Regeln fuer die Texterfassung 03/2001
not necessary
ALexander Magnus, terrarum orbe victoriis parto, moriens interrogatus, cui vastissimum hoc Imperii corpus post ultima fata, relinqueret; non felicissimo, non ditissimo, sed dignissimo generose dixit, annulumque non Aridaeo fratri, sed Perdiccae
Illius enim magnitudo stabilis fundataque est, quem omnes tam supra se esse, quam pro se sciunt; cujus curam excubare pro salute singulorum atque universorum quotidie experiuntur: quo procedente, non, tanquam malum aliquod aut noxium animal e cubili prosiliret, diffugiunt, sed tanquam ad clarum ac beneficum sidus certatim advolant, objicere se pro illo mucronibus in sidiantium paratissimi, et sub sternere corpora sua, si per stragem illi bumanam iter ad salutem struendum sit. Somnum ejus nocturnis excubiis muniunt. Latera objecti circumfusique
defendunt. Incurrentibus periculis se opponunt. Hoc vere, Illustrissime Dux, hoc vere de te Romanus Philosophus: adeoque ut, subditos tuos aspiciens, sine exceptione dicere possis:
Non indignaberis itaque, si unus ego faciam quod passim omnes. Si amem quod debeo: si laudem quod cogor: si munusculo, si Commentariis meis prosequar, quod (licet tenuitatis meae conscius) audacter volo: Non quia ego dignus, aut dignum aliquid dignitate tua adfero, sed quia, Illustrissime Dux, Pandora quaedam virtutum, dignissimus es: cui quod optimum parturimus, Alexander consecrari voluit. Minor ego sum qui maximo Regum non obediam. Itaque, quia ille dixit, ego facio.
Illustrissimae et Reverendissimae
Vestrae Celsitudinis humillimus Cliens
EVERHARDUS WASSENBERGIVS Embricensis.
Cornelius Canterus, Amstelo-Batavus, S. T. L. et Insignis Collegiatae Ecclesiae S. Cuniberti Canonicus.
Iohann von Haxthausen. Eques Paderbornensis, Titen- und Dedingshausen.
Georgius Lipperus, Daventriensis.
HAEresis et ambitio, ut ab Ecclesia et ratione dissidere faciunt, ita et a legibus, et gitimo Principe: pari enim passu ambulant, omni sublimiori semper infestae. Ingenuae hujus scriptionis veritas, nisi omni historiarum volumine eluceret, unius Ferdinandi Secundi per totam vitam experientia demonstraret: vita enim ipsius didicit, quae, omne aevum, seramque posteritatem doceat. Quam cum omnium oculis, pro tenuitate nostra, subjicere proposuerimus, faciam, cum Lucio Floro, quod pictores solent, qui orbem terrarum complexuri, in brevi tabella totam ejus imaginem pingunt: eget enim, et rerum varietas, et multitudo quodam compendio. Caeterum nihil omissuri quod memorabile, nihil scripturi nisi necessarium. Itaque, ne a proposito nostro abeamus, altius oportet originem, motuumque primorum causas investigemus, invictissimorumque Ferdinandorum cum innocentia, gloriam, devictis semper hostibus, ostendamus.
CAlvini dogma gliscebat, et e Gebennensi lacu
Itaque, malo facinori, pessimum
Sed non dum eae vires eaque andacia, ut in apertum erumperenr: sollicitati ergo vicini Principes, et
Sed quoniam non leve momentum, ad rem bene gerendam videbatur, urbes imperiales, per omnes Imperii provincias varie sparsas, conspirationi adjungere: multorum Senatorum empta proditio est: quarundam autem casu est facta accessio.
Imperator, justis legitimisque de causis, fulmen imperiale, in civitatem Donavvertensem, contorserat: in causa erant, laesae leges, et in multis violata religio, et in saeculares usus, versa ecclesiastica bona. Pupugit hoc primarias imperii urbes, Argentoratum, Vlmam, Noribergam, eidem omnino culpae obnoxias,
Illi autem, animis jam armisque paratis, unam bellandi occasionem praestolabantur, et haec per dissidium Rudolphi Imperatoris et
Magnis interim ignibus conspiratio coquebatur; donec tandem,
Erat quidem Abbatianimus jus suum prosequi: sed quoniam Imperator, imperii negotiis distentus, extra Bohemiam agebat, ferre patienter injuriam debuit, usque reverteretur. Quod non, nisi Anno
solis statibus regni, nullis subditis, ecclesias aedificare licitum esse, legerent, non tamen quieverunt, et claves ecclesiae tradere jussi, in faciem restitêre. Tum authores pertinaciae carceribus mancipati, ecclesiâ funditus dirutâ.
Male hoc habebat Matthiam Caesarem, sed ipsum, quo minus in regnum proficisceretur, debilitas, quo minus Ferdinandum mitteret, ejus in Hungariae Regem electio, proclamatio, et mox, ubi Matthias Imperator conualuisset, futura coronatio impediebat. Tamen Caesar literas ad Guilielmum Slavatam
Faciunt illi, Caesaris nomine, quod erat imperatum: sed nullatenus Hussitae placati, in furias exarserunt, et sub Principe suo Matthia Comite Turriano, purioris Calvinisini Sectatore, globo facto, arcem
Moritur interim, nullâ relicta prole, Matthias Imperator. Succedit, legitimâ, Francofurti, Septemvirorum
Non movit, summa haec, Bohemos, sui Regis dignitas: minus pacificae ipsius litterae. Sed, veluti illo fulgore, hac benignitate irritati, Regem suum Ferdinandum, in publicis regni comitiis, publice susceptum, publice coronatum, defuncto Matthiâ, abdicant, summo scelere per summum nefas.
Ut maximum hoc rebellionis crimen, ne crimen qnoque videretur, quandam defensionis larvam induerunt, legitimum Regem nullum agnoscentes. Unum Ferdinandum, qui venditare se poisset, tyrannum,
Sed haec conjurati, etsi videre poterant, videre nolebant. Itaque sacrilege, alium sibi Regem, totâ Germaniâ quaerunt. A Saxone Bavaroque contempti, a Frederico Palatino (uxore ejus Elisabetha, ex regio sanguine, regios Spiritus dudum gerente) ut Reginâ Rex frueretur,
Mox confoederati illi, supra in introductione mea tacti, Principes, in omnem occasionem excubantes,
Itaque ad arma pari alacritate festinatum
Levioribus deinde quibusdam Austria corum secundis velitationibus adeo res Caesaris promovebantur, ut de obsidenda Praga deliberaretur. Et factum erat, nisi ocius Christianus Princeps Anhaltinus ad Egenburgum, Bonemicisque Moravicisque copiis, transitus omnes interclusisset, officiariis et militibus Pragae oberrantibus, in castris, viginti quatuor horarum spacio, comparere sub ingenti poena jussis.
Inde in exitium hostium divulsi,
Caeterum, circa oppida distineri, minus proficuum amplius videbatur. Placuit belli aleam praelio experiri, et, si cederet, Palatinum ipsum Pragâ exigere. Patuit Bohemis consilium, nec ad repugnandum animus defuit, nec mox si placuissetoccasio, siquidem ad Raconitzam in mutuum accessierunt altera, alterorum spectum, desertâque sylvâ Bohemi ad oppidum castra communiverunt, certatumque diebus aliquot, aut eminus tormentis, aut cominus velilationibus: in quarum unâ, suis accurrens Buquoius, strictim vulneratus est.
una manu gladium, alterâ breviarium.
Ejus itaque subsidio firmati, cum praeliandi copiam Bohemus non
Eluxerat jam dessinata praelio dies, et in ejus pugnae casum instruebantur acies, in qua victoriae praemium, futurum erat Romanum Imperium.
Reddite quae sunt Caesaris, Caesari, et quae sunt Dei, Deo, praelium incidit. Dominicus deinde quidam pater Carmelita, vitae morumque integritate clarus, certam coelotenus victoriam pollicebatur.
Capti eo praelio, Principis Anhaltini primogenitus, Dux quidam
BOhemici belli contagio superiores traxit Austriacos: a Ferdinando
Imperator e contra jure donationis,
Ili contempto Caesare, rebellionis laetarentur modo, hospites mox alios accepturos, Ducem dixisse, a viliori vulgo tanti viri capite plectebatur.
Hanc exttemam audaciam non diutius tulic Imperator: sed haereseos, rebellionis, contumaciae, licentiaeque damnatos, Maximiliano Bavaro debellandos tradidit. Ille mox Austriam superiorem ingressus, adscitae Vesaniae rebelles, supremum admonuit. Dum armatus contemnitur, fusis rejectisque primum
Et sequuta ingens statim, rerum mutatio: impio soederi renun ciatum est: praestitum Imperatori fidelitatis juramentum: restituti in integrum Catholici magistratus: et postmodum
LVsatiam eadem, quae Bohemiam, ruina inuoluit: erat enim,
Et petactum erat sine sanguine
Quum aliae, aliae que urbes, Budissini moveritur exemplo. Forstia et Lubavia exasperantur: et Forstia
MOravi non ut caeteri Bohemicae coronae ultro, sed a Matthia Comite Turriano, armato in
In hos, nulli vicinorum Principum mandata, sed ab ipso Caesaris Generali Buquojo expeditio sumpta
Buquoius itaque armis, non ludificationibus, agendum ratus,
Inde reliqua ad imperium reducenda ipsi Spaetio (tantum in gratiam hostium recepto Duci credebatur)
SIlesii cum Moravis ejusdem conditionis erant, nisi quod nullis
Iohannes Georgius Elector Saxo, utraque Lusatia Caesari vendicatâ, victricium armorum fortunam ultetius statuerat experiri: et cum videret vicinam sibi Silesiam, tot iam annis a legitimo suo Domino corde
Itaque Carolo Frederico Duce
VT Palatino in Bohemia Caesarem,
Hos Maximilianus Bavatus, adnitentibus maxime Gallorum legatis, Ulmae ad pacem compulerat: nempe exercitus ab illa provincia abducerentur, nulli damnum inferretur, nullius in imperio provinciae infestarentur.
Sed haec omnia, inopinatus Ambrosii
Nihil actum erat tanta virtute, tanto favore coelestium: siquidem
Cernens ergo Mauritius Landtgravius Hassiae arma non succedere
Veruntamen his fere conditionibus. Constituto tempore unionem dissoluerent. Palatino nec pecunia, nec milite, quocunque modo subvenirent.
Sic ad Occidentem, per Spinolam, Imperator: multo atrocius et multipliciter magis, et ab Oriente saevitum. Nihil hac plaga insestius, mixtis invicem, in exitium Christianorum, Bulgarorum, Turcarum, et Barbaricis Tartarorum copiis. Omni igitur tractu a Turcia, Transyluania, et Hungaria violentus hostis erupit.
Causa tantorum motuum, perfidus homo, Gabriel Bethlenus: hic
Hoc tum quidem, cum Transylvaniae statibus, diplomate, syngraphis, ac sigillorum impressione, ipse promisit Bethlenus: et postmodum
Strictissimis his foederum vinculis abunde, intumescentibus paulatim Bohemiae fluctibus, Hungariae prospectum videbatur. Sed quae fides apud Barbaros? Suis Transylvaniae tetminis, euagantem extra animum, circumscribi non tulit ambitio. Cum enim videret opulentissiman
pactorum memoriam Pacem sumular, et bellum parat. A. 1619 mense Inlio. sibi non effluxisse, adeoque non aliud magis oportunum tempus esse, quo dictorum conventorumque fidem ternarum orbi testatam redderet. Et si mode Ferdinando Regi allubesceret, missurum illico multa millia.
Interim cum Palatino Bohemisque rebellibus juncto foedere et
Destinatis, versipellis homo, ad Andraeam Doczium Generalem
Varadinum iter adornasse se scribit, nec dubitare, varios de se, ab invidis, spargi rumores, quasi in Hungaria regnum aliquid moliturus. Caeterum monere imo rogare impensius, ne aures pateant malevolorum sermonibus: nondum sibi excidisse, quid ex pactis, quid ex fide data Ferdinando Regi debeat.
Ingens mox, ab insperata hac
Multis etiam mendacio (plurimotum Christianae reipublicae consensu expeditionem sumptam asserens) circum ventis urbibus, Posonium usque penetravit. Ita Vaccium, Tirnaviam, Neutram, Novigradum, Possingam et alias subjugavit. Et succedentibus porro ex voto rebus (comitiis a circum vento Hungariae Palatino extortis) Hungariae
Et jam non de urbibus, sed de
Hac intellectâ clade Bethlenus, de Hungaria sollicitus, retro Posonium abiit. Itaque cum induciis opus sibi videretur, ut ordinatis rectius Provinciis, Poloniae Regis metu exon eraret animum, ad sub dolas
Sed ne solis luderet Ferdinandum literis, variis hinc inde armorum
Dum autem ille in Austria victoriis grassatur, a tergo Posonium in Hungaria periclitatur: et hoc ei in persidio in dulgente fortuna, ut magni viri fato periculum vindicaretur. Generosus Dampetrae comes, cum urbem illam minime, de sufficienti praesidio prospectum cognovisset, admotis sex milium copiis, cum propugnaculis suburbium
Erat jam Bethlenus in summo suae selicitatis apice, vanoque Regis sublimi stitulo, altum spitans, constantem de caerero fortunam imaginabatur. Sed quam inanis humana mens! cum aliae deessent causae, praecipitium illi quoddam ipsa felicitas peperit, et mirabili casu auxilia securitatis in metum transiêrunt.
Ab extremo venerant oriente ad
Sic ruentibus paulatim Bethleni rebus, ille quoque ante felix, dignus
Proficiscuntur interim, in auxilium Bethleni, sollicitata duodecim Tartarorum millia, et jam Germaniae
Et jam in arcto erat Bethlenica militia, quum Carolus Longovallius
Hac clade factum est, ut profligatum fere, in Hungariam bellum reverteretur. Bethlenus enim, conjunctis
Cum itaque Posonium non cessisset, in Moraviam declinavit: Sed nullo, in exhausta populationibus provincia, commeatu invento in Hungariam
Quis non peractum, fugâ Palatini, in imperio bellum diceret? atqui acrius multo ac vehementius,
Igitur, ne latius serperet malum, placuit duobus, Tillio Bavaricorum, Baurio Herbipolensium copiarum ductoribus urgeretur. Hinc indignatus minaces scripsit Franconiae
Hanc suae cladis ignominiam, Tillius, capitali regesta clade, detersit.
Tillius Cordubensis Dynastae copiis confirmatus, Badensis consilio laerus, audacter in illum movit: nempe quemadmodum duobus non par; ita uno superior sibi videbatur, Badensis VVimpsenam inter et Hailbronnam, in aperto viridique campo, mox sanguine suorum purpurando, consederat. Tillius exploratis ejus castris, syluam collemque ad dexstram situm, quem negligere quidem Marchio non debuisset,
Inde novo fervote, novo consilio, novis. etiam viribus dimicabatur: sed Caesariani, ut in sylvula refrigerio; ita in campo felicius, non lasso fervore pugnabant. Cessit ergo equitatus Marchiacus, et Heilbronna exclusus, confugere Garthacum compulsus est. Fortius tamen viduus. peditatus pugnabat, et totam belli molem solus sustinuit, solus in sylvam pepulit. Reversa tamen, nova Tillianorum ferocia, in campum pugna est, et quum aequo Marte dimicaretur, casus Bavaricis victoriam dedit.
Badensium quidam nitrato pulvere onusti currus, crebro tormentorum suorum fulmine, flammam
Et jam indubie sua Caesaris erat Germania, cum gratiam precarentur Principes, et Mansfeldius desperaret, nisi summa a saeculo pestis, Batavorum emersa paludibus, immani strage Germaniam populata fuisset. Veruntamen hanc placuit veneficiis excitare, ne pacata Germania, ad primos suos concitatores, secundo Rheno, Bellum navigaret. Sec haec quoque, suis praeliorum ardoribus, tandem ab Imperatore
Christianus Brunsvvicensis, amicus Dei, sacerdotum hostis. Cum hi sacrificiis Numen adorarent, immanibus ille sacrilegiis prosanaret, sceleratus tamen homo, ut amicum se Deo faceret, inimicos Deo dixit.
Erat itaque libidine sua jam debellatus exeteitus, et a generoso Comite Iacobo Anhaldino paulatim
Omnes ergo, Germania de ducunt
Cecidere, praeter Ducem quendam
POst primum bellum Mansfeldicum et Brunsvviceuse, Vix duorum mensium requies: ecce alterum bellum, minus quidem spacio, sed adeo cladium et vastatione provinciarum terribile; ut si aequis caculis regionibus illata damna meriamur, amplius quam sub Attila suo Hunnos revixisse diceremus.
soluerant Berg-op-somae obsidionem Batavi, et accitas in subsidium,
Inde, ut latius vagarencur, destinatas Praedae terras diviserunt. Et Mansfeldius quidem, intactam hactenus orientalem. Frisiam, ut Campaniam
Sed quid in infimam plebem, levissimo
In libidinem tandem declinavere
Brunfvvicensis ad Visurgim pari
Cum igituc compositionis spes nulla superesset, mutata repente sententia, eundem Saxoniae inferioris Principes, circuli sui finibus excedere compulerunt.
Mox transgresos Visurgim, comburentes omnia Brunsvvigianos, insequitur cum Anhaldino Tillius, eotumque extrema agmina prope Stadtloam, in ericeto Duventica, invadit: et occultata vicinis in paludibus
parceferro. Quinque millia occisa, sex millia capta; adeoque major captivorum, quam capientium numerus fuit. Inter illos autem, Guilielmus Dux Saxo-Vinariensis,
Veruntamen, succollantibus ea Batavortum ordinibus, sex selectorum millia Duci attribuerunt: Egregii nimirum pacificatores orbis Germanici, quibus volupe atque e re committere inter sese Principes cum Caesare, eoque pacto et Caesarem et Hispanum intestinis destinere bellis.
Mansfeldici, intellecta clade, ne subito opprimerentur, Meppenam
Redeunt itaque, ingens prius aurum pacti, in desolatam tot exercitibus
Dum alii aliique Duces Bohemici belli sequuntur ruinam, Transylvania se rursus erexit. Bethlenus nobilissimo Hungariae Regno quodammodo inescatus, non jam quasi alienum, sed quia amiserat, quasi captum belli jure reperebat. Igitur ut exrincta parum fideliter
Sed cum jurisiurandi tenaciorem Turcam invenisset, ad artes conversus, fingit ad Hungariae status literas, quasi ab Imperatore Romano scriptas: Veluti victo Palatino et Palatini Ducibus, in Graeciam, Valachiam, Bosniam, arma translaturus, et si cederet, ipsa Thraciae
Expugnatur hisce et timoris et lenocinii arietibus, paci alias quam bello aptior, Mustaphas. Missa
Inclinavit haec plurium animos calamitas: eorum maxime, qui impiissimo Christianae religionis desertori Comiti Seniori Turrensi, ac Marchioni Iagerndorffio non dispari, vilistimis Turcarum mancipiis ad haeserant, olim libertatis Calvinisticae sitientissimi.
Succurrit tamen surgenti malo,
Sed hoc in malorum compendio, breve solatium: hostes enim multitudine abundantes, univerfum cum
Pactis non assensit Caesar, quippe qui alium, ex Bohemia, Silesia, Austria, Bavaria, quadraginta millium
Quae hominis temeritas! Qui has Imperatori quasi victo, belli leges praescriberet! sed animose, pro dignicate, Caesar: et praescriptis aliis pacis legibus, lacessitam Caesaream
Irritatus tam insperato responso barbarus, dimissis ad rapinam legionibus, omnem late vastavit
Pupugit Fortunam facinus, et scelerum ultionem commovit, Nec, volentem ulcisci, quem facere poterat. occasio defuit. Legiones enim praeda graves, dum Christianorum millia, quasi pecorum greges, Turciam versus ad servitutem pellunt, hocipsum fecit exitio esse, et Esterhasio Comiti, occupatos invadere,
Tertio die ancisarum copiarum
Quae juta Bethleni! illam suo circumscribi corpore et animo non sustinuit, sed eandem in sui ludibrium
Etille quidem, suis irritatus cladibus, in furias omnino exarsit. Rapinis, flammis. Christianorum in miseram servitutem ab ductionibus, omnia miscens, vbique barbara manu, barbare grassabatur: mactatisque,
Miserat ad Ottomannum Ferdinandus
IRritati suis, secundo suo bello cladibus Mansfeldius et Brunsvvicensis, ut alias, in amicum, hostium Caesaris, Portum Hollandiam se receperant. Et mox novis Batavicorum fluctuum procellis jactati, in Angliam, Franciam, aliasque provincias appulerunt, Ferdinando Imperatori hostem toto orbe quaerentes.
Mox inassuetis mari magna lues. Ergo ut homines terrae et valetudini suae restituerentur, ex humidioribus vicino mari provinciis, per Sicambros in Cliviam Romaui Imperii Provinciam, illo, ut videbatur, exercitu et lue digniorem ducebantur. Nempe satius erat, ut cum Imperator
Aderat licentiae poena, et cum Hollandorum praesidiis, quasi clypeo tegerentur, sine hoste tamen patiebantur hostilia. Illas ipsas suas rapinas, quasi aureum Erydis pomum, inter illos discordia jecit: et mox, cum nihil in exhausta Regione quod raperent superesset, sua invicem spolia rapuerunt. Ne quid vero ad ludibrium deesset: Vivat Mansfeldius: Vivat Brunsvvicensis, ut hostiles voces invicem excipiebantur. Addita confusioni penuria, penuriae morbi, mortes, et fuga: sic ut ille quindecim millium exercitus, suis fere malis
INvictissimus Imperator Ferdenandus
Itaque ab Esterhasio regni Palatino Posonio corona rheda advecta, et quidquid necessarium videbatur
Tum Esterhasius Palatinus, Corona manibus elevata, ab universis regni ordinibus, vellent ne adhuc et peterent, praesentem Ferdinandum, invictissimi Ferdinandi Secundi filium, in Ferdinandum Tertium Humgariae Regem coronari, proposuit. Omnibus elata voce affirman tibus, Palatinus sacro capiti, a quadraginta sex gestatam Regibus, coronam imposuit. Coronatione peracta Archiepiscopus Granensis Sceptrum, pomumque regni porrexit. Atque haec ea pompa et magnificentia gesta sunt, quantam regius ille actus requirere videbatur.
Ita in Ferdinandum Tertium, cui sacratissimus Imperator incumbere dudum caeperat, onus regni reclinavit: Adolescentem animo alacrem, ingenio potentem, frugalitatis
BEllum Danicum unum quidem titulo, sed victoria multiplex. Hocenim Magdeburgenses, Brunsvvicenses, Bremenses, Lunaeburgenses, Megapolitanos
Causa tam lati belli prope erubescenda, et unde minime putabatur, tantum exarsit feralis belli incendium. Quippe cum Ernestus Mansfeldius et Christianus Brunsvvicensis, a capite ad calem totam popularentur Westphaliam, Iohannem Jacobum Comitem Aniholdinum et Iohannem Tzerclasium Tillium, binos, cum suis copiis Caesaris Generales eo attraxerant: et cum summis utrinque viribus certaretur, una ab omnibus
Pioba causa, nisi illam pravis quibusdam consiliis, aliqui corrupissent. Frederici Palatini ejectiomultos male habebat Principes:
Et quoniain restitutionem Palatini pacis legibus desperabant: armis procurandam censuerunt. Hoc autem cum melius et opportune, magis, quam per latatera Dani Regis
Haec tanta promissa, hae oblatae
Igitur Lavenburgi conventus indictus, et novo foedere juncti, Rex Daniae, Administrator Magdeburgicus, Praesul Bremensis, Dux Brunsvvicus, Megapolitani et Holsatus
Apropinquo omnia melius speculabatur Tillius, et scrutatus cuncta eorum consilia, quae ad illam haud volare in aere milites posse, locum iis in terra dandum. Id teli instar regium perculi pectus, et statim Hameleam usque ad Visurgim viginti quinque millium exercitum prodaxit. oppida finesque munivit: in omnem occasionem,
Et jam erant manifesti cruentique belli non manifesta minus cruentaque
Hoc belli initium, et quem porro
Quid aliud hic casus Regis, quam (instar illius flamminii adverlus Annibalem ad Thrasymenum) praecipitis illius ruinae praeludium? immo ille, quasi prima de Rege Victoria, casus fuit. Quippe consternatus
Crevit hoc successu Regius animus, solumque, sub praefecto suo
Infelicius Dux quidam Vinariensis, is iterato commeatum in urbem invehere conatus, et exceptus fortiter, et vulnere perstrictus retrocessit, caesorum fere numerum aequante fortuna. Sic ad unum oppidum brevi tempore, quatuor millia utrinque cecidere.
Et jam victoriae Cae saris multis exercitibus urgebantur: alia enim parte Dux Fridtlandus Halbersta diensem dioecesim totam subjugavit, ipsa metropoli valido munita
Hucusque occupationibus urbium, aut excussionibus certatum
Insigne interim quoddam Tillii stratagema. Prope juncta ad Hannobriam erant castra: animadvertens ergo Tillius faciliorem in eam Danicorum. castrorum partem, qua Fredericus Saxo-Altenburgius, Obertrautius, et Iacobus Ufeldius junior diversabantur, irruptionem, unoque tantum Leni fluvii ponte, reliquo exercitui unitam, assumtis quatuor expeditiorum militum millibus, subito pontem occupavit, sufficientique praesidio munito, rejoctis in subsidium venientibus copiis tertio assultu eos expugnavit,
Sic prope Visurgim Tillius, at majori Danorum clade ad Albim VVallenstenius. Quasi illatam a Tillio cladem in Fridtlandum vindicaturus,
Capta eo praelio cum ipso Cniphusio tria millia, petiere quatuor
Et haec est illa nobilis ad Dessaviam pugna, ultra suam cladem prosicua, cum et Ernesti Mansfeldii dignitas paulatim vilesceret, et disciplinati Belgae, Danici robur exercitus, cecidissent.
Iterum alio, suo ebulliente velo, Fortuna versa vento, ab Albi Visurgim, Caesarianos laeta respexit, quasi de industria sic ea adgubernante, ut invidia vermicularetur, aequaliter inter Duces Victoriae dividerentur.
Videbat Mundam Tillius, clavem Brunoniae, paucis subnixam praesidiariis, hanc expugnare placuit:
Iunxerat se ei, cum duodecim millibus Comes quidam Bergensis: hunc ad distinendum a tergo Regem, aditumque intercludendum dimisit, ipse interim maturat iter, Mundamque oppugnat: sed major erat quam sperabatur difficultas: cum non milites tantum, sed cives, foeminae, adolescentes, et puellae una pugnarent, magnumque concordia sua damnum Caesarianis inferrent. Sed quid adversus tam potentem et felicem Ducem una urbs? cui etiam Danus Rex subvenire non
Remoram interim quandam Christianus
Ultimus hic erat extinguendae scintillae fulgor: nam ille mox Wolferbytum retro pulsus, in febrim incidit, nec ante tamen animam, quam quatuor ulnarum longitudine, duorum digitorum latitudine vermen emisit. Ut, quid terrenus
Cum vero Christiano Brunsvico Hassiae rustici non patum subsidii attulissent, in hos, ut apertos Caesaris hostes, acriter, juvectus Tillius,
Iam securus a tergo Tillius Gottingam obsidione cinxit. Rex Christianus obusidionem obsidione soluturus, praemissis quadraginta septem
Non fregit ea res sed accendit Regem: adeoque in ultionem exarsit, ut contractis unde cunque copiis
Pudebat nobilem generoso animo Regem, suos a tergo fere sine pugna deleri. Apud ipsam Lotteram, loco licet incommodo, struxit aciem: nec consilio audaci defuisset fortuna, nisi plerisque equitibus mens laeva fuisset. Certe tertio concursum, tertio exoneratae bombardae.
Et jam eam Dani impressionem faciebant, ut ad ipsa tormenta Tilliana Cautius obsecro et ne frustra jaculemini,
Imploratus frustra a Rege fugiebat equiratus, misere pedites caedebantur: nec fere possibile illum fugientium, vulneratorum, occurabentiumque luctum. ejulatum, confusionem aperire: cum enim difficulcatem victoriae Caesariani pensarent, cruentam faciebanc, in sylvas fugiebant, gladiis dividebantur. Arbores ascendebant, ut volucres
Hoc praelium Romanum Imperium omni Danico metu liberavit, omnemque haustum antea Danicum metum in ipsum Daniae sinum refudit, ipsas tandem istius vomitus reliquias male digesturus.
Rex a praelio VVolferbytum se
Totillatas sibi clades velle Rex vindicare praesumpsit. Deduxerat, appropinquante hyeme, Tillius in
Verdam obsidione cinxerunt,
Inde ad arcem Hojam ne vallo quidem munitam (nempe quam paulo ante Comes Anholdinus, viginti quauor horarum spatio, sexaginta tormentorum globis ad deditionem coegerat, munitionesque destruxerat) septem diebus haesere,
Ingens iterum apud Regios metus, et tanca festinatione discessus, ut quisque (quemadmodem in effusa fuga) primus esse satageret, et ubi pons non erat, ad umbilicum aquas emetirentur, donec ad pristinas stationes, tuta loca rediere.
Quid in hac expditone mirari primum? praesumptionem Danorum, cum nihil efficerent? Illumtimorem, cum hostis non esset? an vero effectum, cum exusta mola, mutilatus pons, et expugnata sine munitione arx, ultra mille viris, Generali peditum Duce, et vulnere Regis vindicaretur? Sed hae c fortunae ludibria sunt, victorias non nostris viribus, sed suo metiri arbitrio.
Primo vere Tillius tribunos suos Northemium misit, ut urbem arcta
At iam si aequa sine livore Duces fortuna vellet, Fridtlandi bene gerendae rei vices erant, et fuerunt: non defuit enim suis Mansfeldius quin perirent. Post nuperam suam ad Dessaviam cladem, novum e Dania, Suecia, vicinisque Provincus emendicarat militem, conjunctisque suis, cum Vinariensi quinque millium copiis, omnibus (Francico instructus auro,) duorum mensium stipendio animum fecit. Statimque per Marchiam quindecim tormentis, sedecim bellatorum millibus, Silesiam versus movit, et impetrato ad Francofurtum ponte,
Summa cum Coselio. disficultas. Ibi omnes Mitzlavij Praeztoris (cum et Vinariensis in Hungariam se contulisset) vires, omnes Fridtlandi quoque vires attraxerant. Sed aditibus interclusis major aliquanto
Mox tota Fridtlandi moles in unum
Inde juncti Mitzlavius, Baudisius, Holckius, et Rantzovius, in Marchiam festinant, Durlaceno se
At quam aequa quam benigna in utrumque Ducem foctuna! cum Fridtlandus Hungaricis, Silesicis, Brandenburgicis victoriis densus ad Tillium properaret, ne jungeret verecundum alrerum sine recenti gloria Ducem, novo favore Tillium sequebatur. Hunc, Danicis Albim, Visurgim, et Havelam fluminain in sidentibus, annonae caritas infestabat. Pudebat nobilem tot victoriis gloriosum Ducem, quem arma non vicerant, fame vinci. Itaque cum
Cum urbes ergo cessissent, flumen quoque superare nitebatur. Et favit ea, ut videbatur, Lympha: tantusque
Dux Holsatus, tempestatis fururae
Igitur ad insequendum hostem mutuo aspecti animati, ne quid hositile
Pippenberga ausa resistere fuit, immo Tillium Ducum alterum vulnerare:
Cum ob via alia cessissent, solae in Stormaria Tychopolis, Crempa, et Bredenberga: in Holsatia vero Rendesburgum restabant et resistebant. Et illae a Durlacenotuebantur. Is enim conttactis Silesiacorum, Baudifii, Ranzovii, Holckii, Mitzlavii, reliquiis, adjunctisque suis copiis in Megapolitanos duxerat: Sed hi jam Caesarem quoque respicientes, et adversi Regiis, eum cogebant mutare consilium: occupatâ igitur Pelâ insulâ, ascensis navibus, commissis vela ventis, ad VVagriae littora navigavit. Et cum Hierolimaeniam applicuisset, facta
Luit statim praesumptionis et temeritatis poenas: nec unus quidem Ducum eum praelio dignatus, solus ad humiliandum Comes Schlickius missus est. Ipso statim pugnae exordio Silesii, et alii plerique auxiliares fugêre. Pugnatum tamen
Hoc uno sublato obice universam, quaqua patet Cimbricam Chersonesum Caesatianus miles pervadit, et populatur divites, tot annorum pace, terras. Ipse in Fioniam recedens Rex, de bono quodam
Haerebant adhuc in Iutia Galenbergii, Baudisii, et Ottonis Reingravii,
Calenbergius et Nellius ad Alburgum
Ad quasi omnia transferrce in Caesarem festinaret fortuna: ita ultro fere in manus victoriae cadebant Haerebatadhuc in Bremensi ditione Nerbrotus: nec deerat, si animus fuisset, viro exercitus. Sed hunc aggiessus Comes Anholdinus more fulrainis, quod venit, percussit, abcessit, sic uno obtrivit ineursu, et
Et jam quicquid terrarum inter Balthucum mare et Oceanum: inter Norvegiam, Albim et Visurgim, Caesarianis domitum vel oppressum signis tenebatur. Cumque hostiles exercitus qui caederentur deficerent, et in sua Chetsoneso Cimbri servirent:
Stadam magni vir animi Carolus
VVolferbytum Papenhemius morâfregit,
Niehburgum Limbachius defendebat, nec quoad ille vixit, vinci potuit: cum suam vero constan tiam
Inde in Megapolitanos ductae legiones,
Mox terrestres illi Germani, comparata classe, Balthico se mari commisetunt, et nihil interesse virtutis
Stralesondam Johannes Georgius Arnhemius ut obsideret missus, pecuniam prius impetravit, et consenserat inimica bello urbs: sed dum Arnhemius, oblata numerum parte obsidionem urget, irritati cives, plures eruptione Caesarianos cecidere. Cum tamen eos pavor occupasset, iterum a pacis legibus non abhorrebant. Et sactum erat, nisi Dani auxiliares urbe recepti, negotium dissipassent.
Excitatus tam prospero Straleson dentium suorum eventu Danus ipse Rex: hanc ipsam belli sedem destinar, tutiu, s aestimans e sua Lutia in Pomeraniam transferre arma. Mox, Holckio belli Duce, munitionibus
Festinat itaque ad extinguendum, primo damno, incendium VVallenstenius, ne ascendentes cum glotia flammulae vicina corriperent. et ejusdemreligionis animos calote corrum perent. Obruit ergo
Fridslandum Stralesondenfium
E Pomerania ergo in Cimbricam Chersonesum migtamus, Crempam ibi annum et mensem Caesariani obsidebant, nec spes erat expugnandi, nisi, quo commeatus fluebat. flumen occuparetur. Inssitere Caesariani, et propugnaculis ad Storam expugnatis,
Unam adhuc in Stormaria Tychopolim Caesariani obsidebant: sed illa generose defensa, cum variis eruptionibus millia jugulaset,
Hafniae interim taedium belli Regem invaserat, nec videbatur obscure moti poenitere belli. Et res eo ceciderat, ut nec ultra pergere Caesariani,
Hic est diuturni belli finis, quem quo Dania vidit, non laetior in ea dies, cum quid bellum esset experta, suavius illâ et constantius pace frueretur.
DUm ad Septentrionem, medio belli Danici fervore, Bellona saeviret, non levior ad Orientem, motus. Et quis speraret post devictam Bohemiam, Palatinatum, Transylvaniam, fractamque cladibus Daniam, aliquod in semel debellata Austria bellum? atqui non leviter illa se concussit; et fuit in rusticis, quod ab ipso Caesare timeretur.
Causa tantae calamitatis, eadem quae omnium, religionis diversitas, quam in aliis ut serebat necessitas, in haereditariis suis provinciis Ferdinandus non tolerabat. Itaque cum eorum ministros antea pepulisset, et illi tamen immoti in haeresi perseverarent, ac magnum aleret in suo quasi sinu aliquando Caesar incendium, aut pellendos haereticos, aut convertenrdos duxit.
Mandat ergo parentibus literis, cum bellorum omnium causas Haeresis excirarit (quae specie quidem
Dura heac Austriacis visa conditio, percussitque teli instar eorum pectora. Ad Imperatorem ergo supplices
Expergefactus tam propinquo incendio Caesar: monitoriales ad eos littetas direxit, et dolere sibi ait
Iterim dum sui Viennae haerent, tria navigia armatis Bavarotum militibus
Itaque novum Schatlusio edictum exivit, quo omnes in Austria rustici, Domini, equites, et nobiles ad arma pariter vocabantur, inque castris, bene cunctis instructi rebus
Et jam poenis maturi erant. Ergo
Efferati suorum strage rustici, quicunque arma serre possent, in castra coegerunt: et magna murorum parte quassata, tormentisque diruta, noctem continuant et diem assultus. Nec pares fore praesidiaril
Itaque ab illo urbis calore ad medium milliare recedentes, Boreali
Herbersdorffio patebat facinus, missisque trecentis silentio fistulatoribus, jussit certam ad aquas arcem clanculo insidere. Sub crepusculum velpertinum. dum obscuior. paulatim aura urbi facinus subducere videretur, ad eandem arcem gubernaculo direxere naves, et excensione facta, dum exportandis occupantur rebus, treceuti eos fistulatores
Concludit hanc, novus eorum Generaiis Achaz VVillingerus. sutor, Caesarianorum castigare audaciam, et praedecessore suo ferocior. alio. Duce, alium fore effectum gloriabatur, publicatoque decreto, totius Austriae nucleum virorum, sub
Lintzium denuo obsident
Herbersdorffius ut importunos luderet, ferociam stratagemate risit. Tormenta in arce omnia ad illum murorum hiatum dirigit, et urgentibus impetum rusticis, praesidiariis, ut in civicas retro domus paulatim cederent, imperavit, donec erumpendi tormento signum faciat. Servat Herbersdorffius illos stratagemate decipit et affligit.
Interim illum occidentium et morientium tumultum, illum mutilatorum et mutilandorum ejulatum audientes foris, rustici, non omnia ingressis prospera suspicabantur,
Iterum obsidionem deserunt,
Quam errat imprudens vulgus,
Caeterum quadraginta illos agricolas Herbersdorffius Comes liberaliter habitos, humaniter allocutus est, et modo vitâ donatos ad suas suasit migrare domus, idemque caeteris in exercitu persuaderent jussit: non enim se bello aut sanguine
Restabant autem pertinacissimi omnium quadraginta millia, et addiderant suae veneficia feritati: jamque moventes in se cum suis legionibus,
Ut opportunum ergo movendi pugnandique tempus advertit, nudum robur robori opponere stultum existimavit: sed considerans hoc in bello rationem robore potiorem esse, rudem fraudum et incautam turbam, dolo statuit et stratagematibus debellare.
Primo itaque motu, cum jungere
Papenhemius consumptis tribus quiete diebus, conjunctis cum Lobelio viribus, magno animo in rusticos
Rustici jam vicisse rati, ferocius instant. Tum illud egregium ipsius Papenhemii, quod nutante in fugam exercitu, raptâ fugientis e manu hastâ, in primam volitans aciem, manu praelium restituit. Precibus deinde, minis, oratione et exemplo, adeo exercitum confirmavit; ut duabus jam horis pugnantibus, rabie sua et furore lassi rustici terga
Senio noctis claves urbis Eferdingii cives in castra misêre, et, relictis quinque majoribus machinis, fugisse rebelles indicarunt: mox
Hic altera, Papenhemio Duce, pugnae procella desaevit; dum infestati majoribus tormentis rustici,
Papenhemius interim cum sinistro
Et jam alterius quoque partis victoria nuntiabatur: missae enim a Papenhemio copiae in praeda graves et securos (cum omnem Papenhemii exercitum deletum existimarent)
Tertio hoc a Papenhemio inflicto vulnere, nonnihil vacillantes, non adeo difficiles ad obsequium
Audivere coelites votum, postrema largiti: quippe ad fatalem ultimi conflictus campum prope Wolfseckiam tandem perventum est. Ibi aptum, a fuga defensioni locum insederant. Generosus Comes Papenhemius
Hac pugna cecidit ipsis belli
Quae autem gloria Papenhemii? cum tam parva manu tantam multitudinem caederet? cum caperer plura millia aliquando quam haberet? cum tantum, quatuor praeliorum victor, uno mense bellum conficeret? profecto si Romae olim fuisset, triumphare potuisset.
HOc bellum mira Bethleni inconstantia et ambitio fecit: ille enim Catharinae Brandenburgicae, honoratus conjugio, cum insumptuosissimis, quas orbis universus suspiceret, nuptiis duorum Orientis et Occidentis Imperatorum, aliorumque Regum Principumque legati comparuissent, amplos homo sumpsit Spiritus: et elatis animis ingentibus, totius Hungariae,
Incitabant in id bellum, hinc tituli Hungariae Principis ereptio: inde infensus, nescio ob quam causam, Ferdinando Caesari Bosnensis Bassa. Nec alii quoque, aut suis urgentibus malis, aut cladibus (nesas) Christiani Principes defuêre.
Super haec umnia, prono ad imperia turbanda viro, spem ac fiduciam
Inter haec reipublicae vulnera et hos tumultus, repente, quasi captato tempore, in lassos simul atque districtos, subitus turbo Transylvanici belli, ab ultima veluti specula Orientis erupit. Primus statim impetus belli in Hungariam Moravia
Itaque placando Deo preces et litanias, fiduciae in Deum plenus, Imperator
At cum in Silesia feliciorillo Vinariensis
Bethlenus
Siquidem dum illi e sua Tartaria
Permisit Chimelekkius in eo tractu Polonorum Dux, luxuriantibus fraenum: Sed ipse ad eorum castra retro profectus, cinxit, assiliit; expugnavit; ita trucidatis omnibus, ut ne nuntius quidem cladis supe resset.
Revertuntur interim spoliis graves
Omnis ergo in se, aut Turca
Turca cum firmam cum Caesare pacem vellet, suos revocavit. Bethlenus Cassoviam retro cessit. Fridtlandus, cum in exhausta populationibus regione commeatu laboraretur, Tyrnam movit.
Tum Gabor
Sed emolliendi Caesarem, toties periurus, difficultatem ipse fecerat: perlegatos tamen suos tentavit, et
Mansfeldius
Vinatiensis
Interim Posonii confecta pace,
Verum enim vero servavit imposterum illibatam Gabor fidem; ut qui nullum, seu vacante, seu variis bellorum motibus districto Caesare, sua Turcarum, Tartarorum, et Transylvaniae mole, profectum facere suis cladibus didicisset: et sua Ferdinandum fortuna tectam, quam nullo obnoxiam vulneri teloque nosset. Cessit ergo et quievit.
INdixerat publica RegNI Comitia Pragae Imperator Ferdinandus Secundus, et veritus ne, si humanitus quid sibi contingeret, iterum haeretici Bohemiam turbarent, Imperatricem in istius Regni Reginam, Ferdinandum filium in Regem covonari voluit. Placuit Regni ordinibus, qui, etiamsi non placuisset, jure refragari nullatenus poterant.
MAgderburgum nobilissimum et opolentissimum ad Albim emporium,
Male accepit Fridtlandus facinus, missisque illac legionibus, urbem
Hanseaticae urbe ut mediatrices
BElgae et Bacavi liberae
Legitima tandem, per centenos aliquot annos, successione, non hello, nec armis: sed (quod est aequius)
Erant autem adversus tanti Regis. praesidia secessioni comparanda. Itaque in Angliam ad tum regnantem Elisabetham, et in Franciam ad illum Regem, pro subsidio missi legati: et ab utroque, innato in Hispaniae Regem odio, et cum eo
Cum autem Ferdinandi Secundi,
Interim suas illi res, qua terra, qua mari promovebant: et comparatis classibus, millenis navibus totum
Tum ipsi Brabantiae inhiantes, Americano freti metallo, suâ Regem pecunia aggressi, munitissimam ejus provinciae urbem Sylvam
Regis res agebatur. Itaque Imperator
Interim Caesariani Amsfortium
Iterum ergo Ultrajectum, sed hoc, e Danico bello veniens, Carolus Marganius jam quinque millibus
Accedebat aliud malum. Vesalia dives ad Rhenum urbs, unde annona suppetebat, captam se citius quam oppugnatam a Batavis intellexit: Didenius enim dynasta Gubernator Ernbricensis, collectis peditum mille octingentis, nongentis equitibus, quasi aliud agendo, Vesaliae appropinquavit, Mox audaculi
Baro Didenius praefecturam urbis
Is victotiarum cursus animos faederatis auxie, Sylvae-ducensium et Caesarianorum labefactavit, cum illi suam prae oculis deditionem, hi annonae difficultatem haberent: sed
Interim Velaviam adhuc cum Caesarianis Hispani equitabant, nec cessuri videbantur, nisi aut armis, aut fame pellerentur. Alterum accidit: cum enim Ernestus Casimirus Nassovius, licet firmus duodecim militum millibus, aperto Marte diffideret, et videret unam commeatum subministrare VVestphaliam; proposuit quos armis non poterat, fame debeliare. Et Zutphaniam
Inde ad potentes paulatim in Italia Romanos Pontifices, Neapolitanum
Tandem Hispania, devolutis in unum Castiliae Regem regnis, et Indiarum accessione, emersit, et nobilissimo Franciae regno par, utriusque
Gallis, Venetis, et aliis Italiae. Principibus contra annitentibus, ne Hispanus nimium Italiae potens,
Et peracta erat sine bello successio, nisi inconsulto Caesare, feudi Domino, inaugarationem maturasset. Mox itaque cum Ferdinando Imperatore Hispanus et Sabaudus (cui cum Mantuanis Ducibus antiqua super Montisferratolis est) indignantur.
Itaque ad arma necessario ventum.
Imperator componere nitens pace dissidium, legatos misit. Ut,
Caeterum Nivernius filium Rheteliae Ducem, ut innocentiam suam
Displicuit molesta ferocia urbi,
Caeterum quasi indiscretam Hispanorum
Sed in subsidium illi Ludovicus
Sabaudus ut deteriorem paulatim
Ut Caesar,
Nec armis tantum, sed pietate etiam Germani eminuerunt. Cum casirum Couernolum vi expngnantes,
Noverat profecto prudens Altringerus magnis viris virtutes decori gloriaeque esse, et non leve ad debellandos hostes momentum Ducis exemplum. Quemadmodum enim primum militiae vinculum religio est, et signorum amor, et deserendi nefas: tunc dein de facile caetera exiguntur mandanturque ad jusjurandum adactis, ita in eis quos ad Victoriam perducere velis, prima fundamenta jacienda sunt, et insinuanda virtus. Macte generose miles, si quod est pretium pietatis
Post hoc pietaris exemplum Mantuam
Dum vehementius autem urgetur obsidio, ut sibi obnoxios illos fortuna ostenderet, inflicto quodam
Nivernius ut ab invicem divisos carperet, et sic per partes deleretur exercitus,
Sed quod ille non audebat Veneti suppleveruut: illi enim Ducem centum coronatorum millibus erectum, non pecunia tantum clanculo, sed indicto quasi Caesari bello, integro
Collaltus ubodoratus consilium cum Altringerus abesset, Tribunum militum
Intellexere cladem Veneti, et quae cautelam plerisque suasisset, indignantibus furorem peperit, totoque veniebant exercitu cladem vindicaturi: sed hoc erat exacerbare victores, stendentes post illatam stragem cretisse bellum. Itaque non aliter
Adeo periculosum est non concernenti se miscere bello; ut cum aliis non nobis bellem us utilitatem alteri pariamus dum vincimus, clades ipsi et vulnera sentiamus dum succumbimus. Pluris ego in hac tragoedia spectatorem fecero, quam sua periculo in non bona causa exhibentem scenam,
Rex Franciae ut intellexit ex grandi vulnere grande bellum, suarum partium facere Helvetiam studuit: sed plerique Austriacis addictiores, suspiciebant Caesarem et victorias sequebantur. Francicum tamen aurum affectus expugnavit, et bellicosissimae gentis sex millia, exasperis montium jugis, in molles Italiae campos deduxit, junctaque Cardinali Rechelio suam fortitudine vittutem probaverunt. Cum
Veruntamen quasi Ducis illa mutatio Fortunae displiceret, ita deficientem rursus a Gallia Fortuna destituit. Siquidem Bassampierius Sabaudiam ingressius, Hispanicis Ducem suffultum copiis, forti manu submovit. Mox saevitum in urbes,
At quam volubilis fortuna est et varia? eundem in partibus populum complectitur et plectit. Dum Franci Sabaudiam victores debellant prope Mantuam nonnihil sauciantur. Caesariani Rodrigium arcem deserverant, et opportunus
A Francis in Venetos conversus, et Veronensum ditionem populatus, Putuola appropinquavit. Veneti impares Germanorum robori, ut ferociam imminentium stratagemate luderent, cavos sub arce cuniculos
Caeterum sic omnia hoc bello fortuna moderabatur, ut partes et vincerent et vinecrentur, totum neutrius notabile detrimentum pateretur: Nivernio siquidem Venetisque adversa, prospera Erancorum Regi, quod Adnaticum versus maro dehciebat, in aspera montibus Sabaudia Massilicoque sinu restituebat. Hunc Guisius navigabat numerosa classe, et excensione facta Nizae, viginti armatorum milhbus variaque annona exercitui se conjunxit Sabaudiae incubanti, sequebatur terra Hugenottarum victor Ludovicus Rex,
Jam Fianciae Rex totius Sabaudiae potens, tredecim munitas urbes, fortalitia quinque magna, Marchionatum Saluziarum, Pedemontium insuper sibi subjecerat, et beliberatum an in provinciarum Ducem inauguraretur.
O rerum humanarum inconstantim!
At quasi annus ille eversionibus Ducum curreret, ita Sabaudi ruin am Nivernius statim excepit. Plane quasi fortuna concluderet, uno eodemque
Nivernius cum uxore et liberis ad arcem fugit: sed quoniam, praesidio destitutus, resistendo non erat, pacisci caepit, et de legibus facile necessitate convenit. Arcem Caesarianis cessit, Dux non in Galliam aut Venetias, sed Ferrariam permilsus abire, pactis stetit et abivit.
Quanta urbs capta sit. ut de caeteris taceam, vel e captis militaribus signis, et direptionis mora probari potest. Per continuos tres dies spoliata fuit, et quadraginta octo vexilla Ferdinando Imperatori trarismissa sunt. Mille duceuti Iudaei urbe exacti: nec quicquam illis auri, aut argenti, aut fortunarum permisere, quam in viaticum tres coronatas. Omnia victorioso militi permissa.
Sic duo Magni Duces et inimici, eodem sere tempore ditionibus suis exuti, parem Bellonae sae vitiam experti sunt. Hoc unum eis in malis indulgente fortuna, ut Nivernius aspiciens Sabaudum, Sabaudus aspiciens Nivernium, alter alteri
Caeterum fortiter adhuc Casalium
Iamque ad soluendam obsidionem Franci veniebant. Illis cum octo millibus Philippus Spinola
Continuo hoc victoriarum cursu
Successit victor Amadaeus praedicto Duce et Catharina Philippi Secundi Hispaniatum Monarchae filia genitus: sed jus ille potius ad terras suas accepit, quam possedit, felicior tamen paulo post pace futurus.
Usi interim victotia Franci in Mediolanensem
Ut igitur conjunncti limitibus, conjunctis mentibus, anima prosperitatis concordia fruerentur, convenere legati et convenêre. Nivernius culpam agnoscerer, veniam
Ita Ratispona a Caesaris et Franciae
Rediitque paulatim sua Provinciis facies, subditis prosperitas judicibus et magistratui reverentia, legibus et Principibus honor, Regibus Majestas, aureaeque pacis radiis rerum omnium bonarum provocata fertilitas: denique quod super haec omnia, concordantium inbono animorum ordinata ttanquillitas, quam priora omnia neceissario sequebantur.
SErenis. Ferdinandus III. Hungariae Bohemiaeque Rex, cum non sibi tantum sed posteritati vivere videretur, de matrimonio dignaque Regio Sceptro conjuge cogitate
In quibus et viveret favente Deo et regnaret. Itaque Posonii in Comitiis
Ut nauseam Campanae delitiae peperere, Adriaticum navigavit mare. Appropinquan tem cum millibus armatorum Reginam Veneti timere potuerunt: sed ad thalamum illa non arma fesltinabat, et sponsa per Istriam Viennam profiscebatur. Imperator
Et Haec quidem, ab Occidente
Ut Rex autem Regina frueretur in Hungaria coronata fuit: adeoque non Regii tantum nominis, sed regni etiam, quoad fieri potuit, consortem fecit.
Magnum prosecto Patri, magnum
GAbriel Bethlenus ex omni occasione Caesaris, quasi anniversarius hostis, ne periculosis Italiae, Sueciaeque bellorum intitiis, maxime a Gustavo Adolpho solicitatus, in Imperium adversus Caesarem arma sumeret, in eum Deus sumpsit, tactusque volun tatis illius
ita ille ambitione sua hydrops, districto semper bellorum motibus Caesare Transylvaniam suam, Hungariram Imperium, Europam, Orbem sitiebat: et vix unam imbiberat Provinciam, quin aliam mox avidus ori applicaret. Nunquam enim improbae spei quod datur satis est, et majora cupimus quo majora venerunt. Vt flammae ingnita vis acrior est quo ex majore incendio
Caeterum hac am bitione, illa hydroposi laborans Bethlenus, ut ista sine modo, sive fine haesit in animo, ita haec in suum subjectum pertinax, sine termino ad mortem comitata est. Frustra, quos adhibuit, Medicus, Carnifex, Chirurgus frustra scissae pedum plantae, cum vulnus suam hydropisin suam ambitionem sequeretur, id est, nunquam sanaretur. Et cum magno fervore ambivisset, ad pedes vulnus sacer ignis
Cum autem vita non fuisset, testamento ptudens et aequus fuit.
Verumenimvero Haec Stephanum Bethlenum defuncti sui mariti fratrem, Ducem facere laborabat: hinc unum e suis Constantinopolim Doctorem misit sed Hica Ragotzio, magno terrae Satrapa, corruptus, contempta Domina illius non Bethleni causam egit. Sic
Sed ille ocius reparavit exercitum: nec sane viris, auro, opibus, atmisque quicquam copiosius Transylvania: sed in manus tam ignavi Ducis inciderat, ut nihil fueritin Ragotzio speciosius, quam quod a. fortissimo Hungariae Palatino Esterhasio vinceretur. Iterum ergo
Ragotzius ut urgentem victorias
Non ante tamen Palatinus quievit, quam cum suo Duce Transylvaniam Caesaris protectioni obnonoxiam
TRansylvaniam statim et Ragotzium, iterum Magdeburgum excepit, quodam casu, quasi de industria sic adgubernante Fortuna; ut quemadmodum a Magdeburgo et Septentrione in Hollandiam et occidentem, ab occidente in Italiam et meridiem, a meridie in Tiansylvaniam et Orientem, Sic perfecto quasi curriculo, ab Oriente rursus in septentrionem et Magdeburgum, ultrose suggerentibus causis, imperialia signa procederent, et cum terrarum orbis situ ipse ordo victoriarum properaret.
Causa istius belli ipsorum Magdeburgensium
Nec sane quidquam magis irritat quam fortunarum ereptio, quae si paucae sint ad necessitatem, si multae ad servandam Principibus viris dignitatem faciunt: quibus si quadam cupiditate agglutinetur animus, aegerrime et non sine quadam violentia abstrahitur. Ut adamas si juxta magnetem ponatur, non paritur abstrahi ferrum: aut si ad motus magnes apprehenderit, adamas e diverso trahit; sic opibus adjecta cupiditas, non patitur quicquam illa abstrahi opibusque divelli, et si externa aliqua majore vi raptae. fuerint, cupiditas minime quieta
Hoc igitur philtro Gliristianus ille dementatus, per se parum potens, cognatum Saxonem, Suecumque respexit Et cum hic Germaniae Imperioque jam inhiaret, ut Germaniam Germanicis quoque viribus aggrederetur, suum cum eo aulae Marescallum Theodericum Falckenbergium Magdeburgum misit.
Ab ecclesia mox ad convivium, quodin observantiae signum Senatus instruxerat. A convivio statim, ad Curiam, ut eodem fervore et animo rebellio curreret. Cumque cives praesto essent, in presentia
O malitiosa et incauta humanae naturae levitas! quae nulla potissimum re alia quam novitate quadam et eminentis cujusdam viri molli dolosoque sermone, in suam perniciem moveatur, et piscium instar, spiculo tenui esca vestito, e vastis liberisque aquis educitur, et captam se citius. quam in diversum a sua opinione elementum abstractam intelligit. Vix Spiritum illa urbs a prion angustia receperat: in oculis adhuc erat ille metus, illa necessitas. illi pro pace discursus, et tamen oblita omnium, in eum Caesarem, a quo non clementer tantum, sed liberaliter etiam absoluta fuerant. conjuravit: et contra Imperii corpus; cujus ipsa non ignobile membrum erat, soedere se copulavit cum extraneis.
Itaque Administrator populi in se affectu, suoque successu animosior, majora meditabatur, et de Hallis suis recipiendis non suis adeo viribus, quam incolarum proditione
Nihil revertentium plausus, nihil insolentium verborum spicula, constantes in arce Caesarianos moverunt: sed in omnem contumeliam obfirmati, non deditionem, sed mortem meditabantur aut Victoriam. Adfuit generoso voto Fortuna: siquidem ex Manfeldiae comitatu justo Caesariani exercitu inrebelles profisciscebantur. Quod ut Administrator Magdeburgo intellexit,
Magdeburgenses tempestatis futurae ptaemetuentes, annonariam
Omnis insolentiae vindices Caesariani
Cum jam in ejus ditione, nihil praeter ipsum Magdeburgnm, hostile. re staret, ambulatores illos Papenhemius a
Coepit adversa fortuna tumultuari vulgus, cui paulatim cladibus redibat intellectus, suamque temeritatem poenitentia flagellans, quas merebatur clades conscientia suggerebat. Exurgebant itaque distidiarum
Nullum profecto fretum, nullus
Turba tremens sequitur fortunam semper.,
et leni afflata Favonio, praesentibus. aut quae sunt, aut quae videntur inhaeret bonis, nunquam Borealis saevitiae memor, quae ubi aliquando inopinatam infestat, miratur tempestatem et horret quasi ipse non fecisset.
Caeterum Papenhemius cum laxam premêre urbem, justo excitu destitutus, pro voto non posset, scommatibus potius dicteriisque certatum quam armis: cum tamen ille caveret ne com meatus inferretur. Quem dum praesidiarii pertinacius aliquando quaerunt, acres quandoque velitationes, victorias subinde transferente Fortuna.
Tandem fortunatissimus ille bellator
Papenhemius natura ferox et industrius,
Tillius parem contumeliam passus, Insolentiae hostium Magdenburgensium. Succursum conversis, pariter expugnavit.
Nec feriatur interim Papenhemius: sed formale Presteri propugnaculum, Sabellica potissimum legione oppugnavit: quae ut cum
Veruntamen ne spectare tantum Mansfeldius videretur, ipsa nocte
Crepusculo matutino Papenhemius Craccaviam proximum urbi munimentum aggressus est: sed praesidiarii solo oppugnantium fervore pavefacti, relicto loco in proximas turres confugerunr. Idem Papenhemio videbatur fortalitia expugnare an turres, admotisque legionibus superior evasit, et jugulatis omnibus, erum pentes urbe milites, multatos octoginta viris, rejecit in urbem: quid enim adversus hos in campo milites, quibus nec. munitionibus turribusque tecti pares erant? sed omnia experiri periculum suadebat, ut quatenus pellere
Imperatoris Duces experti regêre milites, ingenti labore desunctis ad dies aliquot quietem indusserunt: ut si interim Magdeburgenses, imminentium victorum ferociam extimescerent, spatium tractationi daretur. et delinquentibus ad obsequium Caesaris redeundi facultas. Sed in cassum omnia, cum Falckenbergius et Administrator pertinaces laudarent, vacillantes firmarent, tumultuantes punirent. Sic pro poenitentia semper odtum in Cae sarianos recruduit, et ab his in Magdeburgenses indignatio; adeoque Papehemias, Virgineam ad Insulam fortalitium, transmissis rate militibus, novo spiritu aggressus, citra militis unius damnum occupavit.
Et jam non nisi noctibus feriabatur, itaque ut dies illuxit, quod unum restabat grande fortalitium, Telonii dictum, duplici vallo fossaque munitum, experiri placuit, et disiecta non modica tormentis munimenti parte, cum assultus pararetur, tanta, ad singulos motus, vis imbrium effusa est, tanta ventorum violentia coorta, ut non naturali quoquam modo Caesatiani, sed veneficio quodam submoveri viderentur.
Jam omnibus fortalitiis munitionibusque Caesariani obsessos excusserant: urbs ipsa restabat expugnationi
Nihil actum talibus literis, cum bonum omne consilium, et salubria quaeque monita Falckenbergius et Administrator, fallacibus, falsisque expositionibus, apud credulum vulgus corrumperent, miseramque adhortationibus suis plebem traducerent, et inani promissione subsidii confirmarent.
Doluere vices Magdeburgensium Caesariani Duces, et cum omnia
Primus in urbem ferox Papenhemius:
Interim alia etiam parte Tillius urgebat, et omnibus simul locis cedere turbati cives incipiebant, quos
Eratiraque non jam pugna sed caedes. Cum nihil ergo proficere
Indignab undi victores, cum speratas
Nec tantae cladi incolarum quisquam superfuit, nisi qui ad metropolitanam ecclesiam se receperat: fervatus quippe est templo honos, et in eo clausi centeni aliquot vita donati. Sic ferro, igne, excidio, perfidae rebellioni parentatum est.
Et esset aliquod imbecillitatis nostrae solatium, rerumque nostrarum, si tanta celeritate repararentur cuncta quanta finiuntur. Nunc
Utcumque autem suis Magdeburgum causis perierit, metuam tamen urbibus etiam aequa facile ratione bellantibus, cum aliunde mala unde minime exspectantur erumpant, et a nobili facile vulgo, quod juste inchoatum videri posset bellum, in injustum tumultu et insolentia degeneret.
Quae nisi Magdeburgum fortassis perdidissent, antequam perditum fuit, pristinam inposteros felicitatem transmisisset. Et ne nunc quidem resurrecturum despero: fortasse sua culpa consumptum fuit, ut postquam poenam luit, in melius excitetur. Saepe majori fortunae locum fecit injuria. Multa ceciderunt ut altius surgerent et. in majus. In hac quoque urbe oportunitate loci verisimile est, ut majora paulatim restituantur quam periere. Quae utinam diuturna sint, et melioribus in aevum auspiciis feliciter condita, sine tumultu possessa, jugiter posteris
INvictissimus aeque ac Religiosissimus Imperator Ferdinandus Secundus, per belli Duces suos hucusque felix et Augustus, cum
AEqua postulare visi sunt. Sed aderat conficiendae rei difficultas, cum potentia Ducum qui occupassent magna esset: culpabiles imperiales urbes plurimae, et adversariorum per Imperium diffusa multitudo.
Et profecto cum nuper ex eadem causa, ab immediate Imperatori subjectis in Austria rusticis ingens periculum fuisset, quid non turbarum daturum erat, tot simul insurgentibus terris? et quid aliud, quae vix ab illatis cladibus spiritum receperat, misera Germania futura erat, nisi in exitium suum merces?
Nec sane quicquam opibus aut scelestius quaeritur, ant moestius perditur: praesertim cum adjuncta sit quaedam aliquando fere necessitas. Duces copiosam prolem Archiepiscopatibus et Episcopatibus aut vicinis aut faventibus praeficiebant, cum esset opibus conjuncta quaedam Principis dignitas, nec tantum bene sed liberaliter etiam
Suspecta Caesari Protestatio videbatur,
Protestantes ut nihil efficere se, et ex voto Caesari omnia procedere vident, omnes conventui se subducunt, et tacite murmurantes vindictam specie deliberationis, suae
Nihil protestatio Caesaris valuit: confoederatio successit, et juramento invicem obligari Principes urbiumque
Nec deinde quicquam tota Germania intactum armis fuit: sed simul pariter quasi unum undique bellum. Prorsus ut confoederatio illa diffudisse quaedam belli incendia tota Germania videretur.
Tamen sic quoque par omnibus Imperator: et cum a Septentrione Suecus immineret, et hunc fustinebat, et in Sueviam, VVurtenburgenses, Vlmenses, Franconiam pariter et Hassiam diversa per terrarum arma mittebat.
Suevia mandata Furstenbergio Comiti, nec diu restitit: tota enim Provincia in duabus urbibus superata est. Nihil Campidonae atque Memmingae Suevorum favor profuit:
Inde in VVurtenbergicum Ducem movit: nec huic sedecim millia militum profuêre. Expugnatae urbes in conspectu exercitus, totoque
Ulma VVurtenbergenses vicinitate et exemplo sequebatur: nec famosae
Et magnum erat urbi periculum, nisi sinisterior e Pomerania de Rege Sueco fama Albim versus Tillium traxisset. Tunc fremens eripi sibi e manibus victoriam minas adhuc spirans, recessit. Agnovit fortunam Landtgravius, et laetabatur quasi vicisset qui evaserat.
Caetera confoederatos concernentia, quoniam imminenti, oportune ollis, Suecico bello Fortuna miscuit, proficiscentem ad
Nec Fretum Gaditanum et imminentes Herculis speculae VVandalos terruerunt: sed vergentia in unum hinc Hispaniae inde Mauritaniae littora, mare et intestinum et externum ratibus transmittentes septuaginta annis VVandalicum in media Africa Charthaginisque ruinis, regnum aedificaverunt. Et tantum non evertentes Romanum Imperium, (quod anxium in Oriente spiritum trahebat) sub Alarico Gothi, falso aeternam urbem, Romam primi expugnarunt.
Has unde illi populi terras, hos ipsos populos, saepius vices variante fortuna, nunc Daniae nunc Sueciae Reges tenuêre. Legitima inde et constanti successione, et ipsi, et in majoribus suis, qui nunc Poloniae
Huic haereditarium cum Poloniae
Sed quoniam adversus victorem toties hostem, totius fere Germaniae potentem, exercitatissimos Duces, tribunos, et milites ad manus habentem (et erant profecto hoc tempore Caesari, longa armorum erperientia, non cladibus sed victoriis gloriosi milites ut centuriones, centuriones equitumque magistri
Itaque, ut alias, confoederatio coquebatur, ut qui aperto bello expugnari non poterat, per unius latus,
Nihil hoc casu motus Gustavus
Mox in Imperium viris, armis,
Inde Metropolim Pomeraniae Stetinum proficiscenti, Bogislaus Dux obviam venit: Hic, assumpta quadam controversiarum larva, praesidium, quod Caesarianis denegarat, urbe admisit, quam Gustavus Adolphus sedem belli destinait
Cum ergo initium belli Germanici fecisset, quorum aut viribus aut votis faceret, paulatim erupit. Adfuêre Gallici, Batavici, Anglici, Moscovitici, Venetique legati, in
Sed. callidus Suecus Rex nudis promissiohibus, Daniae Regis exemplo commotus, fidem non habuit. Itaque obsides postulat: a Franciae Rege septem Amstelrodamum mittendos: a Venetis duos Stockolmiae in Suecia mansuros: a Britanniae Rege et Moscovitis locis a se designandis moraturos, Batavis fidem habebat.
Haec illi ut putabant clanculo agebant: hinc Gustavus Adolphus ut Germaniae populis, quur in Germaniam veniret, fucum faceret,
Sed haec omnia Caesar in culpam ejus retorquebat. Ac primum quidem
Literas ad Bethlenum, interceptas, Aritmeticis quibusdam notis scriptas, quid ni aperiendas fuisse? Ad Gabrielem Bethlenum toties rebellem, toties perfidum, et suum hoc tempore hostem, quid a suspecto Rege nisi in perniciem Imperatoris et imperii scribi poterat? atque hoc ipsum obscuritatem literarum judicasse: nisi enim aliquid aut sibi aut regnis suis adversum continuissent, candide literis non notis scribi oportuisse: sed super haec satis se sensum eruisse, et fore aliquando sibi cum eo bellum intellexisse,
Quod Balthicum navigaret mare
Quod sub Arnhemio Marescallo subsidium Poloniae Regi miserit, non aliud fecisse quam ipse prius fecerit: aut cum ille Stralesondam occupet, Imperii urbem vendicet, Daniae Regi assistat, quam ipse usurpet potestatem, usurpare Imperator non posset?
Sic illi quidem literis, mox armis: et Rex quidem Suecus Pomeraniam suae jam potestatis fecerat, et eos quotidie faciebat, progressus, quod Fortunam in castris haberet, Nec abs re erat vincere hominem, probatissimum
Pronum erat istis moribus, et bona militiae anima orbis Imperium occupare, si aequitas ad fuisset et fides. Sed ne sic quidem Superi Politicum deservêre, et morales munerati virtutes; ut verae felicitatis externa quaedam lineamenta corpore tegebat, prosperiori principia fecêre, et ad mortem usque prosecuti, Imperii quoque lineamenta quaedam videre dederunt, non frui.
E Pomerania itaque Marchiam
Et jam, cum Brandenburgico, Saxoniae Elector ultra viginti quatuor millia in armis habebat, pluribusque adhuc simul locis delectus agebantur. Adversus haec omnia tot mala, tot hostes, exauthorato VVallenstenio, Johannes Tzerclasius Comes Tillius destinabatur.
Atque hoc Papenhemii felieiratis initium praesagium futurorum fuit. Quasi enim quis Suecos afficturus esset docere voluisset; sic primam concessit illi fortuna victoriam, cui de Sueco Rege postmodum trucidato datura erat gloriam.
Tillius Neobrandenburgum aggressus
Gustavus Adolphus egregrie has clades ultus est. Francofurtum ad
Magna ea Ceasrianorum clades
Aberat tunc cum Papenhemio Tillius, tum Magdeburgico, tum Hassico, motu impeditus: sed hac quasi clade, cum aliae insuper aliaeque nunciarentur, excitatus, sestinandum ratus, viginti sex millibus in Saxoniam movit. Antequam confoederatarum cum Rege Provinciarum robora coirent urbes occupaturus, tironum delectus dissipaturus, et si cederet, renuntiare cum vicinis Principibus Protestantes binos Electores, Lipsiaco Suecicoque foederi coacturus: decurtacis hisce alis non alte sublevatum iti Regem ratus.
Itaque Elector Saxoniae videns suas occupari terras, nolens Saxoniam diuturnam utrarumque partium belli sedem esse, Suecico Regi suasit, Gustavus Adolphus an Ferdinandus esset Germaniae jura daturus, praelio experiri: nec enim se pati duos in Electoratu suo, Dominos, et a sociis aeque ac hostibus provinciam subitosque exhauriri.
Rex, cui Protestantium favor necessarius
Non detrectavit Tillius certamen, et in editiore ad dextram colle tormenta disponens, secundum sibi
Hoc advertens Gustavus Adolphus, non parem consternatus, resolutionis susae poenitere videbatur: sed eo ventum erat quo sine clade aut victoria regredi non poterat.
Itaque in coelo praeluserant acies, ad Lipsiam praeparatae interra stabant:
Caeterum alterius partis longe alia fortuna erat. Rex circumducto
Interim adversus Croatas missae legiones, Saxonicis tormentis sinisque recuperatis, cum victoria revertebantur, et speciem novi exercitus praebuêre. Ea res non parum Caesarianos turbavit: Suecos erexir, et in languidius jam pugnantes ferocius invehebantur. Resistebant tamen adhuc a Tillio et Papenhemio confirmati: qui multus in eo praelio fuit, medius inter Imperatorem et militem.
Sed omnia Gustavi Adolphi conjuncta virtuti fortuna superabat: itaque ad extremum, quod nemo se visurum unquam patavisset, factum est: ut Caesarianos semper hucusque victores, veteranas legiones spoliis diversarum gentium divites,
Cum vero assueti vincere milites
Tormenta viginti novem, centum viginti militaria signa Sueco cesserunt. Tillius ipse vulneratus est, et cum Rudolpho Maximiliano Saxoniae Duce, Papenhemio et Furstenburgio Comitibus; Hallas primum, inde Halberstadium theda fugit.
Nec incruenta Sueco Regi victoria fuit,
Rex noctem illam sub dio egit: nec in molli strato, sed terra, ad excitacum aministris ignem, pugnando pariter et imperando lassus decubuit: exercitus circa Regem suum
Refectis praeda ciboque militibus, Gustavus Adolphus Hallas
Interim Elector Saxo quasi ipse
Nec feriabantur ad Balthicum mare
Gustravia cum Duces iterum suos videre averet, urbe, venientes, ultro accepit: et Metropolim suam
Haec illi ad Balthicum mare securi faciebant, cum omnia a tergo victor Suecus aut distineret, aut dissiparet,
Jam omnia praeter Magdeburgum, a tergo amica erant: hoc Banerio ut clauderet obsidione jussit. Sed ipse quam fortunatae velocitatis erat? cum Rhenum et Mosellam sub imaginibus suis legi concupissec, relicta Saxonia, per immensa
Volat Herbipolim rumor ad Ducem, quem piissimum tunc prudentissimumque habebat, Franciscum Hatzfeldium, genero sissimâ Hatzseldiorum prosapiâ, oriundum, cujus tamen ipe, et gemma erat et decus. Hic itaque cum exercitus ad manus non esset, necessitati obtemperavit et tempori: nihil magis (quod optimi principis signum erat) quam subditos miseratus, quos non nisi cum gemitu deserebat.
Quo maxime tamen irritare Suecum poterat non intermisit, et thesaurum doliis inclusum, ex esurientis quasi ore surripuit. Sic quoad fieri potuit imminentis vires dissoluit, cum belli nervum pecuniam sustulit.
Quantum vero tempus patiebatur,
Caeterum vix urbe excesserat, cum hostis adfuit, sub Ducibus suis felicem popularus terram: veruntamen haec praedatoria manus erat, quam toto exercitu Gustavus Adolphus sequebatur, cum intermedia et vicina omnia, Caesariani metu dilapsi, deseruissient.
Et urbi quidem deditionem extorsit: castrum vero Ducis, frustra saepius compellatum, compositionem omnem respuebar. Credo Principis sui respectu, quem paucis ante diebus sua aula clausum, poterat ut praesentem, et testem omnium imaginaii. Itaque nec fame extorta
Hic Herbipoli proficiscens terror vicinas quoque urbes afflabat, deditoque Werthemio, Moenum Regi navigabilem faciebat. Qua ille
Francofurtenses obviam veuêre, et quadam compositione initâ, Regem tandem cum vim vi repellere nescirent, et ut sibi suisque consulerent, magno stipatum comitatu urbem ingredi, admifêre. Et paulatim Lipsiacae Consoederationis urbes, nuper violenter abstractae, animos resumpsâre, Caesariique impatientes jugi, Regem foederis assertorem et caput summo affectu exspectabant. Igitur
ita auctis majorem in modum animis, ad praesentiam Regis omnes excitabantur, et ad foederis societatem certatim redibant.
Hassus quo pectinacior fuerat jam
Aderant et Moguntiae fata (cujus Elector ad commune id temporis
Inde ad Palatinatum flexo agmine, omnia cum fortuna Regem respiciebant: quae contem nere audebant ut Bacheracum, Lauda, et Manhemium, toto invadebantur bello, et violenter expugnatae, reliquis ne resisterent, exemplo erant.
Denique vix solus suis sussecit victoriis Gustavus Adolphus, et plures obnoxiae occupationi urbes erant, quam copiae Ducesque qui caperent. Itaque in legiones fere divisus exercitus, et integrae provinciae simul obrutae jugum accipiebant.
Et jam quicquid inter Confluentiam
Nec uno etiam loco Impetium laborabat: Silesiam alia Suecorum manus invaserat, et occupatis obviis locis ad Glogoviam usque majorem
Bohemiam Elector Saxo expugnabat, vacuamque adortus praesdio Pragam, facili negotio subjugavit. Metropolim potior Bohemiae
Unus inter tot Ferdinandi clades, qui succurreret Lotharingus erat, sed Franciae Regi minis et motibus ad propria revocabatur.
Tillius vastissimas terras fuga emensus, ad Ligae suae caput Bavarum confugerat, et e veteranorum reliquiis, et novellis quibusdam tironum legionibus, non contemnendum
Interim Generosus Gothesridus Henricus Comes Papenhemius, cum tribus quatuorve ministris, Coloniam Agrippinam venit: cum ergo Hassus in Coloniensis Electoris VVestphalicis Episcopatibus pro libitu dominaretur: ad reprimendum saltem eum, si debellari non posset, hunc Imperii campique Marescallum cum potestate, et una sub Lambojo tribuno Hammeliam
Non aliterillac, rebus prope deploratis, quam Gylippus quidam venit: et variis expeditionibus ad coercendos hostes imbutus, acriter ultionem excanduit.
Sed prius in castris quam in campo,
Tanti esse exercitum, quanti Impetatorem vere proditum est. Sic
Inde venit in mentem Magdeburgum obsidione liberare: sed sufficientes deerant copiae. Hac cum penuria, quodam infortunlo, nonnihil fortuna sublevavit. VVismariam
Veruntamen nec sic sufficiens erat: quod deerat autem, stratagemate supplevit. Hildesium profectus, illi urbi, pro sedecim virorum millibus panes coqueret, imperavit, cum non nisi novem haberet. Cum advenisset autem, qui semel transiverant, caute circumductos, transire iterum fecit: sie spectatores fefellit, et plurium millium speciem praebuit. Hoc autem quocunque loco necessarium videbatur, faciebat.
Accipiebat interim a benevolis suis unâ deceptis Banerius literas: itaque cum resistendo sibi non videretur Chiliarchas convocavit, literas legit. Omnes attoniti prius unde ille tantus exercitus, mox turbati.
Cum ergo inter omnia hostilia, magna illa solitudo defendi non
Banerius ut movisse Papenhemium audivit, quem oppugnaverat, locum ingressus, desertum verius
Imperator Ferdinandus, cujus maxime res agebatur, praesentia omnia aequa lance ponderans, alium et numerosum exercitum necessarium existimabat: uno enim Tillio Sueco Regi resistebat, cui si altera vice adversum quicquam contigisset, nudum Imperii latus videbat. Et Gustavum Adolphum, qui Lipsiaca clade, Lipsiâ Herbipolim venerat, alia clade (quod Deus averteret) Viennam venturum, et ante se debellatum iri, quam copias repararet: Papenhemium et Gallassium procul esse, alterum Saxonico in Bohemia, in Westphalia alterum Hassico bello distineri.
Itaque tutius videri prae occupare arma, quam praeoccupari: praesertim cum Imperium his tam probatis Ducibus aegre resistat. Hoc autem, in praesentibus malis fortunam indulsisse, ut quod necessario faciendum sit, sine difficultate celeriter quoque fieri possit.
Esse in Moravia, in propinquo Fridtlandum, cui ad militaris rei peritiam nihil natura, nihil ad felicitatem fortuna hucusque denegarit. Gratum praeter haec militibus esse, et super omnia beneficiis sibi suis obnoxium. Suoque procul dubio malo tangi, cum Megapolitanus donatus illi a se Ducatus debelletur. In ultionem tacite excandescere, et fremere ad vindictam arma denegari.
Vera ruminare, vera dicere Imperator visus est: itaque certatim in subsidium ultro collata pecunia est.
Haec quidem Viennae et in Austria; interim in Imperio victoriae, suae cursum Gustavus Adolphus
Et hoc adiecit Fortuna, ut secure videret. Siquidem ad Franciae Regis intercessionem factum cum
Mox in Hassum conversus, varios
A Banerio Georgium Lunaeburgicum
Inde Stadam profectus (quam Suecicus Generalis Todius urgebat)
A Germanico Oceano in VVestphaliam regressius, talem quotidianis victoriis se gessit, qualem nec Austriaci facerent voto meliorem.
Interim Gustavus Adolphus, armistitii tempore elapso, in Ubios, an Bavariam proficisceretur, deliberabat: Sed Tillius nonnulla Suecorum clade Bavariam versus traxit.
Pessime egisse plerisque videbatur,
Nec de occasione queri poterat. Praeoccupaverat urbem praesidio vacuam ingens metus, emergentia cives dissidia dividebant, et solus adventus necessarius videbatur, ut
Insuper Imperium cum Batavis jungeret, et illo ecclesiarnm thesauro potiretur, quo uno, si nihil habuisset, sub jugum mittere regna potuisset. Itaque si Coloniam occupasset, Imperium occupasse videbatur.
Sed tunc quidem illum (ut dici vulgo solet) aut Fatum nulli servitutae urbis, aut ipsius, a tutelaribus Divis, alio torta mens, et aversus a Suecis Deus in diversum abstulerunt.
Relictâ itaque a tergo Agrippina Colonia Bambergam movere maluit. Hanc Gustavus Hornius exercitu insederat. Tillius omnia probe expiscatus, iterum audendum aliquid
Sed haec fortunatis Gustavi Adolphi progressibus comparata tam
Qui tamen haec ipsa non contemnebat: sed in parva scintilla magnum exstincturus incendium, Bambergam movit, et recedentem Tillium ad superiorem Palatinatum et Bavariam agebat. Donawerdam Rudolphus Maximilianus Saxoniae Dux nequicquam defendere tentavit.
Gustavus Adolphus non oppugnandum ratus priusquam in circuitu urbes vendicasset, divisit in legiones exercitum, et sub diversis tribunis arcem et urbem Ginspurgum, Lavvingam, Hogstadium,
Alio trans Rhenum exercitu, sub Gustavo Hornio, Alsatiam expugnabat. Qui firmissimum regionis
Hic revocatis in unum legionibus Rainam duxit, cumque adversam omnem ripam Bavarico simul et Caesariano milite teneri videtet, et plena tumultu hostico littora: cis aquas munitiones, et tres insuper aggeres excitavit, et (quanta vis bellica!) septuaginta duobus grandibus machinis in adversos detonuit.
Interim Licus fluvius ponte subjugabatur, grandibusque globis
Iohannes Tzerclasius Comes Tillius, felicissimus tredecim annorum bellator, post partas nobilissimas de Bohemia, Palatinatu, Dania, Saxonia, virtute victorias: par tandem debitum flagi tante fortuna, triumphatas saepius a se terras iterum fuga emensus, bis caesus, bis castris exutus, jam vulnere accepto,
Summus militiae Dux, summae
Attamen ne sic quidem infelix: siquidem tam crudelis fortunae saevitiae par, nec doloribus nec cladibus fractus est, nec ullo casu deformata majestas: imo his omnibus admirabilior, cum patiens et infractus sibi Deoque constans fidelisque steterit. Et quid aliud quam, quia Sueci non cesserant, de fortuna triumphavit? Verum enim vero spirantibus jam altius Suecis, variis incursionibus insultabant. Nec quicquam amplius in Bavaria intactum armis erat: nec enim victorioso exercitui aut resistere quicquam audebat, aut volebat. Neoburgum primo obviam statim, victoriam
Hoc damnum Bavarus alia aequali nominis urbe compensavit. Ratis bona pauculas cohortes ad instantiam Ducis sinu recepetat. Cum
Ipse Maximilianus Bavarus, ut quod speraverat, intellexit, toto exercitu Ingolstadio Ratisponam terra fluvioque venit, et quod ad muniendam urbem opus videbatur non intermisit.
Gustavus Adolphus hunc adeo graviter casum tulit, quasi amisisset urbem quam nondum ceperat: Et fremens Augustâ Ingolstadium movens, volebat expugnatione hujus Ratisponensium cladeni solari.
Sed hîc paulum circumacta fortuna
Non sapiebant illi boli, et pavor Regis pro victoria fuit. Recessit itaque, et hanc in omne aevum Ingolstadio gloriam reliquit, quod Imperium prima docuerit, Gustavo Adolpho posse resisti.
Quasi vero tempus illud magnarum utbium expugnationibus curreret? ita Augustam Ratispona, Ratisponam Praga sequebatur. Hanc Elector Saxo tribus legionibus occupabat. Albertus VVallenstenius, jam quinquaginta millium collecto exercitu, in Bohemiam e Moravia sua movit. Antequam tamen quicquam tentaret, plenipotentiam suam Electori aperuit; ut si pacem bello praeferret, aequis legibus potius, quam armis disceptarent. Nec abhorrebat Saxo: sed tractatum omnem male nata diffidentia rupit.
Movit itaque Fridtlandus Pragam,
Inde in hostilem exercitum movit, quem stratagemate quodam cingere satagebat. Et factum erat,
Interim Bavaria patiebatur: Rex
Sed hanc ejus felicitatem, alia longe majore fortuna cumulavit. Majores multas et ingentes rei tormentariae machinas Maximilianus
Magnum hercule damnum, et eo gravius, quod pretiosissima illa belli utensilia Austriacis decederent, Protestantibus et confoederatis adderentur.
Insuper astutus Rex, quatenus servare urbem non poterat exhaurire voluit, ut ligulas sibi de alieno corio faceret, quibus exercitum copiasque
Sapiebant illa Gustavo Adolpho Pervana ova: et ut inde meliuscule habere se sensit, viresque confirmari, saepius remedio uti non destitit, et Frizingensi Episcopatui ducenta imperialium miliia, Landshuto centum extorsit.
Haec adeo Suecum recrearunt, ut armilustriis ante urbem, aciebus instructis, ludicris praeliis insolesceret: et regressus in aulam, Laetamini in Dominio, canticum, ipse cum suae religionis Ducibus vulgoque cecinerit.
Inde Catholicorum templa non dedignatus ceremonias mirabatur, et per urbem ambulans, ut opinionem de se munificentiae faceret, num mulos in vulgus spargi curavit, quem centenis imperialium millibus exhauserat. Bavariam tandem deseruit, nec alibi praesidium quam Donawerdae, Rainae, et Augustae Vindelicorum reliquit.
Trevirensis Elector pronam hanc
Fridtlandus interim ut lascivientis
Nec Maximilianus cunctatus, Venienti
Gustavus Adolphus de Germaniae oculo, quo ipse jam videre coeperat, non vane sollicitus, eodem movit, et nunquam se deserturam urbem verbo se Regis obligavit.
Cum autem tantae hostium multitudini,
Interim cum Bavaro Fridtlandus
Nec minus Imperium et Imperatorem Generosissimus Comes Papenhemius recreabat: qui totius fere VVestphaliae et Hassiae potens, nunc Suecicum Generalem Baudisium, nunc Georgium Lunae burgicum,
Potissimum vero celeritate molestus, ut quum abesse longe putaretur in castris haberent, et quotidie aliae aliaeque legiones obruerentur. Hassicum peditatum uno ad Duderstadium, ad Volckmersiam altero praelio dissipavit, totaque Ptovincia
Inde illum et Landtgravium eodem tempore diversus ab invicem casus disiunxit. Trajectum ad Mosam Batavi obsidebant. Henricus Montensis Comes ab Hispanis defecerat. Ibericum exercitum inutilem diffidentia faciebat. Itaque Isabella Clara Eugenia Belgarum Princeps tunc maxime celebrem victoriis
Papenhemius ut adolescenti de se famae alimentum daret, ad Rhenum movit, cum in itinere Tremoniam expugnasset. Et transmisso flumine, ab illustrissimo VVolfgango Neoburgico Duce per Iuliam, Trajectum deducebatur.
Sed eas Batavorum munitiones vidit, quas expugnare difficile judicaret. Tentandum tamen aliquid ratus impetum fecit, actisque retro Batavis Vallum superavit. Et sine dubio actum cum Hollandis fuisset,
Papenhemius ut nihil proficere se videt, post quinque horarum pugnam indignabundus receptui cecinit. Hoc unum ei in malis indulgente fortuna, quod sua etiam clade hostibus opinionem de se virtutis extorserit: ultro confitentibus, neutiquam virtute se pares futuros fuisse, si in campo non vallo fuisset dimicatum.
Landigravius Hassiae vero in auxilium Sueco Regi Norinbergam
Itaque diversa erant Ducum consilia, cum Gustavus Adolphus, antequam quod illi optabant eveniret, non debilitatis adhuc viribus pugnare mallet. Cumque Caesarianorum nemo se moveret, temetario
Tum Bavarus et Fridtlandus ingentibus machinis in subjectos suo more detonuerunt, et Caesarianorum numerosa vis, quodam impetu rapta, medias rupit legiones, et in Suecos quasi coelo missa descendit.
Gustavus Adolphus confusionem metuens, nudo brachio, nudo ense aciem restituit, legiones conjunxit, et alia quadam majore vi, Caesarianos in sua castra reliciens, Cronenbergicam fere totam legionem delevit, ipso Cronenbergio Tribuno lethaliter vulnerato. Ipsi Regi soleae calceorum globo raptae
Duravit decem continuas horas, ineffabili et inaudito quodam conatu, praelium: cum Caesariani munitionibus, Sueci campo moveri non possent.
Tandem cum nec clades, nec occisio invicem ferocientes separaret, nox, tenebrae, rerumque natura diremit: nec ante occidere desierunt, quam quos occiderent videre non possent.
Suecorum ad septem millia cecidête
Necincruenta Caesarianis victoriafuit
Gustavus Adolphus postquam in castra se sua recepisset ordinatis
Inter bellicos tot tumultus, et lascivientis Bellonae libidinem, una omnium firmior virtus et excelsior Illustrissimum paritor et Reverendissimum Iranciscum Hatzfeldium, Herbipolensem Episcopum, Orientalis Franciae Ducem, exortum nuper suum in Germania sidus novo lumine illustravit, ut praecipitatae in profundum, et demersae in tenebras Patriae rara pietate refulserit.
Hic siquidem omnium temporum difficultatem sciens legem esse naturae, fuga exilioque suo erectior, ut fortis bonusque miles amabat eum pro quo patiebatur Imperatorem,
Itaque cum sequi melius non posset,
Jam enim et Holckius et Gallasius
Alia parte genetosissimus Papenhemius
Itaque ut erat imperatum factum est, ut judicatum erat evenit.
Papenhemius stratagemate suo ferox,
Et jam Erfurdiam properabat Generalissimo Wallenstenio se conjuncturus, quod ut sensit Gustavus Adolphus, et ille e Franconia sua in
Et prosecto nullius hoc tempore magis, quam unius Papenhemii virtus efferebatur: cujus fama non German iam modo et Viennam: sed Parisios etiam, Madritum, Romam, Cracoviam, et Balthicum ultra sinum Stockholmiam impleverat.
Et nescio quo spiritu erat hoc tempore in armis omnium et in ore, unum qui Gustavum Adolphum
Quamvis itaque Rex, neille generalissimo se conjungeret,
Rex Gustavus Adolphus, ne subito obrueretur, ad Naumburgum castra communivit. Ac Genetalissimus, nescio qua mente, VVeisenfeldia Lipsiam cum aliis belli Ducibus movit, et Papenhemium Hallas ut expugnaret misit.
Quod ut Suecus intellexit, antequam, quem maxime abesse volebat, reverteretur, belli aleam subire constituit: motisque celeriter castris Lipsiam profectus in eadem illa fere, quae fatalis Tillio arena fuerat,
Uno tamen militari vexillo Gustavus
Rex cum nebulam nox excepisset, totam cum exercitu armatus sub dio egit, et cum bene animatus miles, quasi victor triumpharet, ille, non ex more,
VVallenstenius interim beneficio noctis rettocessit, et subodoratus Regis consilium, qui propter absentiam Papenhemii pugnare festinabat, nec ipse nisi ad praesentiam ejus dimicare volebat.
Itaque. ad Luzam parvum oppidulum, quod ad postetos et famam magnitudine cladis emersit,
Et jam illuxerat, partibus clades, Ducibus casum, nullis laetitiam paritura dies: cum Rex hoste non comparente, toto quaerens campo, ad Luzam tandem invenit.
Tum de more adhortatus suos, facietis. Et precedens aciem, in munitiones primus assiliit.
Sequebantur suum Regem Sueci, Gothi, Finnones et Lappones: suum Ducem Germani, Cimbri, Britanni. Et uno impetu fossis valloque superatis, septem grandes machinas cum militaribus quibusdam signis Fridlando extorsere.
Interim quaedam Croatarum turmae per transuersam aciem actae. impedimenta Suecorum invaserunt, quibus dum equitatus subsidio venire vult, otta confusio non parum Suecicam aciem turbavit. Et grande periculum erat. nisi illas turbas subito exortae nebulae opportune texissient, Tum Gustavus Adolphus obequitate aciem, precari, monere, minari. Et hoc diligentia sua effecit, ut Croatis in fugam versis, sibi acies restitueretur.
Discussa nebula quasi non esset unquam dimicatum,
Itaque Gustavus Adolphus, ablegato equo, primam in aciem procurtit, et rapta de manu Chiliarchae cujusdam fugientis bipenne, suos in aciem reducens, manu praelium restituit: suaeque potissimum nationis milites adhortatus, ea fortitudine pugnavit, ut tribus legionibus internecione deletis, cum acie sua in fugam Fridtlandus nutaret.
Et dubio procul factum erat, nisi Papenhemius jam Hallis expugnatis subvenisset, et alia quadam violentia cladem reposuisset. Hoc illa in acie hujus memorabile Ducis, quod captivos nactus, quo cornu Gustavus Adolphus dimicaret, interrogarit, et eo comperto tanta ferocia invectus fuerit, ut uno cedere impetu victores compelleret.
Hic quod posteritati consignem nescio, cum alii dixerint Gustavum Adolphum et Papenhemium singulari certamine seorsim dimicasse, et invicem expertos inflicto vulnere, Papenhemium praevaluissie, adeque Regem ipsum confecisse: aliinusquam cominus venisse Duces,
Utautem quam maxime mortiferi morsus esse solent morientium bestiarum; sic alter alteri, cum uterque etiam vulneratus esset, plus negotii quam sanus fecit, et tanta crudelitate pugnatum est, ut acies cum nihil sacerent quam occiderent, excrescens ad umbilicum viri de cadaveribus agger invicem, non pavor aut metus, separaret.
Postquam autem Rex et Papenhemius cecidissent, quasi Duces suos exercitus vindicarent, furere invicem coepêre, et fugere nescii, moenium instar ad noctem immobiles stetêre. Tunc post novem horarum praelium, pugnando lassos tenebrae diviserunt.
Quatuordecim millia hinc et illinc
E Suecis ipse Rex Gustavus Adolphus, Islerius, Gorsdorssius, aliique plures tribuni. Vulnerati ab utraque parte omnes fere belli Duces et Chiliarchae. Militaria signa facile sexaginta Caesariani, pauca Sueci rapuêre: omnibus tamen bellicis Caesarianorum machinis potiti, et hoc uno feliciores quod illis ea nocte in armis agentibus, VVallenstenius exustis castris Lipsiam primus, inde Pragam proficisceretur. Quem sequi tamen illi ausi non fuêre: sed V Veisenfeldiam quoque retrocedentes, extenuatas praelio legiones supplebanc.
Et haec est illa cruenta, Regio nobilique sanguine famosa clades, cui fortissimorum qui pugnavêre Ducum exitio parentatum est: cum Ille Gustavus Adolphus, hic Papenhemius, celebratissima sui aevi nomina, sacra Bellonae pectora Martisque
Sed Superis nos illa legamus, et a coelo ad fragilitatis humanae conditionem calamum vertimus, cujus uterque non modicum documentum factus, in aetatis, felicitatis, et spei suae flore demessius est. Papenhemius quippe Imperatoris vindictam. Imperii libertatem si vicissent: Gustavus Adolphus orbis, eodemque praelio, Monarchiam sperabat.
Sed dolosus hic felicitatis genius est, quamvis magnae; pariter indolis signum, sperare semper. Cumque magis in altum elevare, et imponereipsi quodammodo gloriae vertici falso fortuna simulat, momento devoluit, et quos ad tantas cogitationes, conditionis suae; oblitos, promovit, immaturos, ut diceremus,
Caeterum per Germaniam universam,
Addebat reliquae felicitaci alia non minor felicitas. Eodem fere tempore, quasi ita convenisset,
Sed hoc vulgo creditum, non Superis visum, qui prosperiores etiam post horum mortes. Protestantibus permisere progressus.
Fridtlandus, cum in Bohemiam se recepisset, non in hostem, sed exercitum suum saeviens, in illos qui in praelio ad Lutzam aut fugissent, aut mascule satis non pugnassent, aut impedimenta exercitus sui diripuissent: quotidie animaduertebar.
Et justa, fateor, eorum caedes videri poterat nisi nimia fuisset,
Arnhemius Silesiam in vasit: Bernardus Saxo-Vinariensis Saxoniam recuperavit
Tuitium e regione vastissima
Et quoniam subitus venerat,
Adeoque verissimum est nihil homine fallacius esse: quippe tempestas minatur antequam surgat, crepant aedificia antequam corruant, praenuntiat fumus incendium: at subita est ex homine pernicies, et eo deligentius tegitur quo proprius accedit.
Veruntamen nihil Baudisio profuit scelerata vafrities, quae in suum authorem reciproca in illius caput post paululum redundavit. In illa Sancti Ruperti Basilica non aliter
Et iam discussis tenebris ab alio paulatim orbe desideratam Phoebus faciem ostendebat: cum Agrippinenses fallacibus minus minusque oculis hostes et amicos distinguere, et attentius omnia speculari.
Ut nihil non scrutatum videbatut, tum famosissimis eorum ad Rhenum aggeribus, turribusque magnis, immensi ponderis globos immani machinarum gutture vomuerunt,
Caeterum secundi hujus successus laetitiam familiaris in bello casus non parum imminuit,
Haec Ubiorum virtus inter tantos Protestantium progressus, prosperitatis quaedam quoque scintilla erat.
Inde Forbesium assecutus uno impetu mille ducentos confecit,
Tertia sub fortissimo Heroe Iohanne de VVeerdio in Bambergensi tractu emicuit. Generosus hic Tribunus gregarius olim in Belgio sub Hispaniarum Rege miles,
Post Papenhemii mortem Lunaeburgici et Hassi animosiores, cum varia nuper occupasset, jam Hammeliam ipsam,
Et haec quidem per hostem irritata Baudisium, ut felix mater sine dolore et cruciatu parturiebar: praesertim cum Merodium Comitem, a Papenhemio, commendatum Ducem ad manus haberet.
Nec belli nervus pecunia quo que desiciebat, quam et periclitanti Imperio tum Hispaniarum Rex,
Quod ut faceret illustrissimus ille postremus Patriae et Religionis amore potissimum, et Bertrami Adolphi Quadii de Oltsbach bellico-sissimi viri, adducebatur. Hunc nobilitate allectus, et quae duplicaretur
Itaque regaliter Como Hymenaeoque licatis, cum Quadius non Veneri magis quam Bellonae animo agglutinatus, datam semel huic fidem violare nefas duceret, et arma deliciis suis aequiparans, ipsas delicias etiam aestimaret, illa respexit: et apparuit paulatim voluptaci esse quae difficultate coeperunt.
Illustrissimus Franconiae Dux no
Et jam conscriptus erat exercitus, cui Merodius cum summo Imperio praeficiebatur. Qui Hammeliae exequias strui audiens, periculum esse in mora duxit, et ab Ubiis Rhenoque movens: per Montenses et VVestphalos ad Visurgim accelerabat iter.
Sed Merodius agebat exercitum, suis ipse cum exercitu fatis agebatur. Ut enim cum Gronsfeldio Bunickusius illi se conjunxit, livor et ambitio Duces invasit, et prius exercitum fregit, antequam cominus veniretur.
Non fugiebat Merodium, pluribus imperare volentibus, difficile sanctam servari societatem: cum tamen Hammelia (quam Schelhamerus praesidii Ephorus commeatu et re tormen taria validus, Romana quadam virtute tuebatur) jam nimium urgeretur, urbem virumque deserere nefas videbatur.
Itaque tentandum aliquid ratus
Sed ut rupta semel crystallina, humano nullo artificio, ut ante, junguntur in unum; aeque divisi ambitione et. invidia animi, nec Reipublicae damno; adeoque nec ipsa morte coalescunt in unum.
Volape fuit Melandro Italo, hostilium copiarum ductori, audire dissidia, obviamque profectus aditus occupavit et sylvas: ut pugnaret aeque et regeretur-exercitus.
Merodius cum Quadio non segniter rem agebat: et erat dubio
Mero dium puduit, Quadius non desperavit: sed ut hoc praelio ad honores et titulos aditum sibi vircute pararet, ut illustrissimo socero dignum erat, tanquam Martis quidam primogenitus, praeliabatur.
Sed virtuti fortuna deerat, quam
Itaque septem millia ad satietatem
Nullius aeque ac postremi hujus,
Itaque familia illa suis etiam cladibus velut emersit, et fortitudine sua virtutibusque suis digna honore fuit: perque omnia et decus, et nomen, et titulos, sua Francisco Hatzfeldio fortuna quaerebat.
Ita mehercle dignum erat, ut dignus non premi vir, nimium non premeretur, et calamitatibus suis superiot in altius elevaretur.
Caeterum hoc accepto vulnere, Fridtlandi expiata saevitia videbatur. Itaque et ab ipso jam Fridtlando et nova et prospera.
Hic Henrico Holckio in
Contagio autem major imminebat. nisi alia Henricum Holckium contagio corripuisset. Ille itaque
Hic vir nuper sub Daniae Rege hostis, Caesarianis ad Stralesondam metuendus constituta cum suo Rege pace, corpore et affectu totus ad Caesarem transiit: et quamvis Lutheranus, et pro religione dimicaretur,
Fridtlandus, praemisso Matthia Gallasio, in Silesiam movit, et cum Electore Saxone agens de legibus
Sic praeter omnia tormenta, centum triginta tria vexilla, a victore non violenter rapta, sed (quod sine sanguine felicius) ultro ab hostibus tradita.
Turnius Comes atque Tubaltius Praefecti exercitus, cum duodecim
Videbatur magis uti tanta Fridtlandus
Impulit hominem ad hoc scelus male nata ambitio, quae non patitur quenquam in ea mensura bonorum conquiescere, quae quondam fuit ejus impudens votum. Ille e Bohemia nobilis, rara Imperatoris gratia Comes, diversarum Regionum Dux, totius Austriacae domus Generalissimus, cum summo sere belli pacisque arbitrio, non unde venerat sed quo tenderet, ut ambitionis Genius est, respiciebat: majora enim cupimus quo majora venerum.
Et tolerabilis fuisset immoderata cupiditas, si laudabili quadam ratione progressa fuisser. Sed quid ille? ut adhaerens arborum ramis haedera ope aliena in altum erigitur:
Quibus id nefas sociis aggressus
Actum erat de pulcherrimo Imperiali statu, nisi proditores suos
Verumenimvero diu dissimulavit Caesar, si mora perfidia minuere
Lesiaeus, Butlerus, Gordanius, et Geraldinus, Hyberni, conjurationis conscii sed immunes. in Fridtlandi exercitu corpore, pro Caesare animo: non commodo perfidi, sed Imperatoris, castra sequebantur. Itaque cum Lessaeo, Gordiano, Butlero, et Geraldino Egrae urbis et arcis custodia permitteretur, in perniciem omnia Wallenstenii verterunt,
Interim cum cibi et parentalia fercula conjurato sanguine maderent, Gordanius ad Hospitium Fridtlandi festinans, excubitoris e manu bipennem extorquens, in conclave Fridtlandi violentus irrupit et VVallenstenium tumultu excitatum,
Tune ille es et Imperii et Imperatoris proditor, cujus e capite coronas auferre statuis, ut scelerata iis tua tempora cingas? Inde spatium dedit, si quid ille supremae vocis emitteret. Sed mehercle tanquam spectro territus, et fulmine ictus obmutuit.
Sic repentina mala involuunt animum, omnemque generosi Spiritus vigorem intercipiunt. Prorsus in malis facinoribus, si subito turbine, conatus improbi, consiliaque dissipantur, pavor succedit. Mens sola cogitatione rea, quicquid meruit timere incipit.
Itaque attonitum nihil dicentem, aut respondere dignantem,
Et hic est hujus Germanici Ruffini et Catilinae finis. Cujus (quippe qui honorum, beneficiorum, et fidelitatis oblitus fuerat) miraculosa
Omnis exercitus de novo Caesari militiae: sacramento se obstrinxit, et
Ita proditio in suos authores reciproca, evertere volentes evertit ipsa, et Imperia meditantes non exuit solum iis, sed pro aurea corona fimatium largitur currum.
Franciscum Albertum Saxa Lauenburgicum,
Hujus munitissimae urbis ereptio Maximilianum Bavarum non parum turbavit: praesertim cum necessarias ad recuperandum vires ad manus non haheret.
Ex quamvis generosissimus Iohannes de Werdius, varias seorsim legiones carpens, dissiparet, et vicina ad obsidionem opportuna oppida quaedam metu, quaedam celeritate, quaedam vi expugnaret, astu etiam alia circumscriberet, tamen ad summam totius non adeo proficiebat.
Accedebat aliud malum, quod detestabili conjuratione Fridtlandi suspectae copiae earum que Tribuni, explorari prius opporteret, antequam mitterentur.
Adeo Suecorum Ducibus haec mora profuir, ut Bernardus Saxo Vinariensis Dux, Gustavus Hornius,
Itaque alio, pro Alberto VVallenstenio, Generalissimo opus erat; qui Bavariae inhaerentem extorqueret hostem. Sed cui post perditissimum, tot beneficiis ad fidelitatem quodammodo emptum, crederetur? non poterat ergo, qui Austriacis fidelis esset, nisi ex Austriaca domo Generalissimus legi, quae principum hoc aevo fertilis. dare poterat. si audebat. Etinter eos maxime serenissimum Ferdinandum tertium, jam Hungaria magnum Bohemiaeque Regem, mox magnum futurum belli Ducem.
Nec ille dedignatus pro suis Regium
Ut clementissimus ergo parens Ferdinandus Secundus, ut pugnaret, indulsit, mox pro corona Galeam, pro toga baltheum, pro sceptro
Nec magnis magni Regis conatibus fortuna defuit: ille siquidem lustrato exercitu, disciplina et affectu omnium, suum Regium que secit: Utque nihil in exercitu nisi Caesareum advertit, cum sexaginta probatissimorum militum millibus in Bavariam duxit, et ut Rege dignum erat, magnam munitissimam que
Inde ab urbe in propugnaculum quoddam conversae vires, quod tertio
Caetetum Gustavus Hornius et Bernardus Saxo Vinariensis Dux, obsidionem soluere moliebantur, Quod ne fieret, opportunum ad hoc Kelhemium impedire poterat
Itaque Arnhemius ad Lignitzium,
O prudentissimi Caesaris prudentissimum filium! dignum haereditate
Quid ergo miramur singulati
Maxima profecto res, eadem in Bohemia die Pragam servasse, in Bavaria Ratisponam peperisse, et absentem praesentem que simul, de duabus magni momenti urbibus triumphasse.
Augebat laetitiam quod Eminentissimus illustrissimusque Princeps, Cardinalis, infans Hispaniarum Ferdinandus, suo quoque exercitu, Tridentinis jugis, in Germaniam ruina provolutus, ad invictissimi Ferdinandi Hungariae Bohemiae que Regis amplexus descenderet. Quem, nisi ultro venisset, invictissimi soceri sui fama, ut veniret, provocare potuisset.
Hic itaque Passaviae suavissimae
Nec invidit fortuna conatui, et toto orbe celsissimum par, Caesaris et Hispaniarum Monarchae, filiorum, aequalium propemodum dignitate, virtute similium, gemino invicem sanguine colligatum, expugnata
Placuit Vinariensi et Hornio constantia propositumque urbis, et quia tantum illis fidebat, acriterque resistebat, digna liberatione visa est.
Sed unde illae, quae in tanta diffcuitate succurrerent, copiae? servitia, ergaltula, rusticique armantur. Wurtenbergensis, Onoltzbacensis, et Hassus, suis copiis adfuere. Cratzius insuper, iile a Caelare profugus, Forchemium (quod in Bam
Non poterat melius Germaniam fortuna demereri, quam ut hostiles omnes copias caedi simul offerret, quae alias ut caederentur, per omnes Imperii angulos quaeri debuissent.
At. quod mirere, tanta erat Protestantibus
Itaque nuilibi majoribus animis
Commode generosissimus Comes
Interim, beneficio fumi, ab Austriacis
Ita hostiles exercitus ad satietatem
Duo decim Suecicorum cadaverum
Dux Bernardus Saxo Vinariensis effugit, cum Cratzio; Gustavus Hornius, Rostemius, Schneduinus, et quatuordecim legionum Tribuni, vivi in potestatem venere. Marchio Onoltzbacensis cum Hofkirchio, aliisque pluribus Chiliarchis, inter occisos fuerunt.
Caesarianorum non amplius mille
Adeoque magnam hanc, magni Principes, suo periculo, victoriam peperere: quam magnam fore non sine praesagio, dies aperuit, quae
Et oporrebat profecto, ut sum
Nordlinga non ultra cladem suorum
Victoriosissimi Principes
Et illustrissimus quidem Cardinalis Princeps, Hispaniarum Infans, per Germaniam cum victoria
Hungariae vero Bohemiaeque Rex, Gustavum Adolphum secutus, soluit in legiones exercitum, et
Herbipolim, absque tamen arce, occupavit, quam Suecicae, Coronae senatus paulo ante desernerat: cum enim toto hoc bello non aliter; quam sedem, patriam, aulam, et Stockholmium suum habitasset, jam fugiens iterum Balthicum versus mare, qua suae gentis homines tandem sequerentur, viam monstrabat.
Quod quia, nisi serenissimi Hungariae Bohemiaeque Regis beneficio, fieri non poterat, ad eum Stutgardiam pioperavit: et victorias congratulatus, ab eo summis benevolentiae signis acceptus est.
Nec tantum quod volebat obtinuit. sed in Franconia haerentis exercitus etiam directionem accepit. Itaque armatos agricolas copiis addidit,
Ad Magnificum a templo convivium Chiliarchas militares et Tribunos invitavit, totique militiae, si
Quis non illas illustrissimi viri virtutes suspiciat et admiretur! quis non prudentiam sanaque consilia laudet! felicem alii Principem aliterque dicant, uno ego nomine sapientem dixero, qui in utraque fortuna pius, in utraque misericors et liberalis, in utraque puram servat Deo mentem: cui ut placeat ipse laborat,
Itaque Dei hominum que favore Herbipolense castrum (quod in annum
Imperator Ferdinandus Secundus, cujus fere magditudo calamita tibus crevit, Suecico jam fere periculo, fortitudine filii sui Ferdinandi Hungariae Regis defunctus, his et aliis quoque successibus allevabatur.
Coloredius in Misnia Saxones, in
Vindelicorum Augusta, a generosissimo Ottone Hentico Fuggero, fossis atque loricis quibusdamque, ubi aditus suspicaretur, castris
Novissime ut ista est sublata facultas (quis crederet!) delicatam in Germania urbem, frugum aliquando parentem Fuggerus ad humanos
Inter haec Franconiae Dux Franciscus Hatzfeldius novum jussit conscribi militem, et agere tyronum ubique delectus: quibus, additis veteranorum quibusdam legionibus, generosissimum fratrem Melchiorem Hatzfeldium, Generalem Caesareae Majestatis machinarum magistrum, ut Aulam regiam (Co
Interim Illustrissimus frater, Viennam profectus ad Caesarem, Franconiae et electione, et jure jam suae, investitutam petit. Imperator non distulit,
Nec alius Viennae charior, cui Imperator honores, amorem principes, reverentiam clerus et populus, libenter impertiit: adeo ut in Stiermarchiam proficiscenti, Reverendissimus Illustrissimusque Osnaburgensis Episcopus et Princeps, honoris gratia se a djungeret, et tanti itineris socium se ultro faceret: ut Illustrissimus Wolffgangus Guilielmus Neoburgicus, Iuliae, Cliviae, Montium que Dux, Herbipolim regredientem comitari ama verit. Ita quidem invicem modeste concorditerque Duces.
At jam inter Caesarem quoque et Saxonem, altas concordia egerat
Religionis indulta libertas, et omnia in eum, quo anno 1627. 12. Novembris fuêre, statum revocabantur. Ad quadraginta porro annos sic permansura: in aeternum interim, amicabili quadam compositione, componenda dissidia.
Pacis hisce legibus non modica Protestantibus
Caeterum hoc quoque contractu Caesari tradebantur exercitus, quibus Imperii hostes Germanico pellerentur solo. Durum hoc erat Protestantibus aliis nomen: itaque ac
Megapolitanis Ducibus Caesar
Quamvis autem Protestantes aliqui, Catholicique Principes, has pacis leges indignarentur, incredibile tamen dictu est, quam exhaustae Germaniae vulgus, dulcissimae pacis nomen libenter audiret: utpote cujus magis intererat, cum a victoribus simul et victis misere spoliaretur. Itaque plausus ubique et gaudia: nec aliter promulgatione concordiae, quam modulatissimo aliquo tibiarum, aut fidium cantu, fruebantur.
Patebat, Bernardo quoque Vinariensi
Caeterum sub Johanne Banerio Suecis, ut Imperio decederent, a Saxone imperatum est: illi tergiversari,
Menses aliquot tergiversatio illa
Saxonia ad illum redierat: Halberstadium cum ditione sua tenebatur. Totus Magdeburgensis tractus (unis Magdeburgi ruderibus
Itaque et vulgus et rustici exurgebant, ut communem generis humani perniciem, communibus armis tollerent: sed Banerius non crudelitate magis, quam scientia rei militaris infestus, canum instar, et fugiens, et fugiendo respiciens, subinde
Sic scientia rei militaris dimicandi nutrit audaciam: nemo enim facile metuit quod se bene didicisse confidit, et in certamine bellorum exercitata paucitas ad victoriam promptior est Ruralis ergo et indocta multitudo exposita erat ad caedem.
Banerius successibus hisce erectior, majora jam, quia contemptus erat, ausus videbatur. Domitzium Saxones obsidebant, et de Banerio,
Hoc illato vulnere ulterius ivit, et non pauca oppida recuperavit. Sic Saxones, aegrotorum instar, qui cum levari morbo videntur, in eum de integro inciderunt, vehementius, profligato fere bello, laborare coeperunt.
Itaque in Saxoniam revertebatur bellum: quod indignantes Sa
Secundo hoc illato vulnere magnus
Et revera, ut adamas, si frangi. contingat malleis, in minutissimas dissilit crustas; adeo ut vix oculis cerni queant: ita arctissima necessitudo, si quando contingat dirimi. in fummam vertitur simultatem et ex arctissimis soederibus, si sem. el rumpantur, maxima nascuntur dissidia.
Et speranda jam compositio nulla erat, quam uttiusque partis furor. laceraverat in vicem; adeo ut jungi. non posset. Nec erat ulla partium
Veruntamen nihil actum illa virtute: Iohannes enim Banerius, major
Et jam solus Elector resistendo non erat: ut ergo ad Caesarem pro subsidio misit, Imperator Generosissimum Melchiorem Hatzfeldium,
Ad Servestam cominus venit, et
Elector itaque Saxo, Hatzfeldii
Interimille campi Mareschallus, ut suas ad telonii propugnaculum appropinquationes produxit, maximum illud fortalitium, suum assilire militem jussit. Temeraria plerisque res videbatur: nec deerant qui terrore deficerent, in quos, nisi paruissent, sistricto mucrone Hatzfeldius, metu mortis oppugnandi fecit audaciam. Et tanta vehementia Suecos aggressus est; ut illi, licet
Suae jam partis victor, transito
Iam omnia ad insultum parata erant, cum nunciatur Banerium subsidio venire. Hatzfeldius non diu moratus, Electore praesidio castris relicto, urbem non deseruit, et
Sic ad urbem rediit, et illi, ne quid speraret ulterius, Suecica signa ostendit. Illa ejus virtute, hoc illius stratagemate factum est, ut desperantes Suecicae legiones ad Electorem pro pace mitterent: quam ille gravate (quoniam. Baudisium
Elector Saxo non de occupata tantum urbe, sed de bellico etiam in illa instrumento plaudebat: quadraginta enim sex, ex solido metallo, machinas viribus fuis adjunxit.
Hatzfeldius, Magdeburgo satis superque proviso, nihil antiquius habuit quam Banerium persequi: hunc et eadem ferocia attigit, et in Werbenum fortalitium cum universis
Et in oppidis jam erat cum Suecis debellatum: itaque iterum in
Banerius timidos et imbelles castris
Tumulus erat medius inter acies:
Et jam vicisse Caesariani videbantur: cum nunciatur corpus Suecici exercitus nondum pugnasse, et restare majores copias quam dimicaverant.
Hatzfeldius tribunos convocat: quid ipsi nuntietur exponit. Tum omnes, quoniam peditatus jacturam fecerat, et ea parte hostes praevalerent: quoniam tormenta, paludoso loco haerentia, moveri non poterant, nec quicquam exinde praesidii exspectandum erat, recedendum judicaverunt.
Aderat Elector Saxo, qui, etiamsi Hatzfeldius manere voluisset, abitum imperare poterat. Cessit ergo,
Iterum Banerius aderat, et abiisse
In ipso, quo pugnavêre, campo, potior ab urraque parte clades: Hic, quam atrociter dimicatum sit numero docuit. Octo millia ceciderunt hinc et illinc: et inter eos a
A Caesarianis desiderati sunt, Comes Falckenstenius, VVolfgangus Henricus Comes Hatzfeldius, Generali sanguine junctus, Ioachimus Baro VVitbergius: a Saxonicis, Tribunus Johannes Seidelitzius cum Vice-Tribunis tribus.
At quod maxime Sueci mirabantur: quem Caesariani pugnando coeperant locum, eum, amissa anima,
Haec quidem in Saxonia; circulo, alia longe in VVestphalico erat rerum facies. lbi campi Marescallus Gotzius, Guilhelmum Hassiae Landtgravium, aeque facile Pragensis pacis leges et acceptantem, et
Interim VVerbenum fortalitium Banerius urgens, ne quicquam Caesariano
Non minus autem saevitia quam viribus proficiebat. Nulla virginum fere, nulla foeminarum, inviolata permansit: et cum patrassent quae luxuria sugesserat, crudelitas succedebat, ea dem que illa, corrupta libidine, corpora ferro mutilabantur.
Tantorum scelerum ultionem quaerente fortuna, per quem vindicaret, non defuit Hercules. Et ille iterum, antea quoque fortis, dignus nunc conficiendae rei Hatzfeldius
Et hic jam peditatu licet Suecis
Torgam interim Banerius expugnaverat,
Et jam omnia ad assultum parata erant, cum a duobus cursoribus
Harzfeldius pone sequebatur, et legiones subinde lacessens, varias dissipavit: nunquam Banerio justi praelii aleam subeunte, quamvis Hatzfeldius non semel offerret. Sed modo in hanc, modo in alteram ripam traducto exercitu, modo Caesarianum machinis pontem lacerans,
Multos menses tergiversatio illa traxit: et quamvis summe Hatzfeldius Suecos urgeret, non prius opportunissimam tamen urbem deseruere: quam Marasinium novis viribus et Galassium adventare nuntiaretur.
Tum Banerius, uni Hatzfeldio non par, tantis imminentibus simul copiis, fugere maluit quam cum exerciru suo cingi. Sed artis, invigilante semper Hatzfeldio, erat evadere. Itaque alia minatus, alia erupit, et Erfurdiam simulans in Pomeraniam fugit.
Sed qualis erat Hatzfeldius, ad
Equitatum per Saxoniam, Marchiam Brandenburgicam, Silesiam, in Pomeraniam sub ipsa Stetini moenia victor egit: necibi totum, in Usedomam tandem Insubam fugere
Guilielmus Landtgravius Hassiae audiens Suecorum fugam, eorumque stragem, suae se Hassiae ultenus non credens, relictis Cassellis, cum uxore et liberis, ut Hollandiae vicinior
Dum autem inter fugas et expeditiones tumultuatur, conragione correptus, ex hac vita migravit.
Interim Banerius Vrangelio conjunctus, e Balthico rursus Sinu in
Et jam adeo in arcto erant Succica arma, ut victoriae fere nihil nisi Suecia ipsa restaret. Tum Deus Hatzfeldium conficiendae rei occupatum, nostris urgentibus malis, ultimam victoriarum metam attingere non permisit; adeoque ad Bravium currenti, non fortunam, non clausam corpore genetositatem, sed
Sueci ejus absentia praesumptiores quasi ab inferis emergebant; adeoque jam de Megapolitanis amplius, aut Pomerania: sed de Saxonia
Sed deserverat Hatzfeldium valetudo, non fortuna Caesarem; adeoque Matthias Galassius Bredavium Generalem Vigiliarium Magistrum Vrangelianis obviam misit.
Hic egregia prorsus fortitudine in venientes invectus, ad Tribsesium
Haec Suecorum clades non modo Vrangelium, sed Banerium quoque in Pomeraniam et Balthici maris littora repulit: concepta de novo cum Francis et Anglis foedera discussit, et ut speramus ad renovandum
FRanci sive Sicambri Germania
(Ut cum Sancto Remigio loquar)
et sacro baptismate corpore tacti, anima abluti, omni paulatim virtutum genere pressam, corpore generositatem tempera vere; adeo ut primogeniti Ecclesiae filii nominari mererentur, eo rum que Reges sublimem Christianismi titulum virtutibus suis extorserint.
Itaque mox prosperitas, victoriae; triumphi, pietatem sequebantur. Sic ut tota se ad nutum Christiani dogmatis sectatorum flexisse forruna
Paulatim vero Germanica illa virtus, constantia, simplicitas, fides in Gallicos mores degeneravit, et
Itaque livor et ambitio Franco-Gallos invasit, et paulatim sinistro oculo, a quibus originem traxerant, imperantes Germanos intuebantur: praesertim fortuna Imperium Romanum, varia Europae Indiarumque Regna, in unam Austriacam domum collocante. Sic ut sera poenitentia, quod tam facile Aquilam a se ad Germanos avolare permiserint, omnino subierit; adeoque diversis temporibus, nescio quibus non retiis, Reginae volucrium in sidiarentur.
Ut autem ad apertum paulatim bellum via fieret, tituli quaerebantur. Vulgatis itaque libris Germaniam, Italiam, Hispaniam, Pannoniam, quia olim sub Carolo Magno
Donec tandem Suecus gravissimo ad Nordlingam accepto vulnere, si in Imperio stare volebant, aliorum subsidio indigerër. Tum Franci, rupta omni cum Austrioca domo societate, Bernardum Saxo-Vinariae Ducem, a praelio profugum sibi legaverunt, et omnia in
Sumpta ergo necessario ab Austriaca domo in Francos arma, Saxone etiam pro Imperio, constituta cum Caesare pace, in ultionem indignance. Itaque mox in omni
Et Trevirensis quidem Elector, qui primus in Imperio Gallicus fuerat, ita ad gubernante fortuna, primus poenas dedit. Udenhemium seu Philppopolim, in ejus ditione, a Suecis nuper fame fractum et occupatum, Galli sedem belli elegerant: hinc tantum annonae hic quantum laxae satis regioni sufficeret.
Non facile dictu est quae ibi bellicarum rerum copia, quae annona fuerit. Centum viginti machinae
de statu imminutum videretur. Hoc sic, imperante Eminentissimo Ferdinando Cardinale et Hispaniarum Infante, liberaliter fiebat.
Hic jam superis saventibus per tot maris terrae que spatia, difficultates: per Italiam amicam et faventem cum honore, per Germaniam inimicam et rebellem cum victoria, in Belgium, quasi suum, cum triumpho venerat, fidis fratri suo proviciis futurus caput.
Et jam sub maximi optimique Principis Majestate: sub aequissimi. fortissimique Gubernatoris et militis tutela veluti scuto: sub prudentissimae, cum gravitate et facilitate quadam, moderationis umbra, populi jugiter requiescebant.
Non tulit insolitam hanc in Belgicas Provincias optimumque Principem fortuna Superum indulgentiam, jam olim integerrimos quosque consueta lacessereiitaque, quasi Trevirensem Electorem vindicarent, et a Meridie Chastillonius et Braesaeus, et a Septentrione Auriacus Batavique, magnis viribus, veterano milite, numerosis exercitibus, summoque
Interim hostes in unas Thenas totis viribus ferebantur, et Hae quidem (licet pacisci volentes) plus
Progrediuntur deinde luxuria enrvati (nihil enim ultra valuerunt) sceleribusque suis jam debellati exercitus,
At quatuor pontibus unita Dilia, in ulteriorem ripam, vix sentiente Cardinale, jam evaserant: relicto itaque Lovanii sufficienti praesidio, Viluordiam inter et Bruxellas, quartis castris concessit. Relictum Lovanium, sicut Thenae, hostibus videbatur:
Hic paulum circumacta fortuna est: undecim enim diebus incassum obsidione consumptis, et fame, et recentibus (quae sub Picolomino et
Igitur et Auriacus Henricus Fredericus, et Chastillonius, et Bresaeus
Ille vero, quadraginta millium prius, Gallorum exercitus, varia
Et haec quidem erat rerum in Belgio facies: nec minus favorabilis, in superiori Germania, Austriacae domui fortuna fuit. Spiram et Wormatiam Caesarianis peperit, Generosissium Iohannem de Weerdium ad victoriam, cum Cardinale Valetrio Bernardum Saxo-Viuariensem ad fugam disposuit.
Priorem quidem in Alsatia: Ubi enim ad Bruntrudium Francica castra advertit, per invios collium montiumque tumulos, per vepreta, dumeta, et sylvulas, longum iter expedita manu rusticoque ductu emensus, eo loci in Gallos irruit, unde nemo posse venire homines judicaret.
Posteriores fortuna ad Rhenum
Gravia haec vulnera erant, et Lotharingiam Carolo Lotharingiae Duci rursus aperiebant: sed unum
Iam igitur Galli Belgio fere Germaniaque exacti erant: sed ulterius
Non saeviit autem in Germania tantum, Belgio, et Gallia, Martis futor: Italiam quoque invasit et ibi
Interim Franciam urgentes Austriaca,
Leodium in Gallos quam Caesarem suumque Principem pronius a Johanne de VVeerdio monitum primo,
In Lotharingia interim non omnia Caesarianis jam ex voto procedebant. Senior Coloredius Comes in hyberna se receperat: junior colligebat vagabundas per Lotharingiam copias. Hoc, in absentia quoque patris, junior Cricquius advertit, et quatuor expedissimorum millibus ad Blackaradiam Coloredium juniorem assecutus, invasit. Acerrime
In Italia longe alia fortuna erat: quam vis enim Dux Rothomagensis Vallem-Tellinam occupasset, et exinde non levia Italiae damna inferret: quamvis Allobrogum et Parmae Duces Longobardiam varie affligerent,
Cum itaque Sabaudus et Criquius Ticinum ponte jungerent, ut Mediolanenses exercitibus suis popularentur et premerent, istius Reipublicae Gubernator, Comitem Iulium Caesarem cum quatuor millibus, ut hostes aut impediret aut distineret, praemisit. Ipse quatuordecim millium exercitu pone sequebatur: sed Iulius Caesar, generis nominisque sui memor, quatuor suis millibus Criquium aggressus, in confusionem et fugam egit: sequi tamen, cum insidias vereretur, non ausus,
Ut primum illuxit, denuo acies concurrere, et ad meridiem pertinaciter
Sabaudus iterum congredi de die non ausus, fugitivos copiasque confirmans, adulta nocte in praelium reducebat: sed eadem noctis quae diei fortuna erat. Galli campo sylvaque ejecti ad lucem usque concidebantur.
Ita extra Franciam suam Franci in
Non ubique tamen Gallia labotabat. Sub Cardinale Valettio et
Haec profecto hoc tempore tanta
Adde illam mortalitatem, illam
Alibi itaque quam in Alsatia bellum videamus, cujus ubique, proch dolor,
Nemo tamen aut ferocior aut felicior
Has clades Christianissimus Rex vindicare constituens, Condaeum Principem in liberum Burgundiae comitatum magno exercitu immisit, et Dolanum urbem, et in illa Metropoli universam Burgundiam subjugaret, imperavit. Voluntas
Displicuit sortunae praesumptio, et Carolo Lothatingiae Duce in subsidium
Interim in Alsatia Ferdinandus Tertius exercitui adfuit, et tam gregarios milites quam Tribunos et Centuriones, mira quadam eloquentia, ad Gallicam expeditionem
Itaque in Picardiam revertamur; ibi Galliae Rege cum Cardinale Richelio ad Ambianum castra habente,
Nihilominus Christianissimus Rex, incredibili multitudine Picardiam
Et jam majora in invicem moliebantur, nisi anni senium cana hyems quo ambulat scipione, frigore, pluviis, nive, grandine, glacie, omnique bellico suo apparatu pertinaces percussisset, et sub tecta pepulisset. Sic Ludo vicus Christianissimus Rex Lutetiam Parisiorum: Cardinalis Infans Bruxellas, Picolominius in superiorem Germaniam: Iohannes de Werdius in Ubios moverunt.
Et hic quidem famosum toto orbe Hermonium lapidem, secundo jam anno obsessum, et centenos equos, urgente fame, devorantem,
Sic quidem in Francia, Belgio, et Germania: Italia vero mitius clementiusque caelum nacta, atrocius
Tum Parmae Dux, frustra Gallica hucusque subsidia praestolatus, fanioribus usus consiliis, integra adhuc re, Hispaniarum Regi antequam debellaretur, conciliari maluit.
Sed aderat conficiendae rei difficultas, cum Placentiae et Parmae, in suis ipse visceribus, Gallos aleret.
Credit anhelans et egena militia, proficuis Monetae Deae deliciis caliginosa: et cui illa Diva nebulas non offundat? Itaque vaferrimi mortalium Galli, extra urbium suarum
Tum illustrissimus Parmae Dux, Gallorum Chiliarchis convocatis, de Christianissimi Regis inanibus promissis multum questus, confoederationis suae articulos praelegit, et nihil horum uniquam servatum demonstravit: hoc ipsos Tribunos non ignorare, et praesentes suas angustias sub oculis esse; hinc consultius sibi visum, dum aequis conditionibus posset, renuntiato eorum foederi, cum Hispaniarum Monarcha pacisci. Atque ne de munificentia sua queri possint, debita stipendia militi soluturum.
Dixit, fecit: et pecuniarum gratiis anxia Francorum pectora nonnihil recreavit: liberaliterque donatos paulo post Hispanorum praesidio tutos Montisserratum versus dimisit.
Sed qualis erat Iohannes de Weerdius, ad nuntium rei, felicissimae temeritatis? Hic adulta jam nocte, non nisi octoginta equitibus comitatus, per intactas in id tempus vias et nives, Colonia ad copias suas festinabat.
Et tanra illi erat caedendi hostis fiducia, ut sub abitum suum Coloniae, audaciam se Batavorum et hostium castigaturum palam diceret. Ut primum autem copiis se suis junxit, Rhenum traduxit.
Et jam eo hostes pervenerant, ut invicem sibi de felici expeditione, congratularentur, parum memores istius, ne triumphum ante victoriam:
Sed major erat quam sperabatur difficultas, cum hostes suis se curribus munivissent, et toto tuti pectore, in Caesarianos, corpore toto obnoxios, jacularentur.
Sic media Hyemis tyrannide, in Germania sua, cum fervore Germani. In Italia quoque primo vere Austriacis favorabilis fortuna erat; adeo ut munitissimam urbem Sabionettam calido fervore oppugnatam
Hi sub Longevillio Burgundiam ingressi, Sancti Amandi urbem obsidione clauserunt, et arietatis ferro muris, quodam impetu per hiatum in urbem cucurrere, caeterisque ad arcem sugientibus, quadringentos praesidiarios jugulavere.
Erat quidem animus Lotharingicis subsidio venire. Sed in itinere,
Interim in arce praesidiarii premebantur, et nullatenus impetuosae Gallorum ferociae pares, non parum laborabant. Nihil ergo consultius visum quam pacisci: sed quis agat cum victoribus Francis lege? cum temperare suam ipsi nequeant victoriam ratione? arbitrio imminentium sese permittere coacti sunt;
Et jam quoque in Hermonio lapide prosperiora Francis. Cum extrema ibi fame urgerentur, Hanovienses, commiseratione tacti, naviculas tres oriza, frumento, lardo, butyro oneratas secundo Moeno et Rheno navigare permiserunt. Libera oppidis navigia videbantur, cum rubro signo vestiissent. Nullatenus suspecta erant, cum milites duo, cappis larvati, fucum facerent
Nec terra tantum felices fuisse dixetis, mari quoque erant. Insulas S S. Margaritae et Honorati, a Francis aliquot ante annos traditas, Hispani habitabant.
Et jam Franci (quod unum hucusque Galliis defuisse prudentissimi judicaverunt) ingenti, praeter morem, aedificata classe, non terra magis quam aqua terribiles, mare navigabant. Et cum viderent has ipsas
Sed Genua triremibus in subsidium navigabat. Et hanc oppugnavere, et licet quadraginta septem tormentis gravem, ad extremum adeo tormentis laceravere, ut hausta largius hiatibus aqua mergeretur.
Caeterum longe maxima difficultas, cum formali quodam propugnaculo eat: quod licet quinquaginta grandibus machinis infestaretur, pertinaciter tamen resistebat. Sed quid tandem unum fortalitium subsidio destitutum? itaque pacisci coepit;
S. Honorati Insula, ut pote minus
Ita brevi tempore Galli, sub Admirallio suo Comite Hercourtio, duas Insulas Christianissimo Regi suo vendicavere. Et fortuna toto vere terra marique favorabilis fuit. Sed aestatis initio, more suo, constantiam felicitatis corrupit, nec contemnendis in Germania maculis lilia deformavit.
Et jam a praesidiariis, omnibus consumptis, canes, feles, mures, glires, et abhorrentia ab humano stomacho animalia devorabantur.
Non facile scriptu est, quam felix illa deditio universam Germaniam recrearit, cum nobilissimum Imperij fluvium Rhenum, insuper et Mosellam navigabilem faceret; âdeoque Germaniam iterum Belgio, commerciorum societate, conjungeret. Quae omnia Hermonius ille lapis male diviserat.
Caeterum adeo velociter rursus ad Francos fortuna transiit, ut ad illorum solatium festinasse videretur: Bernardus Saxo-Vinariensis Burgundiam expugnabat, illustrissimus
Et jam Lotharingus cum exercitus
Haec victoria Germaniam iterum et Imperium Gallis aperuit: siquidem Vinariensis ad Rhenaviam mavigiis tribus inventis, transmissis
Verum enimvero non uno Germaniae
Adeo graviter Vinariensis hoc damnum tulit, ut ad Generosum de VVerdium mitteret qui expostularet: quur ita ferociter ageret, non minus vere se Germanum esse, nec in patriam iter sibi praecludendum. Quid de VVeerdius? Amico se nulli patriam invidere: sed Imperii Germaniaeque desertorem, ipsius Patriae suae hostem, pro viribus suis, Germaniae, Imperii, Patriaeque commodo, arcere, respondit.
Itaque ut alio quodam modo aut in diversum traheret hostem, aut se vindicaret, ad Mosam traductis legionibus, ipse Ruremondam, sub Marchione de Leedio Venlonam
Venlonam Ruremonna sequebatur. At longe majori Batavorum damno; cum ultra quinquaginta tormenta, bellica, frumenti nitratique pulveris modiorum millia una in urbe traderentur.
Sic in Belgio Batavos Cardinalis, et eodem prorsus tempore in Italia Francos Hispani affligebant. Vervius Comes Gallicis legionibus, Cavium et Carcanium, Imperialia in Montisferrato feuda, expugnata spoliaverat, et Arassio, Imperiali
Galli in Italia caduntur.
Interim Landresium in Belgio, Landresium ceditur.Et Breda. 10. Octob.
Patiebatur ergo, obitu hujus viri, aliquod Francica Corona damnum. Sed post paululum multo gravius in Sabaudia. Ibi Allobrogum Dux Victor Amadaeus, nescio
Sabandus moritur. 7. Oct.
Haec itaque, (ut foeminarum genius est) Saevissimis Martis moribus abhorrens, omni se bello subducere laborabat 3 adeoque Gallico foederi renuntiare. Utinam autem ea hac felicitate perficiat qua concepit.
Interim in Belgo non uno loco Franci tumultuabantur: et circa Chastelettum quidem Corbiam, et vicina oppida, parum feliciter, cum obsidionibus fere (quas varias moliebantur) cum damno excuterentur. Paulo tamen feliciores in Lutzenburgensi Ducatu. Ibi Galli Damvillerium expugnant.
Bernardus autem Dux Saxo-Vinariensis, in Germania iterum fixo pede, non uno modo progredi laborabat. Sed omnia frustra; cum omnes ejus molitiones generosus Vinariensis in Burgundiam regreditur.
Iohannes de VVeerdius cum imminente hyemis asperitate, in hyberna festinaret, Imperium et Germaniam Gallica prius lue sanare constituit. Icaque primo impetu, felicitate quadam infortunatus, Gallis munitionibus tribus ejectis, quadringentis trucidatis, et grandibus machinis lacerato ponte, ad firmius quoddam fortalitium sauciatur: sed honestissimo vulnere in ipsa facie; adeo ut schlopeti globulus, ad auriculam haerens, carne et cute tegeretur.
Sed vulnere corporis animi generositas accendebatur: Sic ut cruda
De VVeerdius undecim fortalitiis Gallos eiicit. 1. et 2. Nov.
Romanus pontifex pacem facere labrat.
SAcratissimus invictissimusque Imperator, Caesar, Ferdinandus Secundus, semper Augustus (Saxone et Brandenburgico Electoribus, Pragensi. compositione, ad Imperium rursus et Imperatorem accedentibus) generalia Imperii comiria, ob multas rationes, necessaria judicabat: tum vel maxime, quia et senio variaque fortuna debilitatus, successorem videre gestiebat, cui gravissimum Imperii aliquanliter onus vivens imponeret.
Itaque comitia, ut alias saepe, iterum Imperator Ratispona Comitia indicit.
Poloniae Rex Ferdinand. III. eligi Rom. Reg. suadet.
Sed accipe. posteritas: propria quaedam orationis Epilogi verba. Suecedunt, inquit, propria serenissimi Hungaria et Bohemia Regis virtutes, quas prius reflorentes, an maturas orbis viderit dubito, it a in ipso flore fructus prabuerunt copio sissimos. Hujus ipsius orbis murorum et propugnaculor huniantes cicatrices, quid aliud spirant quam invictam victoris mentem, uni clementia subjectam? Nordlingana vero victoria memoria tum demum deficiet, cum Danabius Alpes repetet, et Euxini aquas in proprios referet fontes. Explicare veterum Ducis, quem sibi circumdederat urbium Germanicarum nodum, paucorum mensium spatio totum Suecicarum victoriarum iter relegere, soli Ferdinando Tertio fata concesserunt, cujus glariam Jubsternenda hostium tropheatam diu conservarunt. Ergo serenissimi Principes, vosque legati,
illustrissimi Scipionis hujus vestri Germanici fronti debitam lauream imponite. ac triennium victoriarum tertia corona ornate: immo in uno Ferdinando omnes pene Regum Frincipumque
Rex eligitur. Anno 1636. 22. Deccember.
Interim ommia ad festivam coronationem praeparabanur: ad quam tota Germania, tota Europa Principes, Comites, Nobilesque confluebant: tam Germaniae visuri victorem, quam cotonati Romanorum Regem.
Et jam illuxerat sacratissimo Ferdinando patri successorem, invictissimo Ferdinando filio Imperium, multis Regibus laetitiam, quibusdam livorem paritura dies, et cum serena esset, favere coelum, applaudere ipsa rerum natura videbatur. Coronatur 30. Decemb.
Tum ille Ferdinandus. ille hostium debellator et terror, ille magni palentis magnus filius, maximi Regis
Tum a numerosissimo, qui vastae regioni sufficeret, populo illae gratulatoriae auditae voces (quas et nos quotidie jugiter cum affectu repetimus) vivat Romanorum Rex. Tum omnium colorum pretiosi lacerati panni. Tum copiosum arti ficiosis fontibus sub dio vinum fluxit. Tum grandis Hungaricus, vituli, porcorum, quadrupedum, alitumque praegnans, assatus bos, in minutissimas a populo partes scissus, et comestus. Tum maximus avenae cumulus a volentibus ablatus. Et quod gratissimum vulgo erat, aurei argenteique nummi per omnes regiones urbis liberaliter sparsi.
Non multis diebus post Hunga
Imperatrix coronatur. 11. Ian.
Mira autem Providentia Dei, mira Caesaris fuit. Non ipsos, post coronationem filii, duos menses supervixit. Quantum enim periculum fuisset ante Pragensem compositionem obiisse? cum scissum Imperium, scisci Electores, et in partes tracta Germania erat? Sursum omnia et deorsum verti, universam Europam totumque terrarum orbem misceri, omnino contigisset.
Iam vero quid aliud judicemus quam Austriacam adeo Deo domum coelitibusque gratam: quam Sacratissimi Ferdinandi 2. pietatem, clementiam, reliquasque virtutes adeo acceptabiles fuisset: ut Illi e sua familia, jam victrici et Septem viris universis unita, membrum, Imperiali aquila decoratum. Huic ex. utero suo filium, Romanorum, Hungariae Bohemiaeque Regem, debellatis fere hostibus, videre permiserint, quem omnes mox boni Caesarem
Caeterum sacratissimus Imperator Ferdinandus. Secundus, tot bellorum motibus, tot periculis cladibusque suis superior cujus in posteros grandior erit, mutatione toties fortunae, fama, toto fere biennio, et maxime in ipsis Ratisponae comitiis valetudinarius, tandem, omnibus Ecclesiae Catholicae Sacramentis munitusm, piissime Spiricum Viennas
Grassantibus adhuc in Germania belli tumultibus, licet a Caesare novo coronato comitia indicerentur, conditionesque proponerentur, quo modo pax in Imperii Romani Provinciis constitui illudque ad tranquillitatem, et serio, imo devota mente optatam et desideratam redigi posset, agonizandi Germaniae nullo modo (nescio ex quibus causis) mederi potuit, velum belli furores indies creverunt.
Interim Dux Saxo-Vinariensis, cum Gallos e munitionibus ad Rhenum turpiter ejectos audiret, nova impressione illos solari volens, copias suas Rhein feldiam traducens, ad Steinium substitit: Seckingam properans, per Tympanistam urbis deditionem expetens, ea nonnihil repugnante, cum conditionibus potiri non posset, vi eam expugnare decrevit, oppidum vero cum nec praesidio nec commeatu satis se instructum cognosceret, ejus deditio aequis conditionibus sequuta est.
Facta igitur conjunctione Dux Bernhardus Rheinfeldiam versus
Misericordia Principes, et Francofurtenses mori, quomodo tyrannidem vindicare, Ramsayumque urbe
Eodem fere successu Warnemunda ad Rostochium sita, mari finitima,
Comportatis igitur, consiliis ad expugnandam Warnemundam imperium Vice Domino ab Eckstetten
His nihil perterritus Praefectus acerrimum et ad internecionem usque constantem se loci defensorem
Ad haec directis in munitionem machinis ut ruina fieret, Suecicum
Militi itaque cis et trans Rhenanam ripam misso, urbem hostiliter incurrere serio mandavit, terra et Rheno, tam commeatum, quam auxiliarium copiarum aditus, et obsessorum militum exitus interclusit, ut nemo nisi cum vitae periculo ex urbe se proripere valeret. His varios apparatus tormentarios, et aptas subruendi moenibus machinas ingentis operis addidit, ostensurus oppidanis, omnem potius exercitum,
Quamvis igitur Rheinfeldenses, qua cives, qua milites, locique Praefectus strenue pugnarent, hostique se opponerent, nec auxilii spes ulla
Camium itidem adorti, vi expugnatum,
Subitaneam urbis Paderbornensis
Circa fere haec tempora Dux Rohaniae sexagenarius Konigsfeldiae, ex melancholia potius, quam ad
Criquius Dux a Mongojardo sine virae periculo Padum transnatato,
Gubernator Bremarum de hoc certior factus, inducias cum Marchione
Post hanc oppugnationem Hispani
Interea Hispani tribus fortalitiis vi expugnatis, trecentis quinquaginta Gallis interfectis, nunnullis vita donatis, ultro celeri pede progredi statuerunt Cardinalis quomodo urbs obsidione liberari posset deliberans, nongentos pedites, et ducentos equites Vercellis injecit, oppidanosque alteriores fecit, ita ut forti manu erunpentes, cum Hispanis Duce trucidato acerrime congressi fuerint. Vetumenim vero dubio cum Marte velitationes varias haberent, Hispani furore incitati,
Expugnatam hanc urbem Gatinara,
Expugnato vi castro Rôteliano
Galli ad Vercellas accepta clade
Interea Dux Longevillanus, ne inulta maneret clades, urbem omnibus hostilitatibus et impetu adoriri
Galli expugnato Polygnio et
Imperterritus Dux Chastillonius,
Cognoscens oleum et operara
Expugnato Friburgo Dux Saxo-Vinariensis
Dux Saxo-Vinariensis urbem annona sublevatam audiens, vehementer commotus, et ne naves amplius Rheno devehi possent, ponte navali strato, Rhenum catena clausit, urbemque magis magisque occlusam tenuit, ita, ut obsessi denuo
Dux Bernhardus cum Gallis hoc
Postero die Saxo-Vinariensis officio divino peracto, Brisacum versus
Insigni hac victoria obtenta, Dux Saxo-Vinariensis, non solum incruenta pugna ereptas machinas recuperavit, verum etiam Caesarianorum omnes cum omni apparatu bellico, mille currus annona ad sublevandum Brisacum onustos, impe dimentorum bis mille currus, vexilla octoginta, partim equestria, partim pedestria, auro et argento intertexta obtinuit.
Christus Dominus noster Princeps pacis, Principum corda Sp. S. illuminet, eorum consilia ad sui gloriam et pacem publicum dirigat, ut sub eorum regimine tranquille vivere, et hic temporali paci frui possimus. Hoc faxit Deus Triunus!
Et vero videtur Deus hanc illis mentem ademisse, ne nimis grave delictum committerent, in matrem,
Burgundi a Burgis dicti, teste Orosio, in partibus Heduorum consedere, primum barbarie, inde regno,
Lotharingi vero, Mediomatrices fuere. Lotharius Caroli Magni Neposa suo nomine Provinciam nuncupari voluit, ut vocabulo novo, ita terminis accisis. A Vinariensibus ex hybernis eductis et intolerabili tyrannide incolas atterentibus, angustiae munimento Mortavensi propinquae expugnatae Ivignonense castrum occupatum, Pontarlunum, oppidum ad deditionem compulsum. Et haec graviter accidebant Burgundis ob longam pacem martialis insolentiae jam pene inassuetis. Hinc litterae ad externos plenae lamentationum, hinc vicini ad vicinum complorationes; hinc virorum suspitia, mulierum lamenta. Hinc illae voces, Caesareanum militem hactenus recusatum, amicum et fidum subditis; nunc Gallos inimicos intra ipsa viscera patriae a volentibus ali, saginari. Sed frustra gemitibus res agitur, ubi armis resistendum fuerat. utramque Burgundiam
Addita locis jam dictis arx Iouxiana, quam loci oportunitate vallorum firmitate, commeatus annona et tormentorum copia Dux Bernhardus idoneam sedem rebus suis judicavit hospitio laetus, in hostico tutus.
Hoc itaque modo obiit Dux Berdardus Vinariensis qui propter maiores
Porro fatalis series quae eum vitae eripuit, bello finem haud imposuit, sed peccatis humanis ita exigentibus atrociores casus invexit. Nimirum in unius morte bellum non desinit, et licet ab unius malitia saepe incipiat, per plures sibi succedentes duces continuari solet. Galli diu ante diversa patte in Arthesiam irruperant,
Dum vero haec ad Theonisvillam gererentur, Hesdini obsidio vehementissime continuabatur, et quanquam Galli, propugnacula suburbana, non absque profuso fortissimorum militum sanguine expugnassent, intrepidos tamen in defendendo animos hactenus frangere non poterant: hinc rabies extrema minitantium, hinc octo pertinacissimi insultus, nihil aut parum commotis animis, propter rem male ad Theonisvillam gestam. Et vero ne propter tristem rumorem milites conciderent, Rex ipse in Castra venerat, praesentia sua generositatem additurus. Quare etiam obsessi, deficiente jam nitrato pulvere, et plurimis praesidiariorum convulsis aut mortuis suprema
Dum interim Deus quasi indignatus tot bellorum, et tam innocenter effusi sanguinis, insolito terraemotu mortales ad concordiam adducere couatetur, contigit is in utraque Germania, quarta Aprilis
Arras, in Artesiae ditione loco opportuno, situm est. Licet vero sub Hispanorum jugo et regimine ultra centum, quadraginta, et octo annos, armis, et omnibus rebus ad bellum necessariis instructum ptobe fuerit ut fere inexpugnabile omnibus videretur, attamen a Regis Franciae eo misso exercitu, tam acri obsidione cingebatur ut omnis aditus, introitus et exitus viae omnes possessis, intercluderentur. Tandem, rebus ab Hispaniis sub Cardinale strenue quoque et fortiter, infeliciter
Nunquam vera pax concludetur nisi prius serio bellum geratur.