esset. Territi his Mosci, de deditione agitare coeperunt, decemque de muris se deiicientes ad regios transfugiunt. Eos dum Bekeschius ad Regem mittit, Vngarus miles, vt caeteros a deditione deterreret, ne per eam expugnatae arcis gloria victoriaeque fructu, ac omni laborum suorum praemio priuaretur, trucidat. Praeter caetera enim, cum arcis tam celebtatae, tum praecipue aedis diuae Sophiae, quae in illa est, vetustissimarum opum, argentearum statuarum, amplissimorumque priscorum Russiae Principum donariorum, quae in illa fuisse dicebantur, fama ingentis praedae spe militum animos compleuerat: qua illi incensi omnes acerbitates, quo ea potirentur, aequissimo animo perferebant. Cum iam aduesperasceret, magni et laboris et periculi videbatur, in tam praeruptum collem per flammas euadere: durabat enim adhuc incendium, nec nisi per id vlla alia via militi in arcem patebat: hanc ob causam in sequentem diem rem differri placebat. Interim dum in castra Rex se reciperet, ex Vngaricis stationibus non nulli inter se ipsi cohortati globo facto, perpontem, de quo dictum est, in aduersum collem contendunt, perque flammas nondum restinctas semiambusti in arcem euadunt. His Poloni pedites non pauci exemplo inuitati se adiungunt. Contra eam partem, in qua incendium excitatum erat, subitario opere fossam Mosci duxerant, per eamque minoribus tormenti dispositis in omnes casus se communierant. A quibus Polonis reiectis, perque flammas inde, quo temere progressi erant, recedere coactis Mosci hoc
succussu elati, longius eos insecuti sagittis a tergo feriebant. Interim ducenti Zamoiscii pedites, qui praesidio ponti erant, per quem in arcem ibatur, repulsos conspicati, suppetias Polonis veniunt, Moscosque se recipere cogunt. Rex cum paulum versus castra progressus fuisset, ac interim irruptionem hanc militis conspexisset, ad ferendam munitionibus opem, in Socolensem potissimum viam intentus, quae vsui sint, disponit. Idem Mielecius facit: equoque descendens, ac multos e Nobilitate, qui idem fecerant, secum trahens, munitionibus tormentisque praesidio accurrit. Non deerant sibi eo tempore hostes, exque altioribus turribus, praesertim vero mediae arcis, vt longe caeteris altioris, creberrime in omnes partes globos explodebant. Ab iis, dum Rex cum Zamoiscio forte colloqueretur, vterque non leue periculum adiit. Nam cum forte Zamoiscius a colloquio eo equi mutandi causa se conuertisset, ac eques quidam in ipsius locum incautius se intulisset, globo penes ipsum Regem exanimatus concidit. Motum hunc nox suppressit, insignemque simul animorum mutationem attulit, vt de maxima spe, quam ex diei illius incendio conceperant, in aduersum casum deiectorum. Querebantut omnes, hostium animos hoc successu auctos, Polonorum imminutos. Inde inter nationes quoque dissensiones oriebantur, cum Poloni in Vngaros culpam temeritatis conferrent, ab iisque initium factum dicerent: et postquam in arcem perruptum fuisset, non satis animose altera ab altera rem gestam diceret. Has ob res sequentis diei antemeridiano tempore solum ad confirmandos militum animos dato, iterum oppugnatio coepta fuit. Pridie Mosci ex propugnaculo, quod conflagrarat, se sub duxerant: cumque is positus eius esset, vt in summo duorum coniunctorum laterum, quae vtrinque quasi tutabatur, angulo collocatum esset: Mosciangulo, et quod inter duo proxima opposita inter se propugnacula, ad quae ignis nondum peruenerat, spacii intererat, penitus deserto, propugnacula eadem inter se coniunxerant: interim vero spacium ad eundem locum, quem antea reliquerant, recipiendum nactos se rati, repetere eum coeperant. Hac re ad Regem delata, qui nullum sui rursum ibi communiendi tempus iis dari volebat, mox militem sub vallnm rursum succedere, hosteque deiecto locum occupare iubet. Ita pars ea montis subito Vngarorum impetu capitur: ab ea deinde, quemadmodum iussi erant, secundum proximum latus munitiones proferunt, et propugnaculo, in quod primum incurrerant, ignem iniiciunt. Ex quo cum incendium ortum per totam noctem duraret, regii maioribus etiam aliquot sclopetis, quibus hostes infestabant, a fronte dispositis, eo vsque per totam noctem continuo opere fossas perduxerant, vt sub auroram ab hostium munitionibus non multum abessent, adque inferiorem loci eius angulum, in quem nimirum fossa ab hostibus pridie ducta desinebat, fere pertingerent: latera autem hostium ita nudarentur, vt ne intra praesidia quidem sua tuto consistere possent. His ab omni defensionis spe hostes interclusi, ad deditionis conditionem redeunt: mittuntur communi omnium procerum, ac militum nomine legati, qui vitam iis, qui in arce sint, paciscantur. Impetrant, vt singulis cum vestimentis, quo quisque velit, se recipere posset. Episcopus Cyprianus, et Palatini, qui arci praeerant, soli deditionem dissuaserant, mortemque subire praestare, quam viui in porestatem hostium se traderent, contendebant: iamque ante pulueri tormentario ignem subiicere, communique
incendio arcem, seque et omnes, quotquot in arce, absumere conati, a militibus prohibiti fuerant: et tum sententia eorum communi reliquorum omnium metu repudiata, illi tamen in D. Sophiae aedem se contulerant, non prius quam vi inde abstraherentur, decessuri. Rex retentis legatis, mittit, qui Episcopum et Palatinos ad se adducerent. Adducti in faciem procidentes more suo Regem salutant. Rex eos Laurentio Voinae Lituaniae Thesaurario, qui curam eorum haberet, tradi iubet. Mittit inde, qui arcem accipiant, partim Polonos, partim Vngaros.
Altero die cum rei diuinae vacare ante omnia Rex vellet, proque obtenta victoria gratias Deo agere, foetore proiectorum passim cadauerum, quae insepulta hactenus Moscireliquerunt, arcem ingredi prohibitus, Moscos, qui in arce ad hoc tempus remanserant, educi iussit. Ei rei proponuntur, qui ab iniuriis militis eos defendant. Decedentib. duplex locus assignatus, in alterum, qui in Regis ditionem atque fidem venire: in alterum, qui in Moscouiam redire vellent, concedebant. Vtrisque liberum de se commodisque suis statuendi arbitrium permittebatur. Maior pars reditum in patriam, et ad Principem suum eligebat, insigni in vtrumque fide ac perseuerantia, cum eorum nemo esset, qui non ad certam mortem et cruciatus exquisitos proficisci se existimaret. Pepercit tamen iis Moscus, seu quod extrema necessitate adactos existimaret, seu quod aduersis rebus de crudelitate sua remiserat: perque vicina praesidia eos distribuit, in quibus deditionis Polociensis maculam virture abstergerent. Ne a milite iniuriam acciperent, summam Rex curam adhibuit. Quae res tantam illi admirationem in animis hostium peperit, quo magis clementia et fides ignota hominibus durissima seruitute oppressis essent, eo magis in illo virtutes hasce admirarentur. Reperiebantur per aream arcis dispersa corpora nonnullorum Polonorum militum: quos illi, quod in tanta victus atque omnium rerum penuria euenire necesse erat, in subiectis arci sclopetariorum hortis herbas, quibus extremam famem tolerarent, legentes oppresserant, ac intra munitiones suas abstractos immani cruciatu lacerarant. Maxime in Germanorum vnum atque alterum crudelius, quam in caeteros saeuitum ab illis animaduertebatur. Cruretenus lebeti impositos igni circumiecto feruenti aqua viuos coxerant, manibusque eorum fune perlacertos traiecto a tergo reuinctis, ventrem totumque corpus eorum crebris in longitudinem per id factis vulneribus, ad scissi thoracis modum foedissime laniarant. Fremebatur passim hanc ob causam a militibus, Rex tamen fidem hosti semel datam nulla ratione violandam ratus, iis, qui in Moscouiam redibant, duas alas equitum, qui ab iniuria eos tuerentur, adiunxit.
Postridie supplicationes ob rem prospere gestam cum in arce haberi non potuissent ob foetorem cadauerum, quae insepulta hactenus Mosci reliquerant, in castris habitae fuerunt. In Poloniam etiam de iisdem obeundis edicta missa. Praeda minor expectatione ac fama tam opulentae arcis reperta. Omnis militi concessa, minime tamen spei eius satisfecit. Non minori fere in precio, quam reliqua praeda, bibliotheca ibidem inuenta apud homines literatos habebatur. Erant in ea praeter annalium libros, plaerique Doctores ecelesiastici Graeci, ac in iis Dionysii Areopagitae de hierarchia caelesti et ecclesiastica libri Slauica lingua omnes, quorum plaerosque a Methodio et Constantino in eam linguam e Graeca traductos ipsorum annales
tradunt. Apparatus belli ci, maxime autem pulueris tormentatii tantum reliquum fuit, vt licet per omne id obsidionis tempus magna eius pars absumpta fuisset, nil tamen adhuc ad longissimam quamuis obsidionem tolerandam defuturum iis fuisse videretur. Commeatus etiam atque pabuli satis magna copia inuenta ex labore et inopia exercitum breui refecit. Sed dum e tot incommodis sibi qusque primo prospicere contendit, iurgia inter nationes Polonicam et Vngaricam orta eo vsque proruperant, vt cuneo facto strictis vtrinque gladiis mutuo in se irruituri consisterent. Inter quas gre garii militis dissensiones Senatorii etiam Ordinis ducumque ipsorum offensiones nonnullae existebant. Nam et Mielecio cum Radziuilo ex communione muneris alienationis nonnihil intercessisse videbatur: interque eundem et Zamoiscium, cum hic, si quid rationem muneris eius spectans attingeret, offensum eum iri existimaret: Mielecius pro mutua necessitudine non satis autoritatem muneris sui iuuari a Zamoiscio arbitraretur. Militi, quo dissidia inter eum tolleret, quod praeda expectationi eius non responderat, donatiuum Rex dedit. Tenebantur adhuc in agro Polotiensi praesidiis hostium Socola, Turoulia, Susa, aliaque castella quaedam, quae nisi prius, quam inde discederet, deiecisset, pacatam se regionem eam obtinere non posse Rex intelligebat. Maxime a Socola et Turoulia timebat: quarum cum illa a laeua ad Plescouiensem viam pertineret, et iam ante summissis inde copiis firmata fuisset, ne id posthac rursum fieret, maioribusque copiis inde aliquid tentaretur, verebatur. Hanc quod ad Dunam fl. posita esset, itidem magnam totius eius regionis infestandae opportunitatem habere videbat. Socolam Mielecium mittit: hic equitatum peditatumque Polonicum, et militem Germanicum assumit. Turouliam Bekeschium cum Vngaris mittere in animo habebat: interim cum Martinus Kurcius cum Kosacorum manu Palatino Vilnensi operam suam detulisset, is adiuncto ei Constantino Lukomscio Praefecto Vlensi eo missus fuit. Mosci, qui inpraesidio erant, quod per eos dies tormenta atque ignes cessare animaduertissent, id quod erat, Polociamin potestate Regis coniectura augurantes, ne quicquamretsnentibus eos Praefectis per auersam portam se eii ciunt, fugaque castrum deserunt. Palatini, qui in eo remanserant, ad Regem adducuntur. Susam, quod omnium esset munitissima, in eaque Moscus maximum belli apparatum commeatusque haberet; et tamen citerius Dunam in sulo Lituanico posita praesidiis aliis excisis, omnique commeatu intercluso, vltro in potestatem ventura videretur, inpraesentia tentare non placebat. Quibus perfectis, quae ad statum prouinciae stabiliendum, diuinarumque rerum curam tenderent, administare Rex instituit. Regebatur Polocia antiquitus, quemadmodum et Kiouia a legatis regiis. Palatinorum honore ac dignitate, cum pertotam Lituaniam non plures quam duo Palatini, Vilnensis ac Trocensis, totidem Castellani essent, carebat. Postea amplificato Senatu Lituanico, non modo Polociae et Kiouiae Ducatus, sed et Vitepscia digna visa, quae a Palatino administrare tur
Mielecius interim Socolam cum exexciru contendens, in itinere cum viarum proximis pluuiis inundatarum, tum commeatus maximis difficultatib. afficiebatur. Tormenta Rex Dunansecundo flumine Dryssam vsque ad co gnominis castello illi fluminis cum Duna confluentem demiserat; ab eo loco per Dryssam Socolam vsque trahebantur. Cum ad Socolam fl. Dryssa etiam. nonnihil exetcitum moraretur: quod ponte, qui Kaunae ex nauibus factus
erat, alter ad Polociam exercitus in transeundis commeatibus vteretur, nec alterius tam subito expediendi ratio iniri posset, loannes Zbarasius Palannus Braslauiensis cum equitatus parte flumen tranat, auersaque a Socola parte Pleseouiam versus in excubiis agit. Ad reliquum exercitum transportandum Nicolaus Vrouiecius equitum praefectus operam suam Mielecio detulit, rateque ex robustissimis trabibus, iisque Catenis ferreis, aliisque firmissimis vinculis inter se deuinctis ab eo effecta, exercitustraductus fuit: nil aliud hoste moliente, cum non difficulter transitu impeditos prohibere potuisset, quam quod eorum excubiae de more ad terrorem Polonis faciendum obequitantes diuersarum gentium, quaesub imperio Mosci, Kasanorum, Astrakanorum, aliarumque nationum copias suo quasque nomine citarent. Propter viarum malignitatem, et iumentorum proximis ad Polociam incommodis amisorum inopiam currus miles nullos secum deuehere potuerat. Itaque non metatis castris, fixis tantum secundum Dryssam flumen tentoriis consedit. Germanicus peditatus secundum Dryssam Polonicus versus Nisciam fossas munitionesque, quae diuersis locis coeptae deinde committerentur, ad castrum agere instituit. Moscus, quod Polonotum non adeo magnum numerum videret, et cum superioris obsidionis, tum itinetis in commodis debilitatos: suos omnibreb. integros simulato metu, quemadmodum ex captiuis postea cognitum, intra munitiones per noctem se continere, curatisque interim corporibus, omnibusque ad eruptionem paratis ante lucem eos adoriri in animo habebat. Forte accidit, vt Dobrosolouius, tormentis a Mielecio praepositus, tres globos candentes experiretur. Ex his duo cum incendium fecissent, ab hostib. suppressi fuerunt: vnus cum imo fundamento adhaesisset, non animaduersus haud multo post, quod muri ex abiete et arida materia facti essent, latissimum in cen dium suscitauit. Quo viso Miele cius cum signum tuba quo ad arma capienda omnes conuocarentur, mox dedisset, Mosciinopina re turbati, simulque regios irrupturos existimantes, cum restinguere incendium non possent, diuersis portis trepidi se effundunt. Seremetus cum parte equitatus Plescouiam versus se recipiens, in Ioan. Zbarasium Palatinum Braslauiensem, qui ab ea parte ho ftem obseruabat, incidit, viuusque cum suis in potestatem eius peruenit. Qui ab altera parte cum Borissouo Seino se eiecerant, in Germanos inciderunt. Hi cupiditate vlciscendi tot annorum iniurias, quib in nomen Geimanorum crudeliter Moscus saeuiisset, cuiusque recens exemplum nuper capta Polocia vidissent, omnes, in iisque Seinum occidunt Qui reliqui in arce erant, supplices vitam rogare: sed irrum pente milite Germanico, ac omnes promiscue caedente, despere: salute cataractam ex superiori loco portae imminentem demittunt: conclusosque in arce ad quingentos milites Germanos interficiunt. Interim Rozdraseuius, et Germani quidam ac Poloni impigre portam effringunt, qua patefacta tum vero pars caesa fuit, partim rerum omnium desperatione adducta vltro in ignem se praecipitans conflagrauit. Magna vbique caedes fit, multi inter occisos obeso corpore erant: iis focariae Germanorum apertis corporibus ad notas vulnerum medicationes, ac in his Seino quoque adipem derraxerunt. In praeda etiam operae precium factum, argentique signati apud plerosque primores pleni loculi reperti, militem superiorib. incommodis attritum non refecerunt modo, sed et locupletarunt. Mielecius cum exercitu ad Regem reuersus, magnum captiuorum
numerum, quorum partem publice Regi, partem amicis donauit, secum attulit. Rex Praefectis plerisque, centurionibusque, acmilitibus etiam, quorum paulo insignius facinus extitisset, cum Praefecturis, quae tum vacabant, tum aliis militaribus donis ob virtutem donatis, quae in quaeque statiua copiae ducendae essent, praescribit. Inde Disnam proficiscitur. Hic quod vlterius in Moscouiam proximo anno bellum promouere constituerat, tormenta omnia praeter ea, quae refectione opus haberent, relinquit. Inde lite ras ad Moscum mittit, quibus ipsius instituto, quo ille post Liuoniam vastatam vsus fuerat, de successu expeditionis certiorem eum facit. Rex conscenso Disnae nauigio, secundo Duna non parum fluminis eius amoenitate delectatus Druiam: inde terrestri itinere per Braslauiam Lithuanicam triumphans Vilnam venit, cui legatus Pontificius Andreas Caligarius, et complures ex Nobilitate, tum ciuitas Vilnensis tota in gratulationem effusa, acinter alios Mosci quoque dediticii panem ac salem, quibus suum Principemvenerari consueuerunt, ei offerentes obuiam processerunt.
Moscus audita incre dibili Regis hocin bello felicitate, nuncioque amisso Polociae ac praesidii Socolensis caesi accepto, Plescouia in interiorem Moscouiam se recepit, ac reipsa forte tum perspiciens, vnicum regni robur fortes ac fideles populos esse, ex itinere ad eos, qui Susae praesidio praeerant, litteras praeter morem eius scriptas misit, vt corruptis omnibus tormentis, puluere nitrato, et quicquid secum deferre non possent, munitionem deserant. Interceptae sunt hae a Mielecio, qui de tormentis potissimum, et apparatu bellico solicitus, qui ad deditionem hostes hortaretur, misit. Eaedem autem cum in Palatinum Polociensem etiam incidissent, ipse quoque eo accurrit. Hostes pacti, vt singulis cum vestimentis discedere siceret, castrum, tormentaque, et quicquid in eo apparatus bellici erat, tradiderunt. Quibus confectis, Mielecius in tres partes exercitum distributum in hyberna deduxit, Primis Christophorum Nisczcicium legatum, alteris Martinum Kasanouium, tertiis Sigismundum Rosnium praefecit. Iam ante Constantino Ostrogio Duce excursionem in ditiones hostiles, quae ad Borysthenem pertinent parante, Nicolao Sieniauio stationum Russicarum Praefecto Rex mandarat, vt cum iis copiis, quae in Russiae finibus sub imperio eius ex cubabant, cum illo se coniungeret, inque hosticum a Kiouia transgrederetur. Verum Sienauio longin quitate locorum impedito, et adulto iam autumno, non praetermittendum id gerendae rei tempus Dux ratus, collectis ex clientibus suis aliquot hominum millibus, abisque ex iuuentute compluribus se ei adiungentibus, cum filio Ianusio, et Michacle Visnieuiecio Castellano Braslauiensi Borysthenem transgressus in hostilem terram tuemis aliquot expeditissimis Tartarorum inuectus, obuia quaeque peruastauit, et ad Starodubum, Radehostiam, et Podczopouiam vsque populationibus per leuiores equitum turmas factis, ingenti cum praeda discesserat. Pari successu Ioannes Solomirecius, quipost patris mortem extra ordinem Mscislauiensem Praefecturam administrabat, Iaroslaum oppidum, pagosque complures diripuerat atque euerterat, Philo etiam Kmita Praefectus Orsanensis, cuiturmae aliquot equitum assignatae erant, coacta ad eas non mediocri finitimis e locis cuiusque generis hominum manu in ditiones hostiles transgressus, duobus circiter millibus pagorum incensis, et ad Smolenscum populationibus prouectus, praeter agri solum nil in iis
locis reliquum fecerat, indeque magna cum omnis generis praeda nullo dettimento accepto suos reduxerat. Rex cum aliis necessariis de causis, maxime vero vt bellum persequetetur, comitia ad vicesimam tertiam Nouembris Varsauiae indixit: intetim quae ad Lituaniae securitatem pertinerent, quaeque in omnes casus contra hostium impressiones opponenda iudicabat, cum Senatoribus Lituanicis constituit, qui eorum praesidio prouinciae domi remaneant, qui comitia obeant, inter eos comparat. Vilnae Radiuilum Palatinum Vilnensem, qui cum imperio militari erar, relinquit, simul magistratus vacantens distribuit. Vilna inde Grodnam mouet, vbi venationibus, quo vno animi ergo singulariter reficere se solebat, dies aliquot dat: vbi Caspar Bekeschius Vngarus non minus inimicitiis, quas cum Rege acerrime olim exercuit, quam virtute sua clarus diem suum obiit, qui moriens couiugem fuam duosqueimpuberes filios Regi et Zamoiscio accurate commendauit.
Dum haec geruntur, non iidem in Polonia de Rege omnium sensus, variique ac diuersi animorum motus fuere. Erant nonnulli, qui, cum amplissima qnaeque a Rege sibi polliciti fuissent, et vero in tanta publicarum rerum difficultate non posset vel effusa Regis liberalitas omnium expectationi satisfacere, quod, quae, sperauerant, non consequerentur, alieniori fere ab eo animo erant. Cumque quilibet e Nobilitate in electionibus Regum suffragium ferat, magna erat multitudo eorum, qui, quod Regi in regno adipiscendo suffragati essent, ipsum regnum debere sibi arbitrabantur: videntesque Radiuilos, Mielecium, ac Zamoiscium necessitudine affinitateque inter se coniunctos tot honoribus ac dignitatibus auctos se, angebantur animo, eaque in suam perniciem comparata interpretabantur: et quod beneficio non afficerentur, iniuriam rati, summa in ea Republica facultate, in qua, quae quisqu sentit, pari libertate dicere possit, omnia suspecta facere, cunctaque vel praeclara facta Regis sinistre interpretando corrumpere conabantur. Iam ab initio cum Leopolim Russicarum rerum causa proficisceretur, non deerant, qui collecta gaza a Sigismundo Augusto relicta praesentium taedio in Transyluaniam serecipere eumin vulgus fingerent. Postquam Suirum diem exercitui edixisse eum intellexissent, nil horum gerendi quicquam contra hostem animo suscipi, cuius potentia maior esset, quam vt illius viribus labefactari posset: sed quaeri colorem tributarias pecunias, quas in immensum exaggerabant, interuertendi. Quidam altius prouecti Re ginae animum tentare coeperant: ostendere, sperni aetatem eius a Rege, diuortium ab eo agitari, missum ea causa Petrum Volscium Episcopum Plocensem ad Pontificem. Querebantur fere non satis fieri conditionibus a Rege, cum regnum ei deferretur, in Transyluania acceptis, homines aduentitios in honorib et praefecturis collocari. Ducem Curlandiae non suo loco ac tempore, deterioribusque e Republica conditionibus, quam antea, possessioni Ducatus eius confirmatum traducebant. Quae cum pleraque tempus refutasset, maximeque Leopoliensem profectionem, Suirensemque expe ditionem falso in inuidiam vocatas apperuisset, literis de comitiis allatis, iurgia inter nationes Polonicam et Vngaricam exorta verbis extollebant. externos homines induci, a quibus contemni imperium militare: vim summi magistratus eneruari: iam capta Polocia Regem noua tributa in conuentibus atque comitiis petiturum: sed vt omnis Moscouia in potestatem
veniret, in tanta amplitudine finium, quam tantae molis administrandae rationem, quam vtilitatem fore, cum interim longe magis necessariam praestabilioremque Reipublicae vulnera curationem requirerent Quidam vt tres parres prouentuum ex Praefecturis a Praefectis exigeret? Augustanae cuiusdam constitutionis, quam illi in eam sententiam interpretabantur, autoritate postulandum censebant: cum, si id fieret, perpetuo finem tributis id allaturum dicerent. Quae cum in vulgus moueri Rex animaduertisset, ac liberius omnibus, quam antea occurrendum arbitraretur, primo comitiorum die Ioannes Zamoiscius Cancellarius, accommodata ad rem praesentem oratione, ea sic diluit: Si vllum tempus fuisset, quo pro maximis in Rempublicam beneficiis Deo Optimo Maximogratias agerent, id hoc potissimum esse docet, quo tam praeclaram victoriam ab eo hoste adepti sint, quem propter summam potentiae, virtutis bellicae victarumque ab eo gentium opinionem, form idassent omnes: nemo vinci potuisse existimasset. Contigis seid tamen singulari benignitate diuina: hostem non modo victum, sed prouincia Polocia, victoriae huius perpetuo monumento, ac superiorum victoriarum eius dignitate spoliatum pene esse: omnes eius triumphos, quos per tot annos de Liuonibus ac Suecis, quos de Kasanis et Astra canis subactis, quos de Tartaris, de Turcis denique Tanaim et Volgam iungere, Caspiumque mare in Euxinum Pontum immittere tentantibus, de que tot aliis bellicosis et barbatis nationibus habuerit, hac victoria ei detractos in hoc de illo triumpho praelatum iri. Quae cum, quanta sint, inquit, erga nos Dei beneficia, intelligamus omnes, eadem nisi constantia et virtute tueamur, inertia nostra fructus ex iis percipiemus nullos, ex quibus, si recte benignitate hac diuina vtamur, maximos percipere possimus. Magnum est, quodque superioribus temporibus vix sperandum nobis videbatur, amplissimum agrum ab hostibus tot annorum sopacio possessum, quo maxi ma ex parte opes Lituanicae quondam niterentur, receptum: hostem tot prosperarum rerum successu ebrium in perpetuo victoriarum cursu repressum: auersa arma eius in vastitatem ac perniciem ditionum harum intenta. Omnia haec nisi reliqua, quae restant, belli eius perficiamus, vereor, vt non modo vtilitatis nil nobis atttulisse, sed ne optanda quidem tanto in labore ac sumptu fuisse videantur. Hostem habemus potentissimum, cuius qua et quantae opes sint, et nemo ignorat nostrum, et tot deuictae ab eo nationes restantur. Hunc moderate ne vel hanc amissae prouin crae contumeliam ferre vel quieturum putamus? Fremit ille iam, et tanquam fera aliqua intra septa conclusa omnes amissa recuperandi, et acceptas iniurias vlciscendi exitus ac rationes quaerit. Demus huic vel cunctatione nostra, vel pace cum eo facta colligendi sui, acceptaque incommoda ac domestica vulnera, atque inscitiam eius, quae hoc bellum peperit, sanandi spacium: quis omnium tam secuto est animo, qui non multo maioribus viribus ad sarcienda incommoda irruiturum in nos prospiciat, quem nec propter potentiam difficultas vlla a bello reuocare, nec in pace propter perfidiam vlla iurisiurandi religio retinere possit? Sero nimium resistendi ei rationes tum quaeremus, quem iam trepidum ac perculsum si non leui momento impellete, facilius certe superare possimus. Quod vt non es set nobis verendum, illumque accepta iniuria vel omnino quieturum, vel nil ab eo periculi expectandum nobis esse, Deus nobis fidem faceret: quis enim alius tantae rei idoneus autor existat? at nonne tanta gloria bello hoc parta, quae deinceps
de nobis hominum existimatio futurasit, commouebimur? aut vlla ratione opinionem bello hoc collectam tueri nos posse, si in tantas res gerendas ingressi in medio earum cursu destituere eas videamur: quenquam denique fututum existimabimus, qui non fortunae potius succe ssus hosce, quam virtuti tributurus sit? Sunt enimquae virtute ac ratione administrantur, cum exigua fortuna iis interueniat, eo rum et media primis, et exitus vtrisque consentanei: fortunae vt caeci sunt i, petus, ita vltima primis raro respondentia. Quod sunt, qui in tanta di tionum amplitudine diffi cultatem earum administran darum subterfugiunt, nec expectandum latius imperium putent, quod sumptu ac labore magno partum, Reipublicae vsui nulli esse possit: mirum sane videri debet, eo in Rempublicam ani mo quenquam esse, quo in sua sit nemo. Quis enim omnino est, qui non decem possessiones, quam vnam malit? grauiora sunt onera amplae rei familiaris: eadem maiorib. commodis opportunitatibusque pensantur. Reipublicae vero nostrae ego hanc rationem esse video, vt, si neruos rerum gerendarum habere, si statum hunc ciuiratis tueri velimus, nouum omnino regnum necessario ei adiungendum sit. Ni cum ditiones omnes, quae ad eam accesserunt, in ciuitatem iisdem legib, receptae sint omnes, nulla in prouinciae formam redacta, nulla tributaria facta. Itaque in pari omnium libertate onera etiam exaequata sint inter omnes: iis si leuari volumus, quam eius rei facultatem habebimus, nisi instituto maximorum quoruncun queimperiorum, nos etiam nouum ei imperium adiiciamus, in quod tributis vectigalibusque in eo constitutis grauior communium onerum pars deriuari possit. Erat Russia ante, vt primum armis victa, tributaria; non parum tum subsidio eius subleuata Respublica fuit: Lituaniae quoque magnum Ducatum, cum antiquis legib. a Regib. Poloniae regeretur, plurimum per seipsum ad submouendum Moscum Tarrarumque valuisse meminimus: coniuncto eo cum regno, quantum ad publica onera accessetit, sentiendo vnusquisque experitur. Quod si qui inopiamac familiaris rei augustias inertiae suae praetendendas existimant: ii, si voluptatib. luxuriaeque modum faciant, ac quos in inanes vel perditas res sumptus prodigunt, in meliores vsus conuertant, vel ptaeclarissimarum quarumcunque rerum gerendarum necessariis admini culis minime se destitui reipsa perspicient. Alios, qui domesticas res constituendas arbitiantur, non reprehendo: si tamen cogitent iidem, praeterquam quod intestinorum in commo dorum sanatio semper potestatis eorum futura sit, opportunitatem belli aduersus Moscum, qualem nunc habeamus, non semper nos habituros: potiorem etiam salutis, quam aliarum rerum curam osse debere. Sunt et qui minus hactenus satisfactum sibi existiment. Habentii nunc campum cum virtutis suae illustrandae, tum demerendi Regis: proficiscantur in bellum: operam studiumque suum Reipublicae accommodent, aque virtutis amantissimo Rege amplissima quaeque expectent: Si vel aetas, vel valetudo, vel fortuna cuiusquam id non permittunt, non desunt rationes in togata etiam ac ciuili vita bonis artibus emergendi: obtrectatio nibus ac praep osteris Rempublicam turbandi studiis nemo, qui virtuti ac bonis artibus debentur, praemia consequuturum se speret.
Hac ratione dicta, etsi minime nuncii dubitabant, quin et bellum, et tributum vlterius sciscerent, quod in priuatis conuentib. victoriae hoc successu laeta, ac in spem futurorum erecta, frequens in eam sententiam Nobilitas inclinarat: tamen vt aliorum de se opinioni satisfacerent, exiis, uae publice iactari animaduertissent, cum de aliis quibusdam, tum de conditionib, quib. non satisfactum
a Rege diceretur, et de aere praesertim alieno publico dissoluendo mentionem inferunt. Docebatur, si qua antea in regnum pecunias ad tuendum, dum veniret, regnum Rex praemisisset: quas se cum attulisset: quas in militem, qui ante aduentum eius meruerat, erogasset: in sedandos Gedanensium motus: in hoc ipsum denique bellum de priuata sua insumpsisset: expenderent: si quid deinceps facere institueret, considerarent, vt nihil nimirum priuatum, nihil a publico secretum haberet, verum omnia sua, ac vitam ipsam Reipublicae impendere non dubitaret, facile constituturum, rectene quid in bello Respulica desideraret. Nam quod ad vectigalium quorundam pensionem pertineret: si priuati commodi fructum aliquem sequeretur, satis perspici, longe maiori cum emolumento eius futurum, si in eas res, quarum prouentus non exiguus sit, redimendas, quam in bellum pecunias conferret: verum ita animo paratum esse, vt in praesenti Reipublicae periculo priuatum emolumentum publicae vtilitati ac dignitati postponere mallet. De tribus illis, quae Praefectorum propriae sunt redituum, partibus ab initio cum proposuissent, responsum, non contineri id verbis constitutionis Sigismundi Augusti, nec contra leges publicas, quibus a verbis constitutionum recedere prohiberemur, in eam sententiam verba trahenda, quae Nobilitatem omnibus virtutum praemiis spoliatam in agros atque familiaris rei studia cogeret. Quem enimposthac fore, nisi iis praemiis ad virtutem excitetur, qui operam suam in bello, in legationibus, in publicis muneribus obeundis Reipublicae praestare velit: quinullis commodis propositis, dignitati ornamenrisque patriae seruiat? Cum et de militaris imperii imminutione exterorumque honorib. agitatum fuisset, ostendit Rex, nulla se in re magistratus ei autoritati derogatum voluisse: praefecisse se Bekeschium Vngaris, non vt sua autoritate bellicarum rerum quid administraret: fed vt ducis imperio subesset, interpretisque munere ad militem Vngarum apud ipsum fungeretur: externo milite necessitate ad ductum in bello hoc vsum, quod regnum hoc a peditatu minus instructum esset: aliorum exterorum opera in rebus Transyluanicis ac priuatis ministeriis se vti. Multa de hoc genere, vtendumne opera exterorum esset, cum inter nuncios Nobilitatis disputata, tum a Senatoribus ipsis mu Ita eam in sententiam dicta fuerunt: non esse improbandum, si qui pro aliena Republica periculum ac laborem suscipere. sanguinemque prolaude ac dignitate eius profundere velint: non esse sapientis, quod externorum periculo consequi possit, ciuium sanguine quaerere velle: hac ratione maxima im peria primum coaluisse, indeque ad summam amplitudinem prouecta: hocipso in regno multas primarias familias ab exteris oriundas: alliciendos potius, qui suam virtutem Reipublicae dignitatem aggregare velint: posseque id commodo Reipublicae fieri, modo id prospiciatur, ne vel leg bus, vel magistratib. a ciuium corpore se seiungant, sed iis vtrisque vna cum reliquis ciuibus pareant; veleo potentiae excrescant, vt ciues ipsos opprimere possint: vel honores iis mandentur: sed illi quidem in priuatis ministeriis versentur, publicis honoribus ac magistratibus soli ciues praesint: quodque in aliis Rebuspublicis obseruatum sit, agris ac eius generis commodis virtus eorum inrerim remuneretur: in honoribus capiendis ciuium praecipua conditio sit. Silentium de inde ea de re fuit: peditem externum nemo erat, qui necessarium esse negaret. De Curlandiae Duce ostensum Ducatum eum a Sigismundo Augusto Rege, cum Liuonia
primum ad regnum se adiungeret, longe grauiotibus e Reipublicae conditionibus Duci collatum suisse: recte atque ordine, quod priorum Regum autoritate iam ante affectum fuerit, meliori Reipublicae lege a Rege transactum: quod diploma ipsum testarerur. Itaque nil alienum a moribus et exemplis maiorum factum, quibus omnium temporum receptum fuisset, vt, quae a superioribus Regibus feuda constituta iam essent, ea posteriores, si nihil in iis mutarent, vel adiicerent: noua etiam, si quae ipsi adiunxissent iniussu Ordinum, Senatus consilio adhibito conferrent. Legationis Episcopi Plocensis cum in Senatu mentio facta esset, causa eius vulgata, quae iam in priorib. comitiis in Snatu proposta fuerat suspicionem diuortii agitati, et ipsam sustulit. Ita nullo repugnante, quod priori anno sancitum, in hunc denuo tributum iubetur. Praefecti consilio inter se habito redituum Praefecturarum suarum alteram quartam, qualis Rauam in aerarium publicum inferretur, vltro Regi detulerunt, conditione adiecta, ne autoritas praescriberetur, vel in exemplum deinceps traheretur. Postulatum inter alia a Rege, vt per legatos bellum gereret, ipse a periculo armorum abesset. Quod cum animi sui magnitudine indignum Rex iudicaret, ostensum praeter ea fuit, quo plures voluntarii, si in conspectu Regis operam nauaturi essent, inuitarentur, ac ad minuendas controuersias, quae ex Polonicorum et Lituanicorum magistratuum aemulatione existere possent, praesentiam eius non modo vtilem, sed pene etiam necessariam futuram. Leges in comitiis hisce cum de aliis, tum quae ad fcuda benefi ciariorum Principum, ad imperium militare, poenasque scelerum pertinerent, a delectis ex vtroque Ordine conscriptae quaedam, non tamen perlatae fuerant. Id solum Kosacorum Nisouiorum in officio continendorum causa, literis, quibus tributum promulgabatur, adiectum: vt vsque ad altera comitia extra ordinem anim aduertendi in eos potestas Regi esset. Constitutum superioribus comitiis fuerat, vt, qui Republicae causa in bello abessent, iudicia interim in illos nulla exercerentur, nisi contra quos vel rerum iudicatarum executio peteretur: vel qui vim fecisse dicerentur: aut qui ad certam diem de pecuniis non solutis iudicium se suscepturos cauissent. Exceptiones hasce varis calum niis in perniciem reorum nonnulli conuertebant: modo maiorum lites in eos, quos arripuerant, torquendo: aliaslong ssimi temporis spacio pene intermortuas suscitando. Itaque interpretatio in hisce comitiis adiecta fuit: eae vt causae rei iudicatae atque vis solae exceptae intelligerentur, si quae recens iudicata aut facta diceretur: obligationes autem in diem certum conceptae, quae intra proximum decennium interpositae essent. A comitiis Rex Mielecium Palatinum Podoliae, qui abfuerat, vt ad sequentem se paret expeditionem, openam que in bello eo nauet, per literas hortatur: at ille se excusat. Dum Varsauiae Rex subsistit, nuncium redactae in potestatem Niscerdae accipit.
Solutis comitiis Rex se rursus in Lituaniam consert, cui in futuram expeditionem omni cura incumbenti duae potissimum difficultates occur rebant: rei pecuniariae altera, quae tardius expediebatur: altera delectus. Prioris enim expeditionis incommodis afflicti, iumentisque ac instrumento omni per tempestatum et itin eris iniurias priuati, difficultates tam longinquae militiae plerique prae oculis habebant, ac ob id pauci omnino nomina dabant. Qui etiam ex his minus a bello ab horrere se videri volebant,
temporis tamen angustia, quo minus ad id parare se possent, excludi se arbitrabantur. Pecunia vtitur partim priuata sua, partim a priuatis mutuo sumpta, quae ad certam deinde diem solueretur. De delectu Zamoiscius sibi curae futurum promisit, et re cum Rege communicata equitem peditemque lecturum se professusest. Re vulgata, magna multorum animis alacritas innata fuit, passimque a plurimis nomina data. Ad hos Vngarum militem a fratre Christophoro Transyluaniae Principe scribi curat. Cum antehac peditatu Polonia non multumvteretur, propterea quod Nobilitas fere omnis equis merebat: pedestrem militiam, quaelaboris plus haberet, negligeret: atque ita peditatus omnis ex oppidana plebe ac operis praesertim constaret, genere hominum non modo rei militaris imperito, verum ocio etiam oppidano ad perferendum laborem belli corrupto: externus autem peditatus sine maximo sumptu ali non pusset: superioribus comiriis ratio quaedam parandi peditatus agitata fuerat, vt ex regiarum possessionum adscriptitiis vicesimus quisque in militiam reciperetur. Qui ita in militiam venissent, ab oneribus operisque rusticanis ipsi posterique eorum immunes essent. Hoc delectu iam vti visum fuit, miffique per agros centuriones praefectique passim fuerunt, qui robustissimum quemque ac laborimilitari ferendo aptissimum legerent. Grodnae ex propinquo iam consilia belli agitare Rex instituit, ac Vilnae interim tormenta, praeter ea, quae reparanda erant, noua suo modo alia fun denda curat.
Inclinabat iam Rex in Vielicoluci oppugnationem: quod tamen, quo diutius hostem celaret, ex instituto Czasniciam diem, quo conueniret, exercitui edixit. Nam um id oppidum secundum flumen Vlam in capite duarum Vielicolucensis et Smolenscensis viarum ita situm sit, vt paribus ab vtraque vrbe spaciis distet, ac Vielicolucum quidem inde tendentibus Vsuiata flumen Smolenscum euntibus Kaspla se offerat, ad hostem ancipiti cura distinendum cum primis opportunum id videbatur. Rediit interim missus a Rege ad Moscum cumliteris, qui de euentu obsessionis Polociensis certiorem Moscum faceret. Humanius hic acceptus ab illo, quam quisquam ante eum mensae etiam adhibitus, ac bombycina veste donatus fuit. Eum autem priusquam dimitteret, a duabus legatis suis ad Nicolaum Radiuilum Palatinum Vilnensem, et Eustachium Volouiczium Castellanum tum Trocensem literas dari imperat huius argumenti. Cum exorro inter duos summos Principes bello Rex Poloniae Polociam expugnarit, et magnus Moscorum Dux eo damno accepto magis magisque irritatus sit: se et reliquos proceres ad pedes Principis sui prostratos suppliciter ab eo petiisse, vt sanguini Christiano parceret. His mo tum, eum a bello abstinere. Proinde illi quoque Regem suum ad pacem stabilem cum magno Moscouiae Duce canstituen dam flectant, ac militi tam in Lituaniae, quam Liuoniae finibus imperet, vt malefi cio atque iniuria omni in Moscos abstineat. Intetea vtrinque elaborandum, vt controuersia omnis missis vtrinque oraroribus pace facta sopiatur. In extremo literarum excusant, quamobrem Basilius Lopatienscius, per quem bellum Rex Mosco denunciarat, adhuc detineatur: daturos se operum ostendunt, vt cum primum domum vterque reuersus fuerit; cum mandatis de pace sine mora ad Regem remittatur. Re deliberara, hoc modo a Senatoribus Lituanis,
respondetur: appellasse se de pace Regem, illum vt Christianum Principempacem et concordiam inter vicinos ac Christianos Principes omnibus rebus potiorem habere: bellum tamen, cum id maximis illius in se iniuriis prouocatus, nonnisi pacis causa susceperit, tam diu etiam, dum aequae pacis potestas a magno eorum Duce sibi fiat, gerendum sibi intelligere: legatos vero, vt quos ad Principem eorum mittat, causaranullam ei videri: potius non commirtendum sibi censere, vt quos ex suis, quemad modum ante fecerit, iniutiis arque ludibrio eius obiiciat: si ille legatos ad Regem mittat, patienter Regem, quaedicant, auditurum, atque aequo cum responso eos dimissurum. Haud multo post Moscus ipse cum eiusdem sententiae literis alium ad Regem nuncium mittit. Dimittituris cum eodem responso, quod prior a Senatoribus ante acceperat. Mittit nihilominus denuo aulicum suum Ioannem Nasezekinum cum iisdem postulatis: qui cum et ipse in eundem modum publice iam responsum accepisset, ostendit postea, alia se praeter su periora mandata habere, quae priuatim exponat. Facta potestare, commemorat, Principem suum moueri plurimum clade hominum innocentium Christianorum: qua de causa licet sciat, contra suum maiorumque suorum morem id a se fieri: constituisse tamen de dignitate sua publicae concordiae id remittere, vt de pace ipse legatos ad Regem mittat: id vnum postulare, vt induciae interim sint, nec vlterius cum exercitu Rex progrediatur: legatos Vilnae expectet: quod d a maioribus quoque ipsius magno Moscouiae Ducum honori semper datum fuerit. vt praeterquam in regni ipsius, aut magni Ducatus Lituaniae sede oratores eorum audirentur. Rex eodem illa omnia pertinere intelligens, vt tempus gerendae rei extraheret, respondit: si quos legatos mittere velit, dicendi, quaevelint, potestatem libenter se iis facturam, benigneque auditutum. Quod certo in loco ex ectari a se legatos velit, nullo id caeterorum Principum Christian orum exemplo peti, qui quan docun que vsus sit, quem cun que in locum l gatos mittant: commune vbique esse ius legatorum, nec certo loco finiri: pesse se, vbicunque futurus sit, vel in castris ipsis, in quibus inter strepitum armorum, vel maxime legatorum opera requiratur, adiri. Detectum sub huius aduentum fuit, quod Gregorius Oscikus, illustri apud Lituanos loco natus, et ante iam sub interregni tempus cum Mosco agitarat consilia: et tum per literas communicare cum illo non intermittebat. Quae res ipsi Osciko postea pessime cessit, dctecta enim proditione de confesso supplicium sumptum fuit. Venerat interim Vilnam Vngaricus peditatus. Hunc Rex Postouam terrestri itinere ire iussum, ibidem cum tormentis, et reliquo grauiore belli instrumento nauibus im positum secundo flumine Disnam, inde cum aliis tormentis, quae Polocia rediens antea ibi reliquerat, per aduersum Dunam Vitepsciam praemisit. Commorante adhuc Rege Vilnae, Paulus Vehanius, qui apud Pontificem summum oratorem egerat, reuersus Regi ensem a Pontifice notis ceremoniis consecratum obtulit. Profectus inde Vilna, ad Scidutum villam vno milliari inde concedit. Hinc ita in stituta itineris ratione, vt lentius eundem vndique consequi tam equitatus quam peditatus posset, sexto calendas Augusti Vitepscum peruenit.
Iam antea Czasniciae Rex inito copiarum numero, refert ad consilium, quas in oras exercitus ducendus sit, et quibus in partibus hostilis terrae bellum ordiendum. Tres potissmum hac de re diuersae sententiae
erant: cum alii Smolenscum, alum Plescouiam, alii Vielicolucum eundum iudicarent, quarum haec ad Louatum: Plescouia ad Velikae et Pskoae confl. Smolenscum ad Borysthenem sita. Qui Smolonscum petendum censebant, loci inprimis celebritate et amplitudine: rerum eo loco gestarum fama instituto denique belli res ablatas repetendi monebantur, et quod eo praesidio adiuncto, tota Seueriensis dicio longe amplissima vna in potestatem ventura esset. Sed cum iter ad Smolenscum esset per loca deserta terramque per crebras excursiones igne ferroque vastatam, videbat, si eo se conuertisset, exercitum commeatus et rei frumentariae inopia laboraturum, hostique ad inuadendos Lituaniae fines aditum patefactum iri. Neque vero, si Smolenscum progrederetur, Liuonia auertendi hostem vlla ratio videbatur, quae tamen magna suscepti belli causa erat: neque sperari poterat, Moscum propter vrbem longe a sua regia ad Borysthenem positam vires suas in vltimum discrimen adducturum. Plescouiae vero oppugandae hoc tempore difficilior ratio visa, quod expeditio a finibus regiis longinquior, quod iter ad crebriores hostium arces periculosius, longior receptus, nullum in propin quo praesidium suorum, flumen denique eo itinere nullum esset, quo res frumentaria et bellicae machinae adueherentur. Ergo Vielicolucum, situm in praecordio quasi Moscouiae, eundum statuit, quo licet iter esset per regiones syluestres, tamen cum et a populationibus intacta essent omnia, fluminibusque Duna et Vsiuata tormenta et commeatus opportune conuehi possent, minor videbatur in ducendo exercitu difficultas futura. Ad haec Vielicolucum ita Liuoniae imminet, vt si eam vrbero Rex suae ditionis faceret, et commeatu e Liuonia adiuuari posse, et inter cludere e Moscouia in Liuoniam iter et magnam denique regionem liberare videretur. Denique animo Regis obuersabatur, illud etiam accidere posse, vt si spe pacis amissa eam vrbem peti Moscus videret, quae et suae ditionis semper fuisset, et quoquouersus praesidium firmissimum esset, ad opem suis ferendam veniret, sicque daretur aliqua occasio aperto marte decernendi, cuius sane rei auidissimus Rex erat. His accedebat, quod omnis circa Vielicolucum regio agri fertilitate, rerum que omnium vbertate omnibus aliis partibus abundantior, hominibus, iumentisque alendis facilius commeatum suppeditare posset. Ad Plescouiam enim vsque terra vbique culta, campestris, et frequentibus vicis habitata, si in potestatem Regis redigeretur, magnam commoditatem relictis in praesidio militibus praebitura esset. Ituro Vielicolucum duae arces cum firmo praesidio Moscorum munitae occurrebant, Vel. sium ad Dunam fl. et Vsiuata inter duos lacus sita, quorum alter in Occidentem vergens Vsmiana, alter ad Orientem pertinens Vsiuata vocatur, per quem fluuius eiusdem cognominis se deriuans, prope Surasum castellum Dunae semiscet. Has arces, ne quid a tergo infesti relinqueretur, partitis copiis expugnare decreuit. Igitur Ioanni Zamoiscio regni Cancellario cum septem millibus ad expugnandum Velisium praemisso, ipse quartis castris ad castellum Surasum peruenit. Hic duabus maxime de causis quatriduum sub stitit: primum in Dunam flumen ad traiiciendum exercitum pontibus iungeret: Deinde vt de euentu oppugnationis Velisiensis, deque rebus a Zamoiscio gestis cognosceret. Sed is, vt primum peraspera itinera copiis Velisium e densissimis syluis penetrauit, loci situm contemplatus, tribus ex partibus circamducta fossa iacto que aggere munitiones in
arce summa celeritate direxit. Ex aduerso autem arcis vltra Dunam leuioris aliquot armaturae cohortes arcendis subsidiis et effugiis collocatae erant. Igitur admotis tormentis cum vndique quati propugnacula, mira que regiorum audacia inferri moenibus faces Velisienses conspirantes, incolumitatem pacti, deditionem faciunt. Moscus Polociensium praesidiorum expugnatione commotus, similem casum in aluns castellis, quae Lituaniam versus ex maceria facta, veritus, cespite muros eorum tegere constituerat. Quare, quod cum per cespitem subitario opere nos satis alte congestum ad perientem globi penetrassent, tanto et firmius haererent, et restinguendi sui facultatem fere nullam relinquerent, vel maxime tum laedebatur. Commeatus, pabuli, pulueris tormentarii, apparatusque bellici tantum repertum, vt recreato omnibus his exercitu, quantum praesidio satis esset, nihilominus relinqueretur. Nuncio hoc accepto Rex a Zamoiscio, eo laetior, quod de ea gratulatione, castri, quod maxime integrum in potestatem suam peruenire cupiebat, detrimenco nil fortuna diminuerat, dum pons ex lintribus tabulatis componitur, ad videndum Velisium excurrit, moxque Surasum se recipit.
Sub idem tempus literae a Mosco afferuntur, quibus demissius, quod plerique calliditati adscribebant, significabat, iam se legatos de pace cum idoneis mandatis, quibusque controuer sias minui posse existimaret, contra et suam et maiorum consuetudinem dimisisse. Sed cum incertus esset, quid ab ipso Rex postularet, vereri, ne non sit iis, quae legati ipsius nomine pollicerentur, contentus futurus. Petere se, vt aut Rex suam de his sententiam planius aperiat, aut legatis suis id facere permittat. Inprimis autem, antequam legatos audiat, intra fines exercitum reducat, et ab omni in suos iniuria prohibeat. Sub finem literarum, ne esset cupidus sundendi sanguinis Christiani, neue ab oblatae concordiae studiis abhorreret, extremam secundi Psalmi partem suis literis inseruerat Rex in eadem simulatione, qua antea vsus fuerat, persistere eum videns, nihilo remissius exequi destinata pergit, perfectisque tribus in Duna pontibus vniuersum exercitum in vlteriorem ripam traducit, ibique castra facit. Postridie iter facienti iterum Mosci literae adferuntur, quibus significat, legatos suos maximis itineribus progredi, expectarer venientes, nec tridui moram magno detrimento rebus suis futuram cogitaret. Regem nil de celeritate consueta remittere cupientem tardabat difficultas viarum. Syluestria hic erant loca, vix singulis, peruia: ob crebras autem paludes interiectas, magnaque ex parte coenosa, per quae aegre iumenta euaderent. Accedebat huc, quod a primis omni pabulo consumpto apud maiorem exercitus partem magna eius quoque rei inopia laboraretur. Itineris is ordo obseruabarur, vt in primo agmine Lituani sub Palatino Vilnensi duce et Christophoro filio proficis. erentur: Hos Ioannes Zborouius aulici militis Praefectus sequeretur Post illum Vngari incedebant. Hos Rex cum exercitus robore sequebatur. Regem Palatinus Braczlauiensis cum equitatu Polonico. Vltimum agmen Nicolaus Sieniauius Russicarum copiarum Praefectus claudebat. Cum Lituani ferramentis ad syluas caedendas, ac viam aperiendam idoneis destituti tardius procederent, Rex delectos e praetoriano peditatu trecentos Vngaros ad explicandam celerius cum Lituanis viam praemisit. Sic Lituani duce Palatino Vilnensi via expedita XVIII. Cal. Septemb. tandem ad arcem Vsiuatam
peruenerunt. Rex duobus inde milliaribus consedit. Mosci obsidionem expectantes, paucis ante diebus oppidum arci subiectum incenderant, recepta in arcem omni oppidanorum turba. Palatinus arcem oppugnatutus, caduceatore praemisso, ad deditionem ipsos hortatur, simuletiam eis denunciat, in vna Regis dementia iis salurem fore. Illi cum ferociter initio tespondissent, ac tandem circumduci fossam, admouerique vimineos corbes vidissent, deditionem eodem diepolliciti sunt, territi potissimum aduentu Vngarorum peditum, qui vna nocte admirando labore pro ipsa porta intra lapidis iactum fossa perducta, continenti sclopetatiorum ictu neminem in aduersa turri consistete patiebantur. Deditis concessa a Rege vita, dataque facultas, exceptis Praefectis, iis qui vellent, in Moscouiam redeundi.
Rex postridie ad veterem Vsuiatam positis castris, nauim cum paucis ingressus, ad inspiciendam ex aduerso arcem nauigauit, vbi quatriduum commoratus, Vielicolucum versus tendens, principio eadem rursum viarum asperitate, perpetuis et densissimis syluis, adhaec solo coenoso et impedito exceptus fuit. Post commodiore aliquanto via vsus andiore ac arenoso pene solo, aliquot diebus patefaciendo itinere consumptis vigesima septima die Augusti non longe ab arce Vielicolucana cis flumen castra posita sunt, cum iam quinto die ante vrbs ampla, atque ab vtraque fluminis ripa latissime arci cir cumiecta a praesidiario milite incendio deleta esset. Eo etiam Zamoiscius Vielisae diuerso itinere vepiens, iua caStra cum regiisconiunxit. Rex cum ad arcem recta ducere constituisset, Zamoiscium, qui situm naturamque loci cognosceret, praemisit. Zamoiscius ab omnibus partibus diligenter situ loci perlustrato ad Regem se recepit. Postridie legati Moscouitici, nullis adhuc versus arcem munitionibus erectis, in castra venerant. Etenim magnam omnes in expectationem ipsorum aduentu venerant, cum quilibet existimaret, ipsos, quemad modum praese ferebant, cum amplissimis et ad pacificationem accommodatis venisse mandatis. Auditi igitur pridie calendas Septembris, eadem, quae ante, iterarunt: negarunt, posse se vlla de reagere, nisi prius Rex vniuersum exercitum intra fines reduxisset. Rex legatione tam absurda repudiata, arcis oppugnandae consilium iniit, mandat, vt duobus in locis vltra flumen munitiones excitentur. Cuius quidem rei procurandae primas defert partes Zamoiscio, qui partem castrorum regiorum in vlteriorem fluminis ripam traduxit, illic Vngarus alterum locum ad Occidentem, Polonicus vero peditatus ad Orientem alterum muniendum sibi desumpsit, quibus locis propugnacula arcis primaria erant. Biduo vtrin que fixis sub vallo signis, munitiones fossis ductis aguntur, intra corbes terra repletos tormenta collocantur. His ita constitutis. calendis Septembris arx tormentis quati coepta, sed in recenti vliginosoque aggere, tormentorum vis parum valuit, quantumuis quatriduo continuis ictibus verberaretur, et incendium ab Vngaris saepius conflatum esset. Hac difficultate ad Regem delata, confestim eam consilio expedit, imperatque, vt ad proximum propugnaculum cuniculi agantur ad parietem vsque, quod vnius noctis opere perfectum. Ea ratione intra cuniculum abditus puluis incensus, vi sua aditum ad parietem accendendum Vngaris patefecit. Nec in castris Polonicis ab inferendo incendio cessatum est, et quidem irrito conatu
acerrime repugnantibus Moscis, ex quibus permulti per summitates moeniorum in exteriorem partem arcis se deiecerunt, restinguendi incendii cause, etiamsi ex aduersis munitiombus ictibus tormentorum depellerentur. Iam ignis ille a Polonis quarta Septembris die sub vesperam parieti admotus, dum vtrinque existimarent, eum oppressum, ecce media fere nocte oborto vento vires resumit, paucis horis ita creuit, vt tota arx incendio eo, frustia Moscis id exstinguere conantibus, ac deditionem offerentibus quinta Septembris deflagrarit, vallo tantum incolumi remanente. Vngaricus miles in arcem vlciscendi libidine nonnullorum suorum iactura ac spe rapinae incitatus, irruit, promiscue obuios obtruncat, vndequaque pinnas arcis depopulante igne, quiequid rapinae consequi potuit, ex arce effert. Iam ignis ad fornices, in quibus puluis tormentarius asseruabatur, peruenerat, cuius quadringenta fuerunt vasa. Quo periculo oblato, pars ex arce se subducebar, pars a praeda et caede nullo periculi metu auocari se passe, in arce remanebat. Inter quae subito ingenti fragore edito, puluis incensus fuit, magnamque cum aedificiorum vicinorum, tum hominum tam regiorum quam captorum stragem fecit. Eo igne tormenta simul, et quicquid in arce armorum erat, quorum ex Liuonicis manubiis magnum numerum eo Moscus congesserat, instrumentumque militare, ac reliqua praeda omnis partim exusta, partim corrupta fuit: maiorque pars obsessorum, qui erant circiter septem millia, a milite caesu, reliqua in seruitutem redacta. His omnibus summa cum potestate praefuerat Ioannes Voiciko primus cubiculi minister, non ita pridem a Mosco in eam arcem praesidii cause missus, notae crudelitatis homo. De quo cum vt nomine apud Ducem magna gratia secretorumque omnium conscio diligentius Zamoiscius interrogasset, ille more Moscouitico ad supplicium et cruciatum se quaeri existimans, longius e conspectu Zamoiscii versus castra productus, conspicatus in proximo Georgium Farensbekiuin, cum quo notitiam in Moscouia contraxerat, ad eum vitae deprecandae, causa se proripuit. Id fugam miles Vngaricus interpretatus, subito in eum impetu facto interfecit. Ex Polonis non ita multi desiderati sunt, in his primarius Petrus Kloczeuius Castellanus Zauichostensis, qui vt homo ad militaria munia promptus, dum ipse ad opus inter frequentes tormen torum ictus, qui continuo ex arce in intentos operi dirigebantur, contendit, globo traiectus interiit.
Atque hic fuit euentus obsidionis arcis istius, spectantibus eum Mosci legatis, qui interim incendio hoc in metum adducti, iterum admit ti se petebant: cuius rei altera die potestate iis facta, quod ignis iam conquieuerat, illique metu iam liberati videbantur, alternatim omnium controuersiarum ab ouo vsque ad mala memoriam repetentes legationis mandata explicarunt, quae cum ab omni aequitare aliena essent, et se alia non habere confirmarent, vt tabellarium ad Principem suum mittendi potestas sibi fieret, a Rege impetrarunt, eum de rebus omnibus certiorem facerent. Scripsit et Rex ad ipsum Moscum per peculiarem tabellarium. Inde arcis instaurandae et muniendae, quod sine ea regionem agrum que ab hoste captum nulla ratione retinere se posse videret, summam curam suscepit. Itaque adhibito architecto Italo Dominico Rodolphino Camerino, secundum eam rationem, qua ipse opus dimensus eran
in Palonos, Lituanos, et Vngaros, aemulatione nationum eo citius perfectum iri existimans, id partitur. Tum allatum est, aliquot millia hostium ad arcem Toropecium, diuiso in duas partes exercitu, maiorem vltra duo milliaria, minorem primorum ordinum cis arcem consedisse. Citerior ille pabulatores Polonos ad sex a castris milliaria subinde intercipiebat, ac iam ad quinquaginta Rege obsessione ad Vielicolucum occupato oppressetat. Quamobrem Rex Georgium Barbelium Vngarorum equitum alae Praefectum cum sexcentis equitibus Polonis et Vngaris, quibus etiam aliquot pedites sclopetarii attributi erant, Toropecium verfus mittit, ac triduo post, vbi rumore quodam perlatum esset, hostium copias adauctas, mille quingentos equites Polonos, Vngaros, et Germanos deligit, lanussio Zbarassio Palatino Braczlauiensi eis praeposito. Huic mandat, vt assum pto Barbelio, et, qui cum illo praecesserant, equitibus, propius ad hostem accedat, ac, siquae rei gerendae opportunitas detur, praelium committat. Zbarasius cum his mandatis sub vesperam castris egressus, cum exercitu proficiscitur, tota nocte iter continuans, postero die Barbelium assequitur, communicatoque cum illo ac Farensbekio consilio, quem Zamoiscius, aduersa tunc valetudine impeditus, cum praecipua iuuentute ex comitatu suo miseratrefectis eo die ex labore iumentis, dispositoque in suos ordines exercitu, sub noctem Alberrum Kiralium cum certo equitum Polonorum et Vngarorum numero de secunda vigil a praeire, eum vnius milliaris interuallo cum alaequitum Barbelium se qui iubet: cum reliquo agmine mox ipse subsequitur. Non admodum longe Kiralius progressus erat, cum in aliquot hostium excubias vel praecursores exploratum missos incideret, qui ad ipsius aduentum illico se fu ae mandarunt, eos cum suis insecutus ad pontem vsque, quo fossa palustris strata erat, peruenit. Sclopetarii Moscici in insidiis latentes numero longe superiores ab vtroque pontis latere elato clamore exiliunt, sclopeta in Polonos explodunt, diu eos iaculationibus, quo minus pontem transeant, remorantur. Forte et quatuor sclopetarii Vngari equis vecti, qui antea aberrauerant, ad clamorem sociorum sese offerunt, relictis equis ad pontem pugnantibus subsidio accurrunt, ac scopetis rem grauiter gerunt. Tartarorum copiae quingenti equites Moscicis sclopetariis non procul a ponte in subsidio erant. Durauit illud certamen ad dimidiam vsque horam, cum Kiralius diu frustra eos, qui sequebantur, expectsset (miserat enim per expeditos equos cum suis, qui eis renunciarent, magno numero adesse hostes, properarent, quantum possent, sclopetarios Moscos tam exigua manu submoueri non posse) tandem ad speciem magni alicuius exercitus aduentantis clamore sublato in pontem irruit, sclopetarii hostiles Vngarorum clamore perculsi ponte ceduut, et Tartaris subsidiares coniuncti pulsu tympani ad proximum extrcitum se recipiunt. Kiralius fugatis hostibus intempesta nocte eos persequi vlterius destitit, multitudinem hostium atque insidias veritus. Nam Barbelius cum suis longius aberat, nec sciebat, quo in periculo Kiralius versaretur. In eo certamine pauci ex Vngaris vulnerati, equi aliquot interfecti. Postridie clara iam luce et ipse Barbelius cum sua ala ad Kiralium peruenit, consecutus est eum paulo post reliquus exercitus. Quo loco nouo capto consilio iterum Kiralius maioribus quam pridie copiis ablegatur: ad priores additi leuis armaturae equites viginti quinque, totidem pedites sclopetarii, vt in itinere
hostium excubias circumueniat et claudat, ne ad hostes indicium vllum de Polonorum aduentu perferretur. Excubiae hostium profectionem Kiralii odoratae, ad suos maturius opinione refugiunt. Tres tantum Mosci in itinere ab Vngaris capiuntur. Nocte appetente diu in itinere angusto et lutulento Vngari conflictaci, in planiciem arci et ciuitati Toropeciensi proxisnam peruaserunt, relicto post se longius toto agmine, quod ob difficultatem itineris eos consequi non poterat. Eo loco ad Kiralium quinquaginta Germani equites, totidemque pene pedites sclopetariia duenerunt, Quare cum iam prope hostium castra se esse animaduerterent, iter suum accelerant. Hostes flumen iam transgressi erant, instructaque acie, si regii flumen transirent, vt praelio cum illis decertarent, expectare videbantur, relictis cis flumen mille equitibus, qui Polonos distinerent, ac in suum locum pertraherent. Hi partim velitando, partim cedendo ad flumen, in cuius aduersa ripa sclopetarios longo ordine disposuerant, eos pertrahunt. Illis a Stanislao Sebocio, ac equitibus Germanis, qui sub illo merebant, deiectis, Poloni transmisso flumine, reiectisque hostium sclopetariis, a latere in aciem hostium irruunt. Mosci primum ad resistendum se comparantes, mox alia signa ac maiorem exercirum aduentare conspicati, ne vnum quidem impetum eorum tulexunt: pars Toropeciam fuga petiuit, non nulli via regia Moscouiam versus fugerunt: alii in proximas paludes se ab diderunt. Poloni quamuis sole occasui appropinquante per quindecim tamen fere millia passuum vltra Toropeciam hostem insecuti ad multam vsque noctem sunt. In qua fuga quingenti vel paulo plures sunt caesi, ducenti vero cum vexillo capti, ac, nisi nox interuenisset, pauci ex quatuor millibus euasissent. Re a Polonis ad Toropeciam prospere gesta, omnes incolumes in castra rediere, paucis admodum e suis desideratis, aut vulneratis. Ex captiuis duo praecipui Regi traduntur, quorum alter Ioannes Nasczokinus paulo ante discessum Vilna Regis a magno Duce ad Regem legatus, alter Damianus Ceremessinus Moscorum Principi carissimus, et ad exercitum paucis ante diebus, vt eum in fide et officio contineret, ab ipso missus. Toropecienses praesidiariis cum propius accedere Polonos vidissent, rati ad obsidendos se venire, more suo statim oppidum exusserunt, omnibusque rebus in arcem comportatis se receperant. Interim Philo Kmita Palarinus Smolenscensis cum mille septingentis leuis armaturae equitibus in agrum Smolenscensem excurrerat, secundisque populationibus aliquot inuitatus Smolenscum longius progressus fuerat. Sed cum maior vis hostium, qui ad decem millia fuisse dicuntur, im mineret, et caedendo nouies ab ipsis petitus diutius eo sustinere non pesset, omnibus captius, quos circa se habebat, interfectis, amissisque sex exiguis tormentis, vnoque paulo maiore, non sine detrimento hostium Orsam se retulit, ex spoliis hostium elegantissimi operis ferreum thoracem Palatini Mosci Ignatii Bludero interfecti, cum malleo ferreo, quo clauae loco vtebatur, et vexillium ad Regem misit.
Clade hostium ad Toropeciam subsecuta, anni tempus, quod hyemi proximum erat, tria Regem facere coegit: vt et instaret operi arcis Vielicolucanae, quod in certas partes cuique nationi distributum ante discessum suum ab soluendum erat, et Zamoiscium iusto exercitu ad obsidendam Zauolociam mitteret, quae quidem arx ob vicinitatem Vielicolucensibus maximo erat incommodo futura, si hostium in potestate relinqueretur, et
arcis Neuelensis oppugnationi maiorem militum numerum, puluerem aliumque commeatum subsidio mitteret. Adeo enim illius situs ingenio loci munitus erat, nec nisi ab vna parte versus meridiem, reliqua ingenti lacu circumfusa, ex quo flumen Nomen, in Orientem efluit, ad eam aditus patet. Eo loco Nicolai Dorohostaiscii Palatini Polociensis munitiones excitatae fuerant, ex quibus tam exiguo regiorum numero arx aegre capi potuit, hoste se continente iaculationibus, eruptionibus, paucitate eorum contempta, acriter se tuente. Redacta in potestatem arce Vielicolucana primum ex atratis copiis quingentos eos Rex misit: non multo post etiam Ioannem Bornemissam alae equitum Vngarorum praefectum cum septingentis pediribus Vngaris et maioribus tormentis aliquot: tandem solicitus de euentu obsidonis, quod iter facere illacconstituerat, Zamoiscium cum iis, quas habebat, copiis ire eo iussit. Hic cum aliquot iam milliaria progressus fuisset, nuncium redacti in potestatem praesidii in itinere accepit. Bornemissa, postquam hostes exiguitatem regiorum despicere, ac interdum in munitiones eorum erumpere, vncos ferreos inusitatae magnirudinis funibus alligatos in eosdem iacere, si quos comprehendere eminus possent, manu ipse cum iis congressus, nullisque interfectis intra munitiones eos compulerat. Inde magna diligentia in oppugnationem incumbens, ab ea parte, qua cum continente coniungitur, proxime hostium munitiones maximo militis labore fossas promouerat: veteres a Lituano milite propius institutas auxerat, cumque continuo militis labore ad fossam, quae a continente castrum ambiebat, opus promouisset, progressu in validas contignationes transuersis lignis confibulatas, quibus decem pedes in latitudinem ab ima parte ad summum vsque fossae hostes superiniecta humo munierant, incidit, indefessoque studio securibus, ligonibus [reading uncertain: print faded] , aliisque instrumentis fossilibus, ad ipsam fossam tanto silentio, tantaque dexteritate peruenit, vt non prius ab hostibus sentiretur, quam miles ad incendendum parietem missus, moenibus ignem subiiceret. Quod hostes conspicati, adeo perculsi sunt, vt confestim de seruanda arce desperarent, ac deditionem vel ipsis Praefectis renitentibus fecerint. Deditionis conditio haec vnica fuit, vt vitam ipsorum gratiae regiae permitterent: omnem supellectilem, maxime vero militarem, in arce relinquerent. Hoc modo arx oppresso incendio integra in potestatem Regis concessit. Tormentorum ac reliqui instrumenti militaris pro captu castelli iustus apparatus: pulueris tormentarii praeter diligentiam Moscouiticam prouidendorum praesidiorum, quod in nullo adhuc euenerat, non plus dimidiato vase repertum in eo fuerat.
Rex nuncio hoc deditionis accepro iam de discessu suo ac de statu prouinciae captae constituto cogitans, ex itinere Zamoiscium reuocat. Duo omnino e propinquo praesidia, Toropeciense et Zauelociense imminebant, quae vniuersae eius ditionis possessronem turbare ei poterant. Plebe praeterea rusticana, vt in nouo imperio infida, Lituaniam versus maximis ac vastissimis solitudinibus interiectis, praesidium ipsum vndique ab hostibus et difficultatibus obsessum, ab omnique subsidio interclusum non satis tute ibi futurum intelligebat. Zauolocia praeterquam quod Lucensi praesidio maximo incommodo futura erat, cogitanti
iam de venturi anni expeditione, necessario etiam occurrebat: In insula enim lacus, ex quo Vielika fl. se deriuans primo Opockam, inde Ostrouiam, ac deinceps recta Plescouiam, atque infra eam in lacum Pelbam influit, tanquam in capite viae Plescouiensis sita, Plescouiam, quod suscepti belli series postulare videbatur, eunti, non exiguam moram obiectura ei videbatur. Quod eo magis praecauendum illi erat, quod si per continuas rursum syluas Polocia Plescouiam contendentem hostis, quod hactenus omisisset, itinere forte prohibere institueret, eum locum magnam ad eam rem facultatem illi praebere: eo vero si potitus fuisset, nil Plescouiam fere vsque praeter Ostrouiam futurum intelligeret, quod iter eius morari posset. Occurrebat omnibus hisce cum oppugnationis difficultas, quae summa proponebatur, quod Zauolocia maximo lacu vndique circunfusa, nullos omnino e terra, nisi per pontem vnum accessum habebat: tum anni tempus ipsum, quod iis in loeis mense iam Octobri [transcriber, in the print: Octobi] alias pluuium eo maiores tempestates atque incommoda allaturum existimabatur, quo minus imbrium proxima aestas habuisset. Mittit nihilominus Zamoiscium huiusmodi cum mandatis, vt consilium ipse pro tempore capiat: ac potiundae quidem eius spe oblata, exercitum ei admoueat: ab omni spe deiectus, itinere supra se a dextra capto, Lituaniam versus se recipiat. Illi aucto tormentorum numero ad reliquas copias, quas habebat, quingentos pedites Vngaros, et alam equitum, quam Gabriel Bekeschius Gasparis defuncti frater ductabat, attribuit. Absoluta interim munitione arcis Vielicolucanae, eaque tormentis, commeatuque, ac omnibus ad defensionem necessariis prouisa: descriptisque, qui in praesidio manere debebant, tam equitibus quam peditibus rernis castris Neuelam inde Rex peruenit. Secuti Regem Neuelam Mosci legati, qui excidii Vielicolucani ipsi spectatores fuerant, et tum ad literas responsa a Principe suo expectabant. Neuelae per aliquot dies, anxiius de euentu oppugnationis Zauolociensis, substitit, eoque magis, quod vereretur, ne ex subita illa coeli mutatione, imbribus, ventis, et postea niuibus cum gelu exortis, omnem militibus ardorem ad operasque praestandas facultatem adimeret, et coepum victoriae, cursum interrumperet.
Interim et tabellarius Regis et legati Ducis Moscouiae ab obsidione Vielicolucana in Moscouiam missi ad Regem redeunt. Qui a Rege missus fuerat, longissimas literas attulit, in quibus superiorum literarum pto more suo longis ambagibus argumenta praefatus, ius suum friuolum ac ioculare, quo sibi Liuonia tanquam haereditaria debeatur, iactat. Fuisse ait in maioribus suis Suentoslaum quendam Micislai filium, is, antequam sacro baptismate Christianae religioni in itiatus fuisset, Iurg vocabatur, ab eoque Iurgo Horodum, quam arcem et vrbem alias Derpatum Germani appellant, conditam: inde omnem Liuoniam ad se vnicum Micislai haeredem longa successione deuolutam. Priores Poloniae Reges fratres appellare solitus fuerat, hunc non nisi vicinum: inter alias conditiones, ad Vielicolucum a legatis eius propositas, fraternum quoque nomen Regi detulerar. Responderat tum Rex, fraternitatem eius se non morari: Liuoniam, pro qua bellum suscepisset, solam petere. Iam hisce literis fraternam illi necessitudinem deferebat, ac etiam eo inuito nomen hoc ad illum vsurpaturum se ostendebat. Summa haec erat,
se studio pacis impendio magis teneri, ne amplius sanguis Christianus funderetur, eius conciliandae stabiliendae que gratia titulum Liuoniae cum Rege se communicatutum, et quatuor praeterea castellis, in quibus Kokenhausum praecipuum etat, cessurum, si Rex vicissim Vielicolucum, Velisium, et Neuelam vetustae suae ditionis, nuper sibi adempta redderet: ampliota man date se legatis suis perscripsisse. Postero die legati ad Regem deducti, potestatem dari sib cum Senatoribus agendi petierunt, ter cum iis congressi tribus proximis diebus ad illa quatuor castella priora alia sex adiecerunt, in quibus Runeburgum potissimum, caetera vilia erant. Legatis nulla alia mandata proferentibus, re infecta a colloquio recessum, permissumque illis fuit, vt Regem in Lituaniam, inde in Poloniam redeuntem sequerentur, dum noua a Principe suo mandata acciperent: quod sibi quoque interim, quis Ordinum de futuro bello animus futurus esset, cognoscendi spacium dari non moleste ferebat. Captis Vielicoluco et Neuela, proxima hostium, arx Iezeriscia, quindecim a Neuela millibus passuum, Palatino Vilnensi, antequam Rex Neuela castra moueret, duodecima Octobris a Rege eo misso sponte se dedidit, cum Praefectus illius cum praesidiariis in Moscouiam redeundi facultatem impetrasset, retinere enim eam hostes alioquin non potuissent, quod iam ante arcibus regiis circumclusa esset. Interim Zauolociam cum exercitu Zamoiscius a Rege missus peruenit, quam longe munitiorem propter opinionem suam et multorum esse Regum certiorem facit (erat enim arx illa in insula vasti lacus, et propter aquas vndiquaque inaccessa) se tamen boni ducis officio non defuturum, non refrixisse pristinum militum vigorem, qui alacritate certatim inter se conten derent, non exhorrere temporum asperitarem, imo potius ad rem gerendam excitari, se ab incepto non destiturum, nisi diuino auxilio adiutus re bene et feliciter gesta: ratibus iunctis eum locum, qui angustior patebat, sub munitionibus sternere voluisse, sed fabrorum lignariorum incuria pontem breuiorem, quamrequirebatur, confectum, eaque factum, vt re tentata istius diei conatus irritus efficeretur, cum que pontem retractum citeriori ripae Poloni reuinxissent, oborto vento aduerso, in qua scissum, et versus hostium munitiones in occasum delatum, peditum Polonorum duobus in ipso remanentibus, quos cum ex hostibus aliquot scaphis erumpentes deiicere, ac pontem inter cipere conati essent, eos a Polonis contis et scaphis deturbatos, inque a quam demersos fuisse, sic Polonos, qui petebantur, iisdem scaphis arreptis euasisse. Porro cum pons vi venti longius praeter arcem in aduersam ripam ferretur, neque hostis excursionibus finem perse quendi pontis faceret, Zamoiscius assumto equitatu, circumacto confestim lacu in vlteriorem ripae partem, quo agebatur pons, peruenit, hostibusque sclopetorum vi a ponte remotis eum recepit. Ea die Christophorus Rozdraseuius Praefectus Lencziciensis in munitiones exteriores progressus globo supra oculum dextrum accepto concidit. Ponte industria Praefectorum et opificum refecto, postridie oppugnatio maiore vitentata, irrito tamen conatu, quod pedites cum pontem transiissent, loco in aduersa ripa, vbi consisterent, in cendiumque miscerent, capto, licentibus hoste contempto, sub pariere iniquioribus locis vagarentut, et hostibus telis et excursionibus reiecti sunt, de sideratis centum vel amplius peditibus Vngaris. Castra ad meridiem trans ipsum flumen Zamoiscius habebat, oppugnandae
autem arcimunitiones ad Orientem eranterectae, qua in Occidentem vergit, et quo loco lacus est breuior, in citeriore ripa oppidum fuerat arci potestate coniunctum, quod biduo ante Polonorum accessum hostis incendio deleuerat. His difficultatibus Rex in ancipites deliberationes eo niiciebatur, absistendumne oppugatione, an in ea diutius perseuerandum esset: verum vicit Zamoiscii constantia et pollicitatio, effecitque, vt maiores copias Polonicas et Vngaricas Neuela mitteret. Quibus ille acceptis, acaltero etiam ponte effecto, pluribusque scaphis contractis, adducta etiam Nobilitate, vt armati pedites ad arcem inuaderent, praesi dium in eum metum coniecit, vt cum iam miles regius sub signis consisteret, lacumque ad arcem transiturus esset hostes repugnantibus ipsorum Palatinis deditionem facerent: pacti incolumitatem, et in Moscouiam reditum. Palatinos quatuor Zamoiscius in custodia retinuit, reliqui in Moscouiam dimissi. Praesidium erat quadringentorum, reliqua promiscua multitudo ad mille hominum. Hoc nuncium de capta Zauolocia Disnam ad Regem allatum est.
Sub idem vero tempus ab aere etiam contagium quoddam, quod primum ex Orientis partibus profectum, in Italiam primum ac Galliam, aliasque regiones perlatum fuerat, vniuersam quasi Europam peruagatum, Ctacouiam quoque ac Vilnam, atque inde ad exercitum peruenerat. Natura morbi fuit talis: Primo inferiorem dorsi spinam horrore plerunque occupabat: inde in capitis grauedinem et languorem, quos corripuerat, resoluebat, pectori inprimis graue. Quibus tamen inrra quartum vel quintum diem non decessisset, eos in febrim degenerans interimebat, lethale fere iis, qui purgantibus medicamentis, aut venae sectione vtebantur, quod vtraque respirationem grauiorem efficiebant: illa quod humorem omnem a capite pectus magna vi trahebanti haec, praeterquam quod corpus refrigeraret, deliberaret etiam vires, quibus ad respirationem opus esset. Nomen vt nouo morbo certum nullum inuentum. Rex igiturex Moscouia initio Nouembris, etiam hoc nouo morbo tentatus, Vilnam reuersus est, quo et Zamoiscius luepraesertim exercitum affligente, vt pacatis tamen circum circa locis omnibus tuto per Polociam paucos post dies subsecutus est. Moscus interea, quo animi tristitiam aduersis rebus collectam discuterer, repudiata vxore priore, iam sextum tum maritus, delectu puellarum publico indicto nouam duxit, et filio etiam Ioanni sponsalia celebrauit: idemque ex proceribus et consiliariis suis quosdam facere coegit. Rex Vilnae paucis diebus commoratus, supplicationes ob rem feliciter gestam fieri iussit, et legatos Turcicos, et Tartaricos audiuit, comitiorum que diem ad vicesimum secundum Ianuarii diem Varsautam promulgauit, quo publicatum deliberationum causa Mosci legati quoque deducti sunt. Et quia tributum, si quod in comitiis scisceretur, serius exactum iri intelligeret, ne quod getendae rei tempus dimittere cogeretur, priuatas interim rationes mutuae sumendae pecuniae iam tum inibat. Praeter Marchionem Georgium Fridericum in Prussia Ducem, Augustam Saxoniae, et Ionnnem Georgium Brandeburgensem Prin ipes Electores de mutuo in bellum hoc praestando appellat. Quo facto duas sinul res consecuturum se videbat, vt et suam erga illos omnibus in rebus fiduciam ostenderet: et eorum in re aliena studio Ordines inuitatos ad perficiendi pro suis commodis belli voluntatem eo
magis accederet. Credita ab illis pecunia ad certum diem, exactisque iam comitiis allata, ac vlterius deinde die prolato, ad tempus soluta fuit. Kosaci interea cum Ioanne Orisouio ab altera parte in Moscouiam Starodubum vsque populationibus progressi, omni agro longe lateque vastato, oppidum ac extimas munitiones arcis quasdam incenderunt, indeque ad Pociopouam excursione facta ab arce repulsi, praeda tamen magna acta se receperunt.
Proficiscentem Grodna Regem Rigensium nuncii secuti fuerunt. Ciuitas ea a Sigismundo Augusto in fidem et clientelam iis conditionib. recepta fuerat, quae ius ac maiestatem imperii in eam regii fere eneruare, magisque etia ad ipsius Ciuitatis splendorem, quam vtilitatem, comparatae videbantur. Cum Rex iis legatis sociam eam, quam subiectam habere mallet, iam ante superioribus etiam expeditionib. missis legatis, de certis subiectionis conditionib. cum Rege egerat: reque Drohicini tandem in hoc irinere tranfacta missus a Rege Ioannes Demetrius Solicouius secretarius, qui ciuicatem in fidem acceptam iureiutando in verba Regis obstringeret. Cum primis de portorio constituendo actum. Nam cum omnis negotiatio Rigensis Dunae fl. nauigatione fere contineatur, eaque iam magna ex parte superiorib. victoriis Regis expedita esset: praeterque Kokenhausum, Ascherotum, Leuouartum, quae eo tem pore in hostium potestate adhuc erant, quod morari eam posset, nihil reliquum esset: summae aequitatis Rex indicabat, vt quae res tanto publico cum molimine atque impendio perfecta ad ciuitatis piiuatorumque omnium forcunas maximam accessionem factura esset, eadem Reipublicae commodum aliquod adferret: nec alia conditione commercia eo transferri volebat. Homines prudentes cum sine vectigalibus et tributis non posse subsistere Rempublicam intelligerent: rectiffime autem in iis prouinciis ea constitui, quae armis recuperentur, conuenerunt tandem, vt portorium maritimum omnium mercium constitueretur, eiusque prouentuum duae partes Regi sine vlla conditione, tertia ciuitati in portus ac stationum refectionem cederet. De bonis, quae Archiepiscopalis quondam iuris fuissent, in ambiguo relinquebatur. De vallo contra arcem a ciuitate obiecto, et aliis quibusdam in Regis aduentum in illa loca reiectum fuit. Dum in Moscouia cum exercitu Rex erat, Ioannes Rex Sueciae ad Naruam classem miserat, verum integris tum adhuc ab ea parte rebus Moscouiticis, piscatoriis aliquot aedificiis in littore exustis, re infecta cursum relegere coacta ea fuit.
Rege ab expeditione Vielicolucana Varsauiam ad comitia redeunte, tota ciuitas extra portas effusa est, maiusque gaudium obortum, quam ante. Vbi descendisset in templum, exceptus fuit solenniter cleri nomine ab Andrea Patritio gratulatoria, qua testatus est incredibile vniuersorum gaudium, adeo, vt etiam ad adueutum eius campanae in locis sublimioribus appensae, imitatae vocem humanam sono nomen eius modulantes exprimerent. Sequentibus diebus similiter a prouincialibus nunciis Rex amplissima salutatur oratione, qua po re bene gesta totius Reipublicae nomine gratiae agebantur. Non displicebat quidem haec gratitudo Regi, veruntamen hortabatur Rex Ordines, vt hunc rerum successum omnibus modis vrgerent, ac non laetarentur modo victoria, sed ea etiam vterentur. Deinde magnum incommodum in eo
esse docet, quod quotannis ad comitia tributi causa obeunda in Poloniam reuocetur, militem continuis itineribus confici: hostique respirandi, suique recolligendi spacium interim dari: quodque tributa tardius exigantur, multas rerum gerendarum occasiones mora hac impediri necesse esse. Quibus incommodis vt obuiam eatur, biennii tributum scisciflagitat. Ordines tributum non recusate, a tempore, in quod flagitabatur, alieni videbantur. Priusquam autem ad vllam aliam rem accederent, capita rerum quarundam, de quibus leges ferri vellent, scripto comprehensa Regi offerebant: vtque sancirentur, petebant. Ita responsum, vt, quae concedi posse existimabantur, concederentur: quaedam interpretatione mitigarentur: pleraque in aliud tempus transferrentur. Rersponso eo accepto, dierum aliquot spacio interiecto, idem quod ante iam scriptum tradiderant, nullis contra regram declarationem rationibus aliis allatis, denuo tradunt. Rex ex Senatu aliquot, parique ratione ex nunciorum collegio aliis delectis, vt iis de rebus vtrinque moderatione adhibita dispiciant, negotium dat: quae ab his communicatis sententiis proposita fuerunt, scripto comprehensa denuo nunciis traduntur: ii diebus aliquot interiectis, idem quod antea fuerant, prius scriptum suum rursus Regi oblatum vrgent. Appetebat interim finis comitiorum legibus definitorum. Itaque certis conditionibus res tandem conuenit: constitu tonesque iis de rebus promulgatae fuetunt. Tributum inde primo simplex, postea etiam duplex ea conditione scitum, vt, si pax interim coiisset, tributa quoque cessarent: deinde iisdem argumentis a Rege illa refutata, vt collatis rationibus, quicquid stipendiis omnibus, ac aere alieno ob bellum conflato, tum si quid deinceps in apparatus belii erogatum fuisset, exsolutis, reliquum ex tributo eo fututum esset, in Rauense aerarium inferretur. Venerant huc etiam legati Moscouitici per vniuersam Polociam tanquam in triumpho ducti. Hi nouis mandatis a Principe suo acceptis, denuo hic ad colloquia admissi, primum Neuelenses conditiones vrgebant, quibus rei transigendae a Lituanis Senatoribus certam spem factam sibi dicebant. His cum aliis rationibus refutatis, tum quod maioribus postea sumptibus a Rege factis, Zauolociaque capta non integra amplius res esset; tandem more suo diu prius licitati eo descenderunt, vt et alia, quae ante obtulerant, castella Liuoniae, vrbibus ac castris potioribus: Felino, Derpato, Marienburgo, Parnauia, ac Narua, Principi suo receptis reliquis omnibus Regi cederent. Rex, nisi omni Luonia hostis decederrt, alia conditione pacem sibi faciendam cum eo non arbitrabatur. Haec sententia Ordinibus proposita, publice quoque omnibus placuit. Adhibiti colloquio rum Moscis huic ex Nobilitatis nunciis aliquot fuerunt, quo tergiuersatione Mosci perspecta tota de re ipsis fusius collegas suos ed edocerent. Vtrisque in sententia perseuerantibos, infecta re a colloquio recessum fuit. Rex ita a comitiis discessit, vt biennii tributo ab Ordinibus sancito, non prius pacem se facturum cum hoste polliceretur, quam is vniuersa Liuonia cessisset. Sub comitiorum finem nuncii Nobilitatis per Stanislaum Prziiemscium, quem a bello reuersumNobilitas maioris Poloniae nuncium crearat, et tum nunciorum illud Nobilitatis collegium initio comitiorum Mareschalcum e more ediderat, Rege adito, vt remotis, quibus in Senatum ingrediendi ius non esset, dicendi potestas sibi fieret, petebant. Re impetrata, rogant,
operam dare Rex velit, vt ea expeditione bellum finiat: ita Nobilitatem, maxime familias eius rusticas, quarum salutem sine suarum quisque fortunarum detrimento negligere non possit, tributis exhaustas, vt maioribus ferendis pares vix sint futurae. Respondit Rex per Cancellarium; bellum pacis ac publicae vtilitatis causa a se susceptum minime ex instituto a se ali: hostem eo redactum, vt si bellum continuetur, non adeo magno confici possit: se tamen consentientibus Ordinum studiis libenter concessurum: quam primumque ad tradendam sibi Liuoniam hostem adduxerit, impetuque eius represso, Reipublicae ocio ac securitati consuluerit, paci, quae cum publica dignitate atque vtilitate coniunctasit, nullam moram facturum. Tandem Nobilitatis nuncii more maiorum Regi valedicentes, duo petunt ab eo, rationem in posterum eligendorum Regum stabilem, et compositionem inter status. Responsum ipsis: cohorrescere Regem, quoties ei in mentem veniret tumultus electionum praeteritarum, et expauescere ad ea, quae dissidia inter statum ecclesiasticum et politicum trahere secum possent. Sed in vtraque re magnas se difficultates perspicere, curaturum tamen, quantum in se, vtin his Reipublicae laboranti subueniatur, hortaturque eos, quemadmodum et ante, vt per absentiam paci et tranquilitati publice pro se quisque studeat, ac animo ad quaeuis pericula expedienda parato sint, fausta denique omnia ac felicia precatur tam domi mansuris, quam in bellum ituris, mox laeta vtrinque gratu latione in mutuos complexus ruant. Ad quam vocem plausu a circumfusis excitato, Cancellarius eum ipsum plausum laetum omen futuri successus, ac non diuturni belli Regem accipere intulit. Sub idem comitiorum tempus Sueciae Rex, quibus parribus hac expeditione bellum orsurus Rex esset, per literas a Rege quaerebat. Rex pro eo, quod ante ad bellum hoc maxime Rex Succiae se hortatus fuisset, ac pro mutua necessitudine et affinitate celandum eum consilia sua non ratus, Plescouiam se eo anno ire in animo habere ei ostendit: petentique legato eius, vt militem, quem in Germania intercipiendae legationis Moscouiticae ad Principes Christianos missae causa scripturus Sueciae Rex esset, voluntate Regis per ditiones aeportus eius ducere sibi liceret, literas, quarum autoritate id facere posset, dedit. In iisdem comitiis promulgata fuit ab ecclesiasticis correctio Calendarii, Roma transmissa a Gregorio decimotertio Pontifice. Veteri instituto ac decreto sacrorum Conciliorum ab Alexandrinis, quod ibi antiquitus studia Mathematica florebant, anni supputationem Romani et alii petebant. Exhorum ergo sententia anno constituto aequinoctium vernum vndecimo die Martii iam habebatur, eo quod nulla praemonitio facta esset de quinta circiter par te horae, quae cum singulis annis ad explendas sex horas illas desideretur, propter quas quarto quoque anno dies vnus intercalatur, intra centum et viginti plus minus annorum spacium, vnum diem conficit. Vndique res eo de ducta, vt iam decem diebus a Concilii Niceni tempore confectis, issque in anno redundantibus, Pascha et consequenter festa alia omnia, quae mobilia vocantur, quaeque Christianis solennia sunt, saepissime spacio aliquot septimanarum tardius haberentur, quam ipsius Niceni Concilii, in quo de tempore Paschatis Christianorum constitutum, mens fuerat. Gregorius igitur Pontifex Romanus huncerrorem sublatum volens, aequinoctium vernum, a quo Mathematici annum incipiunt, ad vigesimum primum
mensis Martii diem reiecis, decem diebus ex anno expunctis, ita, vt praeterea solstitium hybernum semper cum festo Natalis Domini concurrat, quemadmodum ab initio non sine causa excogitatum, ac statutum fuerat.
Solutis comitiis Varsauiensibus Rex militem, quanto in supplementum ad bellum opuserat, Zamoiscium quam celerrime legere, mature que in Lituaniam adducere iubet. Ipse Grodnam recta, inde Vilnam proficiscitur. Interim ad Christophorum fratrem Transyluaniae Principem de nouo equitum ac peditum Vngarorum delectu scribit. Germani militis conquirendi Farensbekio perliteras negotium datur: qui militi in inferioris Germaniae bellis exercitati copiam se habere posse antea ostenderat. Zamoiscius, quo lectiorem peditatum haberet, Vrouiecium ala equitum, cui praeerat, missa peditem ex sola Nobilitate scribere iubet. Subleuabantur appatus hi interim, dum tributariae pecuniae conferrentur, partim ea pecunia, quam a Principibus Germaniae acceperat, quam que praeter eam Marchio Georgius Fridericus subsidii loco miserat, partim propria Regis ipsius, maxime tamen equitum studio, quorum magnum numerum Zamoiscius euocarat: eaque ad bellum hoc alacritas erat, vt plerique nulla in auctoramencum accepta pecunia ad diem nihilominus conuenirent: complures in ipsis castris demum stipendiorum partem acciperent. Grodnam iam Rege progresso, nuncius cum lireris a Mosco ad eum venit: mox alios cum amplioribus mandatis, quibus coauenite pacem posse existimet, afferre: interim ne vllum exercitum Rex cogat, neue vlterius progrediatur, posse eum et impensae et labori parcere. Veniuntlegati, colloquium petentib. datur. Rediu, more eorum, ducta atque vtrinque dispputata, eo tandem descenderant, vt Natua, Derpato, Neuschlossio, Adselio, Neuhausio exceptis, reliquam Liuoniam vniuersam vna cum iis locis, quae antea receperant, Veissensteino, Felino, Pernauia, ac aliis omnibus Regi permitterent. Osten derat Rex nullam se prius pacis mentionem fieri passurum, quam tota Liuonia Moscus cessisset Vrgebant legati, vt cum sui Principis nomine ostenderetur, quid praestiturus esset, sibi quoque, quid de ablatis Principi suo testituendis animi Rex haberet, demonstraretur. Repetebant autem vno Polociensi agro excepto, qui pristinae ditionis regiae fuerat, reliqua, quae superioribus annis bello capita erant, omnia. Demonstratum fuit, ita Regem Principi eorum illa restituturum, si praeter Velisium, quod nulla conditione dimissurus Rex esset, castrum quoque Sebesium, quod penitus intra ditiones regias situm, vt certior ac stabilior pax sanciretur, vel tradidisset Regi, vel dituisset, quod quo minus recusaret, Regem vicissim Dryssam demoliturum, partis sumptus deinde in bellum facti nomine quadringinta aureorum millia Regi refudisset. Impetrarunt legati, vtad Principem suum referre ea sibi liceret: ac vt Regis nomine eadem ad illum scriberentur. Sub idem tempus Bogdanus Bielscius, cuius frater patruelis in amoribus Mosco erat, summamque apud eum rerum omnium fidem obtinebat, ad Regem transiit. Miserat Moscus legatos ad Rodolphum Romanum Imperatorem, abeo vlterius deinde ad Pontificem Romam peruenerunt. Legatione ad Pontificem operam suam contra Turcam Christianae Reipubl. policitus, et de Regis in se iniuriis questus perhiubeatur, et vel secreto, vt ad pacem eum hortaretur, petiisse: aut tamen querimoniis, vt suas parres Pontifex interponeret, non nolle se
satis ostendisse. Adiunxerat itaque Pontifex iis Antonium Posseuinum qui cum illis vna in Moscouiam iret. Hic Moscus per regias ditiones intercluso itinere alio se recipientibus per Germauiam, de legatione sua per literas Regem certionem fecit, ac si voluntate eius id sibi liceret, per Poloniam et Lituaniam iturum se ostendit. Rex non modo illi permisit, sed ipsius quoque Moscilegatis idem se permittere respondit. Hi tamen, ne quid praeter praescriptum Principis sui facerent, Lubecam se contulerunt: indeque eodem quo venerantitinere in Moscouiam reuersi fuerunt. Iisdem temporib. nuncius mortis Christophori Transyluaniae Principis Regis fratris allatus, cum Regi ipsi non leuem dolorem artulit: cum Moscum, qui auocato Rege reb. Transyluanicis sui interim colligendi spacium sibi datum iri cogitaret, vt pacem atque eas ipsas conditiones, paulo ante ab eo propositas, itetum reuocaret, maxime animauit. Verum Transyluanicis rebus, ne a belli cura auocaretur, iam ante a Rege prouisum erat. Maximam in pacis spem omnium iam prope animi ve nerant. Nam nec propter quadringentorum illorum millium conditionem, si Moscus eam non accepisset, communibus Ordinum bellum finiri volentium studiis defuturus Rex fuerat: nec Moscus, qui totam quasi Liuoniam pacis cupiditate dimiserat, illorum, quae exceperat, castrorum causa bellum accepturus existimabatur. Itaque inducias etiam ad certam diem, intra quam denuo Moscus responderet, Rex ei concesserat.
Per idem vero tempus, et quod Vilnae Rex substitit, Moscus Plescouia, quam hoc bello petitum iri sibi persuaserat, omnib. ad sustinendam obsessionem necessariis firmat: muros vetustate neglectos magnis operib. refecit: nouas ad priores munitiones adiicit, praesidia ex aliis arcib. omnib. detracta vnum hunc in locum cogit. Ab altera parte Pontus Gardianus. Gallus, quem Rex Sueciae collo cata ei in matrimonium filia naturali militiae praefectum fecerat, extrema quaedam Liuoniae castella ad Osiliam et maritimam Liuoniam spectantia occupat. Quae res postea magnae semultatis inter vtrumque Regem seminarium fuit. Et miserat quidem Rex iis de rebus ad Suecum Ioannem Herburtum Castellanum Sanocensem, propositaeque eae vltro citroque conditiones, vt Reualiam quoque Regi traderet; vtque, quae cis fl. Naruam essent, Poloniae Regi cederent: quae vltra Naruam Sueciae finitima versus Oceanum glacialem communib. copiis occuparentur, ad Sueciae Regem pertinerent: cumque belluminterim differendum sibi Rex non iudicaret: quo tempore Polociam ibat denuo Laurentium Goslicium Vilna ad Sueciae Regem miserat; per quem in armis iam se esse ostenderat, et vt ipse a suis quoque finibus in Moscouiam cum exercitu irruptionem faceret, eum hortatus, auxiliorum et bel li communicandi rationes quasdam proposuerat: ac ostendentetum Rege Sueciae, nolle se sibi praescribi, quas in partes eopias suas mitteret, omniaque occupanris fore: Goslicius, quemadmodum iussus suerat, Liuonia tamen vt abstineret, postularat: cuius causa et maxime bellum Rex suscepisset, et quam optimo iure pertinere ad se sciret: Regemque, ius in Liuonia Reipublicae et suum negligece non posse praedixerat. Nunc cum id accederet, vt Liuoniam fere omnem per legatos Moscus ei detulisset, quo in statu res essent, cum Sueciae Regem, tum militiae Praefectum eius iterum per literas certiorem Rex fecit; vtque Liuoniam non hostis, sed suam opinione iam puae cipientes, omnino ab ea sibi temperarent, ac aliis potius in locis, si ita eis videretur, bellum cum hoste gererent, postulauit, Vilna tormentis,
ac instrumento militari omni Postauiam praemisso, Rex Disnam profectus est, vbi de exercitu hostili ad Smolenscum coacto, eiusque in Mohilouiensem et Sclouensem agrum incursione cognouit. Erant in hybernis eorum locorum aliquot equitum turmae, ex quibus cum Christophori Radiuili et Martini Kasanouii diuersis locis in palantes incidissent, secundisque aliquot praeliis cum copiis iis conflixissent, non diu commoratae mox intra suos se fines receperunt. Rex tamen nuncio hoc de incursione hostis allato, continuo Christophorum Radiuilum, qui tum Disnae vna erat, ad eas, quas antea habebat, turmas equitum alias Polonorum nonnullas, quae iis in locis ad Borysthenem in hybernis erant, peditatusque ac leuium tormentorum, quae nauibus Vitepsciam praemitteret, certum numerum attribuit. Ei mandat, vt recta contra hostem tendat, dataque facultate praelium committat. Si hostis iam recesserit, capto per Velisium medio inter Bialam et Toropeciam itinere ab ea quoque parte metum hosti ostendat. Eodem tempore Ioannem Thomam Droiouium Praefectum Ptaemisliensem ad Turcarum Imperatorem misit. Causae legationis hae erant, vt quia fato Christianitatis sicut reliqua Vngaria, ita Transyluania quoque stipendiaria Turcae facta esset, verereturque Rex, ne mortuo fratre Christophoro noui Principis imperium grauioribus conditionibus Turca premeret; postularet, vt quibus priores Principes legibus Principatum eum tenuissent, iisdem huic quoque cum permitteret, nec, si quid contra ea fieret, Regem patriae suisque deesse posse ostenderet. Deinde vero vt de Ianculae Valachiae Palatini iniuriis, quas frequentes is regiarum ditionum hominibus afferebat, quereretur: vt que illo amoto Petrus prior Palatinus in pristinum dignitatis locum restituetur, petetet: Regemque nec Ianculae vicinitatem aequo ferre animo, nec suorum iniutias, vti nec deberet, neglecturum profiteretur. Prius legationis caput mox obtentum, alterum in aliud tempus dilatum.
Rex itaque instrumento belli grauiiore primo per Disnam in Dunam, nde vlterius per Dryssam flumen, nauigatione iam ante explorata, nauibus praemisso, Disnaeque parte aliqua exercitus inita Polociam venit. Ibi dum aliis copiis recensendis operam dat, literae a Mosco per Christophorum Dzierzekum (qui petentibus legatis Moscouiticis ad Moscum a Rege missus fuerat) ad Regem acerbissimae adferuntur, in quibus omnia reuocat, et irrita rursum facit Moscus, quae antea in conditionibus obtulit: maxime quod conditionibus Neuclensibus stare Rex noluisset: quod vt Sebesium demoliretur bellicique sumptus nomine pecuniam abse poposcisset, exagitabat: quod non in eodem statu rem esse, quo Neuelae fuerat, acinterim in oppugnanda Zauolocia maiores sumptus se fecisse Rex diceret: cuius coactu aut rogatu Zauolociam cepisset, rogabat: potuisse eum supersedere labore hoc, non sua voluntate factum, vt eam occuparet: pecuniam vero quod flagitaret, scire eum, nolle se tributarium eius esse, irnpensas autem belli imputare, aut earum nomine pecuniam postulare, inauditum inter Principes. Sebesium se puero conditum, eiusque perpetuo postea, etiam cum Polociam in potestate Reges Poloniae haberent, in possessione se fuisse: praeterea vt maxime ille Ssbesium, Rex Dryssam deleret: tamen cum visum esset, Dryssam iterum Regem instauraturum: denique semper aliquid reperturum, quod de nouo a se postularet. Nobilitatis nuncios ad colioquium cum legatis adhibitos criminabatur, idque in inuidiam suam factum ferebat. Indgnabatur et oratores
nullos a Rege ad se mitti: itaque se quoque nec post quin quagosium aut quadragesimum annum oratores vllos missurum confirmabat. Multa de Liuonico iure suo aspergebat. In Regem autem ipsum acerbe inuehebatur: modo quod non regio genere natus esset: modo crudelitatem in victos, adipis detracti argumento vsus: modo in eosdem indulgentiam, qua ad transitionem eos inuitaret: tum quod globis candentibus inusitato modo Socolam incendisset, fraudem ac dolos ei exprobrando. Rex hisce Zauolociae acceptis, ostendit legatis, etsi iure gentium hostium loco habere eos posset, qui paucis petitione simulata speculandi circumueniendique sui causa ad se venissent: nolle se tamen ob eorum perfidiam a perpetua mansuetudine ac lenitate sua recedere. Itaque ipsi ad suum Principem reuertantur: literis eius se per suorum aliquem responsutum.
Hic adhuc subsistens ad consilium militare rerulit, Vtrum Plescouiam, an vero Nouogardiam magnam, an Derpatum hac expeditione eundum. Vicit plurium consensus, Plescouiam vt iretur, inde enim Moscouiam omnem infestam redditum, et exitus hostium, quibus Liuoniam primum, deinde etiam Lituaniam inuadere solebant, inclusum iri. Inde etiam Nouogardiam magnam triginta sex tantum miliaribus distare, ita vt sir facilimum capta Plescouia Nouogardiam, cum opus fuerit, occupare. Priusquam Zauolocia Rex moueret, tabellarium cum literis ad Moscum mittit, quibus ei ad priores respondet: se non id facere, quod eius criminationes responsione dignas esse putaret, verum ne e silentio suo maiores spiritus sumeret. Conditionibus Neuelensibus curstare non potuerit, demonstrat. Zauolociam oppugnare eius iniuriis coactum: sumptus in bellum factos more et exemplo aliorum Principum Christianorum se repetiisse, cum aequum sit, vt a quo iniuria profecta fuerit, ab eodem omnis iniuriae causa praestetur. Quod Sebesium se puero conditum diceret, qua maxime ratione ius ostendere suum confideret, falsum esse. Nam cum Sebesium ad Dunam fl. extructum sit, patere inde, in alieno illegitime esse aedificatum. Prioribus conditionibus si assensisset, nullas nouas se fuisse adiecturum. Nobilitatis nuncios ad colloquium cum legatis eius exipsius commodo fuisse adhibitos. Quod oratores ad eum non mitteret, facere id iure et arbitrio suo, quod ad id faciendum nonsit obstrictus. Quod facturum se negaret, vt nec ipse post quadragesimum annum vllos ad se oratores mitteret, facilime ei credi: magnam hanc bono etiam viro, nedum tyranno, viuendi vsuram esse: missurum igitur post quin quagesimum aut quadra gesimum annum, at missurum fortassis citius. Docet et de Liuonico iure. Ad conuitia etiam eius respondet, contumeliam nullam se a Mosco aut quouis alio posse accipere, cuius turpitudo et crudelitas omnibus nota. Quod Rex natus non sit, sed virtute sua ad regnum euectus, id sibi commune cum Pontifice Romano, qui a Cardinalibus, cum Imperatore Romano, qui ab Electoribus Germaniae: cum multis aliis Regibus ac Principibus, qui omnibus temporibus a suis quisque regni Oirdinibus sint electi. Interim honorificum sibi ducere, maioribus natum esse, qui tebus Christianis egregiam saepe operam nauarint, amplissimos honores gesserint, prouincias administrarint, magnaque virtutis ac pietatis laude floruerint. cum eius sit ratio, vt nisi ita natus fuisset, nunquam Princeps electus fuisset, minimeque illi inuidere, quod non plurimorum de eo iudicium, aut spectata
virtus eius potius, quam Glinscii quondam Sigismundi Regis proditoris filiae vterus Moscouiae dominum imposuisset. Crudelitatem in detrahendo e nonnullorum cadaucribus adipe primum non a se profectam, deinde nil in eo contra pietatis officium hominumque Christianorum morem, qui vt viuis tanto rectius consulerent ex medicorum disciplina, vel in minutissimas partes mortuos dissecarent, ad missum: ridiculam autem misericordiam esse ipsius, qui cum in viuos omnia cruciatus exempla edat, mortuorum cura se affici praese ferat. Eiusmodi generis esse: quod clementiam et lenitatem erga victos suam criminaretur. Non satis enim sibi constare, qui modo crudelem, modo nimis lenem quereretur, indignareturque, quod non omnes, quos in praesidiis expugnatis Rex cepisset, excruciatos interfecisset. Quod Socolam inusitato modo flammis a se deletam vitio sibi verteret, in eo non tam fraudem aliquam illum arguere Regis, quam detegere inscitiam suam, quae vt omnibus in tebus maxima esset, ita militaris reimulta praeclara inuenta adhuc eum fugere. Sub finem epistolae ad singulare certamen eum prouocat, eamque Russice et Latine scriptam ei transmittit: neue nimis sibi placeret, quaeque aliorum de se iudicia essent, coguosceret, libros de immanitate eius per Germaniam passim editos vna ei mittit.
Zauolocia Vorone ciam Rex progressus, militarem disciplinam prioribus legibus partim emendatis, partim auctis accuratius eo loco sanxit, ducemque exercitus perpetuum Ioannem Zamoiscium regni Cancellarium, cuius vtilem operam superioribus expeditionibus, multis maximisque rebus spectatam, habebat, ereat. Constitutis iis exercitum vniuersum censere Rex instituit. Prae caeteris superbissimae in lustratione hac Polonorum eqnitum turmae comparebant, cum longe plures examplissimis quibusque familiis, quam vlla alia priorum expeditionum adbellum hoc conuenissent. Inter alios Zamoiscius ad priores copias suas, quas praeterita aestate a conductas, hyeme in Samogitia contra hostiles in Liuoniam irruptiones mandato Regis disposuerat, aliquot lectissimorum equitum millia adiecerat, omnes hi ad ducis exemplum, vt exacto annoatro habitu vsi fuerant, ita tum coeruleum sumpserant. Par his suo genere peditatus erat, Vrouiecianus praesertim, ex sola Nobilitate scriptus. Nec multum de proximi anni studiis et apparatu Lituani quoque remiserant. Itineris ratione a Rege cum Zamoiscio constituta, a dextra Lituani iuerunt, iis aulicus miles, qui ad Gedanum fuerat, perque absentiam Ioannis Zborouii ad Christophoro Nisczcicio regebarur, attributus erat: pars copiarum aliarum cum Stanislao Tarnouio Castellano Radomiensi, quaelocum castris deligerent, Ostrouiam versus, quae Plescouia non procul abest, praemissa erat, subsequente statim Zamoisoio, castraque ab inferiori parte ad Vielikam fl. metante. Sita Ostrouia est in insula Vielikae fluminis, quodque nullos a terra aditus habeat, inde nomen id, quod in sulam Slauicalingua significat, accepit. Muros ex lapide firmissimos, propugna cula item complura habet, armis, tormentis, hominum multit dine firmoque praesidio instructissima. Hanc omnino debellandam Rex existimabat, vt [reading uncertain: print faded] ita Plescouiam terreret, priusquam ea vel oppugnata, vel totis [reading uncertain: print faded] castris circumsessa esset. Ita miles regius cum triplici agmine murum subire dissonisque clamoribus tubarum cantibus, tormentorum crebris ictibus strepitus horrendo edere coepisset, qui
praesidium agebant, metu territi ex arce trepide aufugere, omnemque illius tuendae curam et cogitationem confestim amisere. Rex tamen a direptione militem suum prohibuit, veniamque his, qui capri erant dedit, praefatus bellum secum Principe ipsorum, non cum infortunatis cuibus gerere, cuius interituomnis ira bellumque finiri possit: nec minori sibi gloriae fore, si ab se Moscouia seruatasit, quam si capta euerteretur. Parcere igitur se muro arcis, ac rectis, quoniam homines, quibus parceret, magna ex parte in fugam se coniecissent.
Capta Ostrouia Rex antecursoribus praemissis Plescouiam mox ipse subsecutus fuit. In primo agmine Balthasar Bathoreus nepos ex fratre Andrea Regis cum Vngaricis, Palatinus Braslauiensis cum Polonicis aliquot copiis incedebant. Hi vbi ad Cerecham flumen, quod ab Oriente in Velikam influit, venerunt, ex Vngaris quidam flumen transgressi, in tres partes copias suas distribuerunt. Prima ex iis recta Plescouiam contendit: duae reliquae diuersis locis in insidiis consederunt. Ex iis primi cum host um excubiis congressi, mox pedem referre coeperunt: Hostes, quod erat, insidias veriti, recedentes tamen secuti, postquam secundi ex insidiis consurrexissent, nil amplius metuentes, quod numero vtrosque superarent, effuseque insecuti, ad tertios protracti fuerunt: a quib. reliqui in fugam coniecti: tres Boiarici siue illustris generis capti, ac in castra adducti fuerunt. Ex quibus quantum in vrbe virium esset, quid praesidii animique hostes haberent, cognitum. Pari euenru Sigismundus Rosnius, qui cum veteranorum Polonorum copiis, quae Lituanis adiunctae fuerunt, missus fuerat, ac deinde Germani aliquot equites, ex cursione ad vrbem facta, captiuos aliquot adduxerunt. Zamoiscius ipse primum Cerecha flumine, inde Plescouia amne transito situs explorandi causa vrbem circumuectus fuit. Accidit hic, vt cum Vrouiecio solo assumto aliisque subsequise iussis, quo accuratius positionem vrbis e propinquiori cognosceret, sub ipsos quasi muros contra portam quandam successisse, conspicati eum hostes, alam equitum contra eum emitterent; eaque cum intra teli iactum ad eum accessisset, Zamoisciusque, etsi peri ulum videret, non tamen se commoueret, illa etiam insidias verererut, iustum temporis spacium ex aduerso neutris se com mouentib. constituerunt. Interim, qui tardarant, accurrentes impetu inhostes facto in vrbem eos reiecerunt. Rex vbi propius vrbem accessisset, specu landi loci causa ipse quoque cum Zamoiscio eam circumiit. Quam magnitudine ingentem, oppidanorum, et e vicino Nobilium atque agrestium hominum multitudine frequentem, nec non paruo militum praesidio firmam, praeterea muris, propugnaculis, turrib. lateritiis sat munitam comperit, nec eam occasionem, quam rumore omnium persuasus animo conceperat, nactus est. Nam et ciues ad bellum egregie sustinenduum parati erant, et primores ciuitatis sese deuouerant, quod aut mori, aut honstem repellere vellent, et inter praesidiarios quoque magnus erat deuotorum numerus. Accedebat huc, quod literis a Principe suo nuperrime acceptis ad fortitudinem magnopere erant incitati: vltima enim supplicia timidis minitatus fuerat, et alios spe praemiorum longe maximorum inflammauerat. Communi autem consilio Basilius Suiscius, qui vrbi praeesset, delectus fuit, huicque summa rerum omnium commissa. Equitum in vrbe vltra spem millia: peditum cum iis, qui ex oppidanis militates operas inter milites obibant, ad quinquaginta millia fuisse constat: vrbanae multitudinis totidem. His Rex
cognitis facile intellexit, non fine ratione ab initio, iam plerisque eo potissimum eundum contendentibus, assensum se non fuisse, longeque minora quam praesens ipse cognosceret, de statu in vrbis eius ac munitionibus sibi renunciata fuisse: se nec a peditatu, quem, si summa vi vrbem oppugnare vellet, triplo maiorem adducendum sibi fuisse intelligebat: nec a puluere tormentario ad oppugnandam vrbem probe instructum accessisse videbat. Itaque varia animo agitanti praestare aliquando videbatur, si Plescouia relicta, vel magnam Nouogardiam recta contenderet, quam nonnulli minus munitam putabant: vel ad vicina castella Porchouam et Vdouam se conuerteret, iisque in potestatem redactis, obsidione ex iis vrbem premeret. Priori consilio cum rationes ante demonstratae, et a Plescouia metus, tum ipsius Nouogardiae fama, quam et ipsam non exiguas ad resistendum vires habituram constabat, itineris denique longinquitas, praecipitante iam aestate, ac tempestatum expectatio locum non relinquebant. Alteram obsidionis rationem, ac vicinorum castellorum oppugnationem, praeterquam quod indignam susceptae expeditionis fama futuram putaret, hosti etiam animos addituram iudicabat. Itaque cum animi magnitudine ac virtute militis, qua pleraque alia consecutus esset, eas quoque difficultates superare se posse non desperaret, de loco castris capiendo dispicere coepit. Constituerat ab initio a Nouogardiensi via, qua Plescouia fluuius in vrbem, inde infra eam in Vielikam illabitur, quod ad excludenda ab vrbe subsidia subuectionesque arcendas cumprimis opportunum videbatur, castra figere. Sed id longitudo lateris eius, quod ad octo millia passuum patet, latissime ab ea parte ac petentes circumcirca campi faciebant. In quibus cum subsidia equitum nulla tuto collocati posse viderentur, nec vero propter continuas hostilium tormentorum eiaculationes propius castra admoueri: verebatur, ne peditatus, qui in opere ac munitionibus futurus esset, si nullum illi e propinquo ab equitatu subsidium serri posset, in tanta equitatus ac peditatus hostilis tot locis simul erumpentis multitudine, maxime si ancipiti praelio subsidiis Nouagardia missis, et eruptione ex vrbe facta pugnandum ei foret, vn dique circumueniretur. Ostendebat Zamoiscius, circa flumen Plescouiam sinus nonnullos sibi videri, in quibus iustae equitum copiae sub tentoriis collocari possent: quae in tempore deinde contra excursiones hostium auxilia Polonis ferrent: hac ratione castris eo loco quam latissime Nouogardiam versus explicatis, ab omni subsidio et commeatu, sine frequentibus excubiis, quibus si ab altera parte castra ponerentur, continuis deflatigari militem necesse esset, multo commodius obsessos intercludi posse: accedere, quod ab ea parte solum pene esset molle, ab iis fere omnibus rupes durissimae id exciperent, quae et opus moraturae, cuniculis autem omnino exelusurae essent. Rex tamen, quod priorem salutis, quam victoriae rationem habendam iudicaret, ab orientali latere oppugnare vrbem statuit. Quo in loco et peditatus, qui in opere futurus esset, a sinistra Vielika flumine defenderetur, et castra proxime munitiones hostium promoueri possent: quod ab ea parte frequëres colles exsurgentes ab hostilium tormentorum ictib. frontem tutaturi essent: angulus praeterea, in quem ab ea parte vrbs muris coibat, ipse etiam maiorem rei bene gerendae facultatem dare
Itaque transgressus flumen Cerecham, castrisque tum ibi metatis, iisdem Lituanicas copias et veteranam Polonum equitem, qui a dextra ire iussi sunt, recep it. Eodem Farensbekius Germanicum peditem, cum quo sub id tempus venerat, adduxit. Iisdem temporibus Bartholomaus Budlerus a Ducc Curlandiae cum aliquo militum numero, qui supetioribus expeditionibus cum aliis in locis bello Rex distineretur, ad Liuoniae fines in stationib. contra hostes fuerant, in castra venit. Voluntarii praeterea aliquot, cum ex Prussia et Silesia, inter quos inprimis Fabianus Dhonanus, et Melchior Rhederus Barones, tum alii etiam ex externa iuuentute, nonnulli fama expeditionis huius exciti. Rex cum vniuerso exercitu flumen transgressus, sub dictos colles castra posuit. Vngari a sinistra ad Vielikam flumen, Lit uani a supetiore parte ad Porchouiensem viam consederunt: medio inter hos spacio Poloni triplici carrorum ordine cir cumiecto, ab vtraque riui illac labentis parte castra communierunt. Qui inter hos et Lituanos tanquam angulus relinquebatur, Germanis attributus fuir. Venit sub idem tempus in castra a Turcico Imperatore legatus, Tartaros, qui profugerunt, ex foedere, quo vtrinque perfugae reddi iuberentur, repetens. Ostensum, quia nondum Rexeos vidisset, nec, quid dicerent, audiuisset, vbi in Poloniam rediisset, causa cognita Principi eius responsurum. Etsi minor peditatus erat, quam pro amplitudine susceptae oppugnationis requirebatur: erat tamen et numero, et genere ipso militum ac armotum non contemnendus: equitatus autem fuit ornatior fere ac instructior, quam in vlla ante hac expeditione. Interim Vngarum militem propius vrbem, vt locum munitionibus dirigendis caperet, progressum hostes conspicati, eruptionem mox in eum fecerunt. Sed fortissime ab Vngaris ad portas vsque eos insequentibus, nonnullis vtrinque desideratis, in vrbem reiecti. Munitiones mox Vngari ab ea parte, qua castra habebant, contra Porchouiensem turrim, penes Vielikam fl. Poloni non longo ab his interuallo contra Suiniensem turrim agere instituunt, prius gerris siue corbib. militaribus aliquot locis iusto interuallo communitis, equitumque ac peditum stationibus in iis collocatis, quae militi in munition bus occupato contra eruptiones hostium, si quas forte facerent, e proximo sub sidium ferrent. Magno labore eo loco propter soli duritiem, quod intra cubiti altitudinem in rupem desinebat, fossae ducebantur. Niltamen ea res Vngari militis impetum morabatur, qui ingentibus saxis securibus excisis indefesso studio opus perfecit. Caeterum Vngari aggestis iam fossis aduersam turrim quatere coeperant, exiguo tempore propugnaculo conuulso proximi muri partem aliquam strauerant. Polonis magno impedimento erat, quod ab eo, de quo dictum, loco longiore interuallo munitiones vrbem versus institutae illis erant: latera, quae Vngaris ab vna parte Vielika flumen, ab altera Polonorum munitiones tuta praestabant, ne circumuenirentur, vineis et subsidiis contra hostium impressiones munienda: inde erectis tandem munitionibus, curante apud eos tormenta Veiero, prius ex plerisque turribus vndique fere petebantur, defensores deiiciendi erant: quod denique in fundamenta, ac imam muri partem, ex ostensis antea causis, tormenta conuertebant. Quas ob res cum ab eorum parte tardius murus perruptus fuisset: Vngari nihilominus, qua abi sis mutus subrutus erat, ir umpere conabantur Zamoiscius cum de eo ad Regem referret, ostendebat, longe et ad securitatem,
et spem victoriae certius sibi videri, si dum e Polonorum quoque munitionibus aditus in murum patefieret, irtuptio sustineretur: interim et pluribus locis moenia verberarentur: ruinae, quibus contra Vngarorum munitiones murus apertus esset, ampliores fierent, qui per eas in vrbem aditus esset, cognoscetetur: omnibusque diligenter excussis, quae ad oppugnationem facerent, ante praepararentur. Timebatur ab altera parte, ne tempore interposito spacium sui muniendi, nouasque fossas obiiciendi daretur: maxime vero, quo minus consilio huic locus esset, difficultas pulueris tormentarii faciebat, vt necessario prius tentandum aliquid videretur, quam omni consumpto vna cum puluere vrbis ipsius potiundae spes decederet. Descenditur eo, vt mittantur, qui locum inspiciant, ac, an quae transgressos fossae difficultatesue excepturae essent, explorarent. Deliguntur ex Germanis quin quaginta circiter, quod erant inter hos in aliarum vrbium oppugnationibus ante versati. Hortatur simul Zamoiscium Rex, vt, quae ad oppugnationem pertinerent, procuraret, ne si deaditu non incommoda renun ciam essent, vel minimum temporis spacium differretur. Zamoiscius itaque ad munitiones profectus, Polonis Germanos a diungit, quaeque oppugnationi vsui, curari iubet. Vngaris Bornemissa praeficitur. Rex snbipsam fluminis ripam, ad quam Vngarorum munitiones spectabant, progressus, militemque ad irruptionem paratum paucis ad virtutem cohortatus, cominus cuentum oppugnationis expectare instituit. Iam ante autem tormenta aliquot Vielikam translata fuerant, et ab inferiori parte muri, per quem ad oppugnationem iturus miles erat, ita collocata, vt aduerso muro a fronte deterso, rectis inde se cundum vniuersum id latus interius ictibus, defen sores peterentur. Eques ex instituto militari idoneis locis supra munitiones circa vrbem atque vias in omnes casus disponitur. Non poterat latere hostes, quid in castris pararetur, quod in omnes partes latissimus ex vrbe despectus erat. Itaque ipsi quoque muros frequentes complebant. Zam oiscius primum ex Polonico peditatu viginti expeditissimos delectos per aduersam fossam muros conscendere, quisque ab eo loco in vrbem aditus sit, explorare iubet. Renunciant illi, fossam ab ea parte esse, supraque eam pontem aliquanto depressiorem, per quem non difficulter tamen fossa superari possit. Mittit inde quinquaginta e Germanis eos, quibus nandat, vt quamproxime muros subeant: si superare ruinas possint, progrediantur, signoque, quod accepetant, dato, alios, quosquam primum iis summ ssurus sit, expectent: si non patere per eos aditum intelligant, sine ignominia se recipiant. Interim si illis saccessisset, signumque, quod conuenerat, datum ab iis fuisset, quae illis sub sidia summittat, disponit: primo eiusdem nationis militem, quod, qui praemissi fuerant, id postularant: inde Polonum partim peditem, partim equitem, qui Georgio Mniscio Praefecto Sanocensi, Stanislao Stadnicio, Andrea Orzechouio, Procopio Pienianscio, et aliis quibusdam autoribus, equis missis, vltro operam suam detulerat. Germani cum ad fossam successissent, Ioannesque Garonna Gallus progressusm, primus aditum tentasset, graui casu ab hostibus illo deturbato, caeteri cum angustiores ruinas, quam vt commode transiri per eos posset, esse existimarent, conferti ad fossam constiterunt. Poloni, qui a tergo vrgebant, cum non dari sibi locum viderent, per medios illos penetrant, hostes turri lignea, munitioneque, qnam tignis in angulo turris, quem muro contigua efficiebat,
ea, de qua supra dictum, ratione contabulauerant, cesplteque vestiuerant, deiiciunt: in turrim magno ipsi labore euadunt, principesque Syrneus ac Vibranouius in summa turri signa figunt. Germani ad os, quod contra Vngarorum munitiones erat, quod per id latiorem aditum esse viderent, signa conuertunt. Praescriptus idem, qui supra demonstratus est, ordo et Vngarit fuerat, missusque eius rei causa ad eos Franciscus Veselinus cubicularius regius. Verum apud Germanos primum eo turbato, Vngari quoque, cum Polonos iam irrumpere cernerent, signo prius a Rege accepto, per ruinas in turrim euaserant, primumque Thomas Dercenus, et Matthias Kerekesius signa in ea constituerant. Hos Gabriel Bekeschius accepto signo, equitem, cui praeerat, secum trahens, secutus fuerat; mox que pluribus aliis signis illatis, cum vlterius inde in vrbem contendere vellent, fossa iam antea ab hostibus ducta, ligneaeque munitiones nonnullae praeter opinionem obiectae, impetum eorum tardabant. Hostes ab initio Polonorum in secundis muris impetu perterriti, suos e propugnaculis pulsos, signa diuersis in locis fixa iam videntes, fugam circumspectare coeperanr. Interim Ioannes Suiscius passim equo saucio volitans, modo minis, modo precibus, tandem ploratu et misericordia: ab altera etiam parte Episcopus vrbis sacra et simulacra obtendens, dum in occupandis muris Poloni detinentur, fugam pauoremque suorum sistunt. Primum tormentis ac saxis petere Polonos coeperunt: Polonis vicissim tela in eos iacientibus, compluribusque vtrinque sauciis, turri, quae a Polonis occupata est, puluerem subiiciunt, nullamque in partem milite se commouente, binis aliis vicibus id repetunt. Quo turri tandem correpta, Poloni ferre ignem diutius non valentes primum descendere: ad extremum etiam cum ex propugnaculo Vielikano, quod e regiis tormentis tam subito sterni non potuerat, ipsi transuersis hostilium tormentorum ictibus ferirentur, recipere se coacti fuerunt. Inde in Vngaros omnes conuertuntur, qui cum eas, quaedictae sunt, illis obiectas munitiones superare se non posse inteiligerent, cum diu hostium impetum sustinuis sent, ac nox immineret, caesis omnibus prius sublatis more militari sere ceperunt. Desiderati eo die ex Nobilitate Polonica vltra quadraginta, ex Vngaris non pauciores, ac praecipui inter eos nominis Gabriel Bekeschius. Hostes quoque magnum acceperunt detrimentum, caesi complures, in quibus primarii peditum ductores, plurimi vulnetati. Itaque literis, quas ad praesidium Vdouiense dederant, paulo post inter ceptis a Polonis magnum terrorem ostendebant; vtque sine mora iis de rebus Princeps certior fieret, subsidiaque sibi mitterentur, petebant. Zamoiscius militi ob eius diei laborem et aduersitatem consulendum ratus, equitem, qui cum Georgio Mniscio Praefecto Sanocensi in subsidiis collocatus fuerat, integerque adhucerat, quod conturbato postea ordine res ad eum non peruenisset, circa tormenta munitionesque excubare iubet. Vniuerso autem peditatui ac munitionibus Vrouiecio in oppugnatione concusso Stanislaum Penkoslauium praefecit. Altera die consilio habito, ante omnia de puluere tormentario conquirendo cogitari coeptum. Mittitur ad Ducem Curlandiae, Rigenses, aliaque vicina loca. Exempla literarum Plescouiensium interceptarum passim describenda Zamoiscius dat: quibus, si quis forte grauiorde aduerso oppugnationis exitu rumor
in Poloniam perlatus esset, hostium incommodo perspecto is imminueretur. Proponit eodem tempore Regi, quo minus casus aliquis, qui obsidionem eos relinquere cogeret, interuenire posset, optimum e re nata sibi videri, si integro adhuc exercitu castella, per quae miles distributus, longin qua obsidione, ac commearus inopia premere vrbem posset, aliquot communiantur: iis consummatis, quod voluntarius miles diu moram laturus non esset, commeatus insuper difficultatem reliquo exercitui aucturus videretur: nec e dignitate regia futurum esset, vt voluntariis dimissis imminuto exercitu remaneret, ipsi in Poloniam ad comitia obeunda, supplementum scribendum excurreret, se cum exercitu reliquo ad vrbem relin queret. Si hyems expectaretur, voluntarios incommodis obsidionis, atque hyemis iniuriis adactos, missionem flagitaturos: reliquum militem nullis rebus praeparatis, commeatu omni consumpto minus animi et virium habiturum: castella vero eo tempore vel muniendi, vel extruendi nullam rationem fore. Regi cum aliis multis de causis omnia prius, quam ad id consilium descenderet, tentam da videbantur, maxime tamen, quod cum Posseuinus, qui in Mos couia erat, de Mosci animo erga pacem significaturum se osten disset, verendum intelligebat, ne, si priusquam ille rediret, eorum quid susciperetur, hostis defendendae vrbis spe illi aucta, si forte de tradenda sibi Liuonia consilii quid iam suscepisset, id tum commutaret. Dum haec fiunt, puluisque ac apparatus bellicus expectatur, cuniculis interim hostium munitiones tentare placuit. Bini e Polonorum munitionibus versus fossam instiuti, a rupe dura atque aspera excepti perduci non potuerunt. Vngari per summum solum fos sa ducta, eademque cratibus intecta, vnum eo modo perdux erant. Is cum clam hostibus esse non posset, qui vt minus cum vidissent, ex eo ipso tamen, quod ab oppugnatione tam diu cessaretur, coniecturam de consilio regiorum capiebant, alium secundum vniuersum id latus in longitudinem, ex quo Polonos obseruarent, egerant; ac tum eum puluere subiecto intercipiebant. Iisdem temporibus subsidia e Moscouia per Vdouam obsessis mitti cognitum fuit, quae cum per Pelbam lacum, ac Vielikam flumen nauibus ventura Zamoiscius intellexisset, primum nauibus aliquot conquisitis continuas arbores cuneis ferreis in singulas impactis, per eosque catenis transmissis, ex qua flumen erat, latitudine connectit: alias a superiori parte fluminis, qua venturus hostis erat, secundum aduersam ripam alligat, ita, vt cum hostium naues transiissent, funibus adductae regressum abea parte hosti clauderent: alias ab inferiori parte versus vrbem ita obiicit, vt cum eum in locum peruenissent, irretitis vtrinque nauibus, nullam in partem effugium pateret. In naues, quas contraxerat, Germanos, qui earum administrandarum peritiores erant, imponit: vniuersae rei Vrouiecium praesicit, cum coque secundum vtramque ripam expeditum peditem disponit.
His ad Plescouiam gestis, Sueciae interim Rex per militiae praesectum Pontum Gardianum Naruam occupat. Ea capta, literas a Principe suo ad Regem mittit, quibus is ad priores Regis hortatorias, vt a Liuonia tanquam alieni belli praemio ab stineret, circumducto die rescribebat, ac suum cuiusque iudicium, quibus in locis bellum cum hoste gerere, quasque ditiones eius inuadere vellet, esse debere segnificabat. Magna spes Regem
tenuerat, fore, vt aequitate priorum postulationum suarum perspecta, locum eis Rex Sueciae relinqueret, non modo quod Liuoniam vniuersam iam olim in fidem Regum Poloniae venisse eo minus ignorare Suecae Regem sciebat, quod superioribus temporibus, cum frater eius Ericus Reualiam occuparet, nullo iure id ab eo fieri literis suis testatum fecisset, verum etiam, quod postquam ipse maximo labore ac impensa ad legatos de pace mittendos, totam Liuoniam primo cedendam, inde deserendam pene hostem adegisset: ad paratam a se victoriam Sueciae Regem accessurum expectandum sibi non arbitrabatur. Quare licet iniuria hac non parum commoueretur, in praesens tamen differendam iudicabat. Iisdem temporibus a regiis quoque Praefectis eadem fortuna castra nonnulla Moscis in Liuonia adempta fuerunt. Sub idem vero tempus Moscus, qui non procul ind Stariciae tum erat, cum de regii exercirus aduentu nondum cognouisset, Michaelem Nosdrouatum, et Petrum Boratinscium cum tribus circiter militum millibus eodem consilio miserat, vt metu vndi queuersum maximo illato, qui e suis in Regis fidem venerant, direptionibus ac populationibus vexarent. Eorum exploratores temere vagantes cum in pabulatores Polonos incidiffent, duo ab illis excepti, ac in castra adducti, ostendunt quindecim inde millibus passuum ad Salesam exercitum considere. Contra quem cum Radiuilus, qui iam tum aduenerat, Bogdanum Oginscium septingentis circiter maxima ex parte leuis armaturae equitib. ex diuersis turmis ei attributis misisset, ducenti circiter praeter imperium pugnandi auiditate cum stationibus hostium congressi, ad diuersos pontes, circa quos sclopetarios hostesin insidiis disposuerant, pertracti aliquot ex suis amiserunt: verum aliis subsecutis, ac Gabriele Holubkone suis, vt de equis descenderent, sclopetisque rem gererent, mandante, summotis per lios a ponte hostibus, regii hostium equites in fugam effusos ad quindecim fere millia passuum insecuti, aliquotex iis ceperunt. Radiuilus cum cognouisset, ad Resouam aliam exercitus hostilis partem consedisse, versus eam via impeditissima, qua nulli ante eum exercitui iter fuerat, cum exercitu progressus, triginta a Resoua passuum millibus substitit, inde Sukopstiam Iamam, quo nomine locum, in quo diplomata iter facientibus darisolent, appellant, se conuertit, ac ad flumen Volgam castris metatis Halimbekum cum Tartaris, quos circa se habebat, per flumen Stariciam versus contendere, populationesqne ac incendia quam lar: ssime in hostico circumferre iubet. Satis constar, Moscum, qui Stariciae tum euentum obsidionis Plescouiensis expectabat, cum aduentantem exercitum, fugas agrestium, ignes passim sublatos ipse magna ex parte cerneret: ac, quemadmodum ex Posseuino, qui tum apud iilum erat, cognitum postea fuit, non vltra septingentos milites circa se habebat, summa in trepidatione versatum, delectum ex omni hominum genere promiscue habuisse, fugam que iam circum spectasse. In praesentia mitrit, qui agmen Polonorum speculentur, et quamprimum de eo sibi renuncient. HI cum ad Okomeciam alterum diplomatum locum, in quo Tartari pernoctabant, quinque millium passuum in eruallo acceffissent, dil genterque a regiis excubias agi, loco praererea munito eos consedisse ex agrestibus a ccepissent, ad larus conuetso itinere, paludesque, quae iis in locis erant, transgreisi, ex Nohaiensibus Tartaris ac pabulatoribus Polonis aliquot oppresserunt.
Iam ante Posseuinus etiam, cum mox post discessum Volga Radiuili dimissus fuisset ad Regem venerat, turmis aliquot equitum, quas e Nouogardia de aduentu eius certior Rex factus, obuiam illi miseuat, in castra deductus. Afferebat hic, Moscum vt vtin ea trepidatione, et belli aduersitate cum primis pacis cupidus esset, nullis tamen aliis conditionibus eam accipere destinarum habere, quam quas iam ante Polociae per legatos suos proposuisset. Nam quod hyems, quae saeuissima iis in locis frigora adferre soleret, instaret: militem, quem ne primas quidem iniurias eius toleraturum sibi persuadebat, per hyberna distributum iri: Regem superiorum annorum consuetudine ad comitia obeunda in Poloniam se recepturum: intetim vrbem obsidione, se vero metu solutum iti, facileque quamuis aliam belli sustinendi impetusque regii rationem deinceps se reperturum confidebat. Rege contra Posseuino ostendante, nec se prius exercitum ab vrbe abductutum, quam vel vrbe potitus esset, vel vniuersa Liuonia Moscus cessisset: hortabatur eum nihilominus Posseuinus, ne omnem tamen spem pacis praecideret, locumque colloquio constitui pateretur, in quem legati vtrinque conuenirent, ac de pace inter se consultarent: quod cum Rex permisisset, literas per expeditum equitem ad Moscum dat, his eo animo omnino Regem esse ostendit, vt non prius abscessurus, aut vllum belli finem facturus sit, quam vniuersa Liuonia Moscus excedat. Quare ne nimium ei rei confideret, quod frigoris saeuitia coactum discessurum tandem exercitum existimaret, videre se obfirmato ad perferendam eam omnes animo esse, tum vt obsidio sustineretur, debere eum tamen tot subiectorum sibi innoxiorum calamitatibus atque miseria commoueri, qui cum pro ipsius salute nullum periculum ac cruciatum recusent, summae eum iniquitatis condemnari debere, nisi ipsorum vitam suis commodis ac obstinatione potiorem habeat. Eos autem neque propter frigoris vim in syluis iam latere: nec iis ipsis, quod paludibus omnibus frigore in crustatis peruiae breui Polonis futurae essent, amplius protegi posse: eorumque iis ipsis diebus, quib. in castra venisset, magnum numerum partim concisum, partim captum se vidisse. Proinde sibi ipse consilium caperet: se quidem, vt serio tandem animum ad pacem adiieeret, antorem ei esse, egisseque ob hanc causam cum Rege, vt ne omnem tamen de pacetractandi facultatem tolleret: impetrasse, vt legatos eius certum in locum, qui Mosco videretur, accedere, cum que suis legatis de pace agere se passurum Rex receperit. Moscus literis iis acceptis sine mora nuncium vna cum suo tabellario, literisque ad Posseuinum remittit. Pagum Zapoliam nonaginta passuum a Plescouia millibus, in diplomatum vsus et ipsum designatum, ad transactionem deligit, publicaeque fidei literas legatis suis mitti postulat. Mittuntur litterae, locus accipitur.
Exercitus interim, qui ad Plescouiam, maximis cumhyemis, tum obsidionis diuturnae incommodis laborabat. Itaque cum et a voluntariis palam missio flagitaretur, conditionesque pacis passim sermonibus agitarentur, non deerant, qui remittendum potius Mosco de Liuonia aliquid censerent, quam cum exercitus in commodo diutius obsidionem ducendam. Quod vt Pontificis autoritate persuadere Regi conarentur, Posseuinum etiam tacite hortabantur, idque quo commodius perficerent, cum sententias Senatus de conditionibus dicturus esset, eum vocari, praesente que illo
sententias dicendas iudicabant. Spargebatur in vulgus, Regem vt maxime Liuoniam vniuersam adiunxisset, omnem in Vngaros, vel fratrum suorum filios diuisurum. Itaque stipendiarius etiam miles sermonibus tentabatur, cur pro alienis commodis suo cum periculo depugnaret: pro prouincia, ex qua nec ad ipsum, nec ad Rempublicam fructus vllius peruenturus esset, vt alii ditarentur, vitam sanguinemque suum ipse in discrimen adduceret. Resistebat his summa constantia atque animi magnitudine Rex, maxime voluntarios obtestabatur, ne suo discessu exploratae pene victoriae, aut honestae pacis spem irritam red derent. Praeter Regem Zamoiscius omni contentione in id incumbebat. Ostendebat publice, ad omnia prius se descensurum, quam infecta re, aut non tali pace, qualem in superioribus comitiis Rex, atque nomine Regis ipse Ordinibus promisisset, discederet: quod si maxime, necesse esset, eousque tamen, dum comitiis habitis noua ab Ordinib. mandata acciperet, se perstiturum. Vt Posseuinus in Senatum vocaretur, contra morem maiorum esse dissetebat. Consilio deinde iis de reb. habiro, duae omnino manendi rationes proponebantur: vt vel ex castris atque munitionibus, quemadmodum hactenus, obsidio vrgeretur: vel castellis extructis, in iisque milite collocato, diuturna fame, atque commeatus inopia vrbs premeretur. Vtramque cum hyemis iniuriis, tum soli frigore iam astricti duricie, quae nec militem sub pellibus diutius versari, nec opus vllum fieri paterentur, omnes fere refutabant. Lituani priuato etiam super iisdem consilio inter se acto libellum Regi offerebant: in quo cum et ipsi manendi consilium omne reiecissent, id petebant, vt quo hybernorum incommoda, quae superioribus annis continua perrulerant, euitarent, in agro Moscouitico miles haberetur. Interim diem certam Regi praefiniebant, intra quam nisi pax facta esset, nulla conditione diutius remanere integrum sibi esse ostendebant. Non poterant latere haec hostem, quod propter voluntariorum nullo imperio se suosque coerceri patientium licentiam ex calonibus, ac eo hominum genere quoti die aliqui ab hostibus excipiebantur.
Maxima inter haec flagitabat inuidia Zamoiscius: illum vnum sententiae eius autorem esse, hominem a pueritia literarum studiis deditum, consiliis atque obstinatione sua vniuersum exercitum perditurum: legatum cum exercitu in hostico relicturum: ipsum extra periculi metum ad comitia pro Cancellariatus sui munere obeunda in Poloniam rediturum. Etenim iam conuentus Nobilitatis Rex edixerat. Per eos, quo loco res esset, literis Nobilitati ostenderat: neue vel exercitum reducere, vel ipse ab obsidione comitiorum habendorum cause discedere cogeretur, vt in iis conuentibus noua tributa, et quae alia ad perficiendum bellum necessaria essent, scisceret, hortatus Nobilitatem fuerat: in omnes nihilominus casus, si res non teneretur, literas, quib. comitia indiceret, simul miserat. Augebat Zamoiscio inuidiam disciplinae militaris seruandae studium, iam ab eo tempore, quo militem regere coeperat, contraque illos potiffimum ab eo susceptum, quorum quod illustrior fortuna esset, peccata etiam et peccatorum ad deterrendos alios poenas grauiores iniungendas dicebat. Fremebat miles non iam quod in mulieres, quae in castra irrepserant, grauissime animarduerti iussisset, sed quod aulicum regium, qui in leges militares aliquid commisisset, in vinculis haberet, nec totius exercitus precib. condonare vellet: quod pueros nobiles, qui licentius in castris versati suerant, ad palum alligatos publice spectandos praeberet: turmae praefecti vicarium susspendio
affecissent: ex Nobilitate quosdam propter mundiciem castrorum negligentius hibitam claua pulsasset. Itaque carmina etiam in eum spargebantur, quibus scholastica vita illi exprobrabatur.
Antequam discederet Rex, legatos, qui de pacecum Moscis agerent, Ianusium Zbarasium Palatinum Bratislauiensem a regno Poloniae, Albertum Radiuilum palatii Lituanici Marschalcum a magno Lituaniae Ducatu designat. His Michaelem Haraburdam, Moscouiticarum rerum cum primis peritum, more maiorum scribam adiungit. Cum de conditionib. pacis ineundae tractaretur, vrgebant proceres Lituanici, vt Vielicolucum, quod proximo anno captum ab hoste erat, quo facilius pax conueniret, hosti red deretur. Ostendebat Zamoiscius, etsi, quantum ad Lituaniam tutandam momenti tam opportuna vrbs, ac ea fertilitate omniumque rerum copia abundans ager haberet, animaduerteret: quo minus id tamen fieret, non vsque adeo se repugnare, quod non ea religione eius retinendi, cuius nulla in comitiis mentio facta, qua recuperandae Liuoniae obstrictus Ordinibus esset: moleste tamen se ferre, ante tempus haec nullo cum fructu, nonnullo autem, ne ad hostes efferrentur, periculo iactari. Itaque Rex priuatim re cum Zamoiscio communicata, pacisque constituendae arbitro ei permisso, cum quid ab eo fieri vellet, quidue in Poloniam venturus, ipse procuraturus esset, ostendisset, spei et fiduciae plenus discessit. Reliqui fere omnes ex praeteritis obsidionis in commodis, ac imminentis hyemis difficultatib. de reliquae obsidionis euentu iudicantes simulque imminuti et attriti exercitus opprimendi tempus nullum hostem praetermissurum cogitantes, non secus, ac si extreraum, quos relinquerent, visuti essent, periculum eorum miserabantur. Cum Rege vniuersus comitatus aulicus, ac voluntarii fere omnes proficiscebantur. Itinere igitur per Ostrouam et Krasnohorodam capto, inde Ludsenum et Rosittenum, quae hostilib. adhuc praesidiis tenebantur, sine impedimento praetergressus fuit. Sequebantur reliqua agmina velocius, omnib. ad Dunam fl. praeuertere annitentibus. Itaque licet subsidia contra eruptiones a Radiuilo disposita fuissent: iis tamen dilabentibus, aliquot Polonorum carri abrepti a praesidiariis Moscis fuerunt. Transmisso inde ob nauigiorum inopiam non sine difficultate ad Duneburgum Duna Vilnam Rex venit. In castris Polonicus miles stipendiarius omnis cum Zamoiscio remansit, tam is, qui ab initio cum eo Plescouiam accesserat, quam, quem a Stariciensi excursione cum Radiuilo reuersum receperat. Rex dimissis legatis, eisque agendi cum hoste potestate data eodem die iter Lituaniam versus suscepit, cura interim administrandi belli Ioanni Zamoiscio commendata. Qui Rege e castris profecto disciplinam inprimis militarem, quo inter tot difficultates in hostico omnia diligentius circunspicienda sibividebat, eo accuratius sanxit. Ex Praefectis, qui aetate, ordine, et vsu rei militaris caeteros antece debant, ad quos de secretiorib: quibusque ac grauiorib. reb. referret, sex delegit. Senatorii Ordinis Stanislaum Tarnouium Radomiensem, Stephanum Grudzinium Naclensem Castellanos: ex aliis Ernestum Veierum. Martinum Kasanouium, Ioannem Lesnouolscium, Sigismundum Rosnium: caeteris in rebus omnes ad consilium adhibebat. Interim, quemadmodum Rex cum illo constituerat, eam in rem omni studio incumbebat, vt si pax cum hoste non conuenisset, ad obsidionem quam diutissime continuandam, fameque, ac omnium rerum inopia ad deditionem vrbem adigendam instructa omnia ac parata haberet. De huius autem
rei successu non dubitandum sibi existimabat, quod quantum in vrbe virium, apparatus bellici, commeatus, ac rei frumentariae esset, ex Suturma scriba Suiscii, qui in excursione quadam vna cum fratre captus fuerat, exacte cognitum habebat: sub ductisque rationibus, si omnes ad importandos in vrbem, commeatus ac subsidia aditus praeclusisset, non multum vltra mensem Maium sustineri obsidionem posse reperiebat. Simul ne discessu Regis metu omni liberatum se hostis putaret, in omnes rei gerendae occasiones intentus erat. Quae cogitantiex superiorum temporum pabulatorum licentia, qui partito in duos imperio militari, magna praeterea voluntariorum parte nullam imperii necessitatem recipiente, sine metu vel imperii, vel hostis vagabantur, nec raro sub ipsos muros succedebant, accidere posse facultatem rei gerendae ratus: die D. Nicolao sacro, qui vel maxime a Moscis obsetuatur, idoneis loci milite in insidiis collocato, carros aliquot propinquo a moenibus spacio agi iubet. Verum diei religione quamuis obiectam praedam hostibus spernentibus id idem altero die fieri imperat. Consederant partitis insidiis in vicinarum fossarum, quae imbrium casu factae erant, vna Vngari equites, in altera Stanislaus Zolkieuius Palatini Belsensis filius, et Ioannes Kretkouius Przyiemscianae turmae legatus cum Polonis. Hostes ad primum praedae aspectum mox erumpunt: protracti in locum insidiarum ab Vngaris celeriter consurgentibus profligantur. Poloni, qui remotiori ab iis loco erant, et propter praeruptum per oppositos colles ascensum, ambitum capere cogebantur, confligendi cum hoste facultate non data, a dextra impetu in eum facto, inclinatum in effusiorem fugam praecipitant, coniunctimque cum Vngaris ad moenia vsque insequuntur, et primo impetu triginta circiter interfecti, ac duodecim illustris generis capti fuerunt. Incommodo hoc accepto, Suiscius auersa porta maioribus aliquot tormentis magno labore, ad imas muri et propugnaculorum fenestra demissis, locoque oportuno non procul a fossis vrbis magna sclopetariorum manu occultata, subinde viginti circiter equites, qui regios cis fl. Plescouiam in stationibus positos lacesserent, et in insidias per traherent, emittebat. Verum cum excursione hostium nunciata Zamoiscius ipse tribus cum turmis equitum flumen transiisset, quique in insidiis consederant, ad primum vnius equitis conspectum, quem propius ad locum insidiarum accedere Zamoiscius iusserat, sclopetos ad vnum omnes incassum explosissent, sola fere vibis propinquitas, et fossa equiti obiecta, quo minus conciderentur, hostes texit.
Dum haec ad vrbem geruntur, aduenerunt inter im legati a Mosco ad colloquium missi Demetrius P. filius Ilecius, Romanus Basilus Olphirionis, proque scriba illis adiunctus Nicolaus Bassorekus. Iis Posseuino cum praesidio Polonico vltra Porchouam obuiam profecto, ac mox regiis quoque legatis subsecutis, paulo post initium agendi de pace factum fuit. Ab initio de Sueciae Rege foedere comprehendendo propositum fuit. Etsi enim praereptarum arcium iniuriae non patum animum Regis alienassent, quod tamen superioribus comitiis Annae Reginae precibus adductus, daturum se operam, vt pace comprehenderetur, pollicitus ei fuerat; ac Posseuinus quoque hoc idem summo studio contendebat, vt actionum de pace initium ab eo fieret, legatis mandauerat. Quae in re dum haeretur, Bohdanus quidam omnium legationis eius arcanorum conscius a legatis Moscicis ad Palatinum
Braslauiensem transfugit, inde ad Zamoiscium statim mittitur. A quo haee legatos mandara habere Zamoiscius cognoscit: si Regem exercitumque a Plescouia discessisse intelligerent, quacunque causa interposita collo quium tolleten: si obsidionem obstinate continuari sentirent, citra fraudem de pace agitarent. Eam autem hoc ad extremum concluderent, vt si Rex Vielicolucum, aliaque, quae superioribus annis cepisset, praeter Velisium ac vniuersum Ducatum Polociensem, quae Regi concedebat, sibi redderet, vniuersa Liuonia ei decederent. Legati cum Regem quidem discesisse, obsidionem nihilo minus vrgeri anima duerterent, accesserant ad conditiones aliquot pacis: sed cum ob saeuissimas hiemis iniurias commeatusque omni vicino agro vastato, angustias subinde incommodum aliquem tumorem de exercitu expectarent, vatias interim moras interponebant, deque leuissimis quibusque ad Principem missitabant. Scripserat ex itinere Posseuinus ad Zamoiscium, ostendisse sibi legatos, magna cupiditate Moscum vel exiguae saltem portionis agri Liuonici ad titulum Liuoniae vsurpandum retinendae teneri Zamoiscius Nouocastrum, Serenescum, Nouogrodecum, deserta nec magni momenti castella ea conditioue relicturum se illi rescripsetat, vt penes Regem Vielicolucum, Zauolocia, et Neuela remanerent. Cum illi de Vielicoluco nulla se mandata habere renunciassent, sine Vielicoluco ne palmum quidem terrae in Liuonia se ei permissurum ostendit. Interim Zamoiscius cum copias quasdam, quae Plescouiensibus subsidio mitterentur, Nouogardiam contrahi rumor ad exercitum perlatus fuisset, Spitconem Iordanum, turmis aliquot equitum ei attributis, eo misit. Hic stationibus hostium, quae non procul a muris se ostenderant, cum trepidatione inrra moenia compulsis, vrbi ipsi, omnique vicino agro magnum terrorem intulit. Eundem opportuno deinde inter Porchouam et Nouogardiam pago considere iussit, cnm ad subuectiones subsidiaque, si quae Plescouiensibus ab hoste submitterentut, prohibenda: tum ad pabulationes laxiores regiis saciendas: maxime autem metum vndique hostibus ostentandum. Supraeum vero Kosaci, qui ad Opokam collocati fuerant, ad Saionskouum vltra Russam a Zamoiscio deinde translati omnia infesta reddiderant. Iamque ante eandem ob causam ex Kobilogradensi etiam castello, quod conglaciato lacu Pelba, qui ad Plescouiam, Derpatum, et Kobilogradum spectat, ex Derpatensibus praesidiariis aliqui insederant, Simonem Charlenscium deiicere praesidium iusserat: indeque ad Prebusium supra Plussam flumen, qua lacu concreto iter ex Derpato et Vdoua versus Nouogardiam erat, eum collocarat. Vnde deinde vlterius populationes exercebantur. Quibus fiebat, vt quod ab initio sibi proposuerat, nec ipse Plescouia propter commeatus difficultates auocaretur: quod in omnes fere partes libere pabulari Poloni possent, et populationibus, qua supra priscam Russam ac Nouogardiam versus Tueram, qua ad Volchodam flumen, ac Lahodam lacum longe lateque factis, cum opportunissimis viis occupatis vndique grauissime hostes premerentur, indies metus eis augeretur. Miserat ad Zamoiscium Iordanus duos nobiles Moscos captos, repentina excursione oppressos. Ex quibus de Ioannis natu maioris Principis filii morte cognitum. Hunc, cum pater opum suarum magnitudinem ac thesauros iactasset: ille vero iis Regis thesauros, virtutem, et animi fortitudinem praetulisset: quibus, licet paternis thesauris inferior esset, nihilominus
ditionei eius igni ferroque vastaret, magnaque parte regni eum exuisset: vel, vt quidam, cum obstinatius a patre exercitum, quo cum regiis copiis dimicaret, flagitasset: intus vero illi pater, scipionem in caput impegisset, non multo post, siueictus, siueanimi doloris vi, in paroxysmos epilepticos, atque inde in febrim incidisse, ex eaque deinde exstinctum narrabant. Quae res supra reliquas fortunae aduersitates eo maiorem dolorem Mosco attulit, quod hic, etsi iussu patris priori vxori, cum qua optime illi conueniebat, nuncio remisso, aliam duxerat, sine liberis tamen decesserat: alter vero filius Theodorus iunior natu mentis vitio ad regnum eiusque regimen ineptus censeretur. Ab altera parte Suiscius, quod immensam frigoris vim cerneret, febresque passim ex ea in castris vulgari e transfugis intelligeret: propter vehementiam enim hyemis, quo minus aliqui transirent, fieri non poterat: ad seruandae vrbis famam, quomodo castrorum captorum ac deleti exercitus gloriam adiiceret, quaetebat. Erat tertia fere pars castrorum morbis implicita, cum vt quisque frigoris ea immensi prope asperitate correptus esset: quod qui effugeret, nemo erat: febri etiam statim corriperetur, ita tamen, vt pauci omnino ex ea morerentur. Non minus autem Zamoiscius, cum in tanta aeris inclementia cum hoste potius, quam cum frigoris iniuriis conflictari militem cupere cerneret, praelio dimicandi facultatem sibi dari expetebat. Eiusque rei, vt extra muros atque munitiones hostem pertraheret, cum varias rationes quaereret, omnia cpndilia eius vehementer frigoris saeuitia impediebat. Tanta autem eius vis erat, vt, vbi quis extra taberna culum vix pedem protulisset, omnibus fere membris, iis potissimum, quae maxime aeri patebant, naribus, auribus, ac facie gelu astrictis emorerentur: quodque de Moscouitici coeli natura cum miraculo nonnulli prodiderant, eiusmodi iis in locis frigora esse, vt aquae casu ipso, dum funduntur, congelentur, id experiendo multi cognouerint. Maxime autem, quod necesse erat euenire, excubiae saeuitia hac frigoris vexabantur, raraeque omnino obibantur, ex quibus non plures plerunque aliqua corporis parte mutilata referrentur. Id autem tum tempus anni erat, quo intensissima iis in locis frigora esse vulgari sermone Moscorum ostenditur, qui Nicolai et Christi frigora appellant, cum maxima designare volunt. Magna tamen in omnibus hisce incommodis tolerandis militum constantia erat Zamoiscius etiam, quantum eius fieri poterat, ratione ac diligentia ea subleuabat. Excubias quaternis vicibus permutabat, earum ternas per alios obibat. Sub crepusculum autem ac primum diluculum per Stanislaum Vlodecum fororium suum, quem Palatino Braslauiense ad colloquium cum Moscis misso sibi legarat, quod eo tempore eruptiones hostium maxime expectandae erant. Quo pauciores autem frigoris incommodis afficerentur, pro snperiorum temporum consuetudine paucos admodum, qui non tam eruptionibus hostium resisterent, quam de aduentu eorum certiores caeteros facerent, in stationibus et excubiis collocabat. Stationum igitur ea exteriorum infrequentia, ac numero adeo earum ex transfugis a Suiscio cognito, castrorum oppugnandorum, stationibus prius repentina eruptione oppressis, consilium cepit. Hunc in vsum septingentos circiter equos, quos obsidionis incommoda reliquos fecerant, conquirit, ad eosque promptissimum quemque rescribit.
Binae contra vrbem a castris station erant, vna vltra Vielikam flumen, quae Pezzurensem viam obseruabat, altera eis flumen supra castra. Ex altera parte, qui ad Suatohoram erant, curabant. Suiscius trecentos circiter equites delectos vltra Vielikam contra eos, qui ad Pezzurensem viam in stationibus erant, eo consilio mittit, quod illis occupatis, si quod futurum praeuidebat, qui a superiori castrorum parte custodias agebant, statione sua relicta flumen glacie incrustatum ad ferendam suis opem transirent, castra nudatum iri, sibique nullo obsistente repentina eruptione ea euadendi locum futurum cogitabat. Obuenerant diei eius stationes Zborouianae turmae, quae cum trecentis equitibus constaret, Thomas Orinscius cum quadraginta circiter eorum vltra Vielikam flumen positus erat: cum caeteris Laurentius Scarbecus turmae legatus supra castra cis Plescouiam flumen excubabat. Iam ante antem ea in vniuersum custodiis omnibus mandata Zamoiscius dederat, vt erumpenti hosti nulla pugnandi copia facta ambitu capto versus castra statim se reciperent, non modo, quo subsidium illis proximiori e loco facilius fieri posset, verum etiam hostis longius ab vrbe ad pugnandi necessitatem pertraheretur. Id igitur cum Orinscius fecisset, Suiscius peditatus partem statim vrbe emittit, qui, quod locus is omnis conuallibus interceptus esset, valle quadam occupata receptuque intercluso vehementer sclopetis eos premebat. Interim Zamoiscius Scarbecum, qui in superioribus stationibus erat, flumen mox transire, impetumque in hostes facere iubet: simulque ipse equo conscenso iis, qui in subsidiis consederant, vt se sequantur, imperat. Scarbeco promptissime flumen transgresso, Suiscius vbi primum stationibus nudata castra animaduertit, mox reliquum peditatum ac equitatum omnem diuersis portis ad castra oppugnanaa mittit. Interim, qui ex instituto in tabernaculis excubias obibant, et se qui a Zamoiscio iussi fuerant, ad certamen iam se expedierant: primique Vngari, qui eam ad Vielikam fl. castrorum partem tenebant. Inde Ioannes Kretkouius cum turma Stanislai Prziiemscii, Satnacius cum Hieronimi Gostomscii, quarum legari erant, post hos alii tanta celeritare procurrerunt, vt eodem quasi in vestigio vno conflictu atque trecenti circiter ex hostibus caderent, caperentur vltra sexaginta: magna vero eorum pars vulnerantur. Suiscius, qui e proximo muto eucnsum eruptionis expectabat, caedem hanc et fugam suorum cernens, reuocatos intra vrbem mox recepit. Desiderati et ex Polonis praelio eo aliquot fuerunt, cum valle ab hostibus occupata circumuentis auxilium ferri ab aliis non potuisset. Erat is quartus mensis Ianuarii dies.
Disputabatur interim ab vtraque parte de pacis conditionibus. De Sueciae Rege responderant Mosci, non recusare Principem suum, quo minus pacem cum illo faciat, verum debere eum more maiorum ad Nogardiae Palatinum mittere, qui de conditionibus pacis acturus cum illo esset: praeter exempla institutaque maiorum nil omnino sibi faciendum. Qua de sententia cum deduci non possent, inde ad summam Liuoniae, caeterarumque arcium vtrinque reddendarum conditionem ventum. Plurimum de hac controuersiae fuit, cum prouinciam, quam viginti nouem annis bello, multoque sanguine suo vix acquisiuissent, ac in qua multi Russici generis nati essent: plurimi etiam domiciliis constitutis inueterassent, aegre
relinquetent. Ad extremum de Derpato et Nouogrodeco Liuonica, cum reliquis vrbibus et castellis fere omuibus cessissent, vehementer resistebant, quod in illam religionem suam iam inuectam dicerent. Tandem cum praeter expectationem suam minus ad voluntatem ipsorum ad Plescouiam res fluere, ac ne summam quidem cum aliarum rerum fere omnium, tum frigoris difficultatem ab obsidione Polonos reuocare, iamque maxima hyemis parre exacta mitiora tempora instare intelligerent: maxime autem Posseuinus, qui, quo mnus suspecta fides sua apud Moscos esset, cum illis diuersabatur, ne vllo cum fructu in re tam pia tantum elaborasset, fumma apud vtramque partem libettate in pacem incumberet, res conuenit. Pacti, vt vasa sacra Der pato ac Nouogrodeco tollere sibi liceret, nec Episcopus sacerdotesque eorum contumelia afficerentur, vniuersa Liuonia quam in sua potestate Princeps eorum haberet, decesserunt: Regis nomine e contra Vielicoluco, Zauolocia, Neuela, aliisque castellis nonnuliis, quae superioribus annis ab hoste cepisset, Velisio, ac Polociensi agro omni recepto, illis cessum fuit. De Narua aliisque castellis a Sueco occupatis diu discepratum, cum Poloni Moscorum tergiuersatione in potestatem Sueci venisse ea dicerent: Mosci nihil ad se praestationem eorum pertinere contenderent, quae nec ante a se inter arces Liuonicas, quas Regi obtulissent, nominata fuissent: nec nunc tenerentur. Tandem cum in eo haereretur, ita controuersia suspensa, vt iuri suo in Naruam, reliquasque arces, quae a Sueco possiderentur, minime Regem defuturum legati testatum facerent, Veissensteinio autem, quod iam ante Regi Moscus obtulisset, diserte legati eius decederent, de captiuis deinde actum. Cum Mosci vtrinque captiuos sine lytro reddi vellent: Regis nomine, quod ex Moscis primarios viros complures, illi ex regiis captiuum insignem nullum fere habe rent, Zauolocia, Neuela, ac extremo loco Sebesium pro captiuis posceretur, Moscus vero non tantam hominum, quantam possessionum rationem habendam sibi iudicaret, in aliud tempus, quo ad exigendum pacis a se mutuo sacramentum legatos vtrinque missuri essent, tota haec res delata fuit. De tormentis ac apparatu bellico in praesidiis ita conuenit, vt relictis, quae, cum quaeque caperentur, in arcibus fuissent, et vtrinque illata, secum quisque deferret. Iis igitur conditionibus decennalis pax confecta fuit. Legati iuteiurando statim eas firmarunt; de Principum iuramento, vt maiores legati exigendi sacramenti cause primum a Rege ad Moscum, inde a Mosco ad Regem ablegarentur, constitutum. Atque ita post tertium annum grauissimo bello finis impositus, decimo quinto Ianuarii anno millesimo quingentesimo octogesimo secundo, tanta cum laetitia Mosci, vt magno metu magnoque periculo liberatus, nil iam pub licis et domesticis calamitatibus (quas longe maximas perpessus fuerat) omnino commoueretur.
Pacato ad eum modum Mosco, nihil prius Rex habuit, quam vt prouinciae constituendae causa ipse in Liuoniam Rigam vsque procederet. Quam cum Senatoribus aliquot Polonicis et Lituanicis satis frequentibus comitatus duodecimo Martii die ingressas fuisset, postridie Zamoiscius ad eum venit. Post Ducem Curlandiae, ac ex Nobilitate Liuonica frequentissimos literis euocat, quaeque ad prouinciae eius statum pertinere videbantur, cum omnibus iis communicatis, vt scripto sententiam suam explicarant,
hortatus eos fuit. Capita, de quibus deliberabatur, erant potissima haec: de templis cultu que diuino instaurando: de Episcopo restituendo: Pronincia Ordinis iudiciorumque causa in partes cettas diuidenda: magistratibus ac aerario publico constituendo. De quibus cum, quid quisque sentiret, ostendisset, Rex licet non ignoraret, a maieribus suis etiam sine Ordinum autoritate prouincias ab iis partas priuato consilio constitutas: quo tamen gratius beneficium suum esset, si, cum omnes operam studiumque suum ad eam prouinciam recuperandam contulissent, ex omnium consilio certa eius formula describeretur, in comitia totam rem distulit: legatos tantum partim ex comitatu suo, partim ex Nobilitate Liuonica designauit, qui prouinciam vniuersam inspicerent: agros reditusque eorum omnes ac iura describerent, omnibusque iis de rebus ad se referrent, quo rectius deinceps in comitiis statui de iis posset. Quibus ita constitutis, cum Rigensibus de iis, quae in aduentum Regis reiecta, actum fuit. Occuparat Ciuitas a morte Archiepiscopi Vilhelmi cum sedis ac templi Archiepiscopalis possessionem, tum omnia, quae ad id pertinerent, iura ac prouentus: adque Augustanae confessionis formam omnia templa reuocarar. De hoc capite ita conuenit, vt D. Iacobi et D. Mariae Magdalenae aedes ad catholicae religionis vsus cum omnibus, quae antiquitus ad eas aliquo iure spectassent, prouentibus redirent: pone vrbem curia Archiepiscopi prope muros vrbis sita vna cum domibus Canonicorum ac areis desertis permaneret: cum vero census aliqui annui percipi olim publice iis ex locis soliti fuissent, vt eorum nomine certam pecuniam annuam D. Iacobi aedi, eiusdemque sacerdoribus Ciuitas penderet. De vallo, quod contra arcem Ciuitas obiecerat, assensum a Rege, vt eo, quo nunc esset, loco maneret, cum quem se quoque ab omnibus partibus arcem vallo circumdaturum ostendisset, id solum adiectum, vt ad eius modum, quo arcem muniturus esset, vrbis quoque vallum aequaretur: ab eademque arcis parte in muro vrbis porta aperiretur. Inter Curlandiae etiam Ducem ac Ciuitatem de nauigatione ac portorio controuersia erat; cum ille per fluuium, qui ex ditione eius infra Rigam in Dunam illabitur, vsum portus Rigensis, merciumque exportandarum ius ac immunitatem sibi vindicaret: ciuitas negaret. Eos vt inter se componerent, hortatus Rex fuit: quod, si conuenire non posset, in comitiis cogniturum de ea se ostendit. Venerat Rigam et Dux MAGNVS Holsatus. Hic eius, quam possidebat, Liuoniae partis confirmationem petebat, adque homagium accipiendum, ac iuramentum praestandum se offere at. Huic ostensum, more maiorum non nisi in comitiis id fieri posse. Vltimo loco Nobilitas desideria sua ad Regem detulit. Quae cum ad vniuersae prouinciae statum tenderent, responsum et huic fuit, humanitatem ipsam postulare, vt cum regni Ordines tantum laboris, atque sumptus in prouincia ea liberanda suscepissent, ne sine eorum autoritate iis de rebus statueretur.
Angebatur potissimum animo Rex, ne, cum Moscus, qui in finibus Liuoniae ex praesidiis Liuonicis, quae deduxerat, non contemnendas copias, coactas habebat, Naruam iis oppugnaturus dicetetur: si minus forte paratus tum Suecus esset, minusque ad resistendum virium haberet, vtrique eam perderet. Itaque mox Petrum Visgerdum Lituanum cum literis ad Moscum mittit, ostendit, accepisse se exlegatis suis, quos Zapoliae habuerit, pacem inter eos atque ipsius legatos certis conditionibus conuenisse:
cam se ratam habere. Cum autem arces Liuonicas, quae a Sueciae Rege occupatae, in conditionibus praeteritas intelligeret, si a Mosco oppugntrentur, ius suum ac Reipublicae, quod semper excepisset, negligere se non posse: id se pro sua fide ac religione dissimulare non debuisse: hortari, ne forte ea res pacem turbet, vt, dum maiores legati, qui pacem vtrinque firmaturi sint, ac si quid dubitationis in conditionibus adhuc sit, de eo cumillo conuenturi, ad eum perueniant, omnem vim ab illis abstineat. Constituerat iisdem de rebus Regina ad sororem Sueciae Reginam per Christophorum Varseuicium literas dare. Cum cunctaretur, Rex qui in ea, cum voluntatis Mosci, tum aliarum rerum incertitudine nullam moram inter poni volebat, censuit Dominicum Alamannium culinae praefectum quamprimum ad Sueciae Regem mittendum, prae caeteris idoneum ad legationem hanc ratus, quod ab eo iam tempore, quo primum de matrimonio inter Regem Sueciae, Ducem tum Finlandiae, et Reginam Catharinam per Ioannem Baptistam Tencinium potissimum actum fuerat, Alamannius, qui in familia Tencinii tum fuisset, omnium rerum conscius et sequester fuisset, indeque tam Regi, quam Reginae notus esser, Reginae etiam, apud quam potissimum negotia haec propter summam cum regno Poloniae necessitudinem, et quod non patum apud maritum posse existimabatur, agenda videbantur, non ingtatus putarerur. Summa legationis erat, vt repetitis iis, quae ab initio belli vtrinque intercessissent, tertii anni bellum nullam aliam fere ob rem, quam solam Naruam, ac vt communi pace Suecus comprehenderetur, a Rege susceptum ostenderet: reliqua enim Liuonia fere omni, legatione Vilnam ad Regem missa, iam ante Moscum cessisse: eo magis contra opinionem Regis accidisse, quod dum ad Plescouiam cum exercitu Rex haereret: quo iturum se pro mutua necessitudine amice ante ei aperuisset, hostemque ab omni auxilii suis in Liuonia ferendi facultate exclusisset, cum ab illis potius partibus in Moscouiam illum irrupturum expectasset, non modo Naruam, ac vicina castella praesidiario milite, quem Plescouiam ex praesidiis omnibus hostis contraxerat, nudata, commeatuque, ac omni spe auxilii destituta: sed Veissensteinum quoque, quod iam hostis cessione Regis esse sciuisset, dissimulatis literis regiis, ac iis fere copiis, quas Gedani magna ex parte ministri eius conquisiuerant, occupasset, Parnauiam obsedisset: potuisse Regem, si id tentaturum eum praesciuisset, et sumptu, et labore eius anni belli supersedere: iam vero et cursum rerum praeclare contra Moscum geri caeptarum, et obsidionem Plescouiensem, cuius cum grauiorem partem iam superasset, facile etiam reliquam superaturus fuisset, interrumpere, ac sine ipso etiam pacem facere necesse habuisse: ne dum pro eius commodis laboraret, maius in Liuonia incommodum, de qua sola bellum tum erat, ab eo acciperet. Pro quibus iniuriis omnibus vt Regi Reique publicae satisfaceret, postulare iussus. Secreto mandatum ei, vt cum haereditatis Sigismundi Augusti, pecuniarum ei creditarum, dotis ab eodem promissae, nec dum numeratae, aliarumque rerum quarundam petitionem Suecus relaturus existimaretur, ostenderet quidem, aliam earum rerum petendarum rationem esse, cer tumque de iis ius, ac morem iudiciorum antiquissima regni consuetudine receptum, aliam iniuriarum, quibus ab illo Rex affectus esset, quaeque cum iis rebus nil commune haberent: si tamen ita animatum videret, vt de Reualia
quoque ac omni iure Liuonico simul decidere paratus esset, dotis et mutui, quod peteret, solutonem sine vlla exceptione ei promitteret: reliquarum controuersiarum disceptationem communibus arbitris Regem permissutum: vt communi etiam pace comprehenderetur, apud Moscum elaboraturum ostenderet. Qupd si ne iis quidem conditionibus permoueri se pateretur; vel pacem cumMosco certam Regis opera ei fore, vel mille equites in bellum Moscouiticum sumptu suo Regem ei praestiturum reciperet: ex eorum nimirum genere, qui beneficiis Sigismundi Augusti ornati, haud inuiti in militiam eam conueneuri essent, idque pro libertare gentis Polonicae salua pace publica arbitratu suo facere possent: stipendio autem ac sumptu Regis tamdiu futuri apud eum essent, quoad eadem pace, quam cum Rege haberet, ipsum quoque Moscus comprehenderet. Quod si eo tempore de Liuonia, quam teneret, vniuersa transigere Suecus alienum existimaret, docere iussus fuit, non recusaturum Regem, quo minus communium amicorum interuentu, quicquid inter eos esset controuersiae, omponi pateretur: si quidetiam dcbere illi videretur, praestaret, modo de Narua interim in omnes casus vtrinque satis prospiceretur, ne, dum ipsi inter se de ea disceptarent, a Mosco occupatetur. Id ea ratione commodissime fieri posse, si Regis praesidium in eam immitteret. Cum enim Moscus propter pacem, quae cum Rege ei esset, si praesidium regium Narua receptum fuisset, oppugnare eam non posset, non modo Naruae, sed aliorum etiam praesidiorum suorum Liuonicorum, quibus Narua obiecta esset, securitati sine incommodo ac molestia sua eum consulturum: simulque omnibus copiis suis coniunctis ad defendendam Finlandiam longe futurum paratiorem, si nec arces controuersae contra vim hostilem defendendae ei essent, nec copiae in diuersa praesidia distrahendae. Interim de arbitris inter se conuenturos, et vel minutum controuersias omnes eorum interuentu iri, vel si tolli eae non possent, Regem Naruam illi redditurum, aliasque iuris sui persequendi rationes initurum. Non vero fraudi ei esset, quod propter commune periculum Naruam sibi tradidisset, abunde in eum casum ei cauturum. Profecto iam Alamannio, Varseuicius cum litetis a Regina Rigam venit. Dedit et huic eadem Rex fere, quae Alamannio, ad Regem Sueciae mandata. Iussit autem, vt si priorem legatum aliquid constituisse intellexisset, non exposita legatione se receperet: si infectare dimissum comperisset, ostenderet, quod maiores legati eo ipso tempore in Moscouiam a Rege mitterentur, comitia etiam breui Rex indicturus esset, summam illum, et vt pace a Mosco comprehenderetur, et de aliis rebus cum Ordinibus agendi facultatem habiturum: hanc causam fuisse Regi, vt licet iam ante iisdem de rebus legatum ad eum misisset: tamen et Reginae coniugis suae precibus, et mutua necessitudine adductus, denuo se ad illum mitteret, hancque explicandarum omnium harum controuersiarum opportunitatem ei significaret. In conditionibus nil, quemadmodum ostensum, mutatum fuit.
Antequam Riga Rex discederet, maiores legatos in Moscouiam designa uit, Ianusium Zbarasium Palatinum Braslauiensem, Nicolaum Taluossium Castellanum Samogitiae, et Micaelem Haraburdam. Mandata haec iis data fuerunt, vt iuramento paci firmandae a Mosco exacto, de Sueciae praetere a Rege eadem pace comprehendendo agerent. De Narua autem, ac aliis castellis Liuonicis, quae a Sueco possessa, si tentaturus ea Moscus esset non defururum
iis Regem, vel etiam pacem, si id fieret, ratam habiturum testificarentur. De captiuis, quia ante Moscus postularat, vt vtrinque pariter captiui redderentur, non parem vtriusque captiuorum rationem esse ostenderent; cum in Regis potestate praecipui ipsius ductores essent: ille ex regiis in signiorem nullum, ex Nobilitate paucos, reliquos ex promiscua plebe haberet. Itaque vel Zauolociam ac Neuelam, aut alterutram saltem earum Regi pro illis permitteret, postularent: cum ante firmioribus adhuc rebus suis pro paucioribus captiuis Vsuiatam ac Iezerisciam obtulisset, quarum haec nondum tum in potestatem Regis venisset, vel cum ipse ante Sigismundi Angusti temporibus certa precia in singula capita exigere solitus fuisset, eodem exemplo suo suos nunc redimeret. Dimissis legatis, quos ad describendam Liuoniae prouinciam designatos supra dignum est, Vilnam Rex profectus fuit, ibi legationem Tartaricam audiit, quae a Mahomete Chiereio Tauricanornm Tartarorum Principe haud multo ante venerat. Petebat is donatiua: de Kosacorum iniuriis et vexationibus querebatur, quae quidem etsi non infrequen tes extiterant: augebantur tamen ex industria a Tartaro, quo domestici metus, ac vicini periculi simulatione longinquam Persicam militiam effugeret, in quam a Turca sub idem tempus euocabatur. Responsum a Rege donatiua more maiorum datum iri, iisdemque, quibus antea fuisset, legibus, pacem cum illo futuram. De Kosacis idem etiam, quod ante aliquoties ostensum, manum hominum ex diuersarum gentium colluuie coactam, vagam, ac nullis certis sedibus consistentem, nullius etiam in potestate esse: vt tamen, quoad eius fieri posset, ab iniuriis et infestatione prohiberentur, sedulo ac cum fide operam datum iri. Insolentius hoc a barbaris acceptum, responsoque audito, Princeps legationis in ipso quasi discessu publice testificatus est, vt omnia fierent, nisi tamen Kosaci in officio continerentur, pacem se non seruaturos.
Iam ante minoris Poloniae ac Russiae Nobilitas legatis missis de tributo in suis conuentibus a se decreto certiorem Regem fecerat. Hoc vero tempore, priusquam Vilna Rex moueret, a maioris quoque Poloniae, Masouiae, ac Podlassiae Nobilitatis legatis aditus, de simili tributo in illis quoque conuentibus sancito cognoscit. Gratiae vtrisque actae, deque animo in Rempublicam Regis optime sperare iussi fuerunt: cuius constituendae, ac Liuoniae simul, quam communi omnium consilio ac ope partam, communi etiam Ordinum iudicio Rex reseruasset, ordinandae causa intra eum ipsum annum comitia Regem haditurum in responso vltimis hisce dato adiectum fuit. Moscus literis Regis, quibus, vt a Narua caeterisque Liuoniae praesidiis abstineret, hortatus eum Rex fuerat, statim assensus fuit. Apud Sueciae Regem ingrata legatio: nec multum in Regina etiam ad mitigandum animum eius praesidii fuit: cum praeterquam quod iracundia eius omnes ad placandum eum aditus omnibui obsepserat, de iniuriis, quib. ob non praestitam dotem haereditatemque fraternam, ac non comprehensum pace maritum affectam se existimabat, vltro quereretur. Itaque cum ea Alamannius inde renunciaret, ex quibus iftasquoque res vltra superiores iniurias magis exasperatas appareret, Rex, qui Vilna Grodnam iam venerat, Senatoribus plerisque euocatis, comitia exillorum sententia eo maturius indicenda statuit, in quibus de Regis Succiae iniuriis ad Ordines referrer. Iiterim in Liuoniam ad magistratus et Praefectos, quo loco res essent, perscriptum,
vtque videre at, ne per negligentiam detrimenti quid acciperetur, moniti fuerunt: cum Lituanis actum, vt si quis praeter opinionem in vicina Liuonia motus accidisset, suppetias ferrent: cum Duce item Prussiae, vt finitimo, et ipso Liuoniae Principe per Reinholdum Heidensteinium secretarium regium eadem communicata fuerunt: cumque legati maiores ad Moscum missi, quibus mandata de pace Sueciae Regi apud Moscum conficienda data, in itinere iam essent, ne vllam eius rei mentionem facerent, et ipsum rem suam agere permitterent, per celerem quendam tabellarium significatum iis fuit, Grodna sub mensem Augustum Varsauiam Rex processit, eo Varseuicius quoque e Suecia eodem, quo Alamannius, legationis exitu ad eum venit. Ibidem vero, dum comitiorum diem expectat, Iancula Valachiae Palatinus in potestatem eius venit, quem ob iniurias, quibus Regem et subditos suos affecerat, inprimis, quod in finitimas aliquot villas Nobilitatis vicinae latrociniis ac incendiis grassatus fuerat, eosque, qui re rum suarum repetendarum, iurisque obtinendi causa ad illum venissent, pulsatos in carcerem coniecerat, Leopoli gladio ferire iure genrium iussit, bonis ipsius in publicum redactis, vxori et liberis alimentis annuis constitutis.
Appetiit interim tempus comitiorum, mense Octobri Varsauiae indictorum, in quibus capita ad deliberandum proposita haec per Regem fuerunt: de certa interregnorum ac clectionum ratione stabilienda, ne, vt antea ininterregnis aliquoties acciderat, si absque haerede mori ipsum contingat, nouis motibus ac dissensionibus omnia inuo luantur: de concordia inter ecclesiasticum et ciuilem Ordinem, vt ab iniuriis et contumelia vtrinque abstineatur, suumque cuique tribuatur: de iudiciorum correctione: de Liuonia magistratibus ac legibus fundanda, praesidiis, commeatu, instrumento omni bellico, aliisque contra repentinos casus ad defensionem necessariis prouidenda: de munitionibus collapsis instaurandis, et nouis instituendis: de Narua, caeterisque Liuoniae oppidis et arcibus a Sueco occupatis bello recuperandis: de stipendiis militi soluendis, et detributis ad ea conferendis. Haec postquam primo ad Senatores, inde ad conuentus Nobilitatis, qui in singulis Palatinatibus ante comitia ex more haberi solent, delata fuerant, non eodem ab omnibus animo accepta fuerunt, iidemque fere animorum motus, ac hominum sermones re nati, qui in superioribus comitiis nonnullis extiterunt. Alii quod suffragio suo in electione Regem subleuassent, cum ipsum regnum tibi debere eam existimarent, minus vel se expeditione sua, vel, quae ipsi concupissent, alios consequutos dolebant, non pauci ad hos diuersarium partium supererant, qui in superiorum interregnorum contentione victos se meminissent. Quidam, qui in conciombus ac conuentibus Nobilitatis plurimum hactenus potuerant, nomen gratiamque in vulgus, ac opes in de parauerant, omnia praemia in milites conferri mussitabant: iis artibus, quibus ipsi plurimum pollebant, nullum amplius locum relinqui moleste ferebant. Vniuersae vero Nobilitatis animi, vt qua quisque remaxime permouebatur, ita varie afficiebantur. Alii non id agi iactabant, vt de modo aliquo electionis tractaretur, sed vt successor priuato consilio imponeretur: interim cum regio imperio alienae potentiae vicarius ac adiutor constitueretur, Zamoiscium notantes: huc milites beneficiis deuinctos spectare: retentos in pace ex iisdem non paucos
a Zamoiscio, vt oppressa per metum Nobilitate per vim et arma regnum occuparetur. Diuersum de religione sentientibus libertatis eius imminutio, circumscriptionisque metus obiici. Iudiciorum emendationem, non correctionem aliquam a Rege quaeri a nonnullis disputabatur: sed quo, cum in vniuersum ea sustulisset, ad se denuo ea transferret: omniaque secus omnino accipiebantur, ita vt alia eiusdem rogationis capita, quae regiis opponerentur, detorto ad metum iniiciendum sensu in vulgus a quibusdam ederentur, erumpente nonnihil inter haec inuidia etiam in Zamoiscium. Publice quidem plerique honores Vngaris collatos exagitabant, Landskoronam fere designantes, quam vidua Gaspans Bekeschii marito, qui in castris ad Polociam ob virtutem iure Nobilitatis Polonae, donatus fuerat, ac fratre eius Gabriele, qui in irruptione Plescouiensi perierat, amissis, vna cum orbis liberis tenebat, et sub id tempus Francisco Vesselinio nupserat. Interim non deerant, qui Regi, si de successore agi vellet, operam suam vltro deferrent: cumque Rex, etsi ita de Repulica se meritum sciret, vt non minus quam aliorum Regum, suae quoque familiae ratio haberi deberet: ab hoc tamen tempore id tentare alienum, studiaque Ordinum vltro potius ex pectanda sibi existimaret; spretos se rati, ac aliorum opera confici id posse Regem sperare, eo magis incendebantur.
Nobilitas etsi quid maximis Regis in se ac Rempublicam beneficiis deberet, agnoscebat: libertatis tamen aliarumque carissimarum quarumcunque rerum metu iniecto haesitare, cunctantiusque agere, omnia denique suspecta habere. His igitur animis cum in comitia ventum, Zamoiscius pro munere Cancellarii verba nomine Regis faciens, orsus a voto, quod, cum ex superioribus comitiis discederetur, ipsi fecissent, quoque, vt saluus et incolumis ab expeditione ea Rex ad se rediret, acipsi laetis animis in mutuos amplexus ruerent, optarant: quod a Deo precati erant, ita cumulate iis praestitum ostendit, vt non modo incolumem saluo exercitu, sed re etiam bene gesta, immortalique gloria parta reuersum ex hostico Regem viderent: quod in ipsorum potestate totum fuisset, vt mutuis gratulationibus ac fraterna beneuolemia se exciperent, certorum hominum maleuolentia impeditum ait. Quorum opera id factum, non arbitrari nunc sibi inquirendum. Videre autem, iam Petilios in Republica quosdam existere: optandum, ne mox Catilinae etiam aliqui subsequantur. Quae praefatus, domesticarum rerum nil aliud hisce comitiis proponendum sibi Regem staruisse docet, quam quae ipsi non modo viuente adhuc Sigismundo Augusto, ac superioribus comitis Andreiouiensibus, vt ferrentur, sanxissent: sed postea etiam cum saepe alias tum in proximis co mitiis efflagitassent. Itaque illorum precibus Regem adductum de modo liberae et ordinatae electionis referre. Cum de ratione eligendorum Regum certa statuere eos debere diceret, non id velle, vt derelinquendo iure electionis, ac patrimonio hoc libertatis, quo nil a maioribus eorum relinqui iis potuerit praestantius, cogitarent: sed quomodo eam quam maxime integram in perpetuum conseruarent. Quae cogitatio num necessario ab illis suscipi debeat, non aliorum exemplis confirmandum sibi existimare: eos ipsos, si supe riorum interregnorum actiones ac grauissimum discrimen, in quod Respublica adducta tum fuerit, secum perpendant, aestimaturos: nullam hic Regisrem agi, sed suam ipsorummet, optare tamen se ne huic suae occasioni
desint, superiorum que annorum benignitate diuina, qua mirabiliter Rempublicam conseruatam intelligant, ad futurorum potius consiliorum spem se erigant, quam ad securitatem ac negligentiam abutantur. Quod si artibus quorundam in suspicionem mentes eorum adductae sana consilia capere minus possint, aut velint, totum in ipsorum potestate futurum, seu statuere quid de hac re velint, seu omnino eam relinquere. Eandem de altero capite, concordia inter Ordines ineunda, quod secundo loco proponendum Rex iudicasset, sententiam eius esse. Probeipsos meminisse, quo studio et in Andreiouiensi conuentu, vt deinceps de eo referretur, egissent, et quantopere postea idem a Rege flagitassent. In coramuni omnium fere regnorum, ac horum temporum fato nos praecipua tamen fortuna vsos, vt concordiam ciuilem egregie huc vsque tutati simus: hanc hisce fere retineri, vt ab iniuriis et contumelia vtrinque abstineatur: iure ac causa cognita, non vi aut extra ordinem quid staruatur: maxime vero, vt quod cuiusque est, omnibus tribuatur. Id autem tam ad bona, quam ad honores etiam ac praerogatiuas pertinere: hac vna re iustitiam perfici: iustitiam fundamentum esse Reipublicae, et qua illa contineatur, concordiae. Nemini dubium esse, quin duobus hisce Ordinibus ecclesiastico et ciuili Respublica haec potissimum subsistat. Proinde ipsi, quornm res ageretur, viderent, suscipiendamne, an relinquendam huius rei deliberationem existimarent. Iudiciis num quid deesset, omnium optime ipsos, qui in iis versarentur, iudicare posse: non posse sane dissimulari, adeo breui tempore calumnias in iis creuisse, vt non pauci grauioribus studiis relictis, totos se causi dicis ac captionibus excogitandis, quibus alios irretirent, dare dicantur. Regem operam suam, si qua in re emendatione opus habeant, iis detulisse: qua, si placeret, vterentur: inuitis Regem eam non obtrusurum. Ingressus deinde in sermonem de Liuonia, statuque eius omni demonstrato, quidque cum Mosco hactenus de locis, quae a Sueciae Rege tenerenrur, actum esset, commemoratisque Sueci iniuriis eo potissimum incumbit, vt, quo nullumin ea vicinum inueterascere patiantur, iis persuadeat, omnem societatem imperiis infidam: in prouincia nuper parta, dum animi hominum ad huc dubii, nondum legibus ac institutis coaluerint, periculi plenam: neminem prudentem in nouam prouinciam eiusidem praesertim cum indigenis linguae ac nationis vicinum admisisse, aut, qui admiserit, non eum statim poenituisse. Inde de Tartari minis et Kosacorum, qui subinde bellum Reipublicae conflarent, iniuriis refert. Fuisse superioribus comitiis rogationem latam, qua extraordinaria iurisdictio ad certum tantum rempus permissa Regi fuerit: aut illos in officio continendos, aut de bello cum Tartaris suscipiendo cogitandum. Extremum de stipendiis militum fuit. Scitum quidem supetioribus comitiis tributum, id num in stipendium, ac nomina, apud exteros Principes facta, dissoluenda: in defensionem Liuoniae in bellum Tartaricum sufficeret: per quos item stetisset, vt tardius minus, quam deberet, illatum fuisset, ipsi inquirerent: in erogando quidem et fidem, et diligentiam summamr eperturos; ita milites meritos ait, vt ante omnia ipsis consulere debeant, qui pro gloria ac dignitate nominis Polonici non modo cunferocissimo hoste, vrbeque omnib. reb. munitissi ma, sed in regione boreali cum saeuissima hyeme, cum aeris caelique iniuriis ac natuta fere ipsa ab omnibus imparati, ac seminudi fere propugnarint.
Nihil hic se de Liuonia dicturum, prouincia olim florentissima, ac nuncetiam omnibus opportunitatibus abundante, per ipsorum constantiam parta. Quantum apud exteros nomen ipsorum virtus omnibus pepererit, eos ipsos testes esse posse, qui, quae post discessum Henrici, cum Tartari metu ac trepidatione omnia complerent, autoritas eorum apud exteros fuerit, meminissent, et quae nunc de virtute eorum omnium sit existimatio, intelligerent: postquam potentissimo hoste superato, amissas aliquot prouincias recuperarint, nouas adiunxerint. Nec tamen pluris a se fieri haec, quam quem iis ipsis parandis simul Respublica acquisiuisset, plurimornm fortium virorum inaestimabilem thesaurum: qui ita iam et animis parati, et in armis exercitati sint, nullum vt tantum periculum existere possit, quod non promptissimo animo pro Republica ii suscepturi sint. Horum spem ne destituerent, qui ne dignitatem nominis Polonici vilescere paterentur, fortunas omnes suas, sanguinem vitamque ipsam profundere non dubitarint: denique non alienis hominibus beneficium praestituros, sed necessariis, fratribusque, quae virtuti ac laboribus eorum deberentur, stipendia persoluturos. Haec esse, de quibus referendum Rex existimasser: viderent nunc ipsi, num cum iis, quae alieno nomine in vulgus a non nullis sparsa essent, conuenirent. Conuersus deinde ad Regem, optare se, inquit, vt pro tantis eius rebus gestis, vel ea gratia ei referretur, quae in bene morata ac grata ciuitate, pro multo minoribus non Regi, ac tam amanti Reipublicae Regi, sed cuicunque exercitus duci referri soleret. Non egere tamen animi magnitudinem eius consolatione sua: plus enim in illa praesidii ad quoscunque fortunae impetus ac maleuolorum iniurias perferendas esse, quam in illis ad eam frangendam virium: non esse dubitandum, has ipsas quorundam hominum iniurias illustraturas magis laudem atque nomen ipsius. Quem enim, qui ipsuis res gestas olim cognosceret, non magis, quod in tot a quibusdam obiectis difficultati us, tantas res gerere potuisset, quam quod omnino eas, gessisset, admiraturum? esse animi magnitudinis eius, ne iniuriis quidem absterreri se pati, quo minus, quemadmodum perpetuo fecisset, porro bene de Republica mereri pergeret. Milites allocutus, non debere eos existimare ostendit, tam ingrati animi notam, tantam que iniuriam in tam fortibus ac bonis ciuibus haerere posse. Vltimo loco Prouinciarum nuncios, hortatus fuit, vt cumprimis publicae dignitati atque vtilitati studerent. Cupere se, inquit, alios a desse, integros ac bonos etiam ciues, quorum magna praeter ipsos multitudo esset, qui domi liberis suis educandis ac domesticae rei operam darent: facile se iis persuasurum, nil vt Reipublicae commodis potius haberent; eorum omnium partes illos suscepisse, tantoque magis in omnes res intentos esse oportere, quibus reliqui, qui domi remansissent, non suam modo ac suorum, verum Reipublicae etiam salutem commisissent.
Peracta rogatione, sententiae a Senatoribus dici coeptae fuerunt, vt de ratione electionis, caeterisque, quae proposita, perferretur, omnes fere statuere, duobus tantum exceptis, quorum alter, nullis hominum consiliis a Deo regna mandari: alter, non posse vlla e Republica, ac ne oportere quidem ambitum excludi, censebant. In nunciorum collegio principio Zamoiscii concio exagitata fuit, maxime vero, quod iam Petilios non nullos esse dixisset, videndum, ne mox etiam Catilinae existerent. Cum contra ab aliis
ostenderetur, non vniuersum Ordinem, sed certos homines, ac ne homines quidem, sed vitia notata: a quibus qui abesse se intelligeret, orationem quoque eam ad se non pertinere sciret, res discussa fuit. Negotium inde Suentoslao Orzelscio datum, qui totius Nobilitatis nomine pro bene gesta Republica gratias Regi ageret, deque sermonibus, qui contra dignitatem eius a nonnullis habiti, aut in vulgus sparsi dicerentur, ei satisfaceret. Qui cum in huiusmodi rei mentionem ingressus fuisset, vt in autores eomm Regem inquirere, ac cognita causa animaduertere debere diceret, aduerso quorundam collegarum murmure, ac mox conuicio pene exceptus fuit. De re ipsa, maxime de electionis forma certa constituenda variae inter eos sententiae fuerunt: quibusdam omnino ferri de eo oportere negantibus, quod in re, qua maxime libertas contineretur, quoties aliquid fieret, quo minus late ea, quam antea, pateret, libertas ipsa semper minueretur, angustioribusque, quam antea fuisset, finibus circumscriberetur. Alii contra, ita maxime libertatem electionis stabiliri disputabant, si fraudes atque ambitus legibus excluderentur: praeterea tanquam affecta iam re, ac contracta superioribus comitiis tractatione, inprimis Andreiouiensis foederis religione obiecta eam vrgebant: plerique suscipi quidem eam, non finiri tamen volebant; vt, quae de ea dicerentur, ad suos referrent, quo rectius sequentibus deinceps comitiis ex vniuersae Nobilitatis sententia statui de ea posset. Dum inter eos disputationibus hisce tempus extrahitur, interim cognitionibus causarum capitalium primis octo comitiorum diebus Rexvacauerat. Cumque magnam libertatis praetestu in alios inferiores ac pares insolentiam ac petulantiam quidam Nobiles exercerent, freri priuilegiis, quod Regi supplicium de homine nobili sumere sine Senatus regni decreto non liceat: multos in his comitiis Nobiles homicidii, aliorumque scelerum reos, ac in his Castellanum Viscensem ex familia Ilouia, quod Graiouium minutim concidi iussisset, capite plecti mandauit. Post, quemadmodum coeperat, reliquarum caufirum cognitionibus operam dare pergit. Ac inter caeteros Stani laus Czarnkouius, magnae apud Nobilitatem authoritatis vir, ob instrumenta pactorum dotalium inter Sophiam Iagelloniam Sigismundi primi Regis filiam, ac Henricum Ducem Brunsuicensem initorum penes se reseruata, per procuratorem fisci, et ob Znini oppidi Archiepiscopi Gnesnensis possessionem, coadiutoriam, vt vulga vocant, sibi vendicans, ab Archiepiscopo Stanislao Karnkouio, qui Iacobo Vchanscio successerat, in ius ad Regem vocatus erat. Is apud internuncios Nobilitatis vrgebat, vreuocationes omnes in regiam exemplo Sigismundi Augusti, qui citationes omnes, in causis fisci editas, vno decreto sustulisset, abolerentur. Etsi vero Rex et Senatus regni non omnes sine descrimine tolli, sed legitimas euocationes ab illegitimis discerni volebant: tamen Nuncii in proposiro suo perstiterunt, et per complures dies disputatione hac extracta frequenter in concilio suo tumultuati sunt. Sicque totum tempus comitiis destinatum consumptum, ac tandem rebus infectis ac pendentibus discessum. Venerant ad haec comitia quoque legari Mosci, vt iuramentum pacis seruandae a Rege acciperent, quemadmodum regii iam ante ipsorum Principem iureiurando obstrinxerant. Praestitum id a Rege maxima omnium Ordinum corona, ara ad id in comitio constituta, Archiepiscopoque, postquam tabulae foederis a scribis lectae fuissent, in verba ei praecunte.
Praeter iuramenti exactionem, vt de captiuis vtrinque permutandis agerent, mandatum habebant. Quod cum obtinere non potuissent, vt in locum certum captiui comportarentur, redimendique eos potestas, quorum essent, fieret, impetrarunt. Referebant nonnihil et de finibus controuersiae ex eo potissimum ortae, quod de Velisiensi agro ne a Polonicis Ordinibus, a quorum copiis captus erat, vindicaretur, in Zapoliensi foedere a Liuanicis scribis adiectum fuerat; vt quemadmodum olim is ad Palatinatum Vitepscensem pertinuisset, ita posthac pertineret: Moscique ab eo tempore, quo in potestatem eorum Velisium venisset, magnam partem Toropeciensis agri ad eum adiectam contenderent. Placuit, vt vtrinque legati ad fines regundos mitterentur. De castellis Liuonicis, quae Sueciae Rex occuparat, iam ante per proceres Moscouiticos cum legatis, a Rege in Moscouiam missis, conuenerat, vt per totum pacis tempus a cis- Naruanis Moscus, ab vltra-Naruanis Rex vtrinque abstinerent. Excepti deinde conuiuio fuerunt more maiorum, splendideque habiti, hominibus elegantioris cultus fere rudibus cum epularum magnificentiam, tum apparatus varietatem, multo magis tamen Regem ipsum admirantibus. In tam insigni publicarum rerum perturbatione, seu potius negligentia, prae caeteris tamen militum conditio miserabilis videbatur. Plerique enim non modo tanquam ad paratum stipendium, cuius spes, iniecta illis, sed ad magnam honorum pro re bene gesta agrorumque spem, ii praesertim, qui Nobilitate ob virtutem donati, praesidia etiam ista, quibus nobilitatem teuerentur, ac alia praemia sperauerant, omnium rerum egentes ac nudi alienissimo anni tempore eo venerant, vt non pauci e nobilioribus etiam ad Plescouiam occubuisse se malle dicerent, quam ad tantam egestatem, atque omnium rerum difficultatem redigi. Sed militum difficultatibus conquisita vndique pecunia, cum ab aliis destitutam fere Rempublicam, a se tamen deserendam Rex non existimaret, quo ad eius fieri potuit, occursum fuit: agenteque cum iis Zamoiscio tanta animorum alacritas innata iis fuit, vt non modo diem solutionis ad Pentecostes proferri paterentur, sed dum modo certo aliquo loco collocarentur, ex quo commeatus sibi suppeterent, si interim Tartari irruptionem facerent, etiam sine stipendio, quocunque ducturus eos Zamoiscius esset, ituros se pollicerentur.
Solutis comitiis, cum iam nuncii discessissent, Rex cum Senatu Liuoniae etiam, quantam potuit, curam impendit: initioque a diuinarum rerum cura facto, Vendam, quam potissimum ad accipiendam nouam sedem Epicopi idoneam iudicabat, oppidis castellisque aliquot, ac possessionib. ad eam adiectis, Episcopatui attribuit, et a Pontifice, vt Episcopatum autoritate sua ibi fundaret, petiit. Prouincialibus etiam iura certa, ac forma prouinciae, vt aliquam tamen sui curam habitam cernerent, pro tempore descripta fuerunt. A Nobilitate etiam legati Varsauiam venerant: alii praeterea frequentes priuati suarum quisque possessionum, e quibus se, vel maiores suos a Moscis deiectos dicerent, recuperandarum cansa. Summa publicorum postulatorum erat, vt pacta inter Sigismundum Augustum, ac Prouinciae eius Ordines, quo tempore se in potestatem illius dedissenr, conuenta rata Rex haberet. Eorum haec fere erant capita: vt non nisi Germani in ea prouincia magistrarus essent: possessiones, quas tum singuli haberent, aut postea consecuti fuissent, quo vnquam optimo iure possedissent, possiderent: iura ac
priuilegia singulorum integra conseruarentur. Addiderunt ad haec, vt iudiciorum certa ratio constitueretur: ne castella demoliri, quemadmodum Rigaeregio nomine imperatum iis fuerat, cogerentur: vt in captiuis suis recuperandis a Rege iuuarentur. Responsum: quod ad priuilegia a Sigismundo Augusto conccssa, meminisse eos, quid ab eo tempore, quam que varia intercessissent: quid etiam huius temporis esset, pro sua prudentia perspicere: debere eos se credere iudicio Regis, qui cum salutis eorum auctor fuisset, ornamentorum ac commodorum prouinciae eius non minorem se curam habere ostensurus esset. Sigillatim vero, quod praecipuae auctoritatis in illa prouincia magistratum Germanicae gentis peterent, cum ab honore eo ex prouincialibus, si qui ad eum idonei futuri essent, neminem exclusum Rex vellet; eo futurum acerbius, si ipsi suae salutis libertatisque auctores a dignitate tam praeclarae victoriae remotos vellent: daturum operam Regem, vt eum prouinciae praefi ceret, qui ex aequitate, ipsorumque iure ac legibus omnia administraret: tum vero in Prouinciali publico consilio constituendo, iudiciis, caeterisque officiis Praesidum, Succamerariorum, et reliquorum praecipuam vetustae quoque Nobilitatis Liuonicae in prouincia ea rationem habitum iri. Inter iura ac priuatas singulorum possessiones id discrimen factum: vt, quae a superioribus Liuoniae Principibus, legiti misque eius magistratibus vsque ad Guilhelmum Marchionem Brandeburgicum Archiepiscopum Rigensem profecta essent, iure ipso rata haberentur: quae a posterioribus collata essent, quod ea tempora inde consecuta fuissent, quibus multa non ordine fierent, prouinciaque nullo fere certo imperio teneretur, de iis Regem ex publicis prouinciae commodis, cuius vt opibus ac neruis contra omnes casus muniretur, praecipua ratio habenda esset, et cuiusque meritis, genere denique ipso possessionum statuturum; ad eaque cognoscenda primo quoque tempore conuentum prouincialibus edicturum, in quo sua quisque iura exhiberet. Cum autem superiori tepestate amisisse plerique priuilegia sua dicerentur; eos, quae a quibus, quoque tempore et tenore literas habuissent, aperire debere, eaque omnia suo idoneorumque testium iuramento comprobare. Iudicia ad formam Prussiae a Rege constitutum iri. Castellorum demolitionem hoc potissimum consilio Rex imperarat, ne vires prouinciae, quemadmodum superioribus temporibus factum, distraherentur: eandemque ob causam ex suis quoque non pauca deiecturum se edixerat. Idem hic iis responsum: non debere eos detrectare, in re, qua publicam potissimum prouinciae salutem Rex spectaret, quo minus eius exemplum imitarentur. In captiuos redimendos certus illustris generis numerus promissus iis fuit. MAGNVS Holsatiae Dux cum difficultatibus quibusdam suis, quemadmodum Rigae a Rege monitus fuerat, ipse comitia obire non potuisset, legatos miserat: per quos eadem fere, quae Rigae, proposnit, Quae cum sine praesentia eius explicari non possent, ad sequentia comitia necessario dilatus fuit. His confectis, crebris nunciis de apparatu Tartarorum Varsauiam allatis, Varsauia Cracouiam Rex proficiscitur. Eo quoque mense Decemb. venit legatio Tartari Praecopiensis, quae, nisi continuo conditiones, quas ferebat, Rex acciperet, iisque satisfaceret, bellum denunciabant. Ad eam Sinan Basse literas adiunxerat, quib. Turcam etiam iniurias Tartari non neglecturum ostendebat. Iam ante autem iustam equitatus partem in Russiam Zamoiscius praemiserat, ad eam, quam potest, maximum numerum militum adiicit: quos
addictos adhuc habebat, omnes contrahit, nouos suis stipendiis alios conscribit: ex Nobilitate fortissimum quenque euocat. Praeter eos Constantinus Ostrogius Dux suas copias, quas non contemnendas ex dientibus suis coactas habebat, prompte Reipublicae offerebat. Itaque in Russiam Zamoiscium contra Tartaros Cracouia Rex mittit.
In Prussia Ducali, cuius administrationem obibat Georgius Fridericus Anspacensis Marchio Brandeburgicus, mense Aprili Regiomonti ab Ordinibus conuentus coactus est, qui ad Principem, pecuniam ab iis efflagitantem, de variis capitibus, ad Rempublicam ipsorum spectantibus, emendandis institerunt. Postulata autem fuerunt haec: vt Episcopae Sambiensi reditus non fisco transcriberentur, sed alicui Episcopo idoneo, vt anno millesimo quingentesimo sexage simo sexto constitutum erat, reseruarentur: Academia Regiomontana instauraretur: tres scholae triuiales alibi in Ducatu, vt anno millesimo quingentesimo septuagesimo quinto decretum, apetirentur, quem in vsum Ordines certam pecuniae summam conferrent: Ius Culmense, cuius in Prussia vsus esset, reuisum typis euulgaretur: querimoniae subditorum iniuste oppressorum non posthaberentur: Respublica per solos Prutenos gubemaretur, summoque quatuor Consiliariorum Senatui exterotum adiungeretur nemo: legati ad Poloniae Regem negotiorum publicorum causa indigenae tantum mitterentur: Nobiles ab cedibus suis non vi abstraherentur: dicasterium aulicum rite constitueretur: sumptus aulae contraherentur: Principis armamentarium conseruaretur: libera lignorum emptio praestaretur: liberi homines ad seruitutes non cogerentur: extraordinariam contributionem in posterum nullam imperandam Princeps diplomate caueret: moneta nominis bonis signaretunnauigatio in fluminibus cuique pateret: vectgalia noua in Lituania et ad Vistulam, quod fraudi incolis sit, nuper imposita tollerentur: ius prioritatis in piscium emptione ipsius concederetur: aedificia ad maris portum excitata, et vectigalia in mari Balthico Principis interuentu abrogarentur. Haec et alia Principi proposita, quod parum ipsi grata essent, magis inde animi vtrinque exacerbati fuerunt. Quae tamen subsecutis annis tranquillata sunt omnia.
Ineunte anno millesimo quingentesimo octogesimo tertio Rex nouam gubernationis Liuoniae formam, de Episcopo et collegio eccle siae Vendensis nouo, in locum Archiepiscopi Rigensis, ac caeterorum, qui proximis bellis aboliti essent, a se fundando: de vtraque religione, Romana et Augustana pariter toleranda: de tribus Praesidibus, Vendae, Derpati, Parnouiae, et supremo Liuoniae gubernatore Rigae sedem habituro: de iudiciis Nobilitatis: de conuentibus publicis, ad quos prouocetur: de executione: de iure municipali: de pace publica: de commerciis, et aliis promulgat. Derpati senatum nouum ex ciuibus Germanis, tribus consulibus, et tredecim senatoribus eligi permittit anno vigesimo quinto, postquam a Russis vrbs occupata, et prior gubemationis forma abolita erat. Paulo post Rigae, vbi Burggrauius, vti vulgo vocatur, ratione officiiliberam et plenam in vrbe iurisdictionem, etiam in Nobiles, vrbis tranquilitatem turbantes, habebat, accidit, vt quidam ex gubernatoris regii familia in patea impetum in ciuem faceret, a quo tamen laesus ipse nunquam fuerat, sed puellae ab eo amatae mater vidua de debito importunius compellata erat. Cuius vim sibi illatam
Burggrauio Gaspaxi Bergio indicat, qui missis in hospitium publicis ministris, Nobilem vocari iubet. Hic elapsus, de iniuria sibi facta apud gubernatorem regium in arce queritur, a quo citatus Burggrauius exceptionem de in competentia fori, et priuilegia ciuitatis, et instructionem suam, qua Burggrauius Nobiles in vrbe delinquentes comprehendere porest, opponit. Postea, vt officii sui iura et ciuitatis priuilegia tueretur, citatus non comparet. Condeminatus igitur quasi ob contumaciam, ad Regem ipsum controuersiam totam defert, qui Burggrauium absoluit, et ipsius auctoritatem confirmauit. Gubernator etiam decretum prius a se latum, deinceps alio decreto plane sustulit, et Burggrauium liberum pronunciauit. Moritur interim MAGNVS Holsariae Dux, Friderici secundi Daniae Regis frater, quem Liuoniae Regem a Mosco nominatum, illiusque affinem fuisse, et tandem ab illo discedentem, in dioecesin suam Curonensem, antea a se possessam, rediisse, dictum est. Quam prouinciam eo defuncto Nobiles quidam Poloniae, quidam Daniae Regibus deferebant. Tandem Georgius Fridericus Marchio Brandeburgicus in Prussia Dux, in quem velut arbitrum vterque Rex consensit. eo deducit, vt numeratis a se Daniae Regi triginta millibus Ioachimieorum in feudum ipsi a Rege Poloniae attribueretur. Itaque mense Iulio, Daniae Regis nomine quidam legatus subditos dioecesis illius a iuramento. Daniae Regi praestito liberauit, et Regi Poloniae tradidit. Cuius in Liuonia vicarius Georgius Radiuilus Cardinalis vicissim Marchionem Georgium Fridericum Prussiae Ducalis administratorem in possessionem dioecesis instituit. Mensis Septembris die decima septima obiit Catharina Iagellonia, Ioannis Sueciae Regis coniunx, Sigismundi primi Regis Poloniae filia, relicto filio vnico Sigismundo tertio post Rege Poloniae Sueciaeque et filia Anna innupta.
Subsecuto anno Gedanenses, pendentibus adhuc cum Stephano Rege aliquot controuersiarum capitibus, ex Sigismundi Augusti Regis defuncti commissione originem ducentibus, ac inprimis portorii negotio, et aliis, quibus contra ipsorum iura et priuilegia grauarentur, in compositione belli ad comitia reiectis, hoc anno demum integre cum Rege transigunt, eique binummalem portorii auctionem, vt de singulis bonorum, quae inueherentur, et eueherentur, marcis quatuor nummi deinceps pendantur: eiusque dimidia pars Regi, altera senatui soluatur, concedunt, hac conditione, vt grauamina Cruitatis nominatim proposita aboleantur. Rex itaque vicissim omnes Commissariorum Regis Augusti actiones et constitutiones in praeiudicium et damnum Ciuitatis vergentes, et ipsam placationis formulam irritam pronunciat, nec vllam deinceps earum mentionem fieri debere sancit. A Commissariorum, si quos deinceps in vrbem mitti necessitas flagitabit, actionibus ad Regem prouocatio erit. Portorii concessio nil Ciuitatis iuribus, priuilegiis, et libertatibus pristinis derogabit, nec a Rege illiusue successoribus aut Senatu augebitur, nec immunitatibus extra ordinem a Rege datis diminuetur. Priuilegium Casimiri de facultate nauigationis et littora regendi anno millesimo quadringentesimo quinquagesimo septimo datum Ciuitati, et Sigismundi de bonis naufragis et caducis denuo confirmat. Nec vectigalibus nouis in Vistula institutis Gedanenses ipse, vel successores onerabunt. Ciuium priuatorum lites in aulam deinceps non cuocabunt, sed ordinatiae Ciuitatis iurisdictioni relinquent. Temero
apud Regem de magistratuum negligentia vel iniuriis conquerentes: non impensas solum, sed et poenas calumniatorum subibunt. Aduersus contumeliosarum citationum autores iniuriarum agere citatis licebit. Mandata vsitatos iuris processus impedientia, deinceps nulla Reges dabunt: verum si Gedanensis magistratus informationem res desiderabit, intra bimestre clausis literis eam ad Regem mittent. Piratas et speculatores maritimos, quales antea fuerunt, plane Rex abominatur et tollit. Saluis commeatibus Regis ciues non ab ordinaria iurisdictione, sed tantnm a vi magistratuum iniusta et carceribus exemti erunt, nec vltra trium mensium spacium vlli dabitur, intra quos, si indignus eo beneficio iudicabitur, Rex informari: committens crimen, non obstante fide publica comprehendi ac puniri poterit. A iurisdictione ac muneribus personalibus vel realibus nullum deinceps Reges eximent. Contuberniis opificum caeterisque collegiis priuatim nulla priuilegia Reges dabunt, et, si quae data sint, irrita erunt. Senatui vero more maiorum de collegiorum corporumque statutis decernendi potestas inte gramanebit. Moratoriasseu securitatis literas nullas ciuibus aut incolis Rex dabit, nisi fortunae aduerso casu bona amiserint, et de amissis testimonium a senatu vrbis habeant, eoque nomine commendan fuerint. Transmarini salis subuectionem in Prussiam Ciuitas liberam sine vllis exactionibus nouis retinebit. Vistulae fluminis cursum auerti, et alio deriuari Rex prohibet, nec peregrinis in detrimentum ciuitatum in villis et pagis emere ac vendere, et opificia ac negotiationes exercere permitrit, et priuilegia contraria cum priscis Ciuitatis et cunctae Prussiae iuribus pug antia abrogar. Haec Gedanensibus dimidiam portorii aucti partem Regi permittentibus vicissim concessa, et tractatio tota Grodnae cum Rege conclusa: iusiurandum vero a praefectis portorii Ioanni Tarnouio Regis Commissario praestitum est. Sequenri demum anno Varsauiae in comitus omnia Senatus regni auctoritate confirmata et edita sunt.
Sub idem tempus Samuel Zborouius, frater Petri Palatini Cracouiensis, Ioannis Castellani Gnesnensis, Andreae Maresehalci aulae regiae (quorum opera et suffragio inter reliquos ad regnum peruenerat) supplicio capitis affectus fuit, quod proscriptus cum esset ob caedem. Andreae Vapouii Castellani Praemisliensis, contra dignitatem et vitam Regis quaedam tentasse diceretur. Quo supplicio extra regni comitia de tanto viro sumpto Nobilitatis animi vane affecti fuerunt, quit motus tamen extra murmura in apertum non eruperunt, Sed propter facti insolentiam rem toram, altius paulo exordio ducto, repetere non fuetit hic alienum. Samuel hic Zborouius, quod circa tempus coronationis Henrici Valesii Regis Andream Vapouium Castellanum Praemisliensem interemisset, in perpetuum exilium ire iussus est, sine tamem aliqua nominis ipsius infamia. Qua de causa vt saepius in Poloniam, ad suos ire redite posset, in vicinis et finitimis locis, praesertim vero in Transyluania, Podolia, et Valachia haerebat. Qua occasione etiam tam Cracouiae, quam aliis in locis morabatur, atque interdum etiam licentius agebat: interim in id manibus pedibusque incumbens, vt fratrum ac consanguineorum opera atque intercessione parte offensa placata communi Ordinum decreto in iutegrum restitucretut; qui conatus tamen
multas ob causas successu caruit. In singulis vero comitiis querelis motis de proscriptis siue exulibus, contra patriae leges in regno versantibus, a quibus multa illicita et iniuriae graues aliis inferrentur, negligentibus ea locorum, in quibus ea patrarentur, praefectis, quibus id ipsum non sine aliquo officii neglecti, aut metus, aut conniuentiae nota exprobrabatur: admoniti fuerunt serio Praefecti, vt deinceps in munere suo vigilantiores essent, ne aliquod Respublica per eorum conniuentiam periculum damnumque acciperet. Nominatim vero in comitiis quibusdam laesa parte instigante decretum fuit, ne passim Praefecti Zborouium Samuelem impune grassari paterentur, sed potius in posterum id facere conantem legibus spretis officii ratione eum comprehenderent. His causis impulsus Ioannes Zamo: scius regni Cancellarius, Praefecturam nactus Cracouiensem, cum non esset nescius, Samuelem Zborouium in minore Polonia apud suo, et alios saepius morari, ac decreta omnia potentia suae familiae confisum floccipendere, per fratres Ioannem et Andream, aliosque ipsius propinquos admonendum curauit, ne posthac in locis iurisdictioni suae subiectis subsisteret, alioquin se edictum nuperlatum ex officio exccuturum. Qui, tantum abfuit, vt ad monitionibus locum daret, vt contra maiore audacia suoinde noui aliquid moliri, et ipsi Zamoiscio insidiari in suspicionem veniret. Interea Zamoiscius, proclamatione facta, iudicia ordinaria, non nisi ab ipsis Praefectis exerceri solita, administraturus, Cracouiam ex Lituania proficiscitur. Cui Sendomiriam transeunti nunciatur, Zoorouium Samuelem magno cum comitatu simul cum ipso Cracouiam ingredi constituisse, et non procul ab eosubinde pernoctare consueuisse. De quo cum certior ab exploratoribus factus esset Zamoiscius, Prossouiciae hospitandi gratia subsistenti ei indicatur, etiam Samuelem in villa Piekari, medio inde milliari, apud viduam sororiam suam diuertisse, plerisque suis famulis in vicicina villa relictis. Hic vero cum primus esset praefecturae Cracouiensis locus, noctu subpraefectum Nicolaum Vrouiecium eo mittit cum praesidiariis, qui facto in viduae domum impetu, vno puero, qui gladium domino suo porrecturus erat, occiso, et filio eius nonnihil vulnerato ob sclopetum displosum. Tandem post longam concertationem Zborouium captum Prossouiciam adducit sub finem Aprilis. Vnde Cracouiam in arcem curru pone ipsum sequente libere vectus cum praesidio custodiae traditus est. Aduenienti Zamoiscio, qui ex Nobilitate Cracouiensi tum erant, obuiam progressi eum salutant, qui diserta oratione huius facti rationem ipsis reddidit. Inter haec Zborouio sub arcta custodia asseruato, Zamoiscius posteaquam Regis consilium cognouisset, primarios regni Senatores de facto toto edocet. Altera ex parte Zborouii consanguineis et fratribus priuatim de vi et iniuria non fratri solum, sed toti familiae facta conquerentibus, et nil non tentantibus apud Zamoiscium, vt fratrem, si non ex captiuitate, saltem ex mortis periculo liberarent. Probare eius innocentiam nitebantur, qui vim vi repellentem in casu iustae defensionis Vapouium interfecisset: nec ab Ordinibus regni in comitiis, sed a Rege priuato, et paulo post profugo insciis Senatoribus proscriptum, adiecta in literis clausula, citra [reading uncertain: print faded] infamiae notam, et cuius vita in Regis gratia sit: neque legum contemptu, sed regia potius auctoritate in regno mansisse, cum praecipuis
regni proceribus conuersatum, ac ipsi etiam Regi familiarem fuisse. Cumque ad Reipublicae Senatum in comitiis publicis nun quam delatus sit, imo sidem ipsi datam esse, quod tuto in regno versari possit, et vt filium in Germaniam deduceret, nunc per Poloniam saltem transire constituisse. Zamoiscium non tam legum obseruandarum studio, quam priuato odio inflammatum cum prehendendum curasse: addebant libertatis iura, prouocabant ad Regem et regni comitia, quod causa tanca de existimatione et vita extra comitia decidi nequeat: exaggerabant mala infinita, quae inde per totam Rempublicam dimanare possent: orant, ne proprer inuidiam inclyta Zborouiorum domus turpissima infamiae macula aspergatur: omnes etiam suas fortunas ac corpora pignorum ac obsidum loco offerentes, ne quid grauius statuatur, donec Regis et Reipublicae autoritate et iudicio aliquid sit constitutum. Vniuersa etiam Nobilitas Cracouiensis per Stanislaum Czikouium Succamerarium tractus illius oratione accurata intercedit apud Zamoiscium, ne quid praecipitanter in Zborouium committeretur, sed potius ad comitia huius causae cognitio, vel ad Regem reiiciatur. Quibus Zamoiscius prolixe respondit, facti totius narratione eis vicissim exposita, suppressa tamen plana voluntatis suae significatione, addens, se in praesenti causa id facturum, quod sibi secundum Deum officii conscientia dictatura esset. Interim Andreasaulae Mareschalcus frater Samuelis, acreliqui eius propinqui literis apud iudices tribunalitios, tum Lublini iudicia exercentes, instant, vt auctoritate sua interueniente Zamoiscium, ne quid insolentius in fratrem statueret, rogarent, satis iam infamiae ac violentiae ipsorum familiae illatum: promittebant, daturos se decem obsides ex familia, ac se obstricturos, quod eum in comitiis Regi ac Senatui iudicandum repraesentaturi essent, vbi secundum leges et decreta legitimas defensiones proponere constituisset. Petierunt tandem ab iis consilium, quid, aut quomodo in tam tristi familiae casu sibi agendum. Responsum eis a iudicibus datum breue, sed prudenti perplexitate inuolutum, vt nil inde pro se interpretari, aut contra Zamoiscium possent. Et quidem se in tali casu ipsis consilium impertire non posse, cum eius rei cognitio ad iudicium suum non pertineat, non dubitare se, consilia ipsis sufficientia domi non defutura. Eo etiam tempore Zamoiscius literis ad eosdem iudices datis docet de toto negocio, non consilium petens, sed rem gestam vere explicans, ne vulgi praeiudiciis, vt in eiusmodi rebus fieri consueuit, praegrauaretur. Gratias ei agunt iudices, quod tanta prudentia et vigilantia vsus sit, satis eum testatum fecisse, quod non solum in defendenda patria. ac bello gerendo strenuus, sed etiam in legibus obseruandis, ac publica pace tuenda probe sit exercitatus: non dubitare se, actum praesentem ad huiusmodi perductumiri effectum, vt omnibus conster, illum legum et libertatum patriae peritissimum esse, ac vt vtrumque ius, videlicet publicum, ac deinde libertas Nobilitatis sarta tectaque permaneat, nihil queinde mali, quod nonnulli ominari viderentur, emergat. Paucis diebus interiectis, cum Nobilitati Cracouiensi, quae pro Samuele Zborouio intercesserat, responsum fuisset, significatum illi, vt domui suae disponeret, a Rege enim mandatum esse Zamoiscio, ex iustitiae lege et iure cum ipso ageretur. Cum que colloqui cum Zamoiscio cuperet, conuenit is eum ante vesperam tribus testibus adhibitis, vbi cum mitius secam agi rogasset, iubet Zamoiscius mandatum regium
legi, ac deinde ex fratris Christophori ad ipsum literis de multis cum eo expostulauit. Postero die summo mane educitur ad supplicii locum solitum, sub praefecto cum tribus vel quatuor aliis praesentibus, quinquaginta peditibus Vngaricis cinctus, substrato panno rubeo, capite plectitur, inuolutusque linteo imponitur feretro, atque pannis contegitur. Quinta post hora decollati socrus aliquot foeminis nobilissimis et amicis cincta, arcem conscendens caesi corpus sibi tradi petiit, quod currui impositum in Palatini olim Calissiensis domum deportauit, vbi lotum et assuto capite, denuo more militari ornatum, biduo a quibusuis conspectum fuit. Quarto post die Andreas frater Mareschalcus aulae magno cum comitatu Cracouiam venit, nullaque mora aut solenni aliqua actione vel protestatione facta eodem die corpus ex vrbe abduxit. Cum autem fratres Zborouii de Zamoiscii rigore atque iniuria apud affines, propinquos, et passim alios multa conquererentur, ac de Rege ipso in ordinem redigendo quaedam diuulgarent, literisque ad plutes alios scriptis aduersus Regem conspirationem moliri existimarentur: conspirationis autores Christophorus et Andreas fratres ad comitia Varsauiae proxima literis regiis citati sunt.
Paulo ante Ioannes Basilides magnus Moscorum Dux, cum annos quinquaginta et septem menses vixisset, et viginri quinque annos grauissimo Liuoniam bello adflixisset et vastasset, tyrannidis et vitaesuae finem fecit, non tamen vulgati mortis genere absumptus. Nam paucis ante diebus, quam e vita migraret, ter lethalem sensuum motuum stuporem et hebetudinem passus, quasi reseruata a Deo in eos dies impiorum flagitiorum poenahoras viginti quatuor continuas mortuo similis iacuit. Prima vice expergefactus obducta et tristi fronte filium rogauit, vt quosdam in arctiori custodia ad vltimum supplicium asseruatos vinculis solueret, professus palam, se in quodam loco tenebris tortoribusque infesto propter eos grauissimis tormentis affectum esse. Quibus verborum terriculamentis permotus filius istorum carcerum tecta statim demoliti iussit, et per totam vrbem supplicationes decreuit, diuos precatus, vt patris vitam, qui ob nimiam auaritiam et crudelitatem cunctis hominibus inuisus erat, bono tamen fine claudi dignarentur. Captiuis etiam largissima manu pecuniam et alimenta dedit, libertatem praeterea, et honestam vitae conditionem illis pollicitus, si a summo rerum Domino breuem tantum istorum cruciatuum mitigationem patri impetrarent. Potentior autem fuit ira Dei iustissimi, quam hominum preces. Quippe tyrannus lethali pallore perfusus, et horrendum in modum foetens, iterum exanimatus in conspectu cicumstantium experssensus decubuit, praesensque mortalibus aliis documentum praebuit, homines impios et sceleratos nouissimo etiam die poenas pendere, quas viui et valentes effagerant. Inter haec magnum in vrbe silentium, magna rerum expectatio. Nemo quippe Principis fortunam serio fleuit, nemo moriturum viuere cupiuit: ostensam libertatem senes laudabant, patribus e carcere euasuris filii gratulabantur: meliorem rerum statum omnes sperabant. Basilides cum velut ab inferis excitatus, iterum ad sese rediisset: ad filium conuersus, exactiones inquit, et vectigalia, quae in prouinciis ampliatis reditibus semper deteriora feci, abolebis, eosque homines, quos bonis impotenter exui, tuis opibus subleuabis, et captiuis etiam ad vnum omnibus missionem et libertatem dabis. Et has quidem vltimas preces meas apud
te valere volo, nunc morior, et Diuos precor, vt tibi terrarum omnium donent imperium. Haec cum dixisset, in tertium lethargum incidit, nec mulco post cum gemitu et miserabili boatu vigesimo octauo Martii animam efflauit, disruptisque statim illis abscessibus, qui pudenda occaparant, tanto foetore ex profluente sanie totam eam habitationem impleuit, vt adstantes, qui a pestifera tabe infici nollent, plenis passibus eo relicto diffugerent. Trigesimo Martii die ex aula incredibili cum pompa fuit eductus, et exequiarum singulari mignificentia in templo Michaelis maiorum tumulis illatus: eo fortassis vno beatus, quod eosdem penates, et regiam, et sepulchrum habuit. Corpus eius ipso statim die emortuali fuit desideratum, nec deinceps a quoquam visum, aut inuentum. Atque hic quidem est exitus potentissimi et crudelissimi Principis, quo maiorem ad vicinos Reges ac populos auctoritatem terroremque nemo habuit. Moriturus filium summ Theodorum, et praecipuos proceres ad se accersiuit, in quorum praesentia filio praedicto totum imperium commisit, illique quatuor summos consiliarios adiunxit, qui noui Ducis et Reipublicae salutem et emolumentum curarent. Quibus suasit, vt suo exemplo commonefacti a bello semper abhorrerent, accum vicinis Regibus pacem amicitiamque colerent. Iussit etiam subditis per totam Russiam diuturno bello ad paupertatem redactis census certos et tributa ad decennium remitti: vt interea temporis vires et opes iterum recolligere possint, et omnib. captiuis liberam potestatem manendi, aut abeundi, concedi voluit. His postremis mandatis editis tonsus et monachorum vestitu indutus exhac vita emigrauit: cuius tyrannimors vniuersam Russiam, Tartatiam, et omnes finitimas gentes imn ensa laetitia et voluptate affecit. Paulo ante obitum insidias Tartaris Casanensib. molitus erat. Nam hi superiori anno mota seditione rebellarant. Pacem igitur fictam mense Octobri cum illis confirmauit, atque omnem seditionis culpam illis se remittere falso ostendit, vt se curidissolutis copiis dispergerentur, et quilibet domum se conferret. Interea exercitum ipse conscripsit magnum, quem contra Regem Sueciae se ducere velle tam Tartaris quam Moscis omnibus persuasit, vt hoc modo Tartaros ex improuiso inuaderet, et poenas seditionis ab illis sumeret. Cumque iam Tartaros dispersos et securos esse puraret, totum exercitum consestim in regnum Casanensium misit. Qui hac de causa a magno Duce se eo missos fuisse simularunt, vt regioni Casanensi, et metropoli longa obsidione vexatae, de commeatu et aliis rebus prospicerent. Tartari vero fraude illorum animaduersa, mox vndique confluxerunt, et Moscos, qui propter altissimae niuis asperitatem cum equis suis fessis nusquam effugere poterant, calceis vel soleis lineis et oblongis, quibus feras et equos velocissimos per niuem praeuertere possunt, adorti aliquot millia eorum trucidarunt. Ita Tartarorum seditionem moriens inultam reliquit. Ex Anastasia prima vxore filios duos suscepit, Ioannem et Theodorum, ex quibus priorem successioni et imperio iam destinatum pater ipse ante sesquiam um inconsulto impetu trucidarat. Minor itaque natus filius Theodorus morienti patri superstes solus successit, cui Irene Theodori Godouii filia matrimonio iuncta est, cum qua post mensem Iunium inauguratus est.
Eodem tempore Tauricae Chersonesi pars Borealis, quaeTartarorum Praecopiensium sedes iam aliquot seculis fuerat, ab Osmano Bassa ex bello Persico per Colchidem et Pontum Euxinum reduce mense Maio occupata,
ac in prouinciae Tauricae formam redacta est. Est autem Taurica Chersouesus, quam Przecop et Tartariam minorem nunc appellant, ampla peninsula, viginti quatuor millia longa, quindecim lata, inter Pontum Euxinum et Maeotidem, versus Ortum porrecta ad Bosphorum Cimmerium, qui ad gra dum longitudinis sexagesimum quartum, latitudinis quadragesimum octauum Eutopam ab Asia disterminat. Eam mediam horridi et ardui montes, in Boream et Australem, cuius Capha emporium celebre anno 1475 a Mahomete occupatum metropolis est, dirimunt. In Boreali vero parte Tartari Crimaei vulgo appellati, latissimos inter Borysthenem et Tanaim campos, pascuis subinde mutatis, peruagantes, sedem regiam annos iam fere quadringentos habuerunt oppidum Crimaeam. Qu bus donatiuum siue stipendium annuum Poloniae Reges ab auorum memoria pendunt. Horum Princeps ante aliquot annos Machmetkireius Turcis confoederatus et socius fuit: aduersus quem germani fratres seditionem mouerunt: et cum viribus ipsi impares essent, ad Stephanum Poloniae Regem auxilii causa fugerunt. Eos cum aliquoties Tartarus repeteret, nihilque apud Regem ptoficeret: tandem Turcicus Imperator a Rege obtinuit, vt Constantinopolim cum legato Poloniae Regis Hieronymo Philippouio ad filii sui circumcisionem mitterentur. Tartaro autem hos Turcarum Tyrannus non restituit, cum tanquam Tartarici Principis obsides eos attineret, vt volens nolens in officio Tartarus contineretur. Id grauiter Tartarus ferebat, et tamen petente Turcico Imperatore, vt illius stipendiis in Asiam aduersus Persas auxilio Turcisiret, restitutionem fratrum denuo pollicente, gratificatus ipsi est. Cum autem Turcae clade ingenti apud Tiflin a Persis affecti essent, Tartarus per Circassios et Mengrellios, qui iam Colchidis partem inhabitant, iter habens, clade illorum accepta, cum exercitu suo in regnum se recepit, multumque damni incolis regionum Turcicarum, per quas transiret, intulit. Verum vt domum rediit, intellexitque, fratres suos sibi a Turcis ex foedere et promissione necdum redditos esse, ingenti in Turcam exarsit ita. Eius mitigandi causa Amurates legatos cum donis ad ipsum misit, excusans, quare hactenus fratres ipsi non remiserit: alle gansque in securitatem eius id fecisse, ne remissi fratres absente ipso nouas res machinarentur: se eos aut remissurum breui, aut in securitatem Tartari retenturum. At fratres Tartari negligentius Constantinopoli custoditi clam aufugerunt, ac denuo bellum fratri auxilio Moscorum et quorundam Tartarorum mouerunt. Ad quod propulsandum Tartarus Turcarum auxilia implorauit quae quidem promissa, sed non missa. Cum autem denuo a Tartaro fratres seditiosi regno exacti essent: Tartarus omnem culpam in Turcas deriuauit, ratus eorum inftinctu (cum inexplebili dominandi teneantur libidine) factum, quod bellum adeo funestum atque exitiale fratres sibi intentassent, id ni ita esset, fratres sibi iamdudum aut restitui, aut eadem diligentia, qua multi alii principes viri ab ipsis retinentur, asseruari, potuisse. Accedebat eodem ferme tempore, vt Turca legatos ad Tartarum mitte rer, ac rursus ab ipso auxilia in Persam, non vtanre, amice peteret, sed exemplo nouo superbe ferme efflagitaret. Quare Tartarus iratum aduersus Turcam concipit flamma, nimiumque irae indulgens, non prius Turcis bellum indixit, quam intulit, atque Capham (quae in Taurica Chersoneso olim Theodosia dicta, a Mahomete vero Genuensib. et antea maiorib. suis erepta erat) intercipiendam
sibi arbitratus, eam obsidione cingit, atque armis et amotione commeatus in Turcas in vebe Capha, nil tale vnquam a socio Principe metuentes, pressit, vt non modo de facienda deditione deliberarent, sed etiam intra biduum se dedere constituerint. Interea Amurathes Turcarum Imperator extrema quaeque a Tartaris metuens, consilio habito, Tartarum quendam Aslanum Czirei dictum, quem multos annos captiuum tenuerant Turcae, et ipsum regii sanguinis, et vt fertur, naturalem Regis fratrem accersi iubet. Eum comiter allo quitur, ad magnos posse ipsum peruenire honores, si sibi obedire vellet. Rebellasse sibi Tartarorum Principem nulla de causa: omnia in regno tyrannice agere, subdiros miserum in modum affligere, eos grauate ferre imperiosum dominum. Proinde si ipse vellet in Tartariam proficisci, se ipsi et pecunias et exercitum largiturum, vt tyiannide liberaret patrium dominatum. Consuesse enim Ottomannos iustitiam colere, miseros defendere a tyrannorum insultibus: esse apertam cunctis afflictis Ottomannicam portam, refugium et receptaculum pauperum atque derelictorum. Laetus miser, quod seruili statu solutus ilico dominus salutandus esset, annuit. Itaque ex gratia, Imperatoris Turcici subito non quidem Rex aut Princeps, sed Tartariae Beglerbegus seu prorex declaratus est: iurauitque fidelitatem Amucathi et ipsius legitimis successoribus, acceptoque vexillo aureo, quemadmodum in signum fidelitatis, aut inuestiturae tributatii et subiecti Principes, Moldauus, Valachus, et Transyluanus a Turcis accipere consuerunt. Exinde duce Ochiali maris praefecto cum quadraginta non amplius triremibus inicio mensis Aprilit soluit Constantinopoli, ac paucorum dierum spacio prope Capham appulit, cum postero die vrbs dedenda esset Tartaro. At Turcae non modo auxilia in vrbem intulerunt, sed etiam seruitute liberatus Tartarus tentauit optimatum apud frarem animos donis ac promissionibus, vt aut dederent sibi fratrem viuum, aut occiderent. Acceperat enim in eum finem ab Amurathe ingentem p cuniae sumnam. Itaque pecunia multos ex Tartaris corrupit, inter quos etiam fuerunt consiliarii ipsius Principis, et vnus ex intimis. Qui vt conuentum erat, suum Principem, in casa tum diuertentem, cum duobus filiolis frustilatim concidunt, atque eum, cui hoc in optatis erat, Aslanum dominum agnoscunt, veneranturque, qui donis et promissis amplissimis sibi Tartarorum amicitiam et fidelitatem conciliauit. Hunc ad modum Tartari, qui hactenus liberi et indomiti fuerunt, ex sociis et fratribus Ottomannorum ipsi sunt facti serui. Quem amicitia Turcica finem plerunque amat habere.
Inito iam anno sequente Rigae in Liuonia motus ciuium ingens Calendarii Giegoriani occasione excitatus est, qui in apertam seditionem moxerupit. Nam cum mandato Regis Stephani senatus et ecclesiae ministri illud recepissent. et in templis Dominica Adueritus prima obseruare coepissent: Communitas ciuium ac plebs vniuersa toto Aduentus tempore quieta sacris vna intererat. Sed cum eadem cum Pontificiis die festum Christi natale agerent, vulgus nec concionibus, nec ritibus ecclesiasticis interesse voluit, nec sacra eucharistia vllus toto illo tempore vsus est, quod nunquam antea accidisse quisquam meminerat. Ex eo numero quidam die vigesimo quarto Decembris senatum rogarunt, vt sibi etiam genethlia filii Dei veteri more seriari liceret. Quod cum illis negatum, nec concionem habituros ecclesiae ministros dicerent, nihilominus frequentissimi sequente
die hora octaua in vtroque templo cum ludirectore re et scholasticis conuenerunt, cantionibus natalitiis festum celebrantes. Id aegre ferens Burggrauius Nicolaus Eick, Vilna ex legatione reuersus, Rectorem scholae, eo quod pueris in schola praesentibus etiam multis ciuibus concionatus esset, quodque indicante senatui Parocho Regis mentionem parum honorificam fecisse in protocollo annotatum erat; in curia retinuit. Interim cum vanus quidam rumor ad concitandum multitudinem in vrbe spargeretur, Rectorem et aliquot ciues ea ipsa nocte capite truncatum iri: Conrector scholae, et ciues aliquot Burggrauium solicitarunt, vt Rectorem ex custodia dimitteret: se de ipso in iudicio sistendo fidem interposituro: si recusaret, metum ingentis tumultus in vrbe imminentis omnium animos vrgere. Cum vero Burggrauius illis gratificari nollet, quod laesi honoris ac existimationis regiae reum ratione officii sui iure dimittere se non posse ostenderet: Scholastici quidam paulo post in plateis discurrentes praeceptoris sui calamitatem miserabiliter deplorant, et concurrentibus ciuium opificumque famulis ianuas curiae perfringunt, Rectotem inde liberantes. Intetea reliquum vulgus aedes Parochi, Burggrauii, et syndici diripit, ac parochum misere tractat. Cum primus hicrepentinus infimae plebis impetus noctu deferbuisset, postridie ciues, qui totum iam triennium postreceptos in vrbem Ordinis Iesuitici sacerdotes nihil publice mouerant, sed cautionis regiae fidem et autoritatem secuti erant, a certis ducibus incitati, in senatu conuocato queruntur, se insciis ac inuitis religionem pontificiam in vrbe et tota prouincia restitui, et libertatem patriae publicam labefactari: iurisdictionem in Nobiles in vrbe grassentes Ciuitati ademptam: Lituonis lilera cum exteris commercia concedi. Ad hanc plebis propositionem senatus respondit: Libertatem religionis et Reipublicae consideratis rerum momentis non imminutam, sed prudenti potius consilio conseruatam fuisse. Deinde iurisdictionem, quam senatus nunquam in Nobiles meram habuisset, non amisisse. Nundinas Lituanis concessas commodo Ciuitatis fuisse, et eo temporeanni, quod intempestiuum plerumque esse solet. Huic responso ciues non acquiescentes, inquisitionem in senatus acta iuramento, quo senatui erant adstricti, renunciato, instituunt, clausis interea vrbis portis, et quatuor vexillis in forum productis. Sed cum plena periculi et varii discriminis haec molitio esset, multi boni viri et saluris publicae amantes, initiis vt occurrerent, summa animi contentione et cura agebant. Dux item Curlandiae vicinus sedandi tanti motus publici causa legatos ad Rigenses misit. Ac sane initio plerique ex plebe, cum alieniores a turbulentis consiliis essent, viam reconciliationis animorum ineundam censebant. Sed publicus procurator Martinus Gisius in domo noua, in qua rei deliberandae et componendae causa populus congregatus fuerat, in medium, stans in mensa, processit, et in suam sententiam populum perduxit, et conseruationem religionis atque libertatis tuendae allegans, senatus autoritatem minime sequendam admonuit. Itaque et Ducis Curlandiae legati ne quidem in vrbem admissi sunt. Ducem ergo cum adepta fuisset plebs, in sorum armata, quatuor vexillis productis processit, et per Gisium satis turbulente interrogat senatum, an communi eius consensu iuramentum Drohicini a legatis praestitum? ecclesia diui Iacobi abalienata? Iesuitae in vrbem recepti? calen dariique mutatio admissa? numdinae Lituanicae, et alia praerer ac contra
instructionem legatis a ciuitate datam, Regi concessa fuerint? Placide senatus admonuit, vtarma deponeret plebs, et consilio magis quam armis secum ageret. Verum instigante Gisio plebs postulauit, vt statim senatus, dato conceptis verbis iuramento, directe ad singula capita responderet. Etsi autem senatus more solito suffragia singulorum colligere prohiberetur, respondit tamen, omnesque et singuli senatores iusiurandum, vt erat postulatum, dederunt, quicquid concessione vnius templi et receptione sacerdotum secularium, vt vulgo appellant, et non Iesuiticorum, primis ante temporibus, praesente ipso Rege vt supra telatum, factum esset; id non senatus modo autoritate, sed pastorum etiam et communitate consentiente, cum aliter sibi prouidere, et a maiori malo imminente sese liberare non possent, extrema rei necessitate ita suadente, euenisse. Acquiescerent ergo, et infelicitati temporis, non sibi, vel alii cuique id totum, quod ingratum esset, imputarent. Sed nihilominus illi progressi, totos quatuordecim dies ea tractatione consumpserunt, in qua Burggrauio, et caeteris proximo tumultu ablata restitui debere, et vt praeteritarum in tumultu ossensarum obliuio perpetua esset, sancitum. Calendarium Gregorianum, quod mandato regio receptum erat, rursus explosum. Administratio pecuniae publicae, et praediorum Ciuitatis rusticorum, vt Hamburgi, Brunsuigae, Rostochii, et in aliis ciuitatibus antea factum, a Burggrauio et consulibus cum ciuium delectis, qui rationes senatui quotannis redderent, communicata est, et alii arciculi quamplurimi vtrinque deliberati, recepti, ac subscripti sunt. Quam in rem a vulgo praescriptam, nolens volens metu armorum praesentium coactus Burggrauius senatusque consensit, alias, reddita sibi integra magistratus autoritare, nunquam consensurus. Postea apertis iterum portis, et restituta tranquillitate publica, mense Martio, nullam sancitae amnestiae rationem habentes, actionem aduersus Ioannem Tastium, qui multis annis Ciuitatis secretarius ac praetor, et in legationibus oratoris munere functus erat, in iudicio instituunt: quod in legationibus ad Regem nomine ciuitatis susceptis multa praeter fines mandari accepti in multis articulis, ad religionem, bona ecclesiastica, munitiones vrbis, mercaturae Lituanae Nobilitatis in vrbe cum exteris: duas partes portorii seu vectigalium Regi cedendas: iurisdictionem aduersns Nobiles in vrbe delinquentes, statuto Toruniensi corpori priuilegiorum inserto, ciuitati quasi ablatum pertinentibus, multa contra Ciuitatem egisset, ideoque eum in curia attineri ad litis vsque exitum petiuerunt. Ideo senatus in summo rerum discrimine constitutus, vt cederet tumultuanti plebi, Tastium in curia manere, causamque suam paulo post dicere iussit.
Burggrauius vero regius, cum non solum domus ipsius in primo tumultu a seditiosa plebe hostiliter oppugnata direptaque esset: et ipse de incolumitate corporis sui et vitae periclitatus, vix per fenestram tecti in vicini aedes elapsus se conseruasset; sed etiam post sancitam a vulgo amnestiam diras ac minaces voces in dignitatem ac existimationem illius contumeliosas, et periculum capiti ipsius intentantes, inconsiliis seditiosorum priuatim et publice spargi, ex fide dignis intelligeret: aliquoties in senatu de iniuriis ac violentia omuibus nota sibi antea
illatis, et quotidianis maiorum periculorum denuncia tionibus querebatur, ac securitatem suo corpori ac vitae aduersus manifestam violentiam et sicariorum insidias praestari petebat. Nam quod ad legitimam iuris defensionem, non se illorum auxilium requirere, sed Deo et innocentia sua fretum, legitimi iudicis sententiam intrepide expectaturum. Quod si senatus seditio sorum violentia oppressus, tuitionem vitae et famae suae praebere non posset, de aliis mediis sibi cogitandum palam testabatur. Itaque cum Cardinalis Radziuilus gubernator regius Rigam rediisset, ad illum in arcem, vbi sub regia protectione tutus viueret, decimanona Martii se contulit, ac mox discessu suo senatui significato, quinque ex senatu, ac totidem ex ciuium vniuersitate praecipuis ad se accersitis, quid contra ius gentium, et praeter omne suum meritum hactenus tyrannice aduersus se susceptum et actum fuisset, commemorauit, simul adiiciens: etsi intolerabiles has et inauditas fere iniurias atque violentiam vlcisci iure posset, tamen, quia non, vt patriae damnum daret, sed salutis ac tuti receptus causa ex vrbe secessisset, si media et rationes, quibus incolumis aduersus violentiam ac sicarios in vrbe versari posset, ostenderent: mox se cum iliis in vrbem ad pristini officii munia fideliter obeunda redire, et indignationem regiam hoc tumultu accensam, pro virili vna deprecari, et sedare velle. Hi cum in praesenti Ciuitaris statu turbulento nil de securitate ipsius certum polliceri possent: fideliter senatui ac ciuibus honestam hanc ipsius deliberationem se exposituros recipiunt. Cum autem tumultuantum duces non obscure hoc vnum cum suis ad nauseam vsque inculcarent (qui Burggrauium fugere iussisset, vicissim eum reducere, et securitatem praestare debere) et perpetuis verborum contumeliis ac minis eum insequerentur, tandem mense Iulio actionem aduersus ciuium Communitatem coram gubernatore regio Burggrauius instituit. Sed praecessit in vrbe inchoata aduersus Tastium actio. Qui, cum in curia aliquot dies detentus, nil aequi hoc perturbato statu expectaret: ipse etiam in arcem vrbi contiguam quinto post Burggrauium die se contulit, ibique accepta a Cardinale fide publica diutius anno commoratus est. Secesserunt eodem tempore metu imminentium sibi quoque ab inquieta et factiosa plebe periculorum Parochus et secretarius. Quibus grauissime apud Regem de communitate conquerentibus: et Burggrauio coram Cardinali Radziuilio gubernatore accusationem aduersus ciues postea instituente, Rex omnes actiones tempore tumultus cum senatu habitas, et nominatim sexaginta octo articulos nouarum constitutionum a senatu subscriptos, irritos pronunciat, et pristino loco ac tranquillitati omnia restitui mandat. Radziuilus etiam, cum ciues se iudicio sisterent, diploma ipsum nouarum constitutionum sibi iussu Regis exhibitum discidit, ac insuper decem millia Ioachimicorum Burggrauio soluere, et iniuriam deprecari iussit. Ab ea sententia, quam non solum bona et fortunas, sed etiam honorem et famam Communitatis laedere existimabant ciues, ad Regem ipsi prouocarunt, qui sequenti demum anno partes Grodnam euocatas audiuit.
Eodem anno comitia Varsauiae celebrata sunt, in quibus tum aliae multae, tum vero Zborouiorum, qui contra Regem ac Rempublicam quaedam moliri dicebantur, causa tractata est. Protulerat ante annum famulus quidam
Samuelis Zborouii literas Christophori ad fratrem Samuelem, quae post in Regis manus peruenerant, in quibus de ingratitudine ac iniuriis contra se Regis Stephani et Ioannis Zamoiscii vehementer fuerat conquestus. Inter caetera erant, non se flexurum genua coram isto Baale, nec Regem hoc nomine dignum. Insignia quoque regia dentes lupinos cauillatus, canum dentes appellarat, et antea belli Moscouitici tempore operam detulisse suam Mosco, Poloniae hosti, accepta Lubecae ab illius legato pecunia, aceusabatur: et nunc Kosacos, a Samuele aduersus Regem seditiose concitatos, vrsisse, vt tota actio contra Christophorum iussu Regis a procuratione fisci Andrea Rzecicio edita ostendit. Ad haec comitia, vt de obiectis responderent, Christophorus et Andreas fratres Samuelis fuerunt citati, vt qui contra Regis statum ac vitam seditiosis literis, consiliis, atque conatibus aliquid molirentur, quod in Samuelem fratrem iussu Regis animaduersum fuisset. Christophorus igitur cum Varsauiam ad comitia mediocri cum equitum comitatu tenderet, et non procul a Varsauia iam abesset, praemonitus de certissimo vitae periculo, quod ei immineret, comparere noluit, Ioanne et Andrea fratribus eius iureiurando, nil vnquam de ea epistola sibi constitisse, se purgantibus. Christophorus vero a Senatu regni per Andream Opalinium regni Mareschalcum laesae maiestatis reus ac infamis fuit proclamatus, Praefectisque a Rege iniunctum, vt deprehensum Christophorum vbicunque locorum vita priuarent. Contra has Regis actiones, et inprimis de Samuele Zborouio supplicium extra regni comitia sumptum, Nobilitatis nuncii, inter quos primas tulit Sbigneus Ossolinius, nunc Palatinus Sen domiriensis, protestatione facta, priuilegia Nobilitatis ac libertatem Reipublicae enormiterlaesa conquesti sunt, multis capitibus de Regis licentia adstringenda, et corroborandis Nobilitatis libertatibus exhibitis. Ad quae cum Regis responsum auide expectarent, Rex perinde, ac si capita non legisset, alia ad totius regni dignitatem ac in columitatem spectantia, vtpote de finitis Mosci morte in duciis, et recuperando Smolensco, de Suecis et Danis ex Liuonia pellendis, de Tartaris coercendis, de iniusta caede Podlodosii legati in Turcia trucidati vindicanda: inprimis autem de concordia omnium Ord num, et publica pace ac tranquillitate regni conseruanda, de muniendis finibus, et aliis proposuisse dicitur. Itaque hi deludi se putantes, ne legitimis comitiis huius conuentus acta adscriberenrur, et ne quid, quod hic decerneretur, ratum haberetur, interposita prote statione discesserunt. In iisdem comitiis Albertus Bolognetus Cardinalis, et Episcopi Massanensis Pontificis legatus in publico regni omniumque Ordinum consessu orationem pro statu ecclesiastico habuit, qui religionem catholicam passim in regno violari, et haereses varias introduci; iurisdictionem ecclesiasticam, et gladium illius excommunicationem eneruari: decimas clericis adimi, et contra comitiorum decretum retineri: praerogatiuas et libertates Ordinis eccle siastici vbique diminui: census, ornamenta, prouentus, et bona ecclesiarum spoliari: iustitiam ecclesiasticis vel non ad ministrari, vel latas etiam iuste sentantias differri, atque executionem nullam consequi, multos iam annos conquestus erat. Etsi autem de decimis olim latum in comitiis decretum erat, vt illas occupatores antiquis possessoiribus restituerent: tamen initio bello Moscici executio ad alterum conuentum suspensa erat. Quam suspensionem ita Nobilitas interpretabatur, nullam, donec amice inter partes
in alio conuentu compositum esset, molestiam illis decimarum nomine deinceps exhibendam esse. Contra hanc decreti elusionem Cardinalis Polognetus et Laurentius Goslicius Decanus Plocensis in his comitiis apud omnes regni Ordines instant, vt executioni tandem iusta sententia mandetur, nec conseruari pacem inter Ordines regni posse ostendunt, nisi iustitia suum cuique tribuens et defendens, pariter omnibus Ordinibus administretur, iustitiaque et paxse mutuo osculentur. Haec etsi magna contentione tum dicta et acta, tamen aduersis paucorum studiis et nunciorum prouincialium aduersus Regis actiones intercessione, et haec et alia Reipublicae negotia tum impedita in suspenso manserunt. Theodori magni Moscouiae Ducis in hoc conuentu legatis rogantibus duorum annorum pacem et inducias Rex concessit.
Proximi anni mense Februario Stephanus Rex Ciuitatem Rigensem euo catam ad tribunal regium Grodnae, vna cum parte aduersa ipse audit, et tandem pronunciat: etsi grauissime excitato illo tumultu, et mutato priuata autoritate toto ciuitatis statu, et vrbano magistratu in ordinem redacto, et laesis temere innocentibus viris offensus sit; tamen cum vtraque pars subiectissime roget, ne paucorum culpa publicam toti ciuitati calamitatem adferat: nunc mandare, vt tandem haec enormia errata corrigant, et ante omnia in pristinum statum ciuitatem reponanr: magistratum in integrum restituant: nihilque plane eorum, quae sub tumultum mutata, retineant. Deinde vt exulibus grauiter laesis reconcilientur, et pro damnis datis satisfaciant. Cumque pracipuos seditionis autores Rex ad tribunal suum euocare, cumque iis legitime procedere decreuerit: mandat communitati, vt se ab illis seditionis ducibus, qui citabuntur, separet, eosque ad se in iudicio regio sistendum compellat. Quod si reformationem Ciuitatis quandam ciues desiderarint, Rex communi consensu sedatisque consiliis eam institui curabit. Ex tota vero ciuium vniuersitate Rigensi duos tantum ciues misso in vrbem Sebastiano Grabouiecio ad tribunal regium, ad quod antea prouocarant, collegii maioris tribunum Ioannem Brinckium, et alterum Martnum Gisium, quo procuratore ciues in actio nibus cum senatu vsi fuerant, literis citationum euocat. Hi vero praetextu priuile giorum vrbis, causam in vrbe cognosci perentes, nec constituta die comparentes a Rege proscribuntur. Interea Tastii tragaedia interuenit, quae in dignationem Regis aduersus totam Ciuitatem vehementiorem inflammauit. Postea Rigae de syndicis Gothardo Wollingo iuris Doctore, et Ioanne Tastio praetore, cum proditae religionis ac libertatum patriae a se ditiosa plebe insimulati essent (quos tamen viros bonos et innocentes decreto Rex postea iudicauit) exeunte mense Iunio supplicium sumptum est, cuius tragoediae narrationem pluribus citcumstantiis auctam, ac documentis quibusdam comprobatam subiicere haud praeter in stitutum erit.
Anno superiori varia quidem crimina perfidiae et proditionis Ioanni Tastio obiecerant seditiosi, et in curia custodiendum detinuerant, at is in arcem vrbi vicinam salutis suae defendendae causa, accepto a gubernatore regio saluo commeatu, sese contulerat. Sed cum rerum documenta, quibus conuinceretur, deessent suis aduersariis, per integrum annum data quantumuis coram iudice competente agendi facultare, accusatio Tastii dilata, et prorsus neglecta est. Interim duces seditionis cum iure experiti vel non
possent, vel nollent, ex insidiis agere coeperunt, vt qua via, quoue actu Iiceret, suam in potestatem Tastium pertraherent. Eodem modo suspicione peculatus inani adducti, alterum item proconsulem Casparum Bergium in vincula couiiciunt, e medio tollendum. Sed cum ille Deum, suam que innocentiam testaretur, exigua quaedam dilatio per Tastii captiuitatem dara est, vt in curia asseruaretur. Nam cum corruptis quibusdam hominibus, qui Tastii copiam ex arce se facturos receperant, tortura Bergii iam a populo decreta, et quae eadem nocte, qua Tastius in potestatem plebis peruenit, fieri debebat, dilata aliquatenus est. Vesperi in arce residens, cum iam in lectum Tastius se contulisset, certior a quopiam factus est, tuto illum amplius in arce seruari non posse: videret, quomodo seipsum a periculo subduceret. Itaque cum tutam in arce fidem, et suae in columitatis rationem non constare videret, nec insidias sibi structas praesentisceret, vestibus indutus rusticis ex arce secedit. At eo ipso momento, quo ille ex arce abire, et nauicula conscensa Dunam traiicere instituerat, signum ab insidiatore quodam tormentorum magistro bombardae elisione datum est. Sic ergo Tastius in medio flumine Dunae in densis tenebris noctis a cohorte seditiosorum ad eam rem destinata e medio cursu misere capitur, et pannosus, vestibus iis, quibus suae salutis causa vtebatur, in vrbem ac curiam deducitur. Triumphatum est a plebe, eiusque ducibus plurimum. Deinde inuito et repugnante senatu duces plebis cum Tastio non legitimo iuris ordine agere coeperunt. Capira quaedam accusationis ipsi proposita fuere, vt ea vel statim fateretur vera esse, vel tormentis illico subiiceretur. Cum autem nil sibi mali conscius esset, libere quod fateretur, non habuit. Itaque statim quaestionibus grauissimis subiectus, et adeo inhumaniter, adeo crudeliter septem vicibus et intermissionibus exiguis excruciatus, Martino Gisio astante, tortus et exanimatus est Tastius, vt ipse etiam carnifex misericordia quadam commoueretur, et amplius se aliaue eum ratione torquere non posse palam diceret. Non igitur mirum, Tastium, quae Gisius voluit, et praescripsit, in ipsis tormentis confessum esse. Eadem plane sors mansit et Gothardum Wellingum syndicum, qui cum natura molliori esset, et discrimen vitae famaeque deuitari posse existimaret, facilior in confitendo, et mox, quod voce dubia professus erat, reuocando fuisse fertur. Sane in quaestionibus et metu acerbissimorum tormentorum saepins iteratorum et Tastius, et Wellingus multa, quae in legationibus, ad religionem, bona ecclesiastica, munitiones vrbis facientia contra instructionem et fidem patriae debitam egissent, confessi sunt. Nam immanitate tormentorum saepius repetitorum se fateri coactos, quod nunquam cogitassent, in confessione conscientiae facta, et scriptis ante mortem ad Regem ipsum, senatum, et haeredes suos literis, et vsu sacrae eucharistiae testati sunt. Commissarii etiam regii triennio post in vrbem venientes causa recognita iniuste caesos pronunciarunt, ac mortuos pristino honori et famae restituerunt.
Eius tragoediae nuncio in aulam perlato, Rex grauissime commotus, ciuium procuratorem et tribunum proscribit, et plures alios, ac in his ludimoderatorem ad regium tribunal citat. Tabulae proscriptionis per legatum regium senatui et senioribus populi praesentibus iis, de quorum capite et fama agebatur, oblatae, sed publice non affixae sunt. Idem
sane Betgio accidisset, quod caeteris eius collegis, nisi singulari Dei gratia protectus, et ab iis, quos maxime reos plebis duces existimarunt, et ex quibus conscios consiliorum alios explorare voluerunt, accurate excusatus fuisset, ipseque fuga tempestiuc sibi consuluisset. Gisius cum Regem seuerius deinceps cum autoribus seditionis acturum sensisset, naui conscen sa plerisque etiam suae factionis hominibus insciis in Sueciam traiecit, et cum Rege Sueciae periculosa consilia de vrbe ipsi subiicienda tractare instituit. Sed cum a senatu et caeteris ordinibus ciuitatis mandatum nullumexhiberet, fides ei a Rege nulla habita, et sine honore legati publici dimissus est. Domi vero vicarium sibi sub stituerat, qui in vestigia absentis ingressus, inchoatam ab ipso telam sedulo pertexebat. Cum autem de Martini Gisii profectione, et seditiosorum aliquot ciuium consiliis, cum Sueciae Rege de tradenda illi vrbe Riga communicatis, Stephanus Rex cognouisset: militum copias in viciniam vrbis Rigensis, velut hyberna ibi acturus mittit, et totam Nobilitatem Liuonicam vna adesse, et castellum ad Dunae fluminis ostium arcendae classi Sueciae, quam a seditiosis ciuibus euocatam, breui venturam ferebatur, aedificaturis, defensionem praestare iubet. Senatus et ciues nihil iam contra Regem moliri, sed quietis ac concordiae publicae cupidi, turbarum et dissensionum compositionem, nullius famae et honori praeiudicantem constitui optabant. Itaque vicinum Curlandiae Ducem Gothardum, pacis et concordiae in ciuitate instaurandae arbitrum eligunt: is Regem ante interrogat, an operam in eo negotio ponere, et quomodo procedere debeat, ne quid a Regis voluntate alienum forte suscipiat. Cum autem Rex non ante compositionem aggredi Ducem iuberet, quam liquido constaret, ciuitatem Rigensem mandatis regiis paulo ante expositis integre satisfecisse. Dux in vrbem profectus, mediocres amice componendi negotii rationes, vt exules iuxta Regis mandatum ante omnia in integrum restituantur, iisque pro damnis in tumultu ab incondita plebe illatis quater millibus Ioachimicorum persolutis satisfiat, et omnium praeteritarum offensionum obliuio sit, saluo vtriusque partis honore, constituit. Quae cum per ciuitatis nuneios apud Regem supplices, et suspicionem defectionis ad Suecos animo Regis eximere conantes, et castelli extructionem deprecantes, et proscriptionem damnatorum, et citationes multorum, ac in his schclae rectoris abrogari, et alia quaedam petentes, relatae essent: Rex magis etiam commotus, quod nulla iniuste caesorum, et ciuitatis in pristinum statum omnimodo restituendae, et alorum capitum a se mandatorum mentio facta esset: totam compositionem irritam pronunciat, ac nisi se arbitrio et voluntati Regis absque vlla exceptione et conditione ciuitas Rigensis totam deinceps permittat tradatue nullam gratiae spem superesse declarat. Sed ecce, dum inter spem et metum constituta ac consternata ciuitas Rigensis versatur, Rex sexto post datum legatis Rigensibus responsum die epilepticis paroxysmis prostratus. idibus Decembris vitam cum morte commutat, anno aetatis suae quinquagesimo quarto, cum regnasset annos decem, menses septem, et dies duodecim, Princepspietate, virtute, sapientia, eruditione, magnitudine animi, ac belli artibus praestans, iustitiae amans, caedibus, libidinibus, et aliis sceleribus infensissimus. De quo hoc memoriae proditum, cum magis magisque in horas morbus inualesceret,
et modica vitae spes superesset, Senatorem quendam astantem his verbis allocutum: annos quinquaginta tres exegi, qui quales fuerint, scio, quales futuri sint, ignoro. Admonitus tum ab omnibus religiosis, vt mysteriis sacris de more ante mortem vteretur, rem in sequentem diem differri voluit. Interim ob morbi vim prostratis iam viribus, et hora mortis instante animam suam Deo reddidit, vsus illis verbis, ex Psalmo tricesimo secundo desumptis: In manus tuas Domine commendo spiritum meum. Fuit vir tam in pace, quam in bello excelso et forti animo, iudicio magno, praesertim, vbi ab affectibus liber erat, in victu et amictu parcus et moderatus, ab omni iactantia et ostentatione alienus. Omnibus comis, aditu et alloquio facilis, intelligentia sagax, lingua ad respondendum promptus, obtrectatoribus et adulatoribus infensus: iustitia tanta, vt vita prius, quam sententia recta decederet, nec vllius meritorum aut conditionis rationem in iudicio haberet: nec denique publicorum munerum aut dignitatum mercatum vllum institueret. Fuit corpore quadrato, ac statura mediam paulo excedente, facie dignitatis plena, capillo nigro, colore fusco simul et rubente, naso subsimo.
FINIS LIBRI DECIMI ET VLTIMI RERVM POLONICARVM.
[Gap desc: Index]