THOMAS CRAMMERUS in Angliae provincia Notingamiensi natus perhibetur, ann. Christi millesimo, quadringentesimo, octogesimo nono, die secundo Iulii: patremque habuisse cognominem ex generosa prosapia; matrem illustrem Agnetam Hatfeldam, pari et ortamloco, et virtute florentem. Puer cum primumper aetatem literis erudiri potuit, magistro usus est publico oppidi Asloctoniae liturgo seu administro: sed non elegantissimam nactus informationem, cum in minutioribus Grammatices rudimentis aliquandiu detritus, iamque satis praeparatus videretur: adolescens, annum agens decimum quartum Cantabrigiam, grandioribus imbibendis disciplinis, a matre missus fuit.
Inciderunt ipsius studia in illa tempora: quibus foeda barbaries, eiectis neglectisque politioris doctrinae auctoribus, omnes occuparat scholas: artium liberalium nomina duntaxat et numerus nota erant; res penitus amissae: Dialectica in nugas Sophisticas degeneraverat: Philosophia argutiis et quaestinum Labyrinthis, numquam finiendis, misere dilaniabatur: linguarum ac politiorum literarum usus vigebat fere nullus: Theologia denique ipsa eo prolapsa erat: ut articulis distinctiunculis onerata, quaestui magis paucorum; quam aedificationi multorum seruiret.
In eiusmodi ergo tempora cum incidisset felix Crammeri indoles: coactus fuit bonam adolescentiae partem, meliori dignam
institutione et aevo; Scoticis tricis, similisque notae quaestiunculis impendere, ad vigesimum usque aetatis suae annum. Tandem, post longas barbariae tenebras, ceperunt, sub id tempus saeculi decimi quinti a Christo nato, linguae et politiores literae paulatim effulgere et efflorescere: ceperunt Fabri et Erasmi libri in deliciis haberi, cum eleganti elegantiorum auctorum copia. Quorum cum Crammerus incredibili flagraret desiderio: ad [Note: Politiores literas amplectitur. Luc Euangeli nova. Controversias religionis studet cognoscere. Legit diligenter Biblia.] eos non aliter, quam ad cotem, quottidie priscam detergebat scabritiem, donec exorto tandem Martino Luthero, plenior ac felitior divinae cognitionis dies, mentes hominum ad uberiorem veritatis lucem expergefecit: Quo tempore ingtessus iam annum serme trigesimnm, ceteris posthabitis aliis studiis, animum ad causas religionis in utramque partem discutiendas unice appulit. Cum autem de rebus huiusmodi, commode iudicari non posse videret: insi perspectis, consultisque fontibus ante; quam sententiae alicui accedas: totum triennium sacrae scripturae monumentis perlegendis impendit. His igrtur non minus prudenter, quam feliciter iactis fundamentis, ubi iam sat collectum praesidii, ad iudicri maturitatem videbatur; ta quam avidus avarusque rerum bonarum negotiator, cepit tandem evolvendis omne genns auctoribus animum adicere: nulli tamen interim addictus parti, vel aetati: sed velut scepticus quidan, rerum omnium contemplator, vel Pythagoricus auditor onu es omnium opiniones tacito secum iudicio trutinabat. Veteres ita legebat scriptores: ut tamen recentiores non fastidiret. Interim in percurrendis, conferendisque scriptorum iudiciis, tardus quidem lector: sed vehemens erat observatur. Sine calamo numquam ad seriptoris cuiusquam librum accessit: ita tamen ut memoriam interim haud minus, quam calamum exerceret. Quicquid de re quaque usquam controversum, quae cuiusque auctoris sententia, quae sententiarum diversitas esset: breviter calamo exceptum, in locos communes, quos in hoc paratos habebat, tamquam in ordines digerebat. Aut si prolixior esset enotatio, locum saltem in auctore, numerum libri signabat; ut aliqua rei nota, ceu vestigium restaret ad memoriam.
Hanc studii rationem magna diligentia ursit tantisper dum ad annum progressus trigesimum quintum, titulum eum consecutus est; qui in Theologorum schola summus. Sub id tempus agitabatur de nuptiis regis Henrci 8. controversia cum Catharina, Ferdinandi Hispani filia. Haec cum prius Arthuro nupsisset fratri: hinclis per Theologorum Scholas nota est. et Academias: legitimum ne inire matrimonium posset cum altero fratre quae prius nupsisset alteri, esset que ab eo cognita, Cum igitur ab Episcopo Lincolurensi Longlando, ceterisque ecclesiae proceribus aliquot. regi persuasum essei; non legitimum esse tale connubium sed verbo
taneum: placuit tandem aliquot hominum doctissimorum ex utraque Academia Cantabrigien si, et Oxontensiad quaestionem [Note: Arbitri duodecim constituti. Inquis et Crammerus. Dicisio eius coniroversiae] eius rei pertactandam adhibere, risque decisionem causae committere. In hoc duodecimviratu erat et Crammerus: sed quia id temporis peregre aberat ab Academia: suffectus est ei alter, qui absentis suppleret vicem. Post longam ultro citroque disceptationem, tandem in hanc itum est sententiam a duodecim; ut coniugium, licet sua natura illegitimum non negarent, posse tamen, dispensante Romano Pontifice, legitimum fieri faterentur. Haud multo post reversus in Academiam Doctor Crammerus, suam rogatus super ea re sententiam: sic argumentis contendit, sic causam munivit, cum Doctoribus disputans; ut quinque ex his facile in suas pettraxerit partes. Unde mox per totam Cant abrigiam in circulis, in colloquiis, in symposiis, in scholis simul et privatis aedibus, publica iam materia frequensque quaestio omnium ore percrebuit: Num Papa facultatem haberet legem divinam relaxandi: ut fratri liceat fratris uxorem sibi adsciscere. Deventum denique est eo: ut a pluribus in diversam partem, hoc est, contra Pontificis auctoritatem sit iudicatum. Id ubi Stephanus Gardinerus, qui tum regi erat a secretis, post Wintoniensis designatus episcopus, intellexisset: regem ilico eius reic rtiorem fecit: que madmodum Crammerus quinque ex Doctoribus arbitris in diversam transdedisset sententiam; itemque alios eius Academiae complures. Quod cum rex audisset; Crammerum acceisit: multisque cum ipso superea re disquirit. Tandem pluribus ab eo edoctus rex, domum cum his mandatis remittit: fusius istis apud se tractatis per otium singula diligenter scripto consignet: atque adse quamprimum tramittat. Hoc expedito, rex Crammerum ad se reversum recta in Galliam ablegat eumque eo comitem de Villugia legatum, primarium doctorem Leum Oboracensem designatum Archrepiscopum, Stokisleum episcopum Londinensem: iuris praeterea Doctores et consultos tres, Trigonellum, Karnium, et Benettum: qui Lutetiae aliisque in academiis, super eo egocio cu Theologis contulerunt Ea in legatione ita se gessit Crammerus; ut literis ad regem de singulari prudetia, gravitate, et eruditione commendatus obtinuerit tandem: solus ut ad Caesare proficisceretur regis nomine controversiae istius diiudicandae causa. Erat tum Caesar in expeditione Vie nensi contra Turcam: quo tempore Crammerus, facto per Germaniam itinere, non paucos in suam prrtraxit opinionem, non solum extra aulam, sed etiam in aula Augusta, inter quos Cornelius Agrippa: qui de matrimonii huius negotio ita fertur legato sespondisse: veriorem esse quidem causam ipsius: sed palam id profiteri, metu Papae et Caesaris, non audere. Caesar aut a causae eiusmodi cognitione abhorrens totam quaestionem ad Pontificiam curiam reicit. Quocirca domum evocatus Crammerus, non multo post Romam eadem de
re legatus ad Pontificem proficiscitur. Hic nihilo segnius remegit, diu multumque cum illis colluctatus: donectandem primarii Pontificis Theologi, in Pontificia Academia Rotomagensi, argumentis adacti rassi sunt: Hoc quidem matrimonii genus divino adversari praescripto: ita tamen ut nihil obstaret, quin, dispensante Romano Pontifice, haberipro legitimo possit. Contra, non posse, Crammerus contendit acriter. Interea dum haec aguntur fatis concedit Archiepiscopus Cantuariensis Guilemus Waramus: inque eius locum hic Thomas Crammerus surrogatur.
Haud multo post, ut ansa ansam trahit, ita quaestionem hanc de nuptiis, alia excepti quaestio de Pontificis iure: ut iam in publico totius regni conventu (Parlamentnm Gallico vocabulo dicunt) de primatu Romanae ecclesiae dubitari coeptum sit. Atque hic demum novo Archiepiscopo vetus illa excerpendi colligendique ratio plurimum profuit. Incumbente enim in ipsius potissimum humeros universa negotii mole, solus omnes omnium Pontificiorum obiectiones excepit, retudit, profligavit: ac quid de Romano Pontifice, omnique eius auctoritate, statuen dum sit, ex ipsis fundamentis explicavit: Dominatum Pontificis nullo soripturae fundamento niti: sed affectata et ambitiosa hominum tyrannide in vectum esse. maximam in terris potentiam Caesari, regibus, ceterisque Dynastis deferri: cui episcopos, presbyteros, pontifices et cardinales, perinde ut alios subici necesse sit. Proinde nihil esse. cur Romanus ceteris auctoritate praesit episcopis: suos illum magistratus agnoscere, ac in ordinem cogi oportere. Inter suos concedi ei auctoritatem: sed tam insolentem atque immoderatam sedis Romanae amplific ationem, nullo modo ferendam. Rectissim e igitur videri sibi, fore; si, regis ordinum que unanimi consensu, ambitiesus episcopi illius dominatus ex Anglia proftigatus, intra suam Italiam, tamquam inter ripas, coerceatur. Hisita in Parlamento actis et decretis, aliquanto post rex cum reginaiure Ecclesiastico, Ad Archiepiscopum [Note: Rex et regina ab episcopis citantur. Rex citationem accipit. Regina abnuit.] Cantuariensem et Stephanum Gardinerum Wintoniensem, qui iudices huius matrimonii fuere constituti, citatur Dunstabliae, auditurus divinae legis hac de re sententiam. Nec recusavit rex divinae se cognitioni sistere, paratus ad omnia legitima. Regina autem eorum iudicia detrectans, ad Pontificem causam omnem referre maluit: verum explosa Pontificis e regno auctoritate, [Note: Provocatio ad Pontificem in Anglia prohibita Steph. Gardi nerus sub dole fovet Pontific. part.] cum decreto publico sancitum cautumque esset: ne quis extra regni fines ad Romanum Pontificem de quacumque reprovocaret: iudices nihil cunctati, ex verbo Dei illegitimam matrimonii copulam pronuntiant, ac nexum dissolvunt. Wintoniensis autem, etsi in ordinum comitiis palam conceptisque verbis Pontificiam dominationem abiurasset: sub pectore tamen vulpino tectum gerebat spirabatque erga Rom. Pontif. favorem. Contra vero Archiepiscopus, id quia tes erat intelligens, nullam esse ecclesiae reformandae spem, vigente
Pontificis potestate; exturbata nunc illa occasionem arripit: et ecclesias ad saniorem Christi disciplinam, ac primitivae ecclesiae archetypum paulatim revocat: simulque cum ciecto Pontificis primatu, errores haereses, et corruptelas illius intra suae ditionis pomeria evertit. Nec eo contentus, porro apud regem partim sua, partim aliorum appellatione impetrat: utcertis ad hoc delectis episcopis doctisque viris daretur negotium: ut, collatis inter se sententiis librum institutionis ecclesiasticae, ab omni superstitione Papistica purum, componerent. Fuere eo in numero Stokisleus epipiscopus Londinensis, Gardinerus, Wintoniensis: Sampsonus, Chestrensis: Repsius, Norvvicensis: Goodrikus Eliensis: Latimerus Wigorniensis: Shaxtonus, Sarisbur. Barlaus S. Davidis.
Interea autem Wintoniensis ille, pro suo in Romanesem studio, cum tribus quatuor ve aliis eiusdem farinae episcopis; dat operam sedulo ac subtiliter: utiura omnia ac canones veteris idololatriae et superstitionis, quantum possit, rata retineat. Victus tamen veterum Patrum vetustioris ecclesiae, vetustissimi verbi caelestis auctoritate, cedit tandem, libroque subscribit: quem ab auctoribus, Spiscopalem nuncupabant.
Ex eo libro apparet: nondum satis instructum in doctrina sacramentorum fuisse Cantuariensem: cum in eo [Note: corporalis.] realis Christi praesentia statuatur: additum praeterea de statuis colendis: quamquam posterior hic articulus non Episcoporum fuit, sed regis manu adscriptus postea, non sine impulsu (ut fuit suspicio) Wintoniensis.
His ita constitutis, caeptum est deinceps de monasteriis abolendis agitari. Regis huc tendebat animus: ut universus coenobiorum census in fiscum inferretur: contra Archiepiscopo aliisque ecclesiasticis visum est: magis e re atque officio fore Christiano: si quic quid ex bonis monasteriorum, quod quidem immensum erat: in necessarios egenorum ac scholarum ussus converteretur. Hacre nonnihil regis voluntas adversus Archiepiscopum eiusque doctrinae socios immutata, instigante maxime Gardinero: qui omnes captabat occasiones Euangelii retardandi; sex [Note: Quos habet Sleidanus lib. 12. Comment. sub an. 1539.] illos articulos, summam religionis Pontificiae continentes, promulgavit: plenoq. Parlamenti consensu firmavit. Sex isti articuli quantam stragem innocentissimorum martyrum per annos octo dederint: aliis e monumentis historiarum et martyrologiorum cognosci potest. Quamquam rex postea, remittente ira, perpendens, quod res erat, Cantuariensem cum suis, quicquid hic movissent, non protervia animi; sed simplici conscientia factitasse: mitius agere, et quorundam asperitatem articulorum lenire, nonnihil in animo fertur habuisse; plura etiam fortasse facturus, si supervixisset. Sed istas instaurandae religionis partes voluit divina providentia [Note: An. 1547. 3. lan. aetat. 56. ??? Henr. rex Angliae.] filio relinquere Eduardo: qui post partis [Note: Eduardo 6.] funus imperii fasces capessens
etiam dum puer, instinctu inprimis avunculi sui Eduardi comitis Herfordensis, Angliae protectoris, et Crammeri Archiepiscopi, adhibito ordinum consensu, sex illos articulos primum antiquavit: deinde et secundae reformationis librum alterum, mox item tertium (ut maiora in dies religio sumit inerementa) priore perfectiorem, sub nominis sui auctoritate evulgavit.
Verum ut nihil est in rebus humanix perpetuum, nec diu felix, promerentibus sic peccatis nostris, post sectum regni suiannum, in morbum incidens summae spei princeps, cum fatalem horam adesse sentiret, nec diurius superesse vis venenati morbi pateretur; regni hereditariam successionem, reiecta Maria sorore in Pontificias partes insaniente, in Ioannam Suffolciam Henrici regis ex sorore neptem, suasu Senatus legato reliquit. Huic Eduardi testamento cum regni proceres et ordines iudicesque ad unum omnes subscripsissent: accersitum Crammerum Archiepiscopum idem ut faceret rogarunt. Hic vero legitimae successionis ius violari neutiquam aequum existimans; nec iuramentum prius in Mariae successionem datum negligendum, primo acriter recusavit. Sed in familiare colloquium regis decumbentis admissus, cum ille urgeret, et religionis periculum ob oculos poneret, post longam cum proceribus et legumperitis disceptationem, publico Senatus consulto aegre subseripsit.
[Note: a. 1553 d. 6. Iulii: natus anno 1537. d. 12. Octob.] Exstincto postea Eduardo rege, adolescente septendecim serme annorum, non sine regni totius ingenti luctu, Senatus continuo per praeconem Ioannam illam, invitam licet, reginam renuntiat. Ea res universae fere plebi valde fuit ingrata, non tam quod mariae illi faveret; quam quod filius ducis Northumbriae, cui Ioanna nupserat, rex suturus v debatur. Gliscebat eodem tempore capitalis inter patricios et plebeios discordia, ob iniurias quasdam agrarias, et immoderatas expilationes. Tum inter ceteros dux Northumbriorum minime omnium gratus vel ob recentem rusticorum Northfolcensium stragem, vel ob occultam regis veneno sublati suspicionem. Auxit vulgi odium, ducis Somerseti, clarissimi regis avunculi memoria: quem Northumbrici ambitio bis carceri, tandem etiam neci dederat; cum esset regni protector. Maria interim in tam tumultuoso rerum slatu, dum Northumbricus comparata tumultaria armatorum manu, ad eam opprimendam properat, facta ad populum provocatione, brevi tempore iustas militaris plebeculae copias contrahit. Quod simulatque senserunt, ex patricia nobilitate nonnulli, daficere et ipsi ceperunt. Itaque augescentibus in horam magis magisque mauriae rebus; Northumbricus, ubi studia et animos vulgi videt, suis diffisus rebus, Cantabrigiae dum se in tuto continet, facili momento a Marianis est oppressus et captus Londinum reductus, inquearcem missus. Maria stabilita regnis possessione
firmatisque rebus, paulo post Londinum et ipsa subsecuta, principio Ioannam tenera adhuc aetate, sed senili raraque doctrina ac probitare adolescentulam, atque hac in re insonrem postquam nulla ratione a fidei suae constantia flectere quivit una cum marito, capite plectit. Nec longa interiecta mora, utriusque parentes Northumbricum et Suffolcium Duces, ad idem supplicium poenasque rapit. Reliquis vero nobilibus, qui reginae illi nomen dederant, pecunia tantum mulctatis, omnibus ignovit; praeter unum Cantuariensem: qui etsi per amicos soilicite peteret veniam; adeo tamen nullam impetravit; ut nec aspectu semel Regina eum fuerit dignata. Quippe nec dum causae irarum, saevique dolores, exciderant animo: manet alta mente repostum iudicium Mystae, spretaeque iniuria matris. Accessit insuper, praeter divortium illud, mutatus religionis status: quae omnia Archiepiscopo maxime auctori imputabantur.
Interea dum huc fiunt, evulgatur multorum oreiactatus rumor, Archiepiscopum reginae pollicitum, captandi favoris graria, missam se, ex vereri instituto, funebrem, in fratris defuncti exsequiis decantaturum. Nec defuerunt, qui Missam iom etiam Cantuariae ab eo celebratam, vulgo disseminarent. Qua inre non abfuit papistarum sine dubio quorundam, ac praecipue (ut fertur) Doctoris Thordem artificum, quo vel Archiepiscopo maiorem apud populum invidam conflarent: vel ut nominis illius obtentu, ad missae auctoritatem conciliandam abuterentur. Huie rumori, mature occurrendum ratus Crammerus, publico scripto, quod typis exscriptum est, in hunc se purgat modum; ut Satanae antiqui hostis consutas fraudes et technas se non ignorare diceret; qui ut ipse a principio mendax sit, et mendacii pater: ita et ministros excitet suos; qui iisdem artibus Christum veramque eius religionem numquam non impetere pergant, atque id hoc ipso maxime tempore. Cum enim nuper Henricus 8. cepisset nonnihil Latinae missae errores emendare, postquam succedens Eduardas silius ea prorsus sublata, Cenam vere Dominicam in legitimo usus reponere: contra statim adversarii ceperunt fremere, tumultuari ac insanire; nihil ferentes minus, quam se a Latina missa, tam quaestuosa avelli. Idque ut saoilius perficiant; exstitisse quosdam qui sui nominis praetextu abutantur; quasi ipsemet missam Cantuariae iam revocasset: idemque porro in aede Paulina facere; reginae sit poolicit us. Quod ad se attineat; se tam delicato, aut irritabili ingenio non esse: ut calumnias malevolrum quibus iamdudum callum obduxit, ferre sine stomacho nequeat, modo intra privatam consistant iniuriam. Iam vero cum non famae suae, sed divinae gloriae illae afficiant: aequo animo nequaquam ferendas esse. Quocirca monere ac rogare se omnes; ne istiusmodi rumusculis fidem habeant: quasi
ipse de missa reficienda cogitarit umquam. Auctorem huius rei Cantuariensi in ecclesia monachum fuisse levem, futtilem, ac parasitum. Quod ad reginam abundet testari posse; nun quam apud eam se verbulum hac dere fecisse: imo si concessura illa sit; non dubitaturum se libri illius, Eduardo rege Parlamenti suffragiis approbati, patrocinium publicum, contra quosuis per universam Angliam adversarios suscipere: eumque tum exemplis Ecclesiae veteris, tum sacrarum literarum veritate tueri. Cum e diverso missa adeo nullam habeat vel Christi, vel Apostolicae ecclesiae approbationem: ut ex diametro repugnet; et praeterea non dicendas blasphemias complectatur. Et quando multi sint; qui sive inscitia, sive malitia occaecati doctrinae D. Petri Martyris detr abant; recipere se eius nomina audacter, si liberam in disputationem per reginam venire liceat, ipsos duos, cum quatuor vel quinque aliis, quos ex omni numero sibi essent adscituri, universam religionis causam, sub Eduardo propaga. tae, facile cunctis mortalibus approbaturos: modo res ipsa divini verbi iudicio et auctoritate decernatur: nihil etiam aliud ab adversariis postulaturos; quam ut totum disputationis negotium literis consignatum, in acta referatur: orbique publice evagetur: quo vel sic omnis tergiversandi raetractandique facultas adimatur. Quae conditiones, si ut aequae sint, ita a regina admittantur: id effecturum se citra omnem dubitationem: ut, quae religionis reip. Ecclesiasticae fuerit sub Eduard do principe constitutio, a scriptis divinae et Apostolicae veritatis quam minimum recedere videatur.
Haec Crammerus tunc in lucem dedit, magno quidem animo; sed parum, ut videtur reginae mentem, veteresque odii causas perpendens: implacabili enim animus eius odio flagrans, ob maternum repudium; nihil aliud iam diu in votis habebat; quam Crammeri necem. Nec deest, principibus praesertim, unquam nocendi causa; quoties in caput grassari cuiusquam libet.
Venit haec Crammeri epist. in procerum consilii manus: qui cum ex accersito intellexissent; scripti eius auctorem esse; in carcerem eum [Note: Factum Ann. 1553. Crimine maiestaris laesae absolvitur: haereseas damnatur. Oxonium aebducitur.] abduci iubent: mox etiam maiestatis reum condemnant. Regina autem, cum honeste non posset, ceteris qui in eadem causa fuissent, absolutis, huic quoque non condonare: qui postremus omnium invitusque subscripsisset: missa hac actione, cepit haereseos eum postulare. Hoc Crammero valde accidit gratum: quando iam causam non suam, sed Christi, non reginae, sed ecclesiae agi intelligeret.
Hoc in statu cum Crammeri res essent: visum reginae ex suorum consilio: ut Oxonium abduceretur, cum eius Academiae doctoribus et theologis disputaturus. Interea Oxoniensibus clam denuntiatur: se accingant, quantumque possint ad congressum parent. Erat quidem iam a regina et episcopis conclusum; quid de Crammeri capite statuere placeret: sed ut sub legitima actionc crudelitas tegi posset, disputatio ista fuit decreta.
Venltergo Oxonium Crammerus: disputatio sollennis ad diem certum indicitur: summae rei Westonus, praetorius iudex, praefici. tur: Crammero, eadem in causa et periculo duo Episcopi, Nicolaus Ridlaeus Londinensis et Hugo Latimerus Wigorniensis, adiunguntur. Tres isti ad causam cum Theologis disceptandam simul, sed antea semper careceribus disiuncti, die decimo sexto Aprilis, anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo quarto, in schola Theologicapro se dicturi adesse iubentur. Initium factum ab Archiepiscopo Crammero; cui biduum constitutum; ut uno die obiectionibus reponderet; altero quae vellet, obiceret: idem duobus reliquis indultum. Sed hic longum foret commemorare, quanta animorum acerbitate, quibus partium studiis, quo strepitu, quibus cachinnis, convitiis, explosionibus ac praeiudiciis res gesta sit: ut non disputatio, sed conspiratio, non disputantium, sed Bacchantium tumultus ac turba adesse videretur. Saepe decem aut duodecim simul, quasi agmine facto in Crammerum invadebant, de palma impudentiae certantes, Westono agonotheta e sublimi Theologicae maiestatis solio Corybantum turbas despiciente; et interdum etiam, ne [Gap desc: Greek words] esset, tela amentata proiciente. Accusatis autem loqui nisi ex praescripto Theologorum non licebat; et si quid praefari, aut liberius pro se dicere incipiebant: mox e sublimi ille cathedra, ad rem descendere iubebat: si argumenta accuratius prosequi volebant, quod saepe necesse: confestim audiebant: concisis Domine, concisis argumentis. Hoc est sententias amice conferre: hoc errantes placide in viam reducere: hoc alienis malis apposite medicinam adhibere. Exitus itaque disputationis fuit hic: ut cum tria capita seu tres conclusiones ad discutien dum essent propositae; vix unum satis cum Cantuariensi examinarint Theologi; nihilominus tamen quasi de omnibus convictum condemnarint, et in carcerem iterum cum hastatorum ac spiculatorum manu reducendum curarint. Habetis ita victum, habetis et vinctum, habetis denique eondemnatum Crammerum.
In squalore itaque carcerum dum biennium fere misere excruciatur: a regina et episcopis subornantur; qui quod argumentis et disputando non poterant, blandiciis ac promissis tentarent; eumque ad defectionem sollicitarent. Videbant enim non mediocre se vulnus accepturos; si in sententia perstitissent: contra plurimum e re sua fore, si unus hic ante signanus palino diam cecinisset. Confluunt itaque ad eum frequentes Theologi, inter quos primi Henricus sidallus Anglus, et frater Iohannes Hispanus de villa Garcina: qui omnibus adhibitis machinis animum eius ex pugnare [Note: Idem fecig Reg.] annisi sunt: nunc reginae et procerum gratiam nunc vitae et dignitatis obtinendae spem suggerentes; nunc negotium factumque ipsum elevantes; nunc genus mortis atrocissimum et
probrosissimum exaggerantes. Aut in flammis vitam finiendam, quod omni aetati et conditioni acerbum: aut subscriptione brevi conservandam, quod factu facile et ipsi maxime salutare. Restitiit his et similibus Sinonum blanditiis aliquantisper macula praesulis constantia: sed cum finem illi facerent nullum sive im portunitate eorum fatigatus, sive timiditate sua victus, tandem manus dedit, spe vitae, ut videtur, et temporum feliciorum, longea. praeter conscientiam; utires satis indicavit Sed ira arcanis Dei consiliis visum; ne vel summo in hocviro virtutes sine omni naevo nimiae aliis admirationi essent; vel ut Theologorum industrius hoc facto patefierent mendacia; vel etiam ad minuendam nostrarum virium fiduciam, et ostendendam Dei in erigendis lapsis benignitatem. Erata. palinodiae, cui sub scrip sit, haec a Theologis praefcripta formula:
Ego Thomas Crammerus anathematiso omnem Lutheri et Zuinglii haere sin, et quodcumque dogma sanae doctrinae contrarium; confiteor vero et credo firmissime unam sanctam et catholicam Ecclesiam, extra quam salus non est, atque eiusdem in terris supremum agnosco caput Episcopum Romanum, quem fateor summum esse pontificem, et Papam, et Christi vicarium, cui omnes tenentur subesse fideles. Iam quod ad Sacr am enta attinet, credo et colo in sacramento Eucharistiae verum Christi corpus et sanguinem, sub specialibus panis et vini, verissime, circa ullum tropum et figuram contenta, con versis et transsubstantiatis pane in corpus et vino in sanguinem Redemptoris divina potentia. Atque insex aliis Sacramentis (sicut in hoc) id credo et teneo, quod universa tenet at sentit Ecclesia Romana Credo insuper purgatorium locum, ubi adtem pus cruciantur defunctorum animae, pro quibus sancte et salubriter orat Ecclesia: sicut et sanctos colit, ad illosque preces effundit. Demum in omnibus me profiteor non aliud sentire, quam Ecclesia Catholica et Romana tenet: ac mepaenitet, quod aliud unquam tenuerium ac senserim. Deum autem supplex oro, ut pietate sua mihi condonare dignetur, qua in illum et eius Ecclesiam commisi: fideles simul rogo et obsecro: ut pro me preces effundant. Eos autem qui neo aut exemplo, aut doctrina seducti sunt, per sanguinem Iesu Christi obtestor, ut ad Ecclesiae redeant unitatem: idemque dicamus omnes, ut non sinc in nobis schismata. Postremo sicut me subicio Catholica Christi Ecclesiae, eiusdem supremo capiti: ita me submitto Philippo et Mariae Angliae regibus: atque eorum legibus et decretis: et testor Deum Opt Max. haec in nullius gratiam, nullius metu a me confessa: sed ex animo et lubentissime, ut meae et aliorum simul conscientiis consulam et prospiciam.
Per me Thomam Crammerum.
Testes huius subscriptionis Frater Iohannes Hispanus de villa Garcina.
Testes huius subscriptionis Heinr. Sidallus Anglus.
Hac sub scriptione expressa Theologi nihil morati, statim rypis excusam evulgant: adduntur ad maiorem fidem, cum sollenni subscriptione Thomae Crammeri nomen, simul et recantationis testes Interim Crammerus incerta erat vitae suae a Theologis promissae exspectatione. At illi facti iam voti compotes eaetera satis curanda permiserunt, ut fidos decet Theologos. Regina iam tempus nactaveterem ulciscendi dolorem, recantationem perlibenter quidem accipit: Catervm de mortis persequenda sententia adeo nihil remittit; ut periculo etiam non abessent, qui ausi pro eo interpellare. Hic v. Crammeri res in misero sane statu fluctuabant; cui neque apud conscientiam, quam violasset; neque apud adversarios quos placasset, quicquam erat tutum: utiam nec honeste mori, nec vivere in honeste liceret. Itaque dum captat compendium in duplex se dispendium conicit, ut neque apud bonos tacitam ignominiam, nec apud malos apertani vitare perfidiam posset. Interea dum haec, ut diximus in carecere gerunt inter Theologos: Regina occulta cum suis de tollendo Crammero consilia agitat: cui non dum saevum hoc Reginae odium innotuerat, et qui nihil minus, quam mortem tunc exspectabat. Quid multis? paulo ante eum diem, quam regina neci illius destinarat; accersito ad se D. Colo clanculum mandat: ut contionem funebrem in diem mensis Martii vicesimum primum, Crammero exurendo paret: simulque de voluntate sua, quid ea in contione fieri placeret, accurate et ordine edoctum dimittit. Advocantur mox et D. Vilianus de Tamo, et D. Shandoius, Barones: D. T. Briggius, et Iohannes Bronnus, equites aurati, et alii dynastae: et Oxonii die Dicto cum suorum turmis adesse iubentur. Colus acceptis a regina mandatis, pridie supplicii ad Crammerum in carcerem ingreditur, exploraturus num in fide Catholica persisteret. Cui cum Crammerus se in fide Catholica in dies confirmatiorem fieri respondisset; discedit carbonariam contionem, vere carbone dignam, parat, mentione nulla necis interim paratae facta.
Fatali Crammeri die iterum redit, rognas numquid pecuniae haberet? cui cum ille nihilsibi esse respondisset: quin decim ei coronati, in quoscumque vellet distribuendi, numerati sunt. Post ad fidei constantiam eum hortatus, abit; ea quae ad contionem pertinerent, curaturus. Nec dum advenerant, qui exspectabantur Barones et Satrapae; cum adrepit frater ille Hispanus, schedulam cum articulis adferens; quos Crammerus in publica ad populum palinodia recitaret: flagitat praeterea, sua manu describat ac nomine signet. Quod ubi factum, porro flagitat fraterculus [Gap desc: Greek word] : ut aliud exemplum describat: quod sua consignatum manu ipse haberet. Factum hoc quoque. Subolfecit rem Crammerus; nec dissimulandi tempus iam esse ratus; precationem cum adhortatione ad populum habendam, in sinu occultat.
Interea iustitiarii et ordines illi, cum aliquot ex reginae senatu Oxonium veniunt: multitudo populi, tali in casu ut fieri
amat, confluit: suspensis animis eventum exspectant: pars Pontificiam Superstitionem confirmatum a Crammero iri, spirantes: pars quiduis potius, quam hoc de tali viro in extremo vitaeactu sibi pollicentes. Ut enim religionis studia diversa; ita et vota. In tanta ex spectatione et turba tandem e carcere Craomerus prodittad templum Academiae D. Virgini sacrum perducitur: praeit Maior urbis uti apellant; sequuntur ordine Senatores: post hos Crammerus duobus cinctus fraterculis: qui inter eundum obmurmuran dis mutuo Psalmorum versibus sibirespondebant. Limen templi ubi tactum, illi canticum Simeonis exorsi ad locum destinatum perducunt et deserunt.
Eregione suggesti scena erat paris altitudinis Crammero martyri futuro erecta: ubi tum Colus ad contionem se accingit, ille exspectat. Enimvero miserum spectaculum! Qui nuper Archiepiscopus, Angliae primas, regis fuerat consiliarius: tunc pannosa et semipexa toga, pileo quadrato ac detrito sordidatus, omnium contemptui ac iniuriae ex positus, non tam calamitatis suae, quam inconstantis vitae videbatur quemvis admonere. Ipse tamen numquam magis admirandum et spectabilem, quam eo ipso die se praebuit. Tum cnim demum vera se exserit humilitas, sincera patientia, ardens ad Deum lamor, profundus in spiritu gemitus: cum absoluto vitae eurriculo, omnuim eiusmodi crepundiorum mundanorum spes est praecisa. Hoc ergo habitu ubi in scena aliquandiu constitisset; ad columnam proximam conversus, flexis genibus, sublatisque ad caelum manibus, seml iterumque est precatus. Interea Colus conscenso suggestu contionem exorditur: cuius argumentum a Tobia et Zacharia erat desumptum. Hos cum initio ob constantem in vero Dei cultu perseverantiam laudasset: mox in tres deductam partes, sollenni scholarum more, contionem totam distribuit: primum de misericordia Dei: secundo de illius iustitiae manifestatione, demum de secretis principum non retegendis dicturus. Inde ab exordio progressus, sumpta mox occasione orationis in Crammerum detorquendae, multo verbocum calore cum eo expostulat: quod imbutus aliquando sanae et catholicae doctrinae sensu, in heterodoxam perniciosique erroris disciplinam dilapsus sit: quam non solum scriptis, omnique conatu propugnasset: sed et ceteros, ut idem facerent multa largitione, velut propositis erroripraemiis pelliceret, pellectosque modis monibus soveret. Summa autem haec tripartitae declamationis, ut diceret; divinam misericordiam sic cum iustitia temperari; ut poenas neque pro delinquentium meritis exigat omnino Dominus; neque nullas tamen idem irroget aliquando, etiam resipiscentibus. Sicut in Davide cui optione e tribus data poenarum generibus, quia potissimum vellet, deligendi: atque is pestilentiam elegisset triduanam dimidium temporis condonasse illi Dominum, universum tamen non remisisse. Idem et in ipso nunc fieri similiter, cui etsi iam resipiscentis ab erroribus venia atque reconciliatio, iuxta canones
non immerito debebatur, esse tamen causas, cur Regina atque Senatas mortis supplicium in praesentia ei adhibendum censeat: quarum nonnullas ipse, nimium ne miretur, esset auditurus. Primum quia maiestatis reus, Regis patris sui, atque matris legitimam solvisset coniunctionem, praeter pontificis Rom. quum metropolites esset, auctoritatem. Deinde quod haereticus fuisset: quo auctore, ac unico fonte, quicquid haereticorum dogmatum, et schismaticarum opinionum totiam annos invaluisset per Angliam, dimaenasset. Quarum ille non occultus modo fautor, sed et acerrimus esset propugnator, usque ad extremum vitae suae tempus scriptis et argumentis publice privatimque eas disseminans, non sine ingenti Ecclesiae Catholicae ruina et iniuria. Porro sic aequum videri iuxta talionis legem, ut quemademodum Thomae Moro regni cancellario pro Ecclesia morienti, Nothumbriorum dux moriens respondisset nuper: item sit rursus aliquis, qui Fishero Roffensi quoque respondeat. Quoniamque Ridlaeus, Hoperus, Ferrarius, paria facere ei viro non potuerint, congruum videri; ut Crammerus, his ad explendam hanc talionis partem, adiungatur: Adhaec alias quoque, tum iustas, tum graves Reginae atque Senatui esse causas, quas in Vulgus eo tempore efferrineutiquam dicebat convenire. Post haec conversus ad auditores, huius omnes admoneri exemplo praecipiebat. Nullam in rebus humanis celsitudinem esse tantam, quae polliceri sibi in terris possit securitatem Divinam vindictam aeque universim patere, parcereque nemini, Caverent igitur sibi, ac suis discant parere principibus. Reginae maiestatem si tanto non parceret viro, hoc minus, in eo causae genere parsuram ceteris. Nihil esse quia vel in opibus aut generis quantalibet potentia quis quam erroris sibi constituat patrocinium. Ante oculos modo habere, unde omnes edoceantur, cuius porro calamitate suam quisque fortunam metiatur: quippe quiex eo splen doris fastigio, quo nihil fuisset secundum regem in regno florentius, in tantum squalorem, quantum omnes viderent, corruisset: ex primario plebeius, ex Archiepiscopo et Metropolite captivus, ex gratioso damnatus: adeo infra omnes absectus infimos, ut neque spem meliori, nec locum peiori fere fortunae relinquat. Postremo ad Crammerum iterum, reversus monere ac rogare plurimum; ut quod necessario ferendum sit, aequo fortique ferat animo. Etsi in hac vita, veniae sit spes praeclusa: non defuturam tamen apud Deum resipiscentiae mercedem. Proponeret ante oculos latronis seram, sed felicem paenitentiam: cui adeo nihil nocuisset, prioris vitae apud Christum labes; ut eodem die comes sit illi adscitus in paradisum. Neque vero id spect aret solum, quam carni grave quia pateretur, sed mentem ad Deum referret magis, qui neminem supra vires tentarisustineret. Quod quum ita sit, nihil esse, quod de divina ope addubitet: quin trium Hebraeorum, Laurentii, Andreaeque exemplo, vel flammae ardores ei mitiore, sit redditurus, aut vires certe perferendi additurus. Hoc unum certissimum modo esse: Deum
suis nun quam cultoribus defuturum et in vocantibus His ita peroratus finiturus tandem orationem. quum iam horas pene duas suos detin visset, ultimo loco, agit Deus obnix e gratias, quia eum virum, post tot tantos labores et confictus ne quic quam hactenus in eo convertendo insumptos nunc demum in supremo vitae exitu, ad Ecclesiae suae caulas revocari, resanarique voluerit; quentum, quum honorib cir cumflueret, vita indignum: numc quum vivere non liceat, indignum morte esse dicebat. Ceterum, ne nil secu!auferret solatii, acturum se quidem sedulo, adeoque polliceri sacerdotum omnium quotquot adessent; nomine, exsequiis, missis, ac inferiis per omnes Oxoniae Ecclesias, abusto in animae eius subsidium parentatum rir.
Interea Crammerus quanto maerore perculsus per totam sederit contionem, quantaque affectus animi esset perturbatione: ipse solvae longe rectius, quam cuiusquam narratio indicaverit. Oculi certe et manus nunc in caelum porrectae, nunc in terram depressae, luctus ac maestitiae imaginem flebilem praebuerunt. Pluries quam vicies per intervalla lacrimis ubertim pro fusos os senile mirandum in modum distillabat, maximea. tum, cum precationem populo recitaret. Incredibile dictu quanta commiseratio omnium occuparit animos, vultum tam lugubrem, tantasque lacrimas in venerandae dignitatis sene intuentium. Finita tandem contione Colus multitudinem quae iam discessum parabat, ad preces revocat, quib peractis, fratres (inquit) ne quis vestrum de seria viri huius conversione et paenitentiae ambigat, ipsum modo coram hic loquentem audietis Itaque precor D. Crammere, ut, quod facturum te tam dudum pollicitus es, iam re praestes, veramque fidei tuae, ac indibitatam rationem publice explices, quo omnem de te suspicionem eximas mortalibus, teque vere Catholicum cuncti esse intelligant. Faciam, inquit Archiepisc. et libenter, cumque dicto ad plebem haec praefatur: Rogo vos, Carissimi in Dominio commilitones et fratres: ut Deum pro me deprecemini, ut mihi peccata condonet: quae supra humanum modam immensa multaque exsistunt: sed inter omnia unum mepotissimum hoc tempore anxium habet et sollicitum de quo praecedente oratione fusius audietis. Moxque e sinu precationem depromit, quam coram populo hanc vere in sententiam recitat.
O summe et immense caeli Pater, o Filipatris redemptor orbis, o S. Sp. per sonae tres, unus Deus, misereat te, precor, mei perditi ac nefarie peccatoris. In caelum terramque plus quam fando exprimi possit, offendi, Quo me vertam igitur? unde praesidium petam? In caelum oculosiattollere putet: iun terra nus quam suppetit auxilli copia. Desperabo igitur? Absit. Tu clemens natura Deus cuius neminem aversatur misericordia, qui abs te peccati remedium, et solatium miseriae et aerumniarum petit. Ad te proinde me totum confero: Tibi me dedo, cui scelerum meorum et peccatorum magnitudinem supplex confiteor. Fit pro inexhausta et ineffabili bonitate tua miserere mei. Magnum hoc mysterium verbum carne factum, propaucis, aut levibus noxis editum orbi non fuit. Tis caelestis pater, filium tuum Dominum Iesum Christum morte obieceras haud pro exiguis, sed pro omnibus, aedeoque maximis totius orbis flagitiis, quandocumque ad te peccatores toto convertuntur animo, sicut ego nunc Domine Deus, omni voluntate
me tibi trado, Itaque tu Domine, pro immensitate tua erga miseros pietatis, misere mei. Nihil meorum respectu meritorum abste falgito, sed propter nominis tui gloriam, ut illustretur, et propter filium tuum Iesum Christum unice tibi dilectum, utadscribatur non nobis, quicquid abste proficiscitur. Nunc it aque sicut ab eo edocti sumus, verbis filii tuicompellamits: Pater noster, qui es in caelis, etc. Qua demum absoluta oratione, quam non sine multis lacrimis, una cum populo cum eo comprecante effuderat, erectus iterum in pedes, hac usus est paraenesi. Sic comparatum est cunctis fere mortalibus ut morituri sub ultimum vitae exitum, hortationem apud suos aliquam relinquere audeant, quamatum memoriam sui apud auditores diuturniorem, tum ipsis etiam insigniorem aliquem fructum pariant. Fieri enim solet, ut plus fere momenti paucula in supremo discessu verba in animis amicorum habeant, quam in reliqua vita quam libet multae contiones, itaque enixe Deum precor Opt. M. eam mihi h. t. gratiam largitur, ut quae discessurus nunc ap. vos dicturus sum, tum divinae gloriae maiestatem, tum vestram in illo salutem pro vehant atque amplificet. Principio dolendum illud ac deplorandum: usque adeo pleros que hodie mortales caeco huius mundi studio abripi: ut divini amoris, regnique caelestis, nulla interim, aut perexigua habeatur ratio. primum igitur atque ante omnia vos hortor obtestorque, fratres, ne patiamini vobis a blandis mundi huius veneficiis imponi; aut cura rerum sordidarum, ab his, quae divina, quaeque futura sunt, in vestigadis abduci: verum ad Deum futuramque vitam omnem animi obtentionem, actionesque vitae referatis: nec unquam menti vestrae excidat: quia est ap. Ioh. Dilectorem huius mundi cum Deo pugnare, [Note: 1. Iohan: 4. Oboedientia regi prastanda.] magnasque exercere cum eo inimicitias. Haec prima ap. vos sit pceptio. Altera est, ut secundum Deum regi atque reginae vos morigeros pbeatis, idque lubenter at que ex animo, omni exclusa obmurmurat. Neque adeo metu ipsorum aliquo; sed Deipotius: cuius illi auctoritatem repraesentant in terris. Ipsis qui resistit; Deorepugnat: a quo omnis proficiscitur potestas Tertia haec erit, ut vos fraterna mutuaque caritate, sicut par est complectamini. Turpen. dictu; quibus odiis, quantaque animorum acerbitate Christiani hodie a Christianis dissideant, ac mutuo se vexent: perinde ac si fratres inter se non essent: sed capitales hostes in mutuam intenti proniciem. Demus igitur pro sua quisque virilio operam: ut cunctis, qua licet, mortalibus benefaciamus; in commodius nemini: proinde ut germanis fratribus fororibus que benefactum velimus. Sic enim id semel prosuasum universis: quis quis odit alterum, aut damnum molitur: is Deo carus esse non porest: utut sibi esse videatur. Postremo, qui iuxta hunc modum ditescunt, opibus que afflunt: etia atque etia sibi proponant ob oculos Christi et Apost. in Evang, praeceptiones. Sic enim Dommus dissicile esset estatur: ut dives in regnum caelorum ingrediatur. Dura quidem opulentis sententia: sed ab eo tamen profecta, qui mentiri nescit. [Note: I.10. 3. v. 17.] Ioannes ite: qui fratrem, inquit, egestate viderit laborante. obstructisque misericordiae visceribus, non succurrit, cum possit: quo pacto est Dei chairtas in eo? Similiter et D. [Note: Iac. 5. v. 8. seq.] Iacobus locupleres et avaros his compellans: agite inquit divites plorare, ululantes super miserus vestris; quae advenient vobis.
Divitiae vestrae putrefactae sunt: vestimenta vestra tineis obnoxia facta sunt. Aurum et argentum vestrum aerugine vitiatum est: et aerugo corum in testimonium vobis erit: et exedet carnes vestras, sicut ignis. Thesaurum congessistis in extremis diebus. Hoaec diligenter secum perpendant versentque in animo opulenti omnes: quique opibus in hoc mundo pollent. Etenim si unquam tempus fuit exercendae ergaegenos beneficentiae: nunc res id maxime postulat: cum tanta sit ubique pauperum multitudo; tum annonae rerumque omnium summa caritas. Nam etsi longo iam tempore fuerim in carcere inclusus: audivi tamen, nec me praeterit: quanta ubique angustia, rerumque caritate laboretur.
Et quando nunc eo deventum: ut hac mihi vita abeundum sit: versor que in eo iam articulo; ex quo omnis mihi pendet et superioris et futurae vitae ratio: ut vel cum Christo Servatore perenni fruar salute; velcum daemonibus aeternis dedar suppliciis: adeo que nunc praesens ante oculos constituatur, velcaelum, si ingenue, quod verum profitear velinferni apertus hiatus, si quid fingam secus: quam vera fides postulat: libere aperteque apud vos nunc fidei meae rationem, ut res habet ipsa, exponam, nec metu, nec praemio quicquam dissimulaturus. Eo siquidemres rediit: ut simulare, aut tergiversari nihil nunc attineat: utcumque habeant; quae antehac a me aut dicta aut scripta fuerunt. Principio, credo in Deum, Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae: breviter, omnes fidei Catholicae articulos, omnia dicta, sententiasque a Christo Servatore, ab Apostolis et Prophetis, tum in V. tum in N. Testamento expressas, firmo animi assensu recipio. Venio nunc ad id. quod supra cetera omnia, quae hactenus in vita admisis delicta, me torquet, ac penitissime affligit. Illud vero est; quod scripto cuidam nuper a quibusdam oblato, nomen manumque addidi, praeter veritatem ac conscientiam meam. Putabam, hac ratione capitis discrimen me evasurum: quo diutius in hac misera vitatempus protraherem. Nunc autem testor apud omnes, libere et ex animo, eaque fidei; qua apud Christum iudicandus sum, sirmitate: re vocari a me atque antiquariscri. pta huiusmodi omnia, quibus post degradationem meam manum dedi: quae omnia irrita, non scripta, nec iam mea haberi volo. Porro infelicem dexteram hanc, quae contra conscientiam ministra flagitii fuit, primum ante ceteros corporis artus igni devoveo. Itaque cum primum adpyram ventum fuerit; prima poenam luet; quae primam culpam admisit. Ad Papam vero quod pertinet; ut uno verbo dicam: eum ego pro inimico Christi, ipsoque adeo Antichristo habeo: cuius omnem doctrinam, putidosque errores repudio atque detestor. De Eucharistia idem sentio tueorque, quod in mea olim contra Wintoniensem defensione expressum est: cuius libri adsertionem tam firmam iudico: ut omnes omnium Papistarum conatus numquam sint destructuri.
Hic stantes attoniti omnes: mirari, inter se stupere: alius alium
adspectare: quorum ille tam egregie fefellisset exspectationem: quidam palinodiae illum monere; et perfidiam ei intentare: inprimis Theologos hic erat videre insigni spe frustratos. Numquam crudelitas illustrius auto opportunius delusa abiit. Nec enim dubium fuit: quin illi ex Crammeri palinodia, si in ea perstitisset, egregiam laudem et spolia ampla reportaturos se sperarint. Sed iam istiusmodi auditis attoniti, fremere, fuere, graviterque irasci: eo quegravius; quod dolorem suum ulcisci non licebat: nec minari amplius illi, aut nocere poterant. Unum enim hochomini datum; ut non nisi semel moriatur. Id cum Crammero eo die necesse esset: occidibis non potuit. Cum itaque nihil possent aliud; tamen ne nihil dicerent; perfidiae crimen ac dissimulationis ei obiciunt: ad quam criminationem ipse: Meo Domini, inquit, ne ita accipite de me: qui per omnem vitam fui fraudis osor: simplicitatis amans cultorue: nec quicquam antehac dissimulavi. Et haec non sinc lacrimis: cumque plura de Papatu et Eucharistia dicere pararet: exclamant illi, inprimisque Colus, et haeretieum e medio ocius tollendum, vociferantur.
De scena itaque deturbatus ad ignem ducitur: fraterculis stipatus; ipsum exgitautibus, pulsantibus, minitantibus, Istis nihil respondit, sermone omni ad populum converso; nisi quod Sidallum illum per viam obstrepentem fuit hortatus: domum ad studia sua sereciperet, librisque attentius incumberet: fore, si Deum sedulo in vocaret, ut plura legendo, uberiorem imbiberet veritatis cognitionem. Alter autem Hispanus tantum non insaniebat, identidem hoc ingeminans: non fecisti.
Cum ad Iocum supplicii ventum esset: ubi ante sancti DEI Episcopi et martyres Hugo Latimerus octogenarius, et Nicolaus Ridlaeus, propter fidei confessionem [Note: Factum id anno 1555. d. 16. Octob.] exusti erant; ipse in genua pro volutus oravit: nec longius moratus ad mortem, vestibus exuendis se parat. Ad interulam usque nudatus, quae ad talos imos defluebat: mortem exspectabat. Pedes ei nudi; caput nudum: barba senilis et pronissa; facies gravis: quae omnium et amicorum et mimicorum perculit oculos. interea dum quibusdam senibusporrecta dextra valedicit; et ad defectionem a cuculatis, sedirrito labore, sollicitatur; catena ferrea circumdatur: ad palum adstringitur, circumiecta undique materia. Hic ubi primum ininflammarr ignis cepit: dextram vinculis ipsius rogatu exemptam, flammis admovit protensam: et itaimmotam tenuit: nisi quod semel faciem abstersit) ut manum prius ambustam; quam corpus tactum spectatores cernerent. Corpus autem ipsum tanta constantia flammas excepit: ut eodem semper loco consistens, nihil pene magis, quam palus, cur erat all gatum, moveretur, oculis su binde in caelom erectis. Hoc modo cum saepius indignam dextram, dum vox suppetebat, appellasset: ac Stephani pro tomartyris verbis saepius usus esset, flammarum tandem visuf.
quinquagesimosexto, die vicesima prima Martii, aetatis suae sexagesimo circiter octavo. Subiit martyrium spectatoribusplerisque lacrimas non tenentibus: tametsi non dubitarent, eum ex hac aerumnosa vita caelestem in patriam et aevum sempiternum migrare. In agone cum saepius repeteret illud S. Stephani: Domine Iesu suscipe spiritum meum: monachus Hispanus antea nominatus, quod forrassis rara sit eiusmodi apud illam gentem animi magnitudo; ad D. Vilianum, de quo etiam ante; ccurrit, exclamans; Crammerum in summa desper atione mortuum; ratus depserationis fuisse voces, Sed Vilianus, qui suorum fortitudinem non ignorabat; subridens tantum, tacitoque silentio fraterculi inscientiam coarguit. Exuvias Crammeri tulit Polus Cardinalis, factus Archiepiscopus, cum antea missificasset. Biennio autem post et Maria illa. et Polus Cardinalis parvo intervallo fatis concesserunt.
Exemplum enimvero vir hic est praeclarum; dignusque cuius memoria ad omnem posteritatem conservetur. Egit autem Archiepiscopatu exutus, in teterrimis carceribus in tenebris, squalore et egestate, duos annos cum dimidio, gladium vel ignem exspectans. Ingenio fuit miti: pectore candido; nullius iniuriae memor: ut in Wintoniensi, qui sub Eduardo rebellionem Pontificiam excitarat et in ipsa illa, quae vitam ei ademit, ostendit. Pietatis studium in eo fuit perpetuum: et iudicium suapte natura felicissimum. Fuit praetereatotus in hoc: ut studia literarum et pietatis per omne regnum excitaret. Qua de casua crebris literis Maritinum Bucerum, Paulum Fagium, Ioannem a Lasco, Petrum Martyrem, Bernar dinum Ochinum, Petrum Alexandrum, aliosque doctrina et virtute praestantes viros, evocavit, omnem amorem atque fidem ipsis pollicitus. Quaeque vir humanissimus, a Gratiis et Musis fictus promisit: ea omnia cumulatissime praestitit: dum non solum tecto eos excepit: opibus suis iuvit: commendatione promovit: sed etiam adversus hostium indsultus atque iniurias, acriter defendit. Officii sui ita sategit, ut seposita rerum profanarum cura, veri Episcopi munus in verbi dispensatione obierit; et in omnibus religionis capitibus, illa imo et nostra tempestate controversis fuerit exercitatissimus. Nullus fuit ex Patribus, Petro Martyre oculatoteste, quem non diligentissime evolverit: nulli veterum aut recentiorum libri, praesertim super negotio Eucharistico; in quibus non sua manu loca praecipua notata: nulla concilia, canones, decreta Pontificum: quae ipsi non et lecta et aestimata.
Praeter eam officii curam commentatus est varia. Nam Bioliorum translationes Anglicas, pluribus locis emendavit; et praefationes addidit. Conscripsit Anglico sermone:
Catechismum doctrinae Christianae:
Ordinationes Ecclesiae reformatae:
De ministris ordinandis lib. 1.
De Eucharistia cum Luthero lib. 1.
Defensionem Catholicae doctrina lib. 5.
Iura Ecclesiastica tempore Eduardi.
Contra Gardineri contionem. Doctrinamcoenae Dominicae.
Contra transsubstantiationis errorem l. 1.
Quomodo Christus adsitin Cena lib. 1.
De esu Cenae Dominicae lib. 1.
De oblatione Christi lib. 1.
Homiliarum Christianarum lib. 1.
Ad Richardi Smithi calumnias lib. 1.
Confutationes veritatum non scriptarum.
Locorum Communium ex doctoribus lib. 12.
De non ducenda frairia lib. 2.
Contra primatum Papae lib. 2.
Adversus Papae purgatorium lib. 2.
De iustificatione lib. 2.
Precum Piarum lib. 1.
Epistolarum ad viros eruditos l. 1.
Ex carcerer etiam scripsit librum contra sacrificium missae: contra adorationem panis l. 1.
Ad Mariam reginam lib. 1.
Ioan. Foxus in commentariis rerum in Ecclesia gestarum: Balaeus centur. 8. Thuan. in historia Augusta: Sledianus in cominentariis, alii.