---

image: bs003

IOHANNIS CLUVERI HISTORIARUM Totius Mundi EPITOME, A prima rerum Origine usque ad annum Christi M DC XXX, E sexcentis amplius Auctoribus sacris profanisque, ad marginem adscriptis, deducta, et historia unaquaeque ex sui saeculi scriptoribus, ubi haberi potuerunt, fideliter asserta. Accessit per ipsum Auctorem continuatio Historiae ad annum M DC XXXIII. nunc aucta usque ad conclusionem pacis inter Anglos et Batavos initae, anno M DC LXVII. Editio septima multo correctior et emendatior. CUM UBERRIMO INDICE. [Illustration:

SACRAE CAESAREAE MAIESTATIS PRIVILEGIUM.

LEopoldus Dei gratia electus Romanorum Imperator semper Augustus, ac Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae, etc. Rex, Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Styriae, Carinthiae, Carniolae, et Wirtembergae, Comes Tyrolis, etc. Agnoscimus et notum facimus, tenore praesentium universis, quod cum Nobis Iohannes Petrus Zubrodt, Civis et Bibliopola Francofurtensis, humillime exposuerit, quem in modum Iohannis Cluveri Epitomen Historiarum totius mundi, usque ad annum M DC LIII, suis sumptibus typo committere, atque addita usque ad annum M. DC. LXVII. continuatione, in quarto edere constituerit; vereatur autem ne quis alius, hanc editionem imitando, se mon dictis tantum sumptibus, sed sperato iuxta fructu frustretur, supplicando, ut suae hac in parte indemnitati consulere, seque adversus omnem fraudem Privilegio nostro Caesareo munire dignaremur; Nos eiusmodi precibus aequitati consentaneis, benigne attentis, omnibus et singulis nostris ac Sacri Rom. Imperii subditis, praecipue vero Typographis, Bibliopolis, Bibliopegis, aliisque quibuscumque rem librariam exercentibus, serio atque districte inhibuimus atque vetuimus, prout vigore praesentium inhibemus atque vetamus, ne quisquam eorum praedictam Ioannis Cluveri Epitomen per quinque annos, a prima editionis die computandos, intra sacri Romani Imperii fines recudere, vel alibi impressa vendere, vel sub quocumque nomine distrahere, citra volutatem et absque ipsius Ioannis Petri Zubrodt consensu praesumat. Si quis vero secus fecerit, eum non modo omnibus exemplaribus, (quae quidem praedictus Iohannes Petrus Zubrodt eiusque heredes, ubicumque deprehensa, sive propria auctoritate, sive Magistratus loci auxilio sibi vendicare poterit,) de facto privandum, sed et poena insuper decem Marcarum auri, ex semisse Fisco nostro Caesareo, et ex reliqua parte iniuriam passo, sive ipsius heredibus, pendenda, omni spe veniae sublata, decernimus multandum. Dummodo quaterna praedicti libri exemplaria, ad Cancellariam nostram Imperialem Aulicam transmittantur; ac huius etiam privilegii tenorem, pro publica aliorum notitia atque cautela fronti impressum exhibeant. Datum in Civitate nostra Vienna, die 18 Martii, Anno MDCLXVII. Regnorum nostrorum Romani nono, Hungarici duodecimo, Bohemici vero undecimo.

Vt. WILDERICUS BARO. de WALDERDORFF, V. C.

Ad Mandatum Sac. Cas. Maiestatis proprium WILHELMUS SCHRODER.

Praedictus Iohannes Petrus Zubrodt, Ius Privilegii sui concessit Iohanni Ravesteinio, Bibliopolae Amstelodamensi; ut latius patet ex litteris publicis in hunc finem conscriptis et signatis Francofurti, die 11 Aprilis, 1667.

A BARTHOLOMAEO WILLIO, Not. Caes. Publ.

PRAEFATIO Ad LECTOREM.

UNiversi Orbis historiam exigui includere libro aggredior, opus non meas tantum, sed humani generis vires egrediens. In eo si non omni respondeo exspectationi, veniam; immo si alicui, laudem mihi polliceor a bonis. Nam cum ab ineunte aetate hoc studiorum genus non prorsus frigide tractassem, nec compendia, quae exstabant, seu mihi, seu aliis facerent satis, commune desiderium ab eruditiore aliquo pridem expletum concupivi. Sed frustra hactenus. Superioribus sane annis, post alios Horatius Tursellinus famosa ex nomine Iesu Societatis scriptor, singularem in contrahenda historia operam posuit, cum mediocri rerum copia et delectu, auctorum, unde historia quaeque petitur nomina pleraque, ac styli insuper elegantiam adstrictamque brevitatem coniungens. At sic tamen idem, in recentioris praesertim aevi actis, suae factionis opinionibus indulsit, ut tenerae iuventuti veritatis nesciae, haud parum abinde periculi cordatiores extimescant. Etenim eo nunc res humanae devenerunt, ut, quicquid potentiorum quorundam placitis adversatur, quantavis veterum auctoritate in litteras [Orig: literas] relatum sit, tamquam haereticum et falsum traducatur, id solum iuri aut veritati habeatur consentaneum, quod corruptae, ut nunc est, Ecclesiae Christianae, et male satis Rebus publicis aliquam seu excusationem, seu robur et stabilimentum videtur allaturum: Accedunt Chronologorum dissidia, historiarum studioso haud parum molesta; ac proinde ante omnia e medio, quantumcumque fieri potest, tollenda. Cui rei annis proximis opellam quoque nostram commodavimus, successu utinam felici; Factam tunc supputationem in hoc libello sequor, nihil dubitans, eam, quod certissimis Scripturarum fundamentis nititur, quam minimum erroris continere, iuvandaeque simul memoriae esse rudiusculorum, quibus [Orig: queis] hunc imprimis sudorem nostrum impendimus.

Igitur levandae memoriae, peculiares temporum periodis titulos facere, et quasi notas

imponere placuit, sacrae iuxta profanaeque historiae haud male, ni fallor, competentes. Primum saeculum, ubi nulla Ethnicorum historia iuvamur, LONGAEVORUM appellavi, causa ut opinor, satis evidenti. Tantum enim illo aevo vivendi hominibus spatium fuit, ut quemlibet Patriarcharum ambulantem posses Bibliothecam salutare.

Alterum DISPERSIONIS GENTIUM est, scilicet ex praecipua re gesta, quam sacra monumenta illis temporibus deputant.

Tertium, in quo manifesta Abrahamicae familiae ab Idololatris segregatio contigit, PATRIARCHARUM AC DEORUM AEVUM haud iniuria nobiscum appellaverit, qui populi sancti conditores, Abrahamum dico, Isaacum, Iacobum, Iosephum, communia habuisse cum gentium Saturnis, Iovibus, Bacchis, tempora reputaverit.

Quartum deinde IUDICUM ET HEROUM SECULUM est. Nam potissimi gentium Heroes, quibus illae secundas, post fictitia sua numina, partes delegarunt, Hercules inquam, Pelops, Perseus, Theseus, Minos, eadem tempestate orbem pererrarunt, cum Iosua, Gedeon, Iephtes, Samson, Samuel, aliique Hebraeorum Iudices insignibus ex Deo factis claruere.

Mox mutata Rei publicae sanctae forma, Samuel cum Regibus prophetarum agmina profudit, aperte dicente Scriptura, pretiosum fuisse ante eum verbum Domini raramque prophetiam. Igitur David et Salomon reges non minus regni fastigio, quam prophetico spiritu insignes, novae praebent initium Epochae, quae ab initio templi usque ad eius destructionem extenditur. Durante enim templo, perpetuae et fecundissimae prophetarum Scholae viguerunt, quorum scripta nunc usque aeternam mundo facem praeferunt.

Cum autem eodem tempore inflati a mundi spiritu Poetae, Homerus, Hesiodus, alii, vanissimas de Diis opiniones nationibus proseminarint, quintum hoc SECULUM PROPHETARUM POETARUMQUE cognomento insigniendum duximus. Etsi enim destructo templo non desiit omnino utriusque gentis, Propheticae inquam et Poeticae, progenies, minus tamen illustres, qui secuti sunt, maioribus illis fuere.

Porro concordi veterum testimonio constat, Pherecydem Syrum prosaicae orationis, Cadmum Milesium historiae conditores eodem tempore ortos, quo nos Poetarum Prophetarumque saeculum terminamus, et sapientum atque Monarcharum, qui maxime historia digni, aetatem aperimus. Eum temporis tractum, cum velut in exilio egit sancta civitas, SAPIENTUM vocamus SECULUM, quia tunc Daniel sapientum Coryphaeus, et Chaldaei Aegyptiique, septemque illi Graeciae, Sapientum nomine eluxerunt. Vocamus et MONARCHARUM, quia tunc primus Monarcha Babylonius, mox etiam Cyrus Persa, maxima mundi imperia tum affectasse, tum tenuisse produntur. Nam Assyriacum imperium ante periisse vel e solo Ezechiele liquet, cap. XXXI et XXXII. Assyrios inter devictarum proiectarumque gentium exempla numerat, quorum regnum imperite quidam cum Babylonico confundunt. Nam verissime equidem addiderim, ne comparandam quidem Assyriorum esse potentiam cum illa, quam Babylonii, Persae, Macedones, et tandem Romani possederunt. Ante Phulem enim, eiusque filium Tiglathpulassarem, quo loco habebimus Assyriaca ista voluptatum mancipia, quorum vel nomina aegre a perpetuis tenebris vindicavit nobis Eusebius? Quantas interim Aegyptiorum, quantas Arabum, quantas Palaestinorum, quantas Hebraeorum, Tyriorum,

Aethiopum, et Syrorum opes produnt divina monumenta? Ideo secus quam vulgus Scriptorum solet, de Assyriis iudicat Herodotus, eosque quingentis saltem annis superioris Asiae tenuisse imperium memorat, et quinta aetate, hoc est, centum quinquaginta annis, antiquiorem facit Nitocri Semiramidem, quae Nitocris Labyniti a Cyro devicti mater fuit. Non ergo mirabitur Lector, quod Danielis secuti prophetiam, Monarcharum quattuor initium a Nabuchodonosore Rege ducimus, quandoquidem in quattuor summa imperia Assyrii, ut et Medici, rationem habendam non putemus. Nec vitio nobis vertet, quod septimum saeculum alio Charactere, quam Monarcharum insignimus, sub quo tamen Persarum dominationis amplius quam dimidium, Graecorum totum decurrit. Nostri enim instituti scopus est, monstratis mutationum initiis momentisque gravioribus, historiam secundum tempora divinitus constituta digerere, ut simul veritas Dei Opt. Max. et gubernationis eius sapientia elucescant. Eam enim vel praecipuam Historiae laudem credimus. Inter illas temporum portiones non minima est, quam LXX hebdomadibus apud Danielem definivit, intra quem limitem salutem mundo, omnisque prophetiae, visionis et iustitiae complementum pollicetur. Haec merito nobis septimam mundi aetatem septimumque facit saeculum, id quod PHILOSOPHORUM ET SCRIBARUM haud absurda observatione nominamus. Eius initium Esdras Scriba et Socrates Philosophus praestant. Ab illo Scribarum et Legisperitorum, ab hoc Philosophorum scholae defluxerunt. Post illum Pharisaei, Sadducaei, Esseni; post hunc Academici, Peripatetici, Stoici, Epicurei, aliique philosophantium greges pulpita implevere. Exit in Christum haec periodus, non in praesepio iacentem, sed in caelis iam regnantem, cum et Iudaicas nugas, et Ethnicas vanitates divina luce discussit, cum tota hebdomade, septem puta annorum spatio, ea fecit, ea docuit, quae omnia deinceps saecula, omnibus populis loquerentur. Initium periodi est adventus Esdrae in Iudaeam, et Remp. Hebraeam reparandi data potestas. Finis, septennale Christi opus, cum medio septennio hostiam se Patri obtulit, peccatum obsignavit, iniquitatem mundi expunxit: altero semiquadriennio Spiritum Sanctum in Iudaeos primum, mox in gentes effudit, semenque sui regni in omnes populos sparsit, pervicacibus Iudaeorum exitio interim maturatis.

Circumactis igitur septem temporum periodis, tres novae sub regno caelesti decurrunt, ut decem revolutionibus universa mundi gubernatio compleatur.

Octavam ergo facit Apocalypsis Apostolica ECCLESIAE ENITENTIS, quando eam Draco septiceps infestat de septem Romae collibus. Id tempus est imperii veteris Ethnici, quod in fine Caesaris Tiberii, usque ad principium Constantini, Roman Christianismo occupantis, annorum est CCLXXIX. Toto enim illo tempore pugnam et insidias facessit Draco, gentiumque dominos deceptioni tenet innexos. Ei nona successit aetas, post diluvium longissima pariter et beatissima, (septennium Christi excipio) quam felici Ecclesiae enixu, et draconis deturbati alligatione repraesentat Ioannes Apostolus, expressoque MILLE ANNORUM spatio determinat. Tantum enim imperii Christiani tempus est, quod a Constantino Magno usque ad Magogitam Othomanum perducitur. Hoc annorum tractu potiti rerum Christiani, delitescentibus in terrarum angulis, qui postmodum progressi in mediam latitudinem, imperium corripuerunt, Turcis, Gogo, et Magogo, Nomadibus, Scythis, Tartaris. Hanc ergo VIGENTIS ECCLESIAE magnaeque aquilae alis volantis periodum cum S. Ioanne dicimus. In quam tamen

idem tria Vae celeberrima conicit, primum LOCUSTARUM, id est, doctorum, garritu Scorpionico pungentium: Alterum EQUITUM, hoc est, potentium barbarorum fumo, igni et sulpure grassantium: Tertium DUARUM FERARUM, vi doloque reliquias Ecclesiae infestantium, salva interim aliqua Christiani imperii dignitate,

Decima et ultima periodus est Ecclesiae forinsecus obsidionem patientis, et cum feris intus consligentis. Magogitae obsidio eam premunt foris, ferae intus oppugnant, quibus datum etiam occidere sanctos, habentes fidem Iesu et mandata Dei tenentes. Conculcatur ipsum sanctae civitatis atrium, testes lugubri veste praeconium suum agunt, spiritus et sponsa clamant: Veni Domine Iesu.

Haec Epitomes nostrae digestio est ad sacras tabulas accommodata. Rerum narratarum veritatem, aut citati in margine Auctores adstruunt, aut in ipso orationis decursu nominati. Exuto partium studio nudam, ut est, veritatem, in ea Dei veri gloriam sectamur. Privati iudicii parci, quotiescumque apponere aliquem calculum decet, aut divini canonis, aut aliorum scriptorum vestigiis insistimus. Verba eorundem bene multa huc transcripta reperies. Historiarum ad liberatae Dei beneficio patriae felicem metam deduximus. Cetera aliis curae erunt. Tantum te initio alloqui, Lector bone, voluimus: tu porro nobiscum recta hoc rerum humanarum theatridion, Deo duce, ingredere.

IOHANNIS CLUVERI EPITOMES HISTORIARUM LIBER PRIMUS, A Mundo condito ad Diluvium, Epocham Annorum cIc Ic LVI. Complectens.

PRincipio Deus per Filium suum, aeternumque Spiritum, e nihilo excitata hac mundi machina, sexto operationis suae die, Hominem a se formatum principem rebus imposuit, addita ei compare femina, ex costa dormientis admirabiliter fabrefacta. Eodemque tempore praeter res sensibus obvias, invisibiles etiam substantias produxerat. E quibus magna pars, uno malitiae magistro, originis suae foede oblita, factori Opt. M. rebellavit. Dux nefarii agminis, ab inimicitiis in Deum Satanas, a repertis calumniis Diabolus appellatus; qui mox scelere scelus cumulans, dirum quiddam et horribile machinatus est. Etenim conspicatus hominem in amoenissimis hortis versari, ac sapientia iustitiaque praeditum exacta, toti rerum naturae praeesse, dempta una arbore, subiectionis et oboedientiae erga creatorem symbolo, in id consilium intendit, ut eum a conditoris obsequio abstractum, suarum partium faceret. Quare serpentis habitu personatus, mulierem aggreditur, eique persuadet, latere in fructu prohibitae arboris boni malique scientiam, et quasi semen ingentis et incredibilis excellentiae, quam homini Deus inviderat. Illa stulta cupiditate accensa paret seductori Angelo, eodemque mox crimine maritum suum involvit. Sic avulsa a Deo, in turpissimi insidiatoris casses pertrahitur. Confestim perpetrati sacrilegii testes pudor et ignominia subiere. Nam cum antea nil in se pudendum homines reperissent, tum continuo propriae carnis intuitu erubescentes, mortis et corruptionis praesentissima deprehenderunt indicia. Igitur finiente iam die Deum in horto ambulantem paventes, arborum latebras quaerunt. E quibus conditoris voce protracti, conscientia arguente, excusare culpam ambo, inficiari minime posse. Ita Deus maiorem suae misericordiae, quam facinoris eorum rationem habens, non eos Diabolo inimico excruciandos tradidit, sed malorum auctorem exsecratus, e Muliere semen oriturum praedixit, quod caput eius contereret, hominemque insultibus interim eius obnoxium, perfectae libertati felicitatique vindicaret. Interea homines e Paradiso eiectos multo sequioris conditionis fecit, quod meliorem moderato et oboedienti animo ferre non potuissent.

ADAMUS igitur primus hominum conditus, primus conditionis beatissimae desertor, e lapsu Dei voce erectus, eique nova fide addictus denuo, uxorem suam, ut ex mortua viventem, Hebraice Hevam appellavit, spem vitae a Deo factam, ipsamque viventium omnium matrem futuram suavi appellatione testificatus. Ita primus in lucem hanc editus est Cainus, deinde Abel, Sethus, et utriusque sexus alii. Sic Adamus ad nongentesimum tricesimumque annum producta vita obiit.

CAINUS.

AT Cainus, instigatore Satana, indigne ferens Abelis pietatem et iustitiam, conatus et ipse est aliquo pietatis exemplo Deo se parentibusque suis probare, quantumvis Deum iuxta ac fratrem

ipsomet corde aversaretur. Quare cum sacrificandi ritum creatori placere cognovisset, ad memoriam promissionis de semine mulieris conterendo quidem a Satana, at vicissim Satanam contrituro conservandam, stato eum tempore simul cum fratre excercendum duxit. Ibi vero Deus cordium scrutator, Abelis sacrificium igne caelitus demisso approbat, Cainum aspernatur, addita comminatione, ni deinceps pravis, quas animo concepisset, cupiditatibus resistat, ac pietatem iustitiamque colat, poenas peccati eius haud semper quieturas. Ille vero tantum abfuit ut divino monitu resipisceret, ut paulo post fratri nihil mali metuenti vitam nefarie ademerit, apertumque se Dei iustitiaeque omnis hostem professus sit. Quare a parentum exclusus consortio, ad orientales mundi plagas profugus a Deo bonisque omnibus exul, vitam agrestem et feram amplexus est, filiosque deinde ac nepotes sibi similimos [(transcriber); sic: simillimos] propagavit. Nihilominus homo demens urbem primus condere, eique primogeniti sui Hanochi, tamquam novi mundi dedicatoris nomen imponere ausus est, quasi non exilium sibi, sed Dominium totius orbis scelere acquisivisset.

SETHUS.

VEruntamen Deus hominum sibi adhaerentium partibus non defuit, sed pro Caino tamquam mortuo aliud Adamo semen statuit, Sethum a divino positu Hebraeis appellatum. Is ducentesimo iam et trigesimo mundi anno produxit Enoschum, qui sanctis a Dei nomine appellationem tribuere, et Cainaeos ab impietate et iniustitia ad Dei amorem et reverentiam revocare, gravissimis exhortationibus instituit. Huic filius fuit Kenan, Kenani Mahalaleel, isti Iaredus, pietatis et amicitiae Dei cum progenitoribus suis praecones et promotores acerrimi.

LAMECHUS.

ABnepos Caini Lamechus, impietatis avitae haeres et aemulus, coniugium ipsum generis humani fontem maculare exorsus est. Nam cum viris divino instituto uni tantum uxori iungi liceret, ille duas duxit, haud absurdum ratus, si hoc pacto alteros piorum coetus numero filiorum superaret, ac mundi possessionem ad se traheret. Eius filii auspicia patris secuti, totos se rebus mundanis manciparunt, vias ac rationes commenti, quibus populos terrarum, qua Marte, qua arte, sibi obnoxios redderent. Eorum primus Iabal (a proventibus Hebraeis dictus) rationem multiplicandorum pecorum et iumentorum monstravit mortalibus. Alter Iubal a cornibus arietinis ducto nomine, cornibus animalium et intestinis ad laetitiam et bella uti docuit. Tertius Tubalcain (ex quo gentibus Dei Vulcani nomen) ipso nomine orbis imperium Caino pollicitus, ferramentorum et armorum faciendorum artem primus adinvenit. Itaque Lamechus tali prole elatus, caedibus grassari nihil dubitavit, maioremque sibi, quam avo olim fuisset, fundendi sanguinis impunitatem arrogavit publice. Sic anno mundi 500 libido insana caedesque, exemplis introductae pessimis, vires in mundo sumpsere.

HENOCHUS.

IGitur visum Deo est generatione hominum septima singularem plane virum excitare de Sethi familia. Natus anno mundi 622 Iaredo Henochus (Latine melioris mundi dedicatorem dixeris) magno spiritu impiis Dei ob oculos posuit iudicium, deque beatiore saeculo piis praeparato, ultra 300 annos fidentissime contionatus, tandem non gustata morte ad superos vivus transiit, universae posteritati specimen pietatis perenne, praemiorumque eius quasi sponsor futurus. Itaque cum anno mundi 930 humani generis parens Adamus diem extremum clausisset, ne ex communi mortis lege somniare pergerent mali, nihil inter se Deique filios interesse, quod uni fato utrique deberentur, per Enochi vitam, migrationemque

beatam patuit, nimium eos falli, qui in huius mundi caeno spem universam defigunt, aeternitatis cognitione ex animis plane deleta. vivebant eo tempore, quando Enochus ad Deum raptus est, maiores eius, Patriarchae merito dicti, solus Adamus ante 57 annos obierat. Videbat Enochum Lamechus, e Mathusale filio nepos; filius ipse Mathusales extremum mundi casum, diutissime omnium vivendo pene assecutus, patris sui exemplum omnibus posteris, pro efficacissimo ad pietatem spectaculo, iugiter memoravit.

NOES.

SExagesimo nono post avi translationem anno nascebatur Lamecho Noes, a quo pater refectionem speravit in terra, divinis diris obnoxia. Noes usque ad annum aetatis 500 ipso etiam coniugio abstinuit, vitamque plane divinam in confertissima improborum hominum multitudine constantissime duxit. Nam Cainaei nihil Enochi exemplo meliores, subinde deterius profecerant, totique iam rapinis foedisque voluptatibus dediti, totius dominium orbis quocumque modo sibi vindicare non cessabant. Unde filiarum ex illis prognatarum venustate (nam accendendis libidinibus se totas componebant) illecti Dei familiares, amores illarum divino amori praetulere, moxque ipsa coniugia in augmentum impietatis et tyrannidis vertere. nam progeniti ex illis paterno maternoque iure, sibi dominatum asserebant mundi: cumque artes et violentiam Cainitarum imitarentur, stemmatis etiam et titulorum dignitate, corporumque grandium mole, scelerum turpitudinem velabant. Quare Noes mundi morum pertaesus, implicari matrimonio noluit, vitae longitudinem ad pietatis et iustitiae incrementum, non ad diuturniorem voluptatum usum divinitus dari, professus. At cum surdis ille divina iudicia ingereret, pervicaciam eorum detestatus Omnipotens, universos delere minatur, nisi intra 120 annos a viis, quas elegerant, pessimis in paenitentiam mutarentur. At vero conspicatus Noes incassum minas cadere, ac stare sententiam Dei de exitio mundi immotam, gratiam sibi humiliter precatus impetravit, ductaque uxore, conservando hominum generi, tres ex ea filios sustulit, Semum, Iaphetum et Chamum, anno mundi 1556. Nec interim segnius incubuit officio, si quos approperantis poenae metu ex incendio posset eripere. Ferunt, eum duabus columnis, uni lateritiae, alteri lapideae, caelestium rerum scientiam inscripsisse, e quibus lapideam suo tempore superfuisse narrat Iosephus in Syria. Inde filiis de matrimonio prospiciens, ut essent reparandi generis seminarium, omnia tamquam ad finem mundo imminentem comparavit, mandato Dei Arcam, ad instar navis struens, in qua ipse cum uxore, tribusque filiis ac nuribus servaretur. Longitudo erat trecentum cubitorum, 50 latitudo, altitudo 30. Eam in tria tabulata distinxit, omnia undique cellulis et promptuariis intersecans, ut animantes recte secludi, et suus singulis cibus commode ministrari posset. Habuit et fenestram Arca superne, per quam lucis aliquid ad habitationem penetraret. Tectum quoque ad altitudinem cubiti exstans super Arcam, sub quo aer commearet, et per tubos ad singulas mansiones se diffunderet. Interim Lamechus pater Noae, quinquennio antequam minae Dei in nervum erumperent; Mathusales vero avus ipsomet exitii anno mortem obiere. Tandem Noes a Deo monitus, Arcam cum suis intrat, procurante Dei manu, ut ex omnibus animalibus, ad vermiculum usque minimum aliqua, ex immundis bina, ex mundis septena, in Arcam convenirent, instaurando deinceps mundo vivum semen praebitura. Tum vero occluso Arcae ostio, derepente omnes abyssi fontes, aetherisque cataractae patuerunt, pluitque Deus diebus continuis 40, a 17 die mensis secundi, qui romanis Aprilis est, usque ad Maii vicesimum tertium. Sic adeo invaluerunt

aquae, ut altissimos montes XV cubitus supergrederentur, prout observatum Noae est die CL, cum arca montibus altissimis Armeniae fato quodam impacta, undae iam decrescere inciperent. Kalendis tandem Decembribus montium cacumina apparuere, reliquas terras aquis adhuc obsidentibus. Noes igitur exploratum emissis avibus, per columbam olivae folium referentem, arborum nudari cacumina intellexit. Itaque remoto tecto arcae, ineunte anno 1557, iussus a Deo exire, ex arca in siccum descendit, terramque ex integro coepit incolere. Ita expiatus lustratusque aquis est orbis terrarum; Ita flagrantem ubique libidinem atque numinis contemptum divinae indignationis imbre, totiusque orbis eluvio, iustissima poena exstinxit.

LIBER II. Ab Instauratione Mundi usque ad vocationem Abrahae: Epocha annorum 368.

EGressus ex arca Noes cum novi mundi seminario, primum aram Domino statuit, hostiasque ex volucribus immolavit. Mox a Domino cum filiis benedicitur, praeceptumque accipit, ne sanguine vesceretur, aut sanguinem hominis effunderet, quia prioris mundi primordia Cainus caede maculaverat; secus qui faceret, non impune ferret, sed sanguinem alterius fusum proprio statim elueret. Tum vis et vita hominum imminuta, et ad subsidium imbecillitatis carnes concessae sunt: signum quoque conservandis a diluvio terris, IRIS in nubibus fixa. Vites deinde a Noa plantatae vim suam in ipso mox satore ostenderunt. Ebrium vino ac nudatum parentem Chamus ludibrio habuit, et fratribus demonstrare coepit. At Semus et Iaphetus aversi, iniecto eum pallio contegunt. Re cognita Noes Chamum diris devovit, fratribus eius omnia fausta precatus est. A tribus hisce Noae filiis gentes toto terrarum orbe deinceps propagatae. Semus inprimis Orientem, Iaphetus Aquilonem et Occidentem, Chamus Meridionales partes obtinuit. Iaphetus produxit Galatas, aut Celtas, Scythas, Medos, Graecos, Iberos, Cappadoces, Thraces, Cilices, Paphlagonas, Cyprios, Rhodios. A Chamo orti sunt Aethiopes, Aegyptii, Libyes, Getuli, Palaestini, Phoenices. A Semo, Elymaei, Assyrii, Chaldaei, Lydi, Syri, Arabes, Armeni, Cares, Indi. Itaque Noes cum universa domo sua principio Armeniam, Assyriamque incoluit, ut frustra olim Aegyptii cum Scythis de vetustatis praerogativa contenderint. Moses enim, cuius libri divinam habent auctoritatem, Orientem primo habitatum docet. Nec dubium montana primum culta, deinde in planum descensum, ad extremum tandem mari vicina insulasque ausos occupare mortales. Igitur in Assyria Armeniaque primis centum annis Noes paterno posteros omnes imperio rexit, et ad veram unius Dei reverentiam verbo eis exemploque praeivit. Agebatque iam annum aetatis suae 700, cum de pronepotibus suis unus dominatum sibi in reliquos sumere fratres ausus, universo orbi ingentis mali causam praebuit.

NIMRODUS.

IS erat Nimrodus, exsecrabilis istius Chami ex Chuso nepos, qui reliquos mortales venatoris instar agere, rapere, persequi, suamque in potestatem trahere, primusque urbes condere, reparare et munire ad securitatem suam coepit. Cumque ex montanis in planitiem descendissent, iubente Deo, ut propagandi generis, cavendaeque dissensionis gratia

colonias deducerent, totamque excolerent terram, homines stulti non paruerunt. Ibi Nimrodus auctor factus est ceteris, ut coctis lateribus, collectoque bitumine, urbem, summaeque altitudinis turrim excitarent, fortitudinis et prudentiae suae monimentum, et, si qua denuo esset futura, inundationis perfugium. Procedente opere, contemptor Numinis animus ad caelum perducere fastigium speravit, unde Graecis deinceps fabulandi occasio, Gigantes caelum occupare aggressos. Ceterum superbis mortalium conatibus divina obstitit manus. Repente una, qua hactenus usi fuerant, lingua in duas et septuaginta, quot erant familiae, divisa est. Sublato sermonis commercio, aedificatio abrumpitur; aedificantes, quo quemque sors et Deus tulit, per totum orbem disperguntur. Lingua, quae communis antea fuerat, in Heberi (Semi is erat pronepos) posteris haesit, qui eodem tempore natum sibi filium, Pelegum Hebraice, a divisione orbis appellavit. Urbs inchoata ex linguarum operisque confusione, Babel Hebraeis, Graecis Latinisque deinde Babylon appellata est.

Regni Assyriorum primordia.

PLurium historicorum suffragio constat, Assyriorum regnum ad mille trecentos sexaginta annos stetisse. Quos si a Cyaxare Medo, istius imperii destructore, retro numeres, (Iosiae is coaetaneus fuit,) incidet eius initium fere in annum mundi 2030. Sed Herodotus ei imperio tantum quingentos annos tribuit: Velleius MLXX. Quod planissimum documentum est, veteribus parum certi de antiquissimo isto regno constitisse. Eius conditor omnino fuit Assur vel Belus, Semi progenies, nec est passus Chami posteros dominari in Oriente. Erat autem Nimrodus Chamo, Assur Semo genitus, teste certissimo Mose, qui etiam diserte scribit, Niniven ab Assure conditam, aliasque urbes praegrandes. Itaque ab Orientalibus populis Bel seu Beel, quae vox Dominum notat, cognominatus Assur, post excessum suum pro Deo coepit haberi, primamque idolorum vanitati originem praebuit. Unde posterorum superstitio varios sibi Belos vel Baalos excogitavit, quos divina humanaque monumenta memorant. Eupolemus apud Eusebium tradit, hunc gentium Saturnum esse, cuius filius Ninus, seu alter Belus Iuppiter fuerit. Epiphanius auctor est, initium profani cultus a picturis et imaginibus ductum, postea aureas argenteasque statuas fieri coeptas. Ac mirum, quantos subito progressus fecerit stulta impietas, Tyrannis venerationem humana maiorem suis sive maioribus, sive praematuro funere exstinctis filiis, deferri postulantibus: Aliisque adulatione spontanea potentum accendentibus ambitionem. Paulatim Solis, Lunae stellarumque nomina regibus demortuis, eorumque statuis indita, et divinitatis aliquid iis inesse creditum. Spiritus enim desertores, divinitatis affectatores, simulacris illapsi, ut honores sibi Deorum vindicarent, fallendis hominibus responsa dederunt, sub nominibus mortuorum viventibus imponentes. Huius insaniae contagio Tharam quoque virum ea aetate apud Chaldaeos eximium invaserat, cui tamen Deus Ure Chaldaeorum excedere cum familia, aliasque sibi sedes quaerere imperavit.

NINUS.

INterim non fuerat satis Nino Beli filio, de quo Assur, eius pater, Ninon urbem a se conditam denominaverat, idola reperisse, et exsecranda mortales superstitione maculasse: quin etiam imperandi ardore flagrans, pessimo exemplo intulit bella finitimis, et rudes adhuc ad resistendum populos, ad terminos usque Libyae perdomuit. Unde omnes gentium scriptores a Nini imperio capiunt initium. Sunt sane, qui paulo antiquiores faciunt Vexorin Aegypti, et Scythiae regem Thanin, quorum alter in Pontum, alter in

Aegyptum recessisse fertur, sed longinqua non finitima bella gerebant. Ninus, domitis proximis cum accessione virium fortior ad alios transiret, et proxima quaeque victoria instrumentum sequentis esset, totius Orientis populos subegit. Postremum illi bellum cum Zoroastro rege Bactrianorum tribuitur, qui primus dicitur artes Magicas invenisse, et siderum motus curiosius spectasse, quem tamen alii multo posteriorem Nino fuisse volunt, unde Suidas duos Zoroastros memorat. Illo vero occiso, et ipse Ninus decessit, relicto impubere adhuc filio Ninia (qui et Ninus iunior) et uxore Semiramide, eo fere tempore, quo Abrahamus Tharae filius, sapientiae deinde laude illustris, apud Chaldaeos innotuit: Noes autem alter generis humani parens, cum 950 annos vixisset, et sobolem suam iam 350 annis in immensum multiplicatam vidisset, ad beatiores sedes transiit. Nino Aegialeus, primus Sicyoniorum rex, ab Eusebio aequalis numeratur.

SEMIRAMIS.

SEmiramis virago, Nini coniux, regnum praestigiis quibusdam intervertit, atque apud subditos sexum mentita, calliditate et astu plus quam muliebri illud tenuit. Ab ea Babylon magnificentissime munita, aggeres passim structi, horti item pensiles: maximae res gestae. Nec enim contenta acquisitos viro regni terminos tueri, arma in Aegyptum protulit, et Aethiopiam imperio adiecit. Denique et Indis bellum fecit formidolosissimum, Staurobatis tamen Indorum regis constantia fortiter repulsum. Sed mulier virorum audaciam supergressa, a libidinibus suis victa est, cumque tandem incestum filii concubitum petiisset, ab eodem interfecta periit, 42 annos post Ninum regno potita.

NINUS IUNIOR.

HIc sublata matre, si luxuriam et fraudem excipias, nihil parentum aemulatus, abiecto armorum studio, ad otium et voluptatem se contulit. Interea semper quasi subitum moliretur bellum, frequenti delectu iuventutem in armis tenuit, ut populos praesentium copiarum metu a defectione cohiberet. Ipse interim praefectis commissa rerum administratione, inter Eunuchos et puellarum greges turpiter consenuit, rerum potitus anos 38.

Eius vestigia alii plerique, qui post illum in Assyria regnarunt, nihilo meliore fama secuti sunt, nomine reges, re autem ipsa vitiorum servi abiectissimi.

Itaque instaurata iam hominum gente, et coloniis hinc inde propagatis, cum vires passim sibi acquireret impietas, vehementes tamen Patriarcharum monitus obstabant, inter quos Semus Assyriorum progenitor, tantam filiorum iniquitatem indignatus, longe lateque verum Dei cultum propagavit. Et quamquam in Oriente ultra Euphratem a patribus accepta religio nutabat, populis ad idololatriam propendentibus; tamen eodem tempore reges adhuc alibi sacerdotio Dei altissimi fungebantur. Inter quos Melchisedecus in Palaestina, inter impios Chami posteros degens, excelluit, vir plane admirabilis: cui non absimiles alii per Aegyptum, Geraris, vicinisque in locis exstitere.

Hisce temporibus Tuisconem Germanorum regem ac parentem, eiusque filios Mannum, Ingaevonem, Marsumque reges floruisse; Tuisconis comitem fuisse Danum, Danorum conditorem, Aventinus et Annius Viterbiensis ex supposititio Beroso memorant. Atque fuisse quidem illos gentium harum conditores, antiquissimis Germanorum carminibus decantari, memorat Cornelius Tacitus; quod autem hisce temporibus fuerint, haud scio an ullis e veterum monumentis ulli sit exploratum.

LIBER III. A Vocatione Abrahae, usque ad exitum Israelis ex Aegypto, annos 430 continens.

ABRAHAMUS.

NOndum abierat e mortalibus Semus, sed aetatis annos expleverat quingentos viginti quinque, cum Abramus aliquot annos Charris Mesopotamiae cum patre totaque cognatione moratus, parente mortuo in Palaestinam iter dirigere iussus est. In consiliis enim erat Deo, nominis sui praedicationem per omnes Orientis regiones circumferre, et ad ipsos impii Chami posteros virum pietate et sapientia excellentem mittere, qui intermorientem apud illos sui cognitionem resuscitaret, et Messiae, mundi servatoris, adventum clarius distinctiusque praenuntiaret. Quare diserte ei promisit, fore ut semen, e quo omnibus populis salus oriretur, ex ipsius lumbis proveniret suo tempore. Hoc ille oraculo fretus in Palaestinam pergit, ibidemque prope Sichemum novo firmatur numinis alloquio de totius Palaestinae possessione suis posteris donanda. Sed fame exorta in Aegyptum migrat, cuius reges Pharaones appellabantur. Qui tunc ibidem regnabat, pulchritudine illectus coniugis Abrami (Sara ei nomen erat) sibi associare mulierem cogitavit. Mox vero repentinis percussus malis, marito eam honorifice restituit intactam: Sic in Aegypto Deus ab Abramo praedicatus innotuit. Sic Aegyptus Arithmeticam et Astronomiam, Abramo doctore accepit: quas disciplinas ab Aegyptiis multis post saeculis edocti Pythagoras, Thales, Democritus, et Graecorum alii, in varias terras propagarunt. Ex Aegypto rediens Abramus amicus Dei mire collocupletatus, Lothum fratris filium, universae peregrinationis socium, a se dimisit. Quae prophetarum Dei separatio, paulo post ad ingentem Divinitatis gloriam redundavit. Res autem ita gesta est. Late eo tempore Assyrii dominabantur in Oriente, prout superiori libro annotatum est. Ninus Iunior (qui Bacchus senior Graecorum nonnullis creditus) distributo inter Satrapas regno, voluptatibus suis serviebat, ideoque duces illi praefecturarum suarum Reges sunt appellati. Itaque Amraphel Babyloniae, Ariochus Elassari, hoc est, Ponti, Kedor Laomor Elymaeorum, Thideal Pamphyliorum reges erant, qui societate inter se inita, rebelles Sodomae, vicinarumque regionum rectores, ad oboedientiam Assyriorum armis revocare instituebant. Initio eis feliciter cessit expeditio: Nam Arabiam omniaque Iordani finitima victricibus armis pervagati, magnam Gigantum (erant illi Chamo progeniti) stragem ediderunt, insuper quinque earum regionum regulos, acie devictos, in captivitatem secum rapientes, interque eorum subditos etiam Lothum, recentem sodomis advenam factum. Ibi Abramus fama cladis excitatus, agnati calamitatem non tulit, sed Deo fidens, qui omnes ipsius adversarios diris se suppliciis persecuturum promiserat, victorem exercitum exigua manu aggressus fudit fugavitque, captivis omnibus receptis. Sic cunctis populis patuit, quantum Dei veri virtus fictitia numina antecelleret. Quare Melchizedecus Solymorum rex, Abramo a secundo proelio [Orig: praelio] redeunti cum benedictionibus et commeatu occurrit, ac vicissim ab eo in gratitudinis et reverentiae testimonium decimas omnium bonorum consequitur. Ceterum Abramus tantis Dei immortalis beneficiis auctus orbitatem tamen suam maerebat, quod nullam e sterili coniuge sobolem susciperet, iam octogenario maior. Ergo ratus aliam complendis oraculis Uxorem destinari, suadente Sara, ex Agare Aegyptia, Ismaelem genuit, cuius posteri deinde

Arabiam ab Assyriis evastatam occuparunt, ac hodiernum retinent. Verum Abramus hoc consilio lapsus est, semen a Deo promissum incredibili mentis ardore expetens. Quare Deus virum sibi deditum hospitis instar invisens, ex ipsa Sara ei prolem est pollicitus eodem tempore, quo Sodomorum terram, Abrami antea fide servatam, ob nova scelera caelesti incendio consumpsit. Lacus Asphaltites irae Numinis aeternum monumentum factus est. Nihilominus patruelem eius Lothum cum filiabus, Abrami preces diro supplicio exemere. Uxorem Lothi, quod contra educentis angeli praeceptum ad urbem sceleratam respexisset, propria stultitia perdidit. Filiae eius mortalium genus interiisse arbitratae, patrem vino sopitum ad incestos complexus sollicitant. Ex nefaria commixtione Moabus et Ammon, potentium populorum conditores prodiere eodem anno, quo Abramo (quem Deus Abrahamum ob incrementum sobolis dixerat) iam centenario, e coniuge effeta et sterili filius obvenit, die partus octavo secundum oraculum circumcisus, qui ex rei novae et admirandae risu Isaaci nomen obtinuit. Inde Iudaeis vicinisque populis mos circumcidendi parvulos inolevit, certum posteritati documentum, singulare semen ex illo populo proventurum, e quo salus universis terris exsisteret. Qui istius spei participes esse cupiebant, eundem ritum amplectebantur. Ceterum immolandum illud semen Deo, moxque incolume e morte revicturum, in Isaaco demonstratum est. Hunc enim pater immolare iussus in monte Moria, in quo sequentibus saeculis templum Ierosolymitanum stetit, cum animo obtemperandi Deo cultrum admoveret iugulo filii, revocatus ab Angelo est, ariesque fato oblatus, qui filii loco mactaretur. Ex eo tempore illo in loco semper sacrificia viguere, perpetuum populis testimonium, futurum aliquando, ut ibidem filius iste Abrahae benedictus pro mundi vita moreretur, et ex morte redivivus humano generi salutis aeternae auctor fieret. Verum omnia in peius rapiente Satana, proximae gentes sacrificium illud aemulatae, Saturno similiter (is rex Belus fuerat, quem scriptura divina Moloch, id est, regem, et Baal, hoc est, Dominum ex gentium consuetudine cognominat) filiorum carissimos mactare coeperunt, quod detestabile cacoethes a Phoenicibus Tyriisque acceptum, coloni eorum Poeni in Africam propagarunt, ut multis adeo populis exinde exsecrandarum hostiarum occasio et origo nata sit.

Sed redeo ad Abrahamum. Agebat is annum aetatis 137, cum Sara coniuge orbatus Ceturam duxit, receptaque virtute generandi, sex ex ea filios genuit, qui late deinceps Arabiam, Troglodytidem, vicinaque loca complevere. Tunc vero Semus annum egressus 600 excessit e vita, quem Abrahamus decimus ab illo nepos, 25 annis post secutus est, exactis vitae annis 175.

ISAACUS.

EIus virtutum bonorumque haeres Isaacus anno diluvii 492 Rebeccam ex Mesopotamia uxorem accepit, patruele suo prognatam. Ea viginti annis sterilem torum experta, exorato tandem Deo, Esavum ei et Iacobum gemellos peperit, superstite etiam tum Abrahamo; eodem fere tempore, quo Inachus, primus Argivorum rex, in Graecia regnavit, cuius filiae Io (Isidem deinceps vocarunt) Iuppiter Cretensium rex, Deus postea stulta gentium credulitate habitus, stuprum intulit. Paucisque post annis Eusebius Apin Aegypto praefuisse indicat, quem eadem dementia Deum Serapin appellarunt, addito capitis supplicio, si quis eum hominem fuisse diceret. Ita Iacobus, Israelitici generis parens, praecipuis Aegyptiorum Graecorumque Numinibus aetate haud multo minor exstitit. Sed auctam terrae impietatem fame castigavit caeli Dominus, inque Aegyptum cogitantem Isaacum, Geraris subsistere coegit, iteratis ei Palaestinae terrae

promissionibus. Quarum mox primitias ipse degustavit, artissima annona centuplam messem divina benignitate adeptus. Quare indignantibus livore (ut fit) indigenis, rex Abimelechus potentiam viri et felicitatem veneratus, foedus cum ipso pepigit, manifesta Dei, quem colebat, manu insigniter collaudata. Centesimo Isaaci anno Esavus invitis parentibus inito matrimonio, mox vindicem Dei oculum persensit primogeniturae privilegio in Iacobum fratrem divinitus translato. Ipse a rufo ferculo, quo ius suum homo profanus et intemperans fratri vendiderat, Edom cognominatus, Idumaeae nomen fecit. Igitur multiplicatis iam per orbem idolis, Iacobum in Mesopotamiam ablegavit pater; ubi avitae religionis vestigia adhuc clariora superesse iudicabat. Verumtamen [Orig: Veruntamen] ibi quoque pietas iustitiaque refrixerant, et Rebeccae frater Laban animum ad idola adicere coeperat. Corruptam religionem morum corruptio secuta. Laban Iacobo filiam Rachelem tamquam nundinatus septenni servitio elocavit, exactis servitii annis Liam, deformiorem filiam, contra datam fidem supposuit, compulitque Iacobum pro Rachele alterum septennium servire. Sed Deus, qui scalae ad caelum pertingenti insistens, Iacobum in Mesopotamiam euntem in somnis allocutus fuerat, Labanis fraudes reddidit irritas, quantumque inter ipsum et idola, quae elegerat Laban, interesset domestico exemplo ostendit. Etenim Iacobo greges optimos et fecundissimos, Labani deterrimos effecit, divitiaeque avari soceri ad pium generum migrarunt. Rem familiarem Iacobi filiorum copia et felicitas adauxit. Hinc invidia in eum ingens, cui declinandae, cum divino monitu in Palaestinam reverteretur, in via Deum atque Angelos habuit obvios, efficacissimum posteris ad pietatem incitamentum. Isaacus interim Hebrone vivebat, ubi utriusque filii familiam longe lateque florentem conspicatus, tandem mortalis vitae satur, anno aetatis 180. animam Deo reddidit.

IACOBUS.

IAcobo de primogenitura grande cum fratre litigium fuerat, quod Deo arbitro compositum, a quo benedictione sollemniter renovata, Israel ex divina victoria dictus est. Eius filii erant undecim, sex e Lia, quattuor ex ancillis, unus Iosephus e Rachele, omnes in Mesopotamia prognati: Filia tantum una Dina nomine. Hanc Sichemus principum Palaestinae unus deamavit, stuprataeque ut potiretur coniugio, circumcisionis ritu cum universis subditis initiatus est. Sed Levis et Simeon Dinae fratres, aegram ex vulneribus civitatem ferro depopulati, necessitatem discedendi Iacobo attraxere, ne finitimis praeda fieret. Cum Hebronem ad patrem valde senem proficisceretur, Rachelem carissimam eius coniugum partus dolor extinxit, filio, quem pepererat, Beniaminis nomen inditum. Sic duodecim Israelis filii fuere, Ruben, Simeon, Levis, Iudas, Dan, Naphthalis, Gad, Aser, Isaschar, Zabulon, Iosephus, Beniamin. Dum illi unius Dei cultum in Palaestina propagant et tuentur, in Graecia iam superstitionibus tincta, Iove progenita Graecorum numina floruere, Apollo, Mars, Vulcanus, Liber, Minerva, Venus, et superstitionum Patriarchae alii. Illis coaetaneus fuit Phoroneus, Inachi et Niobes filius, qui primus leges iudiciaque Graecis conscripsisse traditur. Idololatriae insaniam Deus novo diluvio ultus est, nequaquam tamen omni carni, ut olim, exitiali. In Graecia enim sola sub Ogyge Atticae rege, plurimos mortales absorpsit, anno ante romam conditam (ut volunt) M L.

IOSEPHUS.

ISraelis e Rachele filius Iosephus fratres omnes animi sollertia et altitudine superavit, ac Deus illi valde puero per somnia imperium in fratres adumbravit.

Hinc odium et invidia, et ex odio caeca fatis obluctandi cupiditas, quibus tamen viam nemo praecluserit. Venditus enim mercatoribus puer in Aegyptum deportatur, regioque ministro emptus Potiphari, familiae eius praeficitur. Ibi herae lascivis amoribus praeclaro pudicitiae amore refutatis ex amante infestam sibi procacem dominam reddidit. Suum mulier crimen innocentis Iosephi capiti impingit, tentataeque pudicitiae accusat apud maritum, qui eam defenderat. Sic Iosephus carceri includitur. Hanc calamitatem pio in Deum affectu non tantum evasit, sed summos etiam insuper honores perspicuo aeterni. Numinis favore adeptus est. Etenim comperto, eum in somniis coniciendis mira esse sollertia, a rege evocatus, somnium de fertilitate et sterilitate Aegyptii soli interpretatur. Cui cum ultra hominem videretur sapere, totius Aegypti administrationem, dignitatemque regiae proximam obtinuit. Hinc fabulis iactatum, Hermen, hoc est, interpretem disciplinas apud Aegyptios artesque reperisse. Iosepho enim Aegyptiorum sapientia debetur, qui regis auctoritate illos divinas humanasque artes edocuit. Paulo post famis flagello compulsis ad emendam ibidem annonam fratribus, explorata prius fide ipsorum et integritate in Beniaminem, sese patefecit, iniuriaeque sibi illatae negligens, patri totique familiae de victu et habitatione prospexit. Ita migrarunt in Aegyptum Hebraei, 70 numero, et quod mireris, post annos 215 sexcenta virorum milia ab ipsis procreata exiverunt. Quamvis enim defuncto Iosepho immemor beneficiorum eius Aegyptus, indigna servitute Israelitas presiit, tamen illi sub ipsis crescere oneribus, atque ad invidiam indigenarum in immensum multiplicari non desiere. Eadem tempestate Iobus Ausanitidis princeps, filiorum bonorumque omnium iacturam fortiter ferens, nec in atrocissima corporis afflictione deficiens, immortale patientiae exemplum dedit posteris et ex calamitate vegetior feliciorque emersit. istis ex Deo sapientibus suppares fuere magistri gentium, quos fabulosa Graecorum carmina extollunt. Argus Argorum conditor, ob incredibilem perspicaciam centoculus appellatus. Item Prometheus vanitatis imperitiaeque humanae expulsor, qui ob id homines fecisse fingitur. Eiusque frater Atlas, sideralis scientiae cultor strenuus, qui idcirco caelum humeris sustinuisse creditus. Hi procul dubio a Iosepho, communi Aegyptiorum magistro, hausta sapientia, quod cum rudibus eam populis communicarent, tamquam ignem Deorum furati memorantur. Iacobus interim 17 annis in Aegypto, 147 in terris hospes, inter manus filiorum mortalitatem explevit, singulis antea sortes in terra suas fatidico spiritu ominatus, ex maioribus suis nulli pietate secundus, cuius digna praemia Dei benignitate consecutus est. Iosephus permittente rege (cui Eusebius ex vetustis Chronographis Amasis nomen ponit) deportatum patris corpus in Palaestinam, avito quod Hebrone erat monumento, magnifice intulit, cui supervixit annos 54. Numquam non fratres, pro conscientia admissi in eum sceleris paventes, summa benevolentia complexus moriens pietatis in Deum, certaeque gentilibus suis fiduciae monumentum relicturus, testamento sanxit, ut Aegypto egredientes ossa sua promisso patribus solo conderent.

EPHRAIMES.

EPhraimes Iosephi filius, Manassen aetate superiorem, filiorum copia et felicitate superavit. Sed prosperitatem eius universam una clades repente corrupit. Cum enim eius posteri, praematura expeditione Palaestinam intercepturi, Gathaeorum armenta abigerent, ad internecionem caesi, ingentem progenitori et diuturnam maestitiam pepererunt. Et actum de huius Patriarchae prole fuisset, nisi vegeta senis virtus divino munere novam sobolem procreasset, quae

(dictu mirandum) ad octavam generationem excreverat iterum, cum fatale illud tempus illuxit, quo Israelitico populo sedes firmae ac stabiles in Palaestina obtigere. Nec Ephraimi tantum haec fuit felicitas, sed omne genus Israeliticum, prae reliquis mortalibus, per Aegyptum auctum confirmatumque, Deo per id Numen suum gentibus manifestante, iam timori esse regi omnibusque indigenis coepit. Igitur Aegyptii, voluptatibus solum, et captandis undecumque lucris dediti, Hebraeorum industriam et felicitatem iniquissimo animo tulere. Cumque Iosephi beneficiorum memoriam tempus obliterasset, atque Aegypti regnum in aliam demigrasset familiam, inhumano tractabant Israelitas odio, variisque laboribus atterebant.

AMRAMUS.

AMramus Iacobi pronepos, Levin Iosephi fratrem avum habuit. Sub illo Hierophanta quidam Aegyptius, si Iosepho fides, nasciturum Israelitis quendam praedixit, qui adultam aetatem adeptus, res Aegyptiorum gravissime affligeret. Hinc rex praesagio territus palam edixit, omne Hebraeorum masculum in flumen proiectum necare. Tunc Amramus Iochebeda uxore susceptam prolem trimestri spatio clam educavit, invocatoque tandem ad defensionem eius Deo paterno, imminens sibi filioque exitium aversurus, capsulae eum e papyro contextae, probeque oblinitae inclusum, ad ripam fluminis exposuit. Sic extortus parentibus Moses, Iacobi abnepos, singulari fato a regis Chenephris filia Thermuti seu Meride receptus est, et in aula litteris artibusque Aegyptiis imbutus, mira indole effloruit. Cum adolevisset, originis suae gnarus, gentilium calamitates acerbissime tulit, occasionemque nactus ex Aegyptii cuiusdam evidenti iniuria, eum occidit, libertatis spem non obscuram Israelitis praelucens. Cognito autem emanasse ad regem facinus, declinando periculo ad Arabes profugit, ibique reguli cuiusdam gener, ducta eius filia, factus, pecuariae locavit operam. In agro gregibus pascendis, pro instituto maiorum et saeculi istius, vacantem Deus ex ardenti rubo compellat, inque Aegyptum proficisci iubet, et populum inde Hebraeorum educere. Ad opus humanis maius viribus, miraculorum eum splendore, fratrisque Aaronis consortio animat. Accedit regem Moses, Deique Hebraeorum mandatum exponit, sed frustra. Ille enim suis intentus commodis, servientem sibi populum dimittere recusabat, miraculis Mosis arte Iannis et Iambris Magorum Aegyptiacorum, aliquandiu elusis. Sed brevi patuit, quantumvis divina diabolorum fraudes excederet. Nam post ingentem horribilium malorum experientiam, Deus una nocte omne universae Aegypti primogenitum occidit, solis Israelitis, qui agni mactati sanguine postes ex divino oraculo consperserant, communi clade exceptis. Itaque Aegyptii maioris mali metu, ne una omnes nocte interirent, pervicerunt regem obstinate stolidum, ut Israelitas Aegypto excedere compelleret. Quos deinde, ut mox dicetur, stolidius insecutus, cum omnibus copiis rubro mari absorptus est. C. Tacitus memorat, regnante Aegyptiis Iside, exundantem ibi Hebraeorum multitudinem in proximas terras exoneratam, plurimis tamen auctoribus, Bocchoris regi nomen fuisse. Sed is, teste Eusebio, successit Cenchri, qui mari submersus interierat. Ante eum Inachus antea Apis dictus (ut Epiphanius memorat) cuius filia fuit ea, quae et Isis et Atthis, unde Attica dicta, Memphin eximiam Aegypti urbem condiderat. Sed quam incerta sint Aegyptiaca, ante Psammetichum et Necon eius filium, tum dissonantia scriptorum a divinis monumentis, tum Iosephus lib. I. contra Appionem refutans Manethonem, Chaeremonem et Lysimachum, tum ipsa veterum dissidia, satis superque coarguunt: Theophilus ad Autolicum

ex Manethone Aegyptio nomen regi submerso ponit Thetmosin. Lysimachus certe a Iosepho citatus, veriorem secutus calculum videtur, qui Bocchorin regem Iudaeos Aegypto emisisse scripsit, a quo Iosephus ad sua tempora mille septingentos annos numerat. Tunc Cecrops Atheniensium rex vixisse traditur, post quem omnia Graecorum mirabilia historiis fabulisque iactata contigere, ceu Phaethontis incendium; Deucalionis diluvium; nativitas Erichthonii, raptus Proserpinae; Cereris mysteria; Eleusiniorum constitutio; Triptolemi satio; apollinis partus; Cadmi ad Thebas adventus; et iis similia alia, fabulis quam historiae affiniora, quae satis est a nobis, vera tradituris, velut in transcursu dici.

LIBER IV. Ab Exitu Israelitarum tabernaculoque Dei constituto, usque ad templum Salomonis. Epocha annorum CCCC LXXX.

MOSES.

CUm Cecrops in Graecia primus Iovi aram, et Areopagi iudicium constitueret, Mercurius vero Atlantis nepos, Deorum colloquia fingeret, opportunum Deo vero visum est, nomen suum per omnes terras propagare. Quare Hebraeorum querelis imploratus, non tantum Aegyptum, terrarum nobilissimam, miraculis replevit, ut regi necessitatem faceret dimittendi devotum sibi populum; sed deinceps etiam in mari rubro, et desertis Arabiae fulgentissima aeternaque divinitatis suae documenta dedit. Primum libertatis, quam invitus Hebraeis concesserat, paenitens Aegyptius, cum delectis copiis eos insequitur, montibus marique circumclusos aut fame conficere, aut ferro certus, ni propere sub excussum antea iugum redirent. Illis metu trepidis, et caelum suspectantibus, Moses a Deo monitus, percussos virga maris fluctus subito in montes statuminat, viamque Hebraeis per fundum Oceani aperit. Rei novitate attoniti paulum Aegyptii, ut incolumes illos terram attingere perspiciunt, insequi cedentes, qua patebat mare, ausi sunt, ignari id ipsum malis exitio vertere, quod piis saluti esse consuevit. Mox vero redeunte in alveos mari, omnes obruuntur, ventis etiam eodem illud impellentibus, nec ulla earum rerum cessante, quae ab irato Deo ad perniciem immitti solent mortalibus. Moses incolumitate suorum, exitio hostium, virtuteque Dei exsultans, canticum servatori cecinit, populumque armis atque opibus Aegyptiorum instructum, quo vocabatur, ducere instituit. Ingressus eremum, confecto aliquot dierum itinere, omnium rerum penuria invadit. Aegypti servitium cum saturitate ventris desideratur: aegre ab duce cohibentur manus contumaces. At Deus columna nubis interdiu, ignis noctu praecedens, fluentis amaris dulcedinem intulit, coturnicum ingentem vim castris circumfudit, panem caelitus deplutum toto deserto spargit, e petris largissimam aquam prolicit, clarissima ubique potentissimi favoris praebet argumenta. Sic promotum agmen, in itinere ab Amalecitis infensatur. Moses suis in proelium eductis Iesum praeficit, ipse precibus incumbens, promptam a Deo victoriam consequitur. Exin ad Sinai montem perventum. Huic ubi Deus institit, validis tubarum clangoribus aer quatitur, crassaeque nubes crebris cum fulminibus advolvuntur. Inter haec Dei vox longe lateque personat, cuius haec sententia: Solus Israelis Deus pro Deo

habendus. Simulacris is non repraesentandus. Nomine eius sancte utendum. Feriae ipsi sollemnes agendae. Parentes honorandi. Vitae proximi cuiusque parcendum. Honestas corporis libidinibus haud incestanda. Nemini opes fortunaeque corrumpendae. Nemo mendacio laedendus. Possessiones alterius non appetendae. Denique nec minima cupiditate aut cogitatione quisquam violandus. His a Deo dictis, cum tubae circumstreperent, lampades inardescerent, montem fumus obtegeret, populus intolerans terroris, mediatorem postulavit, quo intercedente pleniorem propitiandi Dei modum addisceret. Itaque promissus est alius, suo tempore ex Israelitico sanguine proventurus, quem facile omnes sustinerent. Is Messias designabatur, qui ut Dei filius iam tum populum ducebat, ac cum Mose in monte collocutus, religionis ac morum viam tum edocebat. Sed immorante diutius Mose, quippe qui ieiunus XL dies apud Dominum duceret, flammis consumptum ducem suspicati Hebraei, per Aaronem vituli signum conflatilis erexere, Deum sibi hoc pacto propitiare cogitantes. Regressus Moses cum duas ex lapide tabulas manu Dei scriptas detulisset, populumque luxui et sacrilegio deditum conspicatus, confregit tabulas, indignam esse gentem testatus, cui lex Domini traderetur. Separatoque tabernaculo quadraginta dierum spatio Deum exoravit, ne improbum populum deleret, sed uti consueverat, eum antecedere maiestate propria perdius atque pernox non desisteret. Sic tabulae refectae, structum Dei tabernaculum, Aaron sacerdotio inunctus; facies Mosis tanta claritudine illustrata, ut mandata Dei relaturus velamento eam tegeret. Levitica tribu in sacerdotium segregata, reperta sunt Hebraeorum DC. et III. M. Sic prolatis castris in desertum Pharan perventum, missique exploratores in Palaestinam. Plerique felicem quidem terram, sed gentes pervalidas et munita ingentibus muris oppida, vanamque de expugnatione earum spem renuntiarunt. Id ubi populo compertum, desperato Dei auxilio in Aegyptum reverti pararunt. Sed consternante subitanea Dei apparitione cohibuere impetum, retro convertere iter iussi. Sic totos quadraginta annos in desertis demorati, Palaestinam non occuparunt, donec variis cladibus consumerentur, quicumque Deo tot experimentis cognito fidem denegassent. Nihilominus caelesti eos cibo pavit Deus, aquasque e rupibus produxit, coturnicibus iterum castra circumfudit, aliaque gloriae suae monumenta tum Hebraeis, tum omnibus per orbem terrarum gentibus memoranda reliquit. Interim fato absumptis, qui per aetatem et experientiam certiora de Numine arbitrari debuerant, Mosi quoque vitae terminus appropinquabat. Sed antequam e mortali vita migraret, Aradum, Sihonem, et Ogum, interiacentes inter Idumaeam, Euphratem ac Iordanem reges subegit, castraque super Iordanem haud longe ab Hierichunte molitus est. Decessit anno aetatis centesimo et vicesimo, vir Deo carissimus, perque omnes gentes et tunc et omni aevo celeberrimus. Nam etiam Ethnicis scriptoribus Beroso, Diodoro, Trogo Pompeio, Iustino, Tacito, Plinio, Straboni, Treb. Pollioni, Iuvenali, et plerisque aliis notum fuisse reperimus: De sepulcri loco nihil compertum. Eodem temporis tractu Erysichthon Cecropis filius Apollini Delio templum excitare, et Lycaon in Arcadia humanis victimis litare ausus est, Satana Deum aemulante.

Lycaone prognatus Oentrus primus omnium coloniam in occiduas Europae partes deduxit, cuius socii in Italia ab incerta origine Aborigines, deinde ab Italo rege Itali appellati sunt.

Aegyptus quoque, si Graecis fides, sub id tempus nomen imperiumque mutavit. Nam Danaum regem Aegyptus expulit, regno a se nomen fecit, Danaus exul primus navem advexit in Graeciam,

cum ante ratibus navigaretur. Is eiecto Stenelo Argos urbem tenuit, ubi per quinquaginta filias totidem Aegypti fratris filios interemit, uno superstite Lynceo, qui sceleris poenas exegit, occisoque patruo regnum obtinuit. Theophilus Antiochenus ex Manethone Aegyptio Danaum Armen vocatum, Aegyptum Sethon scribit, eorumque imperium in 180 ab exitu annum incidit.

IESUS vel IOSUA.

IEsus seu Iosua, vir sanctus et armis egregius, Mosi a Deo substitutus; deficiente navium copia, Iordanem plene undique ripis stagnantem divino munere discidit, omnemque exercitum per siccum alveum traduxit. Mox solo tubarum clangore expugnata Hierichunte, cuius validissima moenia Dei nutu conciderant, omnes Palaestinae gentes aut excidit aut terrore compressit. Aliqui indigenarum Africae littora tenuere, ex quibus postea illustris Poenorum populus, linguam Cananaeam referens, exstitit. Gabaonitae, gens valida, ultro se dediderunt. Deditio haec proximarum urbium regibus iras concivit. Obsessis subvenientes Ebraei, ope subnixi Numinis, reges in fugam egere. Cumque dies caedentes deficeret, ne nox victis praesidio esset, precatu ducis sol iussus cursum sistere, diemque diei continuare, ut nullum hostibus Dei effugium suppeteret. Tantum viri unius fides valuit. Diviso per tribus captivo solo, partaque pace, mortuus est Iosua anno aetatis decimo et centesimo, regnante, ut ait Augustinus, apud Assyrios rege octavo decimo Aminta, apud Sicyonios Sexto decimo Corace, apud Argivos decimo Danao, apud Athenienses quarto Erichtonio.

Sic dum Hebraei Palaestinam colere incipiunt, Ceres frumenta conficere molereque in Attica, Italia, Siciliaque invenisse scribitur, ob id a posteris Dea iudicata. A qua acceptas fruges Triptolemus Eleusina veniens distribuit, terramque diligentius colere edocuit. Iuppiter vero frater Cereris, alii Xanthum vocant, Eusebius Asterium, Europam Agenoris Phoenicis filiam, Minois Rhadamanthi et Sarpedonis postea matrem violavit. Ibi Cadmus sororem ab Iove raptam, inquirens, ex Aegypto ad Phoenices, a Phoenicibus ad Graecos litterarum characteres detulit. Ex cuius filia deinde Semele Bacchus, vitium in Graecia repertor, ingens Poetarum fabula, procreatus: Atque hic est Bacchus tertius, Iovis postremi et Semeles filius. Nam duo alii aliis Iovibus geniti, supra nobis memorati sunt. Nec enim absurde scripsit, qui illustrium familiarum primogenitos Ioves et Iunones, nepotes fortissimos, Hercules Graecis dictos, prodidit; Cicero quoque plures Ioves, Mercurios, Minervas agnoscit.

PINEHAS.

DEfuncto Iosua, Cananaei, spe Hebraeos superandi concepta, Adonibesecum ducem creant. Hebraei consulto per Pineham sacerdotem Deo, congressi cum idololatris ducem Adonibesecum, multorum antea populorum victorem, capiunt mutilantque; multa oppida in potestatem redigunt, inter alia Ierosolymam, occisis habitatoribus. Sed Beniamitae, quibus superior pars urbis sorte obvenerat, tributo imposito incolis, contra divinum mandatum eis pepercerunt. Idem aliae tribus imitatae: Sic secundis rebus florentes luxuria corrupit, ut violata religione ignaviae insuescerent. Desieratque et optimatium magistratus, neque Senatus ex instituto legebatur. Itaque reperti, qui domi suae sacra et penates gentium ritu facerent, immo publice praeposteram Venerem exercerent, nefandasque etiam libidines defendere non erubescerent. Talia ausi Beniamitae a tribulibus pene ad internecionem caesi sunt, aegre reparata tribu. Constat eo bello Beniamitarum viginti quinque milia, Hebraeorum quadraginta M. cecidisse. Sed Israelitas nepos Aaronis Pinehas graviter increpavit, obtentaque

ad modicum paenitentia, mox relapsos ad profanas consuetudines Cusanrisathanus Mesopotamiae Rex bello adortus subiugavit, immitique imperio habuit octennium; quo tempore Busiris, Neptuno natus et Lybia, in hospites saevisse secus flumen Nilum traditur, occisus tandem ab Hercule Aegyptio.

OTHONIEL.

ISraelitae malis pressi Deo supplicant, qui Calebi fratrem virum strenuum, evi Othoniel nomen, eis excitavit libertatis vindicem. Is coactis copiis vincit Syros, ac rebene gesta primus post Iosuam iudex et gubernator deligitur, quem magistratum ad quadragesimum a morte Iosuae annum gessit.

Eo tempore Amphion et Zetus, conciliatis eloquentia concentuque musico agrestibus, Thebas dicuntur occupasse et muniisse, expulso Cadmo Agenoris filio Sisyphus in Achaia Ephyram, quae postea Corinthus dicta, condidit.

Linus Amphionis aequalis, Herculem Iovis et Alcmenae filium erudivit. Rhadamanthus in Lycia, Minos in Creta, Acrisius apud Argivos, magnam iustitiae et severitatis laudem adepti. Acrisius Amphictionas popularem Graeciae Senatum instituit.

EHUDUS.

DEfuncto Othoniele, Hebraei iterum sine Magistratu, sine metu Numinis agentes, ab Eglone Moabitarum Rege subacti, annua tributa pensitarunt. Eglon Hierichunte structa regia, per annos decem et octo variis illos malis exagitavit, cum interim adolescens Ehudus, robore corporis animique fiducia praestans, in familiaritatem se insinuavit tyranni. Cui aliquando munera ferens, arcanum fingit, nactusque solum uno ictu transfigit. Digressus, fit auctor recuperandae libertatis, occupatoque Iordanis traiectu, fortissimos Moabitarum ad decem milia occidit. Sic barbarum iugum excutitur. Ehudus princeps creatus LXXV post Othonielem anno decedit, extremis temporibus Samgarem socium nactus, qui Phoenicum sexcentos una sude interfecisse proditur.

Divinam horum Heroum fortitudinem quodammodo aemulati feruntur, Graecorum carminibus celebres, Perseus, Bellerophontes, Pelops.

Perseus Iove natus et Danae, filia regis Argivorum Acrisii, Gorgonem Medusam meretricem, secundum Pausaniam, Afrorum ad Tritonidem paludem dominam, amatores suos miris philtris dementantem, secundum alios bellatricem strenuam, capite truncavit, celerrimaque Bellerophontis navi, cui nomen Pegasus, traiecto mari Barbaros Asiae domuit. Bellerophontes ab Antaea (Hygino Stenobaea est) Praeti uxore, de stupro appellatus, lascivam feminam repulit. Ardescens repulsa mulier maritum accendit, ut datis codicillis, quibus [Orig: queis] interfici mandabatur, Bellerophontem ad Iobatem socerum in Lyciam mitteret. Iobates in ultionem intentati criminis, ad Solymos domandos Bellerophontem amandat, ut sub praetextu memorabilis pugnae interiret. Reducis autem (nam et alia pericula feliciter ab eo superata cognoverat) virtutem admiratus, filiam ei cum parte regni uxorem dedit. Porro Dardanus item Iove genitus, Teucri gener Dardaniae, eius filius Tros, Dardaniae a se Troadis nomen fecit. Cuius filium Ganymedum quod Tantalus rapuisset, bello a Troe ac Paphlagone petitus, varia fortuna restitit. Tantali autem filius Pelops curuli certamine victor, cum Hippodamia Oenomai regis filia, pulcherrima virgine, esset potitus, deductis in Graeciam colonis, Peloponneso nomen indidit. Huius soror Niobe fuit, quae ex amissione liberorum stupefacta, aut imposita sepulcro eorum imagine sui lapidea, Poetis fingendi dedit materiam. Pelops postmodum ludos Olympicos Iovi instituit, deinceps ab Atreo et Hercule instauratos, Praetum vero et Acrisium inter se bellantes, clypeos invenisse

tradit Plinius. Eodem fere tractu temporis Ianus in Latio Aboriginum Rex fuit, successore Saturno, quem hospitio susceperat; Quo regnante aureum fuisse saeculum ex rerum communitate, inventoque in locis occiduis vinearum atque agrorum cultu memorant. In Palaestina ob annonae gravitatem aliqui solum vertere. Ex quibus Naemis vidua Rutham nurum suam e Moabitide terra secum reducens, illustri eam marito elocavit, Boazo scilicet iam seni, ex qua Obedus Davidis regis avus procreatur.

DEBORA.

INterim Israelitae ob violatas religiones iterum perpessi tyrannum Cananaeorum regem Iabinum, finitimorum iniuriis ac depraedationibus patuere. Iabini Ducem Siseram Debora Prophetis, adiuncto sibi Baraco Naphtalita profligavit cum exercitu, Deo grandine et imbribus in hostes pugnante. Profugus imperator muliebri manu cecidit. Iael e Mosis affinitate prognata mulier, illectum in aedes suas sopitumque aggressa, clavis per tempora adactis, humo affixit, et Baraco mortuum hostem ostendit. Qui armis in Iabinum regem conversis, et ipsum excidit et regiam. Deborae divinae vati aequalis fertur prima Hexametri Carminis inventrix apud Graecos Phaemonoe, filia Apollinis credita, quo recenti Deo plenam se gerens, oracula reddere vicinis coepit, oppido Delphis sub Parnasso monte sito. Specus erat subterraneus, cuius orificio imposito tripodi insistens, exhalatione voraginis temulenta futura praecinebat. Nam antea quicumque in specum oraculorum causa insilierant, e conspectu hominum ablati disparuerant. Itaque impositus orificio tripus est ab accolis, quem ascendens mulier ad id consecrata, statim a daemonio corripiebatur, interrogantibusque futura praecinebat. Celeberrimum multis saeculis oraculum Christo nato conticuit.

Eadem tempestate fuit Midas, Gordiae filius, in Phrygia divitiis quam artibus instructior, qui, quod Apollini Pana praetulisset in Musicis, aures habuisse asininas fingitur. Pana tamen Arcades magnis religionibus coluere. Orpheus quoque sub id temporis Deos celebrare versibus coepit: Sed unum omnium supremum praedicavit. Car, a quo Caria, auguria ex avibus invenit, adiecit ex ceteris animalibus Orpheus. Sic aruspicium Delphus, ignispicium Amphiaraus, auspicia avium Tiresias Thebanus, interpretationem ostentorum et somniorum Amphictyon Graecis tradidere. Daedalus imagines primus animatis persimiles fabricavit, ut visum, incessum, totumque viventium habitum exprimerent. Is postmodum e Creta elapsus, ob investigabilem fugam pennis avolasse fingitur. Eodem tempore, Acrisio non sponte Persei interfecto, ARgivorum Reges defecerunt, cum usque ad Pelopem regnatum Argis esset annos 544. Translato Mycenas imperio, regnarunt post Acrisium, Perseus, hinc Eurystheus Stheneli filius, deinde occiso ab Heraclidis Eurystheo, Atreus, Thyestes, Agamemnon, Aegistus, Orestes, Tisamenos, Penthilus et Cometes, usque ad Heraclidarum descensum, de quo suo loco.

GEDEON.

INvalescente per Graeciam superstitione, nec Hebraei sibi caverunt a profanorum numinum obsequiis. Quare indignante Deo Midianitae et Arabes, immensa multitudine, otio deditos oppressere, frumentumque et pecus omne annuis incursionibus depraedati, ad extremam eos egestatem et famem redegerunt. Increpatis per vatem Israelitis, et ad Deum refugis, numquam eius clementia defuit. Itaque excitatus Gedeon, Manasseae tribus vir, signisque confirmatus, idolum Baalis ante omnia destruit. Inde ex decem armatorum milibus quae coegerat, deligere iussus promptissimum quemque, trecentos ex iis tubis facibusque instituit, castraque hostium tripartito agmine circumsistens noctu, maximarum

copiarum opinionem iis ingessit. Quare panico correpti terrore fugam arripiunt, gladiis se invicem pedibusque obterentes. Fugientibus insistit Gedeon, vocatis ad arma finitimis, reges ducesque comprehendit, hostiumque ad centum viginti milia cadunt. Ea victoria tantum sibi auctoritatis peperit, ut Hebraei ultro hereditarium ipsi filiisque eius imperium offerrent. Quo ille modestissime recusato, quadraginta annis ius dixit populo, ut parum aut nihil a privato differret; in eo praecipue culpandus, quod iniussu Dei vestem sacravit e manubiis, quam familiares incesta religione coluerunt. Superstitionem eam adeo aversatus est Deus, ut omnes fere Gedeonis filii (erant autem LXX e plusculis uxoribus suscepti) interirent, scelere unius Abimelechi spurii. Qui ut per nefas invasit dominationem, sic cum ignominia amisit, fragmine molaris saxi transverberatus caput, devolvente id e turri femina. Sic fratrum caedem probrosa morte expiavit.

Dum Hebraei a se Arabes eiciunt, Pelasgi gens Thessalica, Italiae maritima, qua Siciliae obvertitur, occupant: ab iis regio Magna Graecia nominata. Pelasgi Umbros exegere: Hos Lydi, a quorum rege Tyrrheno Tyrrheni dicti sunt. Mox a sacrifico ritu, lingua Graecorum, quam intulerant, Thusci sunt cognominati. Similiter Siculus, Itali filius, a Pelasgis pulsus, in proximam traduxit insulam populares, quam olim Cyclopes tenuerant, tunc Sicani, Hispanica gens, incolebant: ab eo insula Sicilia dicta, ante bellum Troianum aetate tertia.

Paulo post Evander Arcas, factionibus in patria agitatus, duabus navibus in Latium appulit et a Fauno rege (is Pici filius, ab Iano quartus erat) Palantium habitandum suscepit, eundem locum, qui postea Romae Palatium dictus. Mater eius Graecis Themis, Latinis Carmenta vocata, fatidico spiritu celebratur. Fauni uxor Latinarum litterarum mater audit.

Suppar illis Minos Iunior, Lycasti filius, Athenienses ob necem filii sui Androgei bello aggressus vicit, tributi nomine pueros imperavit, quos Minotaurus, seu ex Pasiphaes adulterio genitus, seu adulter ipse, in carcere flexuoso, quem Labyrinthum vocarunt, confecit. Ad extremum Theseus ad eundem specum damnatus, impetrato ab Ariadne filia Minois subsidio, saevum hominem interemit, mortuoque patre Aegeo, Pandionis filio, Atheniensibus libertatem dedit, ipsa urbe e circumiectis vicis frequentata. Idem postea Orcum Molossorum regem, Pirithoo comite, exspoliare Proserpina conatus, exitium sibi audacia attraxisset, nisi ab Hercule superveniente esset periculo exemptus; Pirithoum Cerberus canis discerpsit. Extrema Gedeonis aetate Tyrus est condita, annis 240 ante Templum Salomonis.

THOLAS et IAIRUS.

EXempto rebus humanis Gedeone, non destituit Deus populum sibi addictum, sed per Tholam Isascharia tribu ortum, salutem ei victoriamque a circumiectis gentibus comparavit; Eoque post viginti tres annos defuncto, per Iairum Gileaditam, prole et opibus potentem, 22 annis. Quibus mortuis, pudendum dictu, Hebraei illos coeperunt Deos colere, quorum veneratores veri Dei ope ipsimet subiugaverant. Dii isti nec Graecos, superstitionum Asiaticarum aemulos, quiescere sunt passi. Cum enim Phryxus et Helle Athamante geniti, novercae Inus insidiis peterentur, corruptaque auro Pythia ad caedem poscerentur, congestis opibus fugam arripiunt, et ad Aeetem Colchidis regem properant. Ibi Helle e navi in mare prolapsa Hellesponto nomen imposuit. Phryxus ad Colchos pervenit. Exportatos ab eo thesauros repetituri, aut novos reperturi Heroes Graeciae, navem Argo dictam conscendunt Iason, Admetus, Castor, Pollux, Hercules, Peleus,

multique alii, fabulis potius Graecorum quam veritate celebrati. Pervecti ad Colchos, filiae Aeetae regis, Medeae nomine, persuadent nuptias Iasonis, deceptisque eius artificio custodibus, opes auferunt. Renavigantes in Thessaliam Laomedontem Troiae regem, Ili filium, quod pactam pro filiae salute mercedem negasset, obtruncant, regnum Priamo filio tradunt. Inde Iasonis patruum Medeae veneficiis perimunt. Ex Argonautis istis Hercules, percursata etiam deinceps Hispania, per Gallias in Italiam penetravit, captivis adhuc Iliensibus multaque praeda gravis. Eum Evander benigne suscepit, nec paucos comitum eius, seu amoenitate locorum, seu expeditionis taedio, in Latio detinuit. Idem Hercules Amazonibus ad Thermodoonrem Ponti fluvium habitantibus, bellum intulit: Theseus iisdem Hippolyten eripuit. Quibus irritatae iniuriis mulieres, quae olim coniugum suorum caedem finitimorum exitio erant ultae, cum Asiam percurrissent, in Graeciam irrumpunt, iras suas in Atticam Thesei patriam effundunt. Cum iis bello congressus Theseus, vincit quidem, at superstites foedere inito dimittit. Amazones patria desperata, cum Scythis belli sociis communes occupatum sedes remigrant. Epheso antea, aliisque in Asia urbibus conditis. Apud eas viri mulierum, mulieres virorum operas administrabant; Femellis [Orig: Faemellis] adusta mamillarum altera, ut expeditiores arcum tenderent. Sic muliebre imperium per multas aetates continuatum ferunt. Africanas Amazonas Herculem delevisse, scribit Diodorus. Asiaticarum reliquias ad Alexandri tempora durasse perhibent. Hercules plurimis laboribus exantlatis Olympicos ludos, Theseus Isthmios edidit, ante primam Olympiadem 430. Theseus tandem a Lycomede Scytio de rupe praecipitatus: Hercules toxico Deianirae cruciatus, flammis rogi a se ipso constructi periit. Ambos Graecia, Herculem reliquus etiam orbis, quem peragraverat, divinis honoribus coluit. Thesei cineres e Scyto insula post 400 annos reportavit Cimon, Plutarcho teste. Ceterum Eurystheo ab Herculis, cui aerumnas facesserat, filiis tandem trucidato, successit Atreus, qui cum Thyeste fratre capitales inimicitias exercuit. Thyestes enim Atrei uxorem adulterio macularat, Atreus Thyestis filios clam peremptos ipsimet epulandos apposuit, atrocem iniuriam atrociori ultus. Foedum quoque Laii Thebani domus spectaculum edidit. Oedipus patris interfector, matris maritus, filiorum frater, suus vitricus factus est. Laius enim oraculo territus Oedipum filium, traiectis ferro pedibus, exposuerat. Servatus a pastore filius cum viriles annos attigisset, patrem sibi in Phocide obvium, per rixam ignarus occidit. Idem paulo post, quod agrum Thebanum Sphyngis cuiusdam praeferocis atque insidiosae mulieris latrocinio liberasset, regno potitur, matremque Iocastam inscius matrimonio sibi copulat, et ex ea Etheoclem et Polynicen filios procreat. Illi per Tyresiam vatem de piaculo edocti, regnum sibi vendicant, patrem domi tenent, turpitudinis conscientia excaecatum, mox et ipsi sceleratis se natalibus dignos gerunt. Etheocles enim Polynicen alternis secum annis regnare, ut convenerat, non passus, ex fratre hostem reddidit. Polynices Adrasti soceri potentia adiutus, comitibus Tydeo, Capaneo, Amphiarao, et aliis Thebas oppugnat. Scelerati belli tristis exitus fuit. Nam fratres mutuis vulneribus consumpti, Amphiaraus, perfidiam uxoris Eriphyles, a qua proditus ad bellum fuerat, parricida manu filii ulturus, hiatu terrae periit; duces reliqui omnes, praeter Adrastum belli tempestatibus hausti sunt. Eorum filii, Epigoni dicti, Thebanos ingenti strage affectos urbe tandem expulerunt.

IEPHTES.

PEr id tempus Gileaditae Hebraei Iephten virum strenuum hereditate sua

eiecerant, maternae originis inhonestatem ei obiectantes, cum ipsi Deo fidem nefarie frangerent. Itaque servitute pressis postquam remedium a vanis numinibus nullum suppetebat, Iephtem Deo fidum ducem postulant. Is privatam ignominiam publicae saluti condonans, ut nihil se non Dei causa facturum testaretur, vovet se ei daturum, quicquid victoria potito primum domo obviam procederet, votique reus filia se unica orbat, ut fidem Deo datam omnibus modis servandam demonstret. Inde hostibus iuxta ac superbis popularibus formidabilis, sexto ducatus anno obiit, succedente Ebzone Bethlehemita, qui tranquillis rebus exacto imperio, septimo anno decessit, XXX filiorum, totidemque filiarum pater, omniumque vivo adhuc seniore in matrimonio degentium. Post Ebzonem Allon Zebulonites annis decem, itemque Abdon, Graecis Labdon, annis octo rerum potiti, nihil singulare, quod Historia eloqueretur ediderunt. Abdon numero filiorum nobilitatus est. Filios enim XL, nepotes XXX habuit. Istis ut LXX egregiis equitibus stipatus circumvectabatur. Maiores rerum motus eo tempore in Graecia Asiaque fuere. Etenim Priamus, quem Argonautae, iustitiae opinione, Laomedonti occiso substituerant, Antenorem misit in Graeciam, de iniqua patris caede expostulaturum. Ut verbis parum profici intelligit, iniuriam iniuria pensare constituit. Alexandro filio mandat, ut seu vi, seu fraude Graecis noceat. Is classe advectus Spartam, ex insidiis Helenam Menelai regis uxorem abducit. Qua non reddita, principes Graeciae coniurant in Asiam, communem contumeliam rati communi Marte vindicandam. Agamemnon Menelai frater, nepos Atrei, imperator decernitur. Bellum varia utrinque clade maximisque viribus geritur per decennium: Achille, Aiace, Diomede, Ulysse Graecorum; Hectore, Memnoneque Troianorum ducibus. Tandem excidio Troiae, Priamique ipsius ac filiorum omnium exitio finitur, cum quindecies centena hominum milia ex utraque acie cecidissent. Nam et Assyriorum Monarcha Tautamus, multaeque gentes aliae auxilia Priamo submiserant.

Dum Troia capitur, Aeneas Anchise genitus, e semine Phrygum regio, arcem Pergami subito occupat, Graecosque in urbe furentes sustinet, quoad imbellis multitudo praesidio munita Idam montem conscenderet. Inde pactus sibi suisque incolumitatem, navibus reliquias Troianorum imponit, variisque pelagi erroribus iactatus, tertio anno Laurentum Italiae appellit, regnante ibi Latino, apud Athenienses Menestheo, apud Assyrios Tautamo, apud Iudaeos Abdone. Troia eversa, secundum Eusebii computum, ante primam Olympiadem annis 406, ante Romam conditam 432, anno a mundo condito, ut nos supputamus secundum sacrarum fundamenta litterarum, 2843, qui annus Abdonis Iudicis primus. Aegyptum tenebat Vesores, Proteus dictus aliis, qui, dum omnia bellis miscet, Scythas lacessit. Scythae Aegypto vastata, paludibus eius magis quam viribus in Asiam retroacti sunt. Perdomitam caedibus infinitis Asiam, vectigalem fecisse dicuntur, cumque quindecim annis ei sine pace essent immorati, uxorum flagitatione revocati sunt, denuntiantium, ni redeant, sobolem se a finitimis quaesituras.

SAMSON.

EA tempestate Samson, mortalium fortissimus, matre sterili nascitur. Deo devotus ab utero perpetuam illi comam, voti symbolum, aluit, tantae ex divino spiritu virtutis, ut leonem in via obvium manu discerperet. Uxorem ex Allophylis duxit, quae cum absente viro in alterius matrimonium convenisset, Samson contumeliam totius gentis ludibrio ultus est. Vulpium caudis lampadas illigavit, quibus maturae messes conflagrarunt, omnibusque aliis incommodis profanum vulgus urgere non destitit.

Quare vinctus ab Hebraeis, ut supplicia Philistaeis, quorum imperio tenebantur, hostibus daret, ruptis vinculis, arreptoque osse asinino, quod casus telum dederat, mille eorum prostravit, nec, dum fidem Deo servat, ulla humana virtute superari potuit. Nam et portas urbis Gazae quibus claudebatur, manibus correptas convulsasque, per aliquot miliaria in montem Hebroni vicinum asportavit. SEd blandimento Dalilae, mulieris impudicae, delusus, vir bello insuperabilis, cum secretum fortitudinis enuntiasset, detonso crine ope Spiritus Sancti excidit. Sic proditus a meretrice, auro corrupta ab Philistinis, oculis miser privatur, et in pistrinum detruditur. Postmodum tamen redintegratis cum capillo viribus, columnas templi disiecit, in quo publicum Idolo epulum dabatur, turbaque hostili universa, cum ruina domus obruta, ipse non inultus occubuit, cum vindictam Dei exercuisset in idololatras annis XX.

Meliori tum fide Latinus, Latii Rex, Aeneam Troia profugum habuit. Is hospiti cum parte agrorum Laviniam ex se natam coniugem dedit, publico foederi domesticum adiungens: unde Lavinii nomen coloniae impositum. Ceterum iniuriam suam ratus advenae hominis honorem Turnus, ad Rutulos transfugit, simul Aeneae Latinoque bellum intulit. Ex qua acie cum neutra pars laeta abiret, Turno Latinoque peremptis, Aeneas victoriae fructum tulit, regnoque Latinorum potitus est, cum quinque reges ex ordine, Ianus, Saturnus, Picus, Faunus ac Latinus, id tenuissent annis 150. Tum Phryges, Latinorum nomine legibusque assumptis, in unam cum iis civitatem coalescunt. Aeneas quarto regni anno a Mezentio Tyrrhenorum rege oppugnatus interiit, corpore non reperto pro Heroe cultus est. Eius civem Antenorem eodem tempore cum multitudine Henetum in intimum maris Adriatici sinum venisse, gentique ibi Venetae nomen intulisse memorant. Sic Romanum Venetumque populum Troianae originis censent, victosque a Graecis, aliorum postea populorum, ipsorumque Graecorum evasisse victores. Ceterum Ascanius Aenea natus, abundante Lavinii multitudine, florentem, ut tum res erant, urbem matri suae novercae reliquit: novam ipse aliam sub Albano monte condidit, ab situ Albam Longam appellatam. Inter Lavinium et Albam colonias, triginta ferme anni interfuere, quos Ascanius tranquillos pacatosque habuit, Philistinis interim Hebraeos servitute prementibus.

HELIS SACERDOS.

HEbraeis cum alii Heroes deessent, Helis Sacerdos ius dixit quadraginta annis. Quo praesidente domi forisque labefacta est Res publica. Nam filii eius Hophnis et Pinehas sacerdotium in quaestum vertere, munera a sacrificantibus exigentes, matronasque Deo devotas nefarie violantes, leviorque patris castigatio non satisfecit iuvenum disciplinae. Et Allophyli a Samsone repressi pridem, quam in Iudaeam iterum irruerent, Israelitas acie devicerunt. Restituturi bellum Hebraei arcam Dei in castra accersunt, ut praesentia eius in terrorem hostes fugamque ageret. Sed qui animo Deum exuerant, symbolica eius praesentia non tam adiuti quam prostrati sunt. Iterum enim conflictu succumbunt, arca capitur, filii sacerdotis cadunt. Helis delato ad se mali nuntio consternatus, animam exspirat, luctuque et lamentis omnia personant. At Deus Hebraeorum arcae insidens, victricem terram deosque Philistinos gravissime afflixit. Ubi arca fano illata est Dagonis, idolum corruit, cumque restitutum esset ab Azotiis, postridie etiam capite truncatum reperitur et manibus; Philistaei ipsi inguinum aegritudine et pestilentia percussi, nullum malis remedium invenere, donec de sacerdotum suorum consilio arcam Hebraeis redderent. Imposita vehiculo arca feminis bobus iuncto, iter

nullo duce in Iudaeam direxit, ubi irreverentius a Bethsemitis excepta, supra quinquaginta hominum milia repentina clade deiecit. Quamobrem trepidi incolae Carathiarim eam transtulerunt, ubi Levitae religiosum ei officium praestiterunt viginti annis.

Dum illis Palaestina motibus concutitur, haud paulo minores in Graecia exstitisse memorant. Cum enim Herculis posteri quinquaginta annis a Peloponneso exulassent, tandem ductu Cresphontis, Temenis et Aristodemi classe eam repetunt et obtinent, pulsa Selopis progenie, quam semper sibi maioribusque suis inimicam senserant. Aristodemus Spartanorum Rex creatus est, anno post Troiam captam octogesimo, cui mox Eurysthenes et Procles ambo filii pari imperio successere, unde mos invaluit, ut bini Spartanis reges, singuli e sua familia praeessent.

Athenis eodem tempore Erechtheidarum imperium desiit; Et Melanthus Pylius ob interfectum duello Xanthum Boeotium, Timoeti in regno Athenarum substitutus est.

In Latio Aeneas Sylvius, Aenea ex Lavinia filius posthumus, a silva, ubi natus erat, nomen gerens, regnavit post Ascanium, omnibusque deinceps Albae regnantibus Sylviorum cognomen dedit. Iulo Ascanii filio Sacerdotii dignitas populo auctore tributa, quam ex eo orta gens Iulia hereditariam tenuit.

SAMUEL.

MOx collapsas Hebraeorum res erexit Samuel Levita, qui per omnium honestarum artium cultum, pueritiam et adolescentiam transegerat. Is Iudicum postremus, idemque Propheta eximius, tam sancte administravit rem publicam, ut a nemine cupiditatis posset aut iniuriae ullius convinci. Amotis Idolis, veri Dei Numine fretus Philistaeos ingenti proelio [Orig: praelio] fudit. Cum senuisset, dissimiles patri ac degeneres filii avaritia alienarunt liberioris populi animos, adeo ut avitam libertatem spontaneo mutare servitio cuperent, regiumque nomen, plerisque tunc gentium familiare et acceptum, divinae gubernationi anteferrent. Illa eorum vecordia commotus Deus, qui per Prophetas et Heroes mitissimo eos imperio habuisset, obstinate ad deteriora ruentibus beneficia exprobravit, suam testatus iniuriam esse, quam Legato suo inferrent. At hebraei destinationis certi, non destiterunt coeptis, donec voti compotes fierent, regemque petitum obtinerent. Eodem fere tempore Sicyoniorum regnum, quod sub regibus 862 annos duraverat, sub sacerdotibus Carnei Apollinis defecit, Charidemo sacerdotum ultimo sumptuum onera effugiente.

Hebraearum rerum summa penes Iudices fuit, a Mose usque ad Samuelem, ad annos quadringentos et viginti.

REGES HEBRAEORUM, SAULUS.

REx primus Hebraeorum Saulus, dum de amissis asinis Samuelem consulit, regnum reperit, Deique monitu sacro unguento perfusus, regium spiritum induit. Modestus animi, forma excellenti, belli egregius, nihil regium praeter constantiam deerat. Incipientes regni curas Nahas Ammonitarum Rex oneravit. Hic Galaaditas exitiali bello premens, Iabensibus deditionem offerentibus dexteros se oculos effossurum minabatur. Insolenter novis subditis insultantem Saulus, adiuncto sibi Samuele, devicit, dignumque se regali fortuna obtrectatoribus ostendere, quam ultione in eos saevire maluit. Cum paratas

semper copias secum haberet, partem earum Ionathae filio in Philistaeos ducendam tradidit, qui caesis eorum praesidiariis, ingens Hebraeis bellum concivit. In quo nihil segnior, quod suos armis exutos, animis concidisse noverat, solus cum armigero hostiles munitiones aggressus, tantum terroris intulit, ut universa multitudo, desperata victoria, in effusissimam se fugam daret. Fugientibus a tergo insistentes Hebraei facilem victoriam, cum victoria libertatem adepti sunt. Inde Saulus Amalechitas, infestissimam Hebraeis gentem, cum fortunis delere iussus, bona imperii initia dedecoroso fastu obliteravit: Praedam divinae voluntati antetulit, Agagum regem latrociniis infamem conservare, quam Dei obsequi mandatis maluit. Quo facto offensus Deus Davidem valde tum adolescentem, unguento regali perlini, regnoque inaugurari iubet, Saulo inscio. Hinc recrudescente cum Philistaeis bello, David regias ante annos curas animosque gerens, Goliathum gigantem duello prostravit, ac perillustris victoriae Hebraeis auctor, fortibus factis, amorem sibi totius populi decusque maximum comparavit. Illius gloriam suum casum interpretatus Saulus, neque fas neque fidem deinceps pensi habuit, Filiam ei Goliathi capite licitatus non dedit, alteram nova conditione despondit, si centum praeputia ex hostibus retulisset. Sperabat enim iuvenem periculosa audentem facile periturum. Sed conditione praeter spem impleta, promissum exsolvere coactus est, cum interim filio et amicis imperaret, ut quem invitus adscivisset generum, dolo tollerent. Verum Ionathas paternae auctoritati honestam, incorruptamque fidem simulationis incerto praetulit. Sic Sauli saevitia ad modicum repressa. David in speciem recuperata gratia, graviora pro republica subiit. Sed semel invisum, seu bene, seu male facta premunt. Ita Saulus Spiritu furoris per intervalla agitatus, bis Davidem lancea traicere voluit, bis David propera fuga letalem ictum declinavit, nec ultra se inimico credidit. Primum ad Samuelem, inde ad Philistaeos, postremo ad Moabitas confugit. Hinc revocatus per Gadum Prophetam, varia vitae pericula divina semper virtute evasit. Bis regem in potestate habuit, exitioque eius per sanctissimam animi moderationem abstinuit, ut pateret omnibus, malos, cum maxime nitantur in bonorum exitium, frustra esse; bonos, cum in promptu habeant nocere nolle. Interim ad Davidem afflictissimus quisque, ac fortissimus Hebraeorum, tamquam ad commune asylum vindicemque iniuriarum se recipiebat, quam manum exul e rapinis gentium aluit, donec Saulus bello Philistino caderet. Victus enim acie tyrannus, ne in hostium manus veniret, gladio suo incubuit. Pridie quam occumberet, Samuelis manes per fatiloquam mulierem, ut plenae sunt talibus daemonum artes praestigiis, evocatos exhorruit, tristemque mortis nuntium infelici dextera subsecutus est. Cadaver eius victores de Bethsanis (quae Scythopolis postea) muro suspenderunt, caput Dagonis in fano fixum. Sed Iabenses discussae olim obsidionis memores, detractum manibus corpus regium sepulcro intulere. David carminibus deplorato infesti soceri exitio, collaudataque Iabensum fide, pridem destinato regno potitur, postquam a Samuele et Saulo administrata esset res Hebraea annis quadraginta.

Gloriosior sub id temporis apud Graecos Codri Atheniensium Regis mors fuit. Nam Peloponnensibus, bellum facturis Atticae, respondisse fertur Apollo, victoria potituros, quorum Rex interiisset. Igitur Codrus, mentito pauperis habitu, castra hostium ingressus, in suam eos necem per iurgia provocavit. Secuta Laconum desperatio et clades, regisque sui morte Atheniensibus victoria stetit. Cum eo regia potestas exstincta, Atticae deinceps Archontes ius dixere; quorum primus Medon, Codro genitus,

posteris suis Medontidarum nomen reliquit. Tota tum Graecia magnis motibus concussa est. Orestes olim Clytemnestrae matris, Aegistique adulteri eius caede, patris sui Agamemnonis manibus parentaverat, avitoque regno diu ac feliciter praesuerat. Eius nunc filii ab Heraclidis Peloponneso exclusi, variisque iactati casibus, quintodecimo anno sedem cepere circa Lesbum insulam, Achaei vero ex Laconica pulsi, eas sedes occupavere, quae ab illis Achaiae nomen ferunt. Pelasgi gens vaga et populosa, Athenas commigravere: acerque belli iuvenis nomine Thessalus, natione Thesprotius eam regionem armis cepit, quae nunc ab eius nomine Thessalia appellatur, antea Myrmidonum vocata civitas. Paulo ante Haletes, sextus ab Hercule, Hippotis filius, Corinthum, quae antea fuerat Ephyre claustra Peloponesi continentem, in Isthmo condiderat. Lacedaemonii in Asia Magnesiam, Athenienses in Euboea Chalcida et Eretriam coloniis occupavere. Nec multo post Chalcidenses orti Atticis, Cumas in Italia, magnoque post intervallo Neapolin condidere.

DAVID.

TUnc David secundus Hebraeorum Rex, idemque e Schola Samuelis Propheta eximius, pietate in Deum, iustitia in subditos, moderatione in hostes, cunctos reges antecelluit, dignus a Deo iudicatus, cuius posteris aeternum sponderet imperium, sexcentis triginta quinque annis post Iacobi Patriarchae de codem regno vaticinium. Nec promisso fides defuit. Posteri enim eius res Hebraeas moderati sunt, donec ex eis Christus affloruit, quem genus humanum pro Rege Deoque colit. Initia regni turbavit Abnerus, Saulis militiae magister et patruelis, dum regis suit filio imperium parat. Crebris proeliis inter regum duces concurrebatur, quoad Abnerus ad Davidem perfugeret, aemuli sui Ioabi dolo peremptus, Davide inscio. Octavo sic regni anno David totius Hebraeorum gentis imperium nactus, ante omnes alios Philistaeorum superbiam secundis proeliis edomuit. Hierosolymam a Iebusaeis obsessam vi expugnavit, arcamque divini foederis Kiriathiaris in munitissimam Sionis arcem transtulit. Quietem deinde a bellis propagandae religioni struendoque Dei templo impendens, aedificationis istius gloriam filio reservari oraculo edocetur. Inde Moabitas Syriamque pene omnem subegit, victisque stipendium imposuit. Auri, argenti, aeris, ex praeda immensum pondus retulit. Magna adhuc erat Ammonitarum Regis potentia, qua fisus legatos Davidis, amicitiae causa missos, ludibrio habet, contumeliae vim adiungit, bellumque adscitis in auxilium Syris ingens parat. Id Rex David partim Ioabi opera, partim ipse per se felicissime repulit, totumque Ammonitarum regnum, vindicatis acriter iniuriis, sibi subdidit.

Sed mox patuit secundas res acutioribus animum stimulis explorare. Miseriae enim tolerantur, felicitate corrumpimur. Illectus enim David Bathsebae, mulieris cuiusdam primariae, pulchritudine, stuprum ei infert, adulterium caede mariti eius Uriae viri fortissimi cumulat. Nec id impune. Increpatus a Nathane Propheta agnoscit quidem flagitium, amoremque Numinis recipit, sed ut documentum esset regibus, ne summi regis iussa contemnerent, aliquot annis post in filii sui contumacia didicit, quantum scelus esset Patri Opt. Maximo rebellare. Qui coniugem alienam macularat, idem dedecus in aliquot genialis tori sociis et una filiarum est expertus. Sed quia errores agnoverat, paenitentiaque emendarat, ex infortunio maior emersit. Regnum enim, ex quo pulsus erat ab Absolone silio, brevi recuperavit. Absolonis perdecora caesaries quercui illigata, dum proelium adversus paternas copias init, pendulum Ioabo obiecit, cuius cruenta dextera confossus, impietatis

in patrem poenas luit. David compressis exteris domesticisque motibus, regnum in pace florentissimum mira pietate excoluit. Aluit ultra cantorum quattuor milia, qui Dei laudes diesque noctesque personarent. Recensitis per curiositatem subditis, quibus militaris aetas esset, ultra sedecies centena milia reperit. Sed ut non tam numero hominum, quam pietati attenderet, uno triduo LXX milia peste interierunt. Tandem septuagenarius mortalitatem exuit, anno regni quadragesimo inter rara humanae felicitatis virtutisque exempla numerandus.

In eius tempora confert Eusebius Ionum migrationem Asiaticam. Magna vis Graeciae iuventutis, ait Paterculus, abundantia virium sedes quaeritans, in Asiam se effudit. Nam et Iones duce Ione (Aelianus Neleum vocat Codri filium) profecti Athenis, nobilissimam partem regionis maritimae occupavere, quae exinde appellata Ionia, urbesque constituere, Ephesum, Miletum, Colophona, Prienen, Lebedum, Myuntem, Erythram, Clazomenas, Phoceam: multasque in Aegeo atque Icario cepere insulas, Samum, Chium, Andrum, Tenum, Delum, aliasque ignobiles. Et mox Aeolii eadem profecti Graecia, longissimisque acti erroribus, non minus illustres obtinuerunt locos, clarasque urbes condiderunt, Smyrnam, Cymen, Larissam, Myrinam, Mitylenem et alias.

Amicus etiam Davidi Hiromus Tyriorum Rex, Abibali filius, classem habuit, plurimum potentem mari. Ea Gades in extremo Hispaniae littore, et in Africa Uticam condidit.

SALOMON.

DAvidi successit Salomon filius, tertius Hebraeorum Rex, iussu patris et Prophetarum inunctus, spretis Adoniae ac gregalium eius conatibus, mox etiam punitis, cum res novas moliri pergerent. Salomon optione sibi a Deo data petendi quod vellet, sapientiam omnibus aliis rebus praetulit. Eam divino munere consecutus est tantam, ut in admirationem omnes terrarum principes raperet, certatimque eorum legationibus donisque ambiretur. Sapientiam pax, divitiae, reliquaque mundi bona affatim comitabantur, ut Regum sui saeculi longe esset clarissimus, populusque Hebraeorum numquam laetius beatiusque vixerit. Tenebat universam Syriam ab Aegypto usque ad Euphratem. In ea rerum tranquillitate cum tertio Salomonis anno complentur ab liberatione Aegyptiaca anni quadringenti octoginta. Quam temporis periodum quia divinis in monumentis singulariter annotatam legimus, placuit hic, ut saeculo quarto, sic libro finem ponere, ut a structura templi magnificentissimi novi nobis libelli structura incipiat.

LIBER V. Complectens annos CCCLXXII. a templo Salomonis usque ad eius destructionem.

SPlendidissimus regum Salomon templum Dei immensi operis excitare aggressus, paratis per triennium impendiis, undecimo illud regni anno absolvit, dedicavitque innumeris victimis, cum a mundo condito praecise fluxissent annorum tria milia, Sesostre, ut vult Iosephus, Aegyptiorum rege, Alba Sylvio Latinorum, ut placet Eusebio. Sesostris quidem ab Herodoto et Diodoro prioribus narratur saeculis, sed accuratior vetustatis Iosephus, erratum ab illis, ac Sesostrin eum regem putat, quem libri Sacri Sesacum nominant. Is Aegypti

regum maximus cum Salomone affinitatem iunxit, filia ei aut sorore in matrimonium collata. Interea Salomon adornata sibi regia, cui parem sol non aspexerat, sapientiae fama excivit reginam felicis Arabiae Nicaulam, ut visere gloriam, audireque voces tanti regis concupisceret. Ab ea cultus donis elogiisque societatem cum Hiromo init classicam, instructisque ambo navibus, ex remotissimis insulis aurum, aliaque pretiosa convehunt tanta copia, ut argenti vix ratio haberetur amplius. Sed qui ordo rerum esse solet, ab nimiis opibus in luxum et vitia delapsus Salomon, cum adversum interdictum Dei ex alienigenis coniugia sumpsisset, et iam septingentas uxores et trecentas haberet concubinas, Idola eis ritu gentium suarum, quibus litarent, constituit. Quam ingratitudinem aversatus Deus, graviter obiurgato regi poenam denuntiavit, fore nimirum ut regnum ex parte maiore ademptum filio, servo illius traderetur. Sed qui opum abundantia corruperat animum, postea ad se rediens vanitatis damnavit publice, quicquid solis radius illustrat, ut vere dixeris, felicitatem externam a nemine despectius habitam, quam qui eam maximam fuit expertus. Nam vitae extremo competit, inter voluptates nimias difficillimum esse sapere etiam sapientissimis, castigatusque a Deo Rezonis Syri, Hadadi Edomaei et Ieroboami Ephraitae defectionibus, decessit anno regni quadragesimo, ingens humanae fragilitatis exemplum. Post Salomonis obitum Damasceni iterum Palaestinae et Cavae-Syriae [Reg: Coelesyriae] imperium affectare ausi sunt, qui per ipsum patremque eius erant edomiti. Vere dixeris, floruisse hoc saeculum sapientiae studiis, cum non tantum Salomon, Hiromus, Regina Arabica, Sesostris, aliique reges ea impensissime colerent, verum etiam apud Hebraeos Prophetarum, apud Graecos Poetarum scholae imprimis efflorescerent. Nam apud illos hoc tempore excelluerunt divinae sapientiae doctores, Sancto Spiritu pleni, Gadus, Nathan, Asaphus, Hemam, Ieduthun, Etham, Achias. Apud hos Homeri eluxit ingenium, qui fulgore carminum solus appellari Poeta meruit, in eo culpatus a sapientioribus, quod narrationes rerum gestarum foedissimis saepe fabulis conspurcavit, primus diis nomina flagitiaque attribuere ausus.

ROBOAMUS.

ROboamus ab Hebraeis rogatus, ut laxaret onera, a Salomone patre, aedificationibus intento, imposita, preces supplicum superbo stultoque iuvenum consilio repudiavit; minatus atrociora, quam a patre pertulissent antea. Hinc orta indignatio, regnumque in partes scissum, Iudaeis et Beniamitis Roboamum, reliquis Israelitis Ieroboamum regem sequentibus, quae discordia ingentium malorum originem praebuit. Nam ex hoc tempore sacrae profanaeque res Hebraeorum corrumpi, intestinisque bellis agitari tribules coepere. Domus Davidica iure et religione, diversis stirpibus orti Israelitarum reges multitudine subditorum superstitioneque nitebantur. Roboamus mox a defectione centum octoginta bellatorum milia coegit, armis recuperaturus totius gentis imperium; sed territus a Propheta abstinuit proelio, quod Deus diminutione potestatis punire constituisset familiae Davidicae insolentiam. Ieroboamus contra veritus, ne ab se plebem religio averteret, statuit animos eius superstitione occupare. Itaque boves aureos ad utrosque regni terminos consecravit, quibus litaret de more populus; sacerdotes spretis legibus e vulgo delegit, pessimum exemplum factus successoribus. Omnes enim post eum reges, contempto Salomonis templo, quod Deus maiestate sua repleverat, eoque omnes ferre hostias imperaverat, suopte arbitrio de religione statuerunt, adscitis etiam subinde commentitiis gentium numinibus, sacrisque sceleratis, quibus se suosque tandem pessundederunt. Hierosolymitani

autem reges partim Davidis et Salomonis, partim etiam aemulorum suorum de sacris sententiam secuti, talem semper Deum experti sunt, qualem ipsi seu fide, seu perfidia, merebantur. Ac Roboamus quidem documento fuit posteris. Dum Deum rite coluit, felicia ei omnia quietaque evenere, mox ut defecit cum populo, Sisaco seu Sesostri praeda factus est. Ille Aegypti rex celeberrimus, ad Indos, Aethiopes et Scythas penetrasse scribitur, occiduas etiam partes ad Thraces usque pervagatus, totius orbis imperium animo agitasse. Pompis sollemnioribus currum egit, devictorum ei regum cervicibus iunctis. Sacra Historia eum innumeras peditum copias ductasse refert, ex Aegypto, Libya, Aethiopibus, Scenitis lectas, equitumque sexaginta milia. Expilatis Ierosolyma temploque, et reliquis Iudaeae urbibus, experimentum dedit Hebraeis externi imperii, quod iam ultra centum annos non degustaverant. Plinius Sesostrin ab Esubope Colchorum rege victum, aureasque inde cameras, trabes columnasque argenteas Colchorum fuisse regibus memorat. Certum est, placatum supplicatione Hebraeorum Deum effecisse, ut praeda contentus abscederet, nec universum Regnum everteret. Pervicacior Roboamo fuit Ieroboamus, Sichemi Rex. Etsi enim manus sacrificantis, qua Prophetam ab idololatria avocantem comprehendere conabatur, aruerat, arefecta ad eiusdem Prophetae preces revaluerat; Mox etiam ipse Propheta in exemplum iverat, ob violatum Dei praeceptum, a leone interfectus. Nihil tamen mutatus sententia Ieroboamus, plus sibi de suis inventis, quam divina sanctione placuit. Quamobrem horribiles impietatis poenas ei indixit Achias Silonita Vates, qui idem antea regnum ipsi, cum Deum adhuc timeret, praedixerat. Nec irritae minae fuerunt. Nam memorabili proelio ab Abia Roboami filio victus, suorum quinquies centena milia amisit. Abias enim legi divinae adhaerescebat, ac veritate religionis confisus, Deum causae implorabat vindicem. Sed victoriae illustri paucis supervixit annis, triennium duntaxat in regno moratus, maiori tamen cum laude quam pater annos septendecim. Mox etiam Ieroboamus ira percussus Numinis exspiravit, posteritasque eius omnis ultore gladio exstincta est, Baeza regnum occupante. Tunc Achias, Semaias, Iddo, aliique Prophetae studiis pietatis in Palaestina praeerant; Hesiodus, secundum aliquos, profanorum numinum generationes in Boeotia decantabat. Et, si Herodoto fides, Sesostri successerat in caecitatem potius quam virtutem Pheron seu Pharao Sesostris, qui, curandis oculis cum matronam castam ex oraculo adhibendam intelligeret, nullam in tota Aegypto reperire potuit, praeter olitoris cuiusdam coniugem; quam idcirco in matrimonium accepi, suamque et ceteros omnes igni adiudicavit. Eius successorum Amasin devicit Actisanes Aethiops, qui Seras is forte erit quem in Iudaeam irrupisse dicemus, Asae regis temporibus.

ASA.

Abiae enim successit Asa sextus Hebraeorum Rex, patre avoque melior, et ad Davidis virtutes assurgens, si aras e collibus amovisset, quibus iam pridem populus assueverat, ratus se Deo praestare, quod sola imitatione maiorum praeter ipsius iussa faciebat. Rex ipse patrium Numen sincera pietate coluit, templi thesauros egregie auxit, simulacrum Veneris seu Priapi turpissimum, ut a matre sua consecratum, in torrentem Cedron proiecit, longe maiorem Dei quam parentum rationem testatus ducendam. Ea mente longum et felix imperium adeptus, septem reges decem tribuum regnantes exstinctosque vidit. Ieroboamum anno sui regni secundo, Nadabum Ieroboami filium tertio, Baesam Nadabi interfectorem vicesimo sexto, Ellam Baesae filium vicesimo septimo, Semrin Ellae, et mox suum percussorem

uno eodemque octiduo. Hinc Amrin et Thibnim de regno discordantes, alterumque ex alterius morte breve capientes gaudium, anno tricesimo octavo: Unus pius septem malis longe apud Deum potior. Et mirum sane tantis Dei iudiciis non profecisse spectatores. Etenim Baesa nihil emendatior internecione antecessorum familiae, eadem in Deum hominesque improbitate fuit, ac proinde iisdem fatis est consumptus. Asa interim incredibilem, omniumque ab orbe condito maximam victoriam, ex Aethiopibus in Iudaeam irruentibus retulit; Zaram Aethiopum regem, divicta Aegypto, decies centena militum milia, trecentosque currus militares rapientem prope Maresam Iudaeae oppidum, in valle latissima, fortiter excepit, oppositis eis copiis duplo fere minoribus. His enim, implorato Dei auxilio, ad internecionem cecidit Aethiopas omnes Libyasque, locupletissima ex illis vicinisque urbibus praeda parta. Quo ingenti Dei beneficio firmatus, quicquid erat alienorum numinum abstulit, regnumque e Baesae subditis plurimum adauxit. Ista rerum tranquillitate septendecim annis usus, omnesque suae aetatis reges felicitate supergressus, tricesimo sexto Hierosolymitani imperii anno diffidentia offendit Deum. Nam Baesae molitiones veritus, qui Rama munita commeatu eum intercludere parabat, auro sacro profanoque manum iniecit, ut Benhadadum Syriae regem muneribus sibi devinciret, cuius opera Baesae munitiones dissipavit. Obiurgatus ab Hanano Propheta, quod Deum, multo maioribus periculis cognitum, humanis viribus posthabuisset, animi eius fiduciam iniectis vinculis insolenter comprimere ausus est. Quare ab eo tempore partim bellis, partim valetudine vexatus, id ipsum docuit, quod Regum ante et post ipsum plerique, neminem scilicet sapientum omnibus horis sapere. Multos regum accepta affligere imperia, multos bona perdere, et ultimis mergere suppliciis. Ut alia impropria non sint, certe ne lassessat fortuna, timendum, metuque semel recepto, solidam felicitatem nox esse. Sed indulgenter sane Asa habitus a Deo, a quo nec plane defecit, quamquam nimium Medicis fisus, convalescere e pedum malis nequivit. Sepultus est plus quam regie anno regni XLI. Pessimus contra et simul infelicissimus regum Samris, occiso inter pocula Ella Domino, regiam regnumque eius invasit, idque post septiduum, cum vita amisit; nulla re alia celebris, quam quod regiam Thirzae rogum sibi fecit, successoremque Amrim ad novam aulae sedem quaerendam vel morte sua, cum vita non posset, adegit. Is emptum a Semero quodam montem inclita rube exornavit, quam a pristino loci domino Samariam dixit, quae sedes exinde Israeliticis regibus facta: sed praeclarius sibi nomen pariturus fuisset Amris, si cum regia religiones quoque antecessorum mutasset, patriumque Deum ex prisco instituto coluisset. Quod cum non faceret, principia regni turbulenta, quietem brevem habuit, sexennium solum post Thibnis aemuli sui mortem dominatus. Sic regnum transmisit ad Achabum filium, Samariae regum deterrimum.

Dum hi rem Hebraeam vel corrumpunt vel restituunt, Lycurgus apud Lacedaemonios vir generis regii, et patruelis sui Leobotae sue Charilai tutor, pupillo regnum, rara gentium fide, cum eripere posset, conservavit, detestatus etiam matrem eius, quod, uxor regis, quam mater esse, praeoptaret, sibique dominatum filii mercari caede cuperet. Hinc conspicatus corruptas passim res publicas, dum quisque, suis commodis intentus, commune bonum aut negligit, aut subvertit, popularibus suis severissimarum legum et disciplinae adstrictissimae auctor factus est. Persuadendae rei difficillimae Delphici Apollinis auctoritatem praetexit. Avaritiam ante omnia malorum radicem amputaturus, Spartanum agrum viritim divisit, positaque mensis lege,

cives gregatim epulari voluit. Sic cum nulla esset opum ostentario, cena omnibus aequalis, habendi cupido luxuriaque exaruerunt. Fastigia domuum securi, ianuas serra tantum adhibita confieri statuit: Magistratus non divitiis, non generi, non aetati soli, sed aetati et virtutibus attribuit. Liberos, publicum civitatis thesaurum ratus, publica cura sumptuque alendos et educandos curavit. Regibus senatum moderatorem addidit, quibus in officio artius tenendis, post centum triginta annos Ephororum accessit potestas. Leges non litteris sed moribus reliquit scriptas, quas in perpetuum firmaturus rei publicae, sacramento cives adegit, nihil mutaturos, donec ipse Delphis ab oraculo Spartam redisset. Unde numquam reversus, vi religionis obnoxiam legibus civitatem habuit, quarum quamdiu illa fuit diligens (fuit autem ad quingentos annos) excelsissime floruit. Leges latae Agesilao Durissi et Charillao Polydectae filiis regnantibus, annis ante Olympiades CL. post migrationem Ionicam centum, prout ex Apollodoro Clemens Alexandrinus annotat. Quattuordecim ex eo tempore reges, Spartanorum nihil in statutis immutaverunt, donec sub Agide, Archidami filio, numisma argenteum (Lycurgus enim ferreum sanciverat) et cum numismate avaritia intraret Spartam, per quam tandem concussa urbs et labefactata est. Eo tempore apud Tyrios Ithobaalus Astartes (Veneris caelestis puta) sacerdos, caeso Philete regnum occupavit, tenuitque annos XXXII. Eius filia Iezabel Achabo Israelitarum regi nupsit, cumque opibus Phoeniciae impietatem in Samariam intulit. Apud Latinos Capyn, Capuae conditorem, excepit Capetus, Albanorum regum septimus. Thraces a Strymone fluvio progressi, Bebriciam, quae post Bithynia, occuparunt.

IOSAPHATUS.

DUm Spartana Res publica a Lycurgo legibus constituitur, multo melioribus Hebraea a Iosaphato regitur. Is enim sextus a Davide Ierosolymorum Rex, a Saulo septimus, primam sibi praecipuamque veri Numinis curam duxit, dimissisque oppidatim viris, sacri iuris peritissimis, ad divina Mosis statuta reformavit subditos. Religioni iudiciorum sanctitatem adiunxit, praecipiens ut velut in Dei conspectu iudicarent tamquam summi iudicis, quotquot de aliis sententias ferrent. Talium rerum auctorem fama per orbem terrarum circumtulit, opes eius in immensum auctae, metus incussus finitimis. Philistaei et Arabes tributum sponte pependerunt, aspectu virtutis, veritique robur militum, quorum ultra undecies centena et sexaginta milia in armis habebat Iosaphatus. Sed in tanto principe id vitii notatur a divinis scriptoribus, quod nimio pacis studio, cum impiis Samariae regibus affinitates foederaque iunxit, ingenti suo filiorumque incommodo. Achabi et Iezabelis Sidoniae filiam suo Ioramo uxorem dedit, cumque impia progenie impietatem, cum impietate mala omnia in familiam invexit Iezabel, ut erat sacris assueta Sidoniis, peregrinos Deos importarat in regnum Samariae, raptoque in sententiam eandem Achabo, iam plus honoris Phoenicum numinibus, quam caeli Domino tribuebatur. Ad quam profanitatem indignatus Elias Thesbita, Dei sui virtute caelum se clausurum minatur, ne pluvia aut rore perfunderetur terra, nisi ad vota sua. Et contemptus perfecit minas. Triennium et semestre suspensae caelo aquae, omnia solis ardoribus adusta sunt, non victus hominibus, non pabulum iumentis suppetiit. Ipse in solitudine, corvis cibum ministrantibus, vixit; aquam torrens Crithus, donec et ipse aruit, dedit: Inde Dei monitu Sareptam Sidoniorum missus ad mulierem viduam, pauxillo farre oleoque illam, seque aluit, divinis nutibus accrescente quottidie, quantum ad victum detrahebatur. Eiusdem viduae filium mortuum precibus suis

in vitam reduxit. Quaesitus ad necem per omnia mundi regna, tandem ultro se regi ingessit, exprobrataque idolorum vanitate, populi ac sacerdotum conventum poposcit. Quo dato, placuit fieri periculum, ut si cuius caesam hostiam missus caelo ignis absumeret, rata esset religio, quae virtutem edidisset. Ibi frustra consumptis Baalitarum invocationibus, ad preces Eliae subito delapsus ignis, hostiam largissima aqua circumfusam combussit. Patefacta veri Numinis gloria, sacrilegi Sacerdotes numero octingenti quinquaginta confusi necatique sunt: caelum mox imbres reddidit. Regina Iezabel nihil emendata tantis rerum miraculis, in Eliae necem deieravit. Elias ad Sinam Arabiae montem profugus, semel iterumque refectus ab Angelo est, et quadraginta dierum iter sine cibo confecit. Ibi de Achabi interitu, servandisque piorum reliquiis oraculo edoctus, in Palaestinam revertitur. Tum Benhadadus Syrorum Rex, adscitis in auxilium triginta duobus regulis, Samariam obsidione cingit, atque Achabo se suosque offerenti dediticios illudit acerbe, omnes subditorum opes pariter se ablaturum minatus. Pavidum ad haec Achabum Prophetarum aliquis accendit ad eruptionem, si Deo vero fidat, de Syris victoriam pollicitus. Extemplo verborum fidem res ipsa probavit. Exiguis enim Achabi copiis innumerae hostium Fusae fugataeque sunt, copiosissima praeda parta. Vertente anno, Syrus reparatis viribus in Samariam regressus, dum acceptam cladem ultum it, novam accipit. Centum Syrorum milia concisi, viginti duo milia Apheci murorum ruina prostrati memorantur, Rex ipse mortalium arrogantissimus, captus est. Ei regnum Achabus, imprudens victor restituit, oblitus eripiendum tyranno gladium, non reddendum esse. Atque idem hoc truculentior in subditum, quo mitior in hostem, Nabotho viro innocenti vineam adimere voluit. Negantem, patria se cessurum hereditate, ficto maiestatis crimine circumvenit Iezabel, et lapidibus obrui curavit, interfecti bona tradidit marito. In huius sceleris ultionem, Achabi sanguinem a canibus lingendum, Iezabelem devorandam praedixit Elias, posteritatem eradicandam funditus. Rex temporaria paenitentia distulit supplicium, non abstulit. Poenis maturo Iosaphatus se associat, atque una in Syros militatum proficiscitur, Micha Vate cladem eis, exitiumque Achabo praecinente. Id quidem Iosaphatus in proelio pro Achabo se gerens, cum in manu fere hostium esset, implorata Dei ope effugit, Achabus autem, etsi strenue pugnans, pertulit, sagitta casu missa transfixus, defluentemque e curru sanguinem canes sorbillarunt. Qui tyrannum servaverat, civemque occiderat, tali morte occubuit. Occiso successit Ochozias, similis patri filius. Eius societatem initio recusavit Iosaphatus, solusque Ammonitas, Idumaeos, Syrosque devicit, fretus Dei auxilio, quem ieiunio et precibus adiutorem sibi conciliaverat. Mirum dictu, quomodo vicerit. Nam dum praecedentes exercitum tubicines cantoresque, consuetas Dei laudes personant, diversarum nationum acies conversis in sese mucronibus inardescunt, Idumaei in Ammonitas, socii in socios, Hebraeis incruentam ac sine pulvere victoriam tradunt. Hebraei omnes incolumes ditatique spoliis, cum tripudio et gaudiis Ierosolymam redeunt ovantes, Deique sui laudes concinunt. Mox maioribus Ochoziae precibus evictus Rex Iosaphatus, classem coniunctis cum eo sumptibus instruxit, adverso plane Numine, atque impium simul regem, Iosaphatumque eius socium peroso. Itaque classis tempestatibus disiecta, Ochozias paulo post e fenestra prolapsus modicas vitae spes ex Beelzebubi Accaronitarum Dei oraculo firmare speravit. Cumque ad Eliam, durioris fati praenuntium, milites bis quinquagenos mitteret, invitum Dei virum in aulam pertracturos,

ille superba agmina igni caelitus devocato exstinxit, cum iam Ierosolymae Ioramus Iosaphato patri collega esset. Sic mortuum Ochoziam in regno secutus [Orig: sequutus] Ioramus frater, novo Ierosolymae regi, ut sanguine, sic moribus nomineque similis; hoc tantum parentibus melior, quod [(transcriber); sic: qnod] , tot experimentis edoctus, Sidonios sprevit Deos, aureisque tantum in vitulis Israelis Deum Ieroboameo ritu colere instituit.

Interim Elias Propheta, siccato in transitum Iordane fluvio, turbine rapitur, quadrigisque igneis sublimis in caelum evolat, spectante Elisaeo, quem ab aratro in spiritualem sapientiae sementem faciendam evocarat. Elisaeus ilico arefacto iterum percussu Eliani pallii Iordane, redit in Iudaeam. Hierichuntis aquas sanat, inque pueros sibi maledicentes e silva ursos verbo extrahit. Unde statim cognitum, Spiritum Eliae Elisaeo incubuisse, cuius vis Moabitico mox bello, ingenti cum fama per omnes nationes enituit. Erant in desertis reges cum exercitu, Iosaphatus, Ioramus et Idumaeus, perfidam Moabitarum defectionem bello castigaturi. Longius procedentes aqua deficit, nec regredi erat integrum. Ibi accersitus Elisaeus, tribus exercitibus aquarum immensam copiam solis precibus impetrat; mox etiam ex hostibus victoriam facillimam. Nam Moabitae gnari siccam eremum esse, ubi castra Reges fixerant, ut rubentem a solis radiis aquam procul intuentur, sanguinem esse hostium statuunt; attritos intestinis cladibus, ut putabant, adoriuntur, repulsi fortissime fugiunt, fugientes caeduntur, tota eorum regio corrumpitur. Rex in desperationem actus filii primogeniti cruore crudeles placat Deos, quem ob id detestati Hebraei, ne tantae indignitatis auctores viderentur, in propria remeant. Elisaeus in dies se ipso maior, doctrina et miraculis totum late Orientem illustrat. Viduae cuidam honestae aere alieno oppressae ex una Lecytho tantum olei elicuit, quo divendito, et creditori satisfaceret, et se cum duobus filiis honeste aleret. Hospitae sterili filium a Deo impetravit, mortuumque revocavit in vitam precibus. Discipulis letales cibos salubres effecit; fame urgente centum viros panibus exsaturavit, Naemanum Syrorum ducem cum lepra purgasset, eandem avaro et mendaci famulo, ceu permutatione facta inflixit. Ferrum e fundo Iordanis ascendit ipso imperante. Syrorum occultas machinationes, tamquam consilio interisset, referebat suis. Ob id armatis copiis circumsessus, caecitate percussos hostes in mediam deduxit Samariam, cum Syri se Damascum suam ire arbitrarentur. Iisdem hospitaliter habitis, Damascumque remissis effecit, ut diffisi consiliis Syri irruptionibus abstinerent in posterum. Nec tantis tamen mitigatus est beneficiis Benhadadus, quin manifeste iterum vi Samariam adoriretur: qui urbem pervicaciter obsidendo, ad tantam omnium rerum adegit penuriam, ut infelices matrum ventres filiorum carnibus pascerentur, caputque asini octoginta veniret argenteis. Tantas rerum tenebras faustum Elisaei sidus iterum subito discussit. Syri enim panicis consternati pavoribus, tamquam ingentes adventarent copiae, soluta obsidione aufugere, commeatu omni derelicto, quo direpto ab obsessis ex artissima annona, intra viginti quattuor horas, maxima vilitas exorta est. Inter quae rerum miracula Iosaphatus, Dei cultor eximius, mortalitatem explevit, anno regni quinto et vicesimo, fame tunc quoque urgente terram Palaestinam, quam Elisaeus et praedixerat aliis, et ipse effugerat. Isque Damasci interim Benhadado mortem, Hasaeli [Orig: Hasaëli] regnum vaticinatur, cum Latinis praeesset Agrippa Sylvius, filius Tiberini [Orig: Tyberini] , qui ex proelio in Albulam amnem praecipitatus nomen a se aquis imposuit. Eodemque temporis tractu Assyriis Orphratanem, Aegyptiis Amenophin et Osochoren, reges assignat Eusebius. Apud Lacedaemonios Archelaus et Charillus Argivorum agros igne ferroque

populabantur, et ambigui Apollinis auctoritatem secuti Tegeatas subigere frustra appetebant. Archelai filius et successor Teleclus, Amyclas aliaque oppida finitima, Lacedaemoniis bello capta evertit, occisus tandem in templo Dianae a Messeniis.

Ebraeis certiora tum oracula Iddo, Iehasiel, Iehus, Michas, aliique Prophetae edebant, praesertim Elisaeus, Sapientum ea tempestate caput et magister celeberrimus.

IORAMUS.

DEfuncto Iosaphato, duo eodem nomine reges in Palaestina uterque rerum potiebantur. Ioramus Hierosolymorum Rex alterius Iorami, Samariae regis, sororem in matrimonio habebat, materna plus superstitione et improbitate, quam Hebraeis sacris imbutam. Ea auctore tantum a paterna pietate diversus abiit, ut a fratrum caede regnum auspicaretur, peregrinaque sacra et caeremonias anteferret divinis patrum suorum institutis; quodque maioris erat dementiae, populum a vera religione ad Daemonum venerationem vi abstrahebat. Quibus malis inquinatus in varias incidit clades. Idumaei ab eo defecere, exemplum secuta Libna, civitatesque aliae. Novissime Arabes Palaestinam adorti, omnem campestrem regionem ferro et igne populati sunt, regia insuper direpta, uxores liberique regii, praeter Ochoziam natu minimum, qui fuga servatus est, subito hostium incursu periere. Ipse ventris profluvio diu conflictatus (quae omnia ex Eliae Epistola antea cognoverat) anno post mortem patris quinto, infeliciter consumptus est. Exstinctum neque funere regio extulit populus, neque Maiorum sepulcro inferri permisit.

Eo tempore Psusennem in Aegypto regnasse, et Rhodios maris tenuisse imperium, e veteribus notat Eusebius, et Baci apud Corinthios defuncto successisse regem Agelum. Apud Hebraeos prae aliis Ioiada summus Sacerdos egregia in Deum populumque fide claruit.

OCHOZIAS.

IOramo successit Ochozias nonus Hebraeorum Rex, mali corvi, quod aiunt, malum ovum. Tamquam oblitus stirpis Davidicae, totus ad maternae originis exempla deflexit, magistra ad omne nefas matre Otholia, quae patrem quoque eius corruperat. Itaque brevi imperio fuit vergente ad interitum Amris familia, quae iam quadragesimum secundum annum in Palaestina dominabatur. Cum Ioramo avunculo foedus percussit, iunctisque viribus in Syros bellum gerebat. Ibi accidit, ut Ioramus, acceptis in proelio vulneribus, Iezraelem discederet, refovendi sui causa, eumque Ochozias viseret. Interea Elisaeus discipulorum aliquem Ramothas mittit, praefectumque militiae Iehum inungi regno curat, praecipiens Dei nomine, ut de scelerata Achabi domo impietatis exigat poenas. Ille confestim a ducibus Rex consalutatus, occurrentes sibi ambos reges interfecit. Iezabelem Iorami matrem, Ochoziae aviam, quae incantamentis et latrociniis totam terram cruentaverat, de fenestra praecipitari in plateas imperat, in quam statim irruentes ex oraculo canes, in frusta discerptam devorarunt. Tam magno ei Prophetarum sanguis stetit.

Othalia eius filia, furens nece filii sui, iram omnem in Davidis posteros evomuit, in quos adeo est horribiliter grassata, ut neminem crederet superesse, cui parricidiorum supplicia penderet. Sed Ioiadas Sacerdos affinem suum Ioam (cuius amitam uxorem habebat) subduxit dirae aviae, occulteque in templo occultatum, sexennio post ad patrium avitumque regnum produxit, ingenti studio populi, Davidis prolem in regali solio desiderantis, quae Otholiae tyrannidem comprimeret. Illa in templum ruens ut seditionem (sic vocabat dissolutionem tyrannidis) praesentia sua compesceret,

extracta est in aream a militibus, et gladiis confossa. Sexennio ante Iehu, septuaginta eius fratres, Achabi filios necaverat, et Baalitas universos tamquam in sollemni sacrificio Deo suo mactaverat, templumque Baalis cum idolo funditus everterat. Sic lustratum purgatumque ab improborum colluvie regnum ad quartum heredem transmisit, princeps cetera laudatissimus, ni communi antecessorum vesania fascinatus, aureos Ieroboami vitulos adorasset. Quod nefandae consuetudinis venenum, cum nullis licet asperrimis medicamentis cederet, Ionadabus Rechabi filius auctor suis fuit, ut nec domos struerent, nec vino se recrearent, futurum nempe praevidens, ut exspueret illos terra, qui Dei gloriam boum similitudine effigurarent, nec tot exemplis castigati meliora sapere discerent.

IOAS.

INter haec Ioas, Regum Hebraeorum decimus, praereptum ab avia imperium septennis puer recuperavit. Initio praeceptore usus Ioiada, divini cultus observantissimus fuit, sublatisque e terra idolorum altaribus, Templum veri Dei collectis sumptibus instauravit, invitatis ad sanctam liberalitatem subditis, ministrisque Dei ad diligentiam officio suo dignam. Vicesimo tertio regni anno, comperta Sacerdotum avaritia, sacram pecuniam in suos usus vertentium, gazophylacium in vestibulo templi posuit, in quod singuli munera sua conicerent, exeo deinceps operariis merces numeraretur, per Pontificem et Scribam regium. Sic templum suo decori restitutum, idem, qui reparaverat, deseruit. Postquam enim Ioiadas expletis vitae annis centum triginta, raram longaevitatem beatissimo exitu clausisset, adulatione Principum corruptus Ioas ad lucos deosque defecit. Nec Zachariam Ioiadae filium audiit, qui desertori Numinis desertionem a Numine praenuntiabat, sed (impium et crudele facinus) Dei nuntium benefactoris sui filium, intra templum et altare aeneum lapidibus obruit, ingenti suo totiusque populi malo. Etenim Hasael Syriae Rex, qui Peraeam et Galaaditidem ante dirum in modum vastaverat, in Iudaeam quoque et Ierosolymam irruit, caesisque principibus nefariae defectionis auctoribus, in tantum terrorem egit Ioam, ut thesauris Templi suisque emercari pacem cuperet. Quibus effusis, manum Dei vindicem effugere nequivit. Nam aegritudinibus correptus diuturnis et gravibus eandem suorum sensit perfidiam quam ipse in Ioiadae filios exercuerat, caesus in cubili suo a propriis satellitibus, anno regni XL. Corpus regie funeratum non fuit, qui honor Ioiadae exuviis contigerat, sapientibus populi ex animo et moribus, non e fortuna reges aestimantibus.

Ioae post Iehum coaevus fuit Ioachus, Samariae regum pene afflictissimus. Nam quod a vitulorum cultu non absisteret, pertaesus hominum temporis illius Deus, Hasaeli [Orig: Hasaëli] regnum Israeliticum depraedandum obiecit, qui ex immensa Israelitarum multitudine nihil Ioachae reliquit militum, praeter decem milia peditum, et quinquaginta equites; reliquos variis proeliis concisos palearum instar dissipavit. His edomitus infortuniis Ioachas, tandem verum Numen seriis ambire precibus didicit, et quae est eius in paenitentes indulgentia, pristinam regno tranquillitatem secundis in Syros proelii recuperavit.

Tunc Elisaeus, qui ad sexaginta annos Regum Hebraeorum, totiusque Orientis Oraculum fuerat, valde senex decessit, nec aeger, nec mortuus a miraculis vacuus. Aegrum cum viseret Ioas, Ioachae filius, triplicem ei de Syris victoriam promisit, sagittam in nomine Dei eiaculanti. Mortui ossa cum forte cadaver attingeret, repente velut ex mortuo vitam recepit: Iam tum praemonstrante Deo, et Israelitas mortuos revicturos, et reliquos mortales ex

Christo quondam mortuo vitam recepturos. Quod ipsum paucis post annis Ionas quoque a ceto absorptus redditusque praefiguravit.

In Romulum etiam Sylvium per id tempus divinae eluxit maiestatis specimen. Eum Dionysius Alladium nominat, Albanorum regum duodecimum. Tyrannicum, ait, Diisque invisum ingenium fuit, quos cum contemneret, commentus est, qua ratione fulmina et tonitrua imitaretur, ut civibus hoc terrore attonitis haberetur pro Deo. Sed imbribus et veris fulminibus in aedes eius irruentibus, stagnoque iuxta quod habitabat, praeter solitum exundante, diluvio cum tota domo absorptus est. Sic Aventino regnum cessit, qui sepultus in eo colle, qui pars Romanae urbis factus postea, cognomen ei fecit.

Nisi nimium a vero abit series Aegyptiorum regum apud Herodotum, in haec tempora incidet Cheops legum Deorumque Aegyptiorum contemptor maximus, qui pyramidem quinque stadia longam, altam octo [Gap desc: Greek word] , id est, XXIV cubitos struxit. Nam centum [Gap desc: Greek word] stadium constituunt, Herodoto docente. Adhibuit ad id opus centum milia hominum. Eum antecesserat Rampsinitus, qui furi perquam ingenioso ob miram animi sollertiam, cum impunitate filiam coniugem dedit. Sed recte de insanis Aegyptiorum regum operibus Plinius annotat, non constare, a quibus pyramides factae sint, iustissimo casu obliteratis tantae vanitatis auctoribus. Certius est, quod Iosephus e Phoenicum annalibus de Elisa Tyria memorat. Eius frater Pygmalion Matgeno patri in regno succedens, Acerbam avunculum, Elisae (quae Dido aliis) maritum interfecerat, ut Thesauris eius potiretur. Quam tyrannidem illa perosa in Cyprum primum, inde in Africam, imposita in naves gaza, appulit, ubi tantum agri, quantum corio bovis tegi posset, mercata, secto in tenuissimas partes corio, novam condidit urbem Punice Carthaginem appellatam, anno templi, ut vult Iosephus, centesimo quadragesimo tertio, qui et Ioae regis octavus. Sed ante Romam conditam, quemadmodum Iustino placet, secundus et septuagesimus, ut Dionysio, post captam Troiam CCCLXX. Cum successu rerum florentes Carthaginis opes essent, rex Maxitanorum Hiarbas, Elisae nuptias sub denuntiatione belli petit. Illa simulans se marito inferias ante novas nuptias missuram, sumpto gladio pyram conscendit, mortemque saevam barbaricis complexibus praetulit. Quamdiu Carthago invicta fuit, pro Dea culta, sueta tunc mortalium dementia.

AMAZIAS.

OCrazapen Assyriis praefuisse vult Eusebius annum vicesimum octavum, quando Amazias Ioae filius regnum paternum suscepit Ierosolymis. Is laudatioribus patris vestigiis insistens initio, eadem senior inconstantia fuit, mores cum aetate, fortunamque cum moribus mutavit. Principio, ut Deum sincere coluit, fusum patris sanguinem morte parricidarum ultus, filiis eorum ignovit, memor culpas in eo capite plectendas, quod noxae illigatum est, nec hereditaria esse odia, sed amicitias oportere. Inde lecto milite, trecenta milia in Idumaeos duxit, adscitis pretio e regno Samariae centum milibus. Id tribuebat victoriis clarissimis, quas Ioas Samariae Rex de Syris reportaverat, ut militem eius suis quoque rebus praesidio fore existimaret. Nam Benhadadus Syriae Rex tribus Ioae proeliis succubuerat, amiseratque loca, quae pater eius Hesael iniustis armis occupaverat. Verum ea, Deo miserante potius gemitus suorum, quam militum illorum virtute gesta, non ea pietate acceperant Israelitae, ut duraret eis felicitas. Qua de re monitus per Prophetam Amazias, ut Deo morem gereret, exautoravit exosum illi militem, non habita rati one stipendii, quod ipsi iam persolverat, nec damni istius paenituit. Idumaei enim nihilominus inferiores acie,

decem milia suorum in proelio desiderarunt: decem milia Hebraeus miles de rupe praecipitatos grandi supplicio exstinxit. Quam cladem cum Dii Idumaeorum a se in cultorum impietatem transferrent, a quibus irreverentius essent habiti, deceptus mendacio Amazias eos secum avexit, ut diligentius culti felicitatis ei auctores fierent, immemor cui Deo victoriam de ipsis partam deberet. Qui irritatus contumelia, per Prophetam regem increpuit, quod victos Deos victori ingratus amensque praetulisset. Cum nihil obiurgando proficeret, nova Amaziae clade docuit, infirmiores esse Idumaeorum Deos, quam ut cultorem suum e malis eruerent. Amazias enim secundis rebus clarior, Ioam Samariae regem, quietis cupidum ad bellum temere lacessivit. Concurrerunt infestis signis prope oppidum Bethsemen, adverso Amaziae fato. Nam fuso exercitu, vivus in hostis provocati manus venit, thesaurosque omnes amisit. Muri Ierosolymae, qua Samariam spectabant, diruti, obsides imperati victis. Victor Ioas in regnum suum reversus, et paulo post satis consumptus, suspicionem praebuit, odio potius Dei in Amaziam, quam erga se favore, superiores in bello partes tulisse. Amazias illi quindecim annis supervixit, conspiratione tandem suorum interemptus, quemadmodum antea pater, cuius ut peccata, sic exitium imitatus est, regnaverat annos XXIX.

In haec tempora conicit Eusebius Tonos-concoleron, extremum Assyriorum regem, quem Graeci Sardanapalum nominant. Ad hunc videndum, quod nemini ante eum permissum fuerat, praefectus ipsius, nomine Arbactus (Diodorus ex Ctesia Cnidio Arbacem vocat) cum admitti magna ambitione obtinuisset, invenit eum inter scortorum greges purpuram colo nentem: et muliebri habitu, cum mollitia corporis et oculorum lascivia omnes feminas anteiret, pensa inter virgines partientem. Quibus visis, indignatus tali feminae tantum virorum subiectum, negat apud socios, se ei parere posse, qui se mulierem malit esse quam virum. Fit igitur coniuratio, bellum Sardanapalo infertur, flagranti imprimis studio Belesis Babyloniorum Satrapae, qui sidera etiam Assyriis infesta esse iactabat. Sardanapalus excitis in rebelles subditis, triplici eos acie superat, ad extremum tamen Bactrianis se Arbaci sociantibus, victus in regiam se recipit. Ninos urbs maxima et praevalida obsidione clauditur, quam cum solvi posse desperaret Sardanapalus, exstructa incensaque pyra et se et divitias suas in incendium misit, hoc solo imitatus virum. Sepulcro inscriptum tradunt litteris ei vernaculis:

Haec habeo quae edi, quaeque exsaturata libido

Hausit; at illa iacent multa et praeclara relicta.

Post hunc rex constituitur Arbaces, qui praefectus Medis fuerat. Sic imperium ab Assyriis ad Medos translatum refert Diodorus ex Ctesia Cnidio, additque, Ninon solo aequatam ab Arbace. Idem nonum ab Arbace regem facit Astyagen, quem Cyrus devicit, adeo ut collectis Medorum imperii annis (qui sunt numero 317 apud Ctesiam) necesse sit Sardanapali Historiam ad paulo antiquiora revolvere saecula. Sed nobis e divinis monumentis, quibus suffragatur etiam Herodotus, certum est, Ninon urbem usque ad Cyaxaris, Medorum regis, tempora viguisse, et cum Nino quoque imperium Assyriacum, utcumque illud post Sannacharibi in Iudaeos expeditionem ad ruinam vergere coeperit; Sardanapalum quidem Satrapae, Medus et Babylonius, occiderint, populosque suos in libertatem vindicaverint: At Ninon urbem eos excidisse, imperiumque Assyriorum prorsus evertisse vanissimum est. Vixit hoc saeculo Ionas, Vates Hebraeorum, quo victoriam praedicente, Ieroboamus secundus, Samariae rex in Syros egregie dimicavit, secundisque proeliis recepit Damascum, Ematham, et quicquid terrarum

Syri antea Samariae regno ademerant. Illum Vatem Deus Hebraeorum ad Ninivitas ablegavit, exitium urbi maximae praedicturum, ni intra dies XL e sceleribus flagitiisque suis resipisceret. Reluctantem et profugum ceto immani devorandum obiecit, cuius ille visceribus clausus triduum, miserante Deo in littus eiectus est, imperiumque eius ante detractatum peregit. Ac si verum est, quod plerisque placet historiarum consultis, Medos occupasse Assyriorum imperium exstincto Sardanapalo, atque tot annis ab iis regnatum, quot Ctesias e diphtheris prodidit, oportuit Ninon a Mandauce Arbacis filio esse gubernatam, quando exitium ei Ionas praenuntiavit. Etenim rex Assyrius, ut peregrinum Vatem tanta auctoritate scelera urbis reprehendere, praesentissimamque ei cladem imminere cognovit, praeveniendam Dei iram paenitentia ratus, supplicationes Deo Israelis faciendas per praeconem indixit, mutataque in melius vita certam perniciem humillima pietate antevertit.

OZIAS.

TUnc Ozias admodum puer, vacans ex morte Patris Amaziae regnum administrare non poterat; sed decimo sexto aetatis anno id tandem adeptus, dignum se maioribus suis regem ostendit, praecipuam Dei cognoscendi curam arbitratus. Igitur Zacharia Propheta plurimum usus est, quemadmodum Ieroboamus Samariae Rex Iona. Isthac mente prospere pugnavit in finitimos. De Philistaeis Gethum, Iamniam, Azotum urbes cepit, captasque moenibus nudavit. Pari successu Arabes et Ammonitas subegit, regnique fines Aegypto tenus protulit. Cum victoria reversus Hierosolymam, urbis moenia vetustate priorumque regum cladibus collapsa valide instauravit, aquaeductibus, castellis et propugnaculis exornavit terram: habuitque interim sub signis florentissimas copias, ultra ter centum milia, omni armorum genere egregie instructa.

Nec agrorum cultum est aspernatus, vineis, rei pecuariae et hortensi apprime deditus. Rex omnino laudatissimus, ni omnium bonorum affluentiam, prosperrimumque rerum cursum, animi elatione, ac sacerdotum contemptu corrupisset. Magnae illi cum Azaria Pontifice, et universo Sacerdotum ordine, de sacrorum ritu altercationes in ipso templo fuere. Nam sua manu sacrificare, quodque solis Sacerdotibus fas erat, sibi sumere, in Sacerdotes, suas officii partes strenue asserentes, graviter stomachari. Sed incandescente in Sacerdotes rege Deus ipse litem diremit. Nam et terra horribiliter contremuit, et lepra regem invasit prodigiosa, ut etiam mox regia sua ultro confusus excederet, qui templi imperium in iuste arripuerat. Igitur deinceps parum pro rege egit, filioque ad Reip. administrationem admoto privata in domo consenuit, consumptus anno regni secundo et quinquagesimo.

Eius temporibus Prophetarum scholae eximiis doctoribus florebant. Nam praeter Ionam et Zachariam, qui initia regni Oziae collustraverunt Hoseas et Amos regno Samariae, Esaias, Ioel, Obadias, aliique, et illi regno et aliis circum regionibus, caelestis sapientiae facem latissime praeferebant; quorum etiam monumenta supersunt, perfectae felicitatis iter omnibus saeculis nationibusque demonstrantia.

Samariae regnum tunc pessime habuit. Ieroboamus quidem Ioa genitus, initio magna felicitate illud restituerat, sed cum ab avita superstitione et impietate non recederet, quadragesimo primo regni anno, gladio caesus occubuit, nec relictus est quisquam familiae eius, qui rebus gerendis haberetur idoneus. Vicesimo secundo demum anno, postquam Ieroboamus interierat, filius eius Zacharias successit, semestri tantum imperio, cum quo posteritas Iehu exstincta omnis est, generatione scilicet quarta, ad quem gradum Deus illi regiam successionem promiserat.

Eius percussor Sallumus eodem scelere amisit regnum, quo pepererat, elapso mense trucidatus Samariae a Menachemo Thirzae regulo, qui tam crudeliter exercuit victoriam, ut Thirzae incolas, ad unum omnes occiderit, nec ipsis praegnantium pepercerit uteris. Mox is vicissim vindicem Deum experitur, quae perpetua Iudiciorum Dei catena est. Nam Phul Belochus Assyriorum rex, pervagatus Syriam, in Samariae quoque regnum irrupit, inque eas redegit Menachemum angustias, ut raptam potestatem mille talentis argenti redimere cogeretur, eamque deinceps precariam tributariamque tenere annos decem. Filium eius Pecaiam regno vitaque spolivit Pecas Remaliae filius, eodem anno quo Ozias Hierosolymorum Rex decessit, et Esaias propheta Deum solio insidentem, Hebraeisque dira minantem conspexit.

Ante annos circiter LX quam urbs Roma conderetur, Caranus, vir generis regii, sextus decimus ab Hercule, profectus Argis, Emathiam, quae iam tum a Macedone Deucalionis filio Macedonia vocabatur, occupavit, condita urbe quam Aegas dixit, in qua sepeliri deinceps reges mos fuit. Pulso Mida aliisque regulis, in locum omnium solus successit, ac primus adiunctis gentibus, veluti unum corpus Macedoniae fecit, crescentique regno valida incrementorum fundamenta constituit. Ab eo Magnus Alexander cum fuerit decimus septimus, iure materni generis Achille auctore, paterni Hercule gloriatus est. Caranus ne victis spem reconciliationis praecideret, nec tropaeum ullum excitavit ipse, nec posteros excitare voluit.

Apud Latinos Proca Numitorem atque Amulium procreaverat, Numitori stirpis maximo regnum vetustum Sylviae gentis legarat: Plus tamen vis potuit, quam voluntas patris, aut verecundia aetatis. Pulso enim fratre Amulius regnat: addit sceleri scelus, stirpem fratris virilem interimit, fratris filiae Rheae Sylviae (quam et Iliam nominant scriptores) per speciem honoris, cum Vestalem eam legisset, perpetua virginitate spem partus adimit. Sed vi compressa Vestalis, cum e Martis luco aquam puram peteret, geminum fetum edidit, cuius patrem quod is, facinus patraturus, armis ad terrorem se sepserat, ut Deus auctor esset culpae honestior, Martem illa, ut incertae prolis auctorem nuncupavit. Hinc suspicionis metusque maior Amulius Sacerdotem vinctam in custodiam dat, puerosque in profluentem aquam mitti iubet. Ibi sorte quadam restagnans Tiberis, ad iusti cursum amnis adiri non poterat, adeoque in proxima alluvie exponuntur pueri, mox defluente aqua, in sicco destituti. Eos seu a fera, seu muliere lupa (utrumque enim traditur) praebitis mammis alitos, et a Faustulo pastore educatos constat, Deo maximum mundi imperium e tenuissimis principiis auspicante. Dum vero illi nequaquam ad pecora segnes, venando saltus peragrare occipiunt Latii, apud Graecos clarissimum omnium ludicrum certamen, et ad exercitandam corporis virtutem efficacissimum, Olympiorum, novum initium habuit, auctore Iphito Elio, qui eos Ludos mercatumque diu intermissa instauravit. Olympia enim primum ab Hercule Ideo eiusque fratribus instituta, et quod quinque fratres essent, Curetes appellati, quinto quoque anno, seu quaternis expletis, celebrata memorant. Alii eorum originem ad Saturnum ac Iovem referunt. A Pelope postea, itemque ab Hercule, Amphictionis filio, renovata constat Iphito ea instaurante, prorsus iam veterum ludorum obsoleverat memoria. Primum tunc cursus certamen fuit, in quo vicit Coribus Elaeus.

Restitutio haec ex praecepto fiebat Apollinis Delphici, quasi ludi isti pestilentiae, et intestinis Graecorum bellis remedium essent allaturi. Athletis omnibus et gymnasii magistris sollemne fuit, super exsectis suis testibus, verbis conceptis

iurare, nihil se fraudis facturos, quo minus Olympici ludi rite fiant. Athletae etiam iurabant, se decem perpetuos menses exercitationi certaminis insumpsisse. Hellanodicae insuper, se ob rem iudicandam munera non accepturos, neque causam, ex qua probent quemquam vel improbent, in vulgus prolaturos. Ex hoc tempore Graeci annorum supputationes, secundum Olympiadas facere aggressi, historiam rerum apud ipsos gestarum multo certiorem tradunt. Nam ante Olympiadas pleraque aut incerta, aut fabulosa, aut temporum intervallis male distincta reperias. Initium Olympiadum qui curiosius rimantur, in annum Oziae tricesimum quintum incidere deprehendunt. Sic Clemens Alexandrinus, Eusebius Caesariensis, aliique auctores magni, excidium templi in Olympiadis quadragesimae septimae secundum annum coniciunt, hoc est, annum 183, ab Epochae Olympiadicae primordio. Verum illa accuratius disceptare, alterius loci fuerit: Mihi in tam praecipiti festinatione, ni formam propositi velim excedere, pene magis necessaria praetereunda, quam supervacua amplectenda sunt. Ideoque ad historias redeo. Cum enim Ozias vita excederet, Athenis Alcmaeon Archon ultimus fuit eorum, qui magistratum illum per totam vitam gesserunt; coeperuntque in denos annos creari. Quae consuetudo in annos LXX mansit, ac deinde annuis commissa est magistratibus res publica. Ex iis qui denis annis praefuerunt, primus fuit Carops, ultimus Eryx, omnes adhuc Medontidae, Codri filio procreati.

IOTHAMUS.

APud Hebraeos Ozia defuncto, Iothamus, qui pridem leprosi patris partes gesserat, plenam regni administrationem suscepit, paternisque insistens vestigiis, Deum rite veneratus, munitiones urbis regiae et aliarum studiose perfecit. Ammonitis iterum bello domitis gravius iugum imposuit, ut supra centena argenti talenta annua, coros tritici decies mille, tantundemque hordei penderent. Templum Dei editissima porta exornavit. Felicissimus utique, ni acriter offendisset Deum stultitia populi, prae collibus ac lucis templum Dei sanctissimum spernentis, profanaque numina identidem respectantis. Hac enim de causa Iudaicum regnum vicinis regibus, Rezini Syriae et Pecae Samariae, tamquam in praedam cessit, finesque eius late devastati sunt. Similis fere Peloponnesi tum facies fuit. Lacedaemonii enim primum Rege Alcamene, eoque post longissimum imperium defuncto, Theopompo et Polydoro ducibus, cupidine potius imperii, quam iusta causa ducti, bellum intulerunt Messeniis atrox et diuturnum, quod cum magna utriusque civitatis et vicinorum clade 20 annis gestum est. Occasionem malis praebuerant Phiochares Messenius, et Euaephnes Lacedaemonius, quorum hic alterius filium paterna debita exigentem occiderat; ille vindictam caedis a Lacedaemoniis neglectam, privato ausu sumpserat. Dum neutra civitas sontes ad supplicium dedit, singulorum iniuriae in publicas inimicitias vertere. Excisa Amphaea, infestis aciebus concurrerunt, nec finis caedibus fuit, quoad saevitiam nox abrumperet. Lacedaemonii gravissima se exsecratione obstrinxerant, non prius quam Messeniam expugnassent, domum reversuros. Sed cum contra praesumptionem suam, annis decem in obsidione urbis tenerentur, querelis uxorum revocati, iuvenes delectos Spartam misere, ex quibus nati, Partheniae ob notam materni pudoris appellati sunt. Illi adulti, duce Phalantho, ad sedes inquirendas proficiscuntur, occupataque post varios casus in Italia arce Tarentinorum, expugnatis veteribus incolis, ibi constituunt. Inter Spartanos Messeniosque saepius iteratis proeliis, cruentisque sacrificiis certatum, illudente utrisque Apolline, donec pertaesi cladium pacem facerent. Coeptum bellum circa nonam Olympiadem,

tradit Pausanias. At septima ineunte in Latio emersit urbs rerum domina Roma, tenuissimis certe initiis, sed talibus tamen, ut bellatricem, et sanguinis humani prodigam fore iam tum praediceres. Conditores eius Romulus Remusque gemini, dum latronibus praedas eripiunt, ipsi praeda fiunt. Remus pro pastore improbo adductus ad regem Amulium, fratri eius Numitori traditur puniendus. Periculum iuvenis excitavit nutritorem eius Faustulum, ut secretum originis Romulo, ipsique Numitori proderet, ac nepotem esse doceret, qui praedonis instar haberetur. Communicato exinde consilio, vindicandas familiae iniurias statuit Romulus, occupataque a globo iuvenum regia, Amulium obtruncat, regnum Numitori avo ex multitudinis consensu restituit, eiusque fretus opibus, novam urbem molitur iisdem in locis, ubi cum fratre expositus educatusque fuerat. Flagrantem utriusque cupiditatem turbavit avitum malum ambitio: gemini erant, uter auspicaretur et regeret, piacula adhibenda placuit. Remus montem Aventinum, Romulus Palatinum capit. Prior ille sex vultures, hic postea, sed duodecim vidit. Victor augurio Romulus adversante fratris factione, urbem excitat, plenus spei bellatricem fore, quoniam id aves sanguine ac praeda assuetae pollicerentur. Ad tutelam novae urbis sufficere vallum videbatur, cuius cum irridet angustias Remus, idque saltu increpat, occisus est, munitionemque urbis vultureae sanguine suo prima victima dedicavit. Sed Romulus rerum solus potitus, tum cetero habitu se reliquis augustiorem, tum maxime lictoribus duodecim sumptis fecit. Erant in universum ter mille pedites, et pauciores trecentis equites, qui urbi condendae se accinxerant. Quare adiciendae multitudini, rex Asylum inter duos lucos muniit, quo ex finitimis turba omnis rerum novarum avida confugeret. Id primum ad captatam magnitudinem roboris fuerat. Consilium deinde viribus parat, centum creat senatores, qui ab honore officioque Patres, atque eorum progenies Patricii sunt appellati. Illos patronos plebis, plebem Patrum clientes constituit, egregieque communicatis inter se officiis utrosque devincit. Prima novae civitati difficultas rei uxoriae accidit. Nam vicini populi aegerrime ferebant, tantam convenarum in medio molem crescere, ideoque sanguinem et genus cum iis miscere recusabant, repulsaeque adiecta irrisione rogitabant, ecquod feminis quoque asylum aperuissent? Igitur ad vim, astu temperatam, confugiendum duxit Romulus. Simulatis Ludis Consualibus, invitat ad spectacula virgines, spectantes rapi, raptas connubio sociari imperat. Ex ea nuptiarum via bellum exarsit, parentibus raptarum et propinquis iniuriam bello vindicandam decernentibus.

Primi in certamen prosiliere Cenini, impares Romanis viribus. Dux eorum Acron a Romulo obtruncatus, urbs capta, prima spolia opima Iovi Feretrio dicata. Ea origo Capitolini templi fuit. Simile huic proelium cum Antemnatibus factum, fusi fugatique hostes, sed deprecante Hersilia, principe femina, in civitatem accepti. Ita res facili concordia coaluit. Mox Crustumeni etiam minore certamine victi, eadem victoribus humanitate conciliati sunt. Atrocius cum Sabinis pugnatum, qui armis consilium, consilio dolum iunxerant. Tarpeia virgo arcem eis Romanam prodiderat, in pretium rei clypeis obruta, cum armillas aureosque annulos se pactam existimaret. Ad arcem recuperandam subeuntes in adversa Romanos acie sternunt Sabini, et in praecipitem fugam coniciunt. Ei sistendae Romulus Statori Iovi templum vovet, sumptaque audacia resistere suos, et iterare pugnam iubet. Fit proelium acerrimum et haud dubie utrisque exitiale, ni raptae laceris comis passisque manibus saevitiam inhibuissent. Earum interventu placatis generorum socerorumque animis, pax cum Tito

Tatio Rege facta, foedusque percussum. Sabinorum plurimi relictis sedibus in urbem demigrarunt, avitas opes cum generis pro dote sociaturi. Ita geminata urbe, ut aliquid Sabinis daretur, Romani Quirites a Curibus, Sabinorum urbe, appellati, senatus e Sabinis auctus, triginta curiis, in quas populus erat divisus, nomina a raptis primariis imposita. Equitum centuriae tres conscriptae, Ramnenses, Titienses, Luteres. Matronis communio bonorum omnium cum viris sancita: viris ut una contenti uxore viverent; stupri et temulentiae uxorum vindictam ipsi, adhibitis earum cognatis, exercerent. Parentibus perpetua in filios, maximaque potestas tributa. Praecipuae ac prope solae Romanorum artes militare, agrumque colere, reliquae extraneorum fuere. Nonus quisque dies nundinis datus. His ita constitutis, Tatioque a Laviniensibus interfecto, postrema Romulo bella cum Fidenatibus Veientibusque gesta sunt. Illorum urbs rapta, hi agrorum parte multati, centum annorum indutias impetrarunt. Tantis rebus gestis, anno regni tricesimo octavo, cum recenseret ante urbem milites, deficiente sole, repente e conspectu Romulus ablatus est. Discerptum a senatu tradunt, ob asperius sibi ingenium, carissimum contra multitudini, ob popularis aurae affectationem. Orta inde seditione suppositus testis, sed unus, Iulius Proculus nomine, qui fidem fecit, ad superos transiisse Romulum, sibique visum, et Quirinum appellari in caelo. Peditum reliquit Romulus sex et quadraginta milia, et mille ferme equites: Tantum civitatis novae mansuetudo in exules et peregrinos profuit, ut subitis atque invidendis adeo incrementis invalesceret. Sub haec Romae tempora Syracusae etiam et Catina Siciliae oppida initium habuere. Eodem tempore nonnulli Sibyllam Erythraeam vaticinatam ferunt, quam secutae aliae de regno Dei in mediis tenebris lumina circumferentes. Lactantius et hanc Sibyllam, et alias ex M. Varrone multo antiquiores facit.

ACHAS.

CRescente Roma pene pessum ivit sancta Israelis progenies. Achas decimus quartus a Saulo Rex, impius in Deum patrium, hypocrita, filiorum parricida, Iothamo patri successerat dissimilis et degener filius. Filios dum lustrare igni cupit, partim idolo cremavit, partim nefandis piaculis polluit, atque extraneae impietatis totum regnum implevit. Ergo Rezin Syrus ingentem Iudaeorum multitudinem in servitium abduxit. Pecas Samariae Rex CXX milia uno die occidit. Inhiabant ambo reges Hierosolymae, cepissentque, nisi Esaias Vates precibus, monitisque divinis civitatem protexisset. Ducenta mulierum milia eodem tempore Obedus Propheta e Samaritanorum servitute retraxit, cum generosa audacia minas eis caelestes ob oculos poneret. Interim Achas se ipso deterior in dies, Prophetarum medicinam aspernabatur. Ab Idumaeis et Philistinis, viris oppidisque non paucis spoliatus, cum Syriae, Samariaeque Reges timeret, ad peregrina auxilia animum convertit. Erant ea tempestate Assyriorum maximae in superiori Asia vires; Phulbeloch successerat Tiglatphulassar, e domitis gentibus altos spiritus gerens. Hinc muneribus sibi conciliat Achas, attractumque in Syriam ad bellum Rezini inferendum, parum abfuit, quin pro amico hostem experiretur, Rezin tamen regno vitaque spoliatus ab Assyrio. Syri Damasceni Cyrenem translati sunt. Similiter Pecas Samariae Rex tota Galilaea et Galaaditide exutus, Israelitae illarum regionum in tristem servitutem abrepti, cladibus suis comprobarunt, quam veri Vates essent Esaias, Ioel, Amos, Michas, aliique, ad solidam eos pietatem frustra invitantes. HInc Hierosolymitanum regnum adortus Phulassar, vix plurimo auro emollitus est, ne clientis sui regnum exscinderet.

Tantum malorum Achas sibi populoque conciverat, addito ad priorem profanitatem Damascenorum Deorum cultu, ut per futiles Deos eriperetur angustiis, quas veri Dei offensa sibimet stultus circumdederat; Sic finivit regnum anno decimo sexto, indignus iudicatus, qui regum sepulcro inferretur.

Assyrio Tiglatphulassari aequalis fuit Babyloniorum Nabonassar, cuius creberrima apud Ptolomaeum Alexandrinum mentio est. Is regnavit Babylone annis XIV, aditumque struxit ad potentiam successoribus. Viginti sex annis post eum Mardocempades adeptus est regnum Babylonicum, quem Merodachum divina monumenta nominant. Apparet tamen, quod interim Assyriorum Reges defuncto Nabonassaro, tributarios habuerint Babylonios, quandoquidem Salmanassarus e Babylonia quoque traduxit in Samariam colonos, haudquaquam id facturus, nisi imperium ei in Babylonios, ac potestas, fuisset.

EZECHIAS.

AChas dissimilem ingenii sui reliquit filium Ezechiam, regem Hebraeorum decimum quintum, omnis pietatis virtutumque exemplo praelucentem subditis. Is ante omnia patris sui sacrilega instituta abrogavit, expiatoque Dei templo, sacra illi legitima, prout divinis legibus praescriptum erat, fecit. Ita conversis ad religionem Iudaeorum animis, e Samariae regno per litteras accivit incolas, ut Paschales, pridem intermissas ferias, Hierosolymae secum recolerent. Plerisque irridentibus nuntios, frequentissimo tamen conventu dies sacri publicaque laetitia exacti, cum, post Salomonis decessum, abalienatae tribus ius fasque avitum despectui habuissent, ad ducentos nonaginta annos. Praeerat tum Samariae Hoseas Elae filius, regnumque Domini sui caede quaesitum, eodem modo administrabat, quo paraverat. Populi nec plagis nec minis mutabantur, ut a legum contemptu ad pietatem, a sceleribus flagitiisque ad virtutem revocarent animos. Quare Deus tot annorum patientia in furorem tandem versa, Salmanassarum, qui Tiglathphulassaro in Assyriorum principatu successerat, in eos induxit, a quo primum bello subacti tributa pependere, quemadmodum etiam Syri et Phoenices, quibus tunc Elulaeus Tyriorum Rex praeerat. At mox defectionis ansam nactus Hoseas, fidem fregit Assyrio. Considerata enim Aegyptiorum regis potentia, quem prophetica scriptura Soum, Herodotus Sabacon nominant, totamque Aegyptum (cum Aethiops esset) subiugasse, et L annis tenuisse memorant; ad eum clam legatos misit et munera, societatemque et foedus adversus Salmanassarum iniit. Quo ille comperto, reversus cum exercitu in Syriam, primo impetu quicquid erat terrarum extra Samariam, occupavit armis, habitatores in Persiam Mediamque relegavit, et urbem regiam artissima obsidione circumdedit. Quae cum tertio demum anno fame expugnata, victas manus dedisset, solo aequata ipsa, regnumque Samariae miserabiliter destructum est; Rex in captivitatem abiit, cum regnatum esset sichemi prius, et Thirzae, postmodum Samariae, a regibus in universum XX, per annos CCLVIII. Inter illos decem cruenta occubuerunt morte; reliqui item omnes impii tristem a Deo sententiam, antequam occumberent, acceperunt. Tam illis difficile fuit regnare simul, et rite Deum colere.

Tyriorum quoque regnum pervetustum, Cypri tunc, Sidonis et Palaetyri defectione labefactatum, pene in Salmanassari potestatem venit. Sed Elulaeus recuperata Cypro, Tyrum, licet quinquennii obsidione fatigatam mascule adversus Assyrios tutatus est. At Israelitis in exilium eiectis, aliae gentes e superioris Asiae provinciis evocatae successerunt, quas antea Assyrii imperii sui fecerant. Illae, cum suos Deos ritusque inferrent in terram Hebraeorum, immissis a Deo leonibus confertim laniatae sunt. Nec

finis malo fuit, donec a sacerdote quodam Hebraeorum edocti sacra gentilia populi, propitiare sibi Numen Israelitico more instituerent. Populi hi Samaritanorum sibi nomen indidere, religionem ex utilitate metiri assueti. Florentibus enim Iudaeorum rebus, illorum se sanguinis et legum finxere; artis alienam originem, qua erant, atque instituta extranea professi, reliquis se gentium aggregabant. Sic amotis e Palaestina decem Israelitarum tribubus, Ezechias Iudaeos exulumque reliquias ad sanctum Dei cultum reducere studuit, pari industria rem divinam bellicamque procurans, Philistaeos rerum tum potientes, frequentibus proeliis contudit, prosperrimoque usus regno est, donec ei Sannacharibus, Salmanassaro genitus, bellum totis viribus intulit, lateque vastatis agris munitiores urbes plerasque expugnavit. Ezechias multitudine inferior, non ausus manum conserere cum Assyrio, tot terrarum Domino, stipendiarium se ei obtulit, pacemque, ingenti auro redemptam, pauxillo tempore obtinuit. Nam Sannacharibus robore fretus militum, cum in Arabia, et alibi prospere ei universa cederent, promptam sibi de infirmo, pecuniisque emuncto rege victoriam pollicebatur. Itaque portis Ierosolymae insultans, minitari excidium, deditionem imperare, Ezechiam frustra Deo fidere, se Dei nutu arma sumpsisse, victorem omnium gentium, eversorem regnorum effugi non posse, ni matura sibi deditione Ierosolymitae consulerent. Talia iactante illo, Ezechias ad Deum conversus Esaiae Prophetae responso edocetur, nihil ex hoste periculi esse, Deum cultori suo haudquaquam defuturum. Nec multo post Thirhacas Aethiops, (Megastheni apud Strabonem Tearcos est, et in Europam usque ad columnas Herculeas bello penetrasse scribitur) non ferens Assyriorum insolentiam, qui Aegyptum, Aethiopiamque foedissime devastarant, regnum eorum invadit. Iosephus auctor est Tearcon in auxilium vocatum ab Aegyptio, cui Herodotus Sethonis nomen tribuit. Eum minaciter contemnebat Sannacharibus, cum per legatum Rabsacen Iudaeis deditionem imperaret. Sed potentissimi Aethiopis expeditione territus, ad exercitum in Iudaea, sub Rabsacis imperio relictum, festinavit. Ad Pelusium interim exorta agrestium multitudo murium lora arcuum scutorumque corrosit Assyriis, exarmatumque tyrannum, retro ferre pedem compulit. Ibi fremens et clamitans victori sibi victoriam eripi, missis ad Ezechiam litteris, cum gravibus in Deum contumeliis, Ierosolymae exitium denuntiat. Sed iis nihil fractior Ezechias exoravit Deum, ne hanc tantam hominis blasphemiam inultam sineret. Annuit aeternum Numen iustis precibus, missoque eadem nocte Angelo, plerosque omnes Assyriorum principes, et militum ad 185000. leto dedit. Tanta tamque improvisa clade consternatus Sannacharibus Ninon properanter refugit, ibique a filiis trucidatus dignum blasphemo tulit exitium. Ea victorum Asiae pernicies longe lateque percrebuit, et multae gentium fama commotae, Deo Israelis vota sacrificiaque exsolvere. Sethon Aegyptius statuam sibi poni curavit, inscripto emblemate; In me quis intuens pius esto. Ezechiam mox maius, praeter illud, quod dictum, miraculum illustravit. Nam per idem tempus, quo Sannacharibus dira minabatur Ierosolymae, ipse aeger corpore, morbo infestabatur letali, intellectoque vitae fine flens precabatur Deum, ne se orbum e vita tolleret, regnique herede spoliret, qui superiores vitae annos sancte pieque exegisset. Exaudito XV vitae anni ad priores additi, promissioque divina retrocessione solis stabilita. Id portentum tanti fuit apud exteros, ut Baladan Merodachus, quem Ptolomaeus Mardocempadem appellat, e Babylonia legatos Ierosolymam mitteret, qui de rei veritate accuratius inquirerent, atque Ezechiae societatem adversus Assyrios

peterent. Illis magnificentius suas opes ostentando, offendit Deum Ezechias, et iam tum audire coactus est, Babyloniis praedae fore gazam, quibus tantum tunc ipse tribueret.

Ceterum apud Assyrios successit Sannacharibo Assaradinus filius, eiusque maiores natu fratres, quod patrem in Idolio interfecissent, in Armeniam profugere. Apud Romanos post annuum interregnum, et deliberationes plurimas, regno potitus est Numa Pompilius, evocatus Curibus Sabinorum metropoli, religionum imprimis scientia nobilis. Ille urbem Martiam sacris, caeremoniisque adstrinxit. Ille Pontifices, Augures, Salios, ceteraque sacerdotia, annum quoque in duodecim menses, fastos dies nefastosque descripsit. Ille Ancilia et Palladium, secreta quaedam imperii pignora, Ianumque geminum, fidem pacis et belli, imprimis focum Vestae aeternum virginibus colendum dedit, ut ad similitudinem siderum custos imperii flamma vigilaret. Haec omnia quasi monitu Deae Aegeriae, quo magis Barbari acciperent. Nullum bellum gessit, Remp. XLIII annis in alta pace tenuit. Eius libros multis post annis e terra erutos, quia ad solvendam religionem pertinere existimabantur, Praetor Urbanus in conspectu populi cremavit.

Numae haud absimilis fuit eodem tempore Gyges, homo itidem praestigiator et Magus, qui annuli cuiusdam pala ad se conversa inconspicuum se fecisse legitur. Hic summa Candaulis Myrsili, Lydorum regis, gratia florens, ut reginam stulta heri ostentatione nudam contemplatus est, odium ei apud coniugem, et interitum, sibi vero regnum ac regias nuptias peperit. Sic Lydorum regnum ab Heraclidis in Mermnades (haec Gygis familia erat) transiit, qui id annis 170 tenuere. Gyges 38, Ardys 49, Sadyattes 12, Halyattes 57, Croesus 14 annis dominatus est. Meliori via Deioces Medus, debilitato iam Assyriorum robore, iustitiae ac prudentiae fama, apud liberam Medorum gentem principatum initio, tandem etiam regnum sibi comparavit, et Ecbatanis, clarissima in Medis urbe condita, novi imperii auctor LIII annos viguit. Tunc, praeter Esaiam, regio genere Vatem, Micheas Nahumus, aliique in Iudaea Prophetae; apud Graecos Neoptolemus Parianus, Archilochus Parius, aliique nonnulli doctrinae laude floruerunt.

MANASSES.

INterim Ezechiae post annum regni vicesimum nonum mortuo, successit Manasses filius, Rex Hebraeorum XVI, impiorum crudelissimus, Prophetarum parricida, augurum, praestigiatorum et incantatorum cultor et assecla, qui tam foedis institutis vixit, ut impietate velut certare cum paterna religione videretur. Magistros quidem sacrorum meliora monentes, et regi, populoque, ni resipiscerent, exitium comminantes, sprevit; Esaiam vero eorum praecipuum, iam ultra LXX annos divinis oraculis conspicuum, serra dissecuit. Hierosolymam innoxii sanguinis piaculis adeo incestavit, ut nullis ea lustrationibus cederent. Populum Hebraeum profanissimis gentibus, quas Deus de terra illa deleverat, dissolutiorem reddidit. His morum viis captivitatem, et cladem, quam pius Pater averterat, capiti suo facile acceleravit. Assyriacum tunc imperium cum Babylonico (cui per octo annos rex defuerat) tenebat Assaradinus, quemadmodum e Ptolomaei canone intelligitur. Is plurimos in Samariam colonos deduxit, duce Osnapharo, quem alias in Scriptura Olofernem vocari credimus. Idemque missis in Iudaeam copiis, Manassi victo catenas iniecit, captivumque Babylonem traxit. Hinc, ut apparet e Iudithae libro, postquam Medos acie superasset, universam Asiam duce Oloferne sub iugum mittere destinavit. Syriam sane, Ciliciam, Mesopotamiam, Arabiamque subegit, atque universae Iudaeae dirissima quaeque minatus est. Sed

quae divina manus fuit, Olofernes ducum maximus, Iudithae cuiusdam, lectissimae viduae, quam deperibat, insidiis trucidatus, in ipso thalamo interiit, libidinisque iuxta et tyrannidis promeritas poenas luit. Ioachas tunc Pontifex et seniores Iudaeam regebant, Manasse captivo apud Babylonios, qui tandem confusus animi, quod carceres et vincula suapte sibi profanitate, et in Deum patrium contumacia accersivisset, cum lacrimis ac suspiriis veniam petiit sceleribus suis, et, quae est Numinis clementia in paenitentes, impetravit. Nam Assaradino, post tredecimum Babylonici imperii annum, vita functo, successit Saosduches, a quo Manasses in regnum remissus est. Forte ad liberationem eius multum momenti attulit Phraortis, Medorum regis, in Persas expeditio, qui devictis illis Asiae agitabat imperium, Assyriisque ipsis, Ninon tenentibus, bellum atrox inferebat. Sed hoc ut pro explorato non confirmaverim. Ita illud scriptum reliquit Herodotus, Assyrios tunc a sociis fuisse desertos, et Aegyptum quoque eadem tempestate maximam subiisse mutationem. Etenim Sethone defuncto, cui cum Sannacharibo bellum fuerat, libertatem adeptos Aegyptios, ait, duodecim sibi reges pari potestate praefecisse, quorum opus Labyrinthus ille fuerit apud Maerin, stagnum manu factum, situs, qui inter septem mundi miracula connumeratus est. Hi Reges oraculi cuiusdam monitu, suspicione onerarunt Psammetichum, unum e collegio suo, tamquam tyrannidem affectaret, eumque ne res novare posset, in palustria loca expulerunt; Psammetichus contra iniuriae intolerans, cum Iones Caresque ex Asia pulsi in Aegyptum transfugissent, eorum sibi conciliavit auxilia, et collegas undecim armis aggressus subegit, totiusque Aegypti potitus est annos LIV. Ex quo tempore exploratior Graecis Aegypti historia fuit, ipsis Graecis in ea colonis res gestas accuratius annotantibus, quibus circa Bubastum urbem ad Pelusiacum ostium sedes sunt attributae. Psammeticho Necos filius successit, qui Iosiam regem proelio interemit, ut suo loco monebitur.

Iis vero temporibus Peloponnesus quoque novis bellis exarsit. Unde quadraginta anni effluxerant, ex quo Ithome eversa Messenii Lacedaemoniis bello succubuerant. Victi igitur palabundique per civitates Graeciae, dum mortem praeoptant servitio, denuo arma induunt Olympiade vicesima quarta exeunte, Anaxandro Eurycratis, et Anaxidamo Zeuxidami Spartae regnantibus, Aristomene Messeniis praesidente. Athenis iam annui magistratus erant, civitate pertaesa rectorum decennalium, atque tunc Tlesias praetura fungebatur. Tunc bellum Messenium secundum sumptum. Argivi, Arcades, Elei et Sicyonii Messeniis, Corinthii Laconibus se iunxerant, Athenienses ex oraculo Tyrtaeum Poetam, ne Spartanis ex Attica dux deesset, miserant. Congressis inter se populis, Messeniis pro libertate, pro imperio Lacedaemoniis, initia belli his admodum tristia, illis laeta fuere, infaustisque proeliis Laconum res valde attritae sunt. Qui tum primum a virtute in fraudem versi, Aristocratemque Arcadum ducem pecunia aggressi, perpulerunt eum, Messenios in ipsa acie perfidiose derelinquere. Quo pacto pene ad internecionem caesis Messeniis, Aristomenes assumptis proelii reliquiis Iram montem, adversus obsidentes Spartanos, totos undecim annos tutatus est, cum oram ei maritimam Pylii, Methonaeique praestarent incolumem. Excursionibus interim in hostilem agrum crebris se suosque aluit, captusque e proelio fere exanimis, et in foveam proiectus, ut fame interiret, crudeles hostium manus miro stratagemate evasit. Vulpeculam enim cuniculo ingressam conspicatus, ut cadaveribus se pasceret, iniecto ei pallio ad cavernam se trahi fecit, qua ipsa irrepserat. Ea deinde manibus aperta, viam reperit, qua clam

erepens ad suos in Irae munitiones refugit. Tandem proditione cuiusdam adulteri, qui cubili occultatus, sermones secretos mariti cum uxore de omissis excubiis exceperat, exceptosque hostibus Spartanis vulgaverat, capti Messenii, et confertim caesi sunt. Aristomenes cum fortissima manu erupit, per mediam Laconum aciem, susceptusque ab Arcadibus, cum lapidatum vidisset proditorem Aristocratem, cives suos in Siciliam dimisit, qui occupata ibidem Zancla urbe, Messanae ei nomen a patria imposuere. Ita finitum bellum anno primo Olympiadis XXVIII, Zanclaei subacti sunt undetricesima. Aristomenes honestissime elocatis filiabus, dum Sardeis ad Ardyn Lydorum regem, Gygae filium, indeque Ecbatana in Medos ad Phraortem regem transmittere cogitat, morbo praevenitur, deceditque Rhodi, vir Graecorum suae aetatis fortissimus. Messenii in Hilotarum (publici hi Lacedaemonii servi sunt) censum redacti eodem fere tempore, quo Cypselus Eetione genitus, qui olim infantulus, Telestis Bacchiadae insidias, arcae inclusus a matre, effugerat, pulsis Bacchiadis (qui annuo imperio Corinthum ad quinque aetates rexerant) tyrannidem invasit apud Corinthios. Inter expulsos annotatur et Demaratus, cuius filius Lucumo Tarquinius Romanum postea regnum obtinuit.

Dum illa geruntur Corinthi, anno altero Olympiadis vicesimae septimae, apud Romanos regnum consequitur Tullus Hostilius, e Medullia Romanorum colonia, ob virtutis opinionem, evocatus. Hic exercita ad bellum iuventute militarem disciplinam condidit, agrum regium pauperibus distribuit, professus, patrimonium sibi suum in sumptus domesticos sufficere. Caelium montem urbi adiunxit. Militari viro bella non defuere. Albanos, gravem et diu principem populum, quod praedones ad supplicium dedere recusassent, adortus, cum frequentibus proeliis, pari robore, utrumque populum comminui animadverteret, persuasus a Metio Suffetio, Albanorum duce est, ut Horatiis Curiatiisque, tergeminis hinc atque inde fratribus, Romae Albaeque fata committerentur. Anceps et dira contentio, quod inter consobrinos, exituque ipso horribilis. Tribus quippe illinc vulneratis, hinc duobus occisis, qui supererat Horatius, addito ad virtutem dolo ut distraheret hostem, simulat fugam, singulosque prout sequi poterant, aggressus exsuperat. Sic, rarum, unius manu parta victoria, mox parricidio foedata. Soror eius virgo, desponsa uni ex Curiatiis fuerat. Ea victori fratri obvia, cognito super humeros eius paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines, et flebiliter nomine sponsum mortuum appellat. Hanc ille importunam complorationem ratus, ferro punit, transfixaque puella, Abi, inquit, cum immaturo amore ad sponsum, oblita fratrum mortuorum, vivique, oblita patriae. Citavere leges nefas, sed abstulit virtus parricidam, et facinus intra gloriam fuit. Nec diu in fide Albanus. Nam Fidenates bello missi in auxilium ex foedere, medii inter duos exspectavere fortunam. Sed rex callidus, ubi inclinare socios ad hostem videt, tollit animos, quasi ipse mandasset. Spes inde Romanis, metus hostibus. Sic fraus proditorum irrita fuit. Itaque victis Fidenatibus Veientibusque, ruptorem foederis Metium Suffetium religatum inter duos currus, pernicibus equis distraxit; Albamque ipsam quamvis Romae parentem, aemulam tamen, diruit, cum prius omnes opes urbis, ipsumque populum Romam transtulisset. Principes Albanorum Tullios, Servilios, Quintios, Geganios, Curiatios, Cloelios in patres legit, templumque ordini abs se aucto curiam fecit, quae Hostilia appellata est. Hac fiducia virium, Sabinis etiam bellum indicit, vincitque. Redux cum exercitu, morboque implicitus, dum Numam Pompilium occultis sacrificiis imitatur, a Iove Elicio ignem infaustum elicuit, quo ictus ipse cum regia

conflagravit, anno regni XXXII.

Dum ita crescit res Romana, Manasses Iudaeae sibique redditus, patrium cultum, antea nefarie violatum, quantum in se est, restituit. Abolere enim semel introductas superstitiones, et consuetudine roboratas, etiam sapientibus arduum. Itaque defunctus rex anno gubernationis LV.

Amonem filium ut regni, sic impietatis, non vero paenitentiae successorem habuit. Is domini negligens, vicissimque ab ipso neglectus, suorum insidiis periit, ad Ionam filium imperium devolutum.

Manasse regnante celebres passim urbes conditae memorantur, inter quas in Propontide Cyzicus; in Bithynia Nicomedia; in Pamphylia Phaselis; in Italia Croton, Locri, Sybaris; in Graecia Corcyra; in Thracia Byzantium; in Sicilia Selinus, et Gela; Lampsacus, Chalcedon et Abdera in Asia. Sapientiae laude floruerunt apud Hebraeos Esaias, Nachumus, Holda: apud Graecos Sibylla Samia, quam Herophilen appellarunt, Hipponax Ephesius Iambographus, Alcman Spartanus, Archilochus et Simonides Poetae: Aristoxenus et Terpander Musici.

IOSIAS.

DEcimus octavus Hebraeorum rex fuit Iosias, improbi patris filius optimus et religiosissimus, qui, pupillari aetate regnum consecutus, tanta pietatis incrementa hausit, ut nulli Hebraeorum regum secundus exstiterit. Helcia sacerdote bene usus, anno regni octavo coepit accuratius in religionis leges inquirere, et mox duodecimo, cum viginti annorum vir esset, reformare Iudaeam et Ierosolymam. Altaria, vasaque omnia, anteriorum regum superstitionibus consecrata, combussit. Illi enim lucos collesque partim Diis gentium variis, partim ipsi Deo Israelis, praeter legem eius sacraverant, atque eo deflexerant profanitatis, ut Soli ac Lunae divinos honores darent, iisdemque e metallis statuas erigerent. Quibus Iosias in pulverem redactis, sacerdotes profanarum aedicularum occidit, inque aris idololatricis eruta e sepulcris ossa cremavit, quod ab ipso faciendum Propheta ante 360 annos praedixerat. Sequenti anno Deus sacerdotem quendam, nomine Ieremiam allocutus est, iussitque principibus et populo denuntiare, ut desisterent a profanorum cultu numinum, et, quibus insueverant, sceleribus remitterent nuntium, ni graviora vellent supplicia pendere, quam populares eorum, iam pridem in Media, Assyria, Persia, et Colchide exulantes. Cum parum proficeretur apud pertinaces animos, accidit ut decimo octavo Iosiae anno, dum summus sacerdos thesauros reparando templo eruit, inveniret Autographum Mosis, quo divina ille oracula conscripserat. Ex eo Rex didicit, Hebraeam gentem, ob crebras impietates et sacrilegia, eiciendam e Palaestina, eamque cladem supplicationibus et lacrimis avertere studuit. Responsum est per Holdam Prophetissam, regi quidem pio parcere aeternum Numen, sed nequaquam perduellibus eius subditis. Itaque Iosias universam regionem Hebraeorum perambulavit, regnique olim Samariae incolas, qui captivitatem Assyriorum evitaverant, aggressus persuasit, ut omissis religionibus externis, Deum maximum patrio ritu colerent. Lustrata terra Hierosolymam omnes convocavit ad sollemnes azymorum ferias, quas in liberationis Aegyptiacae monumentum Deus ipse iusserat, ingratique mortales multis retro saeculis intermiserant. Rex pietati munificentiam addidit, populis epulum dedit XXX agnorum milia, tria boum. Principes regem imitati, ingentique gaudio priscae caeremoniae reductae. Tum quicquid reges Samariae et Ierosolymae, vel e suo cerebro excogitaverant, vel a vicinis gentibus acceptum, temerandis Dei summi sacris adiecerant, id omne ardenti huius regis zelo antiquatum

est, populusque iuramento obstrictus, ut ne a divinis legibus ad daemoniorum fraudes deviaret. Huc accedebant Vatum monita, imprimis Ieremiae, qui e XIII Iosiae anno, usque ad ipsum gentis suae exitium, non destitit, magnis parvisque Dei et regis huius instituta inculcare, quantumvis ob haec atrocissimas perferret iniurias. Incredibile enim dictu, quam flagranti impietate deceptus a fanaticis populus, propheticis regiisque iussibus obnixus sit.

Iosia regnante, Medorum rex Cyaxares, ulturus patris sui Phraortis cladem, quem Assyrii in obsidione Nini cum exercitu deleverant, collectis ex omni Asia copiis, urbem illam maximam ad Tigrim flumen, XV milliarium Germanicorum ambitu expansam, exscindere statuit, cuius eversionem Prophetae Hebraeorum, Nahumus, Habacuc, et Sophonias diserte praedicebant, ut ipsis quoque gentibus iram a Deo Opt. Max. imminentem ob oculos statuerent. Et sane iam vicerat acie Assyrios, et Ninon circumsedebat Cyaxares, cum victoriam intervertit Madyas Scitharum imperator innumeram hominum multitudinem in Medorum terra rapiens. Erant hi Scythae Nomades, et Cimmerios ex Europa in Asiam eiecerant, a quibus vicissim in fugam acti, tunc temporis Mediam pervagabantur. Quamobrem relicta Nino, ad sua defendenda versus Cyaxares, vincitur a Scythis, qui crudeliter usi victoria, XXVIII annis infestam habuere Asiam. In Aegyptum tendentes, donis delinivit rex Psammetichus, pervicitque ut in Palaestinam retrocederent. Tandem vino ebrios aggressi Medi plerosque trucidant, Asiamque denuo sui imperii faciunt. Hinc statim converso in Assyrios impetu, adscitis in societatem Babyloniis, Ninon capiunt et exscindunt, ac dominatui Assyriaco, quem Oriens ad mille quadringentos annos vario marte, casibus ambiguis sustinuerat, finem imponunt. Babyloniis tunc rex erat Nabolassar, in quem duxit Necos Aegypti Rex, Psammeticho genitus, indignatus auctam eius potentiam, eversis Assyriorum opibus. Pater Neco Psammetichus Azotum Palaestinae urbem, XXIX annis obsessam, obstinatione tandem ceperat. Eius par animis Necos, omissa, quam a Nilo in mare rubrum perducere constituerat, fossa, classem e mari rubro emisit: quae trienni navigatione Africam circumlegens, et septentrionalem oceanum lustrans, in Aegyptum rediit. Inde ad Cercusium, (alii Carcamesam vocant) circumfluum Euphrate et Habora fluviis oppidum, egit copias. In itinere coactus est acie confligere cum Iosia Rege, transitum ei per suos fines pertinacius intercludente. Id proelium temere susceptum a rege, cetera laudatissimo, ipsius quidem morte haud ingloria, at populi et filiorum eius sceleratorum ingenti malo finitum est. Etenim Iosia ex vulnere mortuo, victor Necos, feliciter expeditione Euphratea defunctus, Ioachazum, degenerem Iosiae filium, et successorem, regno exuit, captivumque in Aegyptum misit, Regnum Iudaicum auro et argento plurimo multatum, in alterum Iosiae filium, nihilo meliorem fratre, transtulit. Ei Iachimi nomen dedit, antea Eliacimus fuerat. Haec prima libertatis Iudaeorum labes, qui Deo suo infideles, daemonum servitio semet addixerant, servis daemonum servire coacti postmodum.

Eodem tempore Cimmerii in Asiam attracti a Scythis, Lydiam incursabant, Sardesque ipsas excepta arce, occupaverant. Interim Sadyattes, Lydorum rex e Mileto quotannis praedas egit: Filius tamen eius Halyattes Cimmerios tandem eiecit, et cum Milesiis undecenni bello exhaustis, fecit pacem, deceptus astu Thrasybuli ducis eorum, qui in summa inopia epulari populum et deliciari, praesente Lydorum legato, iusserat, et re arcta fecerat opinionem opulentiae. Milesii pervagantes maria Sinopen Ponti urbem occuparunt, et in Aegypto Naucratem condiderunt.

Dictis regibus suppar aetate fuit Ancus Martius, Pompilii ex filia nepos, aequitate et religione avo similis, Tullo fortitudine. Inauguratus Romanorum regno, anno secundo Olympiadis XXXV, Latinos diuturno bello domuit, mox etiam Fidenates, Veientes, et Sabinos. Aventinum collem muro et fossa cinxit, traductosque e subactis oppidis inquilinos, ibi collocavit. Ianiculum quoque transtiberinum montem, praesidio munitum, ponte sublicio, veteri urbi coniunxit. Aiunt, et silvas eum publicasse ad usum navium; salinarum vectigal instituisse; carcerem primum aedificasse. Ad ostium Tiberis coloniam maritimis commeatibus opportunam posuit. Ius feciale, quo legati ad res repetundas uterentur, ab Aequicolis Romam transtulit. His rebus confectis decessit, anno regni XXIV, cum Draco Atheniensibus leges conderet, quas Demades postea sanguine scriptas, Canon Draconis non hominis esse dicebat. Peccatis enim minimis, ut pomorum olerumque furtis, capitis poenam sanxerat, maiorem sanciturus magnis sceleribus, ut ipse aiebat, si quid morte atrocius scivisset. Suidas narrat, ab Aeginensibus Draconem in theatro petasorum coniectibus oppressum. Crudeli gratulatione crudelis legislator periit.

Eo tempore Liparam, Aeolidum insularum urbem maximam, Prusiam in Bithynia et Epidamnum, post Dyrrhachium dictam in Calabria conditas ferunt.

IOACHIMUS.

VIcesimus Hebraeorum rex Ioachimus, moribus fratri Ioachae quam patri Iosiae propior, sacrilegio invisus Deo fuit. Obiurgatus a Prophetis Uria et Ieremia, eversionem Iudae, ni resipisceret, obnuntiantibus, illum ex Aegypto retractum decollari iussit, hunc aegre principum aliquot, meliora sapientium, precibus donavit. Librum Ieremiae praelectum publice Iudis scriba conscidit coram rege, et in ignem proiecit. Sed contumaci tyranno haud lentior ob id poena venit. Cum enim tributum penderet annuum Neco Aegyptiorum regi, omnis tunc Syriae domino, accidit ut Nabuchodonosor, filius Nabolassaris, bello vinceret Necon, ad Carcamesam; omnique cum Syria et quicquid inter Euphratem et Nilum terrarum interiacet, exueret. Eadem igitur tempestate perculsa Ierosolyma, Ioachimus captus, multi stemmatis regii Babylonem abducti sunt, inter quos Daniel, Hananias, Misael, Azarias pueri. Sic tributarius Babylonico factus imperio Ioachimus, de priori impietate nihil immutavit.

Annus erat regni ipsius quartus, cum, Nabolassare post XXIX regni annos mortuo, Nabuchodonosor capessit imperium, rex cunctis maioribus suis maior, et quo vix quisquam potentior ullo exstitisse saeculo creditur. Primo anno dubiis valde rebus eius, praedixit Ieremias Vates, non tantum superandum ab eo Necon, sed universum insuper Orientem et Occidentem cum Insulis Oceani imperio eius accessurum. Prophetiam Vates ipse publicavit, et ad omnes postmodum reges ac dynastas circummisit per legatos gentium, Hierosolymae Zedeciam in foedera sollicitantes, praecipiens Dei nomine, ut iugum Babylonicum susciperent, ni omnes gladio, fame et peste consumi praeoptarent. Sed quamquam veritatis divinae idonea documenta daret, pseudoprophetarum etiam aliquibus subito ad ipsius praedictionem exitio exstinctis; tamen paucis persuasit, cum ad Aegyptiacam potentiam magis, quam ad Dei minas respectarent populi. Interim Nabuchodonosor Babylonem triplici muro circumdedit, ex manubiis templum Beli magnificentissime excoluit, in uxoris Medae gratiam hortos pensiles exstruxit. Ei divino in somnio adumbrata est imperii mundani varietas vanitasque. Statuam vidit in somniis ingentem, capite aureo, pectore et brachiis argenteis,

ventre ac lumbis aeneis, pedibus ferreis simul et testaceis, in quos incurrens lapis totam comminuebat, comminutamque in pulverem vento dabat dispergendam. Id somnium cum nemo alius posset, Daniel et in memoriam redegit Monarchae, et interpretatus est. Aureum imperium vocavit Babylonicum, successura deinceps sequiora, quae tandem omnia caeli Rex Christus contereret dissiparetque. Rex obstupefactus iuvenis sapientia, Proregem eum Babyloniae constituit omniumque Chaldaeorum et Magorum Ephorum. Daniel in partem administrationis adscivit populares et sodales suos, Hananiam, Misaelem, et Azariam, ipse in aula consiliariorum praecipuus vixit, fama per universum Orientem maximus.

Dum haec Babylone fiunt. Ioachimus ad Aegyptium deficit, sperans eius se opibus libertatem Iudaeis recuperaturum, consilio stulto iuxta atque impio, quod et fidem Nabuchodonosori iurasset, et imperium terrarum omnibus argumentis ad Babylonios inclinaret. Perfidia regis irritatus Nabuchodonosor, ingentes in eum et e variis populis conflatos exercitus misit, qui catenis chalybeis vinctum, et mox trucidatum abiecerunt, ne sepulcri quidem honore habito ei, qui Deo hominibusque fidem violasset. Eo caeso ultra tria Iudaeorum milia exulatum missi sunt. Suffectus est Ioachimo statim Iechonias filius, iam ante paternae consors tam potestatis, quam malitiae. Quare trimestre tantum imperium habuit; hoc duntaxat patre. melior, quod Ieremiae auctoritatem secutus, ultro se dedidit Babyloniis, ut urbi populoque parceretur. Cum eo praecipuum militiae, ac rei publ. robur abductum, octodecim milibus virorum sedes in Babylonia attributae, ut novae rebellioni ansa praecideretur.

ZEDECIAS.

VIcesimus secundus regum Hebraeorum, idemque ultimus fuit Zedecias, patruus Iechoniae, Babyloniorum beneficio Iudaeae praepositus, cum iam flos populi in Babyloniam demigrasset. Ille praedecessorum malis nihilo correctior, nec Deum pure coluit, nec iuste praefuit subditis, nec fidem Babylonio iuratam servavit. Cum anno regni sui quarto in Babyloniam profectus, fidem regni renovasset, adducto etiam pontifice Sarea, (cui Ieremias vaticinium de excidio Babylonis, ibidem publicandum, commiserat) nihilominus in patriam redux, defecit ad Aegyptios, cumque iis foedus adversum Assyrios iniit. Transversum agebant Pseudoprophetae, et Principes vaniloqui, quorum consiliis homo inconstantissimus plus detulit, quam sanctissimis Ieremiae et Ezechielis vocibus atque litteris. Ezechiel sacerdotum exulum unus, sexto sui exilii, regnique Zedeciae, anno, aperte ei denuntiavit, fore, ut propter periurium Babylonem abduceretur, nec terram tamen adspiceret exilii, orbatus scilicet oculis, quemadmodum ei evenit postea. Sed tunc mentis inops, tyrannus, in perduellione permansit, confisus opibus Apriae regis Aegyptii. Itaque frequens rebellio Iudaeorum movit Nabuchodonosorem, Tyri tunc obsidione implicatum, ut de exscindenda Ierosolyma totoque regno cogitationem susciperet. Quare compulsum intra muros Zedeciam, in tertium usque annum obsidione fatigavit. Interim Ieremias, caelestias irae gnarus, deditionem suadet; ni faciant, captivitatem et miserandam mortem, ait, imminere.

Tum vero in iram excitatus Zedecias, in carcerem trudit Prophetam; mox crudelis facti paenitens, dum absolvere eum cupit, non audet, obsistente manu principum, quibus pridem solens erat, bonos innocentesque premere. Propheta intrepidus pergit vaticinando, additque futurum, quod etiam ante praemonuerat, ut post septuaginta annos redeant exules, Ierosolyma instauretur, Babylon vero corruat turpissime.

Interim Aegyptius, audito, quibus in angustiis essent socii, assumpto valido exercitu, obsidionem solvere conatur. At Babylonius ea aliquantisper intermissa, obviam Apriae profectus, uno proelio victum tota Syria expulit. Hinc instaurata obsidione, eam per XVIII menses continuat. Ieremias vero, absentibus Chaldaeis, solum natale Anathotas visurus, transfugii insimulatur, et de sententia procerum in lacum demittitur coeno ac sordibus foedum, ut ne simplici quidem mortis genere interiret. Mitigatus tamen rex, Aethiopis cuiusdam Ebedmelechi intercessione, extrahi eum lacu et carceris custodiis reddi iubet. Tandem obsessos vis hostium et penuria urget undique, consumptisque omnibus, quae mandi poterant, fatiscunt inedia propugnatores moenium, capitur urbs noctu et incenditur, Rex e fuga retractus, Riblathae sistitur Nabuchodonosori, qui filios principesque eius mortis, ipsum caecitatis damnat, aeternique exilii. Hieremias misericordia hostili carcere exemptus, donatusque liberaliter, habitare in ruinis patriae, quam cum Nabuzaradano duce in Babyloniam migrare maluit. Denique ipsum etiam templum conflagravit, auri argentique multa talenta, vestes, vasa, columnae, aliaque pretiosissima Babylonem translata.

Puberes omnes, qui aliquantivis pretii essent, in exilium abrepti, relictis quorum aetas, aut imbecillitas fastidio victoribus fuit. Ea turba inutilis servitio, colendis agris, ne efferaretur solum, deputata, eique Godolias praepositus est, absque ullo insigni regio, quod praeesse paucis et calamitosis nulla dignitas haberetur. Sed tanta fuit Dei in nefarium genus indignatio, ut paulo post Godolias etiam Ismaelis cuiusdam regii iuvenis fraude perierit et quicquid erat populi reliquum, insano consilio in Aegyptum profugerit, ibidem deinceps Babyloniorum gladiis conficiendum. Deleta Hierosolyma, exustumque templum longe pulcherrimum post annos 427 quam conditum a Salomone fuerat. Summi Sacerdotes in eo ministraverant XVI, hoc ordine: Zadocus, Achimaas, Azarias, Iohannes qui et Ioiadas, Azarias, Amarias, Achitobus, Zadocus, aliter Urias, Nerias, Azarias vel Hodeas, Sallumus, Helzias, Azarias, Sareas, Iozadacus. Tempus ipsum et exitii causam, Ezechiel Propheta ante sexennium praefiguraverat, testificatus Israelitarum iniquitatem 390 annis, Iudaeorum XL portari a Deo, iisque elapsis urbem gentemque exscindendas. Nam a Ieroboamo ad cladem totius populi anni CCCLXXX, a Iosiae reformatione et Ieremiae XL numerantur. Per haec tempora Romanas res administrabat Priscus Tarquinius, Graecus origine, qui Anci Martii liberis datus tutor, fidei praetulerat regnum, acceptumque ita administrabat, quasi iure adeptus fuisset. Sed nobis ut cum templo Dei strui liber coepit, sic cum eius destructione desinet, ut novo Babyloniorum imperio nova oratio impendatur.

LIBER VI. A Templi et politiae Iudaicae destructione, usque ad Plenam utriusque reparationem, tempus annorum CXXXII.

NABUCHODONOSOR.

EVersa Iudaeorum politia, mirum quantae passim rerum publicarum strages, quantae gentium et populorum ruinae vel migrationes exstiterint. E Prophetarum certe monumentis constat, quibus etiam Iosephus Iudaicus

auctor suffragatur, Phoenices, Palaestinos, Ammonitas, Moabitas, Idumaeos, Syros, Assyrios, Medos, Persas, Elymaeos, Aegyptios, Troglodytas, Aethiopes, aliosque eius aetatis celebriores populos, unius Nabuchodonosoris armis succubuisse, partim gladiis militum mactatos, partim dispersos, partim iugo Babylonico illigatos. Item Iosephus ex Megasthene Indicarum rerum scriptore annotat, Nabuchodonosorem praeter universam Asiam, Africae quoque partem maximam et Iberiam subiugasse, maioremque Hercule habitum, ad columnas, ab ipso denominatas, pervenisse. Strabo addit, Nabuchodonosorem ex Iberia in Thraciam, et Pontum ductasse copias. Aegyptum quinto post captam Ierosolymam anno ingressus, totam imperio suo subiecit, fortunatissimumque ante Regum Apryen, opulentissimo exuit regno, atque, ut Iosephus tradit, etiam occidit. Ex Herodoto autem colligitur, Apryen a Cyrenaeis victum, regno excidisse, iubente haud dubie Nebucadnezare, posteaque ab Aegyptiis intersectum, cum iactasset stolidissime, se nec per Deum quidem regno excuti posse. Ita eum fortunae benignitas Dementaverat, dementatumque exposuit ludibrio. Nec melior Tyriorum sors fuit. Eorum enim ditione occupata, Tyrum ipsam urbium potentissimam, tredecenni obsidione exagitatam ingenti labore expugnavit Nabuchodonosor, expugnatamque diruit. Unde iam minus mirabuntur aliqui, cur Daniel Propheta Babylonicum imperium aureum, Persicum argenteum, Graecum aeneum, Romanum autem ferreum appellaverit. Nam ad magnitudinem Babylonici qua nulli secundum exstitit, accessit ingens litterarum et sapientiae studium, sine quo nulla unquam potestas diuturna et stabilis esse potuit. Vis enim consilii expers mole ruit sua. Itaque Nabuchodonosor (quem alii Nabynitum, libri divini Nebucadnezarem, Herodotus Labynitum appellat) neminem ad ministeria aulica adhibuit, qui liberalibus studiis triennium innutritus non esset. Cumque Danielem regio Hebraeorum stemmate ortum, praeter artium humanarum peritiam, Numinis etiam gaudere familiaritate comperisset, eum omnibus terrarum Sapientibus magistrum praeposuit, cuius tanta exstitit fama, ut qui nimium sibi sapere videbatur, per irrisionem Daniele sapientior diceretur, quod illius viri ingenium supra omnem aemulationem foret. Accessit longaevitas, maximum ad prudentiam momentum. Nam dum imperium Babylonicum stetit (stetit autem annos LXX.) floruit etiam pariter Daniel, quippe qui Cyro iam regnante, subactaque a Persis Babylone, divinas adhuc [(transcriber); sic: adhunc] revelationes ediderit. Bene igitur rebus suis consuluisse tunc dixeris Graecos, qui in Persiam et Babyloniam, tamquam ad sollemnem sapientiae mercatum, excurrisse leguntur, et quidem Daniele ibidem scholas habente, cui Ezechiel Propheta, Hananias item, Misael, Azarias, aliique Hebraeorum Sapientes, divina eruditione suppares fuere. Excursum quoque a Graecis in Aegyptum est, ubi Ieremias et Baruchus Prophetae eadem aetate degebant. Unde constat, quod res erat, dixisse, qui Philosophiam Graecorum a Barbaris acceptam prodidere. Chaldaei enim et Aegyptii Graecos illos, utrosque Hebraei erudierunt. Pherecydes natione Syrus, Pythagorae praeceptor fuit, sacerdotes Aegyptii Thaletis, qui primus apud Graecos Sapiens appellatus est. A Thalete Ionica, a Pythagora Italica Philosophia descendit, quae utraque deinceps in multas familias discerpta, innumera Philosophantium agmina produxit. Daniele autem vigente, primum apud Graecos Sapientum nomen eluxit, septenario quoque numero nobile. Erant hi Tales Milesius, Solon Atheniensis, Periander Corinthius, Cleobulus Lydius, Chilon Lacedaemonius, Bias Prienaeus, Pittacus Mitylenaeus, omnes Daniele iuniores quidem, sed ita, ut videre ipsum et alloqui potuerint. Adiungas iis

licet Pythagoram Samium, Mysonem Chenaeum, Epimenidem Cretensem, Anacharsin Scytham, et fabularum Philosophum Aesopum, Chaldaeorum certe dogmata verioris haud dubie originis sunt. Duo esse principia, bonum et malum, alterum Orimasdam, ignis dominum, alterum Orcum, Deum scilicet et Diabolum a Daniele audiverant. Deum ignis esse Dominum, servatis in flagrantissimo camino cultoribus suis exploratum. Item revicturos esse homines, immortalesque futuros; Rerum naturam sanctorum precibus obtemperare; Ridendos imaginum fabricatores, et illos, qui Deos mares et feminas fingunt. Haec a Daniele hausta, planum est. Pythagorae, qui similiter Orientem adierat, id sapientissimum effatum fuit, nullum hominum sapientem dicendum, nisi solum Deum. Itaque non sapiens, sed studiosus sapientiae dici voluit. Thales itidem animas immortales docuit; Deum etiam cogitata hominum inspicere; principio ac fine carere. Primus praedixit Eclipsin, quae Halyatte et Cyaxare inter se confligentibus accidit. Erat enim inter illos bellum, quod Lydi Scythas, Medorum hostes susciperent. Eos reges Nabunetes seu vi, seu auctoritate in concordiam redegit, et firmandae paci Arienam, Halyattis Lydi filiam, Astyagi Cyaxaris filio uxorem comparavit. Ipse ingentibus malis summam sapientiam et moderationem edoctus est: statuas nulli esse venerationi debere, experimento didicit. Cum enim ex solido auro colossum sexaginta cubitorum erexisset, praesentique ignis metu adorare eum omnes coegisset, tres Hebraei, Babyloniarum provinciarum praefecti, devorari ignibus, quam piaculum committere maluerunt. Itaque vincti manibus pedibusque, in medias flammas coniciuntur. Sed ministros infandi operis, dum promptius damnatos in ignem propellunt, flamma absorbuit, Hebraeos ignis non attigit, cum aspectantibus quartus iis comes additus cerneretur, quem rex filium esse Dei confessus est. Quare divina obstupefactus virtute, missis per omne regnum suum edictis, facti miraculum promulgavit, soli Hebraeorum Deo honorem deferendum professus. Deinde somnio, voceque caelitus demissa praemonitus, quod rebus secundis nimium gloriaretur, mota mente regiam potestatem amisit, herbisque ad iumentorum instar vitam, ad septem annos, sustinuit. Servatum tamen Dei nutu imperium est, et a Nitocri regina (ut innuit Herodotus, qui Labynitum Iuniorem Nitocris, magnanimae et prudentissimae mulieris filium, scripsit) administratum, filioque Evilmerodacho, donec expiata superbia Rex sibi dignitatique pristinae restitutus, maior e lapsu suo surrexit. Nam cum Babylonis ambitus 480 stadiorum, murus 200 cubitorum altitudine, L latitudine esset, Nitocris Euphratem quoque urbi interfluentem utrinque munivit, et ponte utramque eius regionem coniunxit. Flumen ipsum tortuosum, ut placidius mearet, effecit, viasque ex Medis in Babylonem ducentas intersepsit, ne compendiarium iis aut facile ad urbem iter foret. Nabuchodonosor post devictum Zedechiam XXVI annos regnavit solidos, in universum XLV, cum maximum Hebraeorum Numen iterum per omnes populos serio honorandum praecepisset. Eo regnante Tarquinius Priscus Romae Graecum ingenium Italicis artibus miscuit. Senatus maiestatem numero ampliavit, allectis centum, qui minorum gentium Patres sunt appellati. Et attius Navius augur artis suae fidem, secta cote novacula, approbavit, unde Romanis sacer Auguratus. Priscus Latinos bello domuit; Circum maximum aedificavit; Ludos magnos instituit. Duodecim Thusciae populos frequentibus armis subegit. Inde fasces, trabeae, curules, anuli, phalerae, paludamenta, praetextae: inde, quod aureo curru quattuor equis Romae triumphatum. Togae pictae, tunicaeque palmatae, omnia denique decora et insignia, quibus imperii

postmodum dignitas eminuit. Idem murum lapideum urbi circumdedit, et cloacas fieri curavit. Capitolium inchoavit. Cum triginta octo annis regnasset, per Anci filios immissis percussoribus occisus est, regis eius, cui ipse successerat. Dum Priscus ludos Romae facere instituit, Graeci quoque Isthmios, Pythios, Nemeos, Panathenaicos, aut renovant, aut amplificant, immo Pisaei Eleis de Olympicis certaminibus certamen dirum moventes, dum praesidere ludis ambiunt, patriam ipsam seriis pugnis amittunt, Olympiade XLVIII.

Crudeliores ludos Phalaris Agrigentionorum tyrannus edebat Siculis, quem nescio Graecine immaniorem, an ipse Epistolis se suis moderatiorem scripserit. De Perillo constat, quod taurum ei fecerit, mugitus de eo hominis pollicitus igne subdito, primusque eum expertus sit, iustiore saevitia Regis, quam arte artificis.

Eodem tractu temporum Galli in Italiam se Germaniamque effudere. Ambigatus, Celtarum Rex, praegravante turba exonerare terram cupiens, Bellovesum ac Sigovesum, sororis suae filios, cum tanta hominum multitudine dimisit, ne qua gens arcere advenientes posset. Sigoveso Hercynii saltus sortibus obtigere, Belloveso Italia. Hic ergo Bituriges, Ambarros, Carnutes excivit, et per Taurinos Alpes transcendit, cum Phocaeenses Massiliam conderent, Tarquinius Romam exornaret. Fusis acie Thuscis haud procul Ticino flumine, Galli Insubrium agros nacti, Mediolanum urbem exstruxere: mox alia Germanorum manu, quae Elitovio duce intraverat, aucti, locos ubi nunc Brixia et Verona sunt, occuparunt. Secuti Boii Lingonesque, cum iam inter Padum atque Alpes omnia tenerentur, Pado ratibus traiecto, non Hetruscos modo, sed etiam Umbros agro pellunt, intra tamen Apenninum se continentes, quibuscum postea graves Romanis pugnae fuere. Undecim annis ante mortem Nebucadnezaris periit Apryes Aegypti Rex, qui Adricam Poenorum regem restituturus, Batto Cyrenaeorum regi ingens bellum fecerat. Sed ab illo, Graecorum auxiliis adiuto (Cyrenaei enim Graecorum coloni erant) gravi clade affectus, maiorique mox domi a subditis seditione exceptus est. Aegyptii enim, corruptum, regis culpa, exercitum rati, rebellarunt, regemque dixerunt Amasin, a quo captus Apryes, traditusque Aegyptiis, laqueo abrupit vitam, anno regni vicesimo quinto.

EVILMERODACHUS.

NAbuchodonosore rebus humanis exempto, Babylonici imperii dominium in filium eius transiit Evilmerodachum, anno primae transmigrationis Iudaeorum XXXVII, secundae XXVI. Is miseratus captivitatem Iechoniae regis, qui olim deditione facta regni et urbis Ierosolymae, Babyloniorum fidei se permisisset, summis eum affecit honoribus, omnibusque aliis imperii sui regibus anteposuit. At ipse ob iniquitates et libidines in odium adductus subditorum, a sororis suae marito Neriglissoro, fraude peremptus est, cum annos regnasset duos. Iosephus ponit XVIII, Sulpitius Severus e libro perveteri XII, connumeratis haud dubie annis, quos pater mente captus vacuos filio reliquerat, ac restitutus communes secum fecerat. Neriglissorus iste seu Niglisar, sicut eum nominat Iosephus, quattuor annis, ut Beroso et Megastheni placet, praefuit nomine filii sui Laborosordachi, qui cum ineptissimus imperio haberetur, defuncto patre, nono regni mense oppressus ab aulicis et exstinctus est, suffecto in regnum Nabonito, (quem Herodotus vocat Labynitum, Daniel Balschazarum cognominat) filio Nabuchodonosoris natu minimo, matre Nitocri, quemadmodum memorat Herodotus. Is fuit annus transmigrationis Hebraeorum praecipuae quadragesimus quartus, cum Olympias ageretur quinta et quinquagesima, in quem

annum Cyri Persarum regis, exordia collocant, qui diligentius Olympiadas scrutantur. Dum enim Babylonii, potentiae securi, voluptatibus indulgent, seque mutuis caedibus perimunt, novi apud Medos Persasque imperii fundamenta iaciuntur. Medis iam multis annis praeerat Astyages, cuius patre Astibara, id est, Assuero seu Cyaxare (Nam Daniel Assuerum, Ctesias et Alexander Polyhistor Astibaren, Herodotus Cyaxaren, corrupto per graecanicam inflexionem, aut referentium imperitiam vocabulo, appellant) in Hebraeos commilitone usus erat Magnus Nabonitus. Illi Astyagie Mandane filia et Cambyse Persa nepos fuit Cyrus, vir omnibus bonis artibus, ac militari imprimis robore et magnanimitate praestans, quem infantulum, si Herodoto fides, avus exponi iusserat, quod Asiae dominatum fatis ei destinari, per somnia cognovisset. At Cyrus Dei provisu servatus, comperta per Harpagum Medum Astyagis iniuria, Persas ab Astyage alienos, facile ad res novandas incitavit, sumendaeque libertatis auctor factus, avum eo redegit, ut precarium a nepote imperium vitamque habere videretur. Interim Laborosordachus, Niglisaris filius, peractis nuptiis, quasi per venationem depraedatus Mediam, consultu Cyri ab Astyage repellitur, magnique belli semina sparguntur. Paulo post Astyages, dum ad Cyrum molitur iter, a Petesaca Eunucho in desertis occiditur, anno regni 35, cuius percussor a filia occisi Mandane cruci suffixus, suasorque sceleris Oebaras fame exstinctus est, Cyaxare Astyagis filio in regnum Medorum succedente.

Iuxta haec tempora fuit sextus Romanorum Rex, a patre Tullius, servitute matris Servius dictus, atque in familia Tarquinii Prisci genitus, qua cum se dignum gereret, filiae eius coniugio honoratus est. Occiso socero, Tanaquil socrus ad populum despiciens ait; Priscum regem gravi quidem, sed non letali vulnere accepto, petere ut interim dum convalescit, Servio Tullio dicto audientes essent. Sic ille quasi precario regnare inceptans, anno quarto Olympiadis L, tam industrie regnum egit, ut etiam iure id adeptus videretur. Etruscos saepe domuit, collem Quirinalem et Viminalem et Esquilias urbi addidit. Ab eo populus Romanus relatus in censum, digestus in classes, curiis atque collegiis distributus. Latinis populis persuasum, ut exemplo Ephesiorum, qui a Croeso obsessi, Dianae se devovissent, et ipsi aedem Dianae in Aventino dedicarent. Censu acto, reperta civium Romanorum LXXXIV milia, cum his qui in agris degebant. Periit anno regni xIV, Cyro iam universam Asiam tenente, cuius prudentiam, si in historia opinari licet, in ordinanda Republica aemulatum esse dixerim Servium. Idem primus signavit aes, cum antea rudi uterentur Romani, signatumque est nota pecudum, unde et pecunia appellata.

BALTHAZAR.

REgnabat temporibus Cyri ac Tullii Balthazar, a Babyloniorum Belo cognominatus, illustris apud auctores alios patris nomine; quod Nabonitus, Labynitus, Nabuchodonosor, varia litterarum commutatione, fecerunt scriptores. Hic conspicatus Cyri et Medorum potentiam coalescere, Croesum ad infringendas eorum vires incitat, quod Croesi tum praecipua per Asiam gloria erat. Etenim Croesus, praeter paternum Lydorum regnum, Ionas, Aeolesque, et omnes reliquos intra Halyn fluvium populos, exceptis tantum Lyciis, ac Cilicibus subegerat, Insulanos Pittaci inductus festivitate socios adsciverat. Accensus igitur a Babylonio et Amasi Aegyptiorum rege, consulit oracula, Apollinem praesertim Delphicum, quem bello adversus Persas eventum destinarent. Apollinem immensis donariis veneratus audit, si Halyn transeat, magnam potestatem eversurum. Id ambigue dictum, pro se interpretatus, mittit

ad Athenienses et Lacedaemonios foedus auxiliaque oratum. Athenas antea exitio vicinas ob divitum in pauperes insolentiam, Solon aequissimis latis legibus conservarat, introducta etiam aeris alieni levatione, quam [Gap desc: Greek word] appellavit. Cum regnare potuisset, noluerat, professus tyrannidem praedium esse pulchrum, sed ex quo egredi non liceat. In ius rapere iniurium, etiam non laesis permiserat, communes ratus iniurias, quae singulis contigissent. In seditione neutram partem secutus omni honore arcuerat, ignavum arbitratus eum et malum, qui otiosus spectaret turbas patriae. Sponsas sine ulla dote nubere iusserat, ne quis lucrosas potius quam liberales nuptias faceret, sed ut uxores per se, non per nummos ducerentur. Filius nothus et artium rudis ne patrem aleret, atque ut rationem, unde quisque viveret, Areopagitarum senatui redderet, sanxerat. Quam quidem legem in Aegypto observarat. Latis legibus, ut Pisistratum caverent cives, monuerat, spretusque in voluntarium exilium ierat. Eo digresso, Pisistratus, vulneribus sibi sua manu inflictis, persuasit Atheniensibus, ut 400 ei corporis custodes darent, iisque assumptis arcem occupavit, ac civibus libertatem eripuit. Is tunc Athenis praesidebat, Croesoque per legatos roganti auxilia est pollicitus. Lacedaemoniis Chilon Ephorus erat, rex Euthydemus. Chilonis verbum ferebatur, cotibus lapideis aurum, auro homines explorari, aliaque eiusmodi, ob quae septem Sapientibus connumeratus est. Etiam Lacedaemonii cum Croeso societatem pacti sunt, qui tunc victis tandem Arcadum Tegeatibus, quibuscum anceps bellum gesserant, pleraeque Peloponneso dominabantur. Periander vero Corinthi traditam a Cypselo patre tyrannidem tenebat, Corinthiis semper facessens negotium, ne sibi ab ipsis fieret, senatu etiam constituto, qui provideret ne quis plus absumeret, quam proprii reditus ferrent. Contra Thales Milesius auctor exstitit, ne Croeso in Cyrum opem ferrent. Cyrus itidem, consulto Daniele principe Chaldaeorum, victoriam sibi a summo Numine praeparatam didicit, fidenterque in Lydos duxit. Ac primum sane proelium in Cappadocibus dubii Martis visum, Lydis equitatu praevalentibus. Xenophon autem vicisse Cyrum, solosque exercitus Croesiani Aegyptios egregie pugnasse memorat, qui partim venia impetrata domum redierunt, partim etiam Cyro commilitones facti sint. Herodotus auctor est, Croesum exautoratis mercenariis militibus, Sardes refugisse, ut novam ex sociis Babyloniis, Graecis atque Aegyptiis aciem, sequentem in annum pararet. At Graecos, priusquam promissa mitterent auxilia, captum Croesum regnoque eversum accepisse. Consentiunt scriptores, victorem Cyrum mox Sardes ipsas, contra quam Croesus crediderat, adortum. Itaque Lydos iterum contractos in unum, Cyrus in fugam vertit, equis eorum insolenti camelorum adspectu exterritis. Inde Sardes captae, Croesus se Cyro dedidit. Fama est pyrae admotum, cum magna voce Solonem invocasset, restincto igni veniam meruisse, quod incerta humanorum casuum a Solone sibi commemorata Cyro recitaret, qui verissimum esse professus est Solonis dictum, olim Croeso ingratum, cum divitias suas ostentanti suggereret, neminem ante obitum beatum esse appellandum. Veritatem dicti Croesus suopte casu cognovit, a Cyro tamen deinceps inter praecipuos amicos habitus, et Barce Susianes provinciae urbe donatus. Ceterum Apollo Delphicus per nuntios a Croeso increpatus, quod benefactorem suum tanta in re fefellisset, mendax ut erat respondit, fatis nec Deum quidem posse obsistere. Templum eius paulo post incensum a Pisistratidis, Alcmaeonidae alterius factionis cives instaurarunt, Amasi Aegyptio impensas sublevante. Sic Mermnadum in Lydia Regnum desiit, Olympiade sexagesima, cum referente Alexandrino Clemente, auspicatus id esset Nyges Olympiade XVIII. Duravit annos 170. Paulo post Lydis,

Pactya auctore, rebellantibus, Cyrus per Mazarem Medum arma ademit, permissisque deliciis in mollitiem vertit gentem. Pactyas a Chiis, ad quos confugerat, Persis auro traditus. Inde Harpagus Ionas omnes subegit, exceptis Phocaeensibus, qui in Corsicam Rhegiumque, et Teiis, qui Abderam Thraciae, profugerunt. Milesii vero ex Thaletis consilio foederati Cyro, libertate illibata fruebantur. Reliqui lones Biantis sententiam aspernati, qui iunctis viribus alias petere sedes suaserat, libertati patriam posthabuere. Redacti et Cares in servitutem. Lycii autem libertatis tenentissimi, non prius eam quam vitam ipsam posuere. Dum ita inferiorem Asiam Harpagus perdomat, Cyrus superiorem aggreditur, in quam Babylonii adhuc opibus animisque praeeminebant, sustentati etiam subditorum atque clientum ingentibus opibus atque copiis. Artacamas eis magnae Phrygiae Rex, Gabaeus Hellesponti, Arybaeus Cappadociae, Maragdus Arabum, aliique non pauci suppetias ferebant. Cyrus Medos rege Cyaxare, Persas item populares Susianosque ducens, (quorum rex Abradates in conflictu perierat) subiugavit in itinere offensos sibi quosque populos, ac Babylonios acie victos in urbem compulit. Ei Nabonitus, qui et Balthazar, pridem de XX annorum commeatu prospexerat, civitatemque seu vi, seu fame fecerat inexpugnabilem. Itaque Cyrus longo tempore mops consilii, ab obsessis ridebatur, donec tandem astu eos superavit, superiores cunctis sibi viribus visos humanis. Strategema eiusmodi fuit. Nitocris olim regina lacum immensi operis, ambitu 420 stadiorum foderat, in quem derivata parte Euphratis, et aquas eius diminuerat, et ex egesto limo vallum utrique fluminis ripae obduxerat. Huc Cyrus deducta parte exercitus imbecilliori, iubet renovare fossas, reliquasque copias in procinctu stare, ut simul Euphrates deflueret, in urbem nocturnae irrumperent. Babylonii interim festos dies agitabant, Rex ipse ganeae vacabat et luxui, feralis eos hostium contemptus incesserat. Dum helluantur, Deosque fusiles honorant, productis in contumeliam vasis Deo sacris, quae Magnus ille Nabonitus Ierosolymis asportaverat, en tibi derepente manum in pariete palatii conspicuam, regis regnique fata ductis litteris describentem. Eas cum nemo legeret, monitu reginae matris Daniel accitus, legit statim et interpretatus est; scilicet ob delicta regi temeratamque religionem exitium imminere, regnumque inter Medos ac Persas partiendum. Et mox factum est. Persae Medique eadem nocte femorum tenus aquis immersi, in urbem penetrarunt, Babyloniosque somno vinoque sepultos confertim trucidarunt. Gadatas, et Gobrias tribuni, oppressis arcis excubitoribus, regem ipsum, districto acinace nequiquam se defendentem, obtruncant, cum XVII annos regnasset, anno Babylonici imperii 70. Darius Medus, qui et Cyaxares, avito nomine dictus, permittente Cyro, opulentissimum regnum adiit, sexaginta duos annos natus. Ipse ut erat senex, otii amans, omnem regni curam in Medos Persasque consiliarios devolvit, Danielem illustri opinione compertum, additis duobus aliis, universo imperio praeposuit, secutus Cyri, superiorumque regum iudicium. Iis reliquos Satrapas, numero 120, rationes administrationum reddere praecepit. Sed Danieli, viro Hebraeo, invidiae statim fuit nimia apud exteros potentia, exitioque praesenti vertisset, nisi a Numine Opt. Max. cui totum se addixerat, mirabiliter esset protectus. Dario enim consueta regum arrogantia decepto, persuaserant aulici, ut se solum ad XXX dies adorandum praeberet omnibus, lege lata, ut si quis intra illud tempus alium quemcumque, seu Deum, seu hominem precaretur, bestiis obiceretur laniandus. Danieli pluris pietas quam vita erat. In genua ter prostratum coram Deo, versa Ierosolymam facie, deprehendunt facile aemuli, statimque reum faciunt,

magna contentione, ut supplicium nupera lege sancitum luat efflagitantes, ac rege nequiquam obluctante, in lacum eum leonum abiciunt. Sed postridie obstructum sigillo suo antrum aperiens Darius, ut incolumem Danielem reperit, egredi magna voce innocentem, accusatores praecipitari imperat, qui continuo laniati, exemplum dedere omnibus populis, tam benignum piis Deum Opt. Max. quam infestum improbis habendum. Id cum publico edicto omnibus invulgasset Darius, relictisque superstitionibus Deum Danielis ubique colendum praecepisset, aliquanto post obiit, Cyro Sororis filio et genero, omnium, quas subegerant terrarum, solo herede relicto. Daniel clarus ante, clarior haberi coepit. Exstant aeternae visiones eius, quibus consequentium saeculorum ordinem, divinitus sibi revelatum, satis manifeste exposuit, quas et anno primo tertioque Balthazaris, Susiana nondum devicta, vidisse sese memorat. Sub Dario Deum precatus, ut Ierosolymam templumque, septuagesimum pene annum deserta, clemens respiceret, annorum etiam numerum ab Angelo accepit, intra quem Christus, sicut factum est, e caelo ad terras descenderet, et Iudaei iacentem rem publicam instaurarent.

Eius aetatis Sapientes novum Poetarum agmen recutum est. Arion Methymnaeus Dithyrambum reperit. Renavigans e Silicia Corinthum, mortis adiit periculum ob pecunias, arte musica lucrifactas. Eum vero cum cantu in mare desilientem, Delphinus citharae suavitate demulsus, dorso excepisse traditur, et in Taenarum insulam deportasse; unde ad Periandrum incolumis redierit. Eo paulo inferiores narrantur Ibycus, Stesichorus, Phocylides, Theognis, Simonides, et Anacreon Lyrici. Eodem tempore Pherecyden Syrum prosaicam condidisse orationem, Historiae scriptionem Cadmum Milesium et Anaxilaum, referunt Plinius et Iosephus. Epimenidem vero Cretensium vatem, aestu et itinere fessum, multi tradunt in specu VII et L dormiisse annis, rerumque faciem et mutationes admiratum, veluti postero experrectum die. Hinc pari numero dierum, senio ingruente, centum et quinquaginta septem annos durasse. Hic e Creta evocatus Athenas lustravit, positisque ignoto Deo aris, pestem Attica urbe profligavit.

IMPERIUM PERSICUM CYRUS.

ANo post abductum Iechoniam septuagesimo, regni sui vicesimo septimo, Cyrus Persa solus toto Oriente potitus est. Babylonii quoque, defuncto Dario Medo, in potestatem ditionemque eius concessere. Id ante ducentos annos per Esaiam Hebraeorum Vatem clarissime praenuntiatum, Danielis indicio comperit. Igitur Deum Israelis supra omnia gentium numina extollens, initio imperii propositis publice edictis, dat potestatem Iudaeis in Solum patrium redeundi: sacra etiam vasa, quae Nebucadnezar templo Ierosolymae abstulerat, reddidit, templumque summi Dei suo sumptu instaurandum praecipit. Illi magno numero (ultra XLII milia hominum fuere) ducibus Iesu sacerdote et Zorobabele, Iechoniae nepote, itineri se accingunt, altare Deo struunt Ierosolymae, sacrificiis eum sollemnibus placant. Sequenti anno templum moliuntur, cuius fundamenta, qui priscum illud non viderant, ingenti cum exsultatione; qui viderant, lacrimantes adspexere. Sed gentium vicinarum odiis vexati, plerique etiam rei familiari potius quam publicae intenti, parum proficiebant, Cyro

praesertim novis bellis implicito, per cuius absentiam accusati apud filium, subsidiis a patre decretis exciderunt. Cyrus enim ultra Araxen fluvium in Massagetas, gentem latrociniis et praedationibus infamem tendens, Cambysen filium regem pronuntiavit, addito ei Croeso amico et rectore. Cumque initio feliciter rem gessisset, allectis ad vinum et epulas barbaris, subitaque oppressione trucidatis, capto etiam Spargapise Tomyris reginae filio; tamen post, ut fit, versa fortuna, decem militum milia amisit. Equitatus ab Elephantis, quos Indi adduxerant, in fugam actus, Cyrus ipse equo excussus, ac vulnus ei grave ab Indo inflictum est: vicissentque Scythae, nisi Amorges Sacorum Rex antea devictus, iam Cyri socius, laborantibus Persis succurrisset. Illo enim viginti equitum milia opportune in auxilium rapiente, recollecti Persae hostem fuderunt, atque, ut ait Ctesias, Amoraeum regem Derbicum, cum duobus filiis, ac XXX militum M concidere. Cyrus paulo post ex vulnere decessit et a filiis in Parasgadis humatus est, anno vitae, ut Cicero ex Dione refert, LXX, regni tricesimo.

Fatis vicinus Tanyoxarem, minorem filium, Mediae, Armeniae, Bactrianae, Carmaniaeque regem constituit, imperium Cambysi dederat. Herodotus praecisum Cyro caput a Tomyri, atque in utrem sanguine plenum humano mersum memorat, additis ludibriis, ut saturaretur tandem sanguine, cuius sitientissimus fuisset. Diodorus crucifixum scribit. Sed et Herodotus fatetur, alios de Cyri morte sermones fuisse. Et Xenophon atque Ctesias, immo ipsum Cyri sepulcrum a Strabone, Curtio, aliisque auctoribus descriptum, documento sunt, eum haud ex alieno arbitrio mortem habuisse. Regnavit a Ponto Euxino usque ad mare rubrum, et ab Indis usque in AEgyptum, rex veri Dei imbutus notitia, foederum et iuris servantissimus, in subditos affectu paterno, in amicos militesque liberalissimus.

Tertio imperii eius anno, Daniel ab angelo Gabriele Dei arcana edoctus, inter alia comperit, tres fore post Cyrum reges Persidis, et quartum potentissimum omnem vim in Graecos conversurum. Is Xerxes fuit, ut suo loco dicetur. Idem Daniel Alexandri Magni, et successorum eius fata tam accurate praedixit, ut vel hoc solo redargui testimonio possint, qui vel de veritate religionis Hebraeorum, vel divina providentia haesitant. Mortuus est Cyrus Olympiade LXII, florente per Italiam Pythagora Philosopho, qui Zaleucum Locrorum, et Charondam Thuriorum, egregios Legumlatores fecit. Luxuriantes, post cladem e Locris acceptam, Crotoniatas ad frugalitatis usum revocavit. Feminis persuasit, vera matronarum ornamenta pudicitiam, non vestes esse. Quo tempore Carthaginenses Liparam occuparunt, Tarquinius Superbus Romae regnum iniit.

CAMBYSES, qui et ASSUERUS.

UBi Cyrus e vivis excessit, Cambyses iam ante imperio praepositus, licentius se gerere coepit, parum memor paternae moderationis monitusque. Erat enim laxiori disciplina domi habitus, cum pater, per continuata fere bella absens, educationi liberorum minus posset attendere. Ei scripserunt praesides Syriae, non esse dandam Iudaeis restituendae urbis copiam, ne pro contumaci ingenio, resumptis viribus, aliis gentibus imperare soliti, non paterentur sub alieno imperio degere. Ita cessavit templi urbisque Ierosolymae aedificatio. Cambyses ab avo paterno Cambysis, ab avunculo avisque maternis Assueri nomen traxit.

Ceterum persuasus de Aegyptiarum mulierum praestantia Cambyses, ab Amasi rege filiam petit. Amasis ad pellicatum, non ad coniugium postulari filiam ratus, aliam ei Virginem, praedecessore suo Apria genitam, mittit, simulans, suam prolem esse. Erat enim

Amasis rex scommatibus deditus, et poculis, furtis etiam ante regnum, quam natalibus nobilior. Quamobrem spernentibus eum Aegyptiis, idolum e pelluvio conflatum erexit, eoque a praetereuntibus adorato, rem iniquam, inquit, Aurum, quo pedes lavabam, cum consecratum est, veneramini, regem ex ignobili factum contemnitis. Aegyptum, hic bellis Babylonicis et intestinis misere exhaustam, restituerat, exstructis aut reparatis ad vicies mille urbibus; Cyprios quoque primus subegerat. At a Cambyse, ob fraudem matrimonio factam, bello petitus interiit, priusquam Persae Aegyptum attingerent, cum regnasset annos XLIV. Successor eius filius, nomine Psammenitus, sexto cum regnare coeperat, mense vincitur, cadunt acie Aegyptiorum LM, expugnatur Memphis, tota Aegyptus in servitutem redigitur. Cadaver Amasis effossum, post verborum ludibria, flammis exussit Cambyses. Psammenitus procuratione Aegypti honorandus, quod regis filius esset, mox ob attentatam rebellionem damnatus, epoto cruore taurino exspiravit animam.

Dum haec in Oriente et Aegypto geruntur, Lacedaemonii ab exulibus Samiorum incitati, Polycrati bellum intulerant, quod ille praeter Samum, Lesbum quoque, et alias Graecorum insulas oppidaque occupasset. Sed et Lacedaemoniorum fuit irrita expeditio, et Polycrates, nimiae iam felicitati metuens, cum pretiosissimam Smaragdum mari mersisset, in pisce eam donato recepit. Hanc rem edoctus Amasis, amicitiam cum Polycrate cultam dissolvit, praesagus fore, ut rara et iugis felicitas maximo Tyranni infortunio terminaretur. Id quod accidit. Nam Oraetes [Reg: Oroetes] Sardium praefectus, fraudibus allectum ad se Polycratem, tamquam ingentibus instruendum opibus, quibus [Orig: queis] Persarum imperio insidiaretur, cruci suffixit improbissime, maximasque eius spes tetro exitio abrupit, ipse vicissim a Dario rege ob scelera occidendus.

Interea temporis Afri, Cyrenaei, et Aethiopes Ichthyophagi, clade Aegyptiorum consternati, ultro Persicum iugum accepere. Carthaginensibus quo minus id imponeretur, Phoenices obstiterunt, qui, postulante commilitium Cambyse, in posteros suos bellare recusabant. Nec suppetebant aliunde navales copiae, ad tantam rem idoneae. Ibi in Aethiopas Longaevos properanter ducens Cambyses, commeatus penuria corrupit exercitum, milites, fame in furorem stimulati, sorte legerunt decimum quemque, et, horrendum dictu, commilitones suos devorarunt. Ita tandem retro egit Cambyses copias. Memphin reversus, laetantes invenit Aegyptios et ferias celebrantes ob repertum Apim. Bos erat Apis, certis maculis distinctus, pro Deo Aegyptiis habitus. Fremens igitur importunitate gaudii Cambyses, deductum ad se bovem occidit, reliquaque Aegyptiorum numina partim irrisit, partim igni delevit. Nec mitior in iudices iniustos, quam in falsa numina. Sisamnem, corrupti iudicii convictum, cute nudari, eaque, instrato tribunali, Otanem filium imponi praecepit, ut domesticae exemplo vindictae studiosior iuris aequique efficeretur. Dum haec fiunt a Cambyse, frater eius Artaxerxes, quem Xenophon Tanyoxarem, Cresias Tanyoxerxen, Herodotus Smerdin nominat, superiori Asiae praesidens, calumniis oneratur, tamquam imperio insidias strueret. Vocatus cum non compareret, roboratur obtrectatio. Tertia demum vice accitus ut venit, clam mortis damnatus est, suppositusque pro eo Magus, intersecti nomen et speciem ad miraculum usque repraesentans. Ita matrem et amicos quinquennium, caedes facta latuit. Quam ut tandem rescivit mater, dira imprecata Cambysi maiori filio, prae dolore mortem sumpsit. Soror eundem casum miserata, comes funeri, Cambyse imperante, data. Prexaspes ebrietatem heri castigans, in filio experiri coactus est, Cambysen etiam ebrium bene torquere

iacula. Croesus quoque ob liberiora monita in periculo vitae suit. Tantopere efferatum principis ingenium haud diu Deus tulit. Ecce enim, dum Ecbatanis Syriae moratur Cambyses, Caduceator Susis venit, missus a Mago Oropaste, qui magna voce omnibus a Cambyse deficere, fratrique eius, quem Magus se esse fingebat, parere imperat. Ad comprimendam seditionem festinans Cambyses, gladio forte e vagina delapso se ipsum vulnerat, ex eoque ictu perit, cum solus (ut recte Iosephus annotat) sexennium regnasset. Primum enim imperii annum cum patre communem habuerat, quae causa est, ut ab Herodoto septem Cambysi, Cyro XXIX assignentur, quem tamen alii XXXXI annos regnasse consentiunt. Ctesias dum XXII Cambysi annos tribuit, haud dubie a prima eius ad regnum destinatione tempus computat.

ARTAXERXES MAGUS

DUm ita Cambyses perit, Magi duo fratres sese in imperio confirmant. Regnantis nomen Iustino Oropastes est, Esdrae Artasastes, aliis aliud. Eius fraus tanto efficacior fuit, quod persona regis apud Persas sub specie Maiestatis occulebatur. Ipse relaxatis in triennium tributis, indulgentia et largitionibus subditorum animos facile sibi acquirit, arbitrantium Cyri se beneficentissimi regis filio oboedire. Ad eum litterae venerunt e Syria, atrocius accusantes Iudaeos, qui ad templum reparandum Cyri iussu confluxerant. Magus approbata praesidum sententia, prohibuit aedificationem, priscam Iudaeorum felicitatem, Deique illorum potentiam extimescens. Iamque ipsi Persarum principes credebant, fratrem Cambysis regnare, cum Otanes vir nobilis, et in coniecturis sagacissimus, quod principes excludi animadvertit e regia, dolum odoratus, per filiam, quae inter regias pellices erat, rei veritatem cognoscit. Mago olim privato Cyrus aurem utramque praeciderat. Contrectatus hic per somnum a pellice, sine auribus esse proditur. Res hoc indicio prodita, defertur ad Optimates, in caedem falsi regis coniuratur. Septem tantum conscios fuisse constat, qui ex continenti, non dato in paenitentiam spatio, occultato sub veste ferro, ad regiam pergunt, interfectisque, si qui impedire cuperent, ad Magos fratres penetrant. Illi stricto ferro Aspatinis femur, Intaphernis oculum sauciant, at mox a reliquis conciduntur, ubi Gobriae imprimis et Darii Hystaspis robur enituit. Re ad populum delata, reliqui Magi pari sorte mactantur, festumque Magophonias annuum instituitur. Sic Persicum imperium a fictitii regis fraude liberatum eodem tempore, quo Cumani in Italia ab Umbris, Hetruscis, aliisque Barbaris suam Rem publ. vindicarunt. Illorum enim divitiis insidiantes Hetrusci, peditum quingenta milia, equitum duo de viginti contraxerant, quam multitudinem securissime irruentem sex milia Cumanorum, intra vallem montibus paludibusque clausam adorti, in fugam coniecerunt, Olympiade 64.

DARIUS HYSTASPIS.

SUblato Mago, principes Persarum deliberatione habita paciscuntur, ut rex sit, cuius equus inter solis ortum primus hinniisset. Nam et solem Persae Deum credunt, et equos eidem sacratos. Ibi equus Darii desiderio equae, cui admissus fuerat eo loco pridie, propero hinnitu auspicium regni dedit. Darius patruele Cyri genitus, rex a collegis salutatur, qui ducta Cyri filia, regalibus nuptiis regni initia firmavit Primus ipse imperium totum XX satrapiis, regionibus 127 descripsit, annuosque exinde census in fiscum intulit; Persiam regum matrem, cui pater pro Praeside fuisset, liberam esse iussit. Hinc subditi Cyrum patrem, Cambysen dominum, Darium institorem appellarunt, quod regnum quaestui habere videretur. Mox gratitudo regis in bene meritos eluxit. Silosonti fratri Polycratis, a quo amiculo

erat olim donatus purpureo, Samum insulam restituit. Addita in Deum pietas, quae in praedecessore eius Cyro fulserat. Regulis enim suis praesidibusque imperavit, ut aedificationem sacrae aedis Hierosolymitanae, praebitis impendiis maturarent. Itaque hortantibus id ipsum Prophetis, Aggaeo et Zacharia, templum quadriennio consummatum est, sexto post anno quam Darius regnare coeperat. Eodemque fere tempore Babylon destructa, Ierosolyma restituta est. Templum enim Dei, cum LXX annis in favillis iacuisset, secundo Darii anno novum surrexit. Tam accurate divinae praedictiones per omnia eventis consonant. Erantque superstites non pauci, qui Ieremiam Vatem haec olim praecinentem audierant, aedemque priorem cum secunda non sine fletu comparabant. Iudaeis Zorobabel, vir stemmatis Davidici, et Iesus sacerdotes de stirpe Aaronis praeerant, iidem qui populum ante XI annos e Babylonia in patriam reduxerant. Babylonii vero per id temporis rebellantes, graviorem, quam a Cyro antea, cladem acceperunt. Ipsi obsidionis metu mulieres suas, paucis exceptis, omnes strangulaverant, ut viris militaribus uberior commeatus suppeteret; excubias strenue obibant, omnia ad sufferenda diuturnae obsidionis incommoda pridem comparaverant. Darius contractis in unum copiis, vigesimum iam mensem inexpugnabilem urbem circumsedebat. Ibi Zopyrus Megabyzi filius, unius e Magicidis, dolo urbem capit, viribus cunctis superiorem. Naso auribusque praecisis fidem facit Babyloniis, a Dario se contumelia ista affectum. Mox trucidatis, ex composito, aliquot Persarum turmis, transfugio adiungit gloriam: Sic custodiae urbis praefectus, Dario eam prodit; capta Babylon denuo, diruitur, muri portaeque eius destruuntur, nobiliorum civium tria milia suffiguntur crucibus, novi habitatores e vicinia in eam immigrant, fitque pago deinceps quam urbi similior, quae orbi terrarum imperaverat. Ita impletum Babyloni, quod continuata Hebraeorum Vatum oracula a tribus iam saeculis praedixerant.

Melior Atheniensium sors fuit eo tempore, quos Tyrannide Pisistratidarum Harmodius et Aristogiton, audaces duo iuvenes, coeperunt liberare. Hipparchus, qui et Diocles, Pisistrato genitus, Harmodii sororem, cum ipsum non posset, violarat. Harmodius, adiuncto sibi Aristogitone, amasio suo, tyrannum obtruncat, et dum caedem facit, ipse occiditur. Aristogiton comprehensus ab Hippia, interfecti fratre, et per tormenta conscios caedis edere iussus, omnes tyranni amicos nominavit. Quibus interfectis, quaerenti tyranno, an adhuc aliqui superessent? Nemo, inquit, praeter te, quem amplius mori gestiam. Eius virtute admonita libertatis civitas, Lacedaemoniorum ope captis Pisistratidarum liberis, Hippiam excedere ex urbe coegit, qui, profectus ad Persas, ducem se Dario adversus patriam suam obtulit.

Antequam vero pelleretur Hippias, Darius deleturus ignominiam, quam regnante Cyaxare Asiae intulerant Scythae, in fines eorum septingenta armatorum milia duxit, navesque sexcentas. Transgressus fretum, Asiam ab Europa disterminares, primum Thraces Getasque subegit, Scythae sui copiam non fecere. Eorum regiones latissimas, iuncto ponte Danubio, pervagatus, omnium rerum inopiam extimuit, et pontis Ionibus crediti rescissionem, trepidusque refugit in Asiam, relictis ad detinendos hostes, amissisque octoginta hominum milibus; quae iactura, abundante multitudine, inter damna numerata non est. Inde Perinthios, Paeonasque per Megabyzum domuit. Amyntas Macedonum rex legatis se suaque dedidit, quos mox Alexander regis filius, ob lascivius attrectatas feminas, in convivio trucidavit, submissis iuvenibus femineum in modum comtis, quos mulieres rati Persae, nimium

viros experti sunt. Facinusque impunitum mansit, delinitis vel argento, vel nuptiis regis filiae inquisitoribus. Explorato deinde Oriente Darius, qua flumen Indus miscetur Oceano, Indiam missis ducibus in potestatem redegit. Quin et in Africam fines imperii longius extendit.

Pulsus enim a Cyrenaeis Arcesilaus, cum Samiorum auxilio, regnum recuperasset, a Barcaeis Afris erat occisus. Eius mater Pheretima Aryandem Aegypti proregem, perpulit, ut misso exercitu de Poenis vindictam sumeret. Capta dolo Barca et direpta, cives captivi a Dario in Bactrianos relegati sunt, Cyrenaei Persis subiecti. Proximum bellum Ionicum fuit, cui postmodum omnis Graecia involuta. Eius concitores Istiaeus et Aristagoras Milesii, quorum ille in honore apud Darium erat ob sollertiam, hic Mileto praepositus, volente Istiaeo, cuius filiam duxerat. Verum Istiaeus praepostero amore reversionis in patriam, primum Aristagoram, hinc Milesios, mox totam Ioniam in rebellionem propellit. Athenienses iam pulso Hippia liberos, Aristagoras in societatem pellicit, Cyprum insulam iisdem consiliis implicat. Hinc Iones Sardes occupant, urbem incendunt, Byzantium capiunt, Cares in rebellionem agunt. Lis factis excandescens Darius, per Otanem et Artaphernem, aliosque duces amissa recuperat; Cyprios per Artybium in servitutem redigit. Cares Aeolesque arma iungentes perdomat. Aristagoram prae metu in Thraciam migrantem, Thraces cum exercitu occidunt. Miletus expugnata, incolae aut caesi aut in captivitatem rapti. Chios a Persis exhaustos, Istiaeus tot malorum auctor ad excidium deduxit. Sed dum praedando mare infestum habet, mox ab Harpago victus, atque ab Artapherne in crucem sublatus, poenas dedit perditae patriae.

Interim Macedonum domitor Mardonius, naufragio amissis circa Athon montem copiis, praefectura privatur, Graeci per legatos, quod Ionas adiuvissent, terram et aquam postulantur. Negant imprimis Athenienses et Eretrii. Itur Datis et Artaphernes e Ponto in Graeciam transire iussi, insulas passim et continentem vastant, Eretriam captam diripiunt. Inde ducenta peditum, decem equitum milia in campum Marathona deducunt. Athenienses, tardantibus Lacedaemoniis, persuasi a Miltiade cive suo, quondam Chersonnesi tyranno, vincunt Persas, ipso etiam occumbente Date, cuius cadaver petentibus victis denegatum est.

Herodotus sex Persarum milia proelio cecidisse, Iustinus ducenta memorat. Constat a decem milibus, ducenta milia in fugam acta, rarissimo exemplo fortitudinis. Nec enim facile tam exigua manus tantas opes prostravit. Tantaque virtus singulorum fuit Atheniensium, ut cuius laus prima esset, difficile iudicium videretur. Inter ceteros tamen Themistoclis adolescentis gloria emicuit, et Cynegiri, qui truncatis manibus navem, in quam Persae confugerant, morsu detinuisse scribitur. Cecidit et Hippias tyrannus Atheniensis, patriaeque funestum spiritum reddidit.

Similibus fere fatis Roma functa est. Eodem certe anno (is erat Olympiadis sexagesimae septimae quartus) Athenienses tyrannicidis statuas posuere, et Romani tyrannos eiecere.

Postremus enim regum Romanorum fuit Tarquinius, cui cognomen Superbo ex moribus datum. Hic regnum avitum, quod a Servio tenebatur, rapere maluerat quam sperare, immissisque in socerum percussoribus, scelere partam potestatem non melius egerat quam acquisiverat. Nec abhorrebat moribus Tullia, quae ut virum regem salutaret, super cruentum patrem carpento invehi sustinuit. Ipse Tarquinius in senatum caedibus, in omnes superbia grassatus, corpus armatis circumsepsit, latomias, compedes, catenas primus Romae usurpavit. cum domi saevitiam fatigasset, tandem in hostes vertit. Sic valida

oppida in Latio capta sunt, Ardea, Ocriculum, Suessa, Pometia, Gabii, Gabios Sextus Tarquinus, facta ex vulneribus sponte sumptis fide transfugii, dolo occupavit, et de consilio patris, spectante nuntio, papaverum cacumina decutientis, principes civitatis interfecit. Superbus e manubiis Capitolium struens, in fundamentis caput humanum reperit, portentum imperii, per aliorum decisa capita incrementa habituri.

Ad illum Sibylla Cumaea anus venisse fertur, novemque libros carminum venales obtulisse, sed magno pretio. Parcius licitante Tarquinio, illa tres exussit, reliquis idem pretium statuit: et iam magis abnuente rege, alteros tres cremavit, superstitibus tantumdem arrogans pretii. Tum rex miratus mulieris consilium, suasu augurum numeravit ei, quanti indicaverat, librosque emptos duobus viris illustribus custodiendos dedit, quorum alterum mox, quod describendos communicasset Petronio Sabino, culeo insutum in profluentem abiecit. Hi libri incolumes mansere usque ad Olympiadem CLXX, quando exustis cum capitolio, alii Sibyllae Erythreae, aliarumque versus substituti sunt, inter quos aliqui etiam nothi irrepsere. Cumaeam enim praecesserat Heriphile Erythraea, illam Delphica, cuius versus plurimos fertur Homerus operi suo inseruisse.

Ceterum Tarquinii fastum tamdiu perpessus est populus, donec libido aberat. Filius vero eius Sextus, cum ornatissimae feminae Lucretiae stuprum intulisset, illa dedecus ferro excidit, amici id regum exilio ulti sunt. Auctoribus enim Iunio Bruto, (qui brutum se ad id temporis metu regis avunculi simulaverat) et Collatino marito Lucretiae, Tarquinio imperium abrogatum, bona eius direpta, ager Marti consecratus, potestas in libertatis vindices translata est, mutato tamen tempore et nomine. Quippe ex perpetuo annuum placuit imperium, ex singulari duplex, ne solitudine vel mora corrumperetur, Consules pro regibus appellati, ut consulendum a se meminissent civibus. Et dignum se consultis nomine Brutus praebuit. Filios suos fratrisque, quod cum Aquiliis et Vitelliis ad recipiendum in urbem Tarquinios coniurassent, virgis caesos, securi percussit. Collatino quod Tarquinii nominis sensusque videretur, fasces patriamque abrogavit. Substitutus est Valerius Publicola, qui legem de provocatione ad populum tulit, fascesque plebi submisit. Regnatum Romae a VII regibus annos 244, cum adhuc, ubi plurimum, vix ad decimum quintum milliarium urbs possideret.

Hanc infantiam populi Romani facit Florus. Sequens aetas a Bruto Collatinoque Coss. in Appium Claudium; Q. Fulvium Coss. ducentos annos patet, quibus Italiam subegit, tempus viris armisque incitatissimum, ideo quis iure adolescentiam dixerit. Dehinc ad Caesarem 250 anni sunt, quibus totum orbem pacavit vel potius impugnavit. Haec iam iuventa imperii, et quasi quaedam robusta maturitas fuit.

A Caesare Augusto usque ad Alexandrum Mammeae lacertos movit viriles. Post eum varium genus Caesarum, noxios humores iugiter inter se confligentes intulit rei publicae, quibus dum medetur Christianismus, receptus a Magno Constantino, stetit senectute cruda, vegetaque. Sed post Valentinianum III infulis gentibus barbaris, tamquam potionibus venenatis emortua, sub Carolo M. refloruit: Novisque firmata regnis, velut a se genitis liberis, ipsa parens emarcuit, vim opesque eius pristinas filii reges, Roma ipsa, effeta anus, auctoritatem tamen priscam Papaeo dominatu sibi asserit.

Simul liberatus est populus, prima adversus exteros arma pro libertate corripuit, mox pro finibus: deinde pro sociis, tandem pro gloria et imperio, lacessentibus usquequaque finitimis. Prima cum Tarquiniis pugna, Aruns Tarquinius et Brutus Coss. se invicem occiderunt.

Hinc Porsena rex Hetruscorum, Tarquinium tentat restituere, primoque impetu Ianiculum capit. Ibi Horatius Cocles pro ponte sublicio stetit, et aciem hostium solus sustinuit, donec pons a tergo interumperetur, cum quo statim in Tiberim decidit, et armatus ad suos transnavit. Mox in castra Porsenae venit Mutius Scaevola, purpuratumque pro rege, cum neutrum nosset, occidit. Apprehensus et ad regem pertractus, dextram igni exussit, hoc supplicii a rea exigens, quod in caede aberrasset. Unde cum misericordia regis abstraheretur, quasi beneficium referens ait, trecentos adversus eum sui similes coniurasse. Qua re ille territus, bellum acceptis obsidibus deposuit. Inter illos Claelia virgo fuit, quae deceptis custodibus noctu castris egressa equum quem fors dederat arripuit, et Tiberim traiecit. Redditae sibi virtutem admiratus Porsenna, cum quibus optasset captivis, in patriam dimisit. Sic deiectus Porsennae praesidio Tarquinius, Tusculum [Orig: Thusculum] , et mox Cumas ad Aristodemum se contulit, ibique per XIV annos cum uxore privatus persenuit.

Interim Romani per consules, Valerium Poplicolam, Menenium, Virginiumque, Sabinos quadrienni bello edomant, et varias Tarquiniorum molitiones et coniurationes compescunt. Inter eas fuit Latinorum omnium ad Romam exscindendam conspiratio, quam T. Largius primus Dictator creatus, magistro Equitum Sp. Cassio, compescuit. Is magistratus sine provocatione fuit, seditioni sedandae, aut rei bene gerendae in summis periculis dari solitus. Mox alius Dictator A. Posthumius Latinos ad Regillum lacum acri proelio superat, ex quo praeter ipsum nemo ducum incolumis excessit. Capti Latinorum XXXM, ceteris pax indulta, foedusque priscum renovatum. Id cum religiose servarent, et Volscorum consilia Romanis aperirent, sex captivorum M recipiunt. Volsci item Arunci vincuntur eodem anno, quo rex Tarquinius Cumis periit.

Eo defuncto vix modum libertati Roma reperiebat. Plebs a patribus vexata, trans Anienem in montem sacrum secessit, tributi, usurarum, militiaeque onera incusans, nec revocari in urbem potuit. Ibi Menenius Agrippa, qui de Sabinis triumphaverat, concordiae commoda insigni apologo demonstravit. Olim, inquit, humani artus cum ventrem otiosum cernerent, suum illi negarunt ministerium. Cum eo pacto et ipsi deficerent, intellexerunt ventrem acceptos cibos per omnia membra disserere: et cum eo in gratiam redierunt. Sic senatus et populus quasi unum corpus, discordia pereunt, concordia valent. Hac fabula populus regressus est. Creavit tamen Tribunos plebis, qui libertatem suam adversum nobilitatis superbiam defenderent.

Dum Roma Athenaeque libertatem strenue tuentur, Sybaritae luxu opibusque superbi, vitam cum libertate profundunt. In Crotoniatas Tely duce trecenta hominum milia educunt, vi eos ad exules reddendos coacturi. At Crotoniatae centum millium exercitum opponunt, eique Milonem praeficiunt omnium certaminum victorem, prodigiosae fortitudinis virum, qui acie devicit Sybaritas, captosque omnes occidit. Sybaris ipsa capta et solo aequata, eiusque loco deinde a Graecis Thuriorum civitas condita, cui Charondas praeclaras leges tulit. Milonis filiam Democedes Medicus, qui Atossam Persiae reginam ex ulcere, ipsumque Darium luxatione letaliter decumbentes curaverat, cum dolo in patriam effugisset, matrimonio sibi iunxit. Milo quercum in agro fissam divellere manibus conatus, cum arbor excussis cuneis in naturam suam revocaretur, feris praeda factus est. Interea Darius cum bellum in Graecos restauraret, in ipso apparatu decidit, relictis multis filiis; regnavit annos sex et triginta.

Eius imperium non armis tantum sed etiam liberalibus disciplinis, veraque Dei notitia floruit. Per Iudaeam, prae aliis, Zacharias et Aggaeus prophetae divina

sapientia enitebant. In Mileto florebat Hecataeus [Orig: Hecateus] Historiographus, Athenis Aeschilus Tragicus. Alexandro Amyntae filio Macedonii in deliciis erat Pindarus Lyricus. Epheso evocabat Darius Heraclitum philosophum, illum qui omnia humana tamquam meras miserias flebat; Democrito contra omnia tamquam ineptias ridente. Heraclitus etiam Ephesios omnes mortis damnabat, quod civem suum Hermodorum urbe eiecissent, dicentes: Nemo nostrum solus frugi sit. At Europa Occidentalis pleraque erat eo tempore Asiaticis Graecisque incognita. Herodotus neminem noverat, cui visus esset Eridanus, Italiae fluvius, Celtas Europaeorum postremos facit, apud quos Ister oritur: Nos eos esse Germanos novimus, Europaeorum haudquaquam ultimos.

XERXES.

DArius adhuc superstes Xerxen, quem Atossa Cyri filia genuerat, Artabazani licet natu maiori praeposuit, maternae originis dignitatem veneratus. Is Aegyptum, quae a patre defecerat, secundo regni anno recepit, artiorique adstrinxit servitio, praeposito ei fratre Achemene, eodem pene tempore, quo Gelon Dinomenis filius, praetextu tutelae filiorum Hippocratis, tyranni Siciliae, Syracusana urbe totaque Sicilia potiebatur. Ab eo emptum frumentum Marcius Coriolanus consul plebi Romanae magno pretio dandum curabat, ut egestate coacta agros, non seditiones coleret. Ergo a Trib. Plebis Decio die dicta, ad Volscos patriae infestos concessit: eosque duce Attio Tullo adversus Romanos concitavit, et ad quartum ab urbe lapidem castra posuit. Cumque nullis civium legationibus flecteretur, a Veturia matre et Volumina uxore, matronarum numero comitatis, motus, bellum omisit. Dum autem exercitum domum reducit, a Volscis ut proditor acceptus, lapidibus obruitur, qui tamen mox occiso, per quem vicerant a Romanis victi et subiugati sunt. Iuxta idem tempus Hernicorum victor Sp. Cassius legem agrariam, de agris plebi dividendis, primus promulgavit, numquam deinde sine maximis Romae motibus agitatam. Sed cum largitione periculosas libertati opes strueret, regni affectati damnatus necatusque est. At vero Xerxes, devicta Aegypto, paternum in Graecos odium haud diu suppressit, convocatisque, et lautissimo convivio exceptis proceribus, de bello eis terra marique inferendo consultavit. Ibi vino hilarior, Vastim reginam forma praecellentem, principibus conspiciendam dare cupiens, repulsam tulit. Vastis, quod regis mariti imperium sprevisset, de sententia Persarum, regali toro depulsa est. Rex bellum adversus Graeciam totis viribus instruxit, Athon montem, toto longe dorso in pelagus procedentem, qua continenti adhaerebat, perfodit, fretoque navigabili pervium fecit. Erat exul apud eum Demaratus Lacedaemonius, quem collega Cleomenes spurium criminatus, quod septimestris fetus esset, regno deiecerat, substituto Leotychide. Is post fugam patriae amicior, quam post beneficia Xerxi Domino, omnia belli consilia Spartanis magistratibus occultis tabellis perscripsit. Iam vero Xerxes septingenta milia de regno, trecenta de auxiliis armaverat, exceptis lixis et calonibus, classiariis item militibus, qui amplius ter mille navibus vehebantur, copiasque suas, quia numero non poterat, spatio mensus fuerat, ut non immerito proditum sit, flumina ab exercitu eius siccata, terras pelago pontibus iunctas, omnemque Graeciam vix capiendae multitudini fuisse. Herodotus ultra ter vicies centena milia fuisse prodit. Adversus eum Graecia non tam armis, quam consiliis stetit. In itinere Xerxis omnia Asiae templa flammis data, excepto Dianae Ephesiae, Thessali, Dolopes, Peraebii, Locri, Magnetes, Achaei, Phthiotae, Thebanique, per legatos in deditionem accepti. Thespii et

Plataeenses soli e Boeotiis, cum reliquis Graecis foedus percussere. Athenienses enim, auctore Themistocle, horrendis Apollinis oraculis nihil territi, quicquid crat Graeciae reliquum, in Medos pro communi libertate erexerunt, tantaque animorum magnitudo fuit, ut Gelonis potentissimi Siculorum principis societatem, ob coniunctam imperandi ambitionem spernerent, et deditionis faciendae auctores lapidibus obruerent. Itaque tanti exercitus introitus in Graeciam, quam terribilis, tam turpis ac foedus discessus fuit. Primam classi cladem caelum ipsum intulit, subversis procellarum vi ad Magnesiam navibus CCCC. Alteram copiis pedestribus Lacedaemonii, qui Leonida duce Thermopylarum angustias occupaverant. Triduana enim pugna, cum hostes innumeros sustinuissent, ad postremum, discedentibus aliis Graecis, circumventi Spartani, nec tam victi quam vincendo fatigati, inter ingentes stratorum Persarum catervas occiderunt. Viginti Persarum milia a trecentis Lacedaemoniis, paucisque numero sociis, iugulata ferunt. Eademque die pugnatum ad Artemisium classe est, aequo fere marte, nisi quod iterum naufragio complures Xerxianae naves periere. Sed haec detrimenta confluxus devictarum gentium facile resarsiit. Quartam vero cladem, eamque maximam, Xerxes ad Salaminem insulam accepit. Athenienses, auctore Themistocle, urbe sua excesserant, navibus se suaque omnia imposuerant. Persae interim Athenas, Thespias, Plataeas, vacuas hominibus nacti, incenderant. Itaque adunata Graecorum classis trecentarum navium, angustias Salaminii freti tenebat, ibique potius, quam circa Isthmum, fortunam maris experiundam suadebat Themistocles, quod in arto pugnare, pro Graecis duceret, ne usui multitudo hostibus foret. Iungit consilio dolos. Ionas, pro quibus coeptum sub Dario bellum fuerat, inscriptis lapidibus litteris dubiae fidei reddit. Xerxi simulata proditione persuadet, ut proelium ineat, antequam Graeci dilabantur. Metuebat enim, ne sociis ad sua tuenda festinantibus, vires Graiorum minuerentur. Ergo fit atrox proelium et anceps, in quo a parte Xerxis Artemisiae Carum reginae virtus emicuit. At cum Iones monitu Themistoclis, paulatim se regiis subtraherent, fractiores illi animis fugam circumspiciunt. In ea trepidatione captae naves multae, multae mersae, plures non minus saevitiam regis, quam hostem metuentes, domum dilapsae. Hac clade perculsum et dubium consilii Xerxem, Mardonius aggreditur. Hortatur ut in regnum abeat: sibi CCC milia armatorum, lecta ex omnibus copiis relinquat: qua manu aut cum gloria eius perdomiturum se Graeciam, aut si aliter eventus ferat, sine regis infamia hostibus cessurum. Probatur consilium, deducuntur copiae, rex Abydo contendit: Soluto tempestatibus ponte, fretum navi traicit. Exercitus dum trepidi iter faciunt, inopia primum, mox etiam peste laborarunt, tanta morientium foeditate, ut viae cadaveribus implerentur, alitesque et bestiae illecebris suis sollicitatae, proficiscentes sequerentur. Interim Artabazus, in Graecia Olynthum expugnat. Mardonius, Atheniensibus frustra in foedus sollicitatis, in Boeotiam ducit, Thebanorum fretus commilitio. Graeci, coacto centum et decem millium exercitu, duce Lacedaemoniorum Pausania Cleombroti, Atheniensium Aristide Meoclis filio, Masistium equitatus Persici praefectum, in conflictu interimunt. Inde commisso ad Plataeas proelio, universam Persarum sociorumque Graecorum aciem profligant, profugiente velut ex naufragio cum XLM Arthabazo. Cecidit dux ipse Mardonius, castra referta regalis opulentiae capta, splendidissima Graecis victoria data: quos, diviso inter se auro Persico, divitiarum tum primum luxuria invasit, victoribus tandem ipsis exitialis.

Eodem die in Ionia sub monte Mycale adversus Persas dimicatum, Leotychide

et Xantippo ductoribus, Persarum plus XL milia cecidere: fama victoriae ad utrosque exercitus dimanante, die quo pugnatum velocitate incredibili: nisi rectius dixeris, quae divinitus fiunt, certis solere signis antea declarari mortalibus. Sic Ionia Persarum iugo liberata, Europaeorum se fidei addixit.

Ut servitutis periculum Graeci, sic extremi interitus Iudaei eodem tempore adierunt, evitaruntque. Erat in aula Xerxis Hamanus, Amalecita, homo fastu intolerando. Eum rex ad supremos honores evectum regia adoratione coli praeceperat. At Mardochaeus natione Israelita, divini quam humani iuris observantior, profanum hominem, et de gente Hebraeis exsecrabili oriundum, nullo cultu prosequebatur. Ob id invisus Hamano, seque suosque gentiles universos prope exitium esse intellexit. Hamanus enim a rege edictum impetraverat, quo Iudaei omnes stato die necandi curabantur. Et factum esset, nisi Esther, quae et Atossa, olim pupilla Mardochaei, tunc Xerxis post abdicatam Vastim coniux, malum intercessione sua vertisset. Eius enim erga Deum pietate, apud regem precibus, praesentissima a Iudaeis clades in caput machinatoris retorta, Mardochaeo secunda a rege dignitas, hostibusque Hebraeorum pernicies procurata est. Iudaeis se defensantibus, 75000 adversariorum interiisse constat. Mutatio sortis annuis feriis, festaque gratulatione celebratur.

Compertum praeterea est, eodem die a Gelone Syracusanorum rege, Poenos ad Himeram devictos, et Leonidem cum suis ad Thermopylas, in Xerxis castra irruptione facta, strenue proeliatos.

Etenim Carthaginenses inter et Persas convenerat, de Graecis per Siciliam eodem tempore debellandis, cum Persae Atticam subigerent. Quare missus in Siciliam Magonis, qui imperium Poenorum condiderat, filius Amilcar, cum validis trecentorum millium copiis, navibus bis mille, ad Himeram castra posuit. Urbem defendebat Theron Agrigentinorum princeps, qui impar Poenis Gelonem in auxilium vocat. Gelon armatis peditum L milibus, equitum 100, propero agmine in Poenos profectus, aliquot secunda proelia fecit. Hinc interceptis Selinuntiorum litteris edoctus, quo tempore submittere Poenis subsidium vellent, suos pro Selinuntiis in hostilia castra mittit, classem incendi imperat. Ipse eadem hora ex alio latere Poenos adoritur. Sic dum securus sacris operatur Amilcar, ad aras ipse suas obtruncatur, Poeni animis consternati ingenti vincuntur strage, nec pauciores LM occumbunt. Reliqua multitudo in tumultum quendam elapsa, etsi manu se fortiter tuetur, tamen siti subacta in Gelonis manus venit, Siciliamque mancipiis implevit. Naves quae effugerant, tempestatibus subversae, vix nuntios cladis Carthagini reliquere, ut plane intelligas, quam nullae hominum sine Deo vires sint. Tot rebus secundis elatiores Graeci, ipsi inter se dissidere incipiunt. Athenienses reductis e Troezene ac Salamine uxoribus liberisque, urbem flammis absumptam de integro condere, moeniaque maiora complecti moliuntur. Lacedaemonii spei urbis invidentes, dehortantur ab incepto, spreti pro imperio agunt. Ibi idem, qui cives antea servarat, nunc quoque patriam consiliis instaurat Themistocles. Legatus, Spartam proficiscitur, diemque de die proferendo, spatium consummando operi civibus quaerit et obtinet. Refectis muris, senatum Lacedaemoniorum adit, liberrimeque professus communi iure gentium factum, quod fecissent Athenienses, quare si suos legatos recipere vellent, quos Athenas miserant, se remitterent, aliter illos numquam in patriam redituros. Sic Athenas remissus, Pyreaeum portum condit, cives ad rei nauticae studium accendit, inquilinis et artificibus immunitatem impetrat, civitatem a casu multo ampliorem efficit.

Exinde Lacedaemonii adscitis XXX Atheniensium

navibus, illatum a Persis bellum vindicaturi, duce Pausania Cypri urbes maritimas, Byzantiumque secus Bosphorum Thracium occupant. Ibi Pausanias pro ducatu regnum Graeciae improbissime affectans, proditionis praemium cum Xerxe nuptias filiae eius paciscitur, nuntios a se missos interfici, ne res pateat, curat. Sed dux Atheniensium Aristides, eius belli socius, collegae conatibus iustitia et moderatione obviam eundo, proditionis consilia discussit, sibi et Atheniensibus imperium maris peperit. Pausanias tandem Argilii indicio proditus cum in Minervae aedem confugisset, obstructis valvis, quibus primum Alcithea mater lapidem apposuerat, turpi morte magnam belli gloriam maculavit.

Gloriosior mors Fabiorum et Themistoclis eo tempore fertur. Romani enim cum adversum Veientes bellarent, familia Fabiorum illustris, hostes sibi privato nomine subigendos depoposcit, et profecti trecenti sex, assumptis clientibus, duce Fabio consule, saepe victores, ad Cremeram fluvium castra posuerunt. Veientes vero ad dolos conversi, pecora ex adverso in conspectu illorum posuerunt: ad quae progressi Fabii, et in insidias delapsi, ad unum occisione perierunt. Unus ex ea gente propter impuberem aetatem domi relictus, genus propagavit. At Themistocles ob timorem potentiae, testularum suffragiis e patria eiectus, quam servaverat, mox Lacedaemoniorum invidia et cruentis accusationibus exagitatus, ad Molossorum regem Admetum, et ab eo in Persiam profugit. Ibi calliditate animique magnitudine singulari apud Xerxem, eiusque filium gratiam adeptus, Magnesiae domicilium fixit, ac ne bellum ingratae patriae inferret, voluntaria morte obiit. Romae Appius Claudius consularis, tumultuantis iratique populi iudicium infelici dextra praevenit. Graeci interim ducem constituunt Cimonem, Miltiadis filium, qui patrem, ob peculatus crimen, in carcere mortuum, translatis in se vinculis, ad sepulturam redemerat. Is non inferior virtutibus Miltiadis patris, Xerxeis terrestri navalique bello superatis, XX virorum milia, triremes CCCXL in potestatem redegit, Athenienses ad summam Graeciae dignitatem provehit, cum interim Lacedaemoniorum urbs terrae motu pene eversa aegre se adversus Hilotas et Messenios defenderet, Argivi vero Mycaenas, oppidum quondam nobilissimum, solo aequarent.

Etiam Siculi tunc recuperatae libertatis laude floruerunt. Nam post Gelonem quidem Germanum eius Hieronem, Catanensis coloniae parentem, tulerant, at Thrasybulum, alterum eius fratrem, improbissime dominantem, armis expulere, qui exul apud Locros privata in domo consenuit; Syracusae popularis imperii statum L X annos conservarunt.

Eodem tempore exeunte Olympiade 78, Xerxes Persarum Monarcha, cum ultra viginti annos imperium varia fortuna gessisset, ab Artabano, corporis custode, in cubiculo suo interfectus est, additusque funeri filius natu maximus Darius, cui parricidium sceleratus interfector imputaverat. Successit Artaxerxes, qui cognitis proditione Bacabasi insidiis, dolum dolo ultus est, et Artabanum cum septem filiis neci dedit.

ARTAXERXES.

REgiae vero Persarum domesticam cladem odorati Aegyptii, occasionem sibi rebellandi sumunt creato rege Inaro, qui Africam tenebat, imploratisque Atheniensium suppetiis, a quibus trecentas naves impetrant. Adversus eos mittitur Achaemenes, Artaxerxis patruus, cum instructissimo trecentorum millium exercitu. Sed conflictu habito, virtute Atheniensium superatur, seque Memphiticis tueri muris cogitur. Interim e Persis supplementum adducunt ingens Artabazus et Megabyzus, qui militem suum exercitatione ad laborem

et fortitudinem duraverant. Igitur statim obsidionem dissolvunt Inari, aversoque fluvio, in quo stabat classis Atheniensium, in sicco eam destituunt. Eam mox ipsi classiarii cremant, ne usui fiat Persis. Qua clade fracti Aegyptii se dedunt, Inarus proditione captus in crucem agitur, Atheniensibus ad pugnam paratis datur venia, ne eorum audacia cladem victoribus concieat. Sic e multis pauci incolumes in patriam reversi sunt, victis tum Corinthiis et Epidauriis, Aeginetarum etiam deditione triumphantem. Roma per id tempus e pestilentia aegre eluctata, intestinis vexabatur dissidiis, Tribunis plebis patricios novis rogationibus, mox utrosque Appio Hordonio infestante, qui armatis clientum 4000 capitolium insederat. Inde gravi cum caede tandem deiectus est, Valerio Cos. in proelio occumbente, qui plebi perferendarum de communi iure legum spem ingentem fecerat.

Iudaeorum tunc resp. ab Optimatibus regebatur, suberatque imperio Persico, vectigalibus tributisque variis obnoxia. Nam Zorobabele defuncto Praesides eam exhauriebant: et sacerdotes ac primores populi, patriarum legum incuriosi, cum profanis gentibus commixti, mores earum ac linguam imitari coeperant. At ineunte septimo anno Artaxerxis, nova lux populo Hebraeorum affulsit, totaque politia eorum priscam integritatem recuperavit, prout iam sequenti libro dicetur. Nam huic finem in tribulationis Iudaicae sine constituere placuit, ubi hoc saltem admonuero, viguisse hoc tempore historiarum conditores Herodotum Halicarnassaeum et Hellanicum, Philosophos, Democritum et Anaxagoram, item Protagoram, quod de diis dubitasset, ab Atheniensibus damnatum. Viguisse et Poetas, Chaerilum, et Phryniscum, Sophoclem et Euripidem Tragicos, Platonem et Cratinum Comicos. Pictores quoque Zeuxin, Timantem Parrhasium, Polycletum et Phidiam statuarios.

LIBER VII. A reparata Iudaeorum Republica et urbe, usque ad regnum Messiae, Periodus annorum CCCCXC.

POstquam septimum imperii inivit annum Artaxerxes, Longimanus a dexterae prominentia appellatus, ablegavit in Iudaeam Esram sacerdotem, rei divinae peritissimum, scribarum et legisperitorum magistrum, quem diplomatis instruxit, quibus Hebraeis omnibus facultas in patriam revertendi dabatur, suisque utendi legibus. Et quod praecipuum libertatis fundamentum, potestas fiebat Esrae Hebraeos iudices praeficiendi popularibus, totamque Iudaeorum Rem publicam ex divinarum praescripto legum instaurandi. Mandatis munificentiam adiunxit Artaxerxes plane regiam, donato Sacerdote sexcentis et L talentis argenti, C auri, vasisque insuper aureis et argenteis, iussitque Praesides provinciarum conata eius adiuvare omnibus opibus et copiis. Eam felicitatem Daniel antea ab Angelo cognoverat, atque ex hoc tempore usque ad restitutionem mundi, per Christum procurandam, 490 annos definierat.

Esrae legationem decimo-quarto post anno excepit Nehemias, Pincerna Artaxerxis, qui praefecturam Iudaeae consecutus est, et potestatem muniendi Ierosolymam; a qua re Persarum Reges hactenus abhorruerant, priscam Iudaeorum potentiam ac Ierosolymae rebellionem animis reputantes. At Nehemias, exemplar principum, tanta pietate et vigilantia rem publ. Iudaeorum erexit,

tanta celeritate, animique magnitudine urbis muros absolvit, ut novus patriae pater et Ierosolymae conditor appellari mereatur.

Ei fidus aderat collega Malachias, prophetarum Hebraeorum ultimus, qui sacerdotes et populum ad prisca Dei statuta reformavit, Christumque ipsum, et ei praemittendum legatum exspectare praecepit. Tunc conditum Synedrium, cui praesiderent e stirpe Davidis Iudices, et posteri Aaronis summi sacerdotes, memores legis Mosis et oraculorum, quae divini vates scriptis consignaverant. Qui status Rei publ. mansit, donec summus legislator caelo descendens, aeternum terris lumen intulit.

Dum ita civitas Dei instauratur, et Artaxerxes mansuetudine ac munificentia summa regit Asiam, gentium Europaearum Res publicae magnis concussae motibus, inter malos mores, vix bonas leges repererunt.

Romanis pervicacissimi et cotidiani fere hostes Aequi et Volsci erant, Tribunis interim iugibus litigiis aequiores plebi leges exposcentibus.

Et Volscos quidem cum alii duces, tum praecipue L Quintius Cincinnatus domuit. Dictator ab aratro, qui obsessa, ac poene iam capta Minucii Cos. castra, egregia virtute servavit, victosque hostes more pecudum sub iugum misit. Expeditione intra XV dies finita, rediit ad boves rursus, triumphalis agricola. At Tribuni quotannis fatigato senatu et consulibus, urgente bello impetrant, ut decem Tribuni fiant annui, ut plebs Aventinum collem sibi habeat, ut singulis magistratibus fas sit suae potestatis violatores multare, id quod solis Coss. licuerat. Tandem anno urbis trecentesimo, Olympiade LXXXII perficiunt, ut legati Athenas eant, aequissimas Solonis leges descripturi. Mittuntur P. Posthumius, S. Sulpitius, A. Manlius, exhauriente interim peste civitatem, quam nulli Romanorum Dii quomodocumque culti propulsare poterant. Reversi post biennium, in decemvirorum adsciscuntur collegium, qui antiquitatis Romae omnibus magistratibus, principes Reip. constituendae, sine provocatione facti sunt. Hi duodecim tabulas confecere, fontem publici privatique iuris, et cum primo anno bene egissent, secundo corruperunt Rem publicam. Tertio protracta sine auctoritate senatus et populi potestate, omnium a se bonorum animos alienarunt. Nec patribus consilium, nec plebi libertas erat reliqua, melior senatus pars urbe excedebat, quidam factioni resistentes, inter quos L. Siccius dentatus, vir fortissimus, decemvirorum scelere interibant. Tandem princeps eorum Appius Claudius, amore amens Virginiae, virginis pulcherrimae, ut ea potiretur, clientem subornavit, qui puellam ex ancilla sua natam confirmando, amatore iudice in servitutem eam abriperet. Sed accitus e castris puellae pater Virginius ira furens, rapto e lanii officina cultro, in filiae eum viscera adigit, morte amitti melius ratus, quam contumelia liberos. Cruentus sanguine filiae ad milites, cum Volscis Sabinisque bellantes, procurrit, motoque tumultu eos in urbem trahit. Hi convulsis signis Aventinum insidunt, creatisque ducibus in sacrum secedunt montem, decemviros magistratum eiurare, senatum tribunos plebis restituere cogunt. Sic ob libidinem decemviralis tyrannis exstincta ob quam etiam regia fuerat, reductum ad Coss. imperium. Creati post decemviratum primi L Valerius, M. Horatius, plebi gratissimi, cum ob maiores popularitate claros, tum quod tollendo decemviratui promptissimam operam tulissent. Hi leges promulgarunt, ut populum senatumque obligaret, quod plebs tributim scisceret. Unde Tribunitiis rogationibus acerrimum telum datum. Item, ne quis magistratus sine provocatione fieret. Mox accusati Appius et Oppius decemviri, et in carcerem deducti, iudicium morte praeveniunt, reliqui antequam ad plebem deferrentur, exilio solum vertere, bona eorum publicata

sunt. Coss. domitis bello Volscis et Sabinis, ob plebis studia maligniorem experti senatum, solius plebis iussu triumpharunt.

Procedente deinde Republica, non contenta libertatis incremento plebs, honores sibi cum patribus aequari postulat, extractoque litigiis tempore pervincit tandem, ut misceantur patriciorum et plebis connubia, atque ut Tribuni militares, consulari imperio, ex patriciis et plebe promiscue fiant. Facti anno urbis CCCX (dum Herodotus apud Thurios historiam edit) A. Sempronius, L. Attilius, T. Claelius, omnes patricii, singulari documento levitatis vulgi, cito in alteram recidentis partem, summaque contentione ambitum honorem nec usurpare quidem audentis.

Dum haec agunt Romani, primosque describendae civitati censores creant, e nimia libertate pene in servitutem resolvuntur Sp. Melii insidiis. Is artissima annona coemptum frumentum plebi dividit, allectisque civibus, insatiabili honorum animo regnum agitat. Ei opprimendo Dictator creatus Quintius Cincinnatus, senex octogenarius, citatum, nec comparentem, sed plebis implorantem auxilia, per Caium Servilium Equitum magistrum obtruncat, bona publicat, domum diruit. Id solum Aequimelium appellatum est.

Dempto hoc periculo, fidenates adiunctis sibi Veientibus, grande bellum excitant; cruentas Romanis victorias faciunt. Ibi spolia de Larte Volumnio Veientium rege, quem A. Cornelius Cossus occiderat, ad Iovem Feretrium reportata. Denique non scalis, non irruptione, non fame, sed cuniculo peractum urbis excidium, Dictatore Q. Servilio. Veientes, implorato Hetruriae auxilio, iussi sunt bellum suo consilio initum suis viribus exsequi. Romanis pestilentia aliarum rerum otium praebuit.

Dum haec Romae fiunt, interea Graecia omnis, ducibus Lacedaemoniis et Atheniensibus, in duas divisa partes, ab externis bellis velut in sua viscera convertitur. Occasio a Messeniis fuit, afflictam terrae motu Spartam infestantibus. In eos Ithomen tunc tenentes, Lacedaemonii Athenienses etiam socios adhibuerant. Sed protracta obsidione, metuentes eorum audaciam, supervacaneos esse simulando, a bello domum dimiserant. Hanc rati iniuriam Athenienses, argentum, quod in stipendium Persici belli ab universa Graecia in Delo deponebatur, Athenas transferunt, et Pericli eius administrationem committunt. Lacedaemonii contra Peloponnesios in Athenienses incitant, quibuscum vario marte est dimicatum. Imprimis vero cum Thebanis paciscuntur, ut Boeotiorum imperium, Persica societate amissum, recipiant, bellumque adversus Athenienses pro Lacedaemoniis sustineant. Eos aggressus Myronides, alacerrimos Atheniensium ducens, secundis proeliis vincit, demptisque Thebis, Boeotiam omnem, et Locros ac Phocenses subigit. Eius successor Tolmides Messenios a Lacedaemoniis dimissos, Naupacti collocat, Zephaleniamque insulam expugnat. Mox etiam Pericles Acarnaniam infestat bello. Igitur Cimon ostracismo damnatus antea, ut revocatus Athenas est, pacem condidit inter suos cives et Lacedaemonios quinquennalem. Post neque ita multo, in Cyprum cum ducentis navibus missus, cum eius maiorem partem insulae devicisset, ac Salaminem obsidione premeret, missis etiam ad Amyrraeum, paludum Aegypti regem, LX navibus Artaxerxem perpulit, ut pacis causa Graecis per Asiam universis libertatem concederet, satrapisque suis intercideret maris Ionii navigatione. Ita iurarunt Athenienses, se in provincias eius arma non expedituros. At Cimon morbo implicitus Citii decessit, vir vitae securus suae, morte acerba aliis, de quibus optime meritus fuerat. Exinde finitis indutiis, Lacones templum Delphicum, Phocensibus ereptum, vindicant Delphis, Athenienses contra Phocensibus illud restituere nituntur. Megarenses

vero a side Attica deficientes, adscito Laconum exercitu, populantur Atticam, praedaque abacta recedunt. Tolmides Chaeronae expugnator, insidiis Boeotorum cum ingenti Atheniensium multitudine occiditur, cogunturque Athenienses, pro captivis redimendis, praesidia ex oppidis deducere. At Euboeam deficientem Pericles, capta istiaea, ad oboedientiam redegit. Hinc malis fracti, in annos triginta pacem ineunt Graeci, eaque tempestate totus orbis quietem habuisse scribitur.

Sexto autem anno bellum inter Samios et Milesios pro Priene est excitatum, in quo armis inferiores Milesii implorarunt opem Atticam, Samii ad Pissuthnem Sardibus praefectum confugere. Ea expeditione Pericles praefuit copiis Atticis, primusque machinas bellicas, quas Arietes et Testudines vocant, adornavit, Artemonis maxime Lacedaemonii adiutus ingenio. Mox etiam Thucydides Athenis missus adfuit, XL navibus instructus. Sic devicta Samus, dirutis moenibus, Athenis coacta tributum solvere.

Post haec beelum Corinthiacum exarsit, maioris initium mali.

Epidamnii Adriatici maris accolae, ab exulibus suis et Illyriis bello vexati, Corcyraeorum opem postulaverant, et ab illis spreti, Corinthiorum. Corinthii faciunt quod noluerant Corcyraei. Ea aemulatio bellum inter illos accendit. Corcyraei iure potius quam armis experiundum, Corinthii re non amplius integra, colonis se suis iuste opitulari asserunt. Ergo infesta utrinque classe concurritur, Corcyraei vincunt: capiunt Epidamnum. Sequenti anno reparato proelio, Athenienses associantur Corcyraeis, dubiaque acie disceditur. Hac clade irritati Corinthii, Potidaeam in Pallenes Isthmo sitam, suam quidem coloniam, at Atheniensibus vectigalem, ad defectionem sollicitant. Perdiccas quoque Macedonum Rex, infensus Atheniensibus, quod fratres eius Philippum et Derdam armis adiuvissent, Chalcidenses et Bottiaeos in partes trahit, et destructis urbibus, Olynthum persuadet migrare, agris de suo donatis. Hanc belli molem feliciter Athenienses propulsant, Corinthiorum subsidiarias profligant copias, et Potidaeam profugientes arta obsidione claudunt, Corinthios ad circumspicienda auxilia adigunt.

Igitur invisa multis Graeciae civitatibus Atheniensium potentia, qui Aeginetas navibus multassent, Megarenses urbe et portu suo prohibuissent, sociis durius imperarent, Corinthiorum exercitum obsiderent Sthenelaidis Ephorus rupta ab illis foedera, belloque persequendos decernit, Archidamo Spartanorum rege mitiora nequiquam civibus suadente.

Ita suscipitur bellum, quod Peloponnesiacum appellatum, et viginti septem annis communi cum Graecorum pernicie gestum est, L ferme annis postquam Xerxen communibus armis discedere e Graecia coegissent.

Ac initio quidem componi dissidia facile potuerant, ni utrinque ambitiosi consultores nihil paribus concedendum disseruissent. Inter eos fuit Pericles, qui ne rationes aerarii male administrati redderet, patriam maluit bello obiectare, quam domi paupertatem colere. Is iubentibus Spartanis, Megarenses ad communionem fori et portus Attici recipere, sic bellum nullum fore, respondendum suadet: Id tum demum Athenienses facturos si similiter Lacedaemonii peregrinis suae civitatis usum permittant. Interim nihil illis in pares iurisdictionis competere, nec re minima, quae quidem imperetur, Athenienses Spartanis oboedituros. Ita flagrantibus dissidiis multi Graecorum populi implicantur. Cum lacedaemoniis faciebat tota Peloponnesus, praeter Argivos et Achaeos. Extra Peloponnesum Megarenses, Locri, Boeoti, Phocenses, Ambraciotae, Leucadii, Anactorii. Cum Atheniensibus Chii, Lesbii, Plataeenses, Messenii, Acarnanes,

Corcyraei, Zacynthii, Cares maritimi, Dorienses, Iones, Hellespontus, Amphipolis Thraciae, insulae Cyclades, exceptis Melo et Thera. Initium malorum a Thebanis fuit, quos intra moenia receptos Plataeensia, cives, cum se proditos intelligerent, animosa audacia trucidarunt. Inde Archidamus in Atticos irrumpens agros, lates eos populatur, hostes ad pugnam provocat. Sed Athenienses a Pericle moniti, supervacuam censebant pugnam, cum ulcisci iniuriam sine periculo possent.

Itaque vicissim classe excurrunt in Laconiam, et ex hostili agro plura quam amisserant, auferunt. Pericles agros suos, quibus ad suspicionem ei proditionis acquirendam, Spartani pepercerant, dono dedit Reip. et pro infamia ab hostibus intenta gloriam sibi peperit apud cives. Mox etiam Sitalces Thracum, et Perdiccas Macedonum reges adiungunt se Atheniensibus, et Aeginetae insula expulsi, Spartam profugiunt, maioresque Atheniensium vires videntur, quam ut iis pares esse Peloponnesii possint. Tum vero subito horribilis et contagiosus morbus plerasque iam Africae atque Asiae regiones pervagatus, Atticae urbi incubuit, quo infestati cives militesque confertim interibant, nec erat Deorum Graecorum quisquam, qui mederi posset malo, adeoque nec hominum qui imbecilles Deos venerari amplius vellet. Ea numinis indignatione perculsi Athenienses, culpam moti belli in Periclem coniciunt, seque elaboratis orationibus defendentem multant pecunia, multatum, solita vulgi levitate, iterum rei summae praeficiunt.

Erat enim Pericles prudentia animique magnitudine facile civitatis suae princeps, qui Athenienses bellum fortiter cauteque doceret propulsare, viriumque distractionem, atque omnia plena periculi ausa, nisi certam fere et exploratam ducerent utilitatem, damnaret. Verum is tertio belli anno obiit. Interim Potidaeatae, dira fame subacti, se suaque dedunt Atheniensibus. Legati Peloponnesiorum, quos ad Artaxerxen expedierant, apud Hellespontum intercepti, Athenis interficiuntur. Sitalces Thracum Rex, centum quinquaginta hominum milia in Macedoniam trahit, vastatoque Perdiccae regno, quem violatae fidei insimulabat, cum Macedones intra munitiones se tenerent, nec copiam facerent proelii, commeatu laborans retro refert pedem. Interiectis diebus, Peloponnesii navalibus proeliis a Phormione Atheniensium duce superati, Salaminem clam adoriuntur, ut Athenis metum iniciant: sed concursu civium territi, ipsi refugiunt Megaram. Agebatur tunc Olympias 88.

Paulo post Plataeenses, a Lacedaemoniis ad omnium rerum penuriam redacti, partim erumpentes nocturno strategemate effugiunt, partim se fidei permittentes obsidentium, suppliciis pereunt indignis. Plataea funditus exscinditur. Idem pene evenisset Lesbiis, quibus Lacedaemonii, ad quos defecerant, seram opem ferebant. Paches enim, Atheniensium Praefectus, celeritate Spartanos praeveniens, potestatis eos suae fecit, ac de sententia populi Attici, defectionis auctores, mille viros circiter, affecit suppliciis, cum Cleon praecipitis vir ingenii, Mytilenaeos omnes censeret trucidandos. Gravior clades Corcyraeorum primores abstulit. Cum enim oborta inter illos et plebem seditione, armis inferiores essent Optimates, imploratam Peloponnesiorum opem Atheniensium classis subvertisset; a plebe nullum crudelitatis genus intermissum est, omnesque qui in re lautiori essent, foedissimis exemplis sunt perempti. Idem malum alias Graecorum civitates corripuit, optimatibus ad lacedaemonios, quod Aristocratico regerentur imperio, plebe ad Athenienses subinde respectante, quod populari faverent regimini, utrisque suae utilitati potius ac libidini, perpaucis Reip. consulentibus, ac belli occasione deterrimum quemque ad maxima facinora stimulante.

Quinto belli anno Sicilienses turbis iisdem sunt implicati. Leontinis quos Syracusani vexabant, Rheginos et Athenienses, Syracusanis contra Locros Italiae, et Liparaeos sibi abiungentibus, qui variis inter se caedibus saevire studio invicem habebant.

Alius Atheniensium dux Demosthenes, cum Aetolos infeliciter invasisset, Ambraciotas cum Peloponnesiis, dum Argis insidiantur, pene ad internecionem caedit: et anno sequenti classiarios, ad Pylum in Laconica muniendam inducit; eique recuperandae adnavigantes Peloponnesios, grandi afficit clade. Ita Lacones quotannis in Atticam irrumpere solitos, ad sua defendenda cogit. Spartani ergo, cum in Sphacteriam insulam insidiatores deduxissent, Demosthenes eos circumeundo navibus custodivit, et fractos malis adegit indutias petere. Iis vero Athenienses, importuno Cleonis consilio seducti, atrocius respondent. Cleon, audacius quam prudentius, clausos Sphacteria Spartanos vi aggressus, partim occidit, partim vivos Athenas mittit, eodem anno quo Artaxerxes a Lacedaemoniis non semel imploratus, priusquam Graecis dissidentibus regias opes misceret, e vita emigravit. Is erat annus Peloponnesiaci belli septimus, regni ipsius quadragesimus, Olympiadis 89 primus.

Eius imperium insigni in Dei populum munificentia et pietate, virisque divinarum litterarum peritissimis claruit, quales erant Esra, Nehemias, Eliasibus sacerdos, Malachias propheta, Hananias praefectus urbis, et viri Synagogae magnae qui erant Ierosolymis.

Apud gentes eluxere Philosophi, Democritus Adberites, Empedocles Pythagoraeus, Zeno et Parmenides, Hippocrates Medicus, Gorgias Leontinus Rhetor. Et cunctis clarior Socrates, e cuius quasi ore integra philosophorum schola defluxit. Aristophanes quoque facetissimus, si non etiam spurcissimus comoediarum auctor, Athenis lusit. Meton Astronomus Enneadeceteridem indicandis luminarium revolutionibus condidit.

DARIUS NOTHUS.

Ceterum Artaxerxi Longimano complures filii fuere, XVII e pellicibus, unus e Damaspia regina susceptus, Xerxes nomine. Eum crapulam edormientem aggressus Secundianus (Pausanias Isogaeum vocat) ex Alogune pellice natus, una cum matre Damaspia interfecit, quadragesimo post Artaxerxis obitum die. Sed et ipsi parricidio quaesitum imperium paucos dies stetit. Perosus enim scelera eius exercitus, Ochum fratrem e Bactrianis advocat. Eum Artaxerxes e Cosmartidene genuerat Babylonia, et filiae Xerxis Parisatidos, sororis suae, maritum fecerat. Igitur Nothum dixere Graeci, quod esset e pellice, usitata regum libidine procreatus. Hic suis copiis principumque auxiliis fultus ad regnum producitur, aliena magis voluntate quam sua.

Secundianum promissionibus illectum ad se perduci curat, perductum in cineres deici: Persicum id genus supplicii erat. Ita exstinctus est, cum menses VI imperasset, dies XV. Regno potitus Ochus, regium Darii nomen assumit, et opes principum amore firmat. Iudaeam et Ierosolyman, praesidente Nehemia, egregiis incrementis provexit, ringentibus licet Sanaballete Samariae, et Tobia Ammonitarum praefectis.

Sub eo series gener ationum, et samiliarum propagationes, sacris tabulis mandarunt Iudaei, quae divinis promissionibus usque ad Christum testimonio et documento forent. Cumque nepos Eliasibi, filius Ioiadae Pontificis, matrimonio sibi copulasset extraneam, Sanaballetis cognatam, sacerdotio eum Nehemias deiecit, ne profanaretur sacrum altari Aaronis genus, deditque sedulo operam, ut ne gentium contagio sese pollueret Dei populus.

Interim vero Graeci atrocius se invicem intestino bello consumebant. Athenienses

successu elatiores insulam Laconicae finitimam, deditione occupant, Aeginetas e Thyrea, ubi eos Lacedaemonii collocarant, abductos Athenas transferunt, duces suos Pythodorum et Sophoclem, quod Siciliae pacem non interpellassent, in exilium eiciunt.

Contra lacedaemonii, Brasida duce, multas in Thracia urbes ab Atheniensibus pelliciunt ad se, atque ut domi res tutiores essent, duo servorum milia quorum spectata virtus, et ob id suspecta servitus erat, crudeli consilio, sed occulto, enecant. Inde tamen Athenienses clade aliqua a Thebanis affecti, et amissa Amphipoli perturbatiores, annuas cum Spartanis indutias faciunt. Iis durantibus, Brasidas Perdiccae regi auxilia adducens, ut ab eo se fraudulenter habitum, obiectumque Illyriis videt, iram vertit in Macedonas, eorumque agros vastat. Quamobrem orto inter ipsum et Perdiccam odio, Atheniensibus accedit Perdiccas, qui tunc Torone recuperata, Scionaeas obsidebant; quibus captis postea occisisque ereptam iis urbem Plataeensibus assignarunt. Mox ad Amphipolin recipiendam profectus Celon, dicacior miles quam fortior, cum imperite adversus Brasidam prudentissimum ducem dimicaret, in fuga cecidit, sexcentis Atheniensium amissis; Brasidas quoque, accepto vulnere, paulo post decessit, tanti factus ab Amphipolitis, ut ei tamquam urbis conditori praestarent honores, qui Agnoni Atheniensi coloniae istius deductori debebantur, fidamque deinceps cum Spartanis societatem colerent. Tum vero Plistoanax Rex Spartanorum, et Nicias dux Atheniensium, decennalium iam cladium pertaesi, utramque Rem publ. ad compositionem trahunt, lacedaemoniis etiam Argivos metuentibus, qui exspirantibus, quas diu servaverant, indutiis, se iuncturi Atheniensibus videbantur. Fit ergo pax in annos L. sed quae male fida perparum a bello abfuit. Nam cum Spartani Amphipolin non redderent, et Panactum Boeoti everterent, quod integrum fuerat tradendum Atheniensibus, Athenienses quoque Pylum sibi retinent, adnitente interim Alcibiade, iuvene callido et ambitioso, ut Lacedaemonios inconstantiae ruptique foederis convinceret. Et dolo id effecit, cum alia non posset via. Itaque Athenienses Argivis, Lacones Epidauriis ferunt suppetias, quasi minus periurii contraherent, si ferentes sociis auxilia potius quam aperto bello dimicarent. Ibi Argivi, dum Tegeates infestant, gravi clade affecti a Spartanis, foedus cum iis percutiunt, et rem publ. ad eorum placitum reformant. Quam mutationem indigne ferens populus, ductu Alcibiadis exturbat optimates, eisque etiam trucidatis, postea Democratiam pro lubitu restituit. Athenienses Melum insulam, servatis tantum, qui infra pubertatem erant incolis, reliquisque omnibus interfectis, sibi subdidere, missisque e sua civitate colonis, inhabitare eam coeperunt.

Decimo septimo belli anno qui erat Darii decimus, suadente Alcibiade, multum resistente Nicia, bellum in Siciliam translatum, specie ferendi Aegestanis et Cataniensibus auxilii, quibus Syracusani graves erant. Creantur duces Nicias et Alcibiades et lamachos, tantisque viribus Sicilia aditur, ut ipsis terrori essent, in quorum auxilia mittebantur. Brevi post tempore revocato ad reatum Alcibiade, qui tyrannidis et violatorum sacrorum insimulabatur, duo proelia secunda Nicias et Lamachos faciunt, et munitionibus circumdatas Syracusas, commeatibus laborant intercludere. Quibus rebus fracti Syracusani, auxilium a Lacedaemoniis petiverunt, ad quos Alcibiades metu iudicii profugerat, eosque ad bellum patriae gnaviter inferendum, cruentis consiliis incitabat. Ergo mittitur in Siciliam Gylippus, Corinthiis quoque prae aliis ad iuvandas Syracusas incumbentibus. Gylippu inclinato statu, opportuna bello loca occupat, et principio victus, postea victor, hostes compellit

in fugam, Syracusanos ab obsidione liberat. Sed cum Athenienses a bello terrestri in navale se transtulissent, Gylippus classem Lacedaemone cum auxiliis accersit, Athenienses in locum amissi Lamachi, Demosthenem et Eurymedonta cum supplemento copiarum mittunt. Peloponnesii quoque, communi civitatum decreto, Syracusanis subveniunt, summisque ex utraque parte viribus dimicatur a tota Graecia. Verum Athenienses, ut belli auctores exstiterant, ita documentum dedere, nequis non provocatus alteri malum creet. Nam primum pedestri certamine victi, et castra eorum cum omni publica privataque pecunia capta sunt. Cumque interim Argivis Spartiatas vastantibus se coniunxissent, Lacedaemonii manifeste ruptum foedus vociferantes, in Atticum agrum irrumpunt, duce Agide, et Deceleam, propinquum urbi castellum, exstruunt. Huc ad viginti servorum milia Athenis profugere, nihilque tuti extra muros civitati mansit Atticae. In Sicilia vero Demosthenes, clade etiam navali perculsus, afflictas res haud in casum dandas, neque in bello male auspicato perseverandum censuit: Nicias contra manere contendit, tandemque stulta etiam ex deliquio lunari superstitione retentus, pessumdedit Rem pub. Revocati enim ad certaminis spem Athenienses, inscitia ducum, qui Syracusanos intra angustias maris facile se tuentes aggressi fuerant, magno caeduntur numero. Eurymedon dux in prima acie fortissime dimicans, primus cadit; triginta naves, quibus praefuerat, incenduntur. Demosthenes, et Nicias, et ipsi victi, exercitum in terram exponunt, tutiorem fugam rati itinere pedestri. Ab his relictas centum triginta naves Gylippus invadit, ipsos deinde insequitur, insessis viis carpit, capit, moratur, cadit. Demosthenes lentus incedens circumvallatur ab hoste, inde proceditur ad Niciam.

Sic XL hominum milia amissa tradit Thucydides, qui hoc bellum descripsit, et cum ob amissam sua tarditate Amphipolin, Athenis pulsus esset, ob conditam deinde historiam patria redonatus est. Duces Atticos dum servare vellent moderatiores aliqui, Syracusani contra virtutem Demosthenis, divitias veriti Niciae, ambos occiderunt. Militum quicumque non occubuerat, aut a privatis occultatus fuerat, in lapidicinas datus est, et plus quam barbara crudelitate habitus: donec plerique venditione ab interitu vindicati, Siciliam mancipiis implevere. Atque hac clade omnium gravissima, Atheniensium opes conciderunt.

Tunc enim, ut fit, quo se fortuna, eodem etiam favore inclinante hominum, certatim ab Atheniensibus socii deficiunt, plerique tamen haud impune. Etenim Athenienses opibus quam animis minores, classem novam cupidissime aedificant, Lesbum et Clazomenas recipiunt, Chios, qui inter primos defecerant, tribus proeliis navalibus superant. E Mileto vix excedunt, cum quidem Hermocrates Syracusanus, Dionysii postea Tyranni socer, ingentia Peloponnesiis auxilia adduxisset, et Tissaphernes a Dario et Artaxerxe missus, suas quoque copias iisdem sociasset. Quibus [Orig: Queis] subacti Athenienses copiis in Samon se recipiunt. Amorges Pissuthne Persa genitus, qui Cares ad defectionem a Persis pellexerat, capta a Peloponnesiis Iaso, ad Darium mittitur. Inde facto iterum proelio, et accepta utrinque clade, Rhodii deficiunt ab Atheniensibus, Lichas vero, dum nimium Dario in foedere attributum disputat, Tissaphernem offendit, quem porro Alcibiades ad Lacedaemoniorum praevertendam invidiam, ab quibus exitium sibi strui, ex regina Lacedaemoniorum, Agidi nupta, et adulterio sibi cognita, didicerat, ab illis alienandum sumpsit, vir animi varius, et morum vitia comitatis et eloquentiae umbra obtegens. Itaque persuasit homini, haud nimis enixe iuvandos opibus Lacedaemonios, ut dissentientibus Graecis Darius arbiter

pacis et belli maneat, nec victis Atheniensibus cum victoribus dimicare cogatur. Grata oratio Tissapherni fuit. Itaque stipendia maligne praebere, classem Phoenicum non mittere, ne aut victoriam daret, aut necessitatem deponendi belli imponeret. Causatus est eam castigando Amyrtaeo regi, qui Aegyptios in defectionem impulerat, consulto detineri. Interea Alcibiades hanc operam venditat civibus pollicitans amicitiam Darii, si Resp. ab levi populo translata ad optimates foret. Sic permittente populo, adnitentibus Antiphone, Pisandro, Phrynico, Theramene et aliis, imperium Atticum ad 400 proceres devolvitur, eademque mutatio apud Samios, aliosque sociorum, multa cum dissentientium clade, urgetur. At cum delecti, insita genti superbia, crudeliter in plebem consulerent, ab exercitu apud Samum Alcibiades exul revocatur, eique classis imperium decernitur. Interim Lacedaemonii urbem seditione laborantem assultant, fortiterque repulsi, Euboeam bello aggrediuntur maritimo, et Athenienses tumultuarie erumpentes magna clade superant. Quo infortunio territi optimates, accedentibus etiam minis Alcibiadis, plerique ad Lacones transfugiunt, ceteri reddunt iura populo, exercitumque una cum Alcibiade in urbem revocant. Interim Thrasybulus et Thrasillus, duces Atheniensium, Peloponnesios apud Hellespontum navali pugna vincunt, unde civitati fortunae spes melioris coepit refulgere, anno ferme post expulsum Hippiam centesimo, quemadmodum videtur Thucydidi. Liberatis enim intestino malo Athenis, Alcibiades summa cura instruxit classem, et casu advectus proelio, quod duces Atheniensium cum Mindaro et Pharnabazo committebant, victoriam peperit suis. Cumque id certamen paulo post instaurassent lacedaemonii, subito totam Atheniensium classem in unum contraxit Alcibiades, occultataque multitudine, paucas naves in hostem ducit: Hinc simulata fuga, cum interim reditum sciret lacedaemoniis a sociis interclusum, cunctis eos navibus insectatus, ad exscensionem in terram faciendam adigit. Ibi exposito etiam suo milite, pedestri acie Mindarum fortissime pugnantem occidit, Pharnabazi profligat copias, navesque LXXX capit. Quibus malis fracti Lacedaemonii, pacem petiere: quam ne acciperent, Cleophonis aliorumque opera effectum est, quibus turbatae res praebebant quaestum, stultissimo errore Atheniensium, honestam pacem incerto bello posthabentium.

Interea et Syracusanorum auxilia illatum a Carthaginensibus Siciliae bellum, domum revocavit. Etenim Aegestani iterum a Selinuntiis exagitati, cum nihil aequi obtinerent, sicut Athenienses antea, ita nunc Poenos in Siciliam attraxerant. Hannibal, Amilcaris olim a Gelone caesi nepos, ingenti studio per Africam Hispaniamque omnem egerat delectus, ut cladem olim familiae suae a Siculis illatam, glorioso quodam facinore expiaret. Itaque ultra centum hominum milia ducit in Siculos, Selinuntem continua novem dierum oppugnatione capit, incolas omnes miserabiliter iugulat, urbemque exscindit; quam tamen postea ab amico exoratus, paucis quibusdam exulibus iterum concessit habitandam, sub tributo pendendo Carthaginensibus. Eadem sors Himerae fuit, nisi quod eius expugnatio plurimo stetit sanguine Poenis.

Ob hoc ergo bellum Syracusani classem a Lacedaemoniis repetunt, cuius ducem Hermocratem, instigante Diocle legislatore, exilio multaverant, eaque erga civem egregium ingratitudine, digresso iam Hannibale, intestinum conflaverunt bellum Siciliae. Destitutis autem hoc auxilio Lacedaemoniis, interim Alcibiades cum classe victrici Asiam vastat, multis locis facit proelia, ubique propemodum victor, Chalcedonem, Byzantium, aliasque civitates recepit Atheniensibus, multas hostium naves, praedam ingentem capit.

Celebrabatur tunc Olympias nonagesimatertia, et Darius Medos, qui defecerant, ad imperata facienda redigebat. Campani Cumas, urbem a Graecis habitatam, occupaverant. Romani cum Veientibus, Volscis, Aequisque interdum ambigue, saepius feliciter proeliati domi Tribunitiis actionibus perturbati subinde fuerant. Aequorum velut anniversariis armis assueverat civitas. Eo vero anno, quo Olympias haec acta est, M. Papyrius, et Sp. Nautius ab Aequis fugabantur: At P. Servilius, Dictator a filio dictus, filium creavit magistrum equitum, Aequos castris exuit, Lavicum oppidum cepit et diripuit: Idque senatui placuit missis ex urbe colonis MD frequentari.

Athenis vero Alcibiades festa civitatis gratulatione, immoderatisque honoribus exceptus, universae classi praeficitur. Ei opponunt Lacedaemonii Lysandrum, et in locum Tissaphernis, Darius rex Persarum, filium suum Cyrum Ioniae Lydiaeque praeficit, a quo Lacedaemonii auxiliis opibusque ad spem fortunae prioris iterum sunt erecti. Aucti igitur viribus, dum Alcibiades, assumpta parte classis, agros Clazomenios et Cumaeos longa pace divites, securus populatur, Antiochum eius legatum apud Notium vincunt, XXII navibus spoliant, ipsumque mox imperatorem repentino adventu opprimunt, tanta palantium caede, ut plus vulneris Athenienses acciperent eo proelio, quam superioribus dederant. Tantaque in Alcibiadem suborta est indignatio, ut ex continenti ei Cononem cum decem collegis successorem mitterent, arbitrantes victos se non fortuna belli, sed fraude imperatoris, in quo vigor ingenii et morum luxuria omnia credibilia faciebant. Veritus igitur multitudinis impetum Alcibiades, iterum exul voluntarius, in Thracia tria castella communivit, ibique se Barbarorum praeda aluit. Interim Agis, nudatis militum robore Athenis ad triginta hominum milia circumfudit, sed frustra. Cives enim mascule adhuc patriam tuebantur.

Nec deiectius Syracusani suam. Nam Hermocratem exulem cum tribus milibus per amicos intromissum, intra moenia armati oppresserunt, Dionysius quoque cum aliis, pro mortuo se inter cadavera tenens, in vindictam civium necis, Siciliaeque tyrannidem fato quodam suo servatus est.

Nam cum postea Himilco a Syracusana classe victus, Hannibalem sibi collegam ad persequendos bello Sicilienses adscivisset, iique ad trecenta hominum milia adversus Agrigentinos, Siculorum ditissimos, ducerent, Syracusani quidem initio missis ingentibus auxiliis, Poenorum partem profligarunt, et castris, circummisso passim equitatu, commeatum interclusere aliquandiu: sed postmodum rapto e mari frumento quod Syracusanis advehebatur, refocillati Poeni, Agrigentinorum res ad desperationem redegerunt. Captum Agrigentum, incolae dispersi aut occisi, exules multi, Dionysio auctores Syracusis suscepti sunt. Dionysius vero duces criminando effecit, ut sibi summa belli in Poenos committeretur, effictoque sibi ab aemulis periculo, sexcentos corporis custodes, ut quodam Athenis Pisistratus, imperavit: atque ex eo conciliatis sibi vulgi militaris studiis, invasit tyrannidem, quam rara talibus institutis felicitate, LXII annos ad finem usque vitae tenuit.

Eodem tempore Athenienses, continua fortunae varietate absumpti magis quam victi, ad iugum accipiendum praeparantur. Lacedaemonii Lysandrum cum Callicratide duce mutaverant. Is Delium Chii propugnaculum, Teios, Methymnamque urbes recipit; ad Mitylenem progressus, a Cononis quidem milite in fugam agitur: at mox coactis in unum viribus, Cononem in portu obsidet, victrices Atheniensium naves XXX a reliquis avulsas capit.

Conon significato civibus suis periculo, ad experiundam denuo fortunam maris eos hortatur. Igitur consumpta fere iuventute, Athenienses peregrinis

civitatem, libertatem servis, damnatis impunitatem dant, eaque ex colluvione conscripto exercitu, apud Arginusas cruento proelio vincunt Callicratidem, amissoque suorum robore, LXXVII Lacedaemoniorum naves corrumpunt, at persequi victoriam suorumque humare corpora insurgente tempestatum vi prohibentur. Quare non tam ad percipiendam rei bene gestae laudem, quam exsolvendam vindictam negligentiae, citati Athenas duces, stolido civitatis iudicio capitis damnantur, classe Philocli commendata. Sub haec Lacedaemonii Aratum defuncto Callicratidi substituunt, addito ei consultore Lysandro, qui Thasum Cariae urbem, quod cum Atheniensibus faceret, solo aequat, Lampsacum capit, instauratisque navibus, Atticos duces ad proelium apud Aegospotamos committendum allicit, allectis pugnandi non facit copiam; sed cognito, Philoclem cum XXX navibus e portu solvisse, eas adortus solas prosternit. Inde verso in reliquam classem impetu, priusquam se ad proelium parare rectores possent, vincit. Dux Conon, desperato Athenas reditu, cum populi furorem pertimesceret, ad Evagoram Cypri principem profugit. Militum plerique terrestri fuga dilapsi, Sestum pervenere. Centum octingenta naves perditae, demptis octo illis, quas Conon in Cyprum abripuerat. Philocles iugulatus, Sestus oppugnata, victis insultatum barbare, triremis triumphatoris Spartam missa cum spoliis, a quibus cum furaces manus non cohiberet Gylippus, capitis anquisitus, fuga se proripuit, indignus sane victor, qui victrici frueretur patria, quod sibi potius quam illi vincere voluisset. Interim Lysander tributarias Atheniensium civitates quas metus dubiae belli fortunae in fide tenuerat, voluntarias recipit, nec aliud ditionis Atheniensium, praeter urbem ipsam, relinquit. Defletae ac prope peridtae urbi ambo Spartanorum reges, Agis et Pausanias superveniunt, et obsidione circumdatam fame urgent, Lysandro pariter cum CCC navibus Pyraeum insidente. Igitur longa fame, assiduisque funeribus, subacti Athenienses, pacem petunt, eamque aegre multis reclamantibus impetrant. Data est non sine servitute; nimirum ut demissa Pyraeum versus muris brachia deiciant, et XXX e suo corpore accipiant rectores. In has leges traditos Athenienses, dominos antea maris et Graeciae, Lysandro permittunt Lacedaemonii, a quo Rei publicae iura accipiant. Erat annus, ex quo coeptum fuerat bellum, vicesimus septimus, a Troia circitur ICCC octogesimus, quo et Darius rex Persarum decessit et Dionysius Syracusana pene tyrannide excidit; quam tamen cum mercenariorum virtute militum (quorum fide stare tyrannis consuevit) brevi recuperasset, transegit cum Poenis, ut Gelam et Camarinam, reliquasque urbes bello expugnatas sibi haberent, ipse retineret Syracusas, reliqui Siculi suo iure viverent.

Hac tempestate Sophocles palmam e fabula adeptus, prae laetitia obiisse traditur, Euripides vero apud Archelaum regem Macedoniae canum laniatu periisse. Diagoras Melius, Deos irridens Atticos, proscriptus est, talentumque percussori promissum. Euclides Megarensis cum vitae periculo Socraticam hausit diciplinam, quod Athenis reperiri capitale duceretur Megarensibus.

ARTAXERXES MNEMON.

DArio regi Persarum octavo successit Arsaces filius, qui ob virtutem avi Artaxerxis nomen, et ex memoriae praecellentia Mnemonis cognomentum sumpsit. Dominabatur tunc Syracusis Dionysius, firmataque cum Poenis pace, totius Siciliae imperium animo complexus, dum aliena appetit, pene sua amittit iterum. Constat rebellione civium eo desperatione adductum, ut de tyrannide deponenda consultaret. Sed a Philisto historiographo animatus, dicente epitaphium esse egregium tyrannidem,

Campanorum opera recepit principatum, et paulo post Catanam, Naxon, Ennam, Leontinos, aliaque oppida ditioni suae adiunxit.

Deterior interim Atheniensium fortuna erat, quibus non unus, sed triginta simul tyranni imperitabant. Rectores enim a Lysandro constituti, infestiores patriae hostibus ipsis evaserunt. Caedes civium ab Alcibiade duxerant auspicandas, ne esset qui crudelitatis poenas exigeret. Hunc ex itinere ad Artaxerxen interceptum, in cubiculo suo cremarunt, procurante Pharnabazo, quem calumniis inimicum ei reddiderant. Atque has quidem ille ponas libidinum et inconstantiae suae persolvit. Tyranni autem hoc ultoris metu liberati, miseras urbis reliquias caedibus et rapinis exhaurire, pluresque octo mensium spatio in pace occidere, aut fugare, quam bellum decem annis absumpserat. Id cum displicere uni de suo grege Therameni didicissent, ipsum quoque ad terrorem omnium cicutam bibere cogunt. Fit igitur ex urbe passim fuga omnium, vetitoque ne quis exules reciperet, Argos se plerique aut Thebas conferunt. Inter eos erat Thrasybulus, vir strenuus et domi nobilis, qui rebus arctis et conclamatis audendum aliquid pro patria, etiam capitis periculo ratus, collecta exulum manu, castellum Phylen Atticorum finium occupat. Eum Ismenias Thebanus et Lysias Syracusanus orator privatis opibus liberaliter adiutabant. Tyranni interea immemores, nihil in bello pro levi habendum, exulum conata principio aspernari: propius accedentes, dum repellere cupiunt, vinci, suspecta deinde Atheniensium fide, extraneis militibus tyrannidem tueri: Thrasybulum etiam donis aggredi, ut patriae amorem vanis opibus commutaret. Omnia frustra. Thrasybulus enim assivente undiquaque milite auctior, invadit Pyraeum; Critiam et Hippolochum, tyrannorum saevissimos, proelio occidit; fugientes cives oratione demulcet, XXX se dominis, non patriae inferre arma proclamat. Itaque reversus in urbem exercitus (tria civium milia conscripserant tyranni) XXX illos in ordinem redigit, alios decem designat, mox eandem iniquitatis viam ingressos. Tyranni Eleusinem digressi Lacedaemonios in auxilium advocant, Athenienses accusant defectionis. Mittitur e credulis Lysander, qui Thrasybulianos in Pyraeo obsidet, reddidissetque tyrannis civitatem, nisi rex Spartanorum supervenisset Pausanias: qui adductis ad pacem petendam Pyraeensibus, tradidit urben, exclusa tyrannorum factione, iessaque apud Eleusinem subsistere. Hos deinde, cum copias parare rescivisset populus, in colloquium vocatos, ceu pacis victimas iugulavit. Sic membra civitatis dissipata in unum corpus coiere rursus, et ne qua dissensio ex ante actis nasceretur, decretum, iurata iniuriarum oblivione sepeliendas in perpetuum inimicitias, quae lex [Gap desc: Greek word] appellata.

Dum Athenis ista fiunt, in Asia grande inter Artaxerxem et Cyrum fratres bellum exardescit. Cyrum Darius pater Cappadociae, Ioniae, ac Lydiae praefecerat, Artaxerxi natu maiori dederat imperium. Sed Cyrum maternus amor ad spes altiores improbius accendebat. Occulte passim amicos parantem defert ad regem Tissaphernes, imperioque insidiari criminatur. Arcessitum ad se, atque innocentiam simulantem, aureis compedibus vincit Artaxerxes; ne interficeretur, matris precibus datum. Dimissus igitur Cyrus, inimicior ex periculo illataque contumelia factus, auxilia undique contrahit. Lacedaemonii memores se Atheniensi bello enixe ab eo adiutos, suppetias decernunt: Tamos Aegyptius adducit classem. Stipendiariorum XIII milia Clearchus, Byzantio ob tyrannidem pulsus, Chirisophus e Samo, Proxenus Thebanus, comite Xenophonte (qui expeditionem deinde litteris mandavit) aliique duces conscripsere. Pecuniam Epyanaxa, Syennesis Cilicum regis uxor praebebat. Visusque est

Cyrus dignus imperio opes animosque habere, cum iustitia et fortitudine ac comprimis liberalitate enitesceret, quibus artibus effecit, ut plurimi suum caput periculis ipsius causa obiectarent. Comparatis ergo centum et viginti milibus militum, per Phrygiam, Ciliciam, Syriam, Arabiam, Babyloniam, ad Medorum usque fines duxit, ac virtute Graecorum profligatis pene Artaxerxis copiis, quae secundum Xenophontem millies mille, secundum Ephorum autem quadringenta milia excedebant, temeritate propria victoriae fructum amisit. Perrupta enim cohorte regia, dum interficiendi fratris laudem, pugnaeque suo marte disceptanae cupidius quam prudentius affectat, vulnerato Artaxerxe, sed a stipatoribus subtracto incerto ictu confoditur, princeps sane egregius, si mortem hanc non fraternis odiis, sed patriae saluti impendisset. Interfectores eius se professi postmodum, reginae matris insectatione perierunt.

Tum vero Spartani more ingenii humani, quo plura habent, eo maiora cupientes, totius Asiae imperium affectant; occasione impulsi societatis, quam urbes Cyri partium in regios Satrapas expetebant. Etenim Artaxerxes Tissapherni suam filiam omnesque Cyri provincias dederat, cuius etiam fraude evocatos, velut ad convictum, duces Graecorum, qui Cyro militaverant, occidit omnes excepto Menone Thessalo. At milites Chirosopho et Xenophonte ductoribus, neque armis a tanto exercitu vinci, neque dolo capi potuerunt, revertentes, inter indomitas nationes, per immensa itineris spatia, per varios casus, perpetuaque proelia et pericula, ad Pontum se penetrarunt, ubi cum aliquot mensibus Seuthi Thracum regulo militassen, tandem Thymbroni Lacedaemoniorum duci in Lydia coniuncti sunt. Praeerant tunc Lydiae Artimas, Phrygiae Artacamas, Lycaoniae et Cappadociae Mithridates, Ciliciae Syennesis, Phoeniciae et Arabiae Dernes, Syriae et Assyriae Belesis, Babyloni Roparas, Mediae Arbaces: Phasianis, Hesperitis et Armeniis Teribazus: Paphlagoniae Corylas, Bithynis Pharnabazus. Charduchi, Chalybes, Chaldaei, Macrones, Colchi, Mosynaeci, Getae, et Tybareni sui erant iuris singuli. Perque has gentes universas Graeci perruperant, cum e decem milibus reliqua sex milia Thymbroni iungerentur, duce Xenophonte. Reliqui in itinere aut caesi, aut dilapsi, aut tempestatibus enecati, aut capti venditique fuerant.Iis subnixus auxiliis Thymbro, Pergamum, Teuthraniam, Halisarniam, aliaque oppida Tissapherni subito ademit. Sed cum ad Larissam haereret, sociis gravis et infestus, impar ei bello est iudicatus, suffectusque illi ab Ephoris Dercyllides avenit in Asiam: qui statim ostendit, quantum inter cordatum et socordem bellatorem interesset. Vires enim astu sibi doctus adstruere, simulata cum Tissapherne amicitia, Pharnabazum solum aggressus est, unoque octiduo novem Aeoliae cepit oppida, ac ne sociis oneri esset, in Bithynia hibernavit. Mox per indutias Chersonesum adversus Thraces communivit, magnificisque honestatus muneribus in Asiam reduxit copias.

Dum ille ob praeclare obitam militiam praemiis afficitur, et Ctesias Cnidius ob medicinae peritiam in honore est Artaxerxi, Athenienses Socratem philosophum, quod Deos eorum contemneret, capitis damnant, mox se ipsos erroris, quod tanti pretii virum temere absumptum frustra desiderarent. Igitur accusatores eius Anytum et Melitum, ne dicta quidem causa, mortuo inferias mittunt. Parysatis mater Artaxerxis, in nurum suam Statiram ferali ardens odio, crudeli eam fraude peremit. Nam dissecta cultro avicula, cuius alterum latus veneno tinxerat, alterum non, unam partem ipsa incolumis edit, altera reginae mortem attulit. Tum vero duobus in locis bellum summa vi instruebatur, ab Artaxerxe in Asia adversus Lacedaemonios,

cum quibus Pharnabazus et Tissaphernes indutias erant pacti, et a Dionysio in Sicilia adversus Carthaginenses, qui Graecas ibidem civitates dura servitute premebant. Alliciebat Dionysium lues, gnarum praecipuas Poenorum vires ea foedissime prostratas. Quare benignius habitis Syracusanis, ostensaque praeda Punica, haud difficulter expeditionem sumere persuasit. Armorum vim stupendam, conquisitis hinc inde artificibus, catapultas quoque et quinqueremes primus tunc comparaverat, stipendique et praemiis insuper ingenia virorum excitabat. Quem aemulati Romani, coeperunt itidem aera persolvere militi, atque hoc pacto plebem sibi patres obsequentissimam reddere, adeo ut creatis iterum loco Tribunorum militarium Consulibus, Anxur, quae nunc Tarracina est, animose expugnaretur.

At Dionysio sub signis erant LXXX peditum, tria equitum milia, naves longae CC, onerariae IC, summisque viribus Motyam Poenorum coloniam oppugnabat. In hanc, clanculum X triremes immittit Imilco, Praetor Carthaginensium, quae noctu in portum Syracusanum invectae, centum iis triremes omnibus insciis corrumpunt. Mox adducta centum navium classe, Motyae obsidionem solvere conatur Imilco, sed fortiter repellitur. Motya plurimo utrinque sanguine defensa oppugnataque, Dionysio dedit manus. Sed Imilco mox fortior ab Carthaginensibus reversus, ultra centum et triginta peditum, quattuor equitum milia, sexcentis advexit navibus, quibus [Orig: queis] Erycem capit, recuperat Motyam, Messanam etiam diruit, Dionysium a multis civitatibus desertum, Syracusis regia urbe includit. Inde Leptinem classis Siculae praefectum superat, naves Dionysii centum partim captae, partim obtritae, caesa virorum viginti milia, ac portu Syracusano bis mille navium classe obstructo, urbs ab exercitu pedestri circumsessa est. Ea felicitate intumescens Himilco, ut nihil sacri profanique habuit, ut mortuorum sepulcra, ut Deorum, qui putabantur, templa expoliavit, statim ex adverso ab aeterno caeli Numine est oppugnatus. Pestis enim violentissima corripuit exercitum, magnaque eius partium multitudine absumpta, reliquos in stuporem egit. Centum et quinquaginta hominum milia ea lue feruntur periisse. Ea occasione belle usus Dionysius, simul terra marique silente luna invadit hostem, cumque ignem navibus admotum ventus longius tulisset, pleramque Poenorum classem cremat, milites acie fusos in castra repellit, obsessoresque suos obsidet. Nimirum perbrevi apparuit: quam sit imbecille hominum adversus caelestes iras robur. Nam Himilco, rebus desperatis, abitum sibi auro redemit ab Dionysio quem antea extrema sibi coegerat timere, lectisque Carthaginensibus fugae sociis, trepidus in Africam refugit. Siculi auxiliares domum quisque dilapsi. Reliquam Barbarorum multitudinem Syracusani addixere servitio, demptis Hispanis, qui cum pro libertate mori decrevissent per Caduceatorem eam impetrarunt, et in stipatores Dionysii allecti sunt.

Tantis Carthaginensium infortuniis exerciti Afri, rebellionem moliuntur, aspernatique imbecilles et contusas undique vires Carthaginis, Tunetum occupant, in aciem procedentes intra muros coercent. Sed ut sunt vulgi motus inconstantissimi, colluvies ducentorum millium, deficiente commeatu et consiliis subito dissipata emarcuit, nec Dionysii in Poenos, nec Poenorum in Siculos, nec Afrorum in Poenos consilia et molitiones eum, quem repertores voluerant, exitum habuere.

Imilco pertaesus infamiae, inedia sibi vitam detraxit.

Nec felicior Tissaphernis per Asiam fuit expeditio, initio laeta quidem, sed funesta fine. Primum Artaxerxi auctor fuit, ut Cononem e Cypro evocatum, navali bello praeficeret, Lacedaemoniis interim Eleos per Agidem regem edomantibus,

cui Agesilaus frater successit: praeterito eius, ob suspectam originem, filio. Agesilaus egregiis cum copiis in Asiam missus, petitumque a Nephreo, Aegyptiorum rege (Iustinus Hersynionem vocat) classis auxilium est. Itaque par ducum, quibus omnia pene paria Numen dederat, inter se commissum. Sed Cononem seditio militum invadit, eo instantius debita poscentium quo graviorem sub magno duce militiam praesumebant. Conon diu rege per epistolas frustra fatigato, ad postremum ipse ad eum pergit, nec sine adoratione admissus, ne patriae dignitatem violaret, per internuntios agere maluit, quam servitutis significationem dare. Ergo unum impensae procuratorem poscit; causatus perniciosum esse plurium in re nummaria ministerium. Dato stipendio, nullam agendis rebus moram passus, multa fortiter, multa feliciter facit, agros hostiles vastat, urbes expugnat: Rhodios a Lacedaemoniorum avellit societate, eorumque etiam urbe recipitur. Tum qui donatum ex Aegypto frumentum advehebant, dum confidenter insulae, tamquam amicae, naves advertunt, totum apparatum Conon intercipit. Mox etiam LXXX Phoenissis, decem Cilissis navibus classe aucta, terribilis se per universum mare infert.

Nec segnior Agesilaus universam Lydiam ad ipsas usque Sardes praedae habet, pertractasque in insidias Tissaphernis copias dispergit, atque eius opulentissimis castris potitus, quae clades Tissapherni, tanto regis amico capite stetit. Nam Artaxerxes tam indigne accepit iacturam, ut imperium ei abrogaret, successoremque mitteret Tithrausten, qui Colossas profectus Phrygiae, Tissapherni in balneis capto caput praecidi, et ad regem deferri mandavit. Non sine optatissimo Parysatidis reginae gaudio, ultionem hanc filii sui Cyri manibus dudum exigentis.

Paulo post eadem Nemesis Lysandrum Athenarum perniciem perdidit. Nam qua invidia Athenae conciderant, iam occulte etiam in Spartam exardescebat, inflammata acrius auro Persico, quod Tithraustes clam dari principibus curaverat. Intolerabilis quippe inter pares nimiae felicitatis potentiaeque persuasio. Quare cum Phocensibus litigiis miscerentur Lacedaemonii, Athenienses Boeotis opem ferunt, ducemque Spartanorum Lysandrum, ac Phocensium non paucos, Haliartum obsidentes trucidant. Pausanias dux alter Lacedaemoniorum, quod caesorum cadavera non marte, sed per indutias repetisset, domi proditionis accusatus, vitandae morti Tegeam in exilium proficiscitur.

Idem in Lacedaemonios odium Argivos et Corinthios Boeotis adiunxit, quibus statim Euboea universa, Leucadii, Acarnanes, Ambraciotae et Chalcidenses, Thraciae accolae, unanimi invidia accesserunt, foedusque lacedaemoniis formidolosum ictum: Heraclea ipsorum colonia expugnata, Phocenses ab ismenia Thebano caesi sunt. Iamque ipsi Spartae minabantur principes Graecorum populi, cum Agesilaus ex Asia, ubi dudum res magnas gerebat, ad defensionem revocatus patriae paruit. Eius quoniam serus adventus erat, collecto exercitu obviam hosti procedunt Spartiatae, duce Archidamo, protractoque in noctem usque proelio hostes pellunt, victoria haud incruenta. Eam tamen Agesilao, Thraciae Amphipolin transeunti, nuntiavit Dercyllides, atque mox ad relictas in Asia copias famam eandem pertulit, tristissimo confestim nuntio interruptam. Etenim Cononis virtus ad Cnidum Laconicas opes fregerat, adiuvante e Persis Pharnabazo, ubi L Lacedaemoniorum triremes captae, reliquae in fugam actae. Pisandro, quem Agesilaus affinitatis causa (erat enim uxoris eius frater) classi praefecerat, navalibus proeliis interempto. Idque initium Atheniensibus resumendae potentiae, et Lacedaemoniis habendae finis fuit. Continuo enim socii fortunam maris secuti, Coi, Chii, Teii, Mitylenaei,

Ephesii, ad Persas defecere.

At nihil demissior animi Agesilaus, Thebanos, Corinthios, Argivosque ad Coronaeam aggressus, indurato multis expeditionibus milite, tandem prostravit, acri et cruento proelio, quo ipse graviter sauciatus, Delphos se curavit deportandum, et Gylis polemarchus in Locros pergens periit.

Ceterum Boeoti cum sociis nihilo remissius bellum apparabant, caesis etiam crudeliter, si qui Persicae largitionis expertes, studiosius conficiendae paci incumberent. Eorum quidam exules, Lacedaemonios ad Corinthum occupandam instigant, et notabilem suis popularibus procurant cladem. Murorum enim Corinthiorum partem diruit Praxites, Spartanorum dux, erectoque propugnaculo grandiores eruptiones inhibuit Boeotorum. Interim Conon et Pharnabazus, memores Agesilai iniuriarum, ad depopulandos Spartanorum agros veniunt, Cytheram insulam capiunt, vastatisque Laconicae finibus, Conon Athenas pergit, ac dirutos a Lacedaemoniis muros, ex eorundem spoliis restituit.

Dum ita Conon Atheniensibus succurrit suis, eadem felicitate Camillus Romanos terrore perculsos liberat. Titinius Genutiusque Tribuni militares ex plebe (paucis ante annis hoc imperium cum plebe communicatum fuerat) bellum adversus Faliscos et Capenates maioribus animis quam consiliis gesserant, seque et exercitum praecipitaverant in insidias. Miles Romanus ad Veios aegre a fuga retinebatur. Igitur fatalis dux ad excidium Veiorum, servandaeque patriae dictus Dictator M. Furius Camillus. Faliscos et Capenates non tantum proelio fudit, sed castris quoque exuit. Veios acto in arcem cuniculo, et immisso repente milite cepit. Urbs Italicarum opulentissima direpta, decimae Apollini Pythio votae. Haec urbs decem aestates hiemesque continuas circumsessa, cum aliquanto plus cladium intulisset quam accepisset, operibus tandem non vi expugnata, vel ultima clade magnitudinem suam indicavit.

Longe pertinacior Sparta Veiis, amissumque maris imperium denuo Atheniensibus extorquere annixa est. Thrasybulus Therimachum Spartanum in Lesbo insula vicerat, reges Thracum Amedocam et Seuthen Atheniensibus associaverat, Rhodumque appulerat. Adversus illum Lacedaemonii missa classe, Samum Rhodumque insulas in suas traducunt partes, et navibus undique contractis, praestantissimos in eas classiarios describunt. Interim Teribazo Satrapae per Antalcidam legatum pacem offerunt, qua Graecis omnibus libertas sanciretur; quae tamen ne rata esset, Conon impedivit pro Atheniensibus et Boeotis: Sed Cononi id accidit, quod solet mortalibus, ut inconsideratior in secunda, quam adversa esset fortuna. Clam enim dare operam coepit, ut Ioniam et Aeoliam restitueret Atheniensibus. Id cum male esset celatum, a Teribazo, qui Sardibus erat, quasi magna de re revocatus, in vincula conicitur, atque in iis periit. Teribazus quidem Spartanis erat amicior, at Struthas novus dux, alia edoctus in Ionia, Thymbronem a Lacedaemoniis ablegatum cum exercitu, ex improviso adoritur, et in conflictu sternit. Eius necem continuo ultus est Teleutias, frater Agesilai, captis astu filia Struthae et genero Tigrane, praedaque ingenti parta, unde et militibus stipendia dissolvit. Mox Thrasybulum quoque sua fata oppressere. Nam quod negligentius haberet milites, et Aspendiorum agros vastari sineret, ad fl. Eurymedontem in Pamphylia nocturna barbarorum oppressione cecidit. Viro fortissimo militaris licentia stetit capite suo.

Eodem tempore Dionysius Graecos etiam, in Italia habitantes, bello exagitavit. Cum enim Thurios a Lucanis attritos sciret, Rheginos, Messenios, Cauloniosque afflixit graviter, ut magna Graecia de suo arbitrio abuteretur. Crotoniatis quidem devictis, insolita tyrannus

liberalitate veniam dedit, at Rheginos post multiplices casus fame perdomitos, sub hasta vendidit, demptis tantum iis, qui mina argenti caput redimere suum possent.

In eandem pene calamitatem in altera Italiae parte Romani incidissent, a Gallis infestati, nec sine culpa sua, nisi fatali quadam Camilli felicitate e praesenti essent exitio vindicati. Ea res ita habuit.

Ante ducentos annos Galli in Italiam transcenderant: recentissimi iis advenae nuper accesserant Senones, et abundante multitudine Clusinorum agris inhiabant. Clusini exterriti legatos Romam, qui auxilium ab senatu peterent, misere. Datum est nomini Italico, ut tres legati, M. Fabii Ambusti filii ad Gallos irent, bellumque amica expostulatione praeverterent. Hi cum parum pro Clusinis effecissent, contra ius gentium in Gallos pugnare ausi, praeferocem populum in Romanos concitarunt. Cum deinde postulati non dederentur, sed tribuni etiam militares consulari potestate crearentur, flagrantes ira Galli citato agmine Romam petunt, imparatos apud fl. Alliam fundunt proelio, urbemque occupant, dempto Capitolio, in quod pars civium se receperat, potissimis eorum Veios profugientibus. Capitolium cum diu obsedissent Galli, et iam Romani fame cruciarentur, ac nobilissimi ex iis quique in ipsis honorum insignibus caesi occubuissent, in summa trepidatione Camillus absens Dictator creatus est. Hic antea ob praedam inique, ut aiebant, divisam, iniquius damnatus, Ardeae exulabat. Iam vero collectis, qui Veios transfugerant, Gallos improvisos gravissime prostravit, datoque auro removit ex urbe. Quod cum illi maligno pondere admetiendum postularent, iterato proelio ita eos cecidit, ut vix cladis nuntium relinqueret. Ita tertio triumphans urbem ingressus est, et appellatus secundus Romulus: quasi et ipse patriae conditor. Hic tanta innocentia fuit, ut cum Faliscos obsideret, ludi litterarii magistrum, qui principum filios ad eum adduxerat, vinctum iisdem pueris in urbem redigendum et verberandum traderet. Senones (qui Suevi Aventino) cum Dionysio Siculo amicitiam et foedus iniere.

Insignis is annus tum Romae casu, tum pace Graecorum fuit, quam procuratu Antalcidae, denuo, satisque opportune Artaxerxes promulgavit. Edictum proposuit Teribazus, quo rex civitates Asiae sibi asserebat, ex insulis etiam Cyprum et Clazomenas, reliquas Graecorum urbes, magnas parvasque, liberi iuris pronuntiabat, praeter Lemum, Imbrum, et Scirum, quae priscitus Atheniensium iuris erant. Diversum sentientes hostes iudicabat. Fessi igitur tot malis Graeci cupide paruere, demptis Thebanis, qui coacti potius ceterorum conspiratione quam volentes tunc quidem quievere.

Mox potentia Persarum in Evagoram Cypri et Acorin Aegypti reges incubuit, haud impares ad resistendum. Evagoras enim octenni praeparatione ducentas sibi naves, et firmas pedestres copias contraxerat, Aegyptiisque et Tyriis opibus sustentabatur. At ingens Persarum vis initio ipsa sua mole laborabat, subtracto per Evagoram commeatu. Sed postquam Caos archithalassus tota classe e Cilicia subvexit frumentum, Evagoras navali proelio succubuit. Atque a Teribazo et Oronte captis Cypri oppidis, in Salaminem rex urbem compulsus, priusquam ad extrema veniretur, Salaminis imperium pactus est, atque ut Artaxerxi regia esset, non servili subiectione obstrictus. Durante bello Orontes, gener Artaxerxis Teribazum collegam, virum longe fortissimum, collusionis cum Evagora improbe insimulaverat, sperans properam aemuli perniciem. At rex Cadusiorum bello implicitus, causae cognitionem distulerat. Hinc pacem nactus ut calumniae convictum animadvertit generum, ex amicorum eum catalogo expunxit, paratamque Teribazo ignominiam delatori ipsi inflixit iustissime. Iniquius contra pacem Dionysius et Lacedaemonii

tulere. Dionysius otio lasciviens non minorem se Poetam, quam bellatorem ferebat. Fuerat enim scriba, priusquam tyrannidem capesseret. Itaque ut solent fortunati omnia sibi credere, reprehensus a Platone Philosopho et Poeta Philoxeno, indignissime accepit tyrannicum ingenium liberioris homines spiritus; illum quidem quinque minis vendidit, hunc vero in lapidicinas dedit. Postea Plato cum potentibus sibi aut rarissime, aut iucundissime conversandum, Philoxenus domini reprehensionem erudita comitate condiendam didicit. Interim tyrannus famam non potuit exorare, quin plus libertati humanae quam potentiae tribueret. Cui impar, miseranda ambitione totum genus humanum, tu virtutibus suis infensum, criminatus est.

Inde conflato iterum Charthaginensibus bello, cum clade affecti honestissimam ei pacem offerrent, versa belli fortuna, parte ditionis est exutus: coactusque redimere pretio, quod vendere prius noluerat.

Ceterum Lacedaemonii imperare assueti Graecis, alienam in pace libertatem indignabantur, et omnes reparandae potentiae occasiones curiose circumspectabant. Supervenit Gaos Persa, et currentibus addidit calcar. Igitur minora oppida pro arbitrio tractare, Mantinenses vero Arcadum praecipuos, qui in unum semet oppidum collegerant, ad diruendos muros armis cogere instituunt, novique per Graecos dissidii auctores, ea spargunt semina, unde ipsis maxima tandem clades fuit metenda. Accendit interim et animos Amyntas, qui ab Illyriis Macedonia pulsus, cum praeter spem eam recuperasset, Pellam, aliaque Olynthiis donata oppida repetebat, perque Apollonitates, et Acanthios a Spartanis corrogabat suppetias. Missus Phoebidas dux arcem Cadmaeam Thebanorum, a Leontiade proditam occupat, quam gnari a se contra foedus occupatam Spartani nihilo magis restituunt, sed et diversum sentientes Thebis iniuriose eiciunt. Interim ne iniqui videantur, ducem praetura multant, cuius factum ipsi iudices defendere non abhorrebant. Ergo suffectus Phoebidae Teleutias, ab Olynthiis cum flore exercitus occiditur. Mox tertius dux Agesipolis febri perit: Polybides tandem fame subactos Olynthios ad iungendam cum Spartanis societatem perduxit, unde florentissima iterum Lacedaemoniorum civitas visa. Nam a regibus Persarum, Aegypti et Siciliae colebatur; Thebanos praesidio coercebat: Corinthii Argivique demissis erant animis. Athenienses prorsus inglorii.

Sed magnae saepe res non ita magnis copiis sunt gestae, validissimaeque opes ab tenui saepe initio profligantur. Idque etiam tum Lacedaemoniis accidit. Septem adolescentuli exules coierunt pro Thebis recuperandis, ductore Pelopida. Ii vesperascente caelo, vestitu agresti Thebas perveniunt, vinolentos magistratus, Venerique quam Marti intentiores matronali inducti habitu opprimunt. Hinc vulgo ad libertatem vocato, adiutu Atheniensium, praesidium ex arce depellitur. Paulo post Thebani ab Atheniensibus, metu Spartanorum deserti, desertores strategemate ad renovandum secum bellum inducunt. Nam Sphodriae praefecto Thespiensium oblatis muneribus persuadent, ut Atticos agros vastet, Pyraeoque struat insidias. Ea iniuria irritati Athenienses, facile iterum Thebanis arma sociant, Chios, Rhodios, Byzantinos, Mitylenaeos ad defectionem trahunt, LXX civitates subito in Spartanos armantur. Contra Spartani adhuc multitudine superiores, Agesilao duce in Boeotiam movent, et hostes ad proelium populationibus provocant. Sed frustra. Chobrias enim dux praeoccupatis, quae opportuniora erant bello, locis, facultatem dedit suis coercendi populationes. Ipse ad Naxum navali certamine profligat Lacedaemonios, atque Atheniensibus priscam fortitudinis existimationem restituit, mox etiam Timotheus clementiae. Expugnata

enim Corcyra, a direptione et Iniuria cohibet militem, eaque iustitiae fama multas civitates ad populare imperium, colendamque cum Atheniensibus societatem allectat.

Interim Romae eodem tempore capitale M. Manlio nimium populi studium fuit. Comperto enim, quod profusis largitionibus invidiam senatui, aditumque sibi ad regnum strueret, in vincula coniectus est, e quibus interventu plebis exemptus, cum populum, cuius precibus evaserat, ad rebellionem concitaret, de saxo Tarpeio, quod olim mascule adversus Gallos defenderat, deiectus periit: locusque idem in uno homine et eximiae gloriae monumentum, et poenae ultimae factus. Similiter Corinthi, Megaris, Sicyone, complures perduellionis sunt damnati, quod Artaxerxis auctoritate, nova per Graeciam pax, et cum pace libertas civitatum invaluisset, primorumque multi administratae rei pub. rationes crudelius saepe quam iustius postularentur. Art Thebani, auctore Epaminonda, transactioni contradixerunt valide, nec Lacedaemoniis continentis imperium, quod Athenienses, ut mari potirentur, iam concesserant, ratum habuere.

Tum vero Artaxerxes, collectis e Graecia XX mercenariorum milibus, pluribus annis adornatum bellum adversus Aegyptios pridem rebelles gessit. Iphicrates Atheniensis Pharnabazo collega datus, et classis quingentarum navium in Aegyptum ducta est, barbarorum milia ducenta. Patefacto Aegypti aditu, quem Nectanebus Rex diligentissime obstruxerat, nihil praeterea gestum, oborto inter Pharnabazum et Iphicratem dissidio. Cum enim Iphicrates Memphin praesidio vacuam oppugnare cuperet, importuna Pharnabazi cunctatione res extracta, ac mox inundante Nilo terram, infecto bello discessum est.

Confestim inquietudo iterum incessit Graecos, Atheniensibus populari civitatum regimini, Lacedaemoniis Aristocratiae patrocinium venditatibus: Deusque irascens insanis mortalium tumultibus, Helicen et Buram, Achaiae urbes, undis marinis terraeque hiatibus absorpsit Fax quoque stupendae trabis instar diu arsit in aethere, vanamque hominum confidentiam caelesti incendio exterruit.

Nihilominus Lacedaemonii Thebanis bellum faciunt, iam desertis ab Atheniensibus, quod Plataeenses et Thespienses iniustius e Boeotia exegissent. Quamobrem Cleombrotus per Phocidem copias ad Boeotorum fines produxit, cui Thebani, creato Epaminonda imperatore, apud Leuctra occurrunt, ubi quondam Scedasi filias Spartanorum legati violaverant. Atqui Iason quidem Pheraeus ambigua fortunae perpendere, ac iure quam armis experiri iusserat. Verum Lacedaemonii, alterius ducis Archidami superventu pertinaciores, ferro disceptandum iudicabant. Quare concurrentibus aciebus cadit Cleombrotus, Spartanorum quattuor milia sternuntur, victoria Thebanis cedit, antiquissima Lacedaemoniorum Res publica, quae annos quingentos principatum sibi vendicarat Graeciae, suapte superbia, usurpato pridem honore deicitur.

Is casu Iasonem Pheraeum in spes fortuna sua altiores pellexit. Eversa enim Heraclea, Thessalorum se ducem facit, descriptoque oppidis tributo VIII equitum, XXX peditum milia cogit, atque imperium Graeciae animo agitat, iunctis cum Amynta Macedoniae rege consiliis. Sed unus annus mox ambos abstulit, magnumque incussum Graeciae terrorem subita regum fata dissiparunt.

Secuta et mors Agesipolidis Spartae regis, et novum pro Arcadum factionibus bellum, quarum una Thebanos, altera Lacedaemonios imploraverat. Mantinenses iterum a Lacedaemoniis muros reparere vetiti, Thebanorum fulciuntur opibus. Hisce ergo suppetias ituri Epaminondas et Pelopidas, adscitis Locris, Argivis et Eleis, cum L milibus militum

in Laconiam irrumpunt, Spartaeque occupandae spe deiecti, quod eam cives heroice defenderent, et Iphicrates Atheniensium dux auxilia eis adduceret, universam terram hostiliter depopulantur, inque Arcadiam revertuntur praeda graves. Inde Messenen quondam a Lacedaemoniis dirutam instaurant, urbem irreconciliabili Spartae odio flagrantem. Lacedaemoniis vero ab Artaxerxe, Dionysio et Atheniensibus auxiliares veniunt copiae, quibus suffulti, dum Boeoti Thessalis opem serunt, novo se de summa rerum certamini parant. Pelopidas a Boeotis ad Alexandrum Pheraeum, quem arce quadam antea spoliarat, ablegatus, inopinato vinculis constringitur. Eum expedire volentes Boeoti, ab Alexandri equitatu circumfunduntur. Inque extremo versantes periculo, Epaminondam, ex suspicione aliqua imperio motum, de gregario milite iterum ducem creant, eiusque peritia militari statim liberati, Pelopidam quoque Pheraeo extorquent. Pelopidas, postmodum sumpto exercitu, dum acie Alexandrum vincit, cadit ipse, libertate Thessalis conciliata, qui funus eius exquisitissimis honoribus affecere. Tyrannus paulo post, a propriae uxoris fratribus in thalamum introductis iugulatus, saevitiae poenas exsolvit. Timophanes quoque Corinthi tyrannidem spe complexus, in ipso conatu a germano fratre Timoleonte perimitur.

Alius tyrannus senex Dionysius, e crapula aeger, soporifero potionatus medicamento animam exspiravit, non invito filio iuniore Dionysio, qui regno potius quam moribus successit paternis, otium ratus imperium, quo nihil est in mundo negotiosius. Necdum erat finis Thebanorum Spartanorumque odii. Arcades grandi strage consternati, Megalopolin condiderant. Inde Mantinenses paci inter Eleos et Pisanos factae obluctantes, reliquos in se Arcades accendunt. Decurritur iterum ad Thebanos et Lacedaemonios: Iterum Epaminondas Spartae ipsi inhiat, pueris et senibus aegre eam tuentibus, donec Agis a Tegeatibus robur exercitus reduceret. Itaque ad Mantineam occupandam festinans Epaminondas, sequentibus validissimis hostium copiis, arduum proelium facit, in quo dum non ducis tantum, sed fortissimi etiam militis officio fungitur, suo sanguine parta Thebanis victoria laetus decedit.

Hoc velut mucrone teli ablato, Thebanae reip. vires hebetatae sunt, ut non tam illum amisisse, quam cum illo cecidisse viderentur. Fuerat enim vir patriae quam sui studiosior, pecuniae summus contemptor, litterarum meliorum scientissimus. Eo defuncto, pax tandem Graeciae malis fessae arrisit, exclusis tamen Lacedaemoniis, quod antiquos hostes Messenios patria frui non sinerent. Ob id etiam Artaxerxi regi, pacis promotori, succensentes Lacedaemonii cum Tacho Aegyptiorum rege, aliisque rebellibus Satrapis in Persas iungunt arma. Ii erant Ariobarzanes Phrygiae, Mausolus Cariae, Orontes Mysiae, Autophradates Lydiae principes: Et Ionum Lycii, Pisidae, Pamphilii et Cilices: Syri quoque et Phoenices. Immo istis omnibus fortior bellator Datames, qui nuper Aspim Cataoniae regulum vivum ceperat, et e summa Artaxerxis benevolentia non minorem erat aulicorum invidiam consecutus. Itaque livoris praevertendum ratus ictum, Ariobarzanis se partibus clam applicavit, coniunctamque Cappadociae intercepit Paphlagoniam. Mithribarzanem socerum suum, qui ad Artabazum profugerat, prius assecutus exercitu est, et vicit, quam proditionem ille meditatam exsequeretur. Sed qui multos consilio et celeritate superaverat, simulata tandem Mithridatis amicitia captus periit. Idemque reliquis defectoribus casus accidit; quibusdam illorum muneribus, quibusdam armis, aliis aliorum insidiis oppressis. Tachon Aegyptium in Phoenicia iam stativa habentem, praefectus in Aegypto relictus, regno deiecit, eiusque Nectanebum

filium ad impiam patris proditionem impulit. Nectanebus ab Artaxerxe praepositus militi Aegyptio, insidiasque genitori struens, eo illum indignationis perpulit, ut irato se Domino, quam scelerato filio mallet tradere. Et respondit praecipiti consilio eventus. Tachos enim ad Artaxerxem profectus, non tantum defectionis impetravit veniam, sed et copias ad recuperandum de filio regnum, quod mox etiam virtute et consilio Agesilai, Lacedaemoniorum regis, quem belli habebat socium, inopinatus recepit. Nihilo meliorem rex ipse Artaxerxes in Dario filio pietatem est expertus, quem regem iam pronuntiaverat. Cum enim datam ei temere pellicem Aspasiam, qua et ipse et frater Cyrus usi fuerant, sacerdotem solis creasset, ut ab incesto filium amore abduceret, amentibus amantis Darii insidiis petitur. Quibus derectis, occidit quidem furentem amore filium, sed paulo post ipse maerore confectus obiit, rex quam pater fortunatior. Egisse regnum scribitur annos 43, pacis, si quisquam regum, studiosissimus.

Sub eo liberalibus studiis scholae effloruerunt. In Iudaea summo sacerdote Ionatha, qui et Iohannes, legis Divinae Doctores et scribae erant in pretio. Apud Graecos Philosophi Plato, Xenophon, Diogenes, Parmenides, Anaximenes Lampsacenus, Aristippus, Antisthenes: Rhetores item Isocrates eiusque discipuli: Mathematici quoque Eudoxus Cnidius, Archytas Tarentinus: Historiographi, praeter Xenophontem, memorantur Hermias Methymnaeus, Duris Samius, Anaximenes Lampsacenus, Philistus Siculus, Dionysiodorus et Anaxis Boeoti, quos omnes Diodorus Siculus et citat, et huius aevi condidisse historias indicat.

Hoc rerum statu apud Romanos subactis iam Praenestinis et Latinis securiores, parva (ut plerumque solet) rem ingentem moliundi causa intervenit. M. Fabii Ambusti filiam malo arbitrio, quo a proximis quisque minime anteiri vult, plebeiae domus, in qu nupta erat, paenituit, quod risui sorori suisset, dum honorum insueta lictorem virga fores percutientem tremit. Itaque socer cum genero C. Licinio, consilia inire coepit, de magistratibus patriciorum cum plebe communicandis. Fiunt ergo Tribuni plebis Licinius et L. Sextius, deciesque refecti, pervicacibus studiis tandem rogationem perferunt, ut alterum e plebe Cos. habere liceat. Concessum vicissim, annitente Camillo, patribus, de praetore uno, qui ius in urbe diceret, e nobilitate creando: additique aediles Curules e patriciis, qui maximis ludis praeessent. Primus consulatus L. Sextio, cuius lege partus erat, datus, honoris populo adstructi praemium.

ARTAEXEXES OCHUS.

ARtaxerxi Mnemoni e 360 pellicibus centum et quindecim filii fuere, sed tres tantum iusto matrimonio suscepti, Darius, Ariarathes et Ochus. Darius cum L fratribus in caput patris horrendo scelere coniuraverat, deprehensusque cum sociis, poenas Deo maiestatis paternae ultori dederat. Coniuges quoque omnium cum liberis interierant, ne quod vestigium tantae superesset impietatis. Hereditas imperii Persici Ocho tradita, qui ob patris laudes Artaxerxis quidem nomen assumpsit, at mores contempsit. Omnes enim Persarum reges crudelitate et saevitia superavit. Initio statim metu paris coniurationis, cognatorum caede, et strage principum replevit regiam, non sexus, non aetatis permotus misericordia, quasi data opera id ageret, ne innocentior fratribus parricidis haberetur.

Eo regnante novum ex Europa imperium emersit, tum Persis, tum Graecis plerisque futurum exitiale. Dum enim utrique in segnitiem ac torporem resoluti, non ut olim in iustitiam et virtutem, sed in voluptates et ganeam incumbunt, frequentius scenam et ludos, quam castra visunt et curiam, coquosque et Versificatores pluris, quam consiliarios et duces faciunt, inter ipsorum otia sordidum et

obscurum antea Macedonum nomen promicuit, et Philippus obses triennio Thebis habitus, Philosophorum disciplinis, et Epaminondae atque Pelopidae eruditus virtutibus, regnum Macedoniae velut iugum, Asiae Graeciaeque cervicibus imponendum fabricavit. Genitus erat Amynta rege, matre Eurydice, quae ut genero regnum, sibi pellicatum filiae acquireret, non exhorruit insidiis necare filios proprios, Alexandrum et Perdiccam. Tanto maior scelestae libidinis, quam materni apud eam amoris vis fuit. Exstinctis ergo fratribus, Philippo inopinanter obvenit regnum, sed tenue admodum, et Illyriorum servituti, multorumque insuper populorum conspirationi obnoxium. Verum illas difficultates prudentia et moderatione sagacissimus princeps brevi discussit, excogitataque e confertis clypeis phalange, et exercitis in bello Macedonibus, regnum non modo liberum, sed totius etiam Europae maximum effecit, viginti quattuor annorum spatio.

Athenienses primum ad recuperandam Amphipolin, Argaeo noverca Philippi genito regnum quaerentes, tradita Amphipoli studuit placare: Poeonas et Thraces muneribus et blandimentis. Sed cum Mantias, quem Athenienses Metonae praefecerant, in reducendo Argaeo perseveraret, victor acie Philippus etsi obsessos in colle Athenienses interficere posset, metu gravioris belli ultro dimisit incolumes. Post haec confirmatior in dies, Illyriorum VII milia caedit, et Macedonum civitates eorum praesidiis liberat. Urbem etiam nobilissimam capit Amphipolin, et Olynthios data Pydna sibi devincit, Crenidas amplificatos de suo nomine Philippos appellat. Aurifodinas circa eam urbem, antea pertenues, operum structuris eo provehit, ut plus quam mille talenta inde fisco inferret annua.

His ille artibus Macedoniae regnum erigebat, cum contrariis, id est, socordia et timiditate, Dionysius iunior luculentissimum Siciliae principatum, et adamante, ut aiebat, revinctum solvit ac pessumdedit.

Erat ei affinis Dion Hipparini, quem ut superiorem ingenio, auctoritate et amore populi, quod metueret, Corinthum, amandavit auditoque eum in Peloponneso manum comparare, qua sibi bellum faceret, Areten eius coniugem, suaeque uxoris germanam, alii nuptum dedit, filiumque ipsius indulgendo turpissimis imbuit cupiditatibus; a quibus dum postmodum vi deduceretur, se de superiore aedium parte deiecit, misereque interiit. Hisce iniuriis irritatus Dion, nec tam suis fretus copiis, quam odio tyranni, maximo animo, duabus onerariis navibus, L annorum imperium, munitum quingentis longis navibus, decem equitum, centumque peditum milibus profectus oppugnatum (quod omnibus gentibus admirabile videbatur) adeo facile perculit, ut post diem tertium, quam Siciliam attigerat, Syracusas introierit.

Ex quo intelligi potest nullum esse dominium tutum, nisi munitum benevolentia. Aberat eo tempore Dionysius apud oppida in Adria condita, ratus neminem ad se sine magnis copiis venturum. Quae res eum opinioque fefellit. Nam Dion his ipsis, quae sub adversarii fuerant potestate, regios spiritus repressit, acieque victum amovit dominio, postea quoque, se absente, Syracusas iam recuperatas depraedantem; celerrimo superventu exturbavit iterum, et Dictator creatus omni eum Sicilia exuit. Tam improvisam Dionis prosperitatem subita excepit commutatio, solita fortunae mobilitate, quae quem repente extulit, demergere solet velle. Orta enim inter Dionem et Heraclidem, periculorum antea socium et classis praefectum, dissensione, cum declarasset Dion, haud bene Remp. multorum imperiis geri, cumque offensum ea oratione Heraclidem occidisset, mox etiam in adversariorum involaret bona, vulgus, a quo paulo ante in caelum

elatus erat laudibus, non ferendum tyrannum coepit dictitare. Ille insuetis male audiendi, ut in magno se periculo esse intellexit, Calippi (Nepos Callicratidem nominat) amici sui callidissima proditione subversus est. Persuaserat is, simulandam esse ab familiarium aliquo Dionis inimicitiam, ut sic apertis hominum animis diversa sentientes e medio tollerentur. Eius consilii exsecutionem, qui dederat, suscepit, simulataque coniuratione, verissimos Dionis inimicos clam sibi conciliat, iisdemque aggregatus amicum sibi firmiter fidentem trucidat, quarto post anno quam Corintho in Siciliam redierat. Mox interfecti Dionis ex odio miseratio incessit populum, quemque necatum optaverant, suo sanguine ab Acheronte redemptum cupierunt: Sed frustra. Calippus heri interfector invasit dominatum, eoque vicissim, vertente anno ab Hipparino Dionis fratre excussus est. Inde cum seditionibus agitaretur Sicilia, Dionysius sexennio libidinose et crudeliter apud Locrenses exacto, ad modicum tempus Syracusas recuperavit, iterumque ab Icetae factione expulsus est, Olympiade CIX.

Simili quadam vulgi Atheniensis levitate, Chares dux lectus adversu Chios et Byzantios, criminando alios obtinuit, ut Iphicrates et Timotheus, qui res magnas gesserant, centum talentis damnarentur, et potestate egregie administrata exciderent; quoniam praeceps imperiti hominis consilium de invadendo Byzantio impedissent, tempestatibus deterriti, quibus nullus non sapiens modeste fateatur cedendum. At paulo post idem Chares, cum Artabazum Ocho rebellantem adiuvans, LXX hostium M multo inferioribus copiis inopinato profligasset, honoribus affectus Athenis, mox accusantibus eiusdem Ochi legatis, notatus ignominia est: bellumque sociale, quod Athenienses adversus deficientes insulanos gesserant, metu Persarum sepultum.

Feliciter interea rem suam fecit Philippus Macedo. Thessalos enim Lycophronis et Tisiphoni tyrannide exemit, eosque adiunxit sibi, prudenti consilio, ut firmior ab equitatu esset, Thracum, Paeonum, et Illyriorum reges, bellum meditantes, priusquam illud perficerent, oppressit. Ex Olympiade, Neoptolemi Molossorum regis filia, Alexandrum sustulit filium, eodem tempore quo templum Dianae Ephesiae ab Herostrato incensum conflagravit, et Delphicum a Philomelo Phocensi occupatum, posteaque spoliatum ingentes dedit turbas. Id de grandi calamitate Graecis et Asiaticis imminente tunc acceptum, tristis rerum eventus comprobavit. Alexander enim sub id temporis in lucem editus, utrisque servitium attulit, verumque esse professus Iudaeorum Deum, fictitia Apollinis et Dianae numina parvo in honore habuit.

Ceterum ex fani Delphici violatione bellum natum est, quod sacrum appellant Graeci, Thebanis et Phocensibus auctoribus. Philomelus enim indignatus Phocenses ob quorundam agrorum usurpationem tantae pecuniae damnatos, astu Thebanorum, quantam non possent persolvere, hortator servis factus est occupandi templum, et Amphictyonum sententias columnis ibi incisas erasit. Mox Lacedaemonios et Athenienses, sacro corruptos auro, privatisque inhiantes commodis, suarum fecit partium. Contra Thebani, Locri, et alii Graecorum populi, quibus [Orig: queis] potior templi et iuris habenda ratio videbatur, infeliciter rem gerunt principio. Philomelus, invasis templi opibus validam mercenariorum vim contrahit, bellum atrox et cruentum, vario marte, cum Thebanis eorumque sociis agitat, ad ultimum tamen sibi et successoribus suis exitiosum. Redactus enim a Thebanis in angustias, captivitatis mala praecipitio sui antevenit. Onomarchus eius successor, Lycophronem etiam tyrannum adversus Philippum et Thessalos tutari ausus, vincit quidem Philippum, et in Macedoniam retro

agit, sed postea grandi proelio ab eodem revictus, sex milia amittit militum, caesusque suspendio afficitur, tribus Phocensium milibus captivitatem subeuntibus Macedonicam. Ei substitutus frater Phayllus, Pheraeorum tyrannos nihil sequius defendendos suscipit, auro Delphico haud minores conducit copias, vastat Locros, Boeotos fugat: Sed mox tabe consumptus ipse, tabidum iam bellum fratris relinquit filio, cuius tutor Mnaseas a Boeotis oppressus cecidit. Decimo tandem anno, Phalaecus Onomarchi filius, a Philippo, quem fessi malis Thebani in auxilium advocaverant, pacem coactus petere, dimissus est quidem cum copiis, sed Phocensibus imposito servitio, moenia eorum diruta, ipsi in vicos distracti miserabile Graecis spectaculum praebuere. Et quia decem milia talentorum e templo Delphico ablata fuerant, annuum Phocensium agris tributum, resarciendo damno, imperatur: Ac ne quid sacrilegis et raptoribus deesset calamitatum, Phalaecus dux, cum sumptus alendo militi deessent, conductis Corinthi navibus Cretam petit, ubi in Cydonii oppidi oppugnatione occiditur, milites impii et praedones dum terram et mare quaestui habent, variis absumuntur cladibus: mulieres sacro auro ornatae, aut pudicitiae aut valetudinis iacturam fecisse feruntur. Quamquam enim fictitii Dii erant, quos cultores sui violaverant, tamen quia ipsis Dii erant, impietatem extremam suppliciis vindicavit Deus, ne nullum esse numen stulta mortalium iactaret superbia. Sed quales Dii, tales cultores eorum. Thebani vindices visi sacrilegii, dum non advertunt omnibus perire, quod singulae civitates perderent, se pariter ac Phocenses obvios fecere Macedonum servitudo. Philippus enim velut e specula libertati omnium insidiatus, inferioribus auxilium ferendo contentiones aluit Graecorum, victosque iuxta ac victores suae reddidit obnoxios potestati. Primum Deorum vindex habitus, mox contemptor maximus, foedera non fide, sed utilitate colere manifestus; in seria et iocos artifex, blandus pariter et insidiosus alloquio, promissis dives, gratiam fingere suetus in odio, iurisiurandi negligentissimus, si quaestui foret deierare, auro doctus expugnare cum castellis munitissimis ipsa pectora mortalium. Unde nullum inexpugnabile dictitabat, in quod asinus auro onustus posset penetrare: Hac fide regulos Thraciae, a quibus dirimendis controversiis arbiter captus fuerat, improvisos oppressit, et regno spoliavit ambos.

Per haec succumbente paulatim Graecia, Romana se res publica erexit, prisca Graecorum studia aemulando et virtutes. A ludis quidem scenicis, quos tum primum Roma inter caelestis irae placamina recepit, nullum sensit grassantis pestilentiae levamen: quin etiam medios ludos Tiberis Circo superfusus interrupit. At vero L. Manlius Dictator creatus, ut pestilentiam clavo defigeret, bellum maluit quam religionem agere, delectuque imperiosius habito, a M. Pomponio Trib. Plebis violatae accusatus est libertatis. Eum cum prope damnationem esset, filius ob tarditatem ingenii ruri degens, incivili quadam pietate periculo subtraxit. Nam Tribunum summo mane in lecto cubantem adortus, intentata nece iurare compulit se patris eius accusandi causa consilium plebis numquam habiturum. Mox rusticae pietati successit superstitiosa. Marcus Curtius in voraginem, medio foro apertam, cum equo se immisit armatus, ut Romanos iuvenum virtute et audacia maxime pollere ostenderet. Prudentius idem T. Manlius bello docuit Gallico. Nam cum procero Corpore provocatorem duello aggressus prostravisset, ablato iacentis torque aureo, Torquati sibi nomen peperit et posteris.

Crebra exinde Romanis cum Gallis, Tiburtibus, Hernicis et Privernatibus proelia, et prospera pleraque memorantur. Quae dum fiunt, C. Petilius legem de ambitu frenandae ambitioni, Duellius

et Menenius aliam de foenore, reprimendae avaritiae tulerunt. Licinius Stolo suapte lege damnatus est, quod agrorum mille iugera possideret. Hinc quadringentesimo anno, quam urbs Romana erat condita, quinto et tricesimo, quam a Gallis recepta, ablato post nonum annum a plebe consulatu (cum paulo ante C. Martius Rutilius, primus dictator de plebe fuisset) ambo patricii Cos. Sulpitius et Valerius magistratum iniere, fremente nequiquam nescio libertate uti populo.

Dum ita Graeci inter se de iure Amphictyonum, Romani de communicandis ex lege Licinia honoribus contendunt, Artaxerxes Ochus Phoenices et Aegyptios, qui pridem defecerant, ad oboedientiam sceptri Persici statuit reducere. Nectanebus enim Aegyptius, defuncto parente Tacho, regnum iterum tenebat, missasque ab Ocho copias, ductu Diophanti Atheniensis et Lamiae Spartani, profligarat strenue, coeperantque in contemptu esse apud Aegyptios, Phoenices et Cyprios, opes Persarum, quod mollitie ac voluptatibus diffluerent. Quare excitus velut e somno Ochus, non iam per duces alios, sed per se ipsum decreverat bellare, collectisque peditum trecentis, equitum triginta milibus, triremibus trecentis, quingentis onerariis, primum in Phoenices vertit impetum. Sidon urbs opulentissima, a Tenni rege, et Mentore mercenariorum duce prodita, in potestatem Ochi venit: cives desperata salute, quod supplices Ochus iaculis confixisset, cum liberis, et uxoribus semetipsos, admotis aedibus flammis, incendunt, quorum numerus excrevisse ad XLM scribitur. Locum incendiis vastatum, ob spem praedae, Rex multis talentis vendidit, reliqua Phoenicia deditionem facere coacta. Eam cladem prophetae Aeterni Numinis multo ante praedixerant, sicut et Iudaeis ipsis, in Aegyptum profugis vastitatem et gladium, quorum reliquias Ochus, subacta etiam Aegypto, in Mediam fertur transtulisse. Nam recepta per Evagoram et Phocionem duces Cypro, in Aegyptum movens, per Lacratem Thebanum expugnavit Pelusium, Bubastum Mentoris opera ad deditionem perpulit. Rex Nectanebus deserta Memphi refugit Aethiopiam. Quo pacto potitus universa Aegypto Ochus, insigniorum urbium muros deiecit, in Deos aedesque sacras similiter, ut quondam Cambyses, saeviit, occidit Apin, direptisque fanorum opibus immensam auri et argenti vim corrasit, Ablatae sunt tabulae etiam antiquissimae, rerum gestarum indices, quas Sacerdotes Aegyptii a Bagoa postmodum ingenti pecunia redemere. Hic enim, iuncto cum Mentore artissimae amicitiae foedere, omnia deinceps imperii munia, praeter nomen regium, suam in potestatem redegit: Iudaeorum quoque genti, ob fratricidium a Iohanne summo sacerdote admissum, quottidianum 50 drachmarum tributum irrigavit per integrum septennium, templumque ipsum confidenter ingressus, mundiorem se asseruit cruento sacerdote, cui ista paterent adyta.

Cum ergo in Aegypto esset et Palaestina debellatum, Philippus Micybernam et Toronem in Hellesponto, et Olynthum in Thracia, auro an ferro expugnatas capit, frustra obnitente Demosthenis eloquentia. Proditores enim nec ratio, nec oratio in officio continebat. Mare interim infestum habebant Tyrannis Siciliae, et Phocenses cum iis exules: Eorum aliquos ad Tiberis ostia applicuisse narrat Livius, et cum terrestribus (hi Galli erant) maritimos conflixisse praedones, marte ambiguo. In illos Romani, a Latinis tunc deserti sociis, ex urbana simul et agresti iuventute decem legiones scribunt, quaternum millium et ducentorum peditum, equitumque trecentorum singulas. Tantam iam tum vim mireris in illa fuisse Republica. Octo harum legionum L. Furius Camillus Cos. in Gallos ducit, et populationibus eos probibet. Oppositis sibi invicem castris, M. Valerius Gallum Romanos provocantem,

auxilio advolantis corvi, duello sternit, et Corvini hinc nomen adipiscitur: Camillus Gallos in fugam agit, Graecosque littoribus arcet. Qua Romanorum fortitudine moti Carthaginenses, qui ab Hannonis se insidiis nuperrime vindicaverant, per Legatos foedus cum eis amicitiamque iungunt, haud dubie sperantes, adversus Graecos Sicilienses Quiritum societatem profuturam. Dionysius enim Syracusanus iterum pulsus ab Iceta principe, in arce iam obsidebatur, non sine Carthaginensium auxiliis. In hos ergo petitus Siculis Timoleon Imperator, depulsa patriae tyrannide inclitus, qui advectus Corintho incredibili felicitate tres simul hostes devicit. Delusis enim obtentu pacis Afris, ac mox per auxilia Corinthiorum Catanaeorumque deterritis, Acradina Icetam, arce expulit Dionysium, potentissimumque ante tyrannum ad Corinthios ablegavit, ludibrium fortunae Graecis popularibus suis ostensurum. Inde ob commeatus inopiam illatus in fines ditionis Punicae, offendit Carthaginenses, eorumque maximas copias (LXX peditum et equitum milia prodit Diodorus) attraxit in Siciliam. Sed et has pari successu apud Crinissum fl. vincit, x milia occidit, capit XXV M. Carthaginis in Sicilia imperium angustis Lyci fl. finibus circumscribit, Graecisque ibi omnibus libertati, qua tot annis caruerant, restitutis, immortali gloria floruit. Syracusae colonorum XL M. e Graecia, aliae urbes similiter novorum accessione civium auctae, legibus firmatae, arcibus et propugnaculis tyrannorum nudatae sunt. Tantus vir Timoleon, nihil suum, omnia divini esse muneris dictabat, Magistratus Iovis Amphipolos, i. e. famulos, iubens appellari, dignae equidem virtutes, quas plurimi populorum rectores medullitus aemulentur.

Dispar huic ingenio Ochus, tristi occubuit fato. Bagoas eum Eunuchus et militum praefectus, dato per Medicum veneno, rebus humanis exemit, cadaver felibus obiecit devorandum, ex ossibus manubria curavit fieri, supposito interim, qui pro ipso regiis sepulcris inferretur. Talem saevitia Ochi finem habuit, exercita annis XXIII, additis funeri eius omnibus filiis, dempto qui erat minimus, Arse, cui nomen regium circumdatum, potestate Bagoae servata.

ARSES autem hic meditatae iam ultionis manifestus, tertii imperii anno eiusdem parricidae scelere interiit, et crudelitatem exhausit crudelitas, vergente iam ad interitum Persarum Monarchia, finemque suum, ut fieri assolet, in rectorum vitiis praemonstrante.

Iam enim Philippus Asiae imperium improba spe complexus, victam Graeciam in Persas armare festinabat. Ideo rex regnandi inexplebilis, nec a proximis abstinuit manum. Siquidem defuncto Arriba Epiri rege, uxoris suae vitrico, transtulit in Alexandrum fratrem Olympiadis sceptrum, depulso Aeacida Arribae filio, legitimo regni herede. Inde Methonam, faventem Thracibus et Atheniensibus, bello capit, amisso in oppugnatione oculo, semperque maiorum appetens, Perinthum et Byzantium, ob portas sibi clausas, diuturna obsidione fatigavit, pecuniae interim et annonae copiam de piratica mutuatus. Eam obsidionem ut solveret, fecerunt Ochi et Atheniensium auxilia, qui Perinthios omnibus modis adversus insurgentem Philippi potentiam tuebantur. Mox accessit Atheae Scitharum animositas regis, qui cum in subsidium vocasset Philippum adversus Istrianorum dynastam, defunctus eo periculo per inopinatam mortem adversarii, auxiliatori mercedem petenti, respondit, non opibus censeri Scythas, sed virtute animi et corporis duritie. Quibus derisus Philippus Byzantio discedit, depraedatusque Scythiam, multa hominum et iumentorum milia, in macedoniam abripit secum: sed revertenti occurrerunt Triballi, portionem praedae postulantes, negantemque proelio excipiunt, in quo ita vulneratus

est Philippus, ut per femur eius equus interficeretur: cumque omnes occisum putarent, perturbato exercitu, praeda amissa est.

Rex ubi ex vulnere primum convaluit, diu dissimulatum bellum Atheniensibus infert, quorum se causae Thebani a Demosthene persuasi, adiungunt, communem docti hostem communibus viribus summovendum. Proelio commisso ad Chaeroneam, Athenienses haud sustinentes induratam bellis Macedonum virtutem, magna vincuntur clade, universaeque gloria dominationis et vetusta libertas Graeciae concidit. Ex hac victoria insultantem Graecis Philippum, fregit orator Demades licet captivus. Cum, inquit, Agamemnonis tibi personam fortuna tribuerit, quid factis Thersiten refers? Qua oratione confuso Regi suppressa deinde huius laetitia est, conducto etiam puero, qui subinde inclamaret, hominem esse Philippum. Lysiclen Atheniensium ducem, ob male gestam rem publ. acerbissima Lycurgi oratoris accusatio in exitium egit miserandum. Philippus per filium Alexandrum, cui multum de victoria debebat, Athenienses sibi fecit amicos, Thebanos durissime habuit, interfectisque civitatis principibus, ccc eis exules rectores imposuit. Funestum dixeris illum Graecis diem, quo Athenienses et Thebani a Philippo, Spartani in Italia, dum Tarentinis opem ferunt, a Lucanis devicti sunt proelio, regeque etiam Archidamo spoliati. Laetum contra Romanis annum, quibus cum Campani a Samnitibus victi se dederent, acerrimis Samnites proeliis prostrati, succubuerunt. Alter tantum Consulum Valerius 170 signis militaribus, XL scutorum milibus potitus esse legitur, tanta victorum laetitia, ut Romani milites Capuanis inescati delinitique deliciis, aegre in Latio retinerentur, Capuam patriae urbi licentius praeferentes.

At Philippi felicitatem funestus obscuravit exitus. Iam Corinthi convocatis omnium civitatum legatis, Graeciae ducatum induerat, ducenta ei peditum, quindecim equitum destinabantur milia, quibus bellum faceret Persis: Iam Attalum et Parmenionem in Asiam praemiserat, cum inter ipsos genialium nuptiarum apparatus, improvisa morte concidit. De consiliorum successu rogitanti responderat Pythia: Serta gerit taurus, iamque astat qui immolet illum. Quod ipse quidem de Persarum Rege interpretatus, suopte exitio in se non minus quam in illum ostendit esse dictum. Ita enim ludibrio habere percunctatores Apollo pridem sueverat, vere Apollyon, id est, perditor dictus Iohanni: Nam eodem anno et Persarum rex Arses, et Philippus ei insidiatus, utrique alienis insidiis periere: Arses Bagoae, Philippus Pausaniae stipatoris sui. Hunc quod flagitiosas Attali iniurias, qui stupro adolescentem obiecerat, haud pro rege puniisset, infestum sibi Philippus reddiderat. Quare occasionem speculatus iuvenis, Philippum ad spectacula euntem, quae Alexandri Epirotae et Cleopatrae filiae nuptiis adornaverat, praecedente inter duodecim deos regio simulacro, bovis instar mactat, et diis se annumerantem, nimium esse hominem demonstrat, diemque laetitiae dictum, foedum luctu funeris facit, non invita, ut aiunt, Olympiade regina, quam Philippus, ducta Attali sorore, matrimonio iniuste depulerat. Pausanias hic olim militi ingrato, hospitis sui, a quo refectus post naufragium fuerat, villam exoranti, iussu Philippi stigmata inusserat, ingratum hospitem testantia.

Inter hasce mundi turbas, enituerunt ingenia omni aevo memoranda. Speusippus Platonis in Academia successor, Aristoteles Platonem praeceptorem acumine mentis transgressus, tanti habitus Philippo, ut gauderet natum sibi filium eo tempore, quo tanti informatoris copia esset: ac proinde Alexandro praeceptor datus. Diogenes item Cynicus, Menedemus Eretriensis. Et illis coaevi oratores Demosthenes, Aeschines, Demades,

Python, Lycurgus: Historiographi, Ephorus Cumanus, Demophilus eius filius, Callisthenes et Diyllus Athenienses, Theopompus Chius, Heraclides Ponticus, Manetho Aegyptius, Palaephatus Abydenus.

DARIUS CODOMANNUS.

OCciso Arse, Bagoas de populi sententia Codomannum Armeniae Satrapam, Ochi patruelem, produxit ad regnum, qui darii nomine, ne quid regiae Maiestati deesset, honoratus est. Paulo post suetis Bagoae insidiis petitus, venenum sibi paratum in viscera convertit insidiatoris, suamque et antecessorum iniuriam in regicidae capite ultus est. Hinc de bello in Macedoniam proferendo consilia agitans, audito interiisse Philippum, contempsit Alexandri adolescentiam: Quae res ipsi et Persis exitio fuit.

Alexander viginti annorum adolescens, animo supra hominem elatus, vix Philippi filius censebatur. Etenim matrem eius, tamquam stupri compertam, repudio dimiserat Philippus, et Cleopatram Attali sororem duxerat. Alexander maior deinde patre et vitiis et virtutibus factus, delususque fortunae blanditiis, probrum vertit in gloriam, ac Iovem pro Philippo genitorem voluit credi suum. Quam turbidum acceperat imperium Macedoniae, tam amplum reddidit. Principio erectis colloquio subditorum animis, citato gradu in Graeciam contendit, quae Attali subnixa auctoritate defectionem agitabat, et Thessalos ante omnia sibi devinxit, et senatum Amphictyonum, a quibus dux renuntiatus Graeciae, Athenienses subito adventu adeo perterruit, ut missis legatis pacem precarentur Eis mox reliqua consensit Graecia. Inde Illyrios, Thraces, Triballos, Dardanos facile compescuit, orientesque nonnullas seditiones extinxit; Attalum interim, novercae suae fratrem per Hecataeum et Parmenionem oppressit in Asia. Obstabant Thebani, ex veteri in Persas affectu, obstinatius Alexandro obluctantes. Iis acri proelio prostratis, in urbem irrupit, Thebas, Tyriorum coloniam antiquissimam, excidit, agros civitatis victoribus assignat, captivorum XXX M. sub corona vendit, cuius tamen crudelitatis saepe eum paenituit postea. Athenienses, quod portas aperuissent exulum refugis, sic demum recepit in gratiam, si Duces in exilium agerent. Demosthenes reliquique Oratores aegre eloquentia servati sunt. Corinthi deinde Graeciae Imperator declaratus, cum Diogenem Sinopensem, Cynicum ex impudentia dictum, ad se accersivisset, repulsam tulit, testante Philosopho, nihil se Alexandri indigere, si quid sui indigeret, ad se veniret. Quo Rex conspecto, cognitaque eius rerum humanarum derisione, dixisse fertur ad amicos, Ego nisi Alexander iam essem, Diogenes fierem.

Sed mox eius flagrantissima imperandi cupido enituit. Posthabito enim, quod amici prius ineundum suadebant, matrimonio, nullam expeditioni Persicae moram interposuit: omnes novercae cognatos suosque, qui apti regno videbantur, sustulit e medio, ne quam domi materiam seditionis relinqueret. Patrimonium interim omne divisit amicis, sibi spem praefatus sufficere solam. Hoc modo parta sibi benevolentia, in Asiam quasi iam suam descendisse visus est, dum milites, praedae inhiantes a populatione prohibet, non perdenda asserens, quae possessuri venerint. In exercitu eius fuere peditum XXXIII, equitum quattuor milia, naves CLXXXII. Hac parva quidem sed strenua manu terrarum orbem aggredi ausus iuvenis. Non enim tam milites, quam militiae magistros elegerat, cum ordines nemo nisi sexagenarius duceret, et principia castrorum eius intuens, senatum te diceres priscae alicuius videre Rei publicae.

Contra Darius fiducia virium, nihil astu agere, cum prohibere ingressu potuisset Asiae, intra regni viscera excipere

hostem: Memnonis etiam Rhodii de invadenda Macedonia consilium fastidire, quo haud difficulter ad patriam defendendam, revocari Alexander potuisset. Sed ut solet occaecare animos Deus, cum vim suam ingruentem refringi non vult, vicit deterior Satraparum sententia, proeliumque ad Granicum amnem (qui Troadem a Propontide disterminat) commissum est. In eo Alexander Spithrobatem Darii generum qui iam scutum eius perfregerat, retorta in fronte in irruentis cuspide, occidit. Accurrit frater iacentis Rasaces, et vulnus infligit Alexandro, sed repetiturus ictum, a Clyto truncatur dextra. Mox et alii Persarum duces generose dimicando occumbunt, inter quos Pharnaces uxoris Darii germanus et Mithrobarzanes Cappadocum Satrapa, quorum nece exterriti Persae in fugam vertuntur, Macedones tergis insistentes viginti duo milia sternunt, totidem fere vivos capiunt. Macedonum fere quingenti oppetierant, quibus magnifice curavit exsequias Alexander, gnarus et funeris honore ad virtutem accendi militem solere. Post victoriam Mithrinnes, Sardium praefectus, seque et Provinciam dedidit. Expugnata quoque Miletus. Cares benevolentia, et indigenae magistratus restitutione allecti, Graeci per Asiam sola libertatis fama subacti sunt. At Halicarnassum Memnon et Ephialtes Atheniensis mascule tuebantur, erumpentesque et extrema veteranorum fortitudine repulsi, non deficiebant animis. Tandem vero pertinacia victi Macedonum, diffugiunt. Mox tota litoralis Asia usque ad Ciliciam in potestatem venit victorum. Et Alexander nodum Gordium gladio dissecans, violenter insultabat oraculo, quo dissolutori eius Asiae imperium promittebatur. Prae aliis Marmarensium atrox memoratur generositas, qui incendi cum patria maluere, quam pacem amplecti Macedonum. Itaque iuniores subdito laribus igni, per noctem evadunt, imbellis turba omnis cremata. Ibi dum Alexandrum in Cilicia morbus attinet, tertio belli anno, Memnon, Chio, Lesbo, aliisque insulis expugnatis, iam in Graeciam transitum parabat, cum valetudine consumptus decedit, ac res Darii suo hactenus imprimis sustentatas consilio, morte ad perniciem inclinat. Pro eo Charidemus Atheniensibus ducem se offert, quo ob liberiorem Persicae gentis reprehensionem interempto, Darius non tam copiarum, quam ducum indigus, procurandum sibi ipsi sumit bellum; idque magis imperio, quam prudenti ex consilio gerit. Contractis peditum quadringentis, centum equitum milibus, versus Ciliciam agmina movet, cuius fauces Parmenio iam praeoccupaverat. In istis angustiis altera congressio contigit, ubi nulla multitudinis, qua sola Persae nitebantur, utilitas militabat. Maxima tamen circa Darium, Alexandro oppugnante, strages facta. Confossis Darii equis, cum in mutatione quadrigae metus eum incessisset, perturbatio omnem pervasit exercitum, actique in fugam equites mutuo se allisu confertim obtrivere. Alexander, quamquam femore saucius, acriter insistit fugientibus, victoque equitatu, pedites haud diu impetum sustinuere. Fit ubique fuga et caedes, tanta certe, ut de numero caesorum scriptores ipsi dissentiant. Iustinus caesa unum et sexaginta peditum, decem equitum milia: Diodorus, Plutarchus, Curtius fere duplo plures produnt. Capti XLM. Alexandro vix ducentis militibus tanta victoria stetit. In castris Persarum multum auri ceterumque opum inventum: Inter captivos Darii uxor, filiae duae nubiles, filiusque sexennis fuere. Iis ad genua sua provolutis, et metum mortis dempsit Alexander, et regium cultum reddidit, virginibus haud sordidius patris dignitate matrimonium pollicitus. Orientem enim fortunam moderate tulit et prudenter: sed ad ultimum eius magnitudinem non cepit. Neque vero tunc Barsines captivae (Memnonis ea uxor fuerat) amori imperare potuit, quamquam

caste regieque haberet uxorem Darii et filias, oculorum eas esse cruciatus professus. Hinc in Syriam cogitans, Parmenionem praemittit ad occupandam classem, et gazam Persicam: Amphoterum et Epilochum ad insulas inter Achaiam et Asiam subigendas. Utrobique eadem fortuna fuit. Damascenus Satrapa cum magno auri pondere, feminisque Persarum nobilissimis, in potestatem venit victorum. Subsequitur Alexander, multosque Orientis reges cum insulis obvios reperit, quibus in deditionem acceptis, Sidonem et Aradum insulam capit. Regno Sidonis Abdolominum, regiae quidem stirpis hominem, sed hortulanum praeficit. Repentina fortunae mutatio somnio similis visa. Sed quae huic data erat a Deo potestas, amyntas Macedo sponte sumptam brevi perdidit. Ab Alexandro enim ad Darium, a Dario acie victo ad Aegyptios transfugerat. Gentem vanam, novandisque rebus quam gerendis aptiorem, in partes pellexerat. Pelusium capit, praesidia Persarum delet, regnum sibi Aegypti somniat. Sed paulo post ad Memphin a Mazete Satrapa victus, utrique Regi morte pudenda poenas perfidiae pependit.

Alexandri interea impetum Tyrii morabantur, Corona aurea donatum intra urbem suam recipere abnuebant, fretique societate Carthaginis et opibus Darii, minuas Macedonum aspernabantur. Exercitu insulae applicato, cum fortitudini artes urbanas miscerent, in septimum mensem obsidionem extrahunt, ingenti cum damno Macedonum. Oppugnantibus Cyprii, qui a Dario defecerant, classem mittunt, terra marique bellum acerrimum geritur, e mole in freto excitata pulsantur moenia, manibus militum iam continenti iuncta. Tyrii sacrilega superstitione ingenuum Saturno puerum immolant, Apollinem Syracusis olim devectum aureis onerant vinculis, quasi invitum et captivum numen in urbe retenturi. Sic Tyro assidentem Alexandrum adit Sanaballates, quem nuper Darius Samariae praefecerat, deditaque gente sua, novas religiones novumque genero Manassi sacerdotium petit. Erat Manasses ob illicitas nuptias sacerdotio motus a Iudaeis, ideoque aemulatione Iaddi fratris accensus, deprecante socero, Templum in monte Garizimo, Hierosolymitano simile, obtinet, in quo Samaritae Deum coeperunt venerari, implacabili Iudaeorum odio, qui id contra patrias leges, in gentis suae dedecus fieri, rectissime contendebant. Inter haec expugnatur Tyrus, trucidatisque armatis, quod reliquum erat habitatorum venditur, iuvenum duo milia crucibus suffixi. Hinc ad Gazam iter, quam Betis Dario defendebat. Ibi acceptis duobus vulneribus, multoque sanguine et hausto et dato, victor tandem Alexander, temporaria Graecorum legatione honoratur, primumque e Macedonia supplementum poscit. A Gaza infestus Iersolymam tendit, quod Iaddus Pontifex Tyrum obsidenti obsequium negasset, fidem Dario iuratam obtendens. At Iudaeis Deo suo supplicantibus, iubetur in somnis Pontifex portas Alexandro aperire, obviisque Macedones insulis excipere. Igitur progressus in occursum sacerdotali habitu, adeo perculit Alexandri animum, ut nomen Dei Cidari inscriptum, venerabundus adoraret, professus eum hac specie in somnis sibi oblatum in Macedonia, Asiae imperium promittentem. In hanc rem confirmatus e divinis monumentis, quibus Daniel diserte Persarum regnum a Graecorum principe evertendum vaticinatur, maxima Deo vero sacrificia fecit, ac Iudaeos suis permisit legibus.

Ceterum Persis arcana regum mira fide celantibus, nec quicquam magnae rei credentibus illi, cui tacere grave sit, incertus Alexander, quam regionem Darius petiisset, Aegyptum ingredi statuit. Ea sine certamine recepta (dudum enim Persas oderant) adeo intolerabilis increvit animo tumor, ut delusus ab Hammonis Iovis sacerdote, Dei se filium ferret. Reversus, condita ex suo nomine Alexandria,

coloniam Macedonum caput Aegypto imposuit Diodori aevo ccc, ingenuorum milia alentem. Haec gerentem Alexandrum Darius epistolis tentat, primo captivorum redemptionem precatus, inde nuptias filiae omnemque intra Halym Asiam offert, et auri ingens pondus. Sed Alexander sua sibi dari rescripsit, exprobrans insuper emptos in caput suum percussores, ac proinde supplici veniendum, regnique arbitria permittenda victori. Tum spe pacis abiecta, bellum Darius haud segniter reparat, duplicatisque, quas habuerat, copiis obviam Alexandro vadit, haud singulos habenti, quos denis armatis opponeret, nisi quod Dario hominum, Alexandro virorum esset copia. Transitur Tigris Macedonibus, ubi festinatis itineribus, animique aegritudine fatigata Darii uxor decedit. Funeri eius honor, patrio Persarum more, servatus est. Ibi Darius tertio petit pacem, omnesque intra Hellespontum et Euphratem terras offert, et pro captivis XXX Talentorum M. Responsum a Macedone, habiturum pacem, si de arbitrio victoris imperium vellet. Nam nec duos caelum soles, nec duo summa imperia terram patri. Quare desperata transactione, in Ninives campis prope Arbela concurritur. Plutarchus Gaugamela prodit, ad Lycum flumen sita. Macedones in ferrum cum contemptu toties a se victi hostis ruunt: Contra Persae mori quam vinci praeoptant. Raro ullo proelio tantum humani sanguinis fusum est. Ut Macedonum impedimenta audivit capta, contempsit Alexander damnum, nec quicquam virium ex acie subduci passus est. Ita anceps victoria stetit, donec auriga Darii confosso, fugiendi initium ab iis, qui regem periisse putabant, ortum est. Sic enim nudato Darii latere, Rex ipse circumspexit fugam, Mazaeo interim sinistrum Macedonum cornu strenue profligante, cui Parmenio praeerat: quod aegerrime est restitutum, cum iam totam Persarum aciem fugientis exemplum regis perterruisset. Tum vero instantes tergis Graeci, maximam stragem fecere, et XC hominum milia ferro concidisse narrant, multo maiori parte cum Dario pulveris beneficio e conspectu persequentium ablata. Hoc proelio Asia imperium Alexander rapuit, quinto anno quam regnare coeperat. Confestim Babyloniam et Susianen ultro tradunt satrapae, validumque copiarum supplementum e Macedonia Graeciaque venit. Ultra tredecim peditum, duo equitum milia fuerunt, Dario ex Mediae Ecbatanis frustra superiores Asiae provincias sollicitante. Accesserunt ad felicitatis Alexandreae cumulum thesauri, longa imperii prosperitate congesti a Persarum regibus, qui XLIX talentorum milia exsuperabant, ex quibus larga militibus munera data, ut ad reliqua certaminum obsequentiores efficerentur. Hinc subactis Uxiis, ad persequendum Darium Susianes petras ingressus, ab Ariobarzane iuga tenente montium, gravi clade afficitur, ut retro pedem ferret. Mox aliam viam a captivo edoctus, noctu conscendit montes, omnesque ibi excubantes obruit copias, ac per Araxen fluvium in Persiam perrumpit. Occurrentibus ibi Graecis, qui in Persia servitutis poenas truncatis corporis partibus tulerant, data potestate redeundi in patriam illi agros peregrinos accipere maluerunt, ne non tam gaudium suis quam dolorem, sibique ipsis ignominiam reportarent. Hinc Persepolin, caput regni, prodente Tiridate, occupat, urbemque toto orbe omnium ditissimam militi diripiendam concedit, regia arce excepta, in qua CXX talentorum milia reperta memorantur. Tum quasi Baccho victori litaretur, auferente animos extra rationis limites temulentia, Thais Attica meretrix, memor patriam suam a Xerxe olim crematam, Alexandrum ad Persepolin incendendam inducit. Ita per ludum insaniae, momento consumptum est, quod tanti reges multorum annorum labore, maximisque impensis struxerant, spoliaque orbis compari, cui

quaesita erant, luxuria momento periere. Alexandrum, ut primum gravatam ebrietate mentem quies reddidit, paenituisse constat, et dixisse, maiores poenas Persas Graecis daturos fuisse, si ipsum in solio regiaque Xerxis, respicere coacti essent. Auctus inde copiis, Darium persequi studuit. At eum Bessi et Nabarzanis perfidia praeoccupaverat, qui Bactra festinantem aureis primum compedibus in Parthia vinxere, postea contentissime infectante Alexandro, vehiculo clausum, multisque confossum vulneribus sceleratissime in solitudine reliquerant. Adhuc spirantem Polystratus Macedo, forte fortuna reperit, cui postremas voces ad Alexandrum ferendas commisit, grates pro regio eius non hostili in matrem liberosque animo, exempli causa exigendam de parricidis vindictam, et suo corpori sepulturam.

Alexander viso corpore, tam indignam illo fastigio mortem prosecutus est lacrimis, regioque ornatum cultu Darium ad matrem Sisygambim, patrio more sepeliendum atque maiorum suorum tumulo inferendum misit. Is finis Darii, is Persarum imperii fuit, cum a primo Cyri initio (quemadmodum recte Curtius, Africanus, aliique scriptores notant) annos stetisset 230. consumptum Olymp. 112. anno 3. Darii septimo.

Dum haec fiunt per Asiam, in Europa Lacedaemonii, duce Agide, Cretam vastant, et occasione arrepta e Thracum rebellione, plurimos Graecorum in societatem belli adversus Alexandrum perducunt, rati obviam eundum servituti, quam domitis Persis duriorem ipsi essent subituri. Sed Antipatro Macedoniae prorege reliquos Graecorum armante, Peloponnesii victi sunt, funesto sane et ancipiti proelio, quo Lacedaemoniorum ultra VM, Macedonum tria M et quingenti cecidere. Curtius haud amplius CCC prodit, addens tamen, vix quemquam nisi saucium in castra revertisse. Rex ipse Agis animosissime pugnans felicitate sola inferior Alexandro, virtute nequaquam fuit. Similiter Alexander Epiri Rex, Magni avunculus, in Italiam a Tarentinis adversus Brutios (hi praedones semet e servis et pastoribus pridem fecerant) sollicitatus, ita cupide profectus est, veluti in divisione orbis sororis suae filio Oriens, sibi Occidens forte obtigisset, nec minorem rerum materiam in Italia, Africa, Siciliaque quam ille in Asia et Persis, esset habiturus. Primum illi bellum cum Appulis fuit, mox tamen pace finitum, Appulis Brundusium, ab Aetolis quondam, Diomede duce conditum, retinentibus. Inde Brutiorum Lucanorumque multas urbes cepit, cum Metapontinis percussit foedus, itemque cum Romanis, qui paulo ante Latinos rebellantes crebris proeliis subegerant, Antiatibus eripuerant naves, e quorum rostris suggestum exornatum, nomen sibi Rostra servavit. Bello Latino T. Manlius filium, qui contra edictum pugnasset, victoria licet potitum, occidit. Decius Cos. pro exercitu se patriaque devotum, obiecit hostibus. Sed Brutii Lucanique, cum auxilia a finitimis contraxissent, acrius repetito bello, Alexandrum iuxta urbem Pandosiam et fl. A cherontem oppressere. Corpus eius a Thuriis redemptum publice est, et sepulturae traditum.

Sopyrion quoque Ponto ab Alexandro praepositus, dum adunato XXX millium exercitu Scythis bellum facit, caesus ab iis cum copiis temerariae inquietudinis poenas innoxiae genti luit.

IMPERIUM GRAECORUM. ALEXANDER MAGNUS.

EXtincto Dario, Alexander XXVII annorum iuvenis, iam sine aemulo, potissimarum Asiae et Europae partium, Aegyptique et Cyrenes Dominus, quod reliquum vitae habuit, in perpetuis fere expeditionibus consumpsit. Primus in Bessum impetus fuit qui Bactrianorum se regem ferebat, qui populus tertiam videbatur Asiatici imperii partem efficere, et Darius eo cum XXX militum milibus contenderat. Quae causa, ut Alexander oratione et muneribus de integro incitato exercitu, iam patriam respectante, in Hyrcaniam et Mardos moveret. Prope Caspium mare Artabazus et Phrataphernes, ad extrema Dario fidissimi, se dedunt Alexandro. Cum iis et Graeci, qui Dario militaverant. Dum Mardos silvestrem gentem subigit, Nabarzanes quoque in fidem acceptus est. Finitimam tradunt multi (sunt enim qui fabulam esse autumant) Hyrcaniae Amazonum gentem, eiusque Reginam Thalestrin intra Caucasum montem et Phasin amnem imperitasse. Hanc cupidine visendi regis accensam, haud dubitasse fateri, ad communicandos cum eo liberos se venisse, dignam ex qua regni heredes generaret. XIII illi dies datos, honorificeque donatam illam regnum suum, Regem Parthiam petivisse. Hic vero palam cupiditates suas solvit Alexander, et quem Persarum arma non fregerant, vitia vicerunt, intempestiva convivia, et praepotandi pervigilandique insana dulcedo, ludique et greges pellicum, omnia in externum lapsa sunt morem, Continentiam et moderationem, in altissima quaque fortuna eminentia bona, in superbiam et lasciviam vertit, immemor his moribus amitti opes, abstinentia et fortitudine quaesitas, solere. Principes militum aspernantes quidem sed recusare non ausos, Persicis ornat vestibus. Pellicibus CCC et LX, totidem quot Darii fuerant, regiam implet, iis spadonum greges miscentur. Ut patriae uxorumque amorem militibus eximat, captivarum iis, seu matrimonia, seu consuetudinem indulget, pro numero filiorum in castris genitorum ordinat praemia, pupillis patrum defunctorum stipendia assignat. Sarcinas totius exercitus, exceptis admodum necessariis, conferri in medium et exuri iubet. Cumque sermo castris spargeretur, plus amissum victoria quam bello quaesitum esse, otium expeditionibus interpellat, datoque Parthis praefecto Andragora, ex quo postea Parthorum reges procreati, Satibarzanem Ariorum Satrapam, qui cum Besso se coniunxerat, acriter persequitur. Relictos ab eo in montibus milites varia caede consumit. Artacanam capit urbem, adiectaque nova ex Illyrico et Lydia manu, Drangas, bellicosam nationem, adit. Eius Satrapes Nabarzanes, sceleris in regem suum particeps Besso, metu suppliciorum, quae meruerat, in Indiam profugit. Iam nonum diem stativa erant Dranginae, cum Rex a quibusdam corporis custodibus intestino facinore se petitum resciscit. Delatum ad se Philotas magister equitum non indicaverat, scorti esse sermonem relatu indignum, reputans. Ob id particeps iudicatus coniurationis, supplicio afficitur: Praefectus equitatus Parmenio pater eius, amicorum regis vetustissimus, qui Mediae praeerat, cui rex thesauros CLXXXM Talentorum crediderat, immissis percussoribus, indicta causa exstinguitur. Hinc cum inanes proditionum species anxio animo figuraret, fasces litterarum a militibus in patriam mittendarum colligit, cognitoque ex iis singulorum de se iudicio, in unam cohortem contribuit durius opinatos, quam inordinatorum appellavit, et

seorsim a ceteris tendere ignominiae causa iussit, fortitudine eorum usurus in bello, libertatem autem linguae ab auribus credulis remoturus.

Nihil illis deinde ad bella promptius fuit, incitante virtutem ignominiae demendae cupidine. His ita compositis, Ariaspos, (qui et Evergetae ob vetera in Cyri exercitum beneficia) Gedrosios, Arachosios, Parymas, Paropomasadas, Adaspios, aliosque in radice Caucasi populos, vincendo peragrat, ineunte iam Olympiade CXIII, septendecim dierum spatio, Caucasum superat montem, ubi condita e suo nomine urbe, septem seniorum milibus considere permissum. Interim Bessus ferox verbis, et parto per scelus regno superbus, Cobaren Medum, quod canem timidum vehementius latrare quam mordere, occupandamque seditione Alexandri gratiam diceret, occidere destinat. Illo ad Alexandrum se recipiente, Bessus a Bactrianis desertus, in Sogdianos refugit. Macedones dum illi insistunt, fame in aridis locis pressi, iumentorum onera portantium carne vitam misere trahunt. Sic tandem Bactra perveniunt. Eo venit et Erigyus, occisi a se duello Satibarzanis spolia praeferens. Non reperto Besso, Susianorum deserta ingressi Macedones plures siti quam ullo antea proelio pereunt. Rex oblata aqua, solus bibere noluit, ut exemplo patientiae duraret exercitum. Tandem Oxum amnem utribus stramine refertis incubantes transnavere, quo comperto, Spitamenes assumit doli architectos, Bessumque simulato secreto innectit vinculis, qui catena collo inserta ad Alexandrum ita perducitur. Eum Alexander Oxyarti, Darii Germano, tradit, eodem in loco puniendum, ubi regem suum confoderat. Ibi curvatis arboribus, discerptus, et in frusta concisus est parricida perfidus, particulae carnis eius per aerem fundis disiectae.

Inde ad Branchidas itum, quorum maiores Milesii, in gratiam Xerxis violato quondam templo, hasce sedes acceperant. Ob id inermes deditique iubente Alexandro, iugulantur, crudeli sententia maiorum culpas ab innoxiis posteris exigente. Iniquitatem mox ultus est Deus. XX latronum milia montes insederant, qui pabulantes incomposito agmine Macedones inopina oppressere morte. Obsidentem eos regem sagitta in medio crure fixa acie excedere coegit. Hinc quarto die ad urbem Maracanda perventum, ubi Scythae Asiatici imperata se facturos Legatorum verbis testati sunt. At Europaei Scythae, qui ultra Tanain, Europae Asiaeque limitem, ad Thraciam usque habitabant, tantum abest ut cesserint Alexandro, ut urbem ad Tanain conditam subvertere etiam sint ausi: Cyropolitani cervicem Alexandri saxo ita percussere, ut oculis caligine offusa collaberetur, ne mentis quidem compos. Sed cuniculo suffossis tandem moenibus, urbs capta dirutaque est.

Interim Spitamenes ad coercendam Bactrianorum defectionem remissus, vehementius eam inflammat, depulsisque Maracanda praesidiariis urbem tenet, Menedemum ad eam recuperandam venientem, locatis oportune insidiis, cum exercitu opprimit.

Hanc continuae felicitati impositam labem aegro tulit animo Alexander, sed disparem animo vultum induit, nondum percuratis vulneribus, in Scythas bellum parans. Ibi ancipiti implicatus periculo, vates et hariolos consuli antea desitos, iterum accersit, et ad superstitionum revolutus ludibria, parum exinde solatii accipit. Scythae per legatos nimias Alexandri cupiditates increpant, fortunam reverenter habendam, ferocius quam efficacius monent. Mox enim transmisso Tanai pelluntur locis, eosque rex, quamquam invalidi corporis vexationem difficillime patiebatur, tamen per LXXX stadia insequi perseveravit. Victoriae fama Sacas ad deditionem, Sogdianos ad veniam petendam compulit. Conditis ergo circa Marginiam sex oppidis, exercitus ad Petram ducitur, XXX stadia altam,

unoque tantum angusto perviam aditu, quam Arimazes (Plutarcho Sisimetres) Sogdianus cum XXX armatorum milibus occupaverat. Mirum dictu, trecenti iuvenes praemiorum irritati aspectu, in cacumen rupis per aspera et avia enituntur, quibus visis, nec aestimata quidem ob terrorem paucitate, deditionem fecere Barbari. Duces sub ipsis petrae radicibus suspendio interiere. Sic apparuit, nihil tam alte constituisse naturam, quo virtus non ascendat. Post haec exercitis venatione copiis in Bazaria, Clytus frater Hellanices, quae Alexandrum enutriverat, Maracandam (Sogdianorum ea erat metropolis) cum imperio dimittendus, ut homo fidissimus infidae genti praeesset, sollemni convivio excipitur. Cum mero incaluissent, Clytus fiducia amicitiae audentior, Philippum impensius laudat, honorificam Parmenionis, sui, aliorumque veteranorum mentionem infert, Alexandrum Epirotam in viros, Macedonem in feminas incidisse confirmat adversarios. Incandescens dictis Alexander, convivio eum exigit. Abstractus ille, veriora se quam patrem regis (Hammonis illudens nugas) dicere iactat. Ea linguae ferocientem intemperantia Alexander, rapta e manibus armigeri lancea, transfigit. Postridie discussa silentio noctis ebrietate, magnitudinem facinoris sera aestimatione contemplatus, detestabile carnificis ministerium sua manu occupatum, quae vino imputari poterant, nefanda caede ultum, servatorem sui occisum muliebriter lamentatur, aegreque est prohibitus, quin evulsam e corpore iacentis hastam in sua redigeret viscera. Ita triduum inclusus latuit, nec prodire ad milites ausus, donec Macedones Clytum iure caesum decrevere. Ex hac perturbatione eluctatum adit uxor Spitamenis, qui Bessum tradiderat, et mariti praecisum caput affert. Id exemplum iuste aversatus mulierem nefarie iracundam castris eicit.

Appetente vere iter in Indiam pronuntiatur. Ibi improviso exceptus frigore miles, aegre corpus a pernicie defendit. Forte gregariorum quispiam in Alexandri tenotrum irruit, vix ad arma se sustentans, nec oculis, nec auribus compos. Eum Rex ipse, quamquam maxime admoto igne refovebat artus, in sede collocat sua. Ille recepto calore vitali, ut regem locumque agnovit, trepidus surgit: quem intuens Alexander, Ecquid intelligis, inquit, quanto meliore sorte, quam Persae, sub rege vivatis; Illis enim in sella regis consedisse, capitale foret, tibi saluti fuit. Quacumque deinde iter fecit, certatim occurrerunt reguli, se suaque dedentes. Inter eos erat Oxyartes satrapa, cuius fila Roxane sub epulis introducta, oculos in se convertit regis, inter obsequia fortunae minus iam cupiditatibus suis imperantis. Igitur diviso pane gladio, ex quo uterque libabat, patrimonio sibi iungit captivam, ex ea geniturus, qui victoribus imperaret: Pudebat amicos extemporalis coniugis, sed post Clyti caedem libertate sublata, vultu, qui maxime servit, taciti assentiebantur.

In deditionem acceptis Chorasmis et Dahis, iam CXXM armatorum ducens, Oceano ultimoque Oriente finire destinabat imperium. Cui gloriae ut etiam exercitus convenirent ornamenta, phaleras equorum et arma inducit argento, nec amplius salutari se ut regem, sed prostrato humi corpore adorari praecipit: Assentiti sunt non pauci Graecorum, qui professionem honestarum artium malis moribus corruperant. Acerrimus inter recusantes Callisthenes Philosophus fuit, Aristotelis consobrinus, quae res homini austero, minimeque aulicis apto moribus vertit exitio. Siquidem sub specie insidiarum, in quas Hermolaus aliique nobiles regii corporis stipatores coniuraverant, excruciatus necatusque est vir morosus, Alexandro in illum torquente classicum illud: Odi sapientem, qui sibi ipso non sapit.

Primam Indiae urbium resistere ausam

incendit Alexander, trucidatisque incolis etiam in tecta est saevitum, ut reliqui in terrorem agerentur. Cum ad Nysam a Baccho conditam venisset, magnificum ei sacrificium fecit. Milites, licentia a paucis (ut fere fit) in omnes repente vulgata, Bacchantium in morem subito discurrere, Indis nec mero quidem sopitos per inertiam aggredientibus. Unde patuit, gloriam fortunae interdum, haud semper virtutis esse beneficium, Deo saepe malorum ministerio hominum improbos puniente. Sic plurimas Indorum urbes Ptolomaeus, Alexander maximas cepit, rursusque ad Choaspem fl. quas diviserant, copias ambo coniunxere, Perdicca et Ephaestione Indi fl. traiectum interim praeparantibus. Mazagum regioni et urbi munitissimae, Cleophes regina praeerat, cui forma et libidinis obsequium non veniam modo, sed pristinae etiam fortunae decus comparavit. Natus ex ea filius Alexander, postea apud Indos rerum potitus fertur. Qui Aornem petram tenebant, subeuntes Alexandri milites cum semel repulissent, perseverantia obsidentium territi tandem aufugere. Quare transmisso fl. Indo, Taxiles aliarum secutus gentium exempla, in deditionem statim venit, cui et regnum servatum, frumentumque quod dederat, largis pensatum muneribus. At Poro ultra Hydaspen regnanti alia mens et sententia stetit. Corporis enim iuxta animique magnitudine insignis, haud gratuitam Alexandro dabat Indiam. Commisso proelio, e maximo Elephante pugnans, et quasi se ipso maior, plurimos obterebat telis, Alexandri etiam equus Bucephalus prosternebatur: At vicissim Porus omnium expositus ictibus, cum ad postremum non ferret vulnerum multitudinem, e bellua defluxit, captusque est. Sed ob honorem virtutis diligentissime curatum, ampliore donavit regno Alexander, quam tenuerat, duasque ibi condidit urbes Nicaeam et Bucephalen. Secutae Abiasaris, Sophitae et Phegei regum deditiones, cognitumque, ultra Hypasin fl. undecim dierum solitudines esse, easque excipere Gangen, fluviorum Indiae amplissimum: Ulteriores ripas colere Gangaridas et Parrhasios, quorum regem XX equitum, CC peditum milibus, tribusque Elephantorum obsidere vias. Ibi Alexander, quippe orbis imperium mente complexus, et adhuc in operum suorum primordio visus sibi stare, advocat milites, et oratione gravi ad transeundum flumen invitat. Verum surdae pulsabantur aures, in fine erat vis militum, nemini fatigandam ulterius fortunam orbemve placebat. Itaque coactus ponere victoriis metam, munimenta castrorum extendi, 12 aras statui, cubilia amplioris formae, quam pro corporis habitu relinqui imperat, posteritatique fallax miraculum strui. Non ullum opus milites laetius fecere.

Sic remensus iter ad fl. Acesinem castra ponit, ubi Caenus, qui oratione sua spem patriae revisendae aliis impetraverat, ea ipse praeventus morte excidit. Iamque in aqua classis stabat, quam lustrando Oceano praeparari ante iusserat. Igitur acceptis e Macedonia novis et armis et copiis, M navigia onerat, variosque populos fluminum accolas subigit, Sobios, Oxydracas, Mallos, Sabraces, Musicanos, Bracmanes, alias. Septem menses insumpti, ac variis utrimque cladibus est pugnatum, prius quam Oceanus se in conspectum daret. In Oxydracum urbe rex sub mammam sagitta traiectus ex magna desperatione salutem recepti: Illaudabili enim audacia de muro solus in medios desilierat hostes, irrumpentesque aegre amici iam prope interfectum regem in castra retulerant. Ptolomaeus quoque ad Harmateliam venenato ictus telo, vitae periculum adiit, monstrata regi per quietem herba, mirifice curatus. Oceanus ipse haud sine periculo et clade multorum pavit regios oculos. Classis Nearcho et Onesicrito commissa est, ut reliqua Oceani lustrarentur, iterque versus Euphratis dirigeretur ostia. In Oritis ac vicinis gentibus tanta omnium rerum

inopia laboravit exercitus, ut maxima eius pars interierit. Tandem per mille casus et detestanda pericula in Carmaniam ut perventum est, bacchantium ritu de novo processit agmen. Ibi accusati a Gentibus praefecti, sine respectu regiae amicitiae spectantibus legatis supplicio affecti perierunt. Apud Susa Calanus, Gymnosophista Indus, qui vitam ad annos 73 propagarat, cum valetudine tentaretur, exstructo rogo vivum se cremavit; eius exsequias Alexander poculorum est prosecutus certamine, unde XLI, qui primas potandi partes tulerant, paucis diebus exstincti, exsequias Calano iverunt ad inferos. Secutae sunt Alexandri nuptiae, quibus Statiram (Arrianus Arsinoen vocat) Darii filiam sibi, Ephaestioni Drypetin eius sororem, optimatibusque aliis nobilissimas quasque devictarum gentium virgines copulavit. Dimissis veteranis, exsolutoque exercitus aere alieno, (id Talentorum erat millium) ut praemia praedamque integra domos ferrent, XXX Persarum milia in phalangem adscripsit Graecam. Sed seditiosius missionem flagitantibus universis, e tribunali in contionem prosiliit armatam, ac XIII correptos sua manu ad supplicia duci iussit audacia plus quam regia. Hinc triduano vix fletu et modestia flexus est, ut alia XI milia exauctoraret, reliquosque reciperet in gratiam. Adduntur exauctoratis aetate graves amici, Polyperchon, Gorgias, Polydamas, Antigenes, alii. Craterus Macedonibus praeponitur, Antipatrum cum supplemento tironum in locum eius evocat. Hinc Susis Ecbatana movet agmen, ubi anno imperii quinto, regni Macedonici undecimo, inter ludos et compotationes assiduas Ephaestion praecipuus amicorum decessit, contra decus regium Alexandro luctus, Medico etiam Glauco in crucem acto, quasi de medicorum arbitrio ebriosi et intemperantes vitam mortemve ducerent. Cadaver Ephaestionis Babylonem missum, ingenti deinceps sumptu funerandum. Inter haec Harpalus Babyloniae praefectus, ob flagitiosam potestatis usurpationem aufugit, assumptisque talentorum quinque milibus, sex cohortibus militum, Athenas concessit. Ibi cum per corruptum auro Demosthenem, non persuaderet populo, ut furem se tuerentur, in Cretam abiit, ubi a Thymbrone familiari suo confossus est. Mercenarii etiam milites, quos praeceperat sacramento solvi Alexander, in Graecia coiere duce Leosthene, bellumque excitarunt grande, Lamiacum dictum postea. Interim Alexander Cossaeos, Mediae populum, Persis numquam subditum, ad internecionem delet, et lento tandem itinere Babylonem incipit tendere. Eo legationes Carthaginiensium, ceterarumque Africae civitatum, Hispaniarum quoque, Siciliae, Galliae, Sardiniae et maritimarum Italiae gentium convenerant, Alexandro velut destinato sibi regi exquisitius adulaturae. Sed Belephantes Magus, ne urbem intraret, suaserat: Anaxarchus contra Philosophus, si divinis futura decretis starent, ignota mortalibus, si naturae deberentur, immutabilia esse disserendo, ut intraret impulit. Auditis igitur ordine legatis, primum, qui sacrorum causa, deinde qui gratulatum, tertio qui iura postulatum, denique qui alios accusatum venissent, omnibusque benigne dimissis, reliquum tempus otio datum, noctes diesque conviviis tracti sunt. Tandem ineunte Olympiade 114, Ephaestioni plus quam humanam impendit sepulturam, profusis in eam XII Talentorum milibus, versoque in insaniam amore, divinos funeri honores tribuit, ac decem victimarum milibus primus mortuo sacrum fecit. Inde reversus ad comissationes, cum aliquando totam noctem perpotasset, instauratis a Medico Thessalo epulis excipitur. Ibi accepto Herculis, quod vocabatur, poculo, repente, velut telo confixus, ingemuit, elatusque e convivio ferrum depoposcit in remedia. Amici causam febrilis aegritudinis intemperiem fuisse ebrietatis disseminarunt. Maior

fama datum ab Antipatri filiis venenum tulit, Olympiadis criminationes pertimescentibus. Imminente iam fato, quaerentibus amicis, quem imperii heredem faceret, respondit, praestantissimum: oblitusque filioli Herculis fratris Aridaei, et praegnantis Roxanes, virtute non sanguine aestimandum iudicavit successorem. Hac voce velut classicum inter amicos cecinisset, ea sexto die praeclusa, exemptum digito annulum tradidit Perdiccae. Ita rex armis invictus, voluptatum fractus illecebris, occubuit, cum regnasset annos XII, menses septem, vixisset 32, menses octo. Roxane deinde filium enixa, Darii filias per muliebris aemulationis insaniam, in puteum praecipitari iussit, adiuvante Perdicca.

Hoc temporis tractu apud Romanos prima de veneficiis quaestio exstitit. Cum enim primores civitatis similibus morbis, eodemque fere omnes eventu morerentur, ancilla quaedam .Q. Fabio Max. aedili indicium fecit, matronas venena coquere. Deprehensae cum medicamenta salubria esse contenderent, eis epotis suamet ipsae fraude omnes interiere. Mox aliae CLXX damnatae. Prodigii ea res loco habita, captisque magis mentibus quam consceleratis similis visa. Ideo lustrari urbem placuit. Sequentibus annis Volsci Appulique et Lucani in Romanorum fidem venere: Palaeopolitani, quod Samnitibus iuncti Romanorum colonias damno affecissent, bello expugnati sunt: Decretumque Romae factum, ne quis, nisi noxam commeritus, in compedibus aut nervo teneretur: pecuniae creditae bona debitoris, non corpus obnoxium esset.

Artes et disciplinae Alexandro, ut literatissimo, regnante, in pretio magno fuere. Rex ipse Homeri poema, aureo circumtulit scrinio. Cum Thebas caperet, Pindari familiae penatibusque pepercit. Inflammatus cupidine animalium naturas noscendi, delegavit hanc commentationem Aristoteli, iussis parere ei aliquot milibus hominum, omnium quos venatus, aucupia, piscatusque alebant, ne quid usquam gentium ignoraretur. Adfuere militanti Callisthenes et Anaxarchus Philosophi, Onesicritus et Clitarchus rerum gestarum scriptores; ab Apelle solo pingi, a Lysippo sculpi voluit, viros in omni scientia summos summe honoravit. Historiographos in vita eius complures laudat Plutarchus, Anticlidem, Antigenem, Aristobulum, Charetem Mitylenaeum, Durin Samium, Dinonem, Eratosthenem, Hermippum, Hecataeum Eretrium, Istrum, Polycritum, Philippum Chalcidensem, Ptolomaeum, Philonem Thebanum, Sotionem. Quibus addit Laertius Anaximenem Lampsacenum, et Archelaum Chorographum. floruit etiam hoc tempore Calippus Astronomus, Xenocrates et Theophrastus Philosophi. Theophrastus Aristot. in Chalcidem profecto, scholae in regimine successit, Olympiade 114.

ARIDAEUS et TUTORES FILIORUM ALEXANDRI.

ALexandro defuncto in thesauris erant L milia talentum, et in annuis vectigalibus tricena milia. Vulgus Macedonum praedam, duces successionem regni cogitabant, aequalitate ad discordiam stimulante cum nemo tantum ceteros excederet cui se quisquam sponte submittere vellet. Inter discrepantes de rei summa sententias, Meleager, Perdiccae infensus, milites ad direptionem opum regiarum incitat, et Aridaeum Philippi ex Philinna saltatrice filium, insanabilibus animi vitiis laborantem, ad imperium provehere studet, invitis proceribus, quibus exspectandum Roxanes partum persuaserat Perdiccas, Ptolomaeo Rem publ. ad optimatum arbitria trahente. Sed placato verbis peditatu, qui Aridaeo adhaerebat, assumptoque in partem administrationis Meleagro, Perdiccas quasi lustrando exercitum, seditionis auctores CCC fere, elephantis obterendos proiecit, nec prohibente Aridaeo, nec auctore. Hoc bellorum civilium Macedonibus et

omen et principium fuit. Meleager intellecta fraude, frustra se templi religione defendit. Perdiccas, eo occiso, de sententia principum decernit, ut Aridaeus quidem summam imperii teneat, ipse autem regiis copiis, et Alexandri filiis praesit. Inde provincias inter principes dividit, quae magnorum singulis incrementorum, civilisque discordiae materiam dedere, ruente sub pluribus imperio, et in sua viscera saeviente, quod sub uno vigere capite potuisset. Primo Ptolomaeo Aegyptus, et Africae Arabiaeque pars magna sorte venit, confinis ei Syria Laomedonti Mitylenaeo, Cilicia Philotae, Philoni Illyricum cessit. Lyciam cum Pamphylia Nearchus, maiorem Phrygiam obtinuit Antigonus, Cariam cassander, Menander Lydiam, Leonato minor Phrygia obvenit: Thracia et regiones Pontici maris Lysimacho. Cappadocia cum Pahlagonia Eumeni data, Pythoni Media, Scyno Susiane. Summus castrorum tribunatus Seleuco obtigit Antiochi filio, Cassandro stipatorum regis, in Bactriana et Indiae regionibus priores praefecti retenti. Terras inter amnes Hydaspem et Indum Taxiles habebat, Parapamenos, fines Caucasi montis Oxyartes accepit, Aracassos et Gedrosios Sibyrtius, Drancas et Areos Statanor, Bactrianos Amyntas, Sogdianos Scytheus, Nicanor Parthos, Philippus Hyrcanos, Phratafernes Armenios, Tlepolemus Persas, Peucestes Babylonios, Mesopotamiam Archesilaus: Antipater Macedoniae et Graeciae praepositus, regiae pecuniae Craterus. In colonias superioris Asiae, quae defecerant, Python, cum magnis copiis missus, qui vi et fraude eas celeriter ad subiectionem redegit. Perdiccas deinde Ariarathem Cappadociae regem, nondum ab Alexandro subactum, proelio vincit, et captum in crucem agit. Cum autem crudelius exerceret victoriam, Isauri se ipsos domosque suas cremarunt, Perdiccae nullum belli praemium, praeter incendii spectaculum, relinquentes. Sic Eumenes in provinciam deductus est.

Dum haec geruntur per Asiam Athenienses atque Aetoli, Macedonicae dominationis impatientes, Peloponnenses aliosque Graecos ad resumendam libertatem excitant, flagranti imprimis studio Demosthenis, qui patriam, avaritia amissam, dicendi tunc virtute recuperavit. Itaque Antipater nondum idoneis instructus copiis, vincitur a Leosthene duce Atheniensium, et in Lamiam urbem compellitur. Quam ibi oppugnans Leosthenes, saxo de muris iacto, occiditur, eique per Hyperidem oratorem sollemniter laudato, successit Antiphilus. Interim corrogatis auxiliis, Antipatro Leonnatus e Phrygia suppetias laturus advenit, sed exceptus proelio ab Atheniensibus, gravique vulnere ictus exstinguitur. Antipater tam aemulo sublato, quam copiarum accessione recreatus, exemit sese obsidione, et in Macedoniam concessit. Cuius vires Craterus, adductis e Cilicia XI milibus peditum, equitibusque MD, in tantum auxit, ut Graeci perterriti victique, pacem peterent. Quam cum singulis seorsim non universis simul promitteret Antipater, Thessalosque admodum premeret, dissociavit hoc modo civitates, et reliquis pacem concessit: exclusis Aetolis et Atheniensibus. Hi bello impares, praesidium recepere, Rem publicam ad arbitrium Antipatri corrigere sunt coacti. Demosthenes suo metuens capiti, sumpto sponte veneno, periit. Arrianus apud Photium, interfectum narrat decreto Atheniensium ab Archia Thurio, et cum eo Hyperidem, Aristonicum, et alios, accusante Demade, quam etiam Cassander iugularit: Tristissimo certe egregiarum eloquentia virorum casu, qui popularis aurae studio potentibus liberius adversati, exemplo docuerunt, nihil esse blandiente vulgo levius, nihil crudelius irritato. Aetoli interim magnis animis pro libertate certare parati, in aspera inviaque loca se receperant: eosque persecuti Craterus et Antipater, commeatus inopiis in extremum adduxerant discrimen,

cum, Deo generosa pectora miserante, Antigonus Perdiccam fugiens, allato de ambitione eius nuntio, inopinatam obsessis liberationem attulit. Etenim Perdiccas, ut suis viribus auctoritatem regiam acquireret, ad nuptias Cleopatrae sororis Alexandri, non aspernante Olympiade, matre eius, intendit, cum paulo ante Nicaeam sibi, Antipatri filiam, fallaci amore desponsasset. Nam obtentu affinitatis ab Antipatro sperabat auxilia, quibus Antigonum et Ptolomaeum subverteret. Quibus perterriti molitionibus Antipater et Craterus, cum Aetolis pacem, cum Ptolomaeo foedus fecere, omnes copias in Perdiccam convertere properantes. Eo tempore Aridaeus, toto biennio magnificentissime adornato Alexandri funere, ad Iovis Hammonis templum contendebat. Sed exceptus exquisitissimo Ptolomaei apparatu, corpus illi tradit, qui Alexandriae in splendidissimo delubro ingenti cum pompa sepelivit. Revertente ita ad Perdiccam Aridaeo, Cyrenaei vario marte cum Thymbrone, et militibus, quos ille, perempto Harpalo, sibi adiunxerat, proeliati, dum per seditionem Ptolomaei opem implorant, in ipsius potestatem pervenere, factusque tantus est Ptolomaeus, ut non tam timeret Perdiccam, quam timendus ipsi esset. perdiccas praemissis ad Hellespontum Eumene et Neoptolemo, ut Craterum aditu arcerent Asiae, ipse validissimis instructus copiis Aegyptum petiit. Sed Perdiccae plus odium arrogantiae, quam vires hostium nocebant, quam exosi etiam socii, gregatim Antipatri sectari coeperant partes. Neoptolemus quoque invidia stimulatus Eumenis, eaque patefacta proelio victus, ad Craterum transfugit, coniunctisque cum eo copiis, Eumenem celeritate suasit opprimendum. Sed insidiae in insidiatores versae, et qui securum aggressuros se putabant, securis in itinere et pervigilio noctis fatigatis occursum est. In eo proelio Craterus, amicorum Alexandri potissimus ex equo delapsus, occubuit: Neoptolemus cum Eumene congressus diu mutuis vulneribus receptis, in summa victus, periit. Victor Eumenes afflictas Perdiccae partes non mediocriter erexit, eversusque vi Ptolomaeus esset, nisi ipsum e iustitia et liberalitate orta subditorum benevolentia valide protexisset, Perdiccam e superbia procreatum apud milites odium maturasset exitio. Ergo Nilum flumen imperite traiciens, amissis temere duobus militum milibus, in tantam exercitus indignationem incurrit, ut conspiratione Pythonis, Aridaei, aliorumque ducum in tabernaculo occideretur, rerum potitus triennio. Extemplo etiam soror eius, Atalanta, quae Attalo classis praefecto nupserat, et familiares plerique iisdem fatis consumpti: Frater Alcetas, Eumenes et alii cum ipsis duces, hostes iudicati imperii, habitoque concilio capitis damnati sunt. Auctore Ptolomaeo, Python, qui Graecos superioris Asiae subegerat, suscepit tutelam regum, paulo post ab exercitu ad Antipatrum translatam, Pythone ob Euridices reginae arrogantiam, (ea Cynane Alexandri sorore genita, et Aridaeo nupta erat) administrationem aspernante. Tum Polysperchon Aetolos, Macedoniam vastantes compescuit, Antipater in Syriam profectus imperii curam suscepit, bello adversus Eumenem Antigono delegato, cui Cassander tribunus est datus, ne posset clam privatum negotium agere. Antigonus comparato celeriter exercitu Macedonum, bellum in Cappadocia infert Eumeni, et Apollonidem equitatus eius ducem ad proditionem pellicit. Quare subito equitum secessu consternata Eumenis acies vincitur, Dux ipse in Armeniam profugus in castello Nora obsidetur. Sed ingens erat Eumenis calliditas, animique magnitudo. Cum videret Macedonum reges inanem habere regni speciem, multosque et pari animo viros rerum pro tempore potiri, qui singuli privatim sibi, quam publico consulere mallent, sperabat suam prudentiam, reique militaris peritiam ac fidem, facta

quadam fortunae mutatione facile requisitum iri, ideoque obsidionem toto anno constanter perferebat. Interim Alcetam in Pisidia devincit Antigonus, Attalum, Docimum et Polemonem, socios Eumenis, capit. Alcetas praesentiens Temesianorum fraudem, sibi ipsi vitam infelici dextra eripuit. At Eumenes consilio se suo haud fefellit. Etenim Antipater moriens interea mutatis quarundam provinciarum Satrapis, Polysperchonti, ducum Alexandri vetustissimo, tutelam regum imperiique administrationem commendarat, addito ei Tribuno Cassandro. Ea mutatio cum pernotuisset, Antigonus animum ad Asiae imperium extulit, statuitque nec regibus amplius, nec tutoribus eorum parere. Habebat enim peditum LXM, equitum XM, Elephantos XXX. Illis statim annititur Ardiaeum Phrygia, Clytum Lycia expellere, Ephesum capit, pecunias in Macedoniam ad reges deportandas intercipit, Eumenem obsidione solutum sibi adiungere parat, omnia denique ut rebellionis manifestus, agere incipit. Nec deerat ambitionis societati Cassander, turpe sibi ratus, Polysperchontem patris iudicio praelatum in administratione imperii. Igitur ad Ptolomaeum occultas mittit litteras, qui iam capto Laomedonte Syriae praefecto, totam Syriam ac Phoenicem ditioni suae adiecerat. Ierosolymam etiam sabbati religione haud defensam, inique occupaverat, opesque tenebat plus quam regias, adeo ut classem e Phoenice in Hellespontum expediret. Transgressus inde in Asiam Cassander, foedus cum Antigono percutit, et ab eo classem militemque ad excutiendum tutoria potestate Polysperchontem impetrat. Contra Eumenes, ab Olympiade et Polysperchonte ad tuendum domum regiam sollicitatus, Argyraspides veteranos, aliasque insignes nactus copias, in superioris Asiae provincias proficiscitur, relicta Cassandro et Polysperchonti de Europa dimicatione. Ita quinto post Alexandri obitum anno, totus pene orbis novis bellis seditionibusque exarsit, ut verissime scriptor historiae Maccabaeorum affirmet, multiplicata esse mala super terram.

Eodem tempore Romani cum Samnitibus et Appulis bellum, variis interpellatum cladibus indutiisque, trahebant. In quo L. Papyrii Dictatoris severitas, Romanorum ad furcas Caudinas ignominia, et mox eiusdem Papyrii Cursoris de Samnitibus victoria enituere. Expugnata enim Luceria, Samnites vicissim sub iugum misit, quemadmodum illi auctore Pontio Romanos sub iugum miserant.

Inter haec Polysperchon Olympiadem, quae propter inimicitias cum Antipatro et Cassandro in Epirum secesserat, reducit in Macedoniam. Euridice uxor Aridaei regis muliebri aemulatione perculsa scribit nomine regis Polysperchonti, Cassandro exercitum tradat, in quem administrationem transtulerit regni: eadem et in Asiam Antigono per epistolas nuntiat. Quo beneficio devinctus Cassander, nihil non ex arbitrio muliebris audaciae gerit. Deinde profectus in Graeciam multis civitatibus infert bellum; quarum excidio, veluti vicino incendio, territi Spartani, urbem quam semper armis, non muris defenderant, contra veterem maiorum gloriam, murorum praesidio includunt. Sed mox Cassandrum a Graecia turbatus Macedoniae status revocavit. Nam Olympias mater Alexandri, cum prohiberi finibus Macedoniae ab Euridice et Aridaeo coepisset, indignitate rei moti Macedones, ad ipsam transiere. Olympias furens impotentis ira animi, Aridaeum captum excruciavit stimulis, Euridicem ad suspendium adegit, Nicanorem Cassandri fratrem, ac centum alios Macedones, Cassandro amicissimos, crudeliter mactari iussit. Aridaeus (quem Macedones Philippum nominaverant) nomen imperii potius quam imperium gesserat sexennio, potestatemque vix rite degustatam miserando commutavit exitio.

Sub haec in Asia Antigonus, postquam victa Polysperchontis et Clyti classe, imperium sibi maris vendicasset, adversus Eumenem proficiscitur, qui contractis in unum Superioris Asiae copiis, consilio et armis formidolosissimus ducum videbatur. Invidiam honoris, quod se Chersonesium Macedones ducem non ferrent, fictitio diluebat tribunali, cui speciem Alexandri imposuit, ut tamquam praesenti eius numine de summa rerum decernerent. Itaque in Paraetacis ad Cubratem Flicum Antigono conflixit, eumque male acceptum in Mediam hiematum coegit redire, peditum ducentem 28 milia, octo equitum, Elephantos LXV, quos Eudamus ex India, interempto per dolum Poro rege, adduxerat. At Eumeni tamen infortunata haec militia per Macedonum fraudem ambitionemque provenit. Quamquam enim callidum Antigonum calliditate superasset saepius, ac postremo etiam proelio omnem eius peditatum Argyraspides veterani in fugam coegissent, tamen ob amissa impedimenta irati, Imperatoris sui capite alienam mercari gratiam non erubuerunt, fortissimorumque virorum prodito sanguine, coniuges liberosque suos, quam tot bellis spectata virtute maluerunt recuperare. Igitur traditus Antigono Eumenes, et aliquamdiu in vinculis habitus, a custodibus iugulatur; Antigenes, fortissimus Argyraspidum dux, vivus exuritur; Eudamus elephantorum magister trucidatur, omnia in Antigoni manus veniunt, Orientis victores perfidia partim sua, partim aliena vincuntur. Nec Olympias diu regnavit, quae crudeli principum caede favorem sui in odium verterat. Cassander enim praeposito Athenis Demetrio Phalereo, iniurias ab Olympiade suis illatas ultum in Macedoniam proficiscitur. Olympias diffisa Macedonibus, cum nuru roxane, et nepote Hercule, in Pydnam urbem concedit. Deidamia Aeacidae regis filia, et Thessalonice privigna, multaeque aliae principum matronae, speciosus magis quam utilis grex, comites reginae fiunt. Obsidet eas Cassander, Aeacidae auxilia eludit, fame ferroque urget Olympiadem, et ad deditionem compellit faciendam. Hinc in contionem vocato populo, subornat parentes et cognatos interfectorum, qui sumpta lugubri veste, crudelitatem mulieris accusent; a quibus accensi Macedones, nec auditam nec defensam a quopiam, sine respectu pristinae Maiestatis occidendam decernunt Alexandri matrem: Immemores prorsus, quod per filium eius, virumque non solum vitam ipsi inter finitimos tutam habuissent, verum etiam tantas opes imperiumque orbis quaesiissent.

Cassander fugam suadet Olympiadi, non quod servatam cuperet, sed ut, cum ipsa se fugae damnasset, et in navigatione periisset, iustas dedisse poenas videretur. Negante ea se fugituram, et ad causam apud Macedones dicendam se offerente, Cassander Macedonum inconstantiam veritus, ducentos milites ad eam necandam mittit, qui maiestate attoniti reginae, re infecta, substiterunt, donec interfectorum cognati interritam confoderent, nihil muliebriter querulantem, sed ut Alexandrum posses etiam in moriente matre cognoscere.

Hoc facinore perpetrato, Cassander Thessalonicen Alexandri sororem matrimonio sibi iungit, filium Alexandri cum matre in arcem Amphipolitanam mittit custodiendos, regiamque se habere auctoritatem omnibus patefacit. Thebas quoque vigesimo, postquam excisae fuerant, anno, civium superstitibus restituit, Graecorum gratiam populari facto quaerens. Itaque finitum certamen inter duces Alexandri videbatur, tenente Ptolomaeo Aegyptum, cum Africae parte maiori, et Cypro ac Phoenice, Cassandro Macedoniam cum Graecia, Asiam Antigono, Thraciam et Hellespontum Lysimacho. Sed maior erat Antigoni potentia, quam ut reliqui serendam existimarent.

Pythonem Media, Peucesten Persia amoverat, Argyraspidas in Arachosiam

relegarat, a Seleuco Babylonis satrapa, tamquam imperator Asiae, rationes exigere proventuum audebat. Ea arrogantia adeo alienavit Seleuci animum, ut assumptis L equitibus ad Ptolomaeum profugeret, a quo perbenigne est susceptus. Igitur Seleucus, accusato gravissime Antigone, facile perfecit, ut Ptolomaeus, Cassander et Lysimachus, inita societate, ab Antigono postularent praedae Eumenianae, captarumque provinciarum divisionem. Antigonus negavit, se in eius belli praemia socios admissurum, in cuius periculum solus descendisset. Et ut honestum adversus socios bellum moliri videretur, coacto suarum partium consilio, Cassandrum Macedonum hostem iudicat, se Olympiadis vindictam, et regis sui matrisque tutelam suscipere divulgat, Graecosque omnes pronuntiat liberos. His cognitis, socii duces bellum terra marique enixe instruunt, Antigonus Tyrum, Ioppen, Gazam in potestatem suam redigit, classem aedificat, Cyrum sibi adiungere parat, cum Polysperchonte eiusque filio Alexandro amicitiam firmat, sed infirmatam mox Cassandri asturia, cum is Peloponnesi administrationem Alexandro concederet. Secutae utrinque urbium in Cypro, Graecia, Asia, insulis, expugnationes, fugae caedesque hominum innumerae, Ptolomaeus Polyclito duce Antigonianos in Cilicia, vicissim Antigonus Cassandrianos in Caria strategematis opprimunt. Demetrius XXII annorum iuvenis, Ptolomaeo opponitur, Pater Antigonus transcendit Taurum, Cassandri et Lysimachi molitionibus occursurus. Lysimachus Thraces, qui ad Antigonum defecerant, cruento proelio sternit, Cassander Epirotas, occiso rege Aeacida. Antigonus, misso Telesphoro, plerasque Peloponnesi urbes subigit. Tentatur sane pax, sed fluxa, ut inter cupidos regnandi, fide. Infida omnis regni societas ostenditur.

Olympiade 117. Antigonus duce Ptolomaeo patruele, Graeciae urbes, expulso passim Cassandri praesidio, in libertatem asserit.

Ptolomaeus per Agin legatum Cyrenaeos ad oboedientiam reducit. Ipse in Cyprum navigat, victisque rebellibus Nicocreontem totius insulae ducem creat. In Cilicia quoque et Syria secundis usus consiliis, a Seleuco ad proelium cum Demetrio committendum incitatur. Nec abnuit Demetrius, militum favore subnixus. Sed conflictu superiores veterani duces Ptolomaeus et Seleucus, pulso Demetrio, fugientes persequuntur Gazam usque, et urbem ipsam occupant. Cecidit et Python Agenorides, Alexandri ducum haud postremus, Elephanti omnes, militumque VIII milia capti sunt. Victorum maior moderationis, quam fortitudinis gloria celebratur. Siquidem et amicos Demetrii gratis dimisere, et ipsius privatum instrumentum omne ac familiam reddiderunt, dicentes non propter praedam, sed propter dignitatem inivisse bellum, indignatos, quod Antigonus devictis diversae factionis ducibus solus communis victoriae praemia corripuisset. Ptolomaeus recuperata etiam Tyro, et plerisque Cavae Syriae urbibus, Seleuco DCCC pedites, CC equites tradit, cum quibus Babyloniam repetit. Ille divino prorsus favore usus, statim provinciam recepit, Nicanoris Mediae Praefecti copiosum exercitum ex insidiis fudit, Mediamque et Susianen in suas pellexit partes, subitoque regium sibi splendorem comparavit. Interim Cillas Ptolomaei dux, dum negligentius castra habet, a Demetrio oppressus, cum exercitu capitur, qua clade, et Antigoni a Phrygia reditu, territus Ptolomaeus, Ioppen, Samariam, Gazam, aliasque Phoenices et Syriae urbes destruit, inque Aegyptum fugibundus recedit. Antigonus, recuperatis sine negotio Syria et Phoenice, Athenaeum ad subigendos Arabes mittit, qui prima felicitate ad ignaviam seductus, gravem accepit cladem, quam ulciscens Demetrius, Nabathaeos ad petendam adegit pacem.

Sequenti anno, qui erat a morte Alexandri tertius decimus, cum pace constituta, Europae imperium Cassandro esset promissum, donec Alexander Iunior adolevisset, veritus ille, ne per adolescentem favore paterni nominis, regno Macedoniae deturbaretur, occidi eum tacite cum matre Roxane iubet, corporaque terra obrui, ne caedes sepultura proderetur. Et quasi parum facinoris in matre Alexandri, coniuge, filioque admisisset, XV post decessum eius anno, alterum quoque filium Herculem, iam septendecim annos natum, quem Polysperchon reducere in regnum conabatur, pellecto ad parricidium ipso tutore, cum matre Barsine veneno interficit: Scilicet quasi regnum Macedoniae quod affectabat, aliter consequi quam scelere non posset. Eo anno Eclipsis Solis tanta fuit, ut plane diem noctem diceres, stellis undique apparentibus, ipsumque adeo solem detestari regnantum scelera pronuntiares. Tum Agathocles, qui adolescens figulinam ob paupertatem didicerat, et postea uxoris suae locupletatus divitiis, per fraudes et sceleratam audaciam, Syracusanae corripuerat imperium urbis, varia cum Siculis et Carthaginiensibus fortuna per octennium belligeratus, atque ad extremum prope Syracusas victus, exercitum in Africam transtulit, relictoque in patria praesidio, Carthaginienses ad sua tuenda revocare studuit. Itaque Magnam et Tunetem urbes capit, acie Carthaginienses improvisos superat, magnumque Poenis metum incutit. Illi cum Deos sibi iratos iudicarent suos, Saturno ducentos e nobilissimis iuvenes immolant, Herculi Tyrio supplicationes faciunt, et Amilcarem (id quod in votis erat Agathocli) e Sicilia deducere iubent copias, qui dimissis in Africam VII milibus, dum Syracusas obsidet, paulo post a paucis Syracusanorum superatur, et miserabili cum cruciatu occiditur. Agathocles oppidis Africae plus quam ducentis potitus, Carthaginienses quoque Tunetem obsidentes, non parva afficit clade. Unde planissime patuit, quam parum illos daemonia cruentis placata hostiis adiuvarent.

Inter Macedonum quoque Duces recrudescebat bellum. Ptolomaeus fratre Antigoni genitus, cui copias in Peloponneso commiserat, ad Cassandrum deficit. Ptolomaeus Aegypti princeps, ob praesidiis munitas Graecorum civitates, quas liberas esse oportebat, Antigono bellum faciens, repellitur quidem a Demetrio: At Nicoclem, Paphiorum regem, cum propinquis mori cogit. Nec diu post patruelem Antigoni Ptolomaeum, ad se pellectum, cicuta tollit, hominem novarum rerum cupidissimum, qui hac morte patruo suo Antigono perfidiae poenas dedit. Supererat de Alexandri stirpe soror Cleopatra, quam certatim duces ambiebant, matrimonii dignitate imperium firmaturi. Ea ad Ptolomaeum, nuper occupatis Graecis civitatibus celebrem, animum adiecisse comperta, Antigoni fraude Sardibus primum custoditur, mox per corruptas quasdam mulieres nefarie interimitur. Talibus consumpti fatis Philippi posteri, documentum dedere eximium humanae fragilitatis, et poenarum periuros eorumque heredes manentium. Nam intra triginta annorum spatium, partas fraude et caedibus totius pene orbis opes, iisdem, quibus acquisiverat artibus, Philippi posteritas amisit. Ceterum annus post Alexandrum decimus tertius, quo Seleucus Orientem recepit, et Ptolomaeus Palaestinae Syriaeque afflixit civitates, victo ad Gazam Demetrio, novum imperio Graecorum initium praebuit, ex quo scriptoribus Iudaeorum annos supputare Graeci regiminis visum. Tum etiam Ptolomaeus multos Iudaeorum deportavit in Aegyptum, quorum perspecta fide et religione, in honore eos habuit, et Alexandriam pari cum Macedonibus iure inhabitare permisit, Onia Iaddi filio Pontifice Hierosolymorum.

Nec multum intervenit temporis, cum Duces Macedonum praecipui Regium

sibi nomen palam sumere sunt ausi. Nam Demetrius, Antigoni filius, Athenas aggressus, Pyraeum cepit, sine quo Athenae esse non poterant. Dedita urbe Demetrium Phalereum dimisit in Aegyptum, expugnatisque Cassandri praesidiis, Athenienses, Megarenses, aliasque civitates Graeciae libertati restituit: ob quam rem summis eum ac pene divinis honoribus vana Graecorum ingenia affecere. Abhinc in Cyprum navigavit, captisque nonnullis oppidis, Salaminem terribili machinarum apparatu perseveranter oppugnavit, donec Ptolomaeus suis auxilio veniens proelii navalis fecit copiam, quo nec sine clade, egregie victor Demetrius, Cyprum subegit totam, et ad patrem tunc temporis Antigoniam urbem aedificantem, gratulabundum misit nuntium Aristodemum Milesium.

Ptolomaeus, ne ob acceptam cladem minoris apud suos auctoritatis haberetur, se quoque regem dicit. Quibus auditis, Seleucus, Cassander et Lysimachus, et ipsi regiam sibi vendicant maiestatem, ac pro uno multi subito emergunt reges. Huius honoris ornamentis tamdiu omnes abstinuerant, quoad Alexandro iustus haeres fuit, verecundia iustitiae ardentes ambitione animos paulisper reprimente. At postquam Cassander regii nominis heredes ferro tollere non dubitasset, Antigonus etiam minimam nominis praedam de facili invasit, eoque exemplo tacitas reliquorum cogitationes in medium evocavit. Sed nec huius nec illius posteris firmum mansit imperium, caelorum Rege iniustas cupiditates perpetuis flagris castigante.

Eadem tempestate in Sicilia Agathoclis crudelis ambitio clarius eluxit. Is Carthagini inhiabat, et Ophellam Cyrenaicae a Ptolomaeo praepositum, in societatem traxerat, potiundae totius Libyae inanissima spe tumentem. Coniunctum autem sibi cum maximis copiis scelerata fraude perdit, copias quoque amici suae potestati subdit. Comperto etiam, Bomilcarem Carthaginiensis tyrannidis invasorem, militum fraude periisse, Regem se ipsum dicit, et Uticam urbem expugnat. Hinc relicto ad continuandum bellum filio Archagato, transit in Siciliam, ut civitates, quae Agrigentinorum ductu in libertatem se erexerant, ad oboedientiam reducat. Sed dum ipsi cum Dinocrate exulum duce res est. Archagatus gemina a Poenis clade afficitur, et in Uticensium compulsus urbem, magnis obsidetur copiis. Igitur Agathocles, astu superatis Poenorum classiariis, et Siculorum praestantissimis sueta truculentia necatis, in Libyam solvit, cladem Poenis regesturus. Ibi armis inferior plurimos suorum amittit, sociisque deficientibus, eandem in aliis fidem, qua ipse erat, reperit. Sed nec illi nec Poenis propitius erat Deus, sanguinarios semper mortalium animos detestatus. Nam dum Poeni captivorum pulcherrimos diis immolant suis, incenso igni validus repente incumbit ventus, raptaque in proxima tabernacula flamma, cum universis plurimos mortales absumit castris. Qui effugerant, in transfugas incidunt, ab Agathocle ad Poenos tendentes, et ab iis pro hostibus trucidantur. Vicissim transfugae igni castrorum, ad quae iter intenderant, consternati, plerique aut a Siciliensibus, aut sociis, celantibus omnia tenebris, miserabiliter necantur. Sic ad novem hominum milia nefandae Poenorum arae perdiderunt. Agathocles cladibus perculsus, clam exercitu in Siciliam refugit, qui relictum se a duce inter barbaros indignatus, Archagatum et Heracliden filios eius trucidat, et cum Poenis pacem facit. Ille in rabiem efferatus, Aegestanos, ad pecuniam ei dandam collectos, inaudita crudelitate omnes interficit, et militum, qui in Africa erant, propinquos passim comprehensos iugulat. Mox rebus suis desperatis, tyrannidem deponere, et in gratiam redire cum Siculis sera paenitentia expetit, Dinocrata refragante. Hunc cum acie vicisset, in Italiam transiit, et cum Brutiis Crotoniatisque gessit bellum. Dum hisce malis reliquus orbis ingemiscit,

Romanis cum Samnitibus, Hetruscis, et Umbris cruenta etiam bella ducuntur. Satricum, Sora, Nola, Cluvia, Bovianum, variis expeditionibus, de Samnitibus captae. Hetruscorum LXM a Q. Fabio uno proelio caesa. Ab eodem dictator dictus L. Papyrius, quamquam inimicus, Samnites celeberrima victoria fudit. Appius Claudius viam a se dictam, Roma Capuam versus muniit, alter Censorum Plautius Venos, inventis venis, fontalem urbi aquam induxit.

Enituere tunc ingenia philosophorum, contrariis semet placitis, non minus quam Reges armis invicem oppugnantium, Cratetis Thebani, qui paupertatem, Pyrrhonis Eliensis, qui dubitationem, Epicuri Atheniensis, qui voluptatem, Menedemi Eretriensis, qui honestatem, Xenocratis Chalcedonis, qui continentiam docuit: Nec defuerunt historiarum scriptores egregii, Megasthenes Persa, Agatarchides Cnidius, Hieronymus Cardianus frater Eumenis.

Haud scio an addam Menandrum, novae auctorem comoediae, a regibus Macedoniae et Aegypti classe et per legatos petitum. Indigni certe Hosthanes, magices propagator, et Theodorus Atheus, qui litteris memorantur, nisi cum seria profanitatis exsecratione.

PTOLOMAEUS SOTER, SELEUCUS NICANOR, DEMETRIUS POLIORCETES, LYSIMACHUS.

IAm erant reges pro uno Alexandro multi, quemadmodum de imperio Graecorum Daniel praedixerat. Ptolomaeus Aegyptum, Antigonus cum Demetrio Asiam, Seleucus Orientem, Lysimachus et Cassander occidentales Graecorum, barbarorumque provincias tenebant, cum de integro bellum Antigonus conflavit. Aegyptum enim omnibus modis Ptolomaeo eripere tentabat, sed Deo adversante conatibus, Rhodios Demetrius tantis vexabat apparatibus, ut Poliorcetae nomen ex admiranda urbium oppugnatione duceret. Verum et illinc nomine, non imperio auctus abscessit. Ptolomaeus egregie sustentans Rhodios, Soter ab iis dictus est. Multas tamen Graecorum civitates Sicyonem, Corinthum, Scyrum, Aegium, alias, aemulorum nudavit praesidiis, et in libertatem vindicavit, Cassandroque Graecia pulso, Dux Graecorum appellatus est, eodem tempore, quo Romani Samnites maximis damnis attritos, post 22 annorum bellum, petita tandem pace bearunt.

Ceterum Ptolomaeus et Cassander, ceterique alterius factionis reges, cum carpi se singulos ab Antigono viderent, dum privatum singulorum, non commune universorum bellum ducunt, per epistolas se invicem confirmantes, tempus locumque coeundi condicunt, bellumque omnibus viribus instruunt. Cui cum interesse Cassander propter finitimas Demetrii vires non posset, Lysimachum cum ingentibus copiis in auxilium sociis mittit. Lysimachus Phrygiam maiorem, Ephesum et Sardes, feliciter in potestatem redigit, neque Antigono ante Seleuci adventum facit copiam proelii, cogitque Demetrium e Graecia Asiam petere. Ptolomaeus quoque omnes Cavae Syriae [Reg: Coelesyriae] urbes, excepta Sidone, expugnat. Interim Seleucus peditum viginti milia, equitum duodecim, elephantos pene D, currus falcatos centum, in Cappadociam adducit, iunctisque Lysimacho copiis, proelium cum Antigono committit. In eo Antigonus iam octogenarius occiditur, Demetrius ex acie profugus, cum parte copiarum elabitur in Cyprum. E Cypro Athenas petit, quas ob redditae libertatis memoriam quam maxime sibi fidas reputabat. Sed longe deceptus est suoque didicit damno, civitates non tam amore et benevolentia, quam saepius metu ductas, potentiores honorare. Nam afflictum adverso proelio ne urbe quidem sua receperunt Athenienses, quam paulo ante victoriam Deum

et Servatorem suum praedicaverant. Perosus vanitatem Demetrius, vacuus tunc ulciscendi virium, in Chersonesum navigat, et e Lysimachi provinciis, quem socii reges negligebant, militem opesque venatur.

Paulo post insperata ei obtigit felicitas. Nam Seleucus ab India ad Oceanum totius potitus Asiae, filiam Demetrii in matrimonium postulavit. Conspicatus enim geminas inter Ptolomaeum et Lysimachum nuptias, (nam alteram Ptolomaei filiarum sibi, alteram Agathocli filio copulaverat Lysimachus) adiungendum sibi Demetrium nova affinitate iudicavit. Igitur quamquam ex Apama Persica filium haberet Antiochum, tamen ei Stratonicen, quam Demetrius e Phile Cassandri sorore genuerat, superinducere non dubitavit. Hanc dum ad novum generum deducere parat Demetrius, exscensione in Ciliciam facta, intercipit thesauros in castello Quindano depositos, ipsumque Plistarchum provincia illa exuit. Qui ne Cassandrum in bella nova accenderet, Demetrius Philen coniugem suam, Cassandri et Plistarchi sororem, deprecatum ad affinem Cassandrum misit. Hinc cum Siciliam et Sidonem reposceret Seleucus, dedignatus eius avaritiam Demetrius, in Graeciam expeditionem facit, expugnatisque fame Athenis veniam dat ingratitudinis. Ne Spartam occupet, novo impeditur infortunio, quod Lysimachus Asiae oppida, Ptolomaeus totam Cyprum, excepta Salamine, interea occuparant. Dum ista fiunt, Cassander viginti duos annos Macedoniae dominatus, aqua intercute, et vermibus e vivo corpore enatis moritur. Mortuo qui successerat, Philippus filius tabe, post vertentem annum, consumitur. Continuas illorum mortes seditio, et foeda Cassandrianae domus strages secuta. Antipater et Alexander fratres de regno dissidebant, Thessalonice mater, propensior Alexandro visa, a maiore filio, cum vitam etiam per ubera materna deprecaretur, nefarie interimitur. Ob haec igitur Alexander, in ultionem maternae necis, gesturus cum fratre bellum, auxilium a Demetrio postulat: nec Demetrius, spe invadendi regni Macedonici, moram facit. Cuius adventum verens Lysimachus, persuadet genero suo Antipatro, ut malit cum fratre in gratiam redire, quam paternum hostem in Macedoniam admitti. Inchoatam igitur inter fratres reconciliationem, cum praesensisset Demetrius, per insidias Alexandrum interfecit: Occupatoque Macedoniae regno, caedem apud exercitum non fecisse se testatus, sed occupasse ab Alexandro structas insidias, excusat facile, et commemoratione scelerum Cassandreae domus in Alexandrum et stirpem regiam, mitigato populo, Rex Macedoniae appellatur. Lysimachus quoque cum bello Doricetis (Plutarchus Dromichaetem nominat) Regis Thracum premeretur, ne eodem tempore et adversus Demetrium dimicare necesse haberet, tradita ei parte generi, pacem ultro amplectitur. His peractis, Seleucus Bactris, Hircania Indiaque potitus, Nicanor a continuis victoriis appellatur. Urbes condidit plurimas: In memoriam paterni nominis decem et sex Antiochias, in honorem matris sex Laodiceas: novem sui nominis Seleucias; tres Apamias, Stratonicem unam, uxorum nominibus insignitas. Alias praeterea multas, aut a Graeciae, aut a Macedoniae urbibus, aut ab operibus quibusdam suis denominavit. Earum clarissima erat Seleucia ad Tigrim, per quam Babylon desolata est, ut divini Prophetae praedixerant. Cumque LXII teneret provincias Seleucus, uxorem tamen Stratonicam a filii libidine immunem tenere non potuit. Persuasus enim ab Erasistrato medico, Antiochum insanabili ob novercae amorem morbo flagrare, cui solus rex tradita coniuge mederi posset, consensit impuro consilio, regemque filium et novercae maritum fecit, sibi duntaxat Asia, quae intra Euphratem et mare

mediterraneum est, ad vitae tempus reservata.

Porro Demetrius Thebis expugnatis, amotoque Pyrrho, bellicoso Epiri Rege, qui Macedoniae inhiabat, Asiam paternum regnum recuperare statuit, cum dudum a se Macedones superbia et voluptatum studiis abalienasset. Martem enim hi tyrannum, legem vere regem existimabant. Quare parum profecit sua expeditione Demetrius, quantumvis ad centum milia peditum, duodecim comparasset equitum, et naves fere quingentas. Etenim Ptolomaeus, Seleucus, et Lysimachus, experti priore certamine, quantae vires essent concordiae, pacta societate, adunatisque exercitibus, bellum in Europam transtulere, adiuncto sibi Epiri rege Pyrrho, quam Macedones maximi faciebant. Cum ergo Lysimachus Beroeam, Ptolomaeus Graeciae urbes expugnaret, Pyrrhus Demetrii corrumpit exercitum, ipsoque in fugam acto regnum Macedoniae occupat, parte eius Lysimacho relicta. Phile coniugum una Demetrii (nemo enim regum illo in libidines proiectior) tam multiplicem fortunae mutationem exsecrata, voluntaria se morte subtraxit ignominiae. Antipater Cassandri filius, a Lysimacho socero, quod regnum sibi ademptum inaniter quereretur, necatus est: atque ita universa Cassandri domus, Alexandro, seu necis ipsius, seu stirpis exstinctae, poenas partim caede, partim supplicio, partim parricidio luit. Porro Demetrius, amissa ob iniquitatem potius suam, quam fortunae Macedonia, deposuit septimo anno regni insignia, resumptisque quot colligere poterat, copiis in Asiam transivit. Ibi traditam ab Eurydice Ptolemaei filiam accipit, Sardesque et alias nonnullas urbes occupat. Verum ab Agathocle, Lysimachi filio, commeatu interclusus, fame, lue, aliisque infortuniis maximam exercitus partem perdit, et ad Seleuci se opem applicare cogitur. Quam ne impetraret, effecit Patrocles Seleuci amicus, intutam asserens imperio et formidolosam tanti hospitis praesentiam. Oppugnatus igitur a Seleuco Demetrius, et ad desperationem adactus, fortiter se defendit, periculosamque fortissimo licet adversario, belli aleam ex salutis suae desperatione reddidit. Tandem destitutus a militibus, et ad instar ferae, obstructo undiquaque exitu, perculsus, Seleuco se dedit: Cuius gratiam quo minorem experiretur, nimiis aulicorum studiis effectum est. Persuasi enim, maximo eum in honore futurum apud regem, certatim ad ipsum honorifice deducendum prosiliunt, et Seleuci misericordiam ambitiosa hac adulatione in tristem vertunt invidiam. Misso enim cum valida cohorte Pausania, Demetrium comprehendi, et in Cherronesum Syriacam deportari iubet, ubi per triennium captivus, lusu et ebrietate acriores de infortuniis suis cogitationes sepeliit, datisque ad filium Antigonum litteris, pro mortuo se deinceps habendum scripsit. Antigonus Graeciae quasdam tenebat urbes; Pyrrhum autem Lysimachus, paulo ante socium, Macedonia rursus eiecerat. Inter haec Siciliae Agathocles digno, ut fieri assolet, tyrannide fato perfunctus est. Maenon ei exoletus venenatum supposuit scalprum, quo dum dentes purgat, infecta veneno gingiva, per omnes mox nervos articulosque vim humoris pestiferi diffudit, tyrannusque velut intestino singulorum membrorum bello, horrendum in modum impetitur. Ex ea desperatione oborto inter filium nepotemque Agathoclis dissidio, nepos eius Archagatus regnum sibi vendicat, Agathoclem patruum trucidat, trucidatum in mare abicit. Crescentibus hinc cura et aegritudine morbis, senior Agathocles, Texenam uxorem, genitosque ex ea duos parvulos, mittit in Aegyptum, vivusque cremari expetit, et crematur, cum regnasset annos 28, vixisset 72. Eo sic exstincto, et bonis publicatis, Maenon receptus ab exercitu, Archagatum dolo interficit; potitusque rerum Syracusanis bellum infert, qui adiutum a Carthaginiensibus

recipere urbe coguntur, mercenarios dimittunt. Mercenarii milites suscepti a Messeniis, infando scelere noctu omnes suos obtruncant hospites, ductisque illorum uxoribus, urbem potestatis suae faciunt, et novo nomine Marmarinam abinde appellant.

Per idem ferme tempus Ptolomaeus Lagides, qui et Soter, ex Euridice, Antipatri filia, susceptos liberos sprevit, et contra ius gentium Ptolomaeo minimo natu, quam ex Berenice genuerat, tradidit regnum, frustra dissuadente Demetrio Phalereo, et dicente, non habiturum amplius regem, quod in alterum, licet filium, transtulisset. At Ptolomaeus omni regno pulchrius regis esse patrem iudicabat.

Dum haec in Aegypto fierent, Lysimachus, Pyrrho, cui nupta erat Antigone, una filiarum Ptolomaei, ademit Macedoniam, et Heracleam, antiquissimam Thebanorum coloniam, interfectis Clearcho et Oxathre tyrannis, clientelae suae subdidit. Ea urbs Clearchum Satyrum, Timotheum, Dionysium, ex ordine sibi succedentes habuerat principes: Postremi Dionysii viduam, Amestrin nomine, Lysimachus sibi sociarat. Postea vero translato in Arsinoen, aliam Ptolomaei filiam, amore, Amestrin et Lysandram repudio dimiserat. Amestris, cum Heracleam in proprium se recepisset regnum, diro filiorum scelere in mari submersa, vindicem parricidii Lysimachum quondam maritum habuit, veteris igniculos amoris adhuc animo persentientem. Petenti ergo Arsinoae concessus Heracleae dominatus, quae mulier senectutem Lysimachi ad immania facinora impulit, exemplumque dedit mortalibus, fraudis novercalis iuvencularum in privignos, laudatioribus matronis genitos. Nam delirus amore Lysimachus, instinctu novercae Arsinoes, Agathoclem filium, e Lysandra ipsius Arsinoes sorore natum, sustulit veneno, quem et antea in successionem ordinaverat, et multa per eum prospere bella gesserat. Parricidium secutae principum caedes sunt, luentium supplicia, quod egregium animi iuvenem nefarie occisum dolebant. Terrae motus antea Hellesponti et Chersonesi regiones concusserat, et Lysimachiam quoque everterat urbem, a Lysimacho conditam: ruinam regno stirpique Lysimachi portendens. Nam et hi, qui caedibus superfuerant, et hi, qui exercitibus praeerant, odio parricidae et delirantis libidine senis, ad Seleucum deficiunt, eumque pronum iam ad id ex aemulatione gloriae, bellum Lysimacho inferre compellunt. Inter eos Philetaerus erat, omnem Lysimachi pecuniam tenens, qui occupato Pergamo, se cum gazis omnibus Seleuco tradidit. Ultimum hoc certamen commilitonum Alexandri fuit, et velut ad exemplum fortunae par reservatum. Lysimachus quattuor et LXX annos natus erat: Seleucus septem et LXX. Sed in hac aetate animos iuveniles, imperiique insanabilem ambo reges gerebant cupiditatem. Quippe cum orbem duo fere soli tenerent, angustiis sibimet inclusi videbantur, avaritiaeque finem, non imperii terminis sed vitae spatiis metiebantur. In eo bello Lysimachus, amissis ante variis casibus XV liberis, non instrenue moriens, postremus domus suae ruinae cumulus accessit. Traiecit eum pilo Malacon, vir Heracliensis, Heraclea mox Malaconis patria, reginae Arsinoae data dono procuratorem eius Heraclitum in vincula misit, libertatemque tot annis perditam mascule recuperavit. Regnavit Lysimachus, et Satrapa fuit annos XL. Corpus eius iam tabidum, indicio canis repertum est. Laetus victoria Seleucus, victoremque se victorum orbis serens, non multo post et ipse fragilitatis humanae exemplum fuit. Quippe post menses admodum septem a Ptolomaeo, cuius sororem Lysimachus in matrimonio habuerat, cuiusque opera Agathoclem filium occiderat, per insidias circumventus, in Macedonia, quam reliquae vitae hospitium delegerat, trucidatur, anno post mortem Alexandri XL.

Ita imperium orbis, quod Seleucus pene solus semestri spatio tenuerat, iterum in partes suas laceratum varii rapuere, Macedonia totius orbis praedatrix, XL annis duodecim reges passa, aliis vicissim largiter praedae fuit. Nam post Alexandrum Antipater et Craterus eam habuerunt, hinc Aridaeus et Eurydice, mox illis interfectis Olympias et Polysperchon. Olympiadem et socios eius Cassander sustulit. Cassandri tres filii, Philippus, Antipater et Alexander, cadavera regum potius, quam reges, Pyrrhum et Demetrium pro adiutoribus successores sunt nacti. Pyrrhum Lysimachus, Lysimachum Seleucus, Seleucum Ptolomaeus deiecit, mox ipse etiam novae cladis documentum saeculis daturus. Sub has Macedonum tempestates Italorum sanguine res Romana crevit.

Primum Hernici, movere bellum quam gerere meliores, in deditionem accepti. Aequorum unum et XL oppida intra dies sexaginta a Sempronio et Sulpitio Coss. oppugnando capta, pleraque eorum diruta atque incensa, nomenque Aequorum prope ad internecionem deletum. Et exemplo eorum calamitas fuit, ut Marrucini, Marsi, Peligni, Ferentini, mitterent Romam oratores pacis petendae amicitiaeque.

Nec felicior exstitit Cleonymi Spartani expeditio, qui Tarentinis auxilio venerat. Transgressus enim e Corcyra Thurios, ab Aemylio Cos. in naves compellitur. Inde circumnavigatis Italiae littoribus, cum ad Venetos pervenisset, eodem accipitur modo: Vix quinta parte navium incolumi, nulla regione maris Adriatici prospere adita, inglorius Corcyram recessit. Paulo post Romae nova ambitio invaluit. P. Decius persuasit rogationem, ut quattuor Pontifices, quinque Augures e plebe crearentur. Ita octo Pontificum, novem Augurum numerus factus, eodem fere anno, quo Simon Oniae filius, Iaddi nepos, summum Dei Opt. M. Sacerdotium apud Iudaeos accepit et iniit, vir iustus, omnique sacrorum cura egregius, cui insigne Siracides elogium, insignis ipse doctor posuit.

De hinc Samniticum bellum revixit, quoniam servientibus pax gravior, quam infelix bellum videbatur. Igitur Lucanos infestando, protectores eorum Romanos denuo sibi faciunt hostes. Creati Q. Fabius Maximus quartum, P. Decius Mus tertium Cos. Samnites pertinaci proelio fusi, Samnium ab utroque Consule pervastatum est.

Margantia Romulea, Ferentinum captae. Similiter Appius et Volumnius Coss. Hetruscos Gallosque, Samnitibus factos socios, egregie excepere: Septem milia ac trecenti hostium occisi, plus quam 2000 capti. Victor Volumnius, Samnites praeda impeditos assecutus, Statium Egnatium ducem eorum capit, sex milia caedit, duo milia et quingentos vendit; Captivorum 7400 recepit. Cum praeda ingens sociorum in militum manus venisset, acciti edicto domini ad res suas noscendas, recipiendasque praestituta die: quarum non exstitit dominus, militi concessae: coactique vendere praedam, ne alibi quam in armis animum haberent. Refecti inde Coss. Fabius v. P. Decius IV. viri nati militiae, factis magni, ad verborum linguaeque certamina rudes, adversus quattuor populos, Samnites, Hetruscos, Gallos, Umbros, legiones ducere iussi. Unam enim legionem, cui praeerat L. Scipio, Galli ad Clusium deleverant. In proelio P. Decius, cum ferocius instarent hostes, exemplum patris, hortamen ingens ad omnia pro Rep. audenda, secutus, piaculum se luendis exercitus periculis fecit, confectusque vulneribus, lictores M. Livio Pontifici, qui devoventi se verba praeiverat, tradidit. Interim Fabius in dextero cornu primum cunctator, inde fatigatis hostibus audacior, concitatis vehementer legionibus adversam aciem in fugam impellit. Caesa ea die hostium XXV milia, octo capta. Nec incruenta victoria fuit. Nam ex P. Decii exercitu VIIM perierant, ex Fabii mille ducenti.

Hac strage nec in Samnitibus adhuc, nec in Hetruria pax erat. Hetruscorum iterum Fabius ingentem fecit caedem, Appius Volumniusque Procoss. Samnites, licet ab ultima spe dimicantes, caesis rursus XVIM, non pervicere, quin ultra sextum et quadragesimum annum bellum cum Romanis ducerent. Credo prodigia addidisse animum, quod in exercitu Appii plerosque fulminibus ictos constaret. Adeo ne infeliciter quidem defensae libertatis taedebat, et vinci, quam non tentare victoriam malebant miseri. Immo quod vix victor auderet (tantum desperatio ultima temeritatis facit,) Attilii Cos. castra oppugnare haud omnino vane ausi sunt. Aequo pene marte discessum, Romani castris defensis contenti, sequentibus etiam diebus difficiles pugnas habuere, aegreque Attilius, vota Statori Deo aede, fugientes legiones coercuit. Romanorum 7000, Samnitum 4000 cecidere.

Coss. deinde L. Papyrio cursore et Sp. Carvilio, ante pugnam iurare coactus miles Samnitium, diroque carmine in exsecrationem capitis, familiaeque et stirpis obstrictus, nisi isset in proelium, quo imperatores duxissent: et si aut ipse ex acie fugisset, aut si quem fugientem vidisset, non extemplo occidisset. Primoribus ea detestatione obligatis dictum, ut vir virum legeret, donec sexdecim M numerum confecissent: Paulo plus XX millium alius exercitus fuit. Concursam cum Papyrio est ad Aquiloniam, Carvilio Cominium urbem obsidente. Ibi nec Papyrio obfuit sinistrum auspicium, quo minus vinceret, nec Samnitibus furiale carmen, quin vincerentur, profuit. Impulsi enim acerrimo Romanorum impetu, iurati pariter iniuratique fugiunt, nec ullum amplius numen praeter hostes, metuunt. Sic caesa ad Aquiloniam ultra XXX milia, capti ad tria milia. Eademque fortuna ab altero Cos. ad Cominium gesta res. XV. milia in fidem venerunt, caesa ultra quattuor milia, eodemque die Aquilonia et Cominium deflagravere. Optimum visum imperatoribus, quo magis fractae res Samnitium essent, eo pertinacius et infestius agere. Cetera igitur oppida expugnata, resistentes quique caesi, captivorum opumque maxima praeda capta, Coss. triumphus omnium consensu delatus.

Sequens annus Fabium Gurgitem Cos. habuit, qui ad persequendas Samnitium reliquias missus, tam perdite rem gessit, ut remotus esset ab exercitu, nisi pater iturum se filio legatum pollicitus, suis consiliis Samnites devicisset. Tunc C. Pontius Imperator Samnitium securi percussus, tandemque pacem petentibus, foedus quarto renovatum est, cum Romani pestilentia victi, pro Aesculapio serpentem ex Epidauro advexere.

Ad extremum P. Cornelius Ruffinus, Marius Curius Dentatus, ambo Coss. contra Samnites missi, ingentibus eos confecerunt proeliis, bellumque cum Samnitibus per annos novem et LX actum tandem sustulerunt. Ruinae urbium ita dirutae, ut Samnium in ipso Samnio requiratur, nec facile appareat materia quattuor et triginta triumphorum. M. Curius in contione dixit: Tantum cepi agri, ut solitudo futura fuerit, nisi tantum hominum cepissem: tantum porro hominum cepi, ut fame perituri fuerint, nisi tantum agri cepissem. Legatis Samnitium aurum offerentibus, cum in foco ipse rapa torreret, Malo, inquit, haec in fictilibus meis esse, et aurum habentibus imperare. Nullus hostis fuit intra Italiam, qui libertatem Romanis carius quam Samnites vendiderint.

In haec tempora collocantur ab Eusebio, Laertio, Plutarcho, Suida, et aliis, Philosophi, Strato Lampsacenus, successor Theophrasti, Stilpo Megarensis, qui opibus amissis, nihil se amisisse dictitabat. Arcesilas Cratetis discipulus,

novae Academiae fundator, et Zeno Citticus, Stoicorum sectae conditor.

Poetae: Theocritus Bucolicorum scriptor, Cratinus, Alexis Thurius, et Philippides Comici, Theodectes Lycius Tragicus, oculis captus, quod divina mysteria fabulis deturpasset, exoratoque Deo valetudini restitutus. A Diodoro Siculo memorantur Historici, Diallus Atheniensis, Psaon Plataeensis, Timaeus et Callius Syracusani. A Suida Hecataeus Abderita, qui libros Iudaeorum ab ipso Deo traditos scripsit, ideoque res illis consignatas attingere, nefas esse poetis, ne profano ore sacra oracula polluantur. Seleuco historicos adiungit Anaxicratem et Asclepiodorum Tzetzes Historia 118. Onias, Iaddi fil. Iudaeorum Pontifex, ab Ario Spartanorum Rege peramica epistola honoratus, Simeoni Iusti filio reliquit Sacerdotium.

PTOLOMAEUS PHILADELPHUS, ANTIOCHUS I. SOTER, ANTIOCHUS II. DEUS, ANTIGONUS GONATES, DEMETRII FILIUS, PYRRHUS EPIROTA.

OLympiade 124 ad successorum Alexandri filios Asiae Europaeque imperium defluxit, quo tempore Ptolomaeum Lagi filium, Lysimachum et Seleucum, mox et Ptolomaeum Ceraunum obiisse, libro secundo commemorat Polybius, et in idem tempus Achaeorum Rei publicae initium confert, duabus e duodecim urbibus Dymaeis et Patrensibus inter se primam societatem pactis, quibus deinde reliquae consenserunt. Tunc igitur Ptolomaeus I quadragesimo post mortem Alexandri anno, regnum Aegypti, Africae, et Cypri reliquit filio, qui quod sororem Arsinoen, praeter leges gentium, impuro quodam Aegypti instituto, in amore et matrimonio haberet, Philadelphus a Graecis appellatus est. Sterile autem et infelix coniugium, contra leges fasque initum fuit. Regi honori fuit honor, quem doctorum virorum impendit ingeniis. Stratonem Philosophum, Praeceptorem suum, LXXX talentis remuneratus est. Aristotelis, qui primus bibliothecam congessit, imitatione, Demetriique Phalerei et aliorum eruditorum consilio inchoatam a patre bibliothecam Alexandriae, conquisitis undique libris, instructissimam reddidit. In eam quoque divinos Iudaicae gentis libros illaturus, LXXII interpretes a Pontifice impetravit Eleasaro, Oniae filio, quorum opera conversis in Graecam linguam lege Iudaeorum et Prophetis, summo orbem terrarum beneficio affecit, cui hoc pacto divina mysteria, in quibus solis mundi salus continetur, sermone vulgatismo tradita innotescere coeperunt. Liberalitate fuit plane regia, quam in liberas imprimis exercuit civitates. Iudaeorum 120 milia servitute, quam in Aegypto serviebant, liberavit, Pharum insulam, iactis in altum molibus, artificio Sostrati Cnidii, Isthmum fecit, navigantibus oportunissimum.

Huic regi frater erat, maior natu, cui ob violentam et praecipitem audaciam, Cerauni, id est, Fulminis nomen inditum. Eum regno exclusum a Patre Seleucus Nicanor, quod Lysandram eius sororem pro coniuge amaret, benigne apud se habuit, nec sine promissis, fore ut defuncto Ptolomaeo magno, in paternum Aegypti regnum restitueretur. Sed vana in hominem improbum beneficia fuere, qui tantum abfuit, ut benefactori gratiam referret, ut eum regno pariter vitaque spoliarit. Patrato scelere, celerrimis equis e Macedonia Lysimachiam contendit, profectusque ad exercitum ob memoriam paterni nominis, et favorem ultionis Lysimachi, rex declaratus est. Assumpta deinde classe et copiis,

cum Antigono Demetrii filio, qui in Graecia se continebat, paternumque regnum, quibuscumque poterat viribus, repetere conabatur, conflixit prospere, Antigonoque in Boeotiam amoto, Macedoniam obtinuit. Mox maiora ausus, sororis suae Arsinoes, Lysimacho quondam nuptae, amorem omni arte sibi conciliat, eamque profano Aegyptiorum ritu maxima pompa suo applicat toro. Promissa et puerorum Lysimachi adoptione, Cassandriam intrat, Arsinoae urbem propriam: Antiochum Seleuci filium, fratrem suum Ptolomaeum, et Pyrrhum Epiri regem vario mitigat astu. Externo autem metu deposito, impium et facinorosum animum ad domestica convertit scelera, sororis suae filios, quos interpositis capitis sui ultimis exsecrationibus adoptaverat, in gremio matris, inter ipsa oscula trucidat. Ipsam coniugem et sororem, in Samothraciam eicit exulaturam, eo miseriorem, quod cum filiis ei mori non licuit. Dixeris iustas illam poenas necatis novercali odio privignis orbitate pependisse, et ignominia. Sed nec Cerauno inulta scelera fuerunt. Quippe Deo iusto tot periuria et tam cruenta parricidia vindicante, brevi post a Gallis spoliatus regno, captusque, vitam ferro, ut meruerat, amisit.

Namque Galli (Graeci Celtas et Galatas vocant, Danubii et Rheni accolas eos professi) abundanti multitudine, trecenta milia hominum, ad sedes novas quaerendum, tribus ante saeculis emiserant. Ex his portio in Italia consedit, quos et Romam incendisse diximus: alia portio Illyricos sinus per strages Barbarorum penetravit, et Pannoniam tenuit. Gens aspera, audax, bellicosa, per multos annos cum finitimis varia bella gesserat: hac tempestate, hortante successu, divisis agminibus, alii Graeciam, alii Macedoniam, omnia ferro proterentes, petivere. Nec qui in Italia erant, Romanis quietem dabant. Occiso enim ad Aretium cum legionibus L. Caecilio, nec legatis, qui ad redimendos captivos venerant, pepercere. Itaque a Curio et P. Cornelio vicissim debellati, qui militari aetate erant, plerique perierunt. In eorum agros Sena colonia deducta. Nec Boiorum deinde, Tyrrhenis coniunctorum, melior fortuna fuit. Fugati a Romanis caesique sunt.

At alibi tantus terror Gallici nominis erat, ut etiam reges non lacessiti, ultro pacem ab iis ingenti pecunia mercarentur. Solus rex Macedoniae Ptolomaeus adventum Gallorum intrepidus audivit: hisque cum paucis et incompositis, quasi bella non difficilius quam scelera patrarentur, et parricidiorum furiis agitatus, occurrit. Igitur duce Belgio, Galli Macedones acie superant, Ptolomaeus saucius capitur; caput eius amputatum, et lancea fixum ad terrorem hostium circumfertur: paucos ex Macedonibus fuga servavit, ceteri aut capti aut occisi. Desperantibus salutem, qui antea caelo proximi sibi videbantur, Sosthenes e Macedonum ducibus unus, contracta iuventute, Gallos victoria exsultantes compescuit, et macedoniam ab hostili populatione mascule defendit. Ob quae virtutis beneficia, multis nobilibus regnum Macedoniae affectantibus, ignobilis ipse praeponitur: cumque rex ab exercitu appellatus esset, ipse non in regis sed in ducis nomen iurare milites compulit.

Interea Brennus, quo duce portio Gallorum in Graeciam se effuderat, adunatis CL milibus peditum, et XV milibus equitum in Macedoniam irrumpit, occurrentemque cum instructo exercitu Sosthenem facile profligat, victor totius Macedoniae agros depraedatur. Inde scurriliter iocatus, locupletes Deos largiri hominibus opertere, iter Delphos vertit, templum in rupe Parnassi situm exspoliaturus, quod a quattuor hominum milibus custodiebatur. Galli praeda incitati, simul et hesterno mero semiebrii, sine respectu periculorum montem ascendunt, sed partim saxo, partim obruuntur armis. Procurrunt simul sacerdotes

vatesque daemonum, quibus sacratus erat locus, terrorem tremoremque ingerentes vecordibus sacrilegis. Accessit deinde tempestas et frigus cum grandine, sauciosque ex vulneribus Gallos tetris funeribus absumpsit. Dux ipse Brennus, cum dolorem non ferret vulnerum, pugione sibi vitam abrupit. Reliqui citato agmine Graecia excedentes, variis casibus sunt obtriti, cruentaeque expeditionis cruentum finem dedere. Nec multo felicior Pyrrhi, Epirotarum regis, in Italiam expeditio fuit, ambiguo Apollinis delusi oraculo. Responderat, Aio te Aeacida Romanos vincere posse. Occasio belli a Tarentinis orta, semigraeca civitate, qui adremigantem littori suo Romanorum classem occiso duce diripuerant, legatos ad repetendas res missos affecerant contumeliis. Philonides scurra Tarentinus, Posthumium ob Graecae linguae imperitiam a populo irrisum, obscenis rebus asperserat. Scurrae facinus risu potius probatum Tarentinis, quam severa indignatione castigatum, ita asperavit Romanos, ut ignominiam sanguine Tarentino eluendam ducerent. Etsi igitur Lucani, Brutii, Hetrusci, Samnites, eodem tempore infesti essent Quiritibus, tamen bene in omnes pugnando, tantum Tarentinis metum fecere, ut Pyrrhum, clarissimum bellis regem, quem antea in Corcyra occupanda iuverant, defensorem advocarent.

Pyrrhum Cineas orator, Demosthenis discipulus, qui haud pauciora oppida lingua, quam Pyrrhus ferro subegisse scribitur, ab expeditione revocabat, tutiorem demonstrans et iustiorem esse requiem, quae ante caedes et pericula ceu divinitus data caperetur, quam quae debellato etiam universo orbe, post datas acceptasque clades ab incerta speraretur sorte. Verum Pyrrhus dimittendae quam habebat, felicitatis, quam spei castigandae promptior, ipsum Cineam cum tribus milibus armatorum Tarentum praemisit, secutus ipse cum 25000, Elephantis duobus et viginti, veritatem prudentissimi sermonis exemplo roboravit suo. Primo quidem conflictu Romanis superior, Val. Levinum Cos. atroci pugna vicit. Elephantum novo odore ac specie consternati equi Italici, equitesque, fugam stragemque late dedere. Sed tantum tamen regis ipsius periculum fuit, ut damnata armorum spe, calliditate maluerit quam vi Romanos oppugnare. Igitur interemptos in proelio cremavit, captivosque indulgenter habitos, sine pretio eis restituit. Totam deinde trementem Campaniam, Lirim Fregallasque populatus, a vicesimo lapide oculos trepidae Romae fumo ac pulvere replevit. Hinc Cinea in urbem misso, muneribus verbisque omni arte annixus est, ut Tarentinis securitatem, sibi amicitiam a Romanis impetraret. Et iam prope decreta res erat, cum Appius Claudius prae senio oculis captus, damnosam Rei publicae pacem esse aperuit, cum impunitate acceptae ignominiae, et victoriae confessione, ab hoste expressam. Tanta tunc patrum virtus, tanta continentia fuit, ut consessum sibi regum visum esse diceret Cineas. Reparatum igitur ex sententia Appii bellum, et Manio Curio, Caioque Fabricio Coss. demandatum, in Apulia apud Asculum meliore marte gestum est. Anceps fuisse proelium tradunt. Quippe belluarum terror exoleverat, et C. Minutius quartae legionis hastatus, unius proboscide abscissa, mori eas posse ostenderat. Fortissime autem pugnante Pyrrho, non ante cladi finis fuit, quam nox dirimeret proelium. Plutarchus ex Dionysio ait, cecidisse utrinque milia hominum quindecim, addente Pyrrho: Si adhuc unum proelium vicerimus omnes periimus. Eo bello magna C. Fabricii integritas eluxit. Nam et oblatam sibi a rege imperii partem et pecuniam generose repudiavit, et medicum venale eius caput offerentem, iustissime remisit. Postea domi Censor decem pondo argenti facti, circa Rufinum Consularem virum, quasi luxuriam dignitate punivit. Alia

longe mens Decii Rubellii exstitit. Is cum legione Campana praesidio Rheginis missus ab urbe, occisis civibus, facultates feminasque eorum divisit praesidiariis, exemplum imitatus popularium suorum, qui eodem scelere Messenios tractaverant. At mox Rubellius oculorum invaletudine tentatus, a medico sic curatus est, sicut ab ipso Rheginorum civitas fuerat: Cantharidibus enim inunctus oculos, visum medici fraude amisit. Victis postea Tarentinis, legio tota a Romanis obsessa, et cladibus confecta variis, tandem deditione facta, securi cervices impias praebuit.

In Sicilia interim tyranni erant, Hicetas Syracusis, Phintias Agrigenti, Tyndarion Tauromenii, urbiumque minorum alii. Coacti ergo malis Siculi, cum Carthaginienses obsidione etiam Syracusas premerent, ad Pyrrhum confugiunt, qui ex Lanassa, regis Siculorum Agathoclis filia, Alexandrum filium susceperat. Pyrrhus iam belli pertaesus Italici, facile exoratur, exercitum in Siciliam transportat, Tarentinis praesidio interim imposito. Ibi Siciliam fere omnem in potestate habens, honorificam a Carthaginiensibus oblatam pacem arroganter aspernatur, Lilybaeum quoque et universum Siciliae dominium eis adimere, inde Africam aggredi cogitans. Sed festive iocatus in hunc regem fertur Antigonus Demetrii, qui tunc Macedoniam tenuit, eum instar aleatoris multa et praeclara iacere, iacta autem prudenter locare non posse. Dum enim mediocri felicitate superbe utitur, nimiam appetendo, quam tenere potuerat, amisit. Perosis enim suspicaces eius insidias Siculis, partimque ad Sostratum, partim ad Mamertinos, partim ad Carthaginienses deficientibus, deseri se conspicatus Rex, omissis Siculis, Tarentum fugibundus rediit. Ibi tertio cum Romanis proelio a M. Curio prope Beneventum victus, fugatusque in Epirum, octo peditum milia solum reportavit domum, cum sex annos nequiquam transinarinum bellum duxisset.

Romanis tanta de opulentissimis gentibus spolia capta sunt, ut victoriam suam Roma iam ipsa non caperet. Ipsae cum turribus suis belluae, non sine sensu captivitatis, summissis cervicibus, victores Curii triumphantis equos sectari visae. Lustro a Censoribus condito, civium Romanorum CCLXXI milia reperta. Cum Ptolomaeo Philadelpho, Aegypti rege, societas iuncta est. Omnis mox Italia, admiratione fortitudinis Romanae, pacem coluit. Qui enim post Tarentum auderent? nisi quod ultro persequi socios hostium placuit. Domiti ergo Picentes, et caput gentis Ascalum, Sempronio duce. Coloniae deductae, Ariminum in Piceno, Beneventum in Samnio. Atque tum primum populus Romanus argenteo uti nummo coepit, quaestorumque ampliavit numerum. Sallentini Picentibus additi, caputque regionis Brundusium, cum inclito portu, Marco Attilio duce, in potestatem Romanorum venere, Volsinienses etiam, quos liberti patria et laribus expulerant, a Fabio Cos. reducti sunt. Hucusque adolescentiam populi Romani producit Florus, cui inerat adhuc quaedam quasi ex pastoribus ruditas, sed quae maxime viruit, et quodam flore virtutis fervens, Italiam totam, demptis Gallis, imperio subiecit Quiritum. Post profectionem a Sicilia Pyrrhi, magistratus Syracusanorum creatus Hiero est, Heraclito nobili viro, sed matre ancilla ortus. Is adversus Mamertinos, aliosque hostes saepe pugnavit, crebrisque victoriis modestissime usus, omnium civitatum Sicularum favorem meruit. Earum consensu dux lectus adversus Carthaginienses, in alloquio blandus, in negotio iustus, in imperio moderatus, cum prorsus nihil ei regium, praeter regnum deesse videretur, Rex quoque tandem Siciliae renuntiatur. Interim Graeciae civitates, ex dissidio regum, Antiochi et Antigoni, ad spem recuperandae libertatis erectae, missis invicem legatis, per quos in societatis foedera alligarentur, in

bellum proruperant. Verum Aetolos, Antigoni socios, aggressae, dum praedonum instar potius quam militum praebent, cladem acceperunt haud modicam. Reparantes bellum Spartani, surdas sociorum aures pulsabant. Nam statuta inter reges pace, Antigonus receperat Macedoniam, Gallorum quoque nova agmina, desertis castris fugiendo, seque et Macedones servaverat. Dum enim Galli vacua Macedonum scrutati castra, direptum naves inconsultius properant, male accepti a remigibus vectoribusque, repentina strage interierunt. Quae victoriae opinio Antigono non tantum a Gallis pacem, verum etiam a finitimorum feritate praestitit.

At Gallorum tantae fecunditatis eo tempore iuventus fuit, ut mox etiam Asiam omnem, velut examine aliquo implerent. Id quod sic accidisse comperimus. Erat rex Bithyniae Nicomedes, Zipaetis filius, avus eius adversus Calantem Alexandri M. ducem Bithynorum libertatem defenderat. Eadem nepos indole contra Antiochum Seleuci filium (quem Graeca adulatio Soterem cognominavit) ut felicius se tueretur, Antigoni se applicuerat partibus. Bello hoc inter reges composito, Nicomedes Bithynorum tumultibus agitatus, Galatas in auxilium adhibuit, quorum ope occupatas regiones, ut cum hospitibus, divisit, quam portionem illi Galatiam vel Gallo-graeciam nominarunt. Principes Galatarum praecipui, Leonorius et Lutharius, Galatiam in tres partiti regiones, oppidis castrisque eam exornarunt. Trogmi Galatae Ancyram, Tolistobogii Tabiam, Tectosages condiderunt Pesinuntem, Nicomedes e regione Astaci de nomine suo Nicomediam. Atque ex hoc tempore reges Orientis, sine mercenario Gallorum exercitu, nulla gesserunt bella, liberaeque civitates eorum praesidio adversus regum vim prospere sunt usae. Tantus terror Gallici Celticive nominis, et armorum invicta felicitas erat, ut et reges maiestatem suam Celtica virtute tuerentur, et populi sua privilegia in illorum lacertis ponerent. Antiochus Soter, multis bellis aegre recuperato patris regno, eoque non toto, Patroclem ducem cum exercitu in Bithynia amisit. Ab Eumene Pergameno, Philetaeri fratre genito, apud Sardes victus est. Gallos repulit quidem, sed Asia expellere haud potuit. Eorundem tamen auxilio subnixum Antigonum, quia supplementa militum Pyrrho in Italia laboranti negarat, reversus ille Macedoniae regno expulit. Victori Pyrrho, cum maior pene ex bello esset voluptas, quam imperio, Cleonymus Spartanus, patriae suae iratus, quod in regno praeteritus, deamata Chelonide potiri nequiret, facile ei persuasit, ut oppugnaret Spartam. Ibi Pyrrhus non minore omnium mulierum virtute, quam Cleonymus Chelonidis suae ira exceptus est. Ptolomaeum filium manu promptissimum, et exercitus partem robustissimam amisit Pyrrhus. Ne instaret oppugnationi, Argivorum fecit discordia. Superiora eius urbis loca Antigonus tenebat, Aristeas alterius factionis dux Pyrrhum advocabat. Pyrrhus in urbem intromissus, dum inter confertissimos violentissime dimicat, et anus cuiusdam pauperculae filium, a quo vulnus acceperat, trucidare nititur, saxo ab ea de tectis ictus prosternitur, iacensque humi a Zopyro trucidatur. Caput eius Alcyoneus, cum ad Antigonum patrem ferret, baculo percussus, profanusque et barbarus ab illacrimante humanis casibus patre appellatus est. Antigonus enim laudabiliter usus victoria, Helenum Pyrrhi filium in regnum remisit, eique insepulti patris ossa regio tumulanda more tradidit, dignus victoria visus, qui moderate ea uti sciret.

Post mortem Pyrrhi, non in Macedonia tantum, verum etiam Asia Graeciaque, magni bellorum motus fuere. Nam et Peloponnesii per proditionem Antigono traditi et variante hominum partim dolore, partim gaudio, prout singulae

civitates aut auxilium de Pyrrho speraverant, aut metus sustinuerant, ita aut cum Antigono societatem iungebant, aut mutuis inter se odiis ruebant in bellum. Inter hunc turbatarum provinciarum motum Aristotimus, missis ab Antigono auxiliis, Eleorum tyrannide potitus est. Ad cuius saevissimam dominationem stupentibus omnibus, Hellanicus senex et orbus, amicorum fidelissimis domum suam contractis, per iniectum prodendae proditionis metum persuasit eis, ut tyrannum interficerent. Athenas terra marique oppugnans Antigonus, nec Ptolomaei nec Spartanorum victus subsidiis est, quin praesidium Atheniensibus imponeret. Areus enim Spartanorum rex, consumpto commeatu, quod supererat roboris, ad patriae reservandum usum, neque temere Atheniensium causa omne profundendum censuit. Gallograecos paulo ante ingenti strage fuderat Antigonus, eaque inflammatus victoria, Atheniensibus id fecerat bellum. Sed dum ipse circa Athenas occupatur, Alexander Epiri rex, ulcisci mortem patris Pyrrhi cupiens, fines Macedoniae depopulatur. Adversus quem cum reversus e Graecia Antigonus esset, transitione militum destitutus, regnum Macedoniae cum exercitu amisit. Eius filius Demetrius, puer admodum, absente patre reparato exercitu, non solum amissam recuperavit Macedoniam, verum etiam Epiri Alexandrum spoliat regno. Tanta vel mobilitas militum, vel fortunae fuit varietas, ut vicissim reges, nunc exules, nunc reges viderentur. Nam etiam Alexander, cum exul ad Acarnanes confugisset, non minore Epirotarum desiderio, quam sociorum auxilio in regnum est restitutus. Nec Philadelphi regnum, licet multo tranquillius Macedonico, caedibus malisque intestinis caruit. Minorem fratrem Argaeum, insidias sibi comparantem occidit. Alterum quoque maiorem, ex Euridice natum, cum ab eo Cyprios ad defectionem persensisset sollicitari, de medio sustulit. At Magas (Iustinus Agam vocat) frater Ptolomaei uterinus Philippo Plebeio patre genitus, cum Cyrenaeis, quibus a Berenice matre erat praefectus, defectionem persuasisset, in Aegyptum cum exercitu movit. Ptolomaeus munitis ex omni parte finibus, dum Cyrenaeorum impetum sustinet moraturque, interim Magas Marmaridarum (ea Libyae Nomadum gens erat,) defectione in Africam retractus est. Quo cum illum persequi Ptolomaeus conaretur, comperta mercenariorum, Celtarum imprimis, de invadenda Aegypto coniuratione, abstinuit, coniuratos in desertam deportatos insulam, fame aliisque confecit malis. Magas vero cum Apamen duxisset uxorem, Antiochi filiam, persuadet socero, ut violato foedere, quod eius patri Seleuco cum Ptolomaeo ictum fuerat, in Aegyptum irrumpat. Sed eas Ptolomaeus praevertit molitiones, immissis in omnes Antiochi ditiones copiis; qui imbecilliores populos excursionibus, validiores acie adorti, proficiscendi facultatem Antiocho eripuere.

Per idem tempus rex Cyrenarum Agas decedit, qui ante infirmitatem Beronicen, unicam filiam, ad finienda cum Ptolomaeo fratre certamina, filio eius desponderat. Sed post mortem regis, mater virginis Arsinoe, ut invita se contractum matrimonium solveretur, misit qui ad nuptias filiae regnumque Cyrenarum, Demetrium fratrem regis Antigoni, a Macedonia arcesserent, qui et ipse ex Ptolomaei erat procreatus filia. Ille cum fiducia pulchritudinis, qua nimis placere socrui coeperat, studium placendi a virgine in matrem contulisset, suspectus in visusque aulicis, impurum amorem morte luit. Cum enim lectum ei concessisset socrus suum, percussores immissi hominem trucidarunt. Beronice in matrimonio iudicium patris est secuta. Post haec Ptolomaeus anno imperii 39 vita fungitur, post mortem patris fere 38.

Dum haec in Asia Africaque geruntur,

populus Romanus prope quingentesimum annum agens, domita Italia iam robustus, sequentibus ducentis annis Africam, Europam, Asiam bellis victoriisque coepit peragrare. Interveniente quidem mari paulisper substitit, opulentissimam in proxima Sicilia praedam non minus, quam Poenus, affectans. Videbatur et sceleri affine, sceleratos defendere Mamertinos, qui hospites suos cum vita laribus torisque spoliarant: Sed vicit honestatem utilitas, specie iuvandi socios, re autem sollicitante cupiditate imperii. Appio Claudio Consule, primum transportatus est in Siciliam exercitus. Is Hieronem Syracusanum regem, qui foederatus Carthaginiensibus Mamertinos oppugnabat, tanta vicit celeritate, ut ille ipse se prius victum, quam hostem videret, fateretur. Mox Valerius, Octaciliusque Coss. tot Siciliae urbes expugnarunt, ut Hiero iam tributarius Romanorum rex fieret, inque eorum deinceps constantissime societate permaneret. Duillius Corneliusque Coss. etiam maris facere periculum ausi. Intra sexagesimum diem, quam caesa silva suerat, centum sexaginta navium classem in anchoris stetisse, prodit Florus. Proelii forma mirabilis traditur. Iniectae navibus Punicis ferreae manus, machinaeque aliae ante certamen multum ab hoste derisae; coactique Poeni e Navibus quasi in solido decernere. Victor ergo apud Liparas C. Duillius, mersa et fugata hostium classe, primum maritimum egit triumphum, domique ei perpetuus ex eo honos habitus.

Alter Consulum interceptus Cornelius Asina: qui simulato colloquio evocatus ab Annibale, atque ita oppressus est, perfidiae Punicae insigne documentum, cuius et mox poena secuta. Victus enim altero anno in Sardinia Annibal, Cos. Scipione, a Carthaginiensibus suis captus crucique suffixus est. Attilius Calatinus fere omnia praesidia Poenorum, Agrigento, Drepanis, Panormo, Eryce, Lilybaeo detraxit. Trepidatum sane est circa Camerinensium saltum, sed eximia virtute Calpurnii Flammae, tribuni militum, Romani evaserunt. Hic enim lecta trecentorum manu, infestum et insessum ab hostibus tumulum occupavit, adeoque moratus hostem est, dum exercitus omnis se insidiis extricaret. Trucidatis omnibus qui una ierant, solus Calpurnius periculosissimo superfuit facinori. Marco Attilio Regulo duce, in Africam navigabat bellum. Imperator metu mortis navigandi fecit audaciam, tantusque terror hostici adventus Poenis fuit, ut apertis pene portis Carthago caperetur. Primum belli proemium [Orig: praemium] erat civitas Clypea. Et hanc et trecenta amplius castella vastavit Regulus. Nec cum hominibus sed cum monstris quoque est dimicatum; cum quasi in vindictam Africae nata 120 cubitorum serpens, posita Romanorum apud Bragadam fl. castra, vexaret. Illius etiam, non sine clade militum, victor Regulus, cum terrorem nominis sui late circumtulisset, classemque ingenti praeda onustam et triumpho gravem praemisisset in urbem, privatim, unde ipse coniugem et liberos aleret, vix habuit, quibus sumptus publice sunt dati. Iam ipsam belli caput Carthaginem urgebat obsidio, pacemque non nisi durissimis dabat conditionibus, cum irato ambitioni eius numine, magnum, utriusque casus, factus est exemplum. Nam conversis ad externa auxilia Poenis, cum Xanthippum illis ducem Lacedaemon misisset, a viro militiae peritissimo victus Regulus, triginta amisit milia, ipse cum quingentis vivus in hostium pervenit manus. Sic comprobatum, quod sapienter dixit Euripides, unicum rectum consilium magnam militum vincere manum. Ceterum non procedente Aspidae urbis, in quam Romani confugerant, expugnatione, usi tempore Romani, 364 navium classem celeriter expediunt, et prostratis Poenorum excubitoribus, acceptisque qui Aspidae erant militibus, novi

Coss. in Siciliam traiciunt. Ibi dum nautarum spernunt consilia, oborta tempestate, exiguae spei gratia in maximas se praecipitant calamitates. De 364 navibus solae 80 sunt servatae, reliquae omnes vel absorptae fluctibus, vel scopulis aut vado illisae. Occasione usus Carthalo Poenorum dux Agrigentum delevit. Nihilo tamen fractiores Romani intra trimestre 220 reficiunt naves, Coss. A. Attilius et Cn. Cornelius Panormum, praecipuam Carthaginiensium in Sicilia civitatem, expugnant. Sequenti anno, qui erat urbis conditae quingentesimus, Cn. Servilius Caepio et C. Sempronius, tempestatibus iterum CL naves amittunt. Quare desperatis viribus maritimis, territique Elephantis Romani, per biennium abstinuerunt proeliis, donec. anno belli huius decimo quarto L. Caecilius Metellus, irritatis iaculando ex oportunis locis Elephantibus, disturbavit aciem Asdrubalis, viginti Poenorum cecidit milia, et centum viginti potitus est elephantis, sic quoque magna praeda, si gregem illum non bello sed venatione tantum cepisset. Hac iterum deiecti Carthaginienses clade, Regulum mittunt Romam, ni pax aut permutatio captivorum fieret, Carthaginem rediturum. Ille diversa, quam hostes mandaverant, censuit, ne pax fieret, ne permutatione captivorum reciperetur. Igitur cum fide custodita, in carcerem esset reversus, foedo supplicio de eo sumpto misere periit.

Hinc ad oppugnandum Lilybaeum Romanis consilia vertentibus, classemque instaurantibus, Poeni urbem omnibus modis tuentur. Ad eam dum sedent Coss. C. Attilius et L. Manilius, decem militum milia gladio, totidem peste absumuntur, Publiusque Claudius, Appii filius, successor eis mittitur. Is nimiae homo confidentiae, ab Adherbale Poenorum duce ad Drepanum victus est, nonaginta tribus navibus, et viginti hominum milibus amissis; ob magnitudinem temere acceptae cladis consulatu excidit. Nec multo tamen felicior, qui successit, L. Iunius, quas adduxerat naves et copias, partim bello, partim tempestatibus perdidit; coactique denuo Romani imperium maris Carthaginiensibus relinquere. Hinc Amilcar Locros, Brutios, aliaque Italiae maritima vastavit, ac bellum utrimque variis incursionibus et damnis tractum est, ambabus rebus publicis, tamquam generosis volucribus, ad extremum usque spiritum inter se certantibus, donec viribus dissolutis, lassatas extricandi alias occasio sese obtulit. et Roma Carthagini praevolavit. Igitur inopi aerario, de privatis singulorum opibus tertium a Romanis classis reparatur, et L. Lutatio Cos. committitur, anno belli Punici XXIV, Olympiade 134. Profectus est cum CCC navibus in Siciliam Afri contra ipsum CCCC paraverunt. Fit pugna apud Aegates insulas, qua vix alia maior mari. Quippe commeatibus, exercitu, propugnaculis, armis gravis Poenorum classis, et in ea quasi tota Carthago: quod ipsum exitio fuit. Romana classis prompta, levis, expedita, et quodam genere castrensis. Ad similitudinem pugnae equestris, sic remis quasi habenis agebatur, et in hos vel in illos mobilia rostra, speciem praeferebant viventium. Itaque momento laceratae hostium rates, totum inter Siciliam Sardiniamque Pelagus naufragio suo operuerunt. LXX Carthaginiensium naves captae sunt, L demersae, X milia hominum capta, XIII occisa. Aurelius Victor sexcentas Carthaginiensium naves depressas aut captas, Eutropius CXXV demersas, LXXIII captas prodit, infinitum auri argentique pondus in potestatem redactum Romanorum. Ex classe Romana XII naves demersae. Statim Carthaginienses pacem petiverunt. Tributa iis pax, redditique gratis captivi, nisi qui a privatis tenerentur, quos pretio redimere oportuit. Carthaginiensibus Sicilia reliquaeque insulae ademptae, et multa MCC talentorum argenti imposita. Ita bello per XXV annos gesto, et obsidioni

Lilybaei decennium continuatae finis datus.

Felix fuit haec aetas a divini verbi in Graecas litteras translatione, quae etiam documentum Iudaeorum eruditionis praebet isto saeculo, cum Pontifex Eleazarus, Iaddi nepos, sacris praeesset Hierosolymae.

Accendit et Graecorum ingenia Ptolomaeus Philadelphus, apud quem septem vixisse Poetas ferunt. Aratum, Apollonium, Theocritum, Lycophronem, Nicandrum, Philiseum, Homerum iuniorem, Pleiadas appellatos. Eius liberalitatem aemulatus est Antigonus Gonates, Demetrii filius, sed potationibus addictior Platonis tunc Philosophiam, post Polemonem, Crates, et Crantor, mediam Academiam Arcesilaus propagarunt. Aristotelica dogmata post Stratonem Lycon, a suavitate sermonis Glycon dictus, egregiae illius auctor sententiae: ita circumdari pueris pudorem et laudis studium oportere, ut equis frenum et calcaria. Zenonem Stoicum, in virtute sola beatitudinem ponentem, e plurimis discipulis maxime aemulatus est Cleanthes, non minus labore corporis, quem alendae philosophiae impendit, quam Philosophia ipsa celebris. Metrocles Cynicus cum sorore Hipparchia Cratetis inciviles complexus est argutias, Timon Nicaeus Pyrrhonis effrenem opinandi licentiam. Hermachum et Dionysium Epicuri provexisse dogmata tradit Laertius. Ea cum audisset apud Pyrrhum C. Fabricius Luscinus, ut erat ingenuae vir gravitatis, Epicuream mentem et sententiam Pyrrho et Samnitibus, Romanorum hostibus, exoptavit, nec vane imprecatus est.

Floruere hac etiam tempestate Astronomi, Berosus Chaldaeus, cui Athenienses statuam inaurata posuere lingua, quia apud Babylonios 480 annorum observationes coctilibus inscriptas laterculis prodidit: et Aratus Solensis, qui apud Antigonum Gonaten vixit et mortuus est. Poeta etiam Callimachus Cyrenaeus carus Philadelpho et Evergetae; comicus item Philemon, et Sotades Cinaedologus ob maledicentiam a Ptolomaeo mari demersus.

Historiographos horum temporum prodit Diodorus, Philinum Agrigentinum; Laertius Philonidem et Persaeum apud Gonaten Antigonum, cum Zenone Rhodio. Memnon Nymphin Heracliensem, Plutarchus Hieronymum et Philarchum: quorum omnium scripta perierunt, ut pleraque alia vetustatis.

Templo Dei Opt. M. apud Hebraeos, post Simonem Iustum et Eleazarum, Manasses eorum patruus, eoque defuncto, Onias, Onia genitus, Iaddi nepos, praefuit, quem praecipitem avarumque scribit Iosephus.

PTOLOMAEUS III. EUERGETES. SELEUCUS II. CALLINICUS ET ANTIOCHUS III. HIERAX. DEMETRIUS ET ANTIGONUS GONATES. ATTALUS.

QUingagesimum secundum annum post mortem Alexandri facit CL. Ptolomaeus 476 Nabonassari, eundemque Ptolomaei Philadelphi decimum tertium, et a tricesimo primo anno Darii primi ducentesimum vicesimum. Ea supputatio plane cum annis ab Herodoto, Thucydide, Xenophonte, Diodoro, assignatis consentit. Cum ergo Ptolomaeus secundus ad 38 annos imperaverit, decessit anno post mortem Alexandri septuagesimo septimo, eodemque, ut testatur Eusebius, diem obiit Antiochus secundus, quem Deum primi cognominaverunt Milesii, quod Timarchum, tyrannum eorum sustulisset. Hunc Deum, intoleranda et blasphema adulatione dictum, coniux Laodice veneno interemit, indignata torum a sorore occupatum Beronice, quae et ipsa erat Ptolomaei Philadelphi filia. Itaque accensa furiali odio in sororem, cum parvulo filio eam tollere moliebatur, freta filio suo Seleuco, qui paternum iam susceperat regnum.

Sed cum Ptolomaeus Evergetes appellatus, eodem tempore Aegypti potiretur imperio, sorori structas insidias bello vindicare statuit. Et Beronice cum aliquos ad interficiendam se missos didicisset, Daphnae se clausit. Ubi audito obsideri eam, Asiae civitates recordatione paternae maiorumque eius dignitatis, casum tam indignae fortunae miserantes, auxilia ei omnes mittunt, Ptolomaeo etiam cum universis regni viribus advolante. Sed Beronice ante adventum auxiliorum, cum vi expugnari non posset, dolo circumventa trucidatur. Indigna res omnibus visa. Itaque cum universae civitates, quae defecerant, ingentem comparassent classem, repente exemplo crudelitatis, simul et in ultionem eius, quam defendere coeperant, Ptolomaeo se tradunt, qui de Laodice sumpsit supplicium, et ingressus Syriam, Babylonem usque pervenit, totumque Seleuci occupasset regnum, nisi domestica seditione in Aegyptum esset revocatus. Deo Hebraeorum sollemnes pro victoria hostias mactavit Ierosolymae. Post Ptolomaei discessum, Seleucus regnum recuperaturus classem instruit, quae Deo parricidium puniente, orta tempestate tota periit, nec quicquam illi ex tanto apparatu, praeter nudum corpus, et spiritum, et paucos naufragii comites residuos fortuna fecit, Misera quidem res sed optanda Seleuco: siquidem civitates, quae odio eius ad Ptolomaeum transierant, velut Deo arbitro satisfactum sibi esset, repentina animorum mutatione in naufragii misericordiam versae, imperio se eius restituunt. Laetus itaque malis suis, et damnis ditior redditus, ac vere iam, ut dictus fuit Callinicus, bellum infert Ptolomaeo. Sed quasi ad ludibrium tantum fortunae natus esset, nec propter aliud opes recepisset regni, quam ut amitteret, victus proelio, non multo quam post naufragium comitatior, trepidus Antiochiam confugit. Inde ad Antiochum fratrem facit litteras, quibus eius implorat auxilium, oblata ei Asia, quae inter fines est Tauri montis, in praemium latae opis. Antiochus autem, annos cum esset XIV natus, supra aetatem regni avidus, occasionem non tam pio animo, quam offerebatur, arripuit: sed latronis more totum eripere fratri cupiens regnum, puer sceleratam virilemque sumit audaciam, unde Hierax, id est, accipiter est cognominatus. Interea Ptolomaeus, cum Antiochum in auxilium Seleuco venire cognovisset, ne cum duobus uno dimicaret tempore, in annos decem cum Seleuco fecit pacem. Sed pax ab hoste data, interpellatur a fratre: qui conducto Gallorum mercenario exercitu pro auxilio bellum, pro fratre hostem, imploratus se exhibuit. In eo proelio virtute Gallorum victor quidem Antiochus fuit; Sed Galli arbitrantes Seleucum cecidisse, in ipsum Antiochum arma vertere, liberius depopulaturi Asiam, si regiam omnem exstinxissent stirpem. Quod ubi sensit Antiochus, velut a praedonibus auro se redimit, societatemque cum mercenariis suis iungit. Interea Pergamenus Attalus, patruelis Eumenis, adspirat ad dominatum sparsis consumptisque fratribus bello intestinae discordiae, quasi vacantem Asiae possessionem invasurus, victorem Antiochum, Gallosque aggreditur; nec difficile saucios adhuc ex superiore congressione, integer ipse viribus, superat. Ea namque tempestate omnia bella velut in exitium Asiae gerebantur, uti quisque fortior fuisset, Asiam velut praedam occupabat. Cum igitur maiorem Asiae partem subiugasset, ne tunc quidem fratres, perdito praemio, propter quod bellum gerebant, concordare potuerunt: sed omisso externo hoste, in mutuum bellum reparant exitium. In eo Antiochus denuo victus, multorumque dierum fuga fatigatus, tandem ad socerum suum Ariamnem, Cappadociae regem, pervehitur. Ariamnes is nepos erat Ariarathis, quem Perdiccas peremit. Pater Ariamnis, cum apud Ardoaten Armeniae regem aliquamdiu exulasset, occasione usus belli, quod Seleucus cum Antigono gerebat, Cappadociam receperat: Cui suffectus

Ariamnes, Antiochi Dei filiam Stratonicen Ariarathi filio suo acceperat, suamque vicissim Antiocho Hieraci dederat uxorem.

Ab illo cum primum benigne esset exceptus Hierax, interiectis diebus, cognito, quod insidiae sibi pararentur, salutem quaesivit fuga. Profugo, ut nusquam locus fuit, ad Ptolomaeum hostem, cuius fidem tutiorem quam fratris existimabat, decurrit, memor vel quae facturus fratri esset, vel quae meruisset a fratre. Sed Ptolomaeus non tam amicus dedito, quam hostis factus, servari eum artissima custodia praecepit. Hinc quoque Antiochus, opera cuiusdam meretricis adiutus, quam familiarius noverat, deceptis custodibus elabitur, fugiensque a latronibus interficitur. Seleucus quoque iisdem ferme diebus, amisso regno, equo praecipitatus, finitur. Sic fratres, quasi et germanis casibus exules ambo, post regna, scelerum suorum maiorumque poenas luerunt.

Interim Aradii, qui Callinico adhaeserant, impetrata ab eo asyli libertate, qua cavebatur, ne profugos regibus cogerentur tradere, Rem publicam suam valde auxere. Parthi quoque et Bactriani, conturbatam videntes Seleucidarum familiam, ab imperio eorum desciverunt. Parthorum praefectum Andragoram Arsaces oppressit, sublatoque eo imperium invasit gentis, Bactrianorum M. urbes Theodotus. In asia minori Attalus Eumeni patrueli successit, tertius a Philetaero, quem a Lysimacho ad Seleucum defecisse diximus. Philetaerus enim officiis erga potentiores perpetuis Pergamum sibi 20 annis servarat: Eo defuncto Eumenes, fratris ipsius filius, auxerat potentiam, et Antiochum Soterem apud Sardes profligarat. Ei post viginti duos annos Attalus, qui etiam nonnullis Eumenes dicitur, suffectus, magna pugna Galatas et Antiochum Hieracem prostravit, regiumque nomen adsciscere ausus est, aequato magnitudini nominis animo. Summa enim iustitia suos rexit, unicam fidem praestitit sociis, mitis ac munificus in omnes, regnum 43 annos tenuit, adeo stabile ac firmum, ut ad stirpem tertiam possessio eius descenderit.

In Macedonia decedens Antigonus Demetrio filio reliquit regnum, quod Aratus Sicyonius Achaeorum dux, subinde debilitabat, depellendo e Graeciae civitatibus Macedonum praesidia, easque Achaico foederi adiungendo. Corinthus, Epidaurus, Megara, Troezen, hoc pacto libertatem recuperarunt, et Ptolomaeus Evergetes cum Achaeis societatem coiit.

Verum Sparta non accessit ad foedus. Agis rex rem publicam, post victas Athenas, iam pridem neglectis Lycurgi legibus corruptam, priscae restituere continentiae, et virtuti studebat. Verum ob id exosus ditioribus, accedente calamitate rei ad Pellenen male gestae, ab Ephoris est necatus. Aratus Pyraeum, Munichiam, Salaminem et Sunium, e Macedonum praesidiis, corrupto eorum praefecto Diogene, liberavit. Persuasit et tyrannis, Aristomacho Argivorum, et Lysiadi Arcadum, ut deposita sponte potestate, civitates suas cum Achaeorum coniungerent concilio. Verum, ut non omnia hominibus, etiam beatis, e sententia eveniunt, felicitas Arati ad postremum labefactata ruit, haud sine illius, qui eam labefecerat, pernicie. Is erat Cleomenes, Heraclidarum e prosapia Eurysthenis ultimus, qui post Agidem regno potiebatur Spartanorum. Etenim hic iteratis victoriis Aratum ad petenda Macedonum, quos antea laeserat, auxilia compulit.

Demetrius rex decennium regno functus, iam obierat, relicto parvulo filio Philippo. Ei tutor datus Antigonus Gonates (qui et Doson appellatus, quod non daret sed videretur daturus) accepta in matrimonium matre pupilli, regem se constitui laborabat. Dardanos Thessalosque morte Demetrii exsultantes, compescuerat, dignitatemque regni Macedonici non solum defenderat, verum etiam auxerat. Interiecto tamen tempore, seditione

minaci Macedonum clausus in regia fuit, extremoque circumdatus periculo. Tum in publicum sine satellitibus procedit, proiectoque in vulgus diademate et purpura, dare haec eos alteri iubet, qui aut imperare illis nesciat, aut parere ipsi sciant: se adhuc invidiosum illud regnum, non voluptatibus, sed laboribus ac periculis sentire. Commemorat deinde beneficia sua, depositoque cum eorum exprobratione imperio, tamdiu illud recipere recusavit, quoad seditionis auctores traderentur supplicio. Post accitus ab Arato, bellum infert Spartanis: qui soli Philippi Alexandrique bellis, et imperium Macedonum, et omnibus metuenda arma contempserant. Inter quas nobilissimas gentes certatum summis utrinque viribus fuit, hinc veteri gloria, illinc illibata libertate, ipsaque etiam salute ad fortitudinem stimulante. Victi Lacedaemonii non tam suorum mortes, quam proprias dolebant vices, quod non omnes pro libertate patriae cecidissent.

Haec miserantibus supervenit Cleomenes rex, suo pariter et hostium cruore, post factas multas caedes, madens: ingressusque urbem, non consedit humi, non cibum aut potum poposcit, non denique armorum deposuit onus: sed acclinis parieti, cum quattuor milia sola ex pugna superfuisse conspexisset, hortatus ut se ad meliora Rei publicae reservent tempora: ipse cum coniuge et liberis in Aegyptum ad Evergetem proficiscitur: a quo honorifice susceptus, diu in summa dignatione regis vixit. Postremo post Ptolomaei mortem (is Olymp. 139 anno primo consumptus morbo suit) a filio eius cum omni familia carceri inclusus, dum evadere, regemque frustra occidere conaretur, voluntaria cum omnibus suis periit morte: uxores etiam ad supplicium miserabiliter raptae occubuere. Antigonus autem caesis occisione Spartanis, fortunam tantae miseratus urbis, a direptione milites prohibuit: veniamque his qui superessent dedit, praefatus bellum se cum Cleomene, non cum Spartanis habuisse, cuius fuga omnem finierit iram: nec minori sibi gloriae fore, si ab eo servata Lacedaemon, a quo solo capta sit, proderetur. Nec multo post ipse decedit, regnumque relinquit Philippo pupillo, annos XIV nato. Eius iracundiam et furorem cum niteretur compescere Aratus, iam senex admodum odium incurrit regis, operaque Taurionis clam peremptus veneno interiit, ducum istius aetatis sollertissimus.

Dum Graecia per Aratum ad libertatem erigit animos, Carthago cum mercenariis de libertate ipsaque salute dimicavit. Postquam enim Carthagini exhausto bellis prioribus aerario, mercenariis Hispanis, Gallis, Balearibus, Afris, Poenis, Liguribus, stipendia et donativa, a ducibus periculorum tempore promissa, exsolvi non potuere, immanis exarsit seditio, auctoribus potissimum Mathone Afro et Spendio Campano, conditione servo. Hi pertractis in societatem Lybiae gentibus, ingentes pararunt copias. Bellum varia fortuna maximaque invicem crudelitate in quartum gestum annum, in extrema seditiosorum clade finem habuit. Iamque ad desperationem pene venerat Carthago, artissima obsidione cincta, cum Amilcar eam exemit periculo, tractosque in vallem stipendiarios ad tantam famem circumsedendo adegit ut humana pasci carne inciperent. Tunc ad pacificationem missi duces, Spendius et alii, in crucem sunt acti: Reliquorum XLM uno proelio caesi, apparuitque omnibus, quantum unius peritia ducis adversus indomitae temeritatem valeat multitudinis. Exinde Annibal, alter ducum Carthaginiensium, aliique nobilium, dum incogitantius castra habent, a Mathone capti, idem quod ante Spendius, supplicium luere. Tandem Utica et Hippone urbibus ad deditionem compulsis, Matho cum sociis dignas sceleribus suis poenas exsolvere coactus.

Cum intestinis hisce urgerentur Poeni

malis, aliqui seditiosorum in Sardiniam profugi, Romanos ad occupandam insulam concitarunt, qui occasione usi, frustra obnitentibus Poenis, eam suae fecere ditionis, non minimum deinceps moti inter ipso belli irritamentum. Ceterum turbido patriae statu quiescendum Carthaginiensibus, vel cum detrimento suo, visum. Composita Africa in Hispaniam transmissi exercitus, et ab Amilcare duce Annibal, novennis tum puer, iuramento ad aras obstrictus est, ad gerendas cum Romanis inimicitias. Amilcar magnis rebus in Hispania per novennium gestis, dum flumen equo transmittit, excussus eo, periit.

Interim Romanis cum Liguribus, Illyriis et Gallis Insubribus negotium militiae fuit.

Bellum Ligusticum eo anno natum, quo Hiero Siciliae rex Romam ad spectandos ludos venit, populoque cc modiorum tritici milia dedit dono. Tutum Alpibus et fuga, durum atque velox genus Ligures, et occasione magis latrocinia faciebant quam bella. Cum diu eluderent, tandem Fulvius latebras eorum sepsit igni, Bebius in plana deduxit: Posthumius ita exarmavit, ut vix reliquerit ferrum, quo terra coleretur. Sardinienses ad rebellandum etiam impulsi a Poenis, triumphi materiam praebuere, et pace omnibus locis facta, Romani nullum bellum habuerunt, quod his post Romam conditam, semel tantum Numa Pompilio regnante contigerat. Sed clausa Iani porta, mox iterum sine mora patuit, cum et Ligures rebellarent, et Sardi. Subacti cum Sardis et Corsi sunt, praetorumque numerus ampliatus, ut essent quattuor.

Illyricum bellum ex piratarum conflatum est iniuriis. Agron Illyriorum rex, liberatis ab Aetolorum obsidione Midioniis, adeo laetatus victoria fuerat, ut continuatis conviviis luxu moreretur. Eiust uxor Teuta, susceptis regni gubernaculis, principem Epiri urbem Phoenicen, Corcyramque occuparat insulam. Illyriis piraticam exercentibus opinione potentiae indulserat licentius. Igitur missi Roma legati C. et Luc. Coruncani, questum de iniuriis apud Reginam. Illorum iunior, audacius quam circumspectius, bellum indicendo iram Teutae accendit, immissoque in discedentem percussore trucidatus est. Ea res bellum inflammavit. O. Fulvius Centimalus Cos. Demetrii Pharii proditione Corcyram adiunxit Romanis. Translatis in Illuricum copiis, multas cepit civitates. Teuta paucis locis exceptis, decedere regno, Romanis pendere tributum coacta, navigatio Illyriorum certis limitibus circumscripta est. Alter consulum Posthumius re in Graeciam nuntiavit, magno Graecorum applausu, eodem tempore quo Asdrubal, gener Amilcaris, in Hispania Carthaginem novam condebat. Ea felicitas Poenorum in Hispania movit Romanos, ut paciscerentur cum Carthaginiensibus, ne liceret eis Iberum fl. cum armis traicere, aut Saguntinos bello lacessere, quae paulo post alterius belli Punici causa exstitit.

At tunc Romanos Galli insubres distinebant, incitati aliquot ante annis lege C. Flaminii, qua Picentes agri, Gallis erepti, divisi fuerant militibus. Excitis igitur in societatem Rhodani accolis, quos ob mercenariam militiam Gessatas (puta hospites) appellabant, cum L peditum, XX equitum milibus in Hetruriam irruperunt. Traditum est Fabio Historico, qui expeditioni interfuit, DCCC milia hominum parata ad id bellum ex universa Italia fuisse. Res per Aemilium Cos. prospere gesta. Cum enim Galli, occiso praetore Romano cum sex milibus militum praeda graves domum reverterentur, excepti pariter ab Attilio Consule e Sardinia revertenti, et sequente pone Aemylio, quamquam bifronte acie strenue pugnabant, et Attilium Cos. occidebant, gravissima affecti sunt clade. XL milia caesa, decem capta tradit Polybius. Cumque instaurarent bellum, P. Furius et C. Flaminius Coss.

exercitus tunc primum trans Padum duxere, secundisque Gallos domuere proeliis. M. Claudius Marcellus Cos. occiso eorum duce Vidiomaro, opima Iovi Feretrio spolia tertius retulit. Euius collega Cornelius Mediolanum urbem in potestatem populi Romani redegit. Hinc Istri, quod navem intercepissent Romanam, subacti: Illyrii, etiam cum rebellassent, domiti in deditionem venerunt. Coloniae deductae sunt in agro de Gallis capto, Placentia et Cremona. Eademque tempestate Roma Poetas habere coepit et historicos. Poetas L. Livium Comicum, et C. Naevium: Historicum Fabium Pictorem. Apud Graecos Lacydes Cyrenaeus novam instituit Academiam, Sphaerus Stoicorum praefuit sectae; Eratosthenes Cyrenaeus scribenda historia, Conon Astronomia, ONias Simonis Iusti filius apud Iudaeos sacerdotio, Iesus Siracides sapientia, Iosephus tobiae filius civili prudentia et praefectura Palaestinae floruit. Rhodiorum ingens Solis Colossus cubitorum LXX. divaricatis cruribus spatium praebens navibus portum ingredientibus, terrae motu concidit, certatim regibus ad eius restitutionem levandaque Rhodiorum damna, conferentibus donaria, sed frustra, Rhodii enim, neglecto Colosso, liberalitate principum ad maxima Republicae suae usi sunt incrementa. Colossus etiam iacens miraculo fuit. Steterat quinquaginta sex annos, factus a Charete Lindio, ut ait Plinius.

PTOLOMAEUS IV. PHILOPATOR, SELEUCUS CERAUNUS ET ANTIOCHUS MAGNUS FRATRES, PHILIPPUS, ATTALUS.

IIsdem ferme temporibus prope universi orbis imperia, nova regum successione mutata sunt.

In Macedonia Antigonus, cum arduo Illyrios proelio vinceret, tantis clamoribus militem ad fundendum hostium sanguinem incitavit, ut oborto inde sanguinis sui profluvio, paucis diebus moreretur. Ei privignus Philippus quattordecim annorum iuvenis successit.

In Asia Seleucus Ceraunus (qui et Pogon) Callinici filius, dum occupatas ab Attalo minoris Asiae provincias bello repetit, Taurumque montem transcendit, ab Apaturio Gallo et Nicanore dolo circumventus occiditur. Achaeus parricidii vindex, fratrem eius Antiochum, impubem adhuc regio nomine ornat, ipse recuperatis bello regionibus, regem se gerit Asiae. Aegyptum patre ac matre necatis, occupaverat Ptolomaeus IV, cui ex facinoris crimine cognomentum factis contrarium Philopator fuit; Sed et Spartani in locum Cleomenis suffecerunt Lycurgum. Et ne qua temporibus mutatio desset, Asdrubal quoque maximarum in Hispania copiarum doctor, ac potentia fere Amilcarem socerum supergressus, Hispani ministri insidiis iugulatus, eique a Poenis Annibal substitutus fuerat, annorum viginti quinque iuvenis, non tam penuria seniorum, quam odio Romanorum, quo imbutum eum a pueritia sciebant, professo Amilcare, se quattuor filios ceu leones in perniciem educare Romanorum. His regibus pueris, in suorum quibusque maiorum vestigia intentis, magna virtutis indoles enituit.

Solus Ptolomaeus, sicut scelestus in occupando regno, ita et segnis in administrando fuit. Ad necem parentum fratris etiam cade adiuncta, rebus velut feliciter gestis, luxuriae se tradiderat, regisque mores omnis secuta regia erat. Itaque non amici tantum, verum etiam omnes exercitus, depositis militiae studiis, otio et desidia corrupti, marcebant. Eam impune tulit ignaviam, quoad Antiocho in Asia cum seditiosis fuit negotium. Antiocho enim Molon praefectus Mediae rebellabat, sperans Achaeum, qui inferiorem tenebat Asiam, futurum auxilio. Antiochus, ducta uxore Mithridatis Cappadociae regis filia, prae aetate

Hermeae cuidam purpurato nimium erat obnoxius, et per Xenaetam aliosque duces, illius consilio missos, male re gerebat. Quare victis a Molone copiis, ipse in rebelles movet, qui destituto duce, sponte ad legitimum transiere regem, Molon violentas sibi ipsi manus attulit. Molonis frater Neolaus alterum fratrem Alexandrum, Persiae praefectum aggressus, trucidatis matre ac nepotibus, seque et ipsum Alexandrum ruinae infelicis domus superaddidit. Sic rebellione exstincta, nondum erat sui iuris Antiochus, superstite etiamnum Hermea, homine crudeli et ambitioso, qui caput regis clanculum structis quoque insidiis petebat. Iis per Apollophanem medicum discussis iuxta et vindicatis, interfecti Hermeae uxorem Apameenses mulieres, pueros eius pueri occidere. Tantum crudelis superbiae odium est, ut in eius ultionem imbellis etiam sexus et aetas armentur.

Tunc vero Antiochus, cognita Ptolomaei desidia, veterique inter se regnorum odio stimulante, repentino bello multas eius urbes oppressit, Theodotus Aetolus, praefectus Cavae Syriae [Reg: Coelesyriae] , cum socordem regem nulla virtuti aut fortitudini praemia statuere animadverteret, indignatus despectui esse res praeclare ab se gestas, Seleuciam Syriae, Tyrumque ac Ptolomaidem Antiocho concessit; quibus ille sine certamine potitus, ipsam aggredi decrevit Aegyptum. Sic tandem evigilare Ptolomaeus, trepidare, missisque legationibus, quoad vires pararet, morari Antiochum. Interea mercenarios milites in Graecia subito per viros industrios conscribere; septuaginta tria pedi tum, quinque equitum milia, 73 elephantos cogere. Contrariae Antiochi copiae erant LXIIM peditum, VIM Equitum, Elephanti CII. Congressi reges circa Raphiam Syriae, primum pari fortuna dimicarunt, tandem victoria penes Ptolomaeum stetit, qui mox petenti pacem Antiocho, facile eam dedit, contentusque recuperatione urbium, quas amiserat, avide materiam quietis arripuit: ac revolutus mox in luxuriam, occisa Eurydice uxore, eademque sorore sua, Agathocliae meretricis illecebris capitur. Atque ita omnem magnitudinem nominis ac maiestatis oblitus, noctes in stupris, dies in conviviis consumist. Crescente deinde licentia, adduntur frater meretricis Agathocles, et mater Oenanthe, eiusdem instrumenta luxuriae. Illi per regem possidebant regnum; tribunatus, praefecturas et ducatus mulieres ordinabant, nec quisquam tandem minus in regno suo, quam rex ipse poterat. Sic moritur, relicto quinquenni ex sorore Eurydice filio. Sed mors eius, dum mulieres regiam rapiunt pecuniam, et imperium inita cum perditissimis societate occupare conantur, diu occultata fuit. Revelata, concursu multitudinis Agathocles occiditur, et mulieres in ultionem Eurydices, suffiguntur patibulis. Sed haec multo post acciderunt.

Interim Antiochus Achaeo cognato suo, dudum regem se Asiae minoris gerenti, bellum intulit grave et diuturnum. Illum iam attalus Smyrna, Phocaea, Celophone, Mysiaque, Gallorum subnixus ope spoliarat. Quare cum Attalo inita societate, Antiochus Sardes expugnat, Achaeum arci includi. Postremo fraude Bolidis Cretensis captum atrocissimo afficit supplicio, Olympiadis CXLI anno ultimo. Manibus pedibusque truncatum corpus cruci suffixum est, lubricitatis fortunae insigne documentum. Eo superato hoste, cum Hyrcanis et Bactrianis prospere conflixit, tandemque exceptis Parthis, superioris Asiae provincias subegit omnes, atque universos subditos in virtutis suae admirationem traxit. Arsacem Parthum, mira secum virtute proeliatum, in societatem ad postremum assumpsit. Non minoribus intentus rebus Philippus erat, Macedonum rex. Eum Dardani, ceterique omnes finitimi populi, quibus velut immortale odium cum Macedonum regibus intercedebat, contemptu aetatis

assidue lacessebant. Contra ille summotis hostibus, non sua defendisse contentus, accitu Achaeorum, quos Messenii adversus Aetolos in auxilium vocaverant, Ambraciam quoque Aetolorum urbem occupat. In Poeonia Thebas Phthiotidas, incolis veteribus nudatas, coloniam facit Macedonum, et de suo nomine Philippopolin appellat. Ista agitantem accedit Demetrius Pharius, nuper a Paulo Aemylio ex Illyrico, cui eum Romani praefecerant, ob fractam fidem expulsus, iniuriamque Romanorum querens, qui Siciliae, Sardiniaeque imperium adepti, Hispaniae, Africae, totiusque mundi opibus imminerent: suadet ommissis Aetolis, bellum iis inferre, a quibus victoribus plus periculi, victis gloriae sit exspectandum.

Impellitur Philippus oratione reguli exulis, minusque negotii cum Romanis fore existimat, quod iam victos ab Hannibale ad Thrasymenum lacum acceperat, inque ipsa Italia Poenorum armis urgeri.

Ea res ita accidit. Pudebat nobilem Carthaginiensem populum, ablatum mare, ademptas insulas, dare tributa, quae iubere consueverant. Igitur in causa belli Saguntus, dum Romani consultant, et Illyrios vastant deleta est, vetus Hispaniae civitas et opulenta, fidei erga Romanos magnum quidem, sed triste monumentum. Iam novem menses fessi fame, machinis, ferro, igne, versa denique in rabiem fide, immanem in foro excitant rogum, tum desuper se suosque cum omnibus opibus suis, ferro et igni corrupere. Huius tantae cladis auctor Hannibal, missis Roma legatis, ad supplicium erat postulatus. Tergiversantibus Poenis, a Fabio, excusso in curia togae gremio, indictum est bellum. Id initium et origo secundi belli Punici fertur, quod vastatione Italiae, captivitate Africae, ducum et regum, qui id gesserunt, exitio, per totos octodecim annos gestum est. Tempestas in Italiam ab Alpinis nivibus, velut caelo missa, descendit. Hannibal, amisso in Pyrenaeis montibus, et Gallorum fraude in Alpibus, ingenti militum numero, per invia sibi viam virtute et constantia celeriter patefecit. Traditur ad Italiam LXXX milia peditum, et XX milia equitum, septem et triginta Elephantos duxisse, relicto cum idoneis exercitibus in Hispania fratre Asdrubale; sed cum maximam partem itinera consumpsissent, viginti circiter peditum, sex equitum milia in Italiam penetrarunt, Ligurum et Gallorum succenturiatis aucta copiis. Primi impetus turbo inter Padum et Ticinum valido statim fragore intonuit. Ibi P. Scipione duce, fusus Romanorum exercitus. Saucius et ipse Cos. venisset in hostium manus, nisi protectum patrem praetextatus admodum filius ab ipsa morte rapuisset. Hic erat Scipio, qui in exitium Africae crescens, nomen postmodum ex malis eius consecutus est. Inde Sempronius Gracchus, cognito Hannibalis adventu, e Sicilia exercitum traiecti Ariminum, et ad Trebiam cum Poenis conflixit. Tunc callidissimi hostes frigidum et nivalem nacti diem, cum se ignibus prius oleoque fovissent, homines a meridie et sole venientes, sua Italos hieme vicerunt. Secutus Thrasymenus lacus, tertium Hannibalis fulmen, Imperatore Flaminio. Ad eum per maximam suam militumque vexationem transito Apennino, perque continuas vigilias in paludibus amisso oculo, pervenerat. C. Flaminius Cos. homo temerarius, nova Punicae fraudis arte circumventus, cum exercitu periit. Quippe nebula lacus, palustribusque virgultis tectus eques, terga subito pugnantium invasit. Sex M. quae eruperant, fide ab Maherbale data, perfidia Hannibalis vincta feruntur. Cum ad nuntium cladis Romae luctus esset, duxae matres insperato receptis filiis gaudio diem suum obierunt.

Adversus hostem toties victorem, tam callidum, non virtute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat. Itaque

prima reviviscentis Romae spes Fabius fuit, novam de Annibale victoriam commentus, non pugnare, unde illi nomen novum, et Reip. salutare Cunctatore, scutumque imperii. Itaque per Samnium, per Falernos, Gauranosque saltus, sic maceravit Annibalem, ut qui frangi virtute non poterat, mora comminueretur. M. Minutius magister equitum, ferox et temerarius, criminando dictatorem, tamquam timidum et segnem, effecit, ut populi iussu imperium ei cum Fabio aequaretur. Diviso exercitu, cum in iniquum confixisset locum, et magno in discrimine eius legiones essent, superveniente cum exercitu Fabio Maximo, praesentissimo liberatur periculo. Quo beneficio victus, castra cum eo coniunxit et patrem salutavit Fabium, idemque milites facere commilitonibus iussit. Annibal vastata Campania, inter Casilinum oppidum et Calliculam montem a Fabio clausus, sarmentis ad cornua boum alligatis et incensis, praesidium Romanorum, quod Calliculam insidebat, fugavit, et sic transgressus est saltum. Idemque Fabii maximi dictatoris, cum circumposita ureret, agro pepercit, ut illum tamquam proditorem faceret suspectum patriae.

Quartum et pene ultimum vulnus Romae fuerunt Cannae, ignobilis Apuliae vicus, sed magnitudine cladis nobilitatus. Caesa eo proelio Romanorum XLV milia cum Aemylio Paulo Cos. et senatoribus LXXX, consularibus atque praetoriis aut aedilitiis XXX. ibi in exercitus infelici exitium, dux, terra, caelum, dies, tota denique rerum natur aconsensit. Siquidem non contentus simulatis transfugis Annibal, qui mox terga pugnantium ceciderunt, insuper observato loci ingenio, quod et sol ibi, ut patentibus in campis acerrimus, et plurimus pulvis, et Eurus ab oriente semper quasi ad constitutum, ita instruxit aciem, ut Romanis adversus haec omnia obversis, quasi secundum caelum tenens, vento, pulvere, sole, pugnaret. Itaque duo consulares exercitus caesi ad hostium satietatem, donec Annibal diceret militi suo, parce ferro. Ducum effugit alter, alter occisus est. Palum puduit, Varro non desperavit. Documenta fuerunt cladis cruentus aliquamdiu Aufidus: pons de cadaveribus iussu ducis, factus in torrente Vergilii: modii duo annulorum Carthaginem missi, dignitasque equestris taxata mensura. Dubium deinde non erat, quin ultimum illum diem habitura ferit Roma, quintumque intra diem epulari Annibal in Capitolio potuerit, si (quod Adherbalem Bomilcaris dixisse ferunt) quemadmodum sciret vincere, sic victoria uti scisset. Sed illum fatum urbis imperaturae, suaeque mens mala in diversum abstulerunt. cum victoria posset uti, frui ea maluit, relictaque Roma Campaniam Tarentumque peragrare, ubi mox et ipse, et exercitus eius ardor elanguit, adeo ut verum percrebuerit dictum, delicatam Capuam Annibali Cannas fuisse. Interim respirare Romanus, et quasi ab inferis emergere. Arma non erant, detracta sunt templis: Deerat iuventus, in sacramentum militiae liberata servitia: Egebat aerarium, opes suas libens senatus in medium protulit. Eques secutus exemplum, imitataeque equitem tribus. Accessit Scipionis fida patriae magnanimitas. Cum enim a nobilibus adolescentibus, propter desperationem, consilium de relinquenda Italia iniretur, ille tribunus militum, stricto super capita deliberantium ferro, iuravit pro hoste se habiturum eum, qui non iurasset, minime a se relictum iri taliam. Varroni, cuius temeritate accepta clades erat, obviam itum est, et gratiae actae, quod de republica non desperasset. Praeterea trepidationem urbis et luctum, res in Hispania meliore eventu a P. et Cn. Scipionibus gestae, diminuerunt. Asdrubalem illi secudis proeliis XXXV. hominum milibus spoliarunt; Viginti quinque occisa, decem milia capta sunt. Post nuntium victoriae Cannensis Hanno ex Poenis, vir nobilissimus, suadebat senatui Carthaginiensium,

ut pacem a populo Romano peterent: nec obtinuit obstrepente Barchina factione. Timendam ille tunc maxime fortunam cum maxime splendet, iudicabat. Anno quarto, postquam in Italiam Annibal venit, M. Claudius Marcellus vinci eum posse docuit. Congressus enim cominus, pepulit e Campania sua, et ab obsidione urbis Nolae excussit. Annibal contra multas Romanorum civitates per Apuliam, Calabriam et Bruttios occupando, damnum sibi illatum pensavit.

Tunc ergo Philippus, Rex Macedoniae, legatos ad eum misit, promittens auxilia contra Romanos, hac lege, ut illis deletis, ipse quoque contra Graecos auxilia acciperet. Captis igitur legatis Philippi, et re cognita, Romani in Macedoniam M. Valerium Levinum ire iusserunt; in Sardiniam Titum Manlium Torquatum Proconsulem, quod etiam ea sollicitata ab Hannibale Romanos deseruisset. Ita singulari Romanorum in rebus adversis fiducia, uno tempore quattuor pugnabatur locis; in Italia, contra Hannibalem: In Hispania contra fratrem eius Asdrubalem: in Macedonia contra Philippum: in Sardinia contra Sardos, et alterum Asdrubalem Carthaginiensem. Is a T. Manlio vivus est captus, occisa cum eo XIIM. capti mille quingenti, et a Romanis Sardinis subacta. Paulo post etiam Philippus Apolloniam obsidens, nocturna Romanorum irruptione, fugatur, et in Hispania a Scipionibus Asdrubal et Mago, Annibalis fratres, quattuor caduntur proeliis, Saguntus restituitur, Turdetani, in quorum gratiam perierat, sub corona veneunt. Hinc bellum in Siciliam quoque migrat. Defuncto enim Hierone rege, filius eius Gelo, et nepos Hieronymus, ad Carthaginienses defecerant, quibus statim morbo aut ferro consumptis, Sicilia Marcello a Romanis mandatur. Is totam insulam in una superavit urbe. Grande illud, et ante id tempus invictum caput Syracusae, quamvis Archimedis ingenio defenderentur, aliquando tamen cesserunt. Longe illis triplex murus, totidemque arces, portus ille marmoreus, et fons celebratus Arethusae: nisi quod hactenus profuere, ut pulchritudini victae urbis parceret Marcellus. Quamquam enim tertio demum anno eam expugnaret, vino somnoque sepultam, ingenti cum iactura militum opumque Romanorum, tanta tamen victoris modestia eluxit et clementia, ut et capta illa, parcere cuperet Archimedi Mathematico, nisi illum formis forte suis in pulvere descriptis intentum, miles per inscitiam transfixisset.

In Hispania P. et Cn. Scipiones, tot tantarumque rerum feliciter gestarum tristissimum exitum tulerunt. Deserti enim a Celtiberis, quos primos Romana castra mercenarios habuere, prope cum totis exercitibus occidione occisi sunt, anno octavo, quam in Hispaniam iverant: Amissaque eius provinciae possessio foret, nisi L. Martii equitis Romani virtute et industria, contractis exercituum reliquiis, bina castra hostium, ut post victoriam nihil timentium, expugnata essent, ad XXXVII milia caesa. Martius a Romanis Dux appellatus est.

Non eadem fortuna, quae Martio, Centenio Penulae Centurioni adversus Annibalem fuit. Cum enim petiisset a Senatur, ut sibi exercitus daretur, pollicitus de Annibale victoriam, octo milibus acceptis et voluntario milite duplicatis, temerarii adversus peritum ducem ausus experimentum triste dedit. Tantam enim a veterano imperatore accepit cladem, ut ex tanta multitudine vix mille evaserint incolumes. Centenius, ne vesanae temeritatis probro superesset, obiectans se hostium telis cecidit. Illi stultitia par et audacia Cn. Fulvius Praetor, paulo post in insidias ab annibale pertractus, ubi rem inclinatam, ac trepidantes suos vidit, equo arrepto cum ducentis equitibus effugit. Ex duo de viginti milibus hominum duo milia, haud amplius superfuere. Castris ipsi hostes

potiti sunt. Interim Q. Fulvius Flaccus, App. Claudius Coss. Capuam quae ante triennium desciverat, obsidione circumvallant, urbem nobilem ac potentem, quae sicut defectione sua traxerat aliquot populos, ita recepta inclinatura rursus animos videbatur ad veteris imperii respectum. Ibi, quod equitatu praevalebant obsessi, institutum est primum, ut velites essent in legionibus, qui leviter armati, et uchi post equites, et signo dato desilire, pedestremque inter equites ciere pugnam possent. Igitur Annibal obsidionem solutus, cum clade repellitur, Campani eodem tempore erumpentes in urbem rediguntur: Annibal urgendos proprio periculo Romanos ratus, ad tertium ab urbe Roma lapidem super Anienem fluvium castra ponit: ipse cum duobus M. equitum usque ad portam Capenam, ut urbis situm exploraret, obequitat: Sed altero ducum Fulvio, quem Romani, non omissa Capua, ad patriam tutandam revocaverant, immisso equitatu summotus est. Instructis deinde exercitibus, in eius pugnae casum, in qua urbs Roma victoriae praemium esset, imber ingens, grandine mistus, ita utramque turbavit aciem, ut vix armis retentis incastra se receperint, maiore numinis quam hostium metu. Et postero die eodem loco acies instructas eadem tempestas diremit: ubi recepissent se in castra, mira serenitas cum tranquillitate oriebatur. Parva res dictu minuit spes Annibalis, sed ad magnanimitatem populi Romani probandam satis efficax: quod illis, quibus obsidebatur diebus, ager quem bello captum castris insederat, venalis Romae fuit, hastaeque subiectus invenit emptorem, nihil ob id diminuto pretio. Maior res, quod cum ipse armatus ad moenia sederet, milites sub vexillis in supplementum Hispaniae profectos audivit. Tribus enim et viginti legionibus eo tempore Romana res gerebatur. Itaque cessit fati,s et in ultimum se recepit Italiae sinum. Capua deploratam spem sui retinendi intelligens apud Poenos esse, exitium in dies exspectabat. Antequam dederetur, Vibium Virum septem et viginti senatores domum secuti sunt: epulatique cum eo, et quantum facere potuerant, alienatis mentibus vino ab imminentis sensu mali, venenum omnes sumpserunt. De supplicio reliquorum haudquaquam inter Fulvium Claudiumque conveniebat. Facilis impetrandae veniae Claudius, Fulvii durior sententia erat. Cum deligati ad palos essent, ut securi ferirentur, litteras a senatu missas quibus iubebatur parcere, antequam legeret, in sinu posuit, et lege agi iussit, et supplicium peregit. Multitudo alia civium Campanorum venundata, ager omnis et tecta publica populi R. facta, praefectus ad iura reddenda aratoribus ab Roma quotannis missus.

Capta Capua, non minor Romanis Hispaniae, quam Italiae cura erat. Cum in comitiis apud populum quaereretur, cui mandaretur tanti moles imperii: nullo id volente suscipere, P. Scipio, P. filius, qui in Hispania ceciderat, professus se iturum, suffragio omnium missus est. Hic bellatricem illam Hispaniam totam, a Pyrenaeis montibus in Herculis usque columnas et Oceanum, Romanis acquisivit, nescias citius, an facilius. Quam velociter, quattuor anni fatentur: quam facile, vel una civitas probat. Eadem quippe, quo obsessa est, die capta est, omenque Africanae victoriae fuit, quod tam facile victa est, Hispana Carthago. Certum est profecisse eum maxime iustitia et morum sanctitate, quippe qui captivos pueros puellasque praecipuae pulchritudinis, incolumi restituerit pudicitia, eaque etiam integritate Masanissam, eximium Carthaginiensium propugnatorem, Romanis amicum fecerit.

Similiter interim Val. Laevinus Aetolos adiunxit Romanis, eisque capra loca, Zazynthum, Naxum, et alia tradit, ut promptiores adversus Philippum communem hostem efficiat, cum subinde Annibal spoliatis, quas tenere non poterat, urbibus plurimorum alienat animos,

et Romanos respiciendi causam praebet. Ita aequante fortuna, suspensa omnia apud Romanos et Carthaginienses erant, integra spe, integro metu, velut eo tempore denuo inciperent bellum. Romanorum 12 coloniae fessae bello, militem negabant, 18 persistebant in officio. Nam mox nova Annibali de Romanis victoria contigit. Caesus praetor Fulvius cum exercitu ad Herdoniam, Cl. Marcellus Cos. cladem regesturus victori, aequo marte pugnat, et subinde cedentem premit, donec effugeret. Fabius Max. Tarentinos in deditionem accipit. Marcellus iterum confligit cum Annibale, priori pugna Annibal, Marcellus in sequenti vincit. Tandem Marcellus et Crispinus Coss. speculandi causa egressi e castris, insidiis ab Annibale circumveniuntur, Marcellus ab hoste occisus, laudatur, Crispinus fugit, et paulo post ex vulneribus moritur. In Graecia simul Romani cum Aetolis et Attalo Asiae rege societatem pacti, Achaeos bello vexant, sed adventu Philippi repelluntur. Miscetur etiam partibus Machanides, Lacedaemoniorum tyrannus, quem Philpoemen Arcas ad Mantinaeam cum quattuor militum milibus oppressit. Romae lustrum a Censoribus conditum est: Censa sunt civium capita centum triginta septem milia, centum et octo: ex quo numero apparuit, quantum hominum tot proeliorum [Orig: praeliorum] adversa fortuna populo Romano abstulisset. Nihil actum erat tanta virtute, tot hominum sanguine, siquidem Asdrubal, frater Annibalis, cum exercitu novo, nova belli mole veniebat. Actum erat procul dubio de Romanis, si vir ille se cum fratre iunxisset. Sed hunc castra metantem Claudius Nero cum Livio Salinatore debellat. Nero in ultimos Italiae angulos summoverat Annibalem. Livius in diversissimam partem, et in ipsas nascentis Italiae fauces signa converterat. Tanto interiacente solo, quo consilio, qua celeritate consules castra coniunxerint, inopinantemque hostem collatis compresserint signis, neque id fieri Annibal senserit, difficile dictu est. Certe Annibal, re cognita, cum proiectum fratris caput ad sua castra vidisset; Agnosco, inquit, infelicitatem Carthaginis. LVI hominum milia apud Senam caesa prodit Livius, multo pauciores Polybius. Hoc privato publicoque vulnere ictus indomitus ille Annibalis animus, confessionem aliquam mutatae fortunae edidit.

Scipio exclusis Hispaniae possesson hostibus, in Africam ad Syphacem regem Masaesilorum duobus navigiis transvectus, foedus iunxit. Asdrubal Gisgonis ibi cum eo in eodem lecto accubuit. Reversus cum Astapam urbem oppugnaret, oppidani liberos et coniuges rogo exstructo occiderunt: se insuper praecipitaverunt. Ipse Scipio cum gravi implicitus esset morbo, seditionem in parte exercitus motam confirmatus discussit: rebellantesque Hispaniae populos coegit in deditionem venire. Inde assumpto in foedus Masinissa rege, Romam reversus, consulque creatus est. Africam provinciam petenti, contradicente Q. Fabio Maximo, Sicilia data est: permissumque ut in Africam traiceret, si ex republ. esse censeret, eadem aestate Mogo Amilcaris silius, ex minore Balearium insula, quam occupaverat, iuventute lecta in classem imposita, in Italiam XII milia peditum, duo ferme equitum traiecit: Genumque nullis praesidiis maritimam oram tutantibus, repentino adventu intercepit. Inde societate cum Ingaunis liguribus composita, montanos instituit oppugnare. Interim ex Sicilia C. Laelius, a Scipione in Africam missus, ingentem reportavit praedam: et mandata Masinissae Scipioni exposuit, conquerentis, quod non exercitum in Africam ex condicto traiecisset. Multum enim interesse Poenis, alienos populari fines, an suos uri exscindique vident: seque ad res Poenorum prodendas paratum. IN Hispania Indibilis et Mandonius, unicum tantum Romanis superesse ducem rati,

seditionem excitaverant: sed a Praesidibus Hispaniae magna victi clade, Indibilis in acie occisus, Mandonius exposcentibus Romanis a suis est deditus. Ita bellum finitum.

Magoni, qui in Galliam ierat et Liguriam, ex Africa et militum ampla manus missa, et pecuniae, quibus auxilia conduceret: Praeceptumque ut se Annibali fratri iungeret: Scipio a Syracusis in Bruttios traiecit: et Locros pulso Punico praesidio, fugatoque Annibale recepit. Locris cum male praeesset Pleminius Proquaestor, liberosque et coniuges civium ad stuprum raperet, in catenis Romam ductus, in carcere periit. Per haec Epirotae taedio diutini belli, tentata prius Romanorum voluntate, legatos de pace communi ad Philippum misere. P. Sempronius absens Romae Cos. creatus, conditiones pacis dixit, ut Parthini, et Dimallum, et Bargulum, et Eugenium Romanorum essent, Atintanes Macedoni accederent. In eas conditiones cum pax convenisset, ab rege foederi adscripti Prusias Bithyniae rex, Achaei, Boeoti, Thessali, Acarnanes, Epirotae: ab Romanis Ilienses, Attalus Rex, Pleuratus Illyrius, Nabis Lacedaemoniorum Tyrannus, Elaei, Messenii, Athenienses. Aetolis paulo ante cum Philippo convenerat.

Hinc Romani per libros Sibyllinos et oraculum delphicum in superstitionem versi, matrem Deum Pesinunte Romam transferunt. Tradita est per Attalum regem Asiae. Lapis erat, quem matrem Idaeam incolae dicebant. Bellum numen dixeris, peritosque religionis populos, qui a Satana decepti, in saxo spem victoriae collcaverint. Sed Romanos in superstitiones usque ad stuporem aliarum gentium pronos, etiam Polybius notavit. Excepit saxeam deam P. Scipio Nasica, Cn. Filius, eius qui in Hispania perierat, vir optimus a senatu iudicatus, adolescens nondum quaestorius. Recreati a metu Romani, toleratam utcumque dubiis rebus vacationem coloniarum, non ultra pati decreverunt. Ardea, Nepete, Sutrium, Gales, Alba, Carseoli, Sora, Suessa, Seria, Circei, Narnia, Interamna, (hae namque coloniae in ea causa erant) duplicatum eius summae numerum militum dare iussae, qua plurimum antea dedissent. M. Val. Levinus collatas inopi aerario pecunias, privatis reddi tribus pensionibus obtinuit, ne fides Rei publ. laboraret.

In haec tempora mors incidit Ptolemaei, quem Strabo quartum et Agathocliae Ptolemaeum nominat, aditque omnes successores Alexandri male gesisse imperium, imprimis tamen illum, septimumque deinde Ptolemaeum et ultimum. Decessit, ut habent Clemens et Ptolemaeus Alexandrini, anno regni decimo septimo.

Ingens adversus eum Dei gloria eluxit. Victo enim Antiocho, postquam sacra fecisset Hierosolymae, sanctissimum templi adytum, obnitentibus frustra Iudaeis, ingressus, horrore confestim intremuit, ut pro exanimi exportaretur a satellitibus. Redditus sibi, sueta socordia contempsit periculum, Iudaeisque infensus, quotquot in Aegypto nancisci potuit, contrahi in unum, et D elephantis obici proterendos iubet. Illi hippodromo inclusi, catenisque onerati, miserabili patrium Deum implorabant ululatu, ut numen suum a vanissimi regis vindicaret ludibrio. Nec incassum cecidere tot miserorum preces. Vocatus enim ad triste spectaculum tyrannus, mota mente, nihil se in Iudaeos imperasse, extemplo dimittendos ait. Inde commessabundus ad pristinam revolvitur insaniam, efferari elephantos, conquiri Iudaeos, iterum obiectari belluis praecipit. Fit quod imperaret: accersitur ad spectandas innocentissimorum hominum neces. Iudaei rursus supinas, ut poterant, palmas in caelum tendentes, Dei sui invocant praesidium. Et ecce advenientis cum rege satellitii strepitu, tamquam in furorem acti Elephantes, perfractis repagulis in milites

et turbam circumstantem irruunt, obvium quemque proculcant. Iudaeorum ne unum attingere audent. Eo miraculo attonitus Philopator, Iudaeos, quos mori iusserat, praebitis largissime sumptibus ad sua dimittit, ac vice eorum, qui religionem deseruerant, plectendos ex lege constantioribus tradit, Iosephus historiam Physconi tribuit. Praeerat tunc sacris Ierosolymae Oniae filius Simon, cui defuncto postea successit Onias, avi nomen gerens. Filii Iosephi Ducis tributis Palaestinae praesidebant, cum fratre Hyrcano, trans IOrdanem habitante dissidia alentes: qui fretus favore aulae Aegyptiae regionem, quam occuparat, servavit, usque ad Antiochum Epiphanem, quem veritus voluntaria interiit morte. Philosophorum huius temporis scribacissimus fuit Chrysippus, dialecticis deditus argutiis, suique ipsius aestimator indulgentissimus. Res Graecas Menedotus Corinthius, Hannibalis facta Sosibius, Romana Q. Ennius Poeta litteris mandarunt.

PTOLEMAEUS QUINTUS EPIPHANES. ANTIOCHUS MAGNUS. PHILIPPUS DEMETRII. ATTALUS et EUMENES.

MOrtuo igitur Ptolemaeo Philopatore rege Aegypti, relictus in spem regni filius Ptolemaeus, Epiphanes, id est, illustris dictus est a Graecis, sed parvulus aetate praeda etiam domesticis et tutoribus fuit. Antiochus rex Syriae et Philippus Macedo regnum occupare pueri statuebant. Invaditur Phoenicia, ceteraeque Syriae quidem, sed iuris Aegypti civitates. Senatus Alexandrinus legatos Romam mittit, petentes denuntiari Antiocho, abstineret regno pupilli, postremis patris precibus fidei suae traditi; sed frustra. Antiochus et Iudaeam ditioni suae adiecit.

Interea cum Carthaginiensibus debellatum a Romanis, virtute praecipua P. Scipionis, qui primus a devicta gente cognomen Africani tulit.

Cum enim ob Pleminii propraetoris a se constituti facinora, fama laboraret luxuriae Scipio, missisque exploratum legatis abunde se purgasset, in Africam tandem Senatus permissu traiecit exercitum. Ibi se ei Masanissa, quem Syphax Numidarum rex regno eiecerat, cum ducentis equitibus iunxit, et primo statim bello, Hannonem Amilcaris filium cum ampla manu interemit. Attamen adventu Hasdrubalis et Syphacis, qui prope cum centum milibus venerant, ab obsidione Uticae depulsus Scipio, hiberna communivit. Romae interea mirum inter censores certamen fuit. Nam et Claudius Livio Collegae equum ademit, quod a populo Romano damnatus actusque in exilium fuerat: et Livius Claudio, quod falsum in se testimonium dixisset, et quod minime bona fide secum in gratiam redisset. Idem omnes tribus, extra unam, aerarias reliquit: qui et innocentem se damnassent, et postea consulem censoremque fecissent egregius levitatis vulgi Aristarchus.

Postmodum in Africa Scipio Carthaginienses, et eundem Syphacem Numidarum regem, socerumque eius Asdrubalem pluribus proeliis vicit, adiuvante Masanissa: binaque hostium castra improvisa oppressione expugnavit, in quibus XL milia hominum ferro ignique consumpta sunt. Syphacem per C. Laelium cepit: Masanissam in regnum restituit. Masanissa, cum Cirtha Syphacis urbs regia caperetur, uxorem eius, forma et aetate florentem (ut erat gens Numidarum in Venerem praeceps) statim adamavit, factisque properanter nuptiis, ne captam Romanis tradere cogeretur, uxorem habuit: Nam antequam Syphaci iungeretur, ipse eam sibi desponsaverat. Castigatus ob id a Scipione, muliebres verito blanditias, per quas Sophonisba Syphacem a Romanorum amicitia alienaverat, temeritatem alia temeritate luit. Accito enim famulo, post crebros gemitus, per eum venenum transmittit reginae, iubens ut memor patris Asdrubalis,

et duorum regum, quibus nupta esset, sibi ipsa consulat. Illa, accipio inquit, nuptiale munus, si nihil maius vir uxori praestare potuit, acceptumque poculum impavide haurit. Iam permunito Tuneto, ipsas fere Carthaginis portas quatiebat Scipio, cum consternati tot victoriis Poeni simulato interim pacis studio, inhaerentem atque incubantem Italiae Annibalem detrahunt. Frendens gemensque ille Italiam reliquit, exsecratus etiam suum caput, quod cruentum ab Cannensi victoria militem non statim Romam duxisset. Decimo sexto anno, quam venerat in Italiam, in Africam traiecit, missisque exploratoribus, cum excepti a custodibus Romanis, circumductique per castra ultro reducerentur, minime laetus Scipionis fiducia, pacem per colloquium tentandam censuit. Steterunt aliquamdiu ducum maximi, ille Italiae, hic Hispaniae victor, mutua admiratione defixi. Annibal incerta casuum reputare Scipionem, pacem quam bellum malle, maximae cuique fortunae minime credendum monet. Meliorem tutioremque certam pacem, quam speratam, ait, victoriam: nusquam minus, quam in bello eventus respondere. Denique Siciliam, Sardiniam, Hispaniam Romanis permittit. Reponit Scipio, scire se mille casibus subiecta, quaecumque agunt mortales. Sed fraudulentum Poenis ingenium esse, nuper simulata pace violatas naves et legatos: habendam fortunam, quam Deus dederit. Ubi de pace non convenit, signa cecinere. Constat utriusque confessione, nec melius instrui aciem, nec acrius certari potuisse. Ad extremum cessit Annibal, auxiliaribus facile fusis, Afris solis impetum non sustinentibus Romanorum. Carthaginiensium sociorumque caesa eo die supra XX milia, par ferme numerus captus est, cum signis militaribus CXXXIII, Elephantis XI: victores ad decem milia cecidere. Annibal cum paucis equitibus inter tumultum elapsus, Adrumetum perfugit: accitusque inde Carthaginem, sexto ac trigesimo post anno, quam puer inde profectus erat, haud spem salutis alibi, quam in pace impetranda sitam fassus est. Per eosdem dies Mago eius frater, proelio in agro Insubrium cum Romanis commisso vulneratus, dum in Africam per legatos revocatus revertitur, ex vulnere obiit. Mox etiam Vermina Syphacis filius, auxilio veniens Carthagini, a parte exercitus Romani fusus fugatusque est, XV milia hominum caesa. Carthaginiensibus ergo demisse petentibus pax data: ut liberi suis legibus viverent, quae loca ante bellum in Africa tenuissent, tenerent: Perfugas captivosque omnes, et naves rostratas praeter decem triremes traderent, elephantosque quos haberent domitos, nec domarent alios. Bellum neve in Africa, neve extra Africam, iniussu populi Romani gererent. Decem milia talentum argenti, descripta pensionibus aequis, in annos L solverent. Iuratum in conditiones auctore Annibale, qui dissuadentem eas Gisgonem suggesto detrahere ausus, incivilitatem militari ingenio ignosci postulabat. Annis ante XL pax cum Carthaginiensibus postremo facta erat. Q. Luctatio, A. Manlio Coss. bellum initum annis post tribus et XX, P. Cornelio, T. Sempronio Coss. finitum est decimo octavo anno, Cn. Cornelio, P. Aelio Paeto Coss. Reversus in urbem Scipio amplissimum nobilissimumque egit Triumphum: quem Q. Terentius Culleo senator, ob redditam sibi libertatem, pileatus secutus est.

Paucis mensibus post pacem Carthagini datam, 552 anno V. C. quattuor et sexaginta annis post primum bellum Punicum inchoatum, novum inter Philippum Macedoniae regem et Romanos dissidium exarsit, periculo haudquaquam comparandum Punicis bellis, claritate Macedonum prope nobilius. Coeptum illud decem ferme ante annis, triennio prius depositum erat, cum AeToli et belli et pacis fuissent causae. Vacuos deinde pace Punica iam Romanos, et ob auxilia nuper in Africam missa ab eo, infensos

Philippo; preces Atheniensium, quos agro pervastato in urbem compulerat, excitaverunt ad renovandum bellum.

Philippo animos faciebat, praeter ferociam insitam foedus ictum cum Antiocho, divisaeque iam cum eo Aegypti opes, antequam caperentur. Incitatus ergo cupiditate Asiae civitatum, ab Attalo et Rhodiis navali proelio ad Chium superatur, nisi quod dubiam victoriam fecisse visus Attalus, cum nave praetoria e pugna se proripiens. Philippus ne Romano quidem, quod imminebat, bello, nec Asiatico territus, instinctu Acarnanum, Athenienses circumsedit. Athenienses enim duos Acarnanum iuvenes, per errorem templum Cereris, ipsis Initiorum diebus ingressos, tamquam ob infandum scelus interfecerant. Per idem tempus Abydenos quoque, quod nec legatos eius in urbem admittere voluissent, diuturna oppugnatione ad desperationem adegit. Cum enim nihil pacati nisi omnia permittentibus responderet, ad Saguntinam illi rabiem versi, repente omnes ad caedem coniugum liberorumque discurrunt, seque ipsos per omnes vias laeti, aut Philippi copiis trucidandos obiciunt, aut sius manibus necant. Ita velut Sagunti excidium Annibali, sic Abydenorum procurata clades Philippo animos ad Romanum bellum efferavit. Dum autem Sulpitius Galba Cos. exercitum in Macedoniam ducit, Amilcar Poenus per Insubres Gallos bellum molitur, Placentiam diripit, Cremonam obsidet. Is a L. Furio Praetore victus caesusque est, et milia hominum cum eo XXXV. Sulpitius, legato C. Claudio, Chalcidem ex improviso cepit et cremavit: qua clade exacerbatus Philippus, quicquid sancti amoenive circa Athenas erat, incendit: dirutaque non tecta solum, sed etiam sepulcra: nec divini humanive iuris quicquam prae impotenti ira est servatum. Athenae interim strenue ab Attalo Rege et Rhodiis, Romanis auxiliantibus, defensae. Alius Sulpitii dux Apustius Antipatriam exurit: qui metus Codrionem, satis validum et munitum oppidum, sine certamine ut dederetur Romanis, effecit. Desperata Athenarum expugnatione, cognitoque ex transfugis, quos levitas ingeniorum in omnibus bellis praebet, ubi consul esset, Philippus ad Octolophum castra ponit. Ibi frumentatoribus Romanorum interceptis, dum imponere fortunae nescit, longius evagatus, a subsidio pabulatoribus misso in castra fugatur: Eaque pugna moti Aetoli ad Romanorum partes deflectunt. Aminander Athamanum Rex et Dardani in Macedoniam irrumpunt. Eos Philippus occulte e castris digressus, decepto per caduceatorem Sulpitio Cos. dum inopinantibus advenit, mascule repressit. Minuit ei deinde forte oblata res hostium Aetolorum numerum. Scopas princeps gentis, ab Alexandria magno cum pondere auri ab rege Ptolemaeo missus, sex milia peditum, et equites mercede conductos avexit Aegyptum. Classis Romana a Corcyra, L. Apustio Legato profecta, Attalo se regi coniunxit. Athenienses litteris verbisque, quibus solis valebant, bellum adversus Philippum gerentes, quicquid ad notam ignominiamque eius pertinere poterat, decrevere: ad summam belli invalidi.

Dum igitur Attalus et Romani molitiones Philippi reprimunt, Scopas cum validis copiis in Coelesyriam profectus, multas Antiochi urbes, Iudaeamque terram in potestatem Ptolemaei retrahit. Verum Antiochus paulo post, victo ad fontes Iordanis Scopa, Sidoni inclusum eum obsedit, et deditum dimisit incolumen. Hinc annitentibus Iudaeis, praesidium Ptolemaei ex arce Sidonia post diuturnam oppugnationem expellit, Syriamque, Ciliciam et Lyciam recipit, Hierosolymitis Senatoribus, Sacerdotibus et Scribis, templi concedit immunitatem, legesque exercendi patrias arbitrium, nec non universum Iudaeorum populum ob fidem et

sanctimoniam praecipuo honore afficit. Interea T. Quintius Flaminius Cos. adversus Philippum feliciter in faucibus Epiri rem gerit, fugatumque et castris exutum cogit in Macedoniam reverti. Ipse Thessaliam, qua est vicina Macedoniae, sociis Aetolis et Athamanibus vexat, L. Quintius consulis frater navali proelio, Attalo rege et Rhodiis adiuvantibus, Euboeam et maritimam oram capit. Achaei in amicitiam Romanorum veniunt: Argi et Corinthus, duae nobilissimae civitates in potestatem Philippi: Hinc per colloquium pax tentata, missique Romam legati: Sed cum demonstrato maris terrarumque Graeciae situ, pernotuisset senatui, si Demetriadem in Thessalia, Chalcidem in Euboea, Corinthum in Achaia rex teneret, non posse liberam esse Graeciam, et ipsum Philippum non contumeliosius, quam verius compedes eas Graeciae appellare, infecta pace discessum est. Quintius deinde nullam legationem admisit, quam qua omni Graecia decedi nuntiaret. Philippus optimum ratus, Argivorum urbem Nabidi Lacedaemoniorum tyranno velut fiduciatim dare, turpissime ab eo est deceptus. Nabis enim nihil memor, a quo eam civitatem, et quam in conditionem accepisset, hostibus se Philippi coniunxit, firmatisque praesidio Argis, cum ipse viros spoliasset, ad feminas spoliandas Apegam uxorem induxit. Ea nunc singulas illustres; nunc simul plures genere inter se iunctas, domum accersendo, blandiendoque ac minado, non aurum modo iis, sed postremo vestem quoque mundumque omnem muliebrem ademit. Tandem. T. Quintius Flaminius proconsul cum Philippo, ad Cynocephalas Thessalia acie victo, debellavit. Frater eius Acarnanas, Leucade urbe eorum expugnata, in deditionem accepit. Attalus a Thebis ob subitam valetudinem translatus, decessit anno regni 44. Pax Philippo petenti his data est legibus, ne Graeciae civitatibus bellum inferret; ut captivos et transugas redderet; quinquaginta solum naves haberet: per annos decem quaterna milia pondo argenti praestaret, et obsidem daret filium suum Demetrium. Ita qui alienum regnum appetierat, proprio pene exutus, pacis leges a peregrinis dictas accipere coactus est. Offensi tamen Aetoli, quod non ex arbitrio eorum Macedonia quoque adempta regi et data sibi in praemium belli esset, legatos ad Antiochum misere, qui eum adulatione magnitudinis in Romana bella, spe societatis universae Graeciae, impellerent. Decretum etiam legatorum de libertate Graeciae clam mussantes carpebant. Dubitabatur enim de Corintho, et de Chalcide et Demetriade, de quibus Romani, quod tempora Reip. postulassent, statuendum callide reservabant. Retundendis Aetolorum linguis, ne ad transferendum a Philippo ad se imperium, traiecisse Romani mare viderentur, Corinthus Achaeis reddita, reliquae Graecorum urbes universae, praeconis voce Ludis Numeis liberae pronuntiatae sunt, ingenti Graecorum tum admiratione, tum plausu, Flaminii gloria incredibili. Verumtamen [Orig: Veruntamen] Acrocorinthum, Chalcidem et Demetriadem sub praesidio teneri Romanis visum, donec cura de Antiocho decessit, quem transgressurum in Europam, cum primum ei res suae placuissent, nihil dubitabant. Antiochi legatis, nihil iam perplexe, ut ante, cum dubiae res incolumi Philippo erant, sed aperte pronuntiatum, ut excederet Asiae urbibus, quae aut Philippi, aut Ptolemaei regum fuissent.

Cum haec in Graecia Macedoniaque et Asia gererentur, C. Sempronius Tuditanus praetor a Celtiberis cum exercitu caesus est. L. Furius et Cl. Marcellus consules Boios et Insubres Gallos subegerunt. Annibal frustra in Africa avaritiam corrigere iudicum molitus, et ob hoc Romanis delatus per epistolas adversae factionis principum, propter metum Romanorum, qui legatos ad Carthaginiensium senatum de eo miserant, profugus

ad Antiochum regem se Orientis contulit, bellum iam contra Romanos parantem. Nam antiochum cum in ordinem redigere legati vellent, responderat ipse, Asiam nihil ad populum Romanum pertinere: nec magis illis inquirendum quid Antiochus in Asia, quam Antiocho, quid in Italia populus R. faciat. Cum Ptolemaeo sibi et amicitiam esse, et id agere se, ut brevi etiam affinitas iungatur. Quae Lysimachi quondam fuerint, iure belli Seleuci proavi sui facta esse, quae varie distracta, nunc per otium repetere et Lysimachiam deletam olim Thracum impetu, de integro condere, ut Seleucus filius eam sedem regni habeat. Sic demissis Romanis, excitus rumore de morte Ptolemaei, Aegyptum versus navigat, obortaque ad capita Sari fl. tempestate, magnam vim hominum, insigniumque amicorum naufragiis amittit. Ephesi deinde morantem, consecutus Annibal, haud parvum animo eius momentum ad moliendum bellum fecit. Roma iam felicitatem suam persentiente, lex Oppia, quam C. Oppius tribunus plebis bello Punico, de stringendis cultibus matronarum tulerat, cum maxima contentione abrogatur, Porcio Catone Cos. in mulierum, quae hac de causa in publicum se effuderant, intemperantiam gravissime detonante. Is Cato in Hispaniam profectus, bello quod Emporiis orsus est, citeriorem Hispaniam pacavit, triumphumque illustrem meruit: Flaminius bellum adversus Nabin Lacedaemoniorum tyrannum, ob querelas Graecorum, a senatu iussum, adeo prospere gessit, ut capta pene Sparta, pacem daret Lacedaemoniis, qualem ipse volebat. Interim Argivi, quod Pythagoras gener tyranni, cum parte validissima praesidii excesserat, reliquos duce Archippo ex arce expulerunt.

Romae ob accessionem Hispaniarum, sex iam praetores erant, e quibus duo quotannis ibant in Hispanias. Ampliatus et senatui honor est, auctore per Censores Africano iterum Consule, imperatumque aedilibus curulibus, ut loca senatoria secernerent a populo. Nam antea in promiscuo Ludi spectabantur. Fremuit plebs, cur dives pauperem consessorem fastidiret, novam et superbam libidinem ab nullius ante gentis senatu neque desideratam, neque institutam. Adeo nihil novum ex antique probabile est: veteribus, nisi quae usus evidenter arguit, stari malunt. Sub haec Flaminius ad concordiam cohortatus Graecos, atque ut ex factis, non ex dictis amicos pensent, libertate modice utantur, ex omnibus urbibus praesidia detrahit, compositaque Republica, quotquot in universa Graecia servitutem serviebant cives Romani, conquiri et ad se in Thessaliam mitti postulat. Mille ducentos sola Achaia habuit. Cum Romam reportasset victorem exercitum, et ob rerum gestarum multitudinem, triduo triumphavit, immensasque in aerarium divitias intulit. Legatis Antiochi amicitia denegata est, ni Rex Europa decederet, et omnes Graii nominis in Asia civitates liberas dimitteret. Annibal, cui nota Romana virtus erat, negabat opprimi Romanos nisi in Italia posse. Ad hoc sibi centum naves, et decem milia peditum, et mille equites poscebat: promittens hac manu non minus bellum, quam gesserit, Italiae restauraturum. Mittit et Carthaginem Aristonem Tyrium, qui in bellum cupidos hortetur, Annibalemque cum copiis affuturum nuntiet. Vulgata re, cum periculum sibi ab inimicis Annibalis praeparatum metueret, Ariston Punico ingenio inter Poenos usus, tabellas conscriptas celeberrimo loco prima vespera suspendit, ad universum senatum se missum professu: ipse de tertia vigilia navem conscendit, et ad Annibalem revertitur. Quo cognito, Carthaginienses ad purgandam publicam conscientiam, ultro rem Romanis per legatum detulere. Miscentur querelae de Masanissa, quod ditionis Carthaginiensium agros occupasset. Scipio Africanus, Cethegus et Minutius, ad rem inspiciendam missi, qui

omnia suspensa, neutro inclinatis sententiis reliquere. Coloniae tum deductae Puteolos, Vulturnum, Linternum, Salernum, Buxentum, Sipontum, Tempsam et Crotonem. Italia tam crebris terrae motibus agitata est, ut feriarum taederet populum, quae placandis numinibus indicebantur. Prohibitum tandem, nequis terrae motum ultra nuntiaret. Superstitiosissimum populum aliquando satietatem sacrorum suorum subiisse dixeris.

Sequens annus varia praebuit bella. Digitius Praetor in Hispania tam adversa proelia fecerat, ut vix dimidium militum successori traderet. Is Scipio Nasica erat, qui caede Hispanorum provinciam Romanis restituit. Cornelius Merula et Minutius Coss. cum Boiis et Liguribus cruento varioque bello depugnarunt, maiori hostium clade quam sua.

Interim Scipio Africanus Villius et Sulpitius legati, dum Antiochus defunctum in Syria filium luget, Ephesi cum Annibale familiarius colloquuntur, ut viro forti metum vitae, quem ex Romanis conceperat, eximant, frequentisque circa eum conspecti, viliorem eum suspectioremque ad omnia Antiocho faciant. Africanus inter alia quaesivisse traditur ab Annibale, quem fuisse maximum imperatorem crederet. Responsum ab Annibale, Alexandrum Magnum Macedonum regem, quod parva manu innumerabiles fudisset exercitus: quodque ultimas oras, quas viserer supra fidem humanam esset, peragrasset. Quaerenti deinde, quem secundum poneret: dixisse Pyrrhum, eo quod castra metari docuisset: ad haec neminem elegantius loca cepisse, praesidia disposuisse. Exsequenti, quem tertium diceret; semet nominasse. Ridentem Scipionem subiecisse, quidnam tu diceres, si me vicisses: regessisse astu punico: Tunc vero me et ante Alexandrum, et ante Pyrrhum, et ante alios posuissem. Auditis legatis, cum negaret Antiochus, liberas se relicturum civitates, quae maiorum suorum fuissent, Eumenes Pergamenus Rex, Attali filius, (qui XLIII regni anno decesserat) maximum ad bellum Romanis calcar fuit, sibi ratus accessurum, quantumcumque virium Antiocho, gravi et potenti accolae, detraheretur.

Dum haec agitantur in Asia, M. Fulvius in Hispania Toletum ad Tagum amnem, aliaque oppida capit. In Graecia Nabis Lacedaemoniorum tyrannus, stimulos subdentibus Aetolis, gente feroci, et irata Romanis, ob intercepta Macedonici belli praemia, foedus cum Flaminio ictum rumpit, Gytheum recipit, Philopoemenem Achaeorum praetorem classe superat. Sed mox iterum a Philopoemene, viro militari, multosque casus experto, pedestri victus certamine, Lacedaemoni suae includitur.

Interim Aetoli, incitato iam ad bellum in Europam transferendum Antiocho, Demetriadem Magnetum urbem, quasi reducendo Eurylochum exulem, occupant. Hinc, quod ineundae apud Lacedaemonios gratiae, acquirendaeque auctoritatis esse putabant, tyrannum Nabin sub specie mittendi auxilii interficiunt. Auctor facinoris Alcamenus, dum dies oportunos in scrutandis thesauris exigit, et quam liberatum venerat urbem, intercipere cupit, obtruncatur: Aetolorum exercitus, qui una venerat, partim urbe pulsus a Spartanis, in Arcadia venum ivit, partim caesus occubuit. Philopoemenem Lacedaemonem, tyranni caede iam liberatam, Achaeorum adiunxit concilio.

Antiochus res magnas complexus animo, affinitatibus devinciendos finitimos reges statuit: Ptolemaeo Epiphani dat Cleopatram, adiuncta in dotem Coelesyria, et Phoenice, quam olim ei ademerat: Antiochiam iungit Ariarathi regi Cappadocum: Tertiam filiam Eumeni destinat, quam est propter Romanorum amicitiam abnuit. Inde cum modicis copiis transmisso Hellesponto, in Graeciam descendit, Chalcidem oportunam bello urbem capit, magnoque

principio res orsus, Euboeam insulam, aliaque oppida subito redigit in potestatem. Cladi fuit, quod a Thoante, vaniloquo Aetolorum praetore, deceptus, animum ab Annibalis consiliis inflexit ad securitatem. Itaque lente convenerunt ex Asia maiores exercitus, bellum in Italiam non translatum haesit in Graecia, Ptolemaeus etiam, contempto affinitatis vinculo, adversus socerum Romanis auxilia obtulit. Aminander tamen Athamanum Rex, Boeoti et Elei ad vanas spes erecti, societatem cum rege iniere. Philippi quoque amicitia, quam omnibus anteferendam suadebat Annibal inani discussa consilio: Cum enim ossa Macedonum, qui ad Cynoscephalas ceciderant, legi sepelirique iussisset Antiochus, eoque facto gratiam apud Macedones quaereret. Philippus suae id invidiae arbitratus, tamquam rex neglectam suorum sepulturam exprobraret, magnopere ab eo animum alienavit. Igitur, qui fortunam in consilio habiturus erat, tunc statim Romanis sese ad exturbandum Thessalia Antiochum aggregavit. Antiochus ita Larissa depulsus, captis plerisque aliis Thessaliae urbibus, Chalcidem hibernatum venit. Ibi captus amore virginis cuiusdam, cive Chalcidensi Cleoptolemo genitae, per totam hiemem, quasi alta pace, nuptias agitat, omissaque rerum maximarum, quas susceperat, cura in conviviis et sequentibus vinum voluptatibus terit tempus. Nec severiore disciplina milites, quam dux eorum hibernant. Itaque citius vincitur, quam iustos ex Asia exercitus contraheret. M. Acilius Glabrio Cos. traiecto mari, Larissam ducit, quae statim dedita. Athamania omnis, dilapso Aminandro rege, in ius ditionemque Philippi concessit. Pharsalus, Scotussa, Pherae, aliaque praesidiis Antiochi insessa oppida Acilio traduntur. Antiochus interim nuptialibus saginatus cenis, ut delusum se a fortuna et vanis, quas opibus suis aluerat, linguis comperit; Thermopylarum saltum, locum natura permunitum, castris occupat; iuga montium Aetolis custodienda tradit. Hos cum M. Portius Cato deturbasset, tantus repente pavor Antiochi invasit milites, ut plerique abiectis armis fugerent. Quingenti de decem milibus Chalcidem secuti regem, ceteri caesi aut palati: Glabrio persecutus victoriam, Antiochum tota expulit Graecia, exercitumque sine cuiusquam urbis noxa, reduxit Thermopylas, multo modestia post victoriam, quam ipsa victoria laudabilior. Hinc Heracleam capit Aetolorum, ipsoque expeditior Philippus rex Demetriadem, Perraebiam, Dolopiam. Auctore Quinto Flaminio, Aetolis Naupacti obsessis indutiae, ut de pace agere liceret, datae. Secuta deinde navalis pugna, qua similiter rex Antiochus inferior fuit. Livius Praetor et Eumenes Rex Polyxenidam, ad Corycum profligarunt, decem Antiochi naves demersae, tredecim captae sunt, eodem anno, quo P. Nasica Boios et Gallos, caesis eorum duodetriginta milibus, in deditionem accepit, triumphavitque.

Media Olympiade CXLVII L. Cornelius Scipio Cos. primus omnium Romanorum ducum in Asiam traiecit. Legatus ei fuit Africanus, qui se fratris legatum futurum dixerat, si ei Graecia et Asia provinciae decernerentur, cum Caio Laelio, qui multum in senatu poterat, iam pene Graecia destinaretur. Nec tam difficilis, quam visus erat, transitus obvenit Scipioni, quod Antiochus Chersonesum neglexerat, Hellespontum classe nulla obsederat, Philippus contra Rex, remisso paulo ante a Romanis Demetrio filio delinitus, omnia ad traiectum praeparaverat. Classis Antiochi Rhodios, duce Polyxenida Rhodio exule, magna clade affecerat, praefecto alibi Annibale similem pene ipsa acceperat, tandem ab Aemylio Regillo ad Myonnesum victa, plane maris dominio cesserat. Quo damno perculsus Antiochus, quia longinqua tueri diffidebat se posse, praesidium ab Lysimachia (Thraciae maritimae

caput erat) pravo consilio deduxit, Sardeisque se recepit, immemor Lysimachiae obsidionem diu tolerari, tentarique interim pacem potuisse. Transgressi in Asiam velut pacatam terram Romani, quandoquidem levati sollicitudine belli sibi videbantur, duriores iam Antiocho pacis conditiones dabant. Iussus omni cis Taurum Asia decedere, frustra Scipionem privato officio et muneribus demulsit, frustra filium eius belo captum gratis restituit. Africanus privata beneficia a rebus publicis secreta esse dicebat, aliaque esse patris officia, alia patriae iura, quae non liberis tantum, verum etiam vitae ipsi praeponantur. Proinde privato impendio munificentiae regis responsurum. Igitur cum ab utrisque bellum pararetur, profectis ab Ilio Romanis, quo velut ad maiorum suorum incunabula ierant, Eumenes Rex occurrit cum auxiliis. Nec multo post proelium cum Antiocho, ad Phrygium amnem, prope Sipylum et Thyatira commissum. Obscuram lucem fecerat nebula, ut latam aciem circumspicere haud posset Antiochus. Eo in dexteriore cornu rem bene gerente, sinistrum omne pellebatur. Fugientibus ad castra Romanis M. Aemylius tribunus militum obstitit, armatisque obiectis mortem minatur, nisi statim in proelium revertantur. Hic maior timor minorem vicit. Attonita tam ambiguo periculo legio, comitantibus commilitonibus, qui fugere prohibuerant, redit in proelium, magnaque caede edita initium victoriae fuit. Caesa hostium L milliam, capti MCCC, et XV cum rectoribus elephanti. Antiocho pacem petenti (urbes enim Asiae minoris certatim deditionem faciebant) parum ad superiores conditiones additum, praedicante Africano, neque Romanis, si vincantur animos minui, neque si vincant, augeri. Asia cis Taurum et Europa adempta Antiocho: pro impensis in bellum factus XV milia talentum Euboicorum imposita. Annibal ut dederetur Romanis, postulatum. Elephanti omnes erepti. Interdictum ne militem ullum ex ditione populi R. haberet. Eumeni Lycaonia, Phrygia, Mysia, Ionia, Lydia, Chersonesus in Europa et Lysimachia: Rhodiis Lycia et Caria cesserunt. Quae vectigales Antiochi fuerant civitates, libertates sunt donatae. L. Cornelius Scipio cognomine fratri coaequatus, et Asiaticus appellatus est.

Victo et ultra Taurum submoto Antiocho, Philippus, Athamaniam et Amphilochos recuperantibus Aetolis et Aminandro, parum ex societate Romana profecisse sibi videbatur. Sed M. Fulvius Cos. in Epiro obsessos Ambracienses, in deditionem accepit, subegit Cephaleniam, Aetolisque auxilio omni destitutis, pacem ea dedit lege, ut eosdem cum Romanis hostes amicosque haberent, et quingenta eis Euboica talenta penderent.

Necdum finis erat caedium, ipsa bellandi libidine faciles ferociendi causas martiis hominibus praebente.

Cn. Manlius, collega Fulvii, Gallograecos (Celtae erant seu Galatae, ante multos annos in Asiam transgressi, ut suo dictum est loco) cum soli citra Taurum montem nemini parerent, et in Olympum montem omnis generis aetatisque turbam traxissent, superato monte expugnavit. Decem milia caesi: Numerus captivorum XL explevit milia. Inter eos fuit Orgiagontis reguli uxor, forma eximia. Centurio quidam libidinis et avaritiae nimis militaris, cum abhorrentem a voluntario videret stupro, corpori, quod servum fortuna fecerat, vim fecit: Deinde certo auri pondere reditum ad suos stipulatam, dum dimittere simulat, aurumque pensat a duobus mulieris necessariis numeratum, imperante vitiata trucidatur: iugulati praecisum caput, veste involutum ante pedes mariti, priusquam eum complecteretur, abiecit mulier, et iniuriam confessa corporis, et ultionem violatae per vim pudicitiae, matronalis verecundiae et generositatis memorabile exemplum. Ad Ancyram deinde iterum victis

Gallis, pax data, ut morem vagandi cum armis finirent, agrorumque suorum terminis quieti tenerentur. Ariarathes Rex Cappadociae, Eumenis benefico, cui desponderat per eos dies filiam, in amicitiam est acceptus; quod auxiliis Antiochum iuvisset, C. talenta argenti ei imperata sunt. Cn. Manlius, contradicentibus L. Furio et Aemylio Paulo legatis, accusantibusque quod ductato per Thraces exercitu, multos viros fortes iis trucidandos praebuisset, acta per se causa in senatu, triumphavit.

Sub haec Lacedaemonii, dum exulibus suis attributos vicos ereptum eunt, perplexo Romanorum decreto permituntur Achaeis, qui duce Philopoemene, ad tradendos defectionis acutores vi eos adegere. Inde muros diruere, exules recipere, disciplinam Lycurgi, cui per octingentos annos assueverant, abrogare, concilioque acaeorum oboedire iussi, prorsus avita libertate excidunt. Ingens documentum inconstantis saeculi, fallacisque fortunae, non tantum reges Antiochus, Philippus, Nabis: civitatesque, Carthago, Ambracia, Lacedaemon: sed et victores ipsi P. Scipio Africanus, fraterque eius L. Asiaticus fuere. Africanus a Petiliis ac Naevio Tribunis plebis repetundarum accusatus, quod praeda cum Antiocho capta aerarium fraudasset, librum rationum in conspectu populi scidit: Hac die, inquit, Carthaginem vici. Bonum factum: in Capitolium eamus et diis supplicemus. Simul se universa concio avertit, et secuta est. Maiori fortunae assuetus, quam ut reus esse sciret, Nihil, inquit, volo derogatum legibus, nihil institutis: aequum inter omnes cives ius sit: utere sine me beneficio meo patria: causa tibi libertatis fui, ero et argumentum. Exeo, si plus quam tibi expedit, crevi: itaque in voluntarium exilium Linternum concessit, ubi reliquam egit aetatem. Moriens ab uxore petiit, ne corpus suum Romam referretur, ne ossa sua ingrata patria possideret. L. Scipio Asiaticus eodem peculatus crimine accusatus, damnatusque iudice Terentio Culeone, quem Africanus captivitate exemerat, cum in vincula et carcerem duceretur: Tib. Sempronius Grachus Trib. plebis, qui antea Scipionibus inimicus erat, animose intercessit, negans se passurum, ut qui imperium R. in extimas terras propagasset, inter fures et latrones abderetur. Ob id beneficium auctore senatu, Africani filiam duxit. Sed cum populus quaestores in bona Asiatici publice possidenda mississet, non modo in iis nullum vestigium pecuniae regiae apparuit: sed nequaquam tantum in aerarium redactum, quantae summae erat damnatus. Collatam a cognatis et amicis innumerabilem pecuniam noluit accipere, quae necessitati ei erat, ad cultum tantum retenta.

Exinde Ligures Romanum militem acuerunt ad virtutem, cum Asia per rerum abundantiam, opesque regias, ditiores mollioresque exercitus, quam fortiores continentioresque fecisset. Aemylius Cos. subactis Liguribus viam a Placentia usque Ariminum perductam, Flaminiae iunxit. Bacchanalia sacrum Graecum, et quidem nocturnum, scelerum omnium maximum seminarium cum ad ingentis turbae coniurationem pervenisset, a Consule Martio Phillippo in vestigatum, et multorum poena sublatum est. A Censoribus L. Valerio Flacco, et M. Porcio Catone, vir et belli et pacis artibus maximus, motus est senatu L. Quintius Falminius, T. Quintii frater, eo quod, cum Galliam provinciam Cos. obtinuerat, rogatus a scorto nobili Gallum quendam sua manu occidisse ferebatur.

Interea in Syria rex Antiochus, cum gravi tributo pacis a Romanis victus, oneratusque esset, seu inopia pecuniae compulsus seu avaritia sollicitatus, adhibito exercitu, nocte templum Didymaei Iovis seu potius, ut Strabo traditi, Beli apud Elimaeos, aggreditur, sacras pecunias abrepturus. Qua re prodite, concursu

incolarum cum omni militia interficitur, anno regni XXXVI. Praecipuos eius, maiorumque Asiae regum casus, trecentos ante annos Daniel, vates Ebraeus, accurate praedixerat, libroque consignatos in testimonium divinae providentiae omnibus exposuerat saeculis. Rex iste, ne Annibalem dederet Romanis, admonerat eum periculi. Annibal in fugam versus, in Creta aliquamdiu egerat. Ibi invidiosum se propter nimias opes conspicatus, ad Prusiam Bythyniae regem contendit, auro in statuis, quas secum portabat, infuso, ne conspectae opes vitae nocerent. Dein cum Prusias terrestri bello ab Euemene victus esset, et proelium in mare transtulisset, Annibal novo commento, auctor victoriae fuit. Quippe omnium serpentium genus in fictiles lagenas coniecit, medioque proelio in hostium naves misit. Quae ubi Romam nuntiata sunt, Legatus a senatu Flaminius, qui utrumque regem in pacem cogeret, Annibalemque deposceret. Sed Annibal re cognita, sumpto veneno captivitatem morte praevenit. Insigne id tempus trium toto orbe maximorum imperatorum mortibus fuit, Annibalis et Philopoemenis, et Scipionis Africani. Philopoemen in transitu fossae equo praecipitatus, a multitudine Messeniorum, quibuscum bellum gerebant Achaei, oppressus, venenoque necatus est. Annibal nulla cena plus quam sextarium vini bibere solitus, pudicitiaque inter tot captivas tanta, ut in Africa natum quivis negaret; eius moderationis, ut nec insidiis militum petitus sit unquam, neque fraude proditus, cum utrumque hostes saepe tentassent. Tantus vir, immortalibus Romanorum odiis voluntario se tandem exitio subtraxit. Africani mortem diximus.

Dum Romani Pollentiam, Pisaurum, Mutinam, Parmam, Aquileiam, colonias deducunt, Thessali aliique Graeci accusato Romae Philippo rege perficiunt, ut praesidia a quibusdam urbibus deducere cogeretur, et maritima loca relinquere. Quibus rebus offensus ille, bellum coquit: imparatus Romam mittit filium Demetrium, cuius verecundiae Perseus, proditionem patris ab eo agitari, fugamque ad Romanos confingit, estes subornat, Philippum ad necandum filium sceleratissimis obtrectationibus impellit. Compertis postmodum fraudibus, Philippus aegritudine animi excruciatur, quod calumniis alterius filii circumventus, alterum veneno sustulisset, et de poena Persei cogitat, certus Antigonum potius amicum successorem relinquere, quam infamem parricidio filium. Sed in hac cogitatione morte raptus est, anno regni 42. Macedonia ad Perseum delata. Paulo ante Ptolemaeus quoque Epiphanes in Aegypto decesserat, rerum potitus anno XXIV. Romanos per hosce annos pestilentia ita vastavit, ut Libitina sepeliendis mortuis haud sufficeret, aegreque suppleri octo, quibus imperium defenderetur, legiones possent. Accessit et fraus humana. Veneficii enim complures damnati, inter alios etiam Hostilia, Calpurnii Pisonis Cos. uxor, quae ut filum Q. Fulvium Flaccum, re adversus Celtiberos bene gesta celebrem, Consulem faceret, maritum veneficio interemerat.

Igitur hoc temporum tractu, cum imperii gloria, superbia quoque et luxus, magnae fortunae comites, Romam commigrarunt. Acilio Glabrioni prima aurea statua a filio posita, ludi scenici, et gladiatorum cruenta certamina voluptati esse coeperunt. Accius Plautus festivissimas fabulas, Livius tragoedias exhibuit. M. Porcius Cato, rigidae vir innocentiae, Vitia civitatis acerrimis orationibus, ad maledicentiam usque, insectatus est.

Iudaeos quoque regum Antiochi et Seleuci indulgentia in ambitionem et dissidia corrupit. Simon praepositus templi, ut Oniae Pontifici aegre faceret, ad Seleucum profectus, immensam pecuniarum vim, sacris minime necessariam, a Pontifice asservari calumniatur. Mittitur ad eam diripiendam Heliodorus,

qui thesauris praeerat regiis; sed divinis correptus signis recedit. Nihilo magis Simon asistit odiis: quoad Oniam Iason, frater germanus, corrupta largitionibus aula, sacerdotio deturbaret. Quam rem ingentium Iudaeis malorum praebuisse materiam, sequentes historiae docebunt. Victo a Romanis Magno Antiocho, Artaxias et Theriades Armeniorum reges a Seleucidis defecere, raptisque ad se circumiacentium regionum portionibus, multo maiorem reddidere Armeniam. Artaxiae Tigranes nepos exstitit.

PTOLOMAEUS IV. PHILOMETOR, Rex Aegypti. SELEUCUS SOTER, ANTIOCHUS EPIPHANES. EUPATOR, DEMETRIUS, ALEXANDER BALLES, Reges Syriae. EUMENES et ATTALUS reges Asias minoris et Thraciae, PERSEUS Rex ultimus Macedonia.

SEptimum regni Syriaci annum agebat Seleucus Soter, qui et Philopator, Antiochi M. filius, cum Ptolomaeo V. successit VI. puer admodum, ab amore matris Philometor appellatus. Erat ex Antiochi filia Cleopatra procreatus, tutoresque eius Romanorum muniti amicitia, quietum aliquamdiu regnum tenuere. Sub haec Seleucus fratrem Antiochum, apud Romanos obsidem, tradito in eius locum Demetrio filio, liberavit. Is cum in patriam reverteretur, iamque Athenis propinquaret, Seleucus incautior, et ob diminutum a Romanis regnum imbecillior, purpurati Heliodori insidiis perimitur. Heliodorum regno imminentem Eumenes et Attalus vi submovere, suffecto in Seleuci locum fratre Antiocho; qui Syris erat acceptus, anno imperii Seleucidarum 137. Is Babyloniis satrapam imposuit Timarchum, tributis praefecti Heraclidem, fratres corpore infames ambos. Cum Eumene et Attalo, quibus iam nimia videbatur Romanorum petentia, amicitiam firmavit, contemptaque filiorum Ptolemaei aetate, administradis rebus nondum idonea, sub specie tutelae Aegyptum occupare statuit. Dum haec ille animos agitat, Romani Celtiberos, Lusitanos, Ligures, Istros, Sardorum etiam populos rebellantes, ductu maxime Tib. Sempronii Grachi, Posthumii Albini, C. Claudii Cos. subigunt. Pestilentia etiam atroci et superstitionibus suis laborant. Cornelius Cos. caesis hostiis, ex monte Albano rediens concidit. Q. Petilius Coss. Laetum montem se capturum de Liguribus praedicans, letum capit, occisus ab hostibus. Rhodii ob male habitos Lycios increpati a Romanis sunt. Perseus novus Macedoniae rex, excitis in Dardanos Bastarnis, Trans-Danubiana gente, tentatisque legatione Carthaginiensibus, bellum moliri compertus. Legatis roma ad eum missis sui copiam non fecit rex subdolus, intestinis exterisque caedibus infamis, nec ullo commendabilis merito, nisi effusa in templa et religiones liberalitate: praeferebatur tamen a plerisque Graecis Eumeni, in cives iusto, in omnes homines munifico. Tantum adhuc fama et maiestas Macedonum regum, apud memores virtutis eorum populos valebat.

Eius odium insigne apud Romanos fecit Eumenes, commentarium ferens Romam, quod de eius apparatibus belli omnia inquirens condiderat, eodem tempore quo Antiochus Epiphanes, misso Romam stipendio et muneribus, per Apollonium legatum amicitiam cum Romanis renovavit. Quare praeoccupatis ab Eumene non auribus magis, quam animis senatus, omnis legatorum Persei seu defensio, seu deprecatio respuebatur, exasperante etiam causam oratione Harpali, velle quidem et laborare dicentis regem, ut purganti se nihil hostile dixisse aut fecisse, fides habeatur, ceterum si pervicacius causam belli quaeri videat, forti animo defensurum se; Martem communem esse, et eventum

incertum belli. Patefactis deinde in Eumenem insidiis, quem per latrones, et in Romanorum magistratus, quos Brundisii per hospitem publicum tollere molitus fuerat, hostis a senatu iudicatus est. Clarior sub haec in dies Romani imperii feritas et iniustitia coepit esse, quantavis senatus prudentia velaretur.

M. Popilius dedentium se Ligurum x milia vendidit, pessimo exemplo, ne quis se unquam Romanis dederet in posterum, pro mancipio futurus. Post multas altercationes, aegre maxima venditorum pars libertatem recepere. Fulvius Censor tegulas de templo Iunonis Laciniae detraxit, ut Fortunae equestris aedem, quam in Hispania voverat, sacris spoliis exornaret. Tegulas reddere Bruttiis iussus, cum post censuram Pontifex M. esset, laqueo semet suspendit, foedaque morte periit. Antea quoque legati, qui repente aliquo mitterentur, lingula iumenta per oppida, iter quam faciendum erat, imperabant: aliam impensam socii in magistratus Romanos non faciebant. L. Posthumius Cos. Praenestinis iratus, obviam sibi primus exiri, locum publice, ubi diverteretur, parari, iumentaque cum inde exiret, praesto esse iussit. Silentium nimis aut modestum, aut timidum Praenestinorum, ius, velut probato exemplo, magistratibus fecit, graviorum in dies talis generis imperiorum. Igitur passim oneri sumptuique sociis abinde fuere.

Omnes tunc reges populique animos in curam Macedonici ac Romani belli converterant. Eumenem cum vetus odium stimulabat Persei tum recens ira, quod scelere eius prope, ut victima, mactatus Delphis esset. Prusias Bythiniae Rex statuerat abstinere armis, eventumque exspectare. Antiochus imminebat quidem Aegypti regno, et pueritiam regis et inertiam tutorum spernens et ambigendo de Caelesyria [(transcriber); sic: Caelensyria] [Reg: Coelesyria] , causam se belli habiturum existimabat, gesturumque sine ullo impedimento, occupatis Romanis in Macedonico bello; tamen omnia et per suos legatos senatui, et ipse Legatis eorum eximie fuerat pollicitus. Ptolemaeus, propter aetatem, alieni etiam tum arbitrii erat. Tutores et bellum contra Antiochum parabant, quo vindicarent Coelesyriam [(transcriber); sic: Caelensyriam] , et Romanis omnia pollicebantur ad Macedonicum bellum. Masanissa, quamquam nuper castigatus, quod LXX Carthaginiensium oppida castellaque teneret, tamen et frumento adiuvabat Romanos, et auxilia cum Elephantis, Misagenemque filium mittebat adversus Perseum, Cotys Thrax, Odrysarum Rex, evidenter Macedonum partis erat. Gentius Illyriorum rex, impetu magis quam consilio, iis aut illis se adiuncturus videbatur. Inliberis gentibus populisque, plebs ubique omnis ferme, ut solet, deterioribus erat inclinata: Principum pars ita in Romanos effusi erant, ut auctoritatem immodico favore corrumperent, pauci ex iis iustitia capti; plures ita, si praecipuam operam navassent, potentes sese in civitatibus suis futuros rati: optimi et prudentissimi neutram partem volebant potentiorem altera oppressa fieri; sed illibatis potius viribus utriusque partis, pacem ex eo manere. Ita inter utrosque optimam conditionem civitatum fore, protegente altero semper inopem ab alterius iniuria. Haec sentientes certamina fautorum utriusque partis taciti ex tuto spectabant. Cum omnia praeparata atque instructa haberet Perseus, et suo maxime tempore, alieno hostibus, incipere bellum posset, locaque praeoccupare oportuna, quam exercitus Romanorum in Graeciam traiceretur, spe vana pacis delusus a Martio et Attilio legatis Romanorum, illis se instruendi spatium praebuit, ipse multo imparatior. Gloriabantur iidem Legati, Boeotorum se concilium arte distraxisse, ne coniungi amplius ullo consensu Macedonibus possent. Haec ut summa ratione acta, magna pars senatus approbabant: Veteres et moris antiqui memores, negabant se in ea legatione Romanas agnoscere artes. Eius animum

enim in perpetuum vinci, cui confessio expressa sit, se neque arte neque casu, sed collatis cominus viribus, iusto ac pio bello esse superatum. Vicit tamen ea pars senatus, cui potior utilis, quam honesti cura erat. Legati Macedonum non eis animis audiebantur, qui aut doceri aut flecti possent. XXXIX Peditum, tria equitum M. erant Perseo, quibus vicesimo sexto post pacem Philippo datam anno, bellum renovavit. Primum proelium secundum fecit cum P. Licinio Crasso; duo milia peditum cecidit, equites ducentos, totidem fere equites cepit. Si victis institisset, debellatum foret. Sed impetrandae spe pacis iterum occaecatus, agitantibus eum interfecti fratris, aliorumque innocentium hominum furiis, oportunitatem rei bene gerendae e manibus amisit. Romani non abscedentes a ripa Penei, transtulerunt in loca tutiora castra. Eo Misagenes Numida venit cum M. equitibus, pari peditum numero, ad haec elephantis duobus et XX. Perseus confirmato auxiliis consule, nihil pacati obtinuit, nisi senatui liberum permitteret de se, deque universa Macedonia statuendi ius. Inde praesidum aliquod oppugnans Romanorum, equestri proelio, Romanis tamen cruento, victus est, refectique hac fortuna Romanis animi, regiique perculsi. Submissus Crasso Cos. Hostilius, ad militarem quidem disciplinam ab effusa licentia formavit militem: at ad rei summam parum profecit. Licinius Crassus, cum praetoribus et legatis, avare maligneque socias vexavit civitates, crebraeque querelae Romam delatae, censuras sane senatus, sed leniores, quam pro delictorum atrocitate extorserunt. A praefectis etiam classium multa impotenter in socios facta. Abderitae et Chalcidenses crudeliter tractati, ne perpetuam servirent servitutem, demisse supplicando impetrarunt. Perseus interim prospere res in Thracia gessit, Dardanos vicit, multas Illyriorum urbes expugnavit: Uscanae IV. Romanorum milia cepit. Gentium Labeatum Illyriorum regem, cum sola pecuniae inopia impediret, quo minus belli socius fieret, Perseus aegre ab animo suo impetrare potuit, ut vel aliquam impensam in rem maximi ad omnia momenti faceret. Alias quoque occasiones maximas per avaritiam dimisit. Eumenem licet inimicum, mercede onustum implicare partibus poterat, Gallorum XM. equitum et totidem peditum ad fines iam Thessaliae pertraxerat: Bastarnas etiam. Omnia per tenacitatem omissa, vel corrupta, ut appareret omnibus meliorem pecuniae quam regni custodem esse, cum tamen illa amisso regno incolumis ei esse nullo modo posset. Tertius in eum Romae dux lectus Q. Martius Philippus, per saltus penetravit in Macedoniam aspero et confragoso itinere, ubi, nisi mentem regi Deus ademisset, parva ei manu delere omnes Romanorum copias licuisset. Pervagatis saltum Romanis, pavore attonitus, Pellae gazam in mare demergi iussit, quam recepto postea animo, cum per urinatores retrahi curasset, tantum illius timoris pudorem sensit, ut urinatores et praefectos occideret, ne quem tam dementis imperii conscium relinqueret. Interea cum praecipuas urbes, Thessalonicam, Cassandream, Meliboeam, et alias, frustra oppugnarent Martius Figulus Praetor et rex Eumenes, pertaesus morae Eumenes, et amicitiae iam cum Perseo clam initae suspectus, Pergamum discessit; frater eius Attalus aequali tenore fidei apud consulem remansit.

Sub haec Gentius, promisso auro inescatus, Petilium et Perpennam Legatos Romanorum in vincula conicit, contractisque Lissum XV milibus militum, bellum in gratiam Persei movet. Perseus necessitates persequendi belli iniectas ratus Gentio, pecuniam portantes revocat, amicum foede delusum in extremas praecipitat calamitates, velut nihil aliud agens, quam ut quanta maxima posset praeda, ex victo se Romanis reservaretur. Gentius apud Scodram ab Anicio praetore victus, cum deessent subsidia,

dededit se praetori. Primum habere bonum animum iussus, postea cum parente, coniuge, liberis, fratre, aliisque principibus Illyriorum, Romam tractus miserandum in triumpho spectaculum praebuit.

In Macedoniam quartus Cos. missus L. Aemylius Paulus, reformato ante omnia ad priscam disciplinam exercitu, Regem ad Enipeum flumen assequitur. Permunitis castris, C. Sulpitius Gallus tribunus militum, consulis permissu, ad contionem militibus vocatis pronuntiavit, nocte proxima, nequis id pro portento acciperet, ab hora secunda usque ad quartam noctis, lunam defecturam esse. Edita hora luna cum defecisset, Romanis militibus Galli sapientia prope divina videri. Macedonas, ut triste prodigium, occasum regni perniciemque gentis portendens, movit. Neutro imperatorum volente, fortuna, quae plus consilii humanis pollet, contraxit certamen, obortum iumento manibus curantium forte elapso, de quo Thraces praesidiarii Romanique ad ripas dimicabant. Cum enim multa passim proelia orirentur, Romani fluctuantem primo turbarunt, deinde disiecerunt Macedonum phalangem, equitatus prope integer pugna excessit. Principe fugae ipso rege. Caesa ad XX milia hominum sunt, ad sex M, qui Pydnam ex acie perfugerant, vivi in potestatem Aemylii pervenerunt, et vagi e fuga VM capti. Ex victoribus ceciderunt non plus centum, vulnerati aliquanto plures sunt. Rex a plerisque desertus, Amphipolin pervenit. Aemylio Beroea primum monitu principum, deinde Thessalonica et Pella, et deinceps omnis ferme Macedonia intra biduum dedita. Secuta tandem reliquarum urbium exempla etiam Pydna est. Amphipoli pro rege loquentibus succlamatum: Abite hinc, ne qui pauci supersumus, propter vos pereamus. Perseus Samothracem, religionis opinione inviolabilem insulam pergit, advectis secum duobus milibus talentorum. Sed cruentum animum nec pecunia, nec sacri parietes poterant tueri. Cum Evandrum Cretensem, Persei amicorum constantissimum, templo excedere cogerent Samothraces, eo quod Eumenem regem prope Delphos occidere voluerat, veritus conscientiam eius Perseus, occidi virum, tot sibi casibus expertum, imperavit, eoque in amicum facinore omnium a se animos alienavit. Deditus ergo praetori Octavio, cum in conspectum Aemylii victoris venisset, consurrexit consul, et humaniter habitum conviviis adhibuit, liberosque admonuit suos, et quotquot erant iuvenes, in secundis rebus nihil in quemquam superbe ac violenter consulendum, nec praesenti credendum fortunae, cum quid serus vesper vehat, incertum sit. Hunc demum virum esse, cuius animum nec prospera flatu suo effert, nec adversa infringit. Hic finis belli inter Romanos ac Persea, idemque finis incliti Macedonum regni fuit, quod a summo culmine fortunae ad ultimum sinem centum quinquaginta annos stetit, a Carano usque ad Perseum XXX reges habuit, annos 923. a Philippo usque ad casum Persei 190 annis floruit. Macedonibus dimidium tributi, quod regibus ferre soliti erant, impositum. IN quattuor regiones distracti, sublatis commerciis, lacerum corpus effecti sunt. Similia his et in Illyricum mandata. Omnes, qui in aliquibus ministeriis regiis, etiam qui in minimis legationibus fuerant, iussi Macedonia excedere, atque in Italiam ire: qui non paruisset imperio, mors denuntiata. Epiri oppida ferme LXX, omnia uno die direpta, CL milia capitum humanorum abducta, quod ad Persea defecissent. Aetoli deinde citati, qui per intestinas dissensiones mutuis se caedibus absumpserant. In ea cognitione magis utra pars Romanis, utra regi favisset, quaesitum est, quam utri fecissent iniuriam, aut accepissent. Noxa liberati interfectores, exilium pulsis aeque ratum fuit, ac mors interfectis. Hic eventus omnium, qui partis Romanorum fuerant per Graeciam, inflavit ad intolerabilem

superbiam animos, et obnoxios pedibus eorum subiecit, quos aliqua parte suspicio favoris in regem contigerat. E sola Achaia, supra mille viri primarii, decreto X Legatorum evocati sunt ad causam perduellionis Romae dicendam, interque eos Polybius, Lycortae praetoris Achaeorum filius, qui victo eruditione infortunio per eam sibi Romae amicos peperit. Reliqui XVII annis in custodiis fuere donec magna eorum parte suppliciis absumpta vel morte, trecentos ferme reliquos, satis iam poenarum diuturna carceris perpessione dedisse rati, domum dimisere.

Aemylius Paulus reportato Romam exercitu, ob praedam regiam pro republ. interceptam (bis millies, centies H S. erat) habitosque asperius milites, contradicente pro exercitu Sulpitio Galba, tandem triumphavit, et Perseum cum tribus filiis ante currum duxit. Cuius triumphi laetitia ne solida ei contingerer, duorum filiorum mortibus insignita est: quorum alterius funus praecessit, alterius sequebatur triumphum. Perseus in carcere foedissimo septem dies habitus, Aemylio senatus crudelitatem castigante, mitiorem nactus est custodiam, in qua post biennii miserias, somno prohibitus, vivere tandem desiit. Mortui postmodum Aemylii Pauli tanta apparuit abstinentia, ut cum ex Hispanis et Macedonia maximas opes retulisset, vix ex auctione bonorum eius redactum sit, unde dos uxori eius redderetur.

Ceterum per eos dies, quibus ista per Macedoniam et Graeciam agebantur, magni etiam in Aegypto et Syria motus exstitere. Antiochus versatili in omnia ingenio et subdolo, per honestam speciem maioris Ptolemaei reducendi in regnum, bellum cum minore eius fratre (Physconem hunc Graeci, ob ventris ingluviem tumoremque cognominat) Alexandriam tunc tenente gerebat: adque Pelusium navali proelio victor, ponte per Nilum facto transgressus cum exercitu, obsidione ipsam Alexandriam premebat: nec procul abesse, quin potiretur regno amplissimo, videbatur. Ptolemaeus PHyscon et Cleopatra legatos Romam mittunt, qui cum ramis oleae ingressi curiam, sordidati opem regno regibusque amicis petiere. Senatus extemplo C. Popilium Lenatem et C. Decimium et C. Hostilium legatos, prius Antiochum, dein Ptolemaeum adire iubet, et nuntiare, ni absistatur bello, per utrum stetisset, eum non pro amico, nec pro socio habituros esse. Iidem Rhodiorum ingressi contionem, decretum obtinent, ut qui pro Perseo adversus Romanos dixisse quid, aut fecisse convinceretur, capite poenas darent. Dum in itinere sunt, Antiochus frustra tentatis moenibus Alexandriae, abscesserat. Ceteraque Aegypto potitus, relicto Memphi maiore Ptolemaeo, cui regnum quaeri suis viribus simulabat, ut victorem mox aggrederetur, in Syriam abduxerat exercitum. In transitu Palaestinae, Ierosolymam templumque Dei sacerrimum nefariis manibus spoliarat. Interim Ptolemaeus Philometor, animadvertens claustra Aegypti haud nudari praesidiis Antiochi, ut cum velit, rursus exercitum induceret, per crebras legationes pacem cum Physcone fratre facit, et cunctis consentientibus, Alexandriam recipitur.

His cum laetari Antiochum conveniens esset, si serio Ptolemaeum maiorem restitutum regno, non sibi illud quaesitum voluisset, adeo est offensus, ut multo acrius infestiusque adversus duos, quam ante adversus unum, pararet bellum. Cyprum extemplo classem misit: ipse primo vere cum exercitu Aegyptum petens, in Coelesyriam processit. Circa Rhinocolura Ptolemaei legatis agentibus gratias, quod per eum regnum patrium recepisset, petentibusque, ut suum munus tueretur, et diceret potius quid fieri vellet, quam hostis ex socio factus, vi atque armis ageret, respondit, non aliter neque classem revocaturum, neque exercitum reducturum, nisi sibi et tota Cypro et Pelusio cederetur. Cum

quattuor milia ab Alexandria abesset, legati Romani occurrerunt. Quos cum advenientes salutasset, dextramque Popilio porrigeret, tabellas ei Popilius scriptum habentes tradidit, atque omnium primum id legere iubet. Quibus perlectis, cum se consideraturum adhibitis amicis, quid faciendum sibi esset, dixisset: Popilius pro cetera asperitate animi, virga, quam in manu gerebat, circumscripsit regem, ac priusquam hoc circulo excedas, inquit, redde responsum senatui, quod referam. Obstupefactus tam violento imperio, parumper cum haesitasset, Faciam, inquit, quod censet senatus. Tum demum Popilius dextram regi, tamquam socio atque amico porrexit. Die deinde finita, cum excessisset Aegypto Antiochus, legati concordiam etiam inter fratres firmarunt, inter quos vix dum recte convenerat.

Sic reversus in Syriam Antiochus, adeo se in omne scelus et impietatem effudit, ut non Epiphanes, id est, illustris, sed Epimanes, hoc est, furiosus a cordatioribus diceretur. Convivia agitavit et ludos, sumptu inaudito. Interdum mille, aliquando mille et quingenta triclinia convivis implevit, ipse ferculorum gestatoribus ducem, mimis, histrionibus, saltatoribus, coquis, opificibus, sodalem se praebuit, publica frequentavit balnea, fontes vino miscuit, plebeios pretiosissimis unguentis perfudit, denique ea egit, ut omnes puderet tantae in rege scurrilitatis. Interdum more Romano circumeundo fora, et prensando vilissimum quemque, ut tribunus plebis, aedilisve legeretur, petebat. Lectus, posita sella publice, forensi turbae praesidebat; temulentus per vias nummos spargebat aureos, proclamans: Sumat, cui fortuna dederit. Circa religiones nullus regum manifestius insaniit. Templorum alia nudabat, alia incredibili exornabat sumptu. Praecipuum cum Deo Opt. M. qui Ierosolymis colebatur, bellum gessit. Cum primum ex Aegypto reverteretur, in Coelesyriam [(transcriber); sic: Caelesyriam] , omnes templi thesauros sacrilegis manibus diripuit, vasa et instrumentum omne sacrum abstulit, LXX hominum milia occidit, totidem vendidit, XL secum abduxit. Iterum deinde a Popilio iussus Aegypto exire, iratior Ierosolymam nudavit moenibus; diis Graecorum facere Iudaeos coegit, altare Dei omnipotentis daemoni sacravit Olympio. Inter alios complures, quos vesana tyranni impietas ad necem trahebat, Eleazari scribae nonagenarii, et septem fratrum, quos omnibus tormentis excarnificavit, quod Dei maiorem, quam vilissimi regis curam ducerent, divina constantia enituit. Nec deerant, qui motis in patria seditionibus, factisque caedibus, ad eiusmodi audenda occasiones darent tyranno. Eorum feruntur capita Iason, et Menelaus, sacrorum caupones, mancipes scelerum, quorum ille Oniam fratrem natu maximum dignitate pontificali depulit, hic etiam vita sceleratissime eum privavit.

Cum ergo, quicquid sancti apud Iudaeos erat, pollueretur, et sacra volumina undique conquisita in flammas mitterentur, conditaque ad templum arce, vis armata sacrum Dei summi impediret, Samaritae, solita levitate, legem Moisis et Iudaeorum, quibus secundis eorum rebus gloriabantur, aversati, templum suum Graecorum Iovi dedicant, Antiocho tamquam illustri Deo litteras mittunt, digni talis Dei imperio. At Matathias sacerdotum Iudaicorum unus, Assamonaei pronepos, filiis et Clientelis clarissimus, cum ad sacrificandum Graecorum numinibus cogeretur, tantum abfuit ut pareret, ut divino zelo percitus, Iudaeum quendam impiis se sacris polluentem, ad ipsam mox aram mactaret. Vocatis deinde ad arma, quibuscumque cordi erant leges et libertas avita, manum contraxit non contemnendam hominum, quibus ingrata vita sine libero veri Numinis cultu, et quasi fastidio erat.Cum illis circumeundo montes et tutiores locos, altaria profana diruit, infantes more patrio circumcidit, superstitionem popularium,

qua nonnulli sublati, otium ad perniciem suam servabant, eximit animis, testatus, etiam feriatis diebus, licere utique corpus vitamque cuilibet suam tueri. Vertente anno confectus iam senio, Iudam Maccabaeum filiorum fortissimum, ducem reliquis, alterum Simonem, sapientia praestantem, consiliarium piis praefecit.

Igitur Iudas, paternae aemulus virtutis, hostes iuxta et transfugas Iudaeorum, acerrime persecutus, brevi manifestum ab Antiocho bellum habuit. Apollonius praecipuo in honore apud regem invasit Iudaeos: Sed a Iuda vincitur et occiditur. Eadem Seronis Syriae praesidis fortuna fuit. Hisce cladibus irritatus Antiochus, ingentem scribit exercitum, nec fidens thesauris, quos non minus in convivia et ludos, quam bella continua profuderat, ad superioris Asiae provincias vadit, pecuniam expediturus, Syriae Lysiam praeficit. Lysias tres duces, Ptolomaeum, Gorgiam et Nicanorem legat in Iudaeam, addens eis XL peditum, septem equitum milia, ut et Iudaeos exscindant, et e circumpositis populis novos agris colonos inducant. Iudas nihil conterritus tanto apparatu, quamquam pene inermes ducebat milites, formata in pietatem et constantiam trium millium manu, missionem dedit omnibus quoscumque recentes nuptiae, aut spes rerum secundarum nimio vitae amore impleverant. Sic castra aggreditur absentis Gorgiae, explorato antea, eum cum parte militum ad insidias sibi tendendas egressum. Victis repentina impressione Syris, incendit castra, et Gorgiam clade suorum consternatum tota exturbat Iudaea. Lysias comperto infortunio auget copias, LXM peditum V equitum in Idumaeam trahit. Iudas subnixus aeterni fiducia Numinis, tantam multitudinem cum x admodum milibus adortus, in fugam vertit, caesisque V milibus hostium, ingenti potitur praeda. Animadvertens ergo Lysias cum fortibus viris rem esse, quibus universis aut vincere decretum, aut mori; Antiochiam se recepit, aliis bellum consiliis gesturus Interim Iudas ad divinam usus gloriam divinitus datis victoriis, templum triennio prorsus desolatum, repurgare instituit, seligit sacerdotes, instaurat sacra, novum altare Deo aedificat, sollemnibusque caeremoniis per octiduum Encaenia agit: circummunit templum praesidiis, ne quis profanus sacerdotum interturbare munia possit.

Ea res adeo accendi finitimarum iras nationum, ut quasi foedere composito, ad delendum nomen Hebraeum pariter insurgerent. Idumaei erant, Sidonii, Ammonitae, Arabes, Syri: Sed tanto alacrior Iudas singulos, priusquam coire possent, depopulatur. Idumaeos acie fundit, castella et urbes expugnat, Inde partitus cum fratre copias, ipse in Ammonitas et Arabes, Simon in Phoenices vadit. Ubique res Hebraea superior fuit: ubique strages editae gentium. Qui in Transiordani terra et Galilaea obnoxios se incursionibus putabant, in Iudaeam cum Simone et Iuda profecti, ubi vis unita esset validior. Sub haec clades aliqua accepta, ut nihil est ex omni parte beatum, in bello praecipue Iosephus et Azarias, praefecti Iudaeae cum mandatis, ne absentibus Iuda et Simone in casum aleae darent Remp. stimulante fama fratrum, Iamniam oppugnare instituunt. Inde eruptione Gorgiae fugati, amissis duobus milibus, documento fuere, quam infelix sit laudis cupido, sine peritia rerum et auctoritate legitima. Interim Epiphanes iterum circa templa insaniens, dum Dianae Elymaidis in Persia fanum opulentissimum spoliare opibus conatur, repulsus a subditis, Babylonem recedit cum probro. Ibi cognito, exercitus suos toties caesos a Iuda Maccabaeo, ingentem animo maerorem concipit, cui impar, fassus ob scelera in Numen populumque Hebraeum sibi pereundum, invalescente morbo moritur, anno regni XII relicto impubere filio, cui Eupatoris nomen a Lysia duce inditum.

Igitur soluti Tyranni metu Iudaei cum

Timotheum ducum ingenti proelio fudissent, praesidium Graecorum in arce Sionia obsident: eaque audacia Eupatora Regem et Lysiam perpellunt, ut adunato exercitu centum millium peditum, XXM. equitum, ad haec XXXII elephantis, Iudaeam invadant. Betzura, quod annus esset Sabbaticus, quo terram Iudaeis colere nefas, fame domita deditur, dimissis praesidiariis. Ierosolymitani templi munitiones acriter oppugnantur, nec eas segnius defendit Maccabaeus. Extracta igitur opinione diutius obsidione, nuntiatur in castra regis, Philippum, quem Epiphanes moriens tutorem designaverat, tenere Antiochiam, regnumque pro tutela usurpare. Hanc rem maioris momenti ratus Lysias, quam expugnationem Ierosolymae, in pacem inclinat animum. Et quamquam Eupator, fictis in gentem Iudaicam criminibus, ad eam delendam vehementissime incitabatur, tamen auctore Lysia pacem eis concedit, dirutisque contra datam fidem munitionibus, recipit sese Antiochiam, Maccabaeus, a Ptolemaide usque ad Gerrenos praeses declaratur; Menelaus e contra, tanti concitor belli, Beroeae in cineres deiectus iussu Eupatoris, proditionis et sacrilegiorum poenas dedit. Huic in sacerdotio successit Alcimus, scelestae homo fidei, et bonis quibusque inimicus. Hic finis horribilium Antiochi Epiphanis et Eupatoris conatuum in Iudaeos exstitit, quos et alii eorum Prophetae sacris libris praedixerant, et ante quadringentos annos Daniel, ne quis tantas Dei populo calamitates, citra aeterni numinis providentiam accidere existimaret. Impietatis et periurii Antiochus filiusque eius supplicium Deo pependere. Nam non solum pater tantae reus immanitatis, foedissimo morbo interiit, sed et post biennium Eupator et Lysias, dignum factis exitum habuerunt.

Cum enim Demetrius Seleuci, qui ante Epiphanem regnaverat, filius, obses Romanis datus regnum sibi, qui maiori esset Antiochi Magni filio genitus, debitum, comperisset a patruele interceptum, in Syriam clam venit, et Tripolin urbem maritimam arte occupavit. Mox deficientibus ad eum certatim Syris, Eupator et Lysias a suis trucidantur, exercitus ad Demetrium universus signa transtulit.

Eius iterum regis aures implet Alcimus, Maccabaeum rebellionis accusat, Ierosolymam reducitur cum exercitu. Sed obnitente cruentis eius conatibus Maccabaeo, rursus implorat opem Demetrii, qui adiungit delatori Nicanorem, virum ingenii militaris et infidi: a quo principio honeste habitus Iudas, et sacerdotio praepositus, paulo post insidiis petitur. Quibus a Iuda callide vitatis, Nicanor minaci iuramento exitium templo denuntiat, ni Iudas sibi tradatur. Sed interpositis aliquot diebus, dirae sacerdotum in caput Nicanoris vertere.

Commisso enim proelio vincitur a Iuda, totusque exercitus in fuga trucidatur. Novem fuisse milia ferunt: alius Maccabaeorum liber, sed minoris fidei, XXXV milia prodit. Tanta potitus victoria Iudas, sacerdotio praeficitur a populo, et cum Romanis tot iam regum et populorum victoria non minus quam fide in socios claris, foedus amicitiamque iungit, quorum tamen subnixus ope, ad exemplum locandae in Deum fiduciae castigatus brevi legitur.

Erat annus imperii Graecorum CLII. Olympias CLV. cum missus in Iudaeam Bacchides, desertum a suis plerisque Iudam, fortissime tamen pugnantem ac pene victorem, circumventum acie occidit, totamque fere Iudaeam in potestatem redegit Demetrii: Quae dispositis hinc inde per oppida praesidiis, tam foede est vastata, ut post Prophetarum tempora nulla ei maior calamitas acciderit. Inflati enim Maccabaei morte desertores et transfugae, confluunt ad Bacchidem, ab eoque praefecturas adepti et tribunatus, undecumque investigatos sectatores Iudae ad necem rapuere, sed perbrevis impiorum felicitas esse consuevit.

Circumstantibus enim periculis, IOnathas frater Iudae, a meliori Iudaeorum parte dux legitur, collectosque suos, ne praecipitarent in insidias, Thecoanum in desertum subducit. Bacchides, compertis latebris, bello eos statuit persequendos. Concurrerunt acies ipso sabbato, et congressi comminus duces, aegre alter alterius manum evasere. De Bacchidis exercitu mille interfecti, Ionathas cum suis ad ulteriorem Iordanis ripam enavit, non ausis fluvio se committere hostibus. Interiectis diebus, Bacchides Ierichuntem, Bethelem, Gazam, aliaque munit oppida, Ionathas ex Amoraeis, qui fratrem eius Iohannem occiderant, praedas agit. Interim Alcimus Pontifex demoliri conatus sacrum interioris atrii parietem, repentina perculsus paralysi concidit, occlusaque voce impia exspirat. Quo facto Bacchides ad Demetrium regem revertitur, qui punitis Heraclide et Timarcho, Babyloniorum praefectis nequissimis, Epiphanim quondam exoletis, Soter a Graecis dictus est. Ionathas biennium nactus quietes ad res suas ordinandas, dum insidiis petitur transfugarum, L. sceleratorum principes comprehendit, et merita morte multat. Inimici eius Bacchidem denuo in Iudaeam accersunt, faciem de Ionatha victoriam pollicentur. Sed Ionathas munita Bethbasa, acriter se defendit, traditaque Simoni custodia castelli, depopulatur adversarios. Exustis deinde, quibus oppugnabatur, operibus, tantum Bacchidi irae ac desperationis facit, ut infaustae expeditionis auctores, quos adiutum venerat, interficeret. Hinc pacem ei offert Ionathas, qua facile impetrata, fixoque Machmazi domicilio, ius dicere Iudaeis incipit. Sic nihil quoquam impediente genti quadriennium praefuit.

Dum haec fierent, Ptolemaeus Philometor a minore fratre regno pulsus, missis ad eum Roma legatis, in regnum restituitur, foedusque tandem inter fratres ictum, ut alter in Aegypto, alter Cyrenis regnaret.

Ariarathe interim Cappadociae rege mortuo, filius eius Ariarathes accepit regnum, et amicitiam cum populo Romano renovavit. Hunc Demetrius expulit Cappadocia, eiusque loco Olofernem mille talentis induxit, fratrem Ariarathi habitum, quos ambos Antiochis regina, cum sterilem seputaret, ex se natos mentita, Ariarathi regi supposuerat. Postea praeter spem Mithridatem filium enixa, ut Ariarathes ad Romanos educandus mitteretur, Olofernes in Ioniam, effecerat. Mithridates cum brevis aevi esset, Romanis Ariarathem capessere regnum placuit, eiectumque a Demetrio, restituit senatus, eodem tempore quo C. Martius Cos. adversum Dalmatas parum prospere primum, postea feliciter pugnavit. Cum quibus bello confligendi causa fuit, quod Illyricos populi Romani socios subditosque vastaverant. Eandemque gentem Cornelius Nasica Cos. perdomuit, sicut Q. Opimius Cos. Transalpinos Ligures, Massiliensium oppida Antipolim et Niceam populantes.

Anno quingentesimo nonagesimo octavo ab urbe condita, Q. Fulvius et T. Annius Coss. peractis comitiis, insequentisque anni consulibus creatis, magistratus inire coeperunt. Mutandi comitia causa fuit, quod Hispani rebellabant, ex qua provincia ad suggerendos magistratus ad urbem redire non poterat.

Anno imperii Graecorum centesimo sexagesimo, adiuvantibus et Ptolemaeo rege Aegypti, et Attalo rege Asiae, qui Eumeni fratri, undequinquaginta annis regimine functo, successerat, et Ariarathe Cappadociae, bello a Demetrio lacessitis, Antiochenses perosi duritiam Demetrii, subornant propalam Alexandrum, qui Syriae regnum velut paternum repeteret, genitumque se Antiocho rege ferret. Is admirabili rerum varietate, totius ferme Orientis viribus succinctus, etiam Ionathae ducis Iudaeorum quem summum Pontificem declaraverat, bellum Demetrio infert, victumque vita pariter ac regno spoliat: quamquam

nec Demetri animus in propulsando hoste defuit. Nam et primo proelio Alexandrum fugavit, et regibus bellum restituentibus, multa milia in acie cecidit. Ad postremum tamen invicto animo, inter confertissimos dimicans, cecidit, anno regni undecimo. Alexander regno potitus regales ambit nuptias, filiam Ptolemaei Philometoris uxorem ducit, Ionatham praecipuis honoribus afficit.

Iisdem annis quattuor maximis motibus terrarum orbis intremuit, bello Asiatico Demetrii et Alexandri, Macedonico, eique adhaerente Achaico, et Carthaginiensi tertio, et Hispanico.

Demetrius Soter initio belli duos filios apud Gnidium hospitem suum, cum magno auri pondere commendaverat, ut et periculis eximerentur, et si ita fors tulisset, paternae ultioni servarentur. Ex his maior Demetrius, annos pubertatis egressus, audita Alexandri luxuria, quem insperatae opes et alienae felicitatis ornamenta, velut captum, inter scortorum greges desidem in regia tenebant, auxiliantibus Cretensibus, securum ac nihil hostile metuentem aggreditur. Eum Apollonius, Cavae Syriae praefectus recepit; sed cum insolenter in bellum provocaret Ionatham, victus octo hominum milia amitti. Ionathas Ioppen capit, et Ascalonem: Azotum incendit, idolum Dagonem exscindit; ob rem praeclare gestam regiis Alexandri donis colitur. Florus ex Livio dicit, de stirpe Persei regis Macedonum fuisse Alexandrum, inertia socordiaque Prusiae Bithyniae regi similem. Prusias iste, qui quondam pileatus Romae, per extremam adulationem se libertum Populi Romani iactaverat, omnium humillimorum fautor atque vitiorum, a Nicomede filio, adiuvante Attalo rege Pergami, occisus est. Habebat alium filium, qui pro superiore ordine dentium enatum habuisse unum os continens dicitur. Eum pater regno destinabat, Nicomedem morti. Sed res adolescenti ab his, qui facinus susceperant, proditur: hortatique sunt, ut provocatus crudelitate patris occupet insidias, et in auctorem retorqueat scelus. Igitur cum accitus in Bithyniam venisset, statim rex appellatur, Romani Legatos ad pacem inter patrem filiumque constituendam mittunt. Unus ex iis caput multis cicatricibus sparsum habebat, alter pedibus aeger, tertius ingenio socors erat. Itaque eam legationem Cato dixit, nec caput, nec pedes, nec cor habere: nec quicquam ea effectum. Prusias enim regno spoliatus a filio, etiam a servis est desertus. Cumque in latebris ageret, non minore scelere, quam filium occidi iusserat, a filio interficitur.

Non dissimile inter Ptolemaeum socerum et Alexandrum generum certamen emersit. Alexandro iacente in ganeo et lustris, Ammonius regnabat: per quem et amici eius plerique, et Laodice regina, et Antigonus Demetrii filius, occisi. Quare clam infensus Alexandro Ptolemaeus, cum ingentibus copiis venit in Syriam, titulo defendendi genero imperii, re ipsa ut suum id faceret. Aperiuntur illi portae urbium, totaque ora maritima usque ad Seleuciam potitur. Tum demum aperto consilio, filiam Cleopatram, Alexandro ereptam, dat Demetrio, ingressusque Antiochiam, duo sibi diademata imposuit, Aegypti et Syriae. Quibus compertis Alexander, e Cilicia copias educit, acie confligit cum socero: Sed victus in Arabiam profugit, ubi transferentibus ad Demetrium signa militibus, truncatus capite a Zabdiele dynasta (Iosephus Dioclem nominat) dedit poenas et Demetrio seniori quem occiderat, et Antiocho Epiphani, cuius mentitus originem fuerat. Annos potentiae egerat V. Nec Ptolemaeus viso generi capite diu est laetatus. Etenim in proelio graviter in caput vulneratus, inter curationem, dum medici ossa terebrare contendunt, exspiravit, rerum potitus per varios casus, annos XXXV. In eius locum frater minor, qui Cyrenis regnabat, successit. Hic belli Syriaci suit exitus

Atrocior Punici, quod tertium vocant, fuit. Id bellum e discordiis Masanissae et Carthaginiensium occasionem sumpsit, vim a M. Catonis et aliorum Romanorum ambitione, quibus nihil modestior fuit Carthagini Gisgo, Amilcaris filius. Castigato senatu Carthaginiensium, quod contra foedus exercitum, et navales materias haberent: pacem inter Masanissam et eos facere voluerunt Romani, Masanissa agro, de quo lis erat, sponte sua cessit. Sed Gisgo, qui tunc in magistratu erat, homo seditiosus, cum senatus pariturum se iudicio legatorum dixisset, ita bellum adversus Romanos suadendos concitavit, ut legatis, quo minus violarentur, fugam explicuerit. Id nuntiantes, infestum iam senatum Carthaginiensibus infestiorem fecerunt, eodem tempore, quo M. Portius Cato funus mortis filii in praetura, tenuissimo ut valuit (nam pauper erat) sumptu fecit, et Andriscus, qui se Persei filium, regis quondam Macedoniae, ingenti asseveratione mentiretur, Romam a Demetrio missus est. M. etiam Aemylius Lepidus, qui princeps senatus sextis iam Censoribus erat lectus, antequam exspiraret, praecepit filiis, lecto se strato, sine linteis, sine purpura efferrent: in reliquum funus ne plus quam aeris denos insumerent. Imaginum specie, non sumptibus nobilitari maximorum virorum funera solere.

Dicente P. Cornelio Nasica, nihil temere in Poenos consulendum, placuit mitti decem legatos exploratum. Ardebat enim tunc Hispaniense bellum, a quibusdam prospere, a pluribus male gestum. L. Licinius Lucullus, A. Posthumius Albinus Coss. cum delectum severe agerent, nec quemquam gratia dimitterent, a Trib. plebis in carcerem coniecti sunt. Processit P. Cornelius Aemylianus, et excepturum militiae genus, quodcumque imperatum esset, professus, suo exemplo ad militandi studium omnes incitavit. Eius operam L. Lucullus Cos. eximiam comperit. Cum pacasse omnes Celtiberiae populos videretur, successit Cl. Marcellus, et incognitas nationes in Hispania subegit. Ibi Scipio L. Pauli filius, Africani nepos, sed adoptivus, provocatorem barbarum militem occidit, coronamque muralem meruit.

Sub haec cum Legati ex Africa rediissent, dicerentque et exercitum et classem Carthagine deprehendisse, prorogari sententiam placuit. Catone et aliis principibus senatus suadentibus, ut in Africam confestim transportaretur exercitus: Contranitente Nasica, ne metu ablato aemulae urbis, luxuriare felicitas patriae inciperet. Idem adeo infestus fuit ludorum vanitatibus, ut Theatrum a Censoribus strui coeptum, tamquam inutile et nociturum publicis moribus, ex S. C. destruendum curaret.

Cum servari ab hoc Scipione Nasica, optimo et moderatissimo viro potuissent Carthaginienses, bello Masanissae illato contra foedus, victique ab eo nonagesimum secundum annum habente, malum sibimet ipsis attraxere. Igitur bellum eis indici placuit. Priusquam ullae copiae in naves imponerentur, Uticenses se suaque omnia dedidere. Exemplum Carthaginienses secuit. Ast rigida Catonis sententia pervicit, ut decreto perstaretur: et ut consules quam primum ad bellum proficiscerentur. Interim spe pacis iniecta, L. Martius, M. Manlius Coss. traditam ab volentibus classem et arma, sub ipso ore urbis Carthaginis incendunt. Tum evocatis principibus, si salvi esse vellent, ut migrarent finibus, imperatum, alioque loco XM. passuum a mari remoto, oppidum struerent. Id pro rei atrocitate adeo movit iras, ut extrema mallent, satius rati, si evertenda esset patria, hostium quam suis manibus everti. Obsideri igitur oppugnarique coepta est Carthago a Cos. In qua oppugnatione, cum neglectos ab una parte muros duo tribuni temere cum cohortibus irrupissent, et ab oppidanis graviter caederentur,

a Scipione Africano expliciti sunt; per quem et Castellum Romanorum, quod nocte oppugnabatur, paucis equitibus iuvantibus liberatum est: castrisque quae Carthaginienses, omnibus copiis pariter ab urbe egressi, invaserant, liberatis, is praecipuam gloriam tulit. Praeterea cum ab irrita oppugnatione Carthaginis Cos. (alter L. Martius Censorius Romam ad comitia ierat) exercitum ducere adversus Asdrubalem vellet, qui cum altera manu iniquum saltum insederat: suasit primo Cos. ne tam iniquo loco confligeret. Victus deinde complurium, qui prudentiae eius et virtuti invidebant, sententiis, et ipse saltum ingressus est. Cumque, sicut praedixerat, fusus fugatusque esset Romanus exercitus, et duae cohortes ab hoste obsiderentur, cum exiguis equitum turmis in saltum reversus liberavit eas, et incolumes reduxit. Quam virtutem eius et Cato, vir promptioris multo ad vituperandum linguae, in senatu sic prosecutus est, ut diceret, reliquos qui in Africa militarent, umbris militare, Scipionem vigore. Quo testimonio dicto paulo post obiit nonagenario maior. Eadem tempestate, quasi ita convenisset inter Poenos et Macedones, ut tertio quoque vincerentur, Macedonia etiam arma movit, incitata Andrisci, quem Demetrius Syriae rex ad id induxerat, mendacio, quod Persei se regis filium, ex pellice natum, ferret. Cum enim ab urbe Roma clam profugisset, totam Macedoniam aut voluntate incolentium, aut armis occupavit, et Philippus appellatus est. Thessalia adversus eum, per Romanorum legatos, auxiliis Achaeorum defensa. Et cum imaginarium regem et prope scenicum contemneret populus Romanus, ille regiam formam nomenque, animo quoque regio implevit, validusque etiam Thracum auxiliis, M. Iuventium Praetorem cum exercitu occidit. At Q. Caecilius Metellus amissum cum legione praetorem plenissime ultus est. Nam et Macedoniam servitute multavit, et Andriscum deditum ab eo, ad quem confugerat, Thraciae regulo, in urbem in catenis reduxit, hoc quoque illi in malis indulgente fortuna, ut de eo quasi de vero rege Romae triumpharetur. Metellus Macedonicus e victoria dictus, Romanorum habetur felicissimus. Mortuum quattuor filii extulerunt, unus consularis et censorius, alter consularis, tertius consul, quartus candidatus consulatus, quem honorem adeptus est. Idem primus Romae aedem ex marmore molitus, vel magnificentiae, vel luxuriae princeps fuit.

Interim Masanissa Numidiae rex, ad nonaginta quattuor annos natus, decessit. Inter cetera opera iuvenilia, quae ultimum edidit, adeo robusta senecta viguit, ut post sextum et octogesimum annum filium genuerit, nulloque imbre, nullo frigore adductus, caput texerit. Inter tres eius liberos Mycipsam, Gulussam et Manastabalem, P. Scipio Aemylianus arbiter captus iudicio patris, administrationem regni divisit. Idem Phaniae Himilconis, praefecto equitum Carthaginiensium, cuius opera illi praecipua utebantur, persuasit, cum equitatu suo ad Romanos transire. Asdrubalem Masanissae nepotem, proditionis suspectum, Poeni in curia interemerunt. Tandem P. Scipio Aemylianus, contra leges annarias Cos. dictus, maximo certamine fatale Carthagini nomen fuit. M. Aemylius nonnullas urbes Carthagini circumpositas expugnaverat. Mancinus Cos. ipsam Carthaginem, matrem Africanarum urbium, XXIII milia passuum in circuitu habentem, labore obsederat maximo, partemque eius ceperat. Nudato operis portu, primoque et sequenti, tandem et tertio muro, Bursa tamen, quod nomen arci fuit, quasi altera civitas resistebat. Et plus negotii cum semidiruta Carthagine, quam integra fuit. In usum classis tecta domusque resciderunt: in armorum officinis aurum et argentum prae aere ferroque conflatum est, in tormentorum vincula matronae

crines suos contulerunt. Obsesso a Scipione etiam portu, illi alium ab alia urbis parte foderunt, unde quasi enata subito classis erupit, iamque diebus, iam noctibus nova aliqua moles, nova machina, nova pereuntium manus, quasi ex obruto incendio, subita de cineribus flamma, prodibat. Deploratis novissime rebus XL se milia virorum, expugnatis a Scipione ad Nesentium castris, dediderunt, duce Asdrubale. Urbs tandem capta, septingentesimo anno quam erat condita.

Uxor Asdrubalis se flagrantis in medium urbis incendium duobus cum liberis ex arce praecipitavit, imitata Dionem, quae Carthaginem condidit. Per continuos decem et septem dies vix potuit incendium exstingui, quod domibus ac templis sponte Carthaginienses immiserant: ut quatenus urbs eripi Romanis non poterat, triumphus saltem arderet. Scipio exemplo patris sui Aemylii, qui Macedoniam vicerat, ludos fecit, transfugas et fugitivos bestiis obiecit. Carthaginis ruinam statim excepit Corinthus, Achaiae caput, Graeciae decus, inter duo maria Ionium et Aegeum, quasi spectaculo exposita. Haec (facinus indignum) ante oppressa est, quam in numerum certorum hostium referretur. Quaerentibus enim causas belli Romanis, tempestive fortuna querelas Spartanorum obtulit, quorum agros Achaei propter mutuum odium populabantur. Spartanis a senatu responsum est, legatos se ad inspiciendas res sociorum, et iniuriam demendam in Graeciam missuros. Sed legatis occulta mandata data sunt, ut corpus Achaeorum dissolverent, singulasque urbes proprii iuris facerent, quo facilius ad obsequia cogerentur. Pronuntiatur Corinthi decretum senatus, neque Lacedaemonios, neque Corinthios Achaeis contribuere debere: Argos praetera, Heracleam, Orthomeniosque ab Achaeorum concilio seiungendos. Quod ubi omnibus innotuit, velut in furorem versi, Lacedaemonios omnes spoliant, et confugientes in hospitium Legatorum, vi extractos pulsant. Violassentque ipsos legatos, nisi audito tumultu trepidi aufugissent. Igitur Metello ordinanti tum maxime Macedoniam, mandata est ultio. Critolaus Achaeorum praetor vehementer eos in bellum concitabat, cuius primam manum Metellus Macedonicus per parentes Elidis campos cedidit Alphaeo. Praetor paludibus submersus est, imperium ad Diaeum, primum motus auctorem, delatum. Adversus hunc profectus L. Mummius Cos. Metellum, post captas Thebas et Megaram, iam Corinthum obsidentem, in Macedoniam amandavit, ipse coactis XXIII peditum, tribus equitum milibus et quingentis, pugnandi copiam Achaeis fecit. Achaei neglectissime provisis rebus, equites sexcentos, XIV peditum milia opponunt, et dimicare ausi ante oculos coniugum et liberorum cadunt, lugubre suis spectaculum, gravemque luctus memoriam relinquentes. Diaeus occisa prius uxore, hausto veneno occubuit. Mummius Corinthum vi cepit, cremavitque: viri omnes trucidati, feminae et pueri sub corona venditi. Ornamenta et signa quaeque admiratione dignissima Romam asportata. Ceterarum urbium moenia diruta, arma adempta, concilia abolita. Quantas opes et abstulerit, et cremaverit, hinc scias, quod Corinthium aes, toto orbe laudatum, illi incendio superfuit. Nam et aeris notam pretiosiorem ipsa opulentissimae urbis fecit iniuria; quia incendio permistis plurimis statuis atque simulacris, aeris, auri argentique venae in commune fluxere. Hic finis libertatis Graeciae, cui tamquam provinciae deinceps Praetor Roma missus est, Achaiae non Graeciae appellatus, quod Graeci essent subacti, principatum obtinentibus Achaeis. Mummius abstinentem sane virum, sed litterarum adeo rudem egit, ut cum praestantissimorum artificum tabulas Romam portandas locarat, iuberet praedici conducentibus, si eas perdidissent, novas eos reddituros. Deleta Corinthus eodem anno, quo Carthago,

post annos DCCCCLII, quam ab Halete Hippotis filio condita fuerat.

Per illa tempora cum Iudaea affligeretur, in Aegyptum migravit nobilissimus Iudaeorum Onias, summi sacerdotis filius, templumque Ierosolymitano aemulum in Heliopolitana regione permissu Ptolemaei Philometoris struxit; qui idem rex templum Garizitanum a Samaritis contra legis Mosaicae sententiam aedificatum pronuntiavit, illudque defendentes capitis addixit supplicio.

E Graecia Polybius et Panaetius, praecellentis ingenii viri, domi militiaeque Scipionem Africanum comitati sunt. Scipio enim semper in arma pariter aut studia intentus, aut corpus periculis, aut animum disciplinis exercebat. Familiaris quoque eidem traditur fuisse P. Terentius Afer, Comicorum praestantissimus. Eo paulo vetustiores Statius Caecilius et Pacuvius Tragicus isto temporum tractu decessere. Per istos et Afranium, ut ait Velleius, dulces latini leporis facetiae suppari aetate nituerunt. Aristobulus Iudaeus, Philosophus peripateticus, explanationum in Mosen commentarios molitus, Aristarchus Samothrax Grammaticus, qui et Ptolemaeum Euergeten erudiit, et XL discipulos claros reliquit, Crateti Pergameno multum certaminis excitavit. Coeperunt etiam Philosophia et Rhetores ludos Romae habere, de quibus C. Fannio, M. Valerios Coss. senatusconsultum editum, ut M. Pomponius Praetor animadverteret, uti Romae ne essent.

Venerunt Athenis Carneades, Critolaus et Diogenes, et ab Africano, Laelio, Furio, aliisque iuvenibus studiose audiebantur. Quamobrem veritus Cato, ne verbis potius quam rebus insuesceret iuventus, Philosophos Rhetoresque in Graeciam redigendos, importuna providentia disseruit, dimittendosque legatos, quorum uno Carneade argumentante, quod veri esset, haud facile discerni posset. Idem Cato ferreae homo valetudinis, populi Romani historias contexuit; Posidonius, qui et in Aegyptum comes ivit Scipioni, Persei regis historiam et mors Ptolemaei descripsit.

PTOLEMAEUS VII. PHYSCON, qui et EUERGETES. DEMETRIUS NICANOR, ANTIOCHUS SEDETES, ALEXANDER ZEBINA. ANTIOCHUS GRYPHUS, ANTIOCHUS CYZICENUS, Reges Syriae. ATTALUS ET ARISTONICUS Reges Asiae. QUINTUS CAECILIUS METELLUS, SCIPIO AEMYLIANUS [Reg: AEMILIANUS] , TIB. ET CAIUS GRACCHI, Principes Romanorum.

POtentiae Romanorum prior Scipio viam aperuerat, luxuriae posterior aperuit. Quippe remoto Carthaginis metu, sublataque imperii aemula, non gradu sed praecipiti cursu a virtute descitum, ad vitia transcursum; vetus disciplina deserta, nova inducta: in somnum a vigiliis, ab armis ad voluptates, a negotiis in otium conversa civitas. Tum Scipio Nasica in Capitolio porticus, tum quas praediximus, marmoreas Metellus, tum in Circo Cn. Octavius multo amoenissimam moliti sunt: publicamque magnificentiam secuta privata est luxuria. Triste deinde et contumeliosum bellum in Hispania, duce latronum Viriato, ita varia fortuna gestum, ut saepius Romanorum geretur adversa.

In Aegypto, Syria, Asiaque deteriores etiam regum principumque mores exstitere, quos ut assolet, reliquum vulgus sectabatur. Caedes crebrae etiam cognatorum, fratrum, filiorum, immo parentum auditae, nihil sacri profanique habitum ab illis, quos legum et pietatis custodes, vindicesque esse vel maxime oportebat. Aegyptum, post mortem in Syria Philometoris, frater eius Cyrenarum rex accepit, usitatum regibus Aegyptiis nomen Ptolemaei gerens, quod Euergetis cognomento auxit, ab Alexandrinis iustius [Gap desc: Greek Word] appellatus, prout Athenaeus

l. 12. Dipnosophistarum memorat. Communius nomen Physcon fuit, quia tanta ventris crassitudine laboravit, ut nec sine baculo incedere nec quisquam eum amplecti ulnis posset. [Gap desc: Greek Word] enim Graecis maius intestinum est. Quottidiana Rex luxuria ita marcuit, ut non solum regiae maiestatis munia intermitteret, verum etiam sensu hominis nimia sagina careret. Hic tamen initio Aristarchi discipulus cum esset, inter doctos numeratus, libros commentariorum scripsit, ab Athenaeo non semel laudatos. Excaecatus autem fortunae blanditiis, crudeliter et indigne habuit subditos, incensa ob id a populo regia clam profugit in Cyprum, maiestas regni ad Cleopatram eius sororem et coniugem translata est. Eam repudiaverat Physcon, incestumque cumulans incesto, filiam ipsius vi compressam, matrimonio sibi iunxerat. Furens igitur ob tributam sorori Aegypti potestatem, filium quem ex illa habebat, occidit, caputque eius ac manus et pedes mittit matri. Adeo omnem humanum affectum luxurioso e pectore deleverat. Tantumque nefas patrasse adeo non piguit, ut bello etiam persequendam sororem iudicaret. Quare et Cleopatra et Physcon Syriam suis adiungere partibus studuere.

Nec Syria interim multo melioribus obnoxia regibus fuerat. Demetrii filius Demetrius, recuperato paterno regno, Nicanor appellatus, Ionatham sacerdotem et ducem Iudaeorum, ab obsidione arcis Sioniae avocavit, donisque cultus, Samariam, Ioppen et Galilaeam sub tributo ei permisit. Mox rerum successu corruptus, vitiis adolescentiae in segnitiem labitur, exautoratisque veteranis indigenis, ac retentis mercenariis militibus, Diodotum militiae magistrum offendit. Accessit inertiae comes crudelitas, quam per tormenta in eos, quos metuebat, exercuit. Itaque cum ab imperio eius passim civitates deficerent, Diodotus ex Arabia Alexandri filium producit, quem ex Cleopatra ille regina genuerat, eique regnum, victo per aciem Demetrio, et in Ciliciam fugato, asserit. Intellecta Ionathae et Simonis fratrum fortitudine, quorum praecipua opera Demetrius defensus Antiochiae fuerat, occisis per Iudaeos centum milibus hostium, muneribus eos honoribusque amplissimis sibi devinxit, eorumque auxiliis duces Demetrii Gaza, Bethzura, totaque Galilae expulit. Ionathas utendum tempore ratus, Iudaeam munit, foedus cum Romanis et Lacedaemoniis renovat. Eius potentiam veritus Diodotus, qui et Thrypon, insidias viro struit, ne superesset, qui Antiochum puerum, sub cuius nomine regnabat, defendendum, aut si interfectus esset, vindicandum susciperet. Persuasum ergo Ionatham dimittere copias, et Ptolemaidem venire, in custodiam tradit, custodiae causam praetexit, non solutum stipendium. Sed cum illud Simon frater Ionathae persolvisset, obsidesque fidei misisset Ionathae filios, homo foedifragus et Ionatham, et Antiochum occidit, seque ipsum regem Syriae constituit. Corruptis enim medicis, ut calculi eum dolore consumi ad populum mentirentur, dum secandum curat, necat. Inde cum praedonem potius quam regem ageret, Simon a senatu Iudaeorum successor datus Ionathae, muneribus delenitum Demetrium sibi adiungit, libertatemque Iudaeis impetrat, anno imperii Graecorum centesimo septuagesimo. Sequenti anno praesidiarios arcis Sioniae same ad deditionem compellit, Gazam expugnat, Hyrcanum filium imperatorem exercitus constituit, tantasque Iudaeis colligit vires, ut post Demetrium nullum deinceps Macedonum regem tulerint. Collem Sionium assiduo populi labore in tantum humiliavit, ut solum templum omnibus in urbe locis longe praeemineret. Sollemni Iudaeorum decreto Pontifex et Ethnarcha designatus, donec fidelis iste Propheta, omnibus exspectatus adveniret, summa cum laude rexit populum. Demetrius, concessa Tryphoni

ad tempus Syria, ad abolendam segnitiae maculam, bellum Parthis inferre statuit, imploratus a Graecis, Babyloniae et Mesopotamiae inquilinis, novi populi superbiam indigne erentibus. Mithridates enim Parthus Bactrianis, Medis, Elimaeisque subactis, imperium a monte Caucaso usque ad fl. Euphratem protulerat. Itaque cum et Persarum et Elimaeorum, Bactrianorumque auxiliis iuvaretur, Demetrius multis proeliis Parthos fudit. Ad postremum tamen pacis simulatione deceptus, capitur: traductusque per ora civitatum, populis qui desciverant, in ludibrium favoris ostenditur. Missus deinde in Hyrcaniam, benigne et iuxta cultum pristinae fortunae habetur.

Interim Tryphon, iam vere Tryphon, id est, luxurians, deposita modestia, quam inescandis hominibus induerat, gravis omnibus, alienat a se milites; illi certatim ad Cleopatram, Demetrii coniugem, Seleuciae agentem cum filiis, transfugiunt. Cleopatra impotentis lasciviae mulier, Antiochum mariti captivi fratrem, spe implet regni coniugiique sui, datoque exercitu, ad persequendum Tryphona impellit. Ab eo victus, et superiori pulsus Syria Tryphon, Castello Dora includitur, cum inde Apameam profugisset, occiditur, triennium Syriae dominatus; regnum Syriae ad sobolem Demetrii revertitur. Antiochus, immemor societatis initae cum Simone Iudaeorum Ethnarcha, et auxiliorum, quibus adiutus erat in profligando aemulo, Iudaeam per Cendebeum ducem subigere conatus est, sed frustra. Simon enim missis cum Iuda et Iohanne filiis XX armatorum milibus, acie eum devicit, et Cedronem Castellum refugere compulit. Cumque armis invictus esset Simon, dolo tamen generi sui Ptolemaei, quem Hierichunti praefecerat, inter epulas circumventus periit, anno Graecorum Imperii CLXXVII. Additi funeri uxor et duo filii, Matthias et Iudas. Iohannes patri successit; et parricidam Iudaea expulit.

Defuncto autem Simone, Antiochus, a patria Sedetes, a conservata Syria Soter dictus, denuo Iudaeam redigere in potestatem voluit. Obsedit septem castris Ierosolymam, Olympiade 162, anno imperii Graecorum 178, et vacantibus per septimi anni religionem agris, ad intolerandam famem Ierosolymitas adegit. Tandem indutias pactus Ethnarcha Iohannes, ob ferias Scenopegiae, cum facilem, et pium in Numen supremum animadverteret Antiochum, tributum ei obtulit, prolatisque e monumento Davidis tribus talentorum milibus, quingentis pacem emercatus populo, reliquis externum conduxit militem, et comes regi in expeditionem Parthicam profectus, a victis Hyrcanis Hyrcani nomen obtinuit. Demetrius Nicanor in Hyrcania, recepto et regio cultu, et Arsacis regis Parthorum filia uxore, privatam, etsi opulentam vitam pertaesus, defuncto socero, in Syriam aufugere erat conatus: Sed fugientem Phrahates, qui Arsaci successerat, equitum celeritate, per compendiosos tramites occupatum retraxit, remissumque ad coniugem, artioribus custodiis habuit. Denuo fugientem reprehensumque, talis aureis ad exprobrationem puerilis levitatis donavit, non tam clementia ductus, quam desiderio potiundi Syria, in qua sibi aliquando usui futurum confidebat. Igitur Antiochus occupandum bellum ratus, exercitum quem multis expeditionibus induraverat, adversus Parthos ducit, LXXX milibus armatorum tantum adiungens lixarum, pistorum, coquorumque, ut non minorem luxuriae, quam militiae apparatum diceres. Advenienti multi orientales occurrere reges, tradentes se regnaque sua cum exsecratione superbiae Parthicae. Nec mora congressionis fuit. Antiochus tribus proeliis victor, cum Babyloniam occupasset, magnus haberi coepit. Itaque omnibus ad eum populis deficientibus, nihil Parthis reliqui, praeter patrios fines, fecit. Tunc Phrahates Demetrium in Syriam, ad oppugnandum regnum,

cum Parthico praesidio remittit, ut eo pacto Antiochus ad sua tuenda a Parthia revocaretur: Interim, quoniam viribus non poterat, insidiis Antiochum ubique tentabat. Ille ob multitudinem sparserat per civitates exercitum, hibernandi causa, quae res exitio fuit. Nam cum gravari se copiarum praebitione, et iniuriis militum civitates viderent, ad Parthos deficiunt, et die statuta omnes, apud se divisum exercitum, per insidias, ne invicem ferre auxilia possent, aggrediuntur. Quae cum nuntiata Antiocho essent, auxilium proximis laturus, cum ea manu, quae secum hiemabat, progreditur. Sed in itinere obvium regem Parthorum habuit, adversus quem fortius, quam exercitus eius, dimicavit. Ad postremum tamen, cum virtute hostes vincerent, metu suorum desertus, occiditur. Cui Phrahates exsequias regio more fecit, filiamque Demetrii, quam secum Antiochus adduxerat, captus amore virginis, uxorem duxit. Paenitere deinde dimissi Demetrii coepit; ad quem retrahendum cum turmas equitum festinato misisset, Demetrium hoc ipsum metuentem, iam in regno missi invenerunt, frustraque omnia conati, ad regem suum reversi sunt. Phrahates captos Antiochi milites cum in Scythas duceret postea, immemor hostiles eorum animos captivitate nihil minutos, inclinata suorum acie, a Graecis interfectus est.

Ita restitutum Syriae Demetrium, Cleopatra socrus, Aegypti regina, per legatos sollicitat, pretiumque auxilii adversus fratrem et desertorem maritum, Aegypti regnum pollicetur. Nec abnuit Demetrius, bellumque Ptolemaeo infert. Sed dum aliena affectat, ut fieri assolet, propria per defectionem Syriae amisit. Siquidem Antiochenses primi, duce Tryphone, exsecrantes superbiam regis, quae conversatione Parthicae crudelitatis intolerabilis facta erat; mox Apameni, ceteraeque civitates, exemplum secutae, per absentiam regis a Demetrio descivere. Ptolemaeus quoque cognito, Cleopatram sororem suam, opibus Aegypti navibus impositis, ad filiam et Demetrium generum in Syriam profugisse, immittit Zebinam iuvenem quendam Aegyptium, Protarchi negotiatoris filium, qui regnum Syriae armis peteret. Et composita fabula, quasi per adoptionem regis Antiochi receptus in familiam regiam esset, nec Syriis quemlibet regem aspernantibus, ne Demetrii paterentur superbiam, nomen iuveni Alexandri imponitur, auxiliaque ab Aegypto ingentia mittuntur. Inter ea corpus Antiochi interfecti a Rege Parthorum, argenteo in loculo, ad sepulturam in Syriam remissum pervenit; quod cum ingenti studio civitatum et regis Alexandri, ad firmandam fabulae fidem excipitur, quae res illi magnum conciliavit favorem popularium, omnibus non fictas in eo, sed veras lacrimas existimantibus. Demetrius autem victus ab Alexandro, cum undique circumstantibus malis premeretur, ad postremum etiam ab uxore filiisque deseritur. Relictus igitur cum paucis servulis, cum Tyrum religione templi se defensurus petisset, navi egrediens, praefecti iussu interficitur. Alter ex filiis Seleucus, quoniam sine matris auctoritate diadema sumpsisset, ab eadem necatur: alter, cui propter nasi magnitudinem Grypho cognomen fuit, rex a matre hactenus constituitur, ut nomen regis penes filium, ius autem omne imperii penes matrem esset. Sed Alexander, occupato Syriae regno, tumens successu rerum, spernere iam etiam ipsum Ptolemaeum, a quo fuerat subornatus in regnum, intoleranda insolentia coepit.

Itaque Ptolemaeus, reconciliata sororis gratia, destruere Alexandri regnum, quod odio Demetrii, suis acquisierat viribus, summis opibus instituit. Mittit igitur ingentia Grypho auxilia, addit filiam Tryphaenam Grypho nupturam, ut populos in auxilium nepotis, non societate tantum belli, verum et affinitate sua sollicitaret. Nec res frustra fuit.

Nam cum omnes Gryphum instructum viribus viderent, paulatim ab Alexandro deficere coepere.

Fit deinde inter reges proelium, quo victus Alexander, profugit Antiochiam. Ibi inops pecuniae, cum stipendia militibus deessent, templo Iovis solidum ex auro victoriae signum tolli iubet, facetis iocis sacrilegium circumscribens: nam victoriam commodatam sibi ab Iove esse dicebat. Interiectis deinde diebus, postquam ipsius Iovis aureum simulacrum infiniti ponderis tacite evelli iussisset, concursu multitudinis in fugam vertitur, magnaque vi tempestatis oppressus, ac desertus a suis, a latronibus capitur, productusque ad Gryphum, tollitur e medio.

Per haec tempora Iohannes Hyrcanus Iudaeorum pontifex et Ethnarcha, renovato cum Romanis foedere, antiquatisque Antiochi Sedetis actis, plenissimam populo restituit libertatem. Idumaeam subigit, et ad accipiendam circumcisionem, ni patria malint excedere, omnes Idumaeos compellit. Samaritanorum templum, contra Iudaeorum legem, regnante Alexandro exstructum, captis vi Sicimis et monte Garizi, diruit, cum annos stetisset ducentos. Haec agentem nemo Syriae regum bello interpellare ausus est. Alexander, Zebina dictus, rata ea habuit: Gryphus mox a fratre exagitatus, facile ab Hyrcano spretus est. Cum enim mater Gryphi Cleopatra, cupiditate dominationis prodito marito Demetrio, et altero filio interfecto, huius quoque victoria inferiorem dignitatem suam factam doleret, venienti ab exercitatione poculum veneni obtulit. Sed Gryphus, praedictis sibi iam ante insidiis, veluti pietate cum matre certaret, bibere ipsam iubet; abnuenti instat. Postremum prolato indice eam arguit, solam defensionem sceleris superesse affirmans, si bibat, quod filio obtulerit. Sic victa regina, scelere in se verso, veneno, quod alii paraverat, exstinguitur. Parta igitur solii securitate, Gryphus octo annis quietem, et ipse habuit, et regno praestitit. Natus deinde illi aemulus regni, frater ipsius Cyzicenus, eadem matre genitus, sed ex Antiocho patruo susceptus: quem cum veneno tollere voluisset, ut maturius armis cum eo de regno contenderet, excitavit. Inter has regni Syriae parricidiales discordias, moritur rex Aegypti Ptolemaeus, regno Aegypti uxori, et alteri ex filiis, quem illa legisset, relicto. Regnaverat annos 29.

Dum haec in Aegypto Syriaque geruntur, Romanos Hispanorum maxime arma, deinde servorum in Sicilia, et in Asia Aristonici, domi etiam Gracchorum seditiones exercuere.

Viriatus, de quo dictum, homo Lusitanus, primum infestando vias, deinde vastando provincias, postremo exercitus Romanorum vincendo, maximo eis terrori fuit. Siquidem Iberum et Tagum maxima et diversissimorum locorum flumina, late transgredienti et pervaganti, C. Vetilius Praetor occurrit, qui continuo caeso ad internecionem pene omni exercitu suo, vix ipse cum paucis elapsus fuga evasit. Eadem Plautii Claudiique fortuna fuit. Viriatus trabeas, fasces, ceteraque insignia Romana in montibus suis tropaea praefixit. Eodem tempore trecenti Lusitani cum mille Romanis, in quodam saltu contraxere pugnam, in qua LXX Lusitanos, Romanos autem CCCXX cecidisse, e Claudio refert Orosius. Appius Claudius Cos. Salassos, victus una acie, altera vicit. Cum iuxta legem, qua constitutum erat, ut quisquis quinque milia hostium peremisset, triumphandi haberet potestatem, propter cladem antegressam nihil impetrasset infami ambitione usus, privatis sumptibus triumphavit. L. Caecilio Metello, Q. Fabio Max. Serviliano Coss. inter cetera prodigia Androgynus Romae visus, et iussu haruspicum in mare mersus est. Alius sub initium Marsici belli, sequentibus temporibus, vivus crematus.

Sed nihil impiae expiationis procuratio profecit. Nam tanta subito pestilentia vastavit Romanos, ut ministri quoque faciendorum funerum primum non sufficerent, deinde non essent. Itaque magnae domus vacuae vivis, plenae mortuis remanserunt. Largissimae introrsus hereditates, sed nulli heredes. Tantummodo secundum mensuram arcani iudicii expleta correptione, lues sedata est.

Q. deinde Fabius cons. contra Lusitanos et Viriatum dimicans, Vacceiam oppidum, quod Viriatus obsidebat, depulsis hostibus liberavit, et in deditionem cum plurimis aliis castellis recepit. Fecit facinus etiam Scythis exsecrabile. Quingentis principibus eorum, quos societate invitatos, deditionis iure susceperat, manus praecidit. Pompeius sequentis anni consul, fines Numantinorum ingressus, acceptaque maxima clade discessit, non solum exercitu pene omni profligato, verum etiam plurimis nobilium, qui eius militiae aderant, interemptis. Ad turpissima deductum foedera, gratia impunitum habuit. Viriatus, cum per XIV annos Romanos duces atque exercitus protrivisset, fraude magis quam virtute Servilii Caepionis, comparatis suorum insidiis interemptus est: in hoc solo Romanis circa eum fortiter agentibus, quod percussores eius indignos praemio iudicarunt, exercitui, qui sub eo militaverat, agros oppidumque per Iunium Brutum Cos. dederunt, cui Valentiae nomen inditum.

Eodem tempore rigidae exemplum abruptaeque severitatis a T. Manlio Torquato editum. Cum enim Macedonum legati conquestum venissent de Iunio Syllano praetore, quod acceptis pecuniis spoliasset provinciam, et senatus de querelis eorum vellet cognoscere, Manlius Syllani pater petiit, impetravitque, ut sibi huiusmodi mandaretur cognitio. Et domi causa cognita, filium condemnavit abiudicavitque ac ne funeri quidem eius, cum suspendio vitam finisset, interfuit, sedensque domi, potestatem consultantibus ex instituto fecit. Secutum aliud haud dissimile. C. Matienus accusatus, quod exercitum in Hispania deseruisset, damnatusque a Trib. plebis, sub furca diu caesus est, et sestertio nummo veniit. M. Aemylio Lepido et C. Hostilio Mancino Coss. prodigia apparuere diversa: et quantum in ipsis fuit, ex more curata sunt. Sed non semper accusatoribus eventuum, et instructoribus fallaciarum aruspicibus oportuni casus suffragabantur. Nam Mancinus consul, postquam a Popilio apud Numantiam suscepit exercitum, adeo proelia infeliciter cuncta gessit, ut victus castrisque exutus, cum spes nulla servandi exercitus superesset, pacem cum eis fecerit ignominiosam, quam ratam esse senatus vetuit. Triginta milia Romanorum, a Numantinorum milibus quattuor victa erant. Mancinus nudato corpore, manibus post tergum revinctis, ante portas Numantinorum est expositus: ibique usque in noctem manens, a suis desertus, ab hostibus autem non susceptus, lacrimabile utrisque spectaculum praebuit. Ubi quaerere ex Romanis licuisset, quid, si displiceret foedus, militem eo pignore redemptum reciperent, aut cur repetitum non redderent. Sin placeret servati militis qualiscumque provisio, cur Mancinum solum dederent. Neque enim publicae violatio fidei unius hominis sanguine luitur, scilicet Varroni, qui rem publ. olim Roman. desperatam effecerat, gratiae in senatu actae, quod de Republ. non desperasset: Mancinus, qui sorte bellica circumventum exercitum, ne perderet, laboravit, ab eodem senatu deditione damnatus est. Dixeris, et illud in Varrone displicuisse, sed tempori concessum: et in Mancino hoc placuisse, sed secundum tempus praesumptum.

Interea Iunius Brutus in interiore Hispania LXM Gallaeciorum, qui Lusitanis auxilio venerant, asperrimo bello et difficili, quamvis incautos, oppressit: quorum in eo proelio L milia occisa, VI milia capta referuntur, paucis fuga evadentibus.

In citeriore Hispania Lepidus Proconsul Vacceios, innoxiam gentem et supplicum etiam senatu prohibente, pertinaciter expugnare tentavit. Iniusto bello VI. Romanorum M. iustissime caesa, seliqui exutis castris, armis etiam perditis effugerunt. Nec minus turpis haec sub Aemylio clades, quam sub Mancino fuit.

Servio Fulvio Flacco et Q. Calpurnio Pisone Coss. Romae puer ex ancilla natus est, natura virili omnibusque membris duplex, monstrum seditionis praenuntium. In Sicilia mons Aetna vastos ignes eructavit, et late fudit, vernaculum genus portenti Siciliae. In Bononiensi agro fruges in arboribus natae.

Igitur in Sicilia bellum servile ortum est, auctore Euno Syro, homine callido et fatuo, ex abdita in ore nuce, quam igne et sulpure stipaverat, flammam subinde spirante. Consultus hic a servis durissime domi habitis, proque vate locutus, prosperum rei, quam molirentur, eventum praedixit, Igitur rex creatus, contracta agrestium servorum manu, et solutis ergastulis, iusti exercitus numerum implevit. Cleon quoque Cilix alter servus, ad LXXM fugitivorum contraxit. Sola Messana servos liberaliter habitos in pace continere potuit. Profligatis Romanorum praetoribus, C. Fulvio Cos. mandatum est bellum, inde Pisoni, denique Rupilio, qui vario ante eventu gestum confecit tandem, expugnatis fame Tauromenio Euna urbibus. Cleon eruptione pugnans, cecidit in acie. Eunus e speluncis protractus, in carcere resoluto in vermium exuberantiam corpore periit, C. Fulvio collega datus est P. Scipio, cum nec peteret consulatum, nec eum per leges accipere intra decimum a priori annum posset. Sed Carthaginis incendio ad excidia urbium imbutus, Numantiam, summum Hispaniae decus, ob receptos consanguineos et socios, Romanorum manibus elapsos, debellare debuit. Vix ullius causa belli iniustior. Itaque Numantini assidius caedibus Pompeium, Popilium, Mancinum duces, ita vexarunt, ut ne oculos quidem aut vocem Numantini viri quisquam sustineret. Contenti tamen foedere et armorum manubiis, cum ad internecionem saevire'potuissent, fuere. Sed Roma non minus Numantini, quam Caudini illius foederis flagrans ignominia, in ultionem excandescebat. Scipio Numantiam in tumulo sitam obsedit. Exercitum licentia luxuriaque corruptum, severitate et munificentia ad generosissimam militiae disciplinan revocavit. Ignavum exercendo magis, quam puniendo sine acerbitate correxit, omni die in opere habuit; triginta dierum frumentum, ad septenos vallos portare cogebat. Aegre propter onus incedenti dicebat: cum gladio recte vallare scieris, vallum ferre desinito. Duo milia scortorum a castris reiecit, omnia deliciarum instrumenta recidit. Amplissima munera ab Antiocho Sedete, Syriae rege missa, cum caelare aliis imperatoribus regum munera mos esset, pro tribunali, in tabulas referre publicas iussit: ex iis viris fortibus munera se daturum. Itaque tanti esse exercitum, quanti imperatorem, probatum est, factumque, quod nemo se visurum speraverat, ut fugientes Numantinos quisquam videret. Dedere etiam sese volebant, si toleranda viris imperarentur. Cum nihil aequi impetrarent, ne iustam quidem aciem, eruptio placuit. Sic conserta manu plurimi occisi, et cum urgeret fames, aliquantisper inde vixere. Novissime consilium fugae sedit: sed hoc quoque ruptis equorum cingulis, ademerunt uxores, summo scelere per amorem designato. Itaque etiam exitu deplorato, in ultimam rabiem furoremque conversi, clausam urbem ipsi introrsum succenderunt, cunctique pariter ferro, veneno, atque igne consumpti sunt. Romani nihil ex his penitus habuere victis, praeter securitatem suam. Unum Numantinum victoris catena non

tenuit. Praeda ut de pauperibus nulla: arma et vestes ipsi cremaverant. Triumphus fuit tantum de nomine.

Victa ad occasum Hispania, populus Romanus ad orientem pacem agebat, nec pacem modo, sed inusitata felicitate relictae regiis hereditatibus opes, et tota insimul regna veniebant. Attalus Philometor rex Pergamenorum, Eumenis Romanorum quorundam commilitonis filius, florentissimum, et ab Attalo patruo multis auctum victoriis regnum, caedibus amicorum et cognatorum suppliciis foedaverat. Post hanc scelestam violentiae rabiem, vix signum aliquod sani hominis retinens, hortos foderat, gramina seminarat, et noxia innoxiis permiscendo, venenata amicis munera miserat. Matri deinde sepulcrum facere aggressus, quinto regni anno moritur, testamento populum Romanum heredem instituit.

Tiberius Gracchus Tribunus plebis iratus nobilitati, quod inter auctores Numantini foederis notatus esset, agros a privatis eatenus possessos, populo dividendos statuit, addendam, quibuscumque agri non sufficerent, regis Attali pecuniam. His causis senatum ira, populum superbia invasit. C. Antonius Cos. in senatu et pro rostris in Gracchum contionatus est. Gracchus continuare cupiens magistratum, auctore P. Scipione Nasica, Aemiliani patruo, consobrino suo, fragmine subsellii ictus, vitam quam gloriosissime degere potuerat, immatura finivit morte. Ducenti praeterea in ea seditione interfecti, eorumque corpora in Tiberim proiecta: ipsius Gracchi inhumatum cadaver extabuit. Hinc ius vi obrutum, potentiorque Romae habitus prior: discordiae civium, antea conditionibus sanari solitae, ferro diiudicari coptae: bellaque non causis inita, sed prout eorum merces fuit. Nasica ut invidiae subtraheretur, per speciem legationis in Asiam dimissus est.

Interim dum Romae haec geruntur, in Asia Aristonicus, Eumenis ex pellice Ephesia filius, urbes regibus parere consuetas, partim facile in suas partes allicit: paucas metu Romanorum resistentes, Myndum, Samon, Colophonem vi capit. Adversus eum P. Licinius Crassus Cos. idemque Pontifex M. iuris idem scientissimus iuxta et negligentissimus, proficiscitur; quumque intentior Attalicae praedae, inordinata acie proelium conseruisset, victus inconsultae avaritiae poenas luit. Captus custodem sui Thracem virgula excaecat, ita in exitium sui, quod volebat, hominem concitat. Iuvabant Romanos Nicomedes Bithyniae rex, Mithridates Ponticus, cum quo postea gravissimum bellum fuit: Ariarathes Cappadox, et Ptolemaeus Paphlagon. Postea M. Perpenna prius Cos. quam civis Romanus, qui successor Crasso veniebat, audita belli fortuna ad Asiam festinavit: et acie victum Aristonicum, apud Stratonicen urbem, quo fugerat, fame ad deditionem compulit, Attalicasque gazas, hereditarias populi Romani, navibus impositas Romam deportavit. Quod aegre ferens successor eius M. Aquilius Cos. ad eripiendum Aristonicum Perpennae, veluti sui potius triumphi munus esse deberet, celerata velocitate contendit. Sed contentionem consulum mors Perpennae diremit. Aquilius belli Asiatici reliquias confecit, mixtis (nefas) veneno fontibus ad quarundam urbium deditionem. Quae res ut maturam, ita infamem victoriam fecit. Aristonicus Romae in carcere strangulatus. Sic Asia Romanorum facta, cum opibus suis vitia quoque Romam transmisit.

Ecce enim Q. Metellum Macedonicum, de cuius felicitate diximus, C. Atinius Labeo, Trib. plebis, qui ab eo in senatu legendo praeteritus erat, de saxo deici iussit. Facinus aegre a reliquis prohibitum Tribunis. Idem Metellus Censor censuit, ut ducere uxores omnes omnino cogerentur, liberorum creandorum causa. Eius orationem postea Augustus Caesar, cum de maritandis ordinibus

ageret, velut suo tempore scriptam in senatu recitavit. Alius Tribunus pl. Carbo rogationem tulit, ut eundem Tribunum plebis, quoties quidem vellet, creari liceret: Sed non pertulit eam, Africano obnitente. Mox idem graviori seditioni cum Caio Graccho et Fulvio Flacco ducem se praebuit. Quibus cum iterum adversaretur Scipio, fortis pridie ac validus, sequenti mane in lectulo repertus est mortuus, ita ut quaedam elisarum faucium in cervice reperirentur notae. Suspecta caedis fuit Sempronia uxor: hinc maxime, quod soror esset Gracchorum, cum quibus simultas Africano fuerat. De tanti tamen viri morte nulla quaestio acta: seditiones triumvirales acrius exarserunt, C. Sempronio interim Iapidas Illyrios, Aurelio Oreste Sardos, Fulvio Flacco transalpinos Ligures, L. Opimio Fregellanos subigentibus, Baleares Q. Metello, Q. Fabio M. Allobroges, Caius Gracchus decem annis post fratrem, eiusdem exempli tribunatum, maiori etiam eloquentia ingressus, acriora et turbulentiora consilia protulit. Dabat civitatem omnibus Italicis, dividebat agros, vetabat quemquam civem plus D. iugeribus habere, quod aliquando lege Licinia cautum erat. Nova constituebat portoria, novis colonis replebat provincias: iudicia a senatu transferebat ad equites: frumentum plebi semisse et triente dabat, alterum continuabat tribunatum. Coloniam in solo dirutae Carthaginis ipse duxit. Reversus cum Fulvio Flacco Capitolium, ubi L. Opimius Cos. concilium plebis habebat, ascendit: Excitato tumultu, quidam praeco a Gracchanis interfectus, velut signum belli fuit. Opimius extorto senatusconsulto, quod ei mandabatur, videret, ne quid Resp. detrimenti caperet, nihil flexus missione Gracchanorum ad pacem, vocato ad arma populo, Flaccum in Aventino, armatos ad pugnam cientem, cum maiore filio iugulavit. Gracchus profugiens, amicis pro eo pugnantibus et pereuntibus, cervicem servo suo praebuit. Opimius caput eius auro repensurum proposuit, et allatum est; Corpus ad Corneliam matrem, Africani maioris filiam, devectum. Bonis Gracchi publicatis, crudelibus consulis in amicos eius clientesque quaestionibus, plus quam tria civium milia periere, nec dicta quidem causa plurimi. Igitur damnatum postea proditionis Opimium, nulla civilis misericordia est prosecuta.

Plautio Hypsaeo et Fulvio Coss. post horrendas locustarum populationes, tanta Africam lues pervasit, ut in sola Numidia, quam Micipsa Rex tenebat, octingenta milia hominum, circa maritimam oram ducenta milia, apud Uticam triginta militum milia consumpta tradantur, ex porta Uticensi una die MD cadavera elata.

Dissimili ex causa Galli perierunt ingenti numero, Bituitus Arvernorum rex, Allobrogibus opem ferebat, maximo instructu. Conserta pugna, et diu graviter agitata, Q. Fabius Maximus, P. Aemylii nepos, Gallos in fugam egit. Coacervatis inconsulto agminibus, dum quisque sibi timet, praepropero transitu pontis vincula, quem Rhodano e lintribus instauraverant, rumpuntur. Centum viginti milia Gallorum vel caesa, vel mersa sunt. Bituitus ad satisfaciendum senatui Romam profectus, Albae custodiendus datus est, de filio eius Congentiato idem decretum.

Inter hosce orbis tumultus mire effloruerunt res Iudaeorum, qui primi ex Orientalibus, depulso Graecorum iugo, libertatem receperunt, facile etiam tunc Romanis de alieno largientibus. Sed forinsecus securi, intestinis coeperunt sectis dissidere. Pharisaeos se aliqui, hoc est, expositores nominabant, recte quaedam absoluto Dei decreto, quaedam humana ipsorum hominum libero arbitrio attribuentes: sed perperam suas divinis legibus admiscentes traditiones. Esseni alii fato omnia, Sadducaei contra nihil fato, omnia humano arbitrio subiciebant. Inter hos Ethnarcha Hyrcanus, Pharisaeis

faventior, divino spiritu polluisse creditur Iosepho, quem narrat Pharisaei cuiusdam maledicentia commotum, traditiones eorum non scriptas reprobasse, et ad Sadducaeos transisse, nihil nisi divinis litteris consignatum pro divino acceptantes.

Apud Romanos C. Iulius senator Graece res Romanas scripsit, L. Accius Tragoedias Latine, Lucilius Satyras: C. Cornelius Hispallus praetor Chaldaeos, fallaci siderum interpretatione quaestuosam mendaciis suis caliginem inicientes, urbe atque Italia expulit: Iovis Sabazii (credo ipsius Dei exercituum) cultum inhibuit, ut Romae peregrinum.

PTOLOMAEUS VIII. LATHURUS, et Frater eius Pt. Alexander, ANTIOCHUS GRYPUS, ANTIOCHUS CYZICENUS, SELEUCUS eiusque fratres, Reges Syriae. MITHRIDATES, PONTI et ASIAE Rex. M. AEMYLIUS SCAURUS, C. MARIUS, L. SYLLA, L. CORNELIUS CINNA, Principes Romanorum.

PTolomaeus Physcon decedens, regnum Aegypti Cleopatrae uxori, et alteri ex filiis, quem illa legisset, reliquit, quasi quietior Aegypti status esset, cum mater altero ex filiis electo, alterum hostem esset habitura. Igitur cum pronior illa in minorem filium Alexandrum esset, a populo compellitur maiorem eligere, cui quod pulsus a matre, clanculum recepisset regnum, Lathuri cognomen datum est, atque ob insanum matris odium Philometoris illusum vocabulo. Ei Cleopatra, priusquam regnum daret, uxorem ademit; coactumque repudiare carissimam sibi sororem Cleopatram, Minorem sororem Selenen ducere iubet, haud materno inter filias iudici, cum alteri eriperet maritum, alteri daret. Sed Cleopatra non tam a viro repudiata, quam a matre divortio viri demissa, Cyziceno Antiochio in Syria nubit: eique ne nudum uxoris nomen afferret, exercitum Cypri sollicitatum, velut dotalem adiungit. Par igitur viribus fratris Grypi Cyzicenus, proelium committit, victusque fugit Antiochiam. Obsidebat urbem Grypus, eaque potitus Cleopatram, ut uxoris suae Tryphaenae sororem, multis verbis conservare studet. Sed quanto Rex abnuit, tanto soror in sororem muliebri pertinacia accenditur, rata non misericordiae deprecationem, sed amoris esse. Itaque vocatis Tryphaena militibus mittit, qui Cleopatram simulacrum Deae amplexantem confoderent. Nec multo post repetita proelii congressione, victor Cyzicenus uxorem Grypi, sororis interfectricem capit, eiusque supplicio Cleopatrae manibus parentat. En lector Satanae furorem in addictis sibi gentibus. Cum Samaritis ab Ioh. Hyrcano, Iudaeorum Ethnarcha, obsessis auxilium ferret Antiochus, a filiis Hyrcani Antigono et Aristobulo pulsus est. Itaque ad Ptolemaeum Aegypti regem confugit, tantum non a matre regno deturbatum, quod ea invita Cyzicenum adiuvaret. Ab eo acceptis sex milibus, Iudaeam depopulatur, ratus se vastandis agris effecturum, ut Hyrcanus obsidionem Samariae solveret. Sed exceptus insidiis, multos amittit: Hyrcanus captam fame Samariam aequavit solo. Cleopatra, mater Ptolemaei, populos in filium incitat, abductaque ei Selene uxore, ex qua duos iam filios habebat, exulare cogit, arcessito minore filio Alexandro, et rege in locum fratris constituto. Nec filium regno expulisse contenta, bello Cypri exulantem persequitur. Unde pulso, interficit ducem exercitus sui, quod vivum eum e manibus dimisisset: Chelciam et Ananiam filios Oniae, qui templum in Heliopolitana praefectura aedificaverat, fidos partium suarum defensores experta maximo in pretio habuit.

Sub haec moritur Iohannes Hyrcanus, Palaestinae dominatus 31 annos. Cuius filius Aristobulus principatum in regni formam vertit, primusque Iudaeorum post exilium Babylonicum diadema sibi imposuit. Novum regnum mox sanguine dedicatum. A regina deceptus Aristobulus fratrem Antigonum, tamquam regno insidiantem, aeger ipse interemit, itemque matrem: quibus paulo post conscientia graviter ictus, sanguinem continue vomens, miserabili et praematuro exitio pependit poenas, unico tantum anno invidiosa in dominatione exacto, cum magnam partem Ituraeae Iudaico adiecisset regno. Successit frater Ioannes Alexander, fraterno et ipse sanguine cruentus. Alterum enim fratrum regno inhiantem peremit, alterum privata contentum fortuna in honore duxit. Cum Antiochus Grypus, qui et Philometor, et frater eius Cyzicenus, mutuis cladibus Syriacas vires attererent, nec suppetias suis ferre possent, Ptolemaidem Alexander obsidione cinxit, Zoili Dorensium tyranni et Gazaeorum agros vastavit; Illi e Syriae Regibus destituti, Ptolemaeum Lathurum fratrem Alexandri e Cypro advocant, quem cum astu aliquantisper, simulato compositionis studio, detinuisset Alexander, ut interim Cleopatrae matris opibus confirmaretur, comperto dolo infensiorem, ut par erat, reddidit. Vastata igitur Iudaea, Alexandrum secus Iordanem acie vincit, XXX Iudaeorum milia occidit, expugnat Ptolemaidem, vicos et castella diripit. Iam in eo erat, ut Aegypti regnum, quo eum mater privaveraret, recuperaret, cum ipsa ingentibus cum copiis venit in Syriam, ducibus Chelcia et Anania Iudaeis, Ptolemaidem vi recepit, et Iudaeos e periculo a Ptolemaeo ipsis impendente, maiore Dei miser atione in suos, quam sua virtute, exemit. Ceterum Ptolemaeus Alexander, territus matris atrocitate, reliquit eam, periculoso regno securam ac tutam vitam longe anteponendam ratus. Cleopatra vero timens, ne maior filius ab Cyziceno ad recuperandam Aegyptum iuvaretur, ingentia Grypo auxilia, et Selenen uxorem, nupturam hosti prioris mariti, mittit, Alexandrumque filium per legatos in regnum revocat. Cui cum occultis insidiis exitium machinaretur, occupata ab eodem interficitur, spiritumque non fato, sed parricidio dedit: digna prorsus hac mortis infamia, quae etiam matrem toro expulit, et quas filias viduas, alterno fratrum matrimonio fecit: et filio alteri in exilium acto, intulit bellum, alteri erepto regno exitium per insidias machinata est. Sed nec Alexandro caedes tam nefanda indulta fuit. Nam ubi primum compertum est, scelere filii matrem interfectam, concursu populi in exilium agitur, revocatoque Ptolemaeo regnum redditur. Interim Alexander Iudaeorum rex, periculo externo defunctus, Gadaram, Amathuntem, Gazam capit, cum paulo post Antiochus Grypus Heracleonis periret insidiis, anno regni nono supra vigesimum. Ei succedens filius Seleucus bellum gessit cum patruo Cyziceno, eumque tandem proelio captum cum occidisset, non multo post ab eius filio, Antiocho Eusebe, una acie victus totaque Syria expulsus est. Fuga deinde petens Ciliciam, quod exactionibus fatigaret subditos, a Mopsuestenis in regia cum amicis suis exustus, fratrem Antiochum successorem odii in patruelem habuit. Qui et ipse victus ab Eusebe, vitam simul exercitumque amisit. Post eum tertius Grypi filius Philippus, assumpto diademate, in parte regnavit Syriae. Cui quartum adiunxit Ptol. Lathurus, e Cnido accitum Demetrium Eucaerum, eumque apud Damascum regem constituit. His duobus fratribus strenue adversatus Antiochus Eusebes brevi et ipse periit. Vocatus enim in auxilium Galadenorum reginae, cum Parthis bellum gerentis fortiter dimicans occubuit: Syriae regnum penes fratres, Philippum ac Demetrium remansit. Demetrium hunc Iudaei, ab

Alexandro rege suo, ob crudelitatem eius dissidentes (qui bello intestino ultra LXI Iudaeorum milia peremerat) Sicima attraxerunt, castrisque ibi positis, frustra tentavit Alexander Iudaeos adversae factionis ad se traducere. Demetrius enim omnes Alexandri mercenarios, Pisidas et Cilices occidit in acie, Alexandrum ad montes capessere fugam compulit. Tunc miserati Regis fortunam Iudaei, confluxerunt ad eum circiter VI milia, quorum metu Demetrius, desperato belli eventu, retro abiit. Eius destituti ope, qui alterius partis remanserant, inferiores pugna Alexandro fuere; quorum ille octingentos, dum epulatur cum pellicibus, crucifigendos curavit, immani spectaculo: octo milia egit in exilium, haud obscuris proditus documentis, non divino maiorum, sed impuro mundi huius spiritu in quodvis scelus ferri.

Dum haec fiunt, Demetrius Eucaerus maiorum improba aemulatus exempla, Philippum fratrem Syria spoliare aggreditur. Ille accitis Arabum Parthorumque auxiliis, fratrem in eas redigit angustias, ut deditione facta, ad Mithridatem Parthorum regem captivus mitteretur. Ibi is morobo est absumptus, Philippo interim totius Syriae dominatum sibi asserente.

Sed renascentibus semper fratrum odiis, inexpiabili bello et reges et regnum Syriae consumebantur. Etenim Antiochus Dionysius, occupata Damasco, regnum Cavae Syriae adversus Philippum fratrem usurpare coepit, Aretamque Arabiae regem bello adortus, fratri occasionem praebuit Damascum invadendi. Iamque tenebat Philippus urbem, cum fraudatus praemio proditor, mutata sententia, eadem facilitate exclusit promissorem, quo antea admiserat. Antiochus iterum in Arabes profectus, dum vincit, occiditur: Aretas Coelesyriam, non invitis Damascenis, sibi vendicat: Alexandrum quoque Iudaeorum regem apud Adidae territorium proelio superat, certasque pactus conditiones, militem reducit in Arabiam.

Hinc Alexander, debilitatis accisisque per Arabes Syriae regum opibus, multas Syrorum, Idumaeorum et Phoenicum urbes suam in potestatem redegit: Parebantque Iudaeis ad mare Stratonis turris, Apollonia, Ioppe, Iamnia, Azotus, Gaza, Anthedon, Raphia, Rhinocura: e mediterraneis Idumaeae, Adora et Marissa, totaque Samaria. Adhaec Scythopolis, Gadara, Gaulonitis, Seleucia, Gabala: Moabiticae etiam urbes, Esebon, Medaba, Lemba, Oronas, Theliton, Zara, Pella. Posthaec Alexander ex temulentia morbo contracto, et triennio integro quartana vexatus, nec tamen abstinens a castrensibus officiis, tandem exhaustis viribus fato concessit in Gerasenorum finibus, cum obsideret Ragaba Castellum, ultra Iordanem situm. Moriens Alexandrae coniugi auctor fuit, ut Pharisaeos, quorum seditionibus ipse exagitatus fuisset maxime, ex infensis benevolos sibi quacumque ratione efficeret, eisque corpus suum traderet, pro arbitrio seu funerandum honeste, seu proiciendum cum dedecore. Quod cum illa fecisset, Pharisaei Alexandrum laudibus oneratum exquisitis sumptuosissime extulerunt, et reginae potestatem suis apud populum contionibus ratam firmamque effecerunt. Atque sub haec Ptolemaei Lathuri frater Appion, ex pellice susceptus, cui pater Cyrenarum regnum testamento reliquerat, herede populo Romano instituto, decesserat. Itaque et ea pars Libyae provincia Romanorum facta est, et Syriae Aegyptique regna, virtute potentium sociorum arctata, quae incrementa de finitimis bello quaerere solebant, adempto vagandi arbitrio, vires suas in perniciem mutuam convertunt.

Iam multo ante Numidiam, victo Iugurtha, Romani occupaverant, eo nimirum tempore, cum Samariam subigeret Hyrcanus. Nunc etiam Mithridatem regem Ponti et Asiae potentissimum vexabant armis, ipsi interea multo gravioribus

principum suorum dissidiis caedibusque domi obnoxii: quae omnia nunc nobis exponenda paucis veniunt, viarum carnis, poenarumque eas sequentium exemplum praebitura.

Iugurtha, avo Masanissa ortus, Micipsae per adoptionem filius, agitatus regni cupiditate, Hyempsalem fratrem bello petiit, victumque interemit. cum se in Adherbalem alterum Micipsae filium convertisset, nec illum magis, quam Romanos, quorum in fide et clientela regnum erat, metueret, missa per legatos pecunia traxit in sententiam suam Senatum, effecitque ut legati destinarentur qui regnum inter illum Adherbalemque dividerent. Illos denuo aggressus auro, per M. Aemylium Scaurum ipsos Romani imperii mores expugnat, inchoatumque nefas audacius perficit. Sed non diu latent scelera. Corruptae nefas legationis erupit, placuitque bello persequi homicidam. Primus in Numidiam Calpurnius Bestia consul mittitur: Sed rex peritus, fortius adversus Romanos aurum esse, quam ferrum, pacem emit, et simulata eam deditione obsignat. cum interveniente fide publica, a senatu accerseretur, et pari audacia et venit, et competitorem imperii, Masanissae nepotem Massivam, immisso percussore confecit. Haec altera contra Iugurtham causa bellandi. Igitur sequens ultio mandatur Sp. Albino.

Sed huius quoque (proh dedecus) ita corrupit exercitum, ut voluntaria Romanorum fuga vinceret, castrisque potiretur: addito etiam turpi foedere in pretium salutis Romanorum, ut dimitteretur a signis exercitus. Igitur in ultionem non tam imperii Romani, quam pudoris Metellus assurgit, qui callidissime hostem nunc precibus, nunc minis, iam simulata, iam quasi vera fuga eludentem artibus suis aggressus est. Agrorum atque vicorum populatione non contentus, in ipsa Numidiae capita impetum fecit, et Zamam quidem diu voluit: ceterum Thalam, gravem armis, thesauroque regis, diripuit.

Tunc urbibus exutum regem, et iam finium suorum regnique fugitivum, per Mauros atque Getuliam sequebatur.

Postremo Marius auctis admodum copiis, cum pro obscuritate generis sui capite censos sacramento adegisset, iam fusum et saucium regem adortus, non facilius tamen vicit, quam integrum et recentem. Hic et urbem Herculi conditam Capsam, in media Africa sitam, anguibus harenisque vallatam, mira quadam felicitate superavit; et saxeo inditam monti Mulucham urbem, per Ligurem, aditu arduo inaccessoque penetravit. Mox non Iugurtham modo, sed Bocchum quoque Mauritaniae regem, iure sanguinis Numidiam vindicantem, apud oppidum Cirtham graviter cecidit. Qui ubi rebus diffisus suis, alienae cladis accessio fieri timet, pretium foederis, ac amicitiae Iugurtham facit. Sic fraudulentissimus regum, fraude soceri sui in insidias deductus est, et Syllae in manum traditus. Tandemque opertum catenis in triumpho pop. Romanus adspexit. Sed ille quoque vinctus et victus vidit urbem, quam venalem et quandoque perituram, si haberet emptorem, cecinerat. Ante currum Marii ductus cum duobus filiis, et in carcere necatus est. Marius triumphali veste in senatum venit, quod nemo ante eum fecerat, eique propter Cimbrici belli metum continuatus per plures annos magistratus est. Consulatu secundo et tertio absens creatus, quartum dissimulanter captans, consecutus est.

Id bellum cum Cimbris et Ambronibus, extremae Celtiae seu Germaniae populis, iam aliquot annis maxima cum clade sua Romani gesserant. Cimbri, cum terras eorum inundasset oceanus, novas sedes toto orbe quaerebant. Illyricum populantibus dum obsistit Papyrius Carbo Cos. cum exercitu fusus est. In Ita liam migraturi misere legatos in castra Silani, petentes, ut Martius populus aliquid sibi terrae daret quasi stipendium; Ceterum, ut vellet, manibus

suis atque armis uteretur. Sed quas darent terras Romani, agrariis legibus mox inter se dimicaturi? Repulsi igitur, qui nequiverant precibus, armis obtinere constituunt. Sed nec primum Cimbrorum impetum Iunius Silanus, nec secundum Manlius, nec tertium Caepio sustinere potuerunt. Omnes fugati, exuti castris. L. Cassius Cos. a Tigurinis Gallis, pago Helvetiorum, in finibus Allobrogum cum exercitu caesus est. Milites qui ex ea clade supererant, obsidibus datis et dimidia rerum omnium parte, incolumitatem pacti recesserunt. Tigurini Cimbris se iunxere. Aurelius Scaurus legatus Cos. a Cimbris fuso itidem exercitu captus, dum deterreret cos, ne Alpes transirent Italiam petituri, eo quod diceret, Romanos vinci minime posse, a Belo rege feroce iuvene, occisus est. Secuta de C. Manlio et Q. Servilio Caepione victoria Cimbrorum ad flu. Rhodanum. Octoginta milia Romanorum caesa, calonum ac lixarum quadraginta milia. Secundum populi Romani iussionem, Caepionis, cuius temeritate clades accepta erat, damnati bona publicata sunt, filiae eius postea constupratae turpiter perierunt. Calamitatem in sacrilegia, quae depraedando templa Tolosana commiserat Caepio, Timagenes et Posidonius historici conferunt, Strabone et Gellio testibus.

Timoris Romae tantum fuit, quantum vix Annibalis tempore Punicis bellis. At Cimbri vastatis omnibus, quae circa Rhodanum et Pyrenaeum sunt, per saltum in Hispaniam transgressi, ibique multa loca depopulati, a Celtiberis fugantur. Reversique, in Galliam bellicosis se Teutonibus coniungunt. Interim Marius Cos. adversus eos et dux creatus severe habet milites: sororis filium, quem Trebonius ob attentatam pudicitiam occiderat, iure caesum pronuntiat. Tertium consulatum in apparatu belli consumit, non ausus congredi cum Cimbris, donec invicta illa rabies consenesceret. Illi tripartito agmine, defendente castra Mario, per Alpes, id est, claustra italiae transituri, Romam se capturos confidunt. Marius mira velocitate occupatis compendiis praevenit hostem, prioresque Teutones sub ipsis Alpium radicibus assecutus, apud Aquas Sextias oppressit. Vallem fluviumque hostes medium tenebant. Flagitante aquam exercitu, Viri, inquit Marius, estis: en illic habetis. itaque tanto ardore pugnatum est, ut victor Romanus de cruento flumine vix plus aquae, quam sanguinis biberit. Rex Teutobochus vir proceritatis eximiae, spectaculum triumphi fuit. Caesa dicuntur Ambronum et Teutonum ducenta milia, capta nonaginta. Marius absens quintum consul creatus, triumphum oblatum donec Cimbros vinceret, distulit. Cimbri repulso ab Alpibus, fugatoque Q. Catulo proconsule, qui fauces Alpium obsederat, et ad flumen Athesin castellum obsessum insederat, virtute sua explicata, in Italiam descendunt. Si statim infesto agmine ad urbem contendissent, grande discrimen esset: sed in Venetia, quo fere tractu Italia mollissima est, ipsa soli caelique clementia robur elanguit. Dulcedine vini mitigatos Marius, iunctis cum catulo viribus, in tempore aggressus est. Primum nebuloso die incautis occurrit, tum ventoso quoque, ut pulvis in oculos et ora ferretur Cimbrorum, denique acies conversa in orientem, ut ex splendore galearum ac repercussu, quasi ardere caelum videretur. Eo proelio CXL milia aut in pugna, aut in fuga caesa sunt, LXM capta. Tria et triginta signa sublata, exercitus Marii duo, Catuli XXX et unum rapuit. Hac victoria videtur meruisse marius, ne eius nati Romanos paeniteret; hominis quantum bello optimi, tantum pace pessimi. Sextus consulatus veluti praemium ei meritorum datus.

Iugurthino et Cimbrico bellis, non loco, sed tempore confine fuit Thracicum, haud minus varia fortuna administratum. A Scordiscis Thracum saevissimis, Thessaliam atque Dalmatiam incursantibus,

non fusus modo, sed totus omnino interceptus exercitus, quem duxerat Portius Cato. Didius vagos et libera populatione diffusos, intra suam repulit Thraciam. Drusius ulterius egit, et vetuit transire Danubium. Minutius toto vastavit Hebro, multis quidem amissis, dum perfida glacie flumen equitatur. Piso Rhodopen Caucasumque penetravit. Curio Daciam tenus venit: sed tenebras saltuum expavit. Appius in Sarmatas usque pervenit: Lucullus ad terminum gentis Tanaim, lacumque Maeotim. Nec aliter cruentissimi hostium, quam suis moribus domiti. Quippe in captivos igne ferroque saevitum est. Sed nihil barbaris atrocius visum, quam quod abscissis manibus relicti, vivere superstites poenae suae cogebantur.

Eadem tempestate Siciliae iterum novi e servis reges, praedonesque exorti, Salvius et Athenio cum manipularibus suis. Occasionem dedit Licinius Narva praetor, qui ob bellum Cimbricum, ingenuos provinciales liberare servitiis iussus, in gratiam dominorum accurata causarum cognitione supersedit, et libertatem petentes ad suum quemque herum cum obiurgatione remisit. Triginta omnino duorum fratrum servi initium coniurationis fuere, confestim plures advolarunt. Praetor Licinius, data Titinio cuidam latronum duci impunitate, eum in servos armat, consilio infelici. Occiso Titinio, armorum nacti copiam coniurati, auctique in sex milia, Salvium quendam haruspicem regem creant, et Mergantinam urbem obsident. Liberandae urbi approperantem Licinium repellunt. Victoriae sollertiam addit Salvius. Conspicatus enim fugientes Romanos, per praeconem vetat occidi, si quis proiectis armis abscedere cupiat. Ita armis potitus, convolantes ad se undique fugitivos instituit, alterius cuiusdam ducis (Athenio is erat Cilix astrologus) auctus legione, quam simili de causa contraxerat, Tryphonem se appellat, et Tricalis figit regiam, muroque et fossa munit, XL iam milia hominum suo sub imperio habens, ut parum a iusto regno abesse videretur.

Igitur adversus eum Licinius Lucullus Roma mittitur cum XVIIIM, prosperamque pugnam facit, plerisque servorum ex Athenionis casu, qui vulnere stratus pro exanimi conciderat, fugam arripientibus. XXM caesi, reliqui Tricala se recepere. Eum locum dum animose tuentur, et Lucullum seu muneribus, seu metu frangunt, trahitur bellum, Tryphon moritur, eique succedit Athenio. Hic cum totam insulam praedae haberet, tandem consulari exercitu digna res visa. Ergo M. Aquilius quinto consulatu Marii collega, Athenionem fortiter dimicantem acie interficit, ipse capite graviter saucius. Reliquos ad XM, locis editioribus constanter oppugnatis detrahit. Postremi mille, duce Satyro, cum redacti in potestatem Cos. bestiis obiectandi essent, mutuis semetipsos vulneribus confecerunt. Tanti Siculis sua in servos iniquitas, tanti servis in dominos crudelitas stetit.

Compressis extra urbem bellis seditionibusque, in sua grassari viscera coeperunt Romani, auctore potissimum eo, per quem Cimbros et Teutonas vicerant, C. Mario. nec mirum, cum tunc etiam Romae reperiretur P. Malleolus, Matricida, qui primus omnium insutus culleo, in mare praecipitatus est: Romanae quoque superstitionis ancilia cum strepitu mota, urbanum armorum strepitum denuntiarent. Igitur Marius homo mutabilis, ambitiosus, varii consilii ingeniique, cum sparsa per tribus pecunia, sextum emisset consulatum, Cn. Apuleio Saturnino tribunatum confecit, primoribusque nobilitatis, a quibus ut homo novus contemni videbatur, infestus, leges promulgat agrarias, quibus additum, ut quicquid plebs scivisset, in id iuraret senatus, Q. Metellus Numidicus, ne iuraret, nec causa malorum esset certaminum, in voluntarium exilium Rhodum profectus est, ibique legendis et

audiendis magnis viris vacavit. Post eius fugam omni nobilitate perculsa, cum tertium iam annum dominaretur Apuleius, eo vesaniae progressus est, ut C. Memmium consulatus candidatum interficeret, quo facilius satellitem furoris sui Glauciam consulem faceret. Tum vero iam conspiratione senatus, ipso quoque Mario consule, quia tueri non poterat, adverso, directae in foro acies, expulsus inde Apuleius in Capitolium evasit. Sed cum abruptis fistulis obsideretur, senatuique per legatos paenitentiae fidem daret, ab arce digressus, cum ducibus factionis receptus in curiam est. Ibi eum facta irruptione, populus fustibus saxisque coopertum in ipsa quoque morte laceravit. Caput eius Rabirius quidam senator per convivia circumtulit in ludibrium. Glauciae cervix fracta.

Interemptis factiosis, Q. Caecilius Metellus, ab exilio ingenti totius favore civitatis reducitur, cuius conspectum non ferens Marius, in Cappadociam, inde ad Mithridatem Ponti regem abit, suadens ut aut maiorem Romana potentiam struat, aut tacitus imperata faciat.

Erat Mithridates patre Mithridate genitus, quem Romani ob navatam adversus Aristonicum operam, maiori Phrygia donaverant. Puer tutorum expertus insidias, antidota toties biberat, ut senex ne volens quidem veneno mori potuerit. Timens deinde, ne inimici, quod veneno non poterant, ferro peragerent, ficto venandi studio, per septem annos, neque urbis, neque ruris tecto usus fuerat. Ad regni deinde administrationem cum accessisset, non tam de regendo eo quam augendo cogitabat; Scythas singulari felicitate perdomuerat, auctusque viribus, Cappadocia Ariobarzanem Romanorum amicum expulerat. Eum L. Cornelius Sylla senatus iussu reduxit, et cum Parthorum legatis amicitiam foedusque iniit. Dum haec geruntur, Romae ex veteris ambitionis favillis, ingens conflatur incendium, quo tota pene Italia conflagravit.

Gracchanis legibus equites iudiciorum potestatem nacti, in multos clarissimos viros saevierant, nuperrime P. Rutilium, virum Romae innocentissimum, quod legatus C. Marii proconsulis a publicanorum (ii equites erant) iniuriis Asiam defenderat, repetundarum damnatum in exilium eiecerant. Senatus non ferens eam equestris ordinis impotentiam, summa vi niti coeperat, ut ad se iudicia transferrentur, sustinente causam M. Livio Druso tribuno plebis, sed ita ut quae ipse illiciendae multitudinis causa permittebat plebi, senatus improbaret, et gratia apud vulgus nimia, apud primores invidiam verteret. Plebs acceptis agris gaudebat, expulsi dolebant: equites in senatum lecti laetabantur, sed praeteriti querebantur. Senatus permissis iudiciis exsultabat, sed societatem cum equitibus aegre ferebat. Igitur quando bene cogitata male cadere videbantur, sed dandam civitatem Italia conversus Livii animus Caepionem inimicum actionibus suis resistentem, ait se de saxo Tarpeio praecipitaturum. Philippo Cos. ita collum in comitio obtorsit, ut multus sanguis efflueret e naribus, cum ille, luxuriam opprobrans, muriam de turdis esse dicebat. Tam effusae de Republ. liberalitatis fuit, ut profiteretur, nemini se ad largiendum praeter caelum et caenum reliquisse. Aderat promulgandae rogationis dies, tantaque subito vis hominum undique apparuit, ut hostium adventu oppressa civitas videretur. Sed obnitente Cos. per vim latae iussaeque leges, Livius semianimis domum relatus. Validus exinde cum e Senatu domum se reciperet, per turbam cultello percussus, qui affixus lateri eius relictus est, intra paucas horas decessit. Invidia caedis apud Philippum et Caepionem fuit, percussor incertus. Cum ergo promissa italicis civitas non praestaretur, irati illi defectionem in conciliis agitarunt; pariterque desciverunt Picentes, Vestini,

Marsi, Peligni, Marrucini, Lucani, Samnites.

Id bellum Marsicum, sociale, italicum appellatum, trecenta iuventutis milia absumpsit. Italicorum ut fortuna atrox, ita causae iustissimae iniusta erat actio. Petebant enim eam civitatem, cuius imperium armis tuebantur. Per omnes annos, atque omnia bella duplici se munere militum equitumque fungi, neque in eius civitatis ius recipi, quae per eos in id ipsum pervenisset fastigium, per quod homines eiusdem et gentis et sanguinis, ut externos alienosque fastidire posset.

Sed foedum erat belli consilium, ut festo die Iulius Caesar et Martius Philippus Coss. inter sacra et aras immolarentur. ut asculi in ipsa ludorum frequentia Servius Praetor et Fonteius legatus cum omnibus civibus Romanis trucidarentur. Nec Annibalis, nec Pyrrhi tanta vastatio traditur. Ocriculum, Grumentum, Fesulae, Carseoli, Nuceria, Picentia caedibus, ferro, igne vastatae. Esernia et Alba obsessae. Nola a Samnitibus capta. Fusae Rutilii copiae, fusae Caepionis, L. Iulius Consul, exercitu amisso, cruentus in urbem relatus. Saga sumpserunt Romani, C. Marius legatus Rutilii, meliori eventu cum Marsis proeliatus, L. Caesar cum Samnitibus, animos Romanis reddidere, ut positis sagis togam reciperent. Tum singuli duces singulos aggressi populos Cn. Pompeius Picentes fudit, et obsedit. Propter quam victoriam praetextae, aliaque magistratuum insignia resumpta. Libertini in militiam adscripti. Cato discussit Hetruscos, Pompeius et Gabinius Marsos, Garbo Lucanos, Sylla Samnites. Strabo vero Pompeius omnia flammis ferroque populatus, non prius finem caedium fecit, quam Asculi eversione tot exercituum manibus litaret. Tam varia atque atrox fortuna Italici belli fuit, ut biennium continuum Rutilius et Cato Coss. occiderentur. Paulatim deinde recipiendo in civitatem, qui arma aut non ceperant, aut deposuerant maturius, vires refectae sunt, Pompeio, Syllaque et Mario fluentem procumbentemque Rem publ. restituentibus, Silone, Poppaedio, Mario, Egnatio, aliisque italicorum ducibus plerisque occisis. Romani victis afflictisque ipsi exarmati, quam integris universis civitatem dare, stulta superbia, maluerunt.

Supererant Nolanae belli huius reliquiae, cum quinto anno Q. Pompeius et L. Cornelius Sulla consulatum inierunt, bellique civilis inter ipsos duces feralia principia, iusto Dei in ambitiosos et crudeles Romanorum animos iudicio, exstiterunt. Eius occasio haec fuit.

Mithridates rex bello acerrimus, virtute eximius, duarum et viginti gentium ore loquens, aliquando fortuna, semper animo maximus, ductus occasione belli Italici, odio in Romanos Annibal, Paphlagoniam occuparat, iussusque restituere, hereditariam eam patri suo obvenisse responderat. Nec territus minis, Galatiam quoque invaserat. Deinde sororis suae Laodices filiis Cappadociae regno privatis, Ariobarzani a Romanis introducto erat infestus, Nicomede etiam Nicomedis filio bellum ciente, Bithyniae imminebat, totumque orientem in Romanos sollicitabat. In eum dux sorte creatus Lucius Sulla Cos. circa Nolam, arma pertinacissime retinentem morabatur, ut expugnata urbe in Asiam expeditiori militia iret. Interim Romae C. Marius iam septuagenarius, per P. Sulpitium Trib. plebis legem ad populum fert, qua L. Sullae imperium abrogatur, Caio Mario bellum Mithridaticum decernitur. Additur exulum revocatio, novorumque civium et libertinorum in tribus distributio. Nec vim abstinet Tribunus, Pompeii Cos. filium, generum Sullae interficit, legatos ad Sullam mittit, exercitum Mario tradi postulantes. Sulla et suae irae indulgens, et ardore militum incensus Romam properat, et adversus factionem Sulpitii et Marii in ipsa urbe pugnat,

eamque eicit. Duodecim a senatu hostes iudicantur, inter quos C. Marius pater et filius, Sulpitius indicio servi e villa sua retractus occiditur: servus ut praemium promissi indicii haberet, manumittitur quidem: at ob scelus domini produti de saxo deicitur. Marius iunior in Africam traiecit. Marius pater, cum in paludibus Minturnensium lateret, extractus est ab oppidanis: ad quem occidendum missus servus publicus, maiestate viri recedit. Itaque et ipse ad filium in Africam, data publice navi, delatus est. L. Sylla civitatis statum ordinavit. Eius collega Q. Pompeius consul ad capiendum a Cn. Pompeio proconsule exercitum profectus, consilio eius trucidatur.

Mithridates interea Phrygiam Asiamque, pulsis Aquilio et Manlio legatis, qui temere sine decreto publico bellum accenderant, sibi subicit, unaque die, quicquid erat civium Romanorum in Asia, missis ad civitates litteris, propositisque praemiis interfecit. Urbem Rhodum, quae sola in fide manserat, oppugnat, et aliquot proeliis navalibus victus abscedit. Miserat etiam in Graeciam Archelaum ducem cum CXX milibus, per quem Achaia, et prodente Aristone, Atheniensium civitas capta est. Dum eum Sylla apud Athenas obsidet, ipsamque urbem, coactis ab Archelao eam defendere civibus, corpora intra muros, animos extra habentibus, expugnat. Romae Cornelio Cinna, Cn. Octavio Coss. male obrutum resurrexit incendium, et quidem ab ipsorum consulum discordia, cum de revocandis, quos senatus hostes, auctore Sylla iudicaverat, ad populum inferretur. Cincta quidem gladiis contione, sed vincente Octavio, profugus patria sua Cinna, exutusque potestate consulari a senatu, confugit ad partes. Redit ab Africa Marius, clade et exilio maior. Ad tanti nomen viri late concurritur, exercitus Appii Claudii, qui ad Nolam erat, corruptis centurionibus Cinnae iungitur; Italici, quos per omnes Romanas tribus dividere Cinna coeperat, favore causae suae advolantes, ingentes Cinnae copias praestitere, ut XXX legionum instar impleret. Cn. Pompeius, Magnis pater, eversor Asculi, ita se dubium, mediumque partibus praebebat, ut temporibus insidiaretur, et huc atque illuc, unde spes maior affulgeret potentiae, se exercitumque deflecteret. Ad ultimum magno atrocique proelio, sub ipsis moenibus urbis, cum Cinna conflixit. In eo duo fratres ignorantes concurrerunt. Cum victor mortuum spoliaret, suo agnito fratre ingenti lamentatione edita, rogoque ei exstructo, ipse supra rogum se transfodit, et eodem igne consumptus est. Fraude Pompeii, qui profligatis demum optimatum rebus auxilium tulerat, et segnitie Cos. Octavii confirmati Cinna et marius, quattuor exercitibus, quorum duo Q. Sertorio et Carboni dati sunt, urbem circumsederunt. Ostiam Coloniam expugnavit Marius, et crudeliter direpuit. Samnites Mario iuncti Plancium cum exercitu cecidere. Ianiculo depulsi Mariani, Antium, Ariciam et Lavinium devastarunt. Cum nulla optimatibus spes esset resistendi, propter segnitiem aut perfidiam seu ducum, seu militum, Cinna in urbem receptus est; Mox lege ab eo late etiam Marius. Hic postquam Octavii manus deiecta Ianiculo est, in principum capita saevire coeptum. Caelitus etiam pugnatum in cruentas acies, et infanda capita. Pompeius fulmine afflatus interiit: exercitus eius pestilentia correptus, pene totus absumptus est. Furentibus deinde Cinna et Mario, Octavii consulis caput pro rostris exponitur: Cn. Antonius consularis in Marii ipsius mensis: C. Caesar et Fimbria in penatibus domorum trucidantur: Crasi pater et filius in mutuo alter alterius aspectu, Baebium atque Numitorem per medium forum unci traxere carnificum. Catulus se ignis, exitialisque haustu odoris ludibrio hostium exemit. Merula, qui pro Cinna consul creatus fuerat, flamen Dialis, Iovis sui oculos venarum cruore respersit. Mox sui quisque periculi etiam merces factus

nec quisquam innocens habitus, qui locuples esset. Cinna et Marius, citra Comitia ulla, consules se ipsos renuntiarunt. Sed Marium idibus Ianuariis mors abstulit, hominem in bello hostibus, in otio civibus infestissimum: qui quam Rem publ. armatus servaverat, eam primo togatus omni genere fraudis, postremo etiam armis evertit: ultimo consulatu praecedentes omnes foedavit. In eius locum Valerius Flaccus suffectus, turpissimae legis auctor, qua creditoribus quadrantem solvi iussit.

Dominante in Italia Cinna, maior pars nobilitatis ad Syllam in Achaiam, ac deinde in Asiam profugit. Sylla interim cum Mithridatis praefectis circa Athenas, Boeotiamque et Macedoniam ita dimicavit, ut et Athenas reciperet, et plurimo circa multiplices Pyraeei portus munitiones labore expleto, amplius CCM. hostium interficeret, nec minus multa caperet. L. Flaccus successor ei missus, et propter avaritiam invisus exercitui, a C. Fimbria legato, ultimae audaciae homine occisus est, et imperium ad Fimbriam translatum. Hic in Asia fusis aliquot copiis Mithridatis, urbem Pergamum expugnavit, obsessumque regem non abfuit multum quin caperet. Urbem Ilion, quae se potestatis Syllae reservabat, oppressam delevit, magnamque Asiae partem recepit de Mithridate. Sylla interim multis proeliis Thraces Macedoniam vastantes caecidit. Romae Cinna et Papyrius Carbo a se ipsis consules per biennium creati, moti oratione L. Valerii Flacci et aliorum, concordiae amantium, legatos quidem ad Syllam de pace misere: at nihilominus Cinna exercitum naves coegit conscendere, et adversus Syllam proficisci. Itaque Anconae a militibus lapidatus est, consulatum Carbo solus gessit. Trasgressus deinde in Asiam Sylla, pacem cum Mithridate fecit ita, ut cederet rex provinciis, asia, Bithynia, Cappadocia. Fimbria desertus ab exercitu, ad Syllam transeunte, servo cervicem praebuit. Vix quidquam in Syllae operibus clarius dixerim, quam quod, cum per triennium Cinnanae Marianaeque partes italiam obsiderent, neque illaturum se iis bellum dissimulavit, nec quod erat in manibus, omisit: existimavitque ante frangendum hostem, quam ulciscendum civem. Legatis a senatu de pace missis, futurum se in potestate senatus respondit, si cives a Cinna pulsi restituerentur. Quae conditio cum iusta videretur, per Carbonem factionemque eius, cui bellum videbatur utilius, ne conveniret, effectum est. Novis civibus S. C. suffragium datum, quod sanguine emptum fuerat: et mandatum, ut omnes ubique exercitus dimitterentur. Legati, Syllae, ut de pace agerent, missi, a Coss. Cn. Norbano et Corn. Scipione Asiatico violati sunt. Putares Syllam venisse in Italiam, non belli vindicem, sed pacis auctorem. Tanta cum quiete exercitum per Calabriam Apuliamque duxit. Sed iis quibus et pessima et immodica cupiditas erat, non poterat pax placere. Felici igitur circa Capuam eventu, Scipionem Norbanumque consules superat: quorum Norbanus acie victus: Scipio ab exercitu suo desertus ac proditus, inviolatus a Sylla dimissus est. Cn. Pompeius Cn. filius, eius qui Asculum ceperat, conscripto voluntariorum exercitu, cum tribus legionibus ad Syllam venerat, ad quem se nobilitas omnis conferebat, ita ut deserta urbe ad castra veniretur. Tum Marius iuvenis, animi potius quam aevi paterni, et Carbo consules, quasi desperata victoria, ne inulti perirent, sanguine senatus sibi parentabant. obsessaque Curia per Damasippum Praetorem, sic de senatu quasi de carcere, qui iugularentur, educti. Quid funerum in foro, in Circo, in patentibus templis? Nam Q. Mutius Scaevola Pontifex, Vestales amplexus aras, tantum non eodem igne sepelitur. At Pontius Telesinus, dux Samnitum, contractis circiter XLM ita ad portam Collinam cum Sylla dimicavit, ut ad summum discrimen et eum, et

Romanam Rem publ. perduceret, dictitans adesset Romanis ultimam diem, delendamque urbem, quod numquam defuturi essent raptores Italicae libertatis lupi, nisi silva, in quam refugere solerent, esset excisa. Post primam demum horam noctis, et Romana acies respiravit, et Samnitium cessit. Telesinus semianimis repertus postera die, victoris magis quam morientis vultum retulit, cuius abscissum caput gestari Sylla circa Praeneste, ubi erat Marius, iussit. Marius tum demum desperatis suis rebus, per cuniculum erumpere conatus, cum foramine e terra emersisset, a dispositis in id ipsum interemptus est. Plerique implorata servi sui ope eum vita expulsum tradunt. Sylla felicis nomen assumpsit, iustius, si eundem et vincendi finem habuisset. Neque enim ei satis erat, quod apud Sacriportum Mario, et apud Collinam portam Telesino victo, LXX amplius milia conciderat: quod ad Clusium, ad Faventiam, Fidentiamque, per Servilios, Metellumque Pium et Lucullum, magnificis proeliis Carbonis exercitus vicerat. Octo M. deditorum in via publica trucidavit; tabulam proscriptionis posuit, ex qua duo milia electi, qui mori iuberentur. Marium ducis fratrem oculis, manibus cruribusque defossis, servavit aliquamdiu, ut per singula membra moreretur. Praenestinos omnes inermes occidit. Spoletum, Interamnium, Fluentiam, sub hasta vendidit: Sulmonem plane delevit. Carbonem in Sicilia per Pompeium interemit. Dictator deinde creatus (cuius honoris usurpatio, inde ab Annibalis ex Italia discessu per annos CXX eat intermissa) cum fascibus XXIV processit, tribunorum plebis potestatem minuit, ius omne contionandi, legumque ferendarum eis ademit. Pontificum augurumque collegium ampliavit, ut essent XV: senatum ex equestri ordine supplevit: proscriptorum liberis ius petendorum honorum eripuit, et bona eorum vendidit. Ex quibus cum primo multa ipse rapuisset, redactum est sestertium ter millies quingenties. Lucretium Asellam suarum partium ducem contra voluntatem suam consulatum petere ausum, in foro iussit iugulari. Cn. Pompeius in Africa Cn. Domitium proscriptum et Hiarbam regem Numidarum bellum molientes vicit et interemit: Is primus, cum adhuc eques esset, et XXIV annos natus, de Africa triumphavit. Metellus ex proscriptis unus, clam capite adoperto ad posticum aedis Bastiae uxoris cum accessit, admissus minime est, quia illum proscriptum diceret. Itaque se transfodit, et sanguine suo ingratas fores respersit. Sylla, recepta de Samnitibus Nola, XLVII legiones in agros captos deduxit, et eos iis divisit. Inde nonaginta senatorum, consularium XV, tot praeterea millium interfector, abiit dictatura. Sperni coeptus, cum Cumis ex morbo pediculari decessisset, honor ei a senatu est habitus, ut vir Martius in Martio campo cremaretur. Eius acta conatus rescindere Cos. M. Lepidus, a Q. Catulo collega italia pulsus, in Sardinia morbo et paenitentia periit.

Eodem temporum tractu nituerunt Philosophi, Diodorus Stoicus, Apollonius, et Molo Rhodii, praeceptores Ciceronis: Oratores Romani L. Crassus, M. Antonius, C. Caesar, Strabo, et P. Sulpitius. M. Scaevola iuris scientia, quam propriae eloquentiae nomine celebrior. Historiographi, Caelius, Sisenna, Rutilius, Claudius Quadrigarius, Valerius Antias. Attellanarum scriptor L. Pomponius. Rhetores, Plotius Gallus, Octacilius Piletus, Chronographus Castor historica [Gap desc: Greek word] scripsit. T. Lucretius veneris laudator venereo poculo dementatus, sua manu periit.

Templa Daemonum celeberrima, Capitolium Romanum, et Fanum Delphicum, LXXX ante Christum annis eodem tempore conflagrarunt; sed utraque reparata sunt, donec vanae superstitionis deletor Christus caecas erroribus terras illustraret.

PTOLEMAEUS X. DIONYSIUS, qui et Auletes. ANTIOCHUS et CLEOPATRA SELENE, ARETAS Arabas, TIGRANES, Syriae Reges. MITHRIDATES, PONTI et ASIAE Rex. L. LUCULLUS, CN. POMPEIUS MAGNUS, C. IULIUS CAESAR, M. CRASSUS, M. TULLIUS CICERO, Principes Romanorum.

PTolemaeus X. Lathuro mortuo suscepit regnum Aegypti, filius eius plerisque habitus. Appianus et Strabo nothum fuisse subindicant, Sylla profugum ad se Pt. Alexandri filium, Alexandrinis regem obtruserat: Sed eum cives, insolentius imperantem, XIX regni die trucidarunt. Substitutum ei alterum fratem expulere, donec ad Auletem defluxit tyrannis. Hic se novum Bacchum appellavit, ab aliis Auletes propter non decora, minimeque regia fistularum studia cognominatus. Is flagitiis et luxui deditus, vix quicquam regium praeter nomen habuit.

Similiter Syriae regnum, intestinis Seleucidarum dissidiis consumptum, tenente iam Coelesyriam [(transcriber); sic: Caelesyriam] Areta, Antiochus tueri non potuit. Itaque cum pars Mithridatem Ponticum, pars Ptolemaeum ab Aegypto arcessendum censeret, occurreretque, quod Mithridates implicitus bello Romano esset, Ptolemaeus quoque semper hostis fuisset Syriae, omnes in regem Armeniae Tigranem consensere, instructum praeter domesticas vires et Parthica societate, et Mithridatis affinitate. Igitur is subactis Atropatenis, Gordyaeis et Mesopotamiis, transmissoque Euphrate, Syriam ac Phoenicem vi occupavit, Ptolemaidem L hominum milibus circumsedit, Cleopatram Selenen, Syria expulsam, cum aliquandiu obsidione eam vexasset Seleuciae, captam interemit.

Regnabat tunc in Palaestina regis Alexandri vidua Alexandra, sed vis imperii erat penes Pharisaeos, quibus Iohannes Hyrcanus et Alexander reges erant adversati, eorumque traditiones aboleverant. Illi nunc indulgente Alexandra, rerum potiti, quoscumque suis partibus infestiores noverant, viros Iudaeorum fortissimos, fictis criminibus ad supplicia rapiebant, regnumque praesidibus suis orbabant. Hyrcanus maior filiorum Alexandri, praeerat sacerdotio, ac segnitie insita animi ad omnia connivebat: Aristobulus minor principatu excludebatur. Cum ad Ptolemaidem sederet Tigranes, regina genti suae timens, magni momenti munera ad eum misit, omnemque de Iudaeis fidem pollicita, regnum novem annis in quiete habuit. Aegrotante autem illa, paternorum amicorum sanguis, et contemptus intolerantia Aristobulum in vindictam excitavit: qui occupatis celeriter castellis, quae pleraque occulti amici ipsius tenebant, rem eo deduxit, ut frater Hyrcanus Pontificatu contentus regnis administratione ipsi cederet, Olymp. 177. Q. Hortensio, Q. Metello Cretico Coss.

Reliqua omnis Syria per XVIII annos Tigranes potiebatur, Antiocho in Ciliciae angulo delitescente. Sed sicut ab hostibus tuta erat Syria, ita terrae motu vastata est, quo centum septuaginta milia hominum, et multas urbes periisse tradunt. Quod prodigium mutationem rerum maximam portendisse, manifestissimo eventu cognitum, paulo post universo Seleucidarum regno in Romanorum potestatem redacto. Romani interea Syllanae proscriptionis reliquias tollere laborabant, ut intestinis tandem dissensionibus liberati, expeditiores adversus Mithridatem, irritatum potius, quam victum a Sylla, vires promerent. Igitur supererat proscriptorum a Sylla ducum fortissimus, Q. Sertorius, iam in Africa, iam in Balearibus insulis fortunam expertus, missusque in Oceanum, fortunatas insulas penetrarat. Tandem Hispaniam armavit, viro cum viris facile convenit. Nec alias magis apparuit Hispani militis vigor, quam Romano duce.

L. Manlium Galliae proconsulem, et M. Antonium legatum per Hirtuleium Quaestorem proelio vicit. Cum passim urbes subigeret, ac in ipsis prope cervicibus haereret Italiae, additus Q. Metello Pio. Cn. Pompeius, quaestor adhuc, imperio consulari, novo exemplo, instructus. Hirtuleium Metellus in Baetica cum omni exercitu cecidit, Galliam recepit Pompeius. In Hispania dubio eventu cum Sertorio conflixit, ut singula ex utraque parte cornua vincerent. Mox Metellus et Perpenna cum duobus exercitibus a Sertorio fusi, partemque victoriae ei auferre cupiens Pompeius, accessio factus cladis. Obsedere deinde ambo duces Calagurium oppidum, non levioribus suis, quam obsessi Sertorii damnis, qui multos interim amicorum crimine proditionis insimulatos interemit, quorum caede viam exitio suo aperuit. Mithridates ea libenter accepit, ictoque cum Sertorio foedere, classe eius adiutus, M. Aurelium Cottam Cos. ad Chalcedonem proelio superavit. XII. Romanorum milia proelio navali, V pedestri congressione ceciderunt. Sertorius omnibus belli militiaeque artibus Pompeio par et Metello, ab obsidione Calagurii depulsos, coegit diversas regiones petere, Metellum ulteriorem Hispaniam, Pompeium Galliam. Ad ultimum a suis desertus et proditus, transfugarum M. Antonii et M. Perpennae, aliorumque coniuratorum fraude in ipso convivio occubuit, vir summae quidem, sed calamitosae fortitudinis. Perpenna gentis clarioris quam animi, pessimo facinore certam Romanis victoriam, paratibus suis exitium, sibi turpissimam mortem auctoravit. Imperium enim partium cum ad Marium ipsumque translatum esset, Cn. Pompeius et Marium et Perpennam acie victos captosque interemit, ac recepit Hispanias decimo fere anno, quam inter discordias Romanorum ducum poenas dare coeperat. Calagurium fame ad infames escas coactum ignis absumpsit, Uxaniam Pompeius evertit.

Victores duces externum id magis, quam civile bellum videre voluerunt, ut triumpharent.

Dum bellum Sertorianum conficitur, ne cruentis fundendi cruoris deesset copia, Spartacium accenditur. Lentulus Capuae gladiatores incluserat, crudelem Romanis voluptatem exhibituros. Rorum quattuor et LXX, effracto ludo, profugiunt, congregataque servorum et ergastulorum multitudine, ducibus Spartaco, Chryso Oenomao, montem Vesuvium insident. Ibi cum obsiderentur a Claudio Pulchro, per fauces cavi montis vimineis delapsi vinculis, ad imas eius descendere radices, et nihil tale opinantis ducis subito impetu castra rapuere. Inde alia castra P. Voreni praetoris. Deinde totam pervagantur Campaniam: nec villarum aut vicorum vastatione contenti, Nolam atque Nuceriam, Thurias et Metapontum terribili strage populantur. Affluentibus in dies, odio Romanorum, copiis, cum esset iustus exercitus, e viminibus pecudumque tegumentis inconditos sibi clypeos: e ferro ergastulorum recocto gladios ac tela fecerunt. Ac ne quod decus desset, domitis obviis gregibus paratur equitatus: captaque de praetoribus insignia et fasces ad ducem detulere. Nec abnuit Spartacus de stipendiario Thrace miles, de milite desertor, inde latro, denique in honore virium gladiator: sed consulares quoque aggressus, in Apennino Lentuli exercitum percecidit; apud Mutinam Caii Cassii castra delevit. Quibus elatus victoriis (quod satis est turpitudini Romanorum) de invadenda urbe deliberavit. Tandem, confecto in Hispania Sertorio, ardente in Asia Mithridatico bello, totis imperii viribus contra Mirmillonem consurgitur: Pudoremque Romanum M. Licinius Crassus asseruit. Primum cum parte fugitivorum, quae ex Gallis, Germanisque constabat, feliciter pugnavit, caesis XXXV milibus, et duce eorum Granico. Reliqui in extrema Italiae se abdentes, cum fugam in Siciliam pararent, neque navigia

suppeterent, ratesque ex cratibus, et dolia contexta virgultis in rapidissimo freto frustra experirentur, eruptione tandem facta, dignam facinoribus suis obiere mortem. Spartacus imperator occisus est, et cum ipso XLM.

Sonantibus adhuc undique Sertoriani et gladiatorii belli fragoribus, exsanguis atque exhausta intestina pernicie, tamquam febribus. Romana res publica, propulsare armis Scordiscos et Dardanos, Macedoniam persultantes, Cilicesque piratas mare infestum habentes, cogebatur. Scordisci inter cetera dictu audituque horrenda, humanorum capitum ossibus pro poculis utebantur. Eos aggressus Appius Claudius, morbo curisque interiit. Cn. Curio Scribonius, ferociorem vim gentium declinans, superavit Dardanos, et usque ad Danubium penetrato Septentrione, triumphum meruit.

Ad Ciliciam et Pamphiliam missus P. Servilius pro consule, dum subdere terras studet, pene delevit. Lyciae urbes clarissimas cepit. In his Phaselidem, Olympum, Corycum Ciliciae. Primus Romanorum viam per Taurum montem instituit, atque Isauros bello fractos in deditionem redegit.

Cosconius Proconsul sortitus Illyricum, protrita subactaque Dalmatia, Salonas urbem florentissimam, post biennium tandem expugnavit.

Anno ante, quam Spartacus gladiatores in Romam excitaret, L. Licinio Lucullo, et M. Aurelio Cotta Coss. mortuus est Nicomedes rex Bithyniae, populumque Romanum testamento heredem instituit. Tum Mithridates, occupata per Tigranem generum suum Cappadocia, hortatu Fannii et Magii, profugorum de exercitu Fimbriae, cum Sertorio foedus pepigit, et M. Varium in locum Archelai, ducem adversus Romanos, rupta, quam cum Sylla inierat, pace creavit. Contra eum ambo consules missi, variam habuere fortunam. Cotta apud Chalcedonem, victus ab eo acie, ut diximus, etiam intra oppidum coactus est et obsessus. Sed cum se inde Mithridates Cyzicum transtulisset, ut capta urbe nobilissima, quae arce, moenibus, portu, turribusque marmoreis, Asiaticae plagae littora illustrabat, totam Asiam invaderet, Lucullus ei alter consul occurrit, fiduciamque oppidanis resistendi peperit. Protracta sic obsidione, Mithridatem a tergo obsident Romani vicissim, et ex mora fame, ac pestilentia obortis, cogunt recedere, multisque proeliis vexatum Byzantium (quae nunc Constantinopolis est) propellunt. Nec felicior in mari, quam in terra fuga. Quippe centum amplius navium classem, apparatumque belli gravem, in Pontico mari aggressa tempestas, foeda strage laceravit, plane ut Deus debellandum tradidisse Lucullo regem, viribus praefidentem, videretur. Nam plus quam trecenta milia hominum circa eam obsidionem, morbo, ventis, fame, fluctibus, ferroque interiisse perhibent, inter quos etiam Varium et a Sylla proscriptos alios. Florus Granicum et Aesapum amnes cruentos dicit redditos. Eutropius caesa centum fere milia tradit. Attritae iam omnes validissimi regni vires erant, sed animus Mithridatis malis augebatur. Itaque conversus ad proximas gentes, totum pene Orientem ac Septentrionem ruina sua involvit. Iberi, Caspii, Albani, et utraeque sollicitabantur Armeniae. Lucullus laureatas litteras, ut mos erat victoribus, Romam ad senatum et consules misit. Illi tunc erant M. Crassus et Cn. Pompeius, ille divitiis, hic honoribus insolens insolentibus. Qui tunc invidia in amicitiam versa, Tribunitiam potestatem a Sylla enervatam restituerunt, quemadmodum Cotta ordinem equestrem, reddita iudiciorum administratione. Eodemque tempore M. Tullius Cicero iam quaestorius e Sicilia, C. Verrem praedonem potius, quam praetorem eius Insulae, eloquentissimis actionibus ad exilium adegit. L. Gellius, et C. Lentulus censores LXIV. senatores dignitate multaverunt. Tantae

amplissimum Romanorum ordinem sordes maculaverant. At Lucullus recepta Paphlagonia atque Bithynia, etiam Pontum invasit. Eupatoriam et Amisum, civitates Ponti nobilissimas, expugnavit. Secundo proelio apud Cabira, quo ingentes iterum copias Mithridates contraxerat, cum commeatu fere interclusisset Lucullum, per pabulatorum eius inopinatam felicitatem exterritus, dum tumultuarie moventur castra, XXX M lectissima amittit, fugiensque, ut erat callidus, Romanaeque peritus avaritiae, spargi sarcinas et pecuniam iubet, et dum illa certatim colligunt insequentes, in Comana evadit. Inde ad Tigranem profugit cum bis mille equitibus: qui in conspectum suum non admissum iussit in castellis ali more regio. Ea maxime de causa Mithridates de regno desperans, Bacchum eunuchum mittit ad suam regiam, sorores, uxores, concubinas, quomodocumque posset, interempturum, quae gladiis, veneno, laqueis in se ipsos saevierunt. Quibus cognitis, praefecti praesidiorum pene universi unanimes ad Lucullum trasivere. Lucullus maritimas etiam urbes, Amastrim, Heracleam et Sinopen cepit, acceptaque a Lachare Mithridatis filio, Bosphori rege. Corona aurea, amicum eum appellavit. Hinc ad Tigranem, non dedentem exposcenti Mithridatem contendit, cuius arte perturbatis ordinibus, contemptus propter paucitatem, trecenta milia fudit, et per CXX stadia persecutus est. Tigranocertam recens conditam, et e vastatis XII Graecanicis urbibus repletam incolis, a Graecis ultro invitatus, expugnavit; habitatoribusque suam quoque domum dimissis, opus semiperfectum subvertit. Inde Antiochum Cizyceni filium appellat regem Syriae, quandoquidem Tigranes pleraque omnia praesidia urbibus iam deduxerat. Mithridates in Pontum ad regni sui reliquias, Tigranes in interiorem secessit armeniam, quos Lucullus, hieme impeditus et inopia, sequi non potuit. Ibi vero versa aliquantum fortuna, C. Triarius Luculli legatus a Mithridate caesus est: inter cadavera reperti sunt tribuni XXIV, centuriones CL. Lucullum ipsum ob illiberalitatem et duritiem, seditio militum tenuit, sequi nolentium, et impleta a se stipendia vociferantium. Quae res Mithridati et Tigrani recolligendi sese occasionem praebuit. Mithridates iam inde a principio belli oceanum piratis, qui mercenarios se vocabant, repleverat, qui alliciente lucro, omnia maria usque ad columnas Herculeas redegerant in potestatem, et Romanis annonae commercium intercluserant. Illis videbatur favere et Creta, quae mera avaritia primum a M. Antonio, sed infeliciter tentata. Quinto tandem Metello, Cydonia, Gnoso, Lycto urbibus expugnatis, victas manus praebuit.

Metelli gloriam intercepit Pompeius, piratarum profligator, quos cum intra XL dies toto mari expulisset, reliquis eorum in Cilicia agros et urbes a mari remotas attribuit, ut data facultate sine raptu viverent, praedationibus abstinerent.

Metellus tamen insignitus Cretici cognomento, liberae ad id tempus insulae, pro Minois legibus Romanas imposuit.

Sed Pompeium alia excepit gloria. Cn. Manilius Tribunus plebis semper venalis, et alienae minister potentiae, indignante nobilitate legem pertulit, ut Pompeio bellum Mithridaticum mandaretur; suadentibus eam Cicerone et Iulio Caesare.

Accepta provincia, magnis inter imperatores certatum iurgiis; cum Pompeius Lucullo infamiam pecuniae, Lucullus Pompeio interminatam cupiditatem obiceret imperii: neuterque ab eo, quod arguebatur, mentitus argui posset. Nam neque Pompeius, ut primum Remp. aggressus est, quemquam animo parem tulit, in quibus rebus primus esse debebat, solus esse cupiens: neque eo viro quisquam aut alia omnia minus, aut gloriam magis desideravit.

Et Lucullus profusae in aedificiis convictibusque luxuriae, haud infacete a Pompeio Xerxes togatus vocari meruit.

Alter M. Lucullus, qui Macedoniam administrabat, Bessis Romanorum primus intulit bellum, eosque magno proelio in Aemo monte superavit; oppidum Uscudamam, quod Bessi habitabant, eodem die, quo aggressus, vicit: super Pontum Apolloniam evertit, Calatim, Parthenopolim, Tomos, Histrum, Bozniam omnem Romanis tributariam reddidit. Alteri L. Lucullo capta Nisibi, contra Persas paranti expeditionem, successor venit Pompeius, cum pleno imperio in omnes quicumque extra Italiam essent exercitus, arbitrioque hostes iudicandi adsciscendive socios, ut quemque dignum existimaret, quae omnia nemini unquam simul ante ipsum erant collata. Quare nihil cunctandum ratus, priusquam inter se gentium robora coirent, statim ponte navibus facto. omnium ante se primus transit Euphratem: Mithridatemque fugientem media nactus Armenia (felicitas viri) uno nocturno proelio confecit. Quamquam enim per rupes elapsus, rex animo invictus, incidit in equites mercenarios, et peditum tria milia, acceptisque e castello quodam VI milibus talentorum, ad fontes properavit Euphratis, ut Colchis tenus iungeret Bosphorum, unde per Thraciam, Macedoniam et Graeciam transiret, Italiamque hoc pacto, nec opinatus invaderet: tamen omnia expertus, elocatis etiam filiabus Maeoticarum gentium regulis, et Machro filio ad voluntariam adacto mortem, quod Romanis se adiunxisset, nihil prorsus ad summam rei valuit.

Pompeius fugientem Colchos usque persecutus, deducebatur a vicinis gentibus. Soli Oroezes Albanorum, et Artocus Iberorum reges, cum LXX milibus insidias ei struxere circa Cyrum fluvium, qui duodecim ostiis in mare Caspium illabitur. At ille compertis dolis, ponte iunxit fluvium, Barbaros in saltus compulit, eosque circumdatos exercitu incendit, donec datis obsidibus et donis, ipsi quoque Triumpho materia facti sunt. Ratus deinde Pompeius, profugum nihil magnum effecturum Mithridatem, duxit in Armeniam adversus Tigranem copias, tamquam Mithridatis socium, captisque capite gentis Artaxatis, potentissimum antea regem, devictisque Seleucidis, regis regum iactantem titulos, domesticis iam fractum calamitatibus, opinione integritatis et iustitiae suae debellavit. Tigranes enim iam trium liberorum pater e Mithridatis filia, duos ex iis interfecerat: alterum rebellantem in proelio, alterum in venatione, quod se prolapsum neglexisset attollere, iacentique ademptum diadema capiti suo imposuisset. Tertius Tigranes in ea venatione corona donatus, paulo post et ipse defecerat, victusque bello, ad Phraatem Parthorum regem, qui tum recens Sintrico patri successerat, confugit, inde supplex ad Pompeium. Tigranes famae credulus de fide Pompeii, ne caduceatore quidem praemisso, ad eum venit, donavitque eum sex Talentorum milibus, milites drachmis quinquagenis. Pompeius praeteritorum regi veniam dedit, filioque minorem Armeniam, patri assignavit maiorem, omnibus bello quaesitis provinciis iusso decere. Decessit tota Syria Tigrani ab Euphrate usque ad mare, et parte Ciliciae, quam eiecto Antiocho Eusebe occupaverat. Sed Tigranis filio felix esse imperium non potuit impietate acquisitum. Itaque novis patrem insidiis petens, comprehensus a Romanis est, compertoque eum Parthos sollicitare per internuntios, in triumpho traductus Romano, in carcere periit. Pompeius condita in minore Armenia Nicopoli, Ariobarzani regnum Cappadociae, cum Sophena Gordenaque provinciis addixit. Antiocho Comageno Eusebis filio, Syriae regnum reposcenti, ait, ne volenti quidem Syriae, nedum recusanti daturum se regem, qui tueri eam nesciret,

alienaeque victoriae captaret praemia, nec rursus Syriam Iudaeorum in Arabum expositurum latrociniis. Atque ita Syriam in provinciae formam redigit.

Eam P. Servilius Rullus Trib. plebis decem viris suis destinabat, vendi iubens quodcumque R. P. publicum possideret. Ea hominis Vanitas vigilanti eloquentia M. Tull. Cicer. consulis compressa est. Is vir novitatis nobilissimae, qui omnia incrementa sua sibi deberet, ingenii praestantia, quod summa industria excoluerat, effecit, ne Romani, quorum arma vicerant, eorum eruditione vincerentur. Consulatum faventissima plebe nactus, L. Sergii Catilinae, qui bis repulsam erat passus, Lentulique et Cethegi scelesta coniuratione petebatur. Ciceronem enim totumque senatum interficere, urbem incendere, et cum suae factionis hominibus rem publicam invadere decreverant. Id nefas scorti indicio proditum, singulari virtute constantiaque Cicero discussit. Lentulus Consularis et alii clari nominis viri, auctore in senatu Catone, iussu consulis in carcere necati sunt. Catilina non segnius obiit, quam sceleris conandi consilia inierat. Quippe fortissime dimicans (si fortitudo dicenda, quae patriam infestat) quem spiritum supplicio debuerat, proelio dedit, eodem fere tempore, quo Mithridates, occupatis Ponti Euxini ostiis, magna et ultima agitans, more anguium, qui obtrito capite, postremum cauda minantur, Pharnacis filii scelere praeventus est. Is sive spe veniae a Romanis consequendae, sive alias ob causas cupiditatesve, exercitum sibi conciliavit, patrique tutum abitum per nuntios petenti, nullum plane remisit. Quare veritus Mithridates, ne Romanis dederetur, male tentatum veneno spiritum, implorata Galli cuiusdam ope, ferro expulit. Vixerat annos novem et sexaginta, regnarat LVII. Pharnaces paterno funere per summum nefas ad hostem misso, Bosphoranum sibi regnum pactus est.

Pompeius tunc agebat Damasci, quam urbem nuper de Areta per Metellum et Lollium legatos ceperat. Ibi cognovit querelas Hircani et Aristobuli fratrum, de Iudaico regno dissidentium. Etenim Antipater Idumaeus, discordias inter illos serendo, Aretae, Arabaum Nabathaeorum regis, arma attraxerat, qui L hominum milibus in Iudaeam ductis, Aristobulum acie fusum Ierosolymae incluserat. Dum obsideretur urbs, Oniam virum sanctum, quod nec obsessis contra obsidentes, nec obsidentibus contra obsessos Dei precari vellet auxilium, lapidibus obruerant obsessores, eoque scelere corruptis per iram numinis frugibus, horrendam sibi accersiverant famem. Igitur Aristobulus M Scaurum CCCC Talentis induxit, ut Aretam solvere obsidionem cogeret. Ipse discedentes insecutus, VII M interfecit, interque eos fratrem Antipatri, qui bellum conciverat. Ipsi deinde Pompeio vitem donavit auream, D Talentis aestimatam, ut regnum sibi confirmaret. Sed Iudaeorum senatus utrumque accusavit, quod gentem ex Dei sui lege liberam, in servitutem conarentur redigere. Pompeius his auditis, et improbata Aristobuli violentia, dimisit eos placide, promittens se venturum in eorum ditionem, quam primum inspexisset res Nabathaeorum. Sed Aristobulus, quamquam comiter habitus, praeoccupando castella iras excivit Pompeio, quibus arte dissimulatis, ille praecepit Aristobulo scribere praefectis sua manu, ne Romanos arcibus excluderent. Fecit id sane Aristobulus, sed aegre ferens, Hierosolymam festinavit, adversus Pompeium se quocumque modo defensurus. Pompeius eum insecutus per nemora Hierichuntis odorata, per palmeta et silvas Balsami, occurrenti iterum veniam dedit, Gabiniumque ad accipiendas pecunias Ierosolymam misit. Qui exclusus a militibus, effecit brevi, ut Aristobulo custodes adderentur, et Ierosolyma invaderetur exercitu. Dissidentibus autem Ierosolymitis, aliqui templi montem occupabant, plerique

Pisonem Pompeii legatum in urbem recipiebant, et regiam. At qui templum tenebant, cum per sabbata vallum ducentes Romanos non impedirent, religionis persuasione, tertio mense, ipso expiationis et Ieiunii die expugnati sunt, Olympiade CLXXIX, M. Tullio Cicerone et C. Antonio Coss. Duodecim milia eorum occubuerunt. Pompeius sanctum, quod nefas erat a quoquam aspici, nisi sacerdote, cum aliis ingressus, thesauris tamen sacris pepercit, iussisque instaurari sacrificiis, Hircano Pontificatum reddidit, interdicto diademate. Hippon, Scythopolim, Pellam, Samariam, Matissam, Azotum, Iamniam, Arethusam, a Iudaeis dirutas, priscis incolis restituit. Maritimas urbes, Gazam, Ioppen, Stratonis turrim, Dora, liberas pronuntiavit. Aristobulum in vinculis Romam duxit cum duobus filiis, quorum alter Alexander, in itinere elapsus, novas in Iudaea turbas dedit, victusque postmodum a Gabinio, per matrem suam impetravit, ut quinque constituerentur Synedria, unum Ierosolymae, alterum Gadaris, tertium Amathunte, quartum Hierichunte, quintum Sephorae. Ceterum Pompeius uno hoc bello sublatis toto mari piratis, et rege eius aetatis maximo, collatisque signis, praeter Ponticas gentes, cum Colchis, Albanis, Iberis, Armeniis, Medis, Arabibus, Iudaeis, Syris, imperium Romanum Aegyptum usque promovit, et ingenti cum gratulatione exceptus Romae, a tota contione Magnus salutatus est. Aegyptum tamen non adiit, quamvis imploratus a rege contra seditiosos, et muneribus, vestimentisque in usum totius exercitus donatus: Sive quod timeret regni etiam tum fortunati amplitudinem, five quod inimicorum caveret invidiam. Gallograeciam, qui in subigendo Mithridate iuverat, Deiotaro, Paphlagones Attalo, Colchos Aristarcho attribuit. Exercitibus XVIM divisit Talentorum.

Quam clarus Pompeius, tam infamis erat Romae apud bonos P. Clodius, stupris, adulteriis et ambitione coopertus: qui tamen confisus divitiis, ut accusatoribus suis nocere, Remp. Invadere posset, Tribunus plebis fieri laborabat. Infensus etiam Pompeius senatui, quod Mithridate rege victo, cunctantius confirmarentur acta sua, cum C. Iulio Caesare, qui devictis in Praetura Lusitanis, Consul erat factus, et M. Crasso, societatem iniit, ut se invicem adiuvarent; scissoque in partes senatu, solus Cato cum paucis aliis sincere curabat Remp. cui id solum videbatur rationem habere, quod haberet iustitiam. Sed illo renitente, et cum senatu ac consulum altero M. Bibulo, Caesar leges agrarias promulgavit, quibus agri per Italiam publici plebi assignabantur. Ita XX milia hominum in agros sunt deducta. Cicero etiam, quod Caesarem oratione pro Caio Antonio laesisset, nec honorem ab eo accipere vellet agris dividundis eo auctore a P. Clodio, tamquam indemnatos necasset cives, in exilium pulsus est, bonis publicatis, domoque subversa. Nec contentus homo nefarius Ciceronem eiecisse civem suum, in reges quoque suppressum diu odium evomuit.

Ptolemaei Dionysii frater regnabat in Cypro, Clodiumque olim a piratis Cilicibus captum, idoneo redimere lytro noluerat. Huius ille memor iniuriae, tribunatum adeptus legem promulgavit, de Cypri opibus in aerarium redigendis, Catonemque rogationi adversantem negotio praefecit. Eo accepto rex Cyprius nuntio, venenum sumpsit, quo vitam prius, quam divitias amitteret. Cato Cyprias opes Romam navibus advexit, iusque eius insulae avarius magis quam iustius Romani rapuere. Libyam et Cyrenen supremo Appionis regis arbitrio habebant. Sola Aegyptus remanebat Ptolemaeo, omnibus id artibus agenti, ut amicitiam firmaret Romanorum, sed tam exiguae apud subditos auctoritatis, ut ne unum quidem Romanum, qui felem, sacrum Aegyptiis animal, per ignorantiam occiderat, supplicio

posset eximere, quemadmodum oculatus rei testis Diodorus Siculus, qui tum in Aegypto fuit, memorat. Tandem eum Alexandrini, ob expilationes et iniurias, quas patiebantur, exegere e regno, et cum tres ei filiae essent, Berenicen natu maximam (quae sola erat legitima) reginam fecerunt, exclusis filiis adhuc infantibus. Reginae vir petitus e Syria, Cybiofactes quidam, qui Seleucidarum se stirpis ferebat. Eum intra paucos dies regina strangulavit, sordes eius illiberalitatemque aversata. In eius locum Archelaus subiit, pro Mithridatis se filio gerens, cum illo esset Archelao genitus, qui cum Sylla in Graecia bellarat. Dederat illi Pompeius Comanorum Deae sacerdotium, et tunc cum Gabinio erat, quasi expeditionis in Parthos futurus socius, inscioque illo ad reginam perductus, regium nomen invasit.

Ceterum Auletes Rex Romam profugus, ingentibus id egit largitionibus, ut in Aegyptum reduceretur. Soli Caesari sex Tal. M. donavit, qui Gallias et Illyricum provincias cum IV tunc legionibus in quinquennium obtinebat, firmandaeque potentiae Iuliam filiam Pompeio elocaverat. Caesari in Galliam profecto primam belli occasionem dederunt Helvetii, qui Rhodanum inter et Rhenum, siti, non sufficientibus iuventuti terris, venere sedes petitum, incensis moenibus suis. Hoc sacramentum erat, ne redirent. Sed petito tempore ad deliberandum, cum inter moras Caesar, Rhodani ponte rescisso, abstulisset fugam, statim bellicosissimam gentem proelio difficili ita vicit, ut XLVII milibus interfectis, reliquam multitudinem in sedes suas remitteret. Boios petentibus Heduis, quod egregia virtute erant cogniti, ut in finibus suis collocarent, concessit.

Postea Caesar Ariovistum regem Germanorum, qui Heduos, Sequanos, aliosque Galliarum populos, aliquot ante annos subegerat, iubet ad se venire. Negat ille sibi opus esse Caesare. Si Caesar sui egeat, fas esse, ut ipse ad Ariovistum, qui rex sit, veniat. Accensus ita Caesar, imperat Ariovisto per legatos, ut Galliis excedat. Ille superbe, Quis autem est Caesar? et si vult, veniat, inquit. Et, quid ad illum, quid agat nostra Germania? num ego me interpono Romanis? Itaque tantus gentis novae terror in castris, ut testamenta passim, et in principiis scriberentur. Caesar trepidationem militum allocutione inhibuit. Ariovistus, Harudes, Marcomannos, Triboces, Vangiones, Nemetes, Sedusios, Suevos, omnemque aciem suam rhedis et carris circumdedit, ne qua spes relinqueretur in fuga. Eo mulieres imposuerat, qui in proelium proficiscentes milites, passis manibus, flentes implorabant, ne se in servitutem Romanam traderent. Germani tam celeriter procurrerunt, ut Romanis spatium pila coniciendi non daretur; Cominus gladiis pugnatum est. Quos ut evitarent, elatis super capita scutis, factaque phalange impetus exceperunt. Sed tantus fuit vigor Romanorum ut aliqui in phalanges insilirent, et scuta manibus revellerent, et desuper vulnerarent. Igitur territi novo mortis genere Germani, terribilem dissolvere phalangem, et in fuga insatiabiliter caeduntur. Ariovistus Rhenum transvectus effugit: Filiarum una capta est.

Summotis Germanis, Belgae (tertiam hos Galliarum partem facit Caesar) libertati suae metuentes, Rhemorum populari agros incipiunt, et cum ad CCLXXII milia armatorum possent conficere, Caesar proelio abstinens mora eos fregit, velitationibus semper superior. Separatos deinde aggressus Suessones, Bellovacos, Ambianos, in fidem, imperatis obsidibus, suscepit. Nervios vino abstinentes, quod luxuriae relanguescere animos, eorumque remitti virtutem dicerent, et Aduaticos maiorum suorum (ex Cimbris erant Teutonisque procreati) fortitudinem retinentes, vix tandem devicit, cum pene prostratam Romanorum aciem suo exemplo, novisque e castrorum custodia subsidiis redintegrasset.

Nervii e sexcentis ad tres senatores, ex hominum milibus sexaginta vix ad quingentos, qui arma ferre possent, sese redactos questi, suos fines oppidaque receperunt, Aduaticos, quod oppidum suum deditum, nova eruptione in securos conservare tentassent, vendidit.

Inde cum in Italiam profectus Servium Galbam iter ad Alpes, quo magno cum periculo, magnisque cum portoriis mercatores ire consueverant, iussisset patefacere, Seduni et Veragri persuasum habentes culmina Alpium perpetua possessione occupari, hiberna Romanorum praesentissimum in periculum adducunt, actumque de iis fuisset, ni repentina eruptione in securos irruendo, caedibus eos in fugam propulissent. Caesar pacatam ratus Galliam in Illyricum abit. Ei Galli maritimi, ob imperatum frumentum ingens bellum excitant, Osisinos, Lexobios, Nannetes, Ambiliates, Morinos, Diablintres, Menapios adsciscunt. Auxilia ex Britannia, quae contra eas regiones est, accersunt. Caesar perpendens omnes homines natura libertati studere, et conditionem odisse servitutis, priusquam plures civitates conspirarent, partiendum sibi exercitum putavit, ut Treviros, Rhemos, Aquitanos, in officio contineret, Germanosque a Belgis accitos Rheno prohiberet. Venetorum urbes aggressus, intellexit frustra laborem sumi, et ne captis quidem oppidis hostium, fugam reprimi, qui paratis navibus se suaque omnia alio deportarent. Fit ergo navale bellum, sed maius cum ipso Oceano, cuius ex se aestus bis duodecim horarum spatio incitabat: interdum tanta subsidebat malacia, ut naves loco se commovere non possent. Erant insuper Romanorum naves rudes, et statim naufragae, cum hostilium rostra sensissent. Una res erat usui, falces praeacutae insertae affixaeque longuriis, quibus funes antennarum comprehensi, navigio remis incitato praerumpebantur, iisque abscissis, et concidentibus antennis, omnis usus navium uno tempore eripiebatur. Reliquum erat certamen positum in virtute, qua Romani facile superabant. Sic victi etiam Veneti, omni senatu necato, sub corona venierunt. Iisdem diebus Q. Titurius Sabinus Unellos, Aulercos, Eburones, Lexobios, P. Crassus Aquitanos, egregiis stratagematis, sed multa tamen caede subegere.

Sequenti anno M. Crasso et Cn. Pompeio iterum Coss. Germanos cum immensis copiis Rhenum transgressos, inter quos Usipetes et Tenteri memorantur, petentibus Ubiis adortus in fugam compulit, qui magno numero interfecto, se in Rhenum praecipitaverunt. CCCC et XXX milia capitum fuisse annotat. Hic vero iam Caesar Rhenum ponte transgreditur, et Hercyniis Suevum quaerit in silvis, sed gens ferocissima in saltus et paludes se abdiderat; et quod acerbissimum Caesari fuit, non fuere qui vincerentur. Dum haec fiunt, M. Cato in petitione praeturae, praelato ei Vatinio, neglectus, cum legem impediret, qua provinciae consulares in quinquennium, Pompeio Hispaniae, Crasso Syriae et Parthicum bellum, Caesari Gallia et Germania dabantur, a Caio Trebonio legis auctore, in vincula ductus, lex perlata est. Cumque Romae iam omnia Pompeius, Crassus et Caesar possent, Gabinio in Parthos ituro mandatur, ut Ptolemaeum in regnum reducat, reiecto Archelao, quem regem sibi Aegyptii adsciverant. Ei tamen honor antea habitus a Romanis fuerat, ferturque eius Archelai avus, qui in Cappadocia postremus regnavit: Ptolemaeus, ut esset, quod Gabinio daret, Berenicen filiam et ditissimos Aegyptiorum interemit.

Caesar quasi hic orbis Romanis non Anno sufficeret, classe comparata in Britanniam transiit, mira celeritate. Plena erant tumultu hostico littora, et trepidantia ad conspectum rei novae carpenta volitabant: itaque trepidatio pro victoria fuit. Arma et obsides accepit a trepidis:

et ulterius isset, nisi improbam classem naufragio castigasset Deus. Deinde pacatis Treviris, classe maiore auctisque admodum copiis, in eundem rursus oceanum, eosdemque Britannos, Caledonias secutus in silvas, unum quoque e regulis Cingetorigem in vincula dedit: Contentusque hisce caedibus (non enim provinciae, sed nomini studebatur) cum maiore quam prius praeda revectus est.

Caesare occidentem ultimum incursante, nondum satis quietum Orientem Gabinius, Syriae proconsul avarissimus experiebatur. Nam antequam Ptolemaeum reduceret, Aristobulus vincula Romanorum elapsus, negotium ei facessit. Eo victo et Romam remisso, ex Aegypto revertentem Alexander, filius Aristobuli, impulsis ad defectionem Iudaeorum XXXM, signis excepit infestis, ad montem Itaburium. Quo proelio desiderata sunt ex acie Iudaeorum X milia. Gabinius victor, constitutis ex Antipatri sententia rebus Iudaicis, Nabathaeos etiam uno proelio profligavit: Mithridatem et Orsanem Parthos, Phraatis filios, qui ab Orode fratre pulsi ad Romanos confugerant, pecunia corruptus dimisit, sparso rumore, quod clam aufugissent. Itaque Romae accusatus est, quod et Ptolemaeum, iniussu plebis, et contra Sibyllina oracula reduxisset, et syriam avare administrasset, inque eum et Cicero, Pompeii dudum et T. Annii Milonis opera, Lentulo, et Metello Coss. ab exilio revocatus, graviter detonabat. Verum Pompeius, et Caesar licet absens, sublevabant Gabinium: Cicero, quem antea accusaverat, defendere, persuasus a Pompeio, coepit; quae inconstantia transfugae ei nomen, iam ante simili de causa inditum, confirmavit. Gabinius nihilominus ab infensa plebe damnatus est. Ciceroni illud Platonis placuit: Tantum contendere in Republ. quantum probare tuis civibus possis.

Gabinio suffectus M. Licinius Crassus, homo inexplebilis avaritiae, e templo Hierosolymitano decem milia talentorum, trabemque auream CCC minas pendentem abstulit; crescente per rapinas studio et voluptate rapiendi, bellum Parthis intulit, nec a populo Romano decretum, nec a se legitime denuntiatum. Mesopotamiam late populatus, Orodi rationes violatorum poscenti foederum, insolenter respondit, Seleuciae, quae erat praecipua Parthorum civitas, se eas redditurum. Quamobrem Orodes Surenam suum mittit cum exercitu, ipse in Artabazen Tigranis filium vadit, ut suo bello implicitus, Romanos nihil iuvaret. Crassus circa Zeugma transgressus Euphratem, nihilque motus prodigiis malum animum redarguentibus, a Parthis in insidias deducitur, et a commilitone suo Abgaro Osroenorum rege, haud minore quam ab hostibus ipsis afficitur clade. Filius Crassi Publius, iuvenis fortissimus, cadit, plurimique senatores Romanorum. Cum montem quendam in fuga occupasset, spe compositionis devocatus in plana interfectusque, per ludibrium avaritiae, liquefacto auro potatus est, quod per res secundas adeo sitiverat, ut pauperem diceret, cuius reditus exercitum in castris alere non possent. Romanorum pauci Carras, noctis beneficio, lassatis caedendo Parthis, confugerunt. Ea clade intumescentes Syriam, Iudaeamque, et Antiochum regem Comagenum, Cassius Longinus, collectis praeesse coactus militibus, egregie repressit: Parthosque ad Antiochiam usque progressos repulit, et Osacem ducem eorum cum Pacoro adolescente missum, proelio occidit. Cicero tunc Ciliciae rector Pindenissum oppidum cepit, Imperatorque appellatus est.

Dum haec geruntur, C. Caesar novis subinde Galliarum motibus agitatus, innumeram ibi hominum multitudinem saeviente ferro excidit. L. Domitio, Appio Claudio Coss. hiberna inquietissima habuit. Unam legionem in Morinos ducendam C. Fabio legato dederat: alteram in Nervios Q. Tullio Ciceroni.

Tertiam in Essuos L. Roscio, quartam in Rhemos T. Labieno: Tres in Belgio collocaverat. Alii Legioni et V cohortibus apud Eburones Q. Titurium Sabinum et L. Aurunculeium Cottam praefecerat legatos. Ibi Ambiorix, Induciomari Treviri nuntiis impulsus, inita cum Eburonibus et Aduaticis conspiratione, Cottam et Sabinum legatos, insidiis circumventos, cum tota legatione delet. Advocatis etiam Nerviis, de improviso ad Ciceronis hiberna advolat, vallo ea et fossa cingit, continuaque oppugnatione infestat. Cicero extremo in periculo litteris iaculo illigatis Caesaris implorat opem, Graecamque epistolam, quam lator amento iaculatus intra munitiones fuerat, recipit. Cognito Caesaris adventu, Galli (sexaginta circiter milia erant) obsidionem relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis contendunt. Ille simulata fuga, eos in iniquum pertractos locum fugat, occisoque magno numero, omnes armis exuit. Treviros eidem culpae affines, necato Induciomaro, Labienus subiugavit. Caesar multis de causis maiorem Galliae defectionem exspectans, ab Cn. Pompeio, Rei publicae tum causa ad urbem manente, tres novas legiones impetrat, duplicatumque earum cohortium numerum, quas cum Titurio amiserat.

Iterum deinde Rhenum transit, quod Germani Treviris auxilia miserant, et Ambiorigi receptum praebeant. Sed postquam per alios exploratores comperit, Suevos ad initium silvae Hercyniae Romanorum adventum praestolari, inopiam frumenti veritus, quoniam minime tum Germania agriculturae studebat, partem pontis rescindit, collocataque ad ripas Ubiorum turri cum praesidiis, Ambiorigem in Arduenna silva latentem frustra persequitur.

Interea anno urbis DCC Romam ambitus honorum a divitiis incitatus iam fatis suis praeparabat. T. Annius Milo, P. Clodium, Competitorem consulatus, Appia via ad Bovillas occiderat, exemplo quidem gravi, sed salutari reip. facinore. Clodii corpus in Curiam delatum Hostiliam, plebs cum ipsa curia cremaverat. Hypsaeus, Scipio, aliique candidati, armis et vi honores captabant, eratque aliquanto tempore sine magistratibus res publica. Quare comprimendis turbis et seditionibus, tertius Pompeio decernitur consulatus frequenti senatu, atque ut Caesar ab eo, iam nimium potens, separetur, soli decernitur, exemplo inusitato, ut mutuo metu tenerentur. Concordiam enim matrimonii foedere devinctam mors Iuliae, Caesaris filiae, disiunxerat. Iam Pompeio suspectae Caesaris opes, et Caesari Pompeiana dignitas gravis: nec hic ferebat parem, nec ille superiorem. Nefas! sic de principatu laborabant, tamquam duos tanti imperii fortuna non caperet. Pompeius tamen ad minuendam invidiam honoris, quem solus gerebat, Collegam socerum suum Q. Scipionem dixit. Ciceronem pro Milone peroraturum armato iudicio exterruit, qui proinde non ea, qua solitus erat, constantia dixit.

Milo in exilium actus, Massiliam se recepit. Ne Caesarem propalam offenderet Pompeius, legem tulit, ut absentis ratio in consulatu haberetur, invito et contradicente M. Catone. Interim Marcellum et Curionem, Caesari inimicissimos, illum consulem, hunc Tribunum facit. Caesarem vero maxima omnium, eaque novissima Galliarum coniuratio distinebat, urbano eum retineri motu putantium, quo minus venire ad exercitum posset. Primi Carnutes negotiatores Romanos occiderant, et re clamore per agros regionesque dispositorum significata, caedes Genabi facta oriente sole, ante primam confectam vigiliam, in finibus Arvernorum pernotuerat, spatio millium passuum CLX. Apud Arvernos Vercingetorix Celtilli filius, cuius pater principatum totius Galliae obtinuerat, incensis clientibus suis, egentium ac perditorum delectus celeriter habuit. Senones, Parisios, Pictones,

Cadurcos, Turones, Aulercos, Lemovices, Andios, Bituriges, maritimosque omnes sibi adiunxit, dubitantes magnitudine coegit supplicii. Qua renuntiata, Caesar omnibus consiliis antevertendum ratus, Narbonem advolat, timentes confirmat, praesidia in Rutenis, Provincialibus, Tolosatibus, circumque Narbonem, quae loca erant hostibus finitima, constituit. Per nives Gebennae montis, qua ne singulari quidem homini via patebat, Arvernorum fines assequitur, priusque in unum locum omnes legiones cogit, quam de eius adventu Arvernis nuntiari posset. Vellaunoduno Senonum, Genabo Carnutum, et Novioduno Biturigum, uno victoriarum impetu captis, Avaricum, urbem Biturigum munitissimam, stimulante militem ad oppugnandum fame, quam Galli crematis circum oppidis induxerant, tandem oppugnatione capit, ubi non aetate confectis, non mulieribus, non infantibus ferrum pepercit. Ex quadraginta milibus vix octingenti ad Vercingetorigem evasere. Ille errare dictitans, qui in bello omnes securos rerum eventus exspectent, seque hoc incommodum celeriter maioribus commodis sanaturum, paulo post Teutomari Nitiobrigum regis equitatu confirmatur. Caesar divisit exercitum, quattuor legiones in Senones Parisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in Arvernos ad Gergoviam applicuit urbem, quae octoginta hominum milia muro, arce et abruptis defenderet. Ibi temeritate militum XLVI centuriones, dum incontinentius hostium castra invadunt, desideravit. Heduos antea amicissimos Litavicus ad defectionem interim impellit. Igitur Caesar trans Rhenum in Germaniam mittit, equitesque ab his, et levis armaturae pedites accersit. Eorum ope Vercingetorigem, Heduis auxilia ferentem, vincit. Alexiam edito in colle sitam circumvallat, et fame ad extrema consilia adegit. Confluunt eo Gallorum peditum CCXL milia, VIII equitum, pugnatur acriter, et dies integros, omnia tentantur. Tandem Galli terga vertunt, fit magna caedes. Conspicatus ex oppido caedem suorum Vercingetorix, ad utramque rem se offert, seu morte sua Romanis satisfacere velint; seu vivum tradere: deditur ergo, arma proiciuntur, Hedui in fidem Caesaris redeunt. Labienus Parisios, Bellovacos Caesar magna caede edomat, exemplum reliqui tot cladibus fracti sequuntur. Uxellodunum pertinacissime propugnatum, siti fregit Caesar, intercisis cuniculis aversisque venis eius fontis, qui unicus oppidanis aquam subministrabat. Deditis ibi omnibus, qui arma tulerant, manus praecidit, vitamque concessit, quo testatior esset poena defectionis. Sparsis denique per totas Gallias militibus, ne qua pars vacua ab exercitu esset, defessos tot adversis proeliis blande appellavit, et nulla onera nova imponendo, conditione parendi meliore facile in pace continuit. Sub haec Ptolemaeus Auletes, Aegypti rex, anno regni XXIX decedit, successore puero annorum tredecim, qui sororem Cleopatram uxorem duxit.

Iam pene supervacaneum videri poterat, eminentium ingeniorum notare tempora. Quis enim nescit diremptos gradibus aetatis floruisse hoc tempore Ciceronem, Q. Hortensium, M Crassum, M. Catonem, Sulpitium, moxque Brutum, Calidum, Caelium, Clavum, et proximum Ciceroni Caesarem, aemulumque Thucydidis Sallustium; auctoresque carminum Varronem et Lucretium, neque ullo in suspecti operis sui carmine minorem Catullum.

IMPERIUM ROMANORUM: C. IULIUS CAESAR.

C. Iulius Caesar novem aestatibus pacata, aut potius exhausta viris opibusque Gallia (nam amplius CCCC hominum milia occiderat, plura ceperat) in Italiam profectus cognoscit ex C. Curione Tribuno plebis, quem dissoluto eius aere alieno sibi conciliarat, legionum suarum duas, quae ex S. C. deberent Bibulo ad Parthicum bellum tradi, per M. Marcellum consulem addictas Pompeio, atque in Italia retentas esse. Hoc facto parari contra se arma ratus, dimissurum se tamen exercitum, si a Pompeio dimitteretur rescripsit, et si sui ratio proximis comitiis haberetur. Sed Caesari ea negantur: iussus venire privatus, et petere more maiorum. Ille contra flagitare decreta a Tribunis pl. antea favente Pompeio, condita: ac nisi in fide permaneretur, non dimittere exercitum. Ergo ut in hostem decernitur. M. Antonius et Q. Cassius Tribuni plebis, quorum intercessionibus id. S. C. impediebatur, Curione Caelioque comitantibus ad Caesarem profugiunt. Ita C. Claudio Marcello, L. Cornelio Lentulo Coss. post urbem conditam annis DCCIII praecedente Solis deliquio, bellum civile exarsit, exsecrandum et lacrimabile, quo, praeter calamitates infandas, quae proeliis acciderunt, etiam Romani nominis fortuna, totiusque urbis status immutatus est. Iustissimus quisque et a Pompeio exautorari volebat copias. Pompeius enim per triennium, absens ipse et praesidens urbi, Hispanias per legatos suos administrabat, et iis qui a Caesare exautorandos censebant exercitus, assentabatur: iis qui ab se, adversabatur: qui, si perfectis muneribus theatri, ante biennium, valetudine (pro qua tum universa Italia vota suscipiebat) decessisset, magnitudinem suam illibatam ad inferos detulisset. Causa quidem eius videbatur melior. Caesaris autem erat firmior. Pompeium senatus auctoritas, Caesarem militum armabat fiducia. Vir antiquus et gravis neutras partes laudaret: nemo sanctus iniuriam privatam patriae subversione vindicandam duceret; prudens sequeretur Caesarem, et illa Pompeii gloriosa, haec terribiliora duceret. Caesar Rubicone flumine transmeato, mox ut Ariminum venit, quinque cohortes, quas tunc solas secum habebat, quid facto opus esset, edocuit. Deplorans enim iniurias suas, causam belli civilis pro restituendis in patriam tribunis testatus est. Auximo capto, terroris implevit Romam, Lentulo et Marcello Coss. reliquisque Magistratibus deseri patriam, foris parari bellum placuit. Inde per Antonium septem cohortes, quae apud Sulmonem erant, a Lucretio Caesar extorsit: tresque legiones, quae cum L. Domitio apud Corfinium erant, desertas a Pompeio, ad partes suas traduxit. Pompeius enim consulesque, et senatus pars maior, crescentibus Caesaris viribus trepidi, relicta urbe, ex Italia, quam Pompeius supplosione pedis se armaturum frustra speraverat, brevi profugituri, Brundusium contendebant. Commissumque ab optimatibus, sive eorum duce est, ut ait Cicero, e portu sine gubernaculis egressi, tempestati se traderent, rectius facturi, si illo consultore, vel iniustam pacem miserrimo bello praetulissent. Caesar circummissis ad Italicos litteris, Pompeium in ius vocavit, et omissa Roma, quam victoris fore praevidebat, peragere bellum sine sanguine statuit, si Pompeium Brundusii opprimere posset. Et fecisset, nisi ille obsessi claustra portus, nocturna fuga evasisset. Igitur Caesar pene vacuam metu Romam ingressus, in senatu et in contione alienis armis se arma compulsum profitetur. Aerarium

quoque a Pompeio prae festinatione neglectum, quia tardius aperiebant Tribuni, fractis foribus invasit, protulitque auri pondo IV M. centum triginta quinque: argenti pondo prope DCCCC milia. Pulso fugatoque Pompeio, maluit prius ordinare provincias, quam ipsum sequi. Siciliam et Sardiniam, annonae pignora, per Curionem et Valerium legatos habuit. Nihil hostile erat in Gallia, pacem ipse fecerat. Sed ad hispanienses Pompeii exercitus transituro, portas claudere ausa Massilia est. Misera dum cupit pacem, belli metu in bellum incidit; quia tuta muris erat, Caesar vinci eam sibi absenti per Trebonium et Brutum iussit. Mox dedentibus sese ablata omnia, praeter, quam potiorem omnibus habebant, libertatem. Anceps variumque in Hispania bellum cum legatis Pompeii, Petreio et Afranio: quos tandem aggere et vallo, ac per haec siti ad deditionem compulit. Per haec a M. Lepido praetore dictator Romae dicitur Caesar: ex dictatore Consulem se cum P. Servilio ipse facit. Sic citerior Hispania recepta est, nec ulterior moram fecit. Quid enim una post quinque legiones? itaque ultro cedente M. Varrone, Gades, Fretum, Oceanus, omnia felicitatem Caesaris sequebantur. Prospera tamen eius mox adversis obnubilata, quasi de industria partes refoveret fortuna.

Quippe cum fauces Adriatici maris iussi occupare P. Dolabella et Antonius, ille Illyrico, hic Corcyraeo littore castra posuissent, iam maria late tenente Pompeio, repente Legatos Pompeii Octavius Libo ingentibus copiis classicorum circumvenit utrumque: deditionem fames extorsit C. Antonio. Missae quoque a Basilo in auxilium eius rates, nova Pompeianorum arte Cilicum, actis sub mari funibus, captae quasi per indaginem. Similiter in Africa Curio, pulso fugatoque Varo iam superbus, subitum Iubae regis adventum equitatumque Maurorum non sustinuit. Parebat victo fuga, sed conscientia suasit, ut amissum sua temeritate exercitum, corruptamque fraudibus remp. morte sequeretur.

Sed iam debitum fatis par flagitante Deo, sedem bello Pompeius Epiron elegerat. Nec Caesar moratus, quippe ordinatis a tergo omnibus, quamvis hiems media prohiberet, adversa tempestate ad bellum navigavit. Morante ad Brundusium exercitu, ardente ventis mari, speculatorio navigio solus accersitum profectus milites, trepido gubernatori, Quid times ait, Caesarem vehis. Contractis in unum undique copiis, Caesar conficiendae rei avidus, ostentare aciem, obsidere castra, oppugnare Dyrrachium, diripere urbes socias, oricum, Gomphos, alias. Pompeius adversus haec nectere moras, tergiversari simul, ut hostem interclusum undique inopia commeatuum terreret, atque ardentissimi ducis consenesceret impetus. Sed salutare consilium, milites otium, socii moram, principes ambitum esse increpabant, ut haud vane Caesar profecturus in Hispaniam dixerit, se ire ad exercitum sine duce, rediturum ad ducem sine exercitu. Sic praecipitantibus fatis, proelio sumpta est Thessalia. Variatum tamen ante proeliis, sed uno longe magis Pompeianis prospero, quo graviter impulsi sunt Caesaris milites, XXX centuriones, quattuor militum milia cecidere. Evasit tamen, quia nocte interveniente Pompeius sequi noluit, dixitque Caesar, nec Pompeium scire vincere: et illo tantum die se potuisse superari. Tum Caesar fatalem victoriae suae Pharsaliam petit. Pompeius plerisque suadentibus, ut in Italiam transmitteret copias, usus impetu suo, hostem secutus est. Vix uno unquam loco tantum virium populus Romanus, tantum dignitatis sol vidit. Pompeii acies habuit XL M peditum, equitum in sinistro cornu septem milia, in dextro D. Praeterea totius Orientis auxilia, totamque nobilitatem, innumeros senatores, praetorios, Consulares, et qui magnorum iam populorum victores fuissent. Caesar peditum non

integra XXX milia, equites mille, sed gentium fortissimarum fortissimos. Cum diu aequo marte contenderent, Germanorum cohortes tantum in effusos Pompeii equites fecere impetum, ut illi esse pedites, hi venire in equis viderentur. Stragem fugientis Pompeiani equitatus, levis armaturae ruina secuta est. Voces obequitantis Caesaris exceptae, altera cruenta, Miles faciem feri; altera ad iactationem composita, Parce civibus, cum ipse insequeretur. Caesa Pompeianorum XV M. Centuriones XXXIII. Pompeius profugiens cum duobus Lentulis Consularibus, Sextoque filio et Favonio praetorio, aliis ut Parthos, aliis ut Africam peteret, (in qua fidelissimum partium suarum haberet regem Iubam) suadentibus, memor beneficiorum, quae in patrem eius Ptolemaei, qui tum puero, quam iuveni propior regnabat Alexandriae, contulerat, in Aegyptum contendere proposuit. Sed quis in adversis beneficiorum servat memoriam? aut quis ullam deberi putat miseris gratiam? aut quando fortuna non mutat fidem? Missi itaque ab rege, qui venientem Cn. Pompeium, consilio Theodori et Achillae obvia navi exciperent. Sed cum descendisset in navim Pompeius, imperio vilissimi regis, suggestionibus spadonum, et ne quid malis deesset, Septimii desertoris sui gladio trucidatur, sub oculis uxoris suae Corneliae, liberorumque, anno aetatis duodesexagesimo. Tam funestum finem immodica ambitio habuit. Cicero imperium a Pompeianis ad se delatum prudenter recusavit, periculoque ob id implicitus, cum Catonis virtute se explicasset, Brundusium transmisit. Caesar victor omnibus adversarum partium, potestati se eius permittentibus, ignovit. Tum vero absens Romae Dictator creatus, pacisque et belli dominus, M. Antonium magistrum equitum dixit, qui quod statim gladio accinctus, militibusque semper stipatus incederet, imminutae Romanis libertatis primus documentum praebuit. Caesar post tertium diem Aegyptum assecutus, cum ei Theodorus caput Pompeii et annulum obtulisset, infensus interfectori, illacrimavit [Orig: illacrymavit] hosti, quem tanto conatu perditum iverat. Alexandriam tumultuantem pro tutore regis pupilli intravit; Cleopatram a fratre eodemque marito antea pulsam, venustate eius captus, in regnum reducere studuit. Qua de causa irritatos Alexandrinos, cum militem idoneum non haberet, oratione placavit. Inferentem vero bellum Ptolemaeum, iisdem auctoribus quibus Pompeium interfecerat, cum maximo suo discrimine vicit. Nam primum obsessus in regia, aedificiorum proximorum atque navalium incendio, instructissimae etiam illius Bibliothecae Alexandrinae, tela submovit infestorum hostium: mox in peninsulam Pharon evasit. Inde depulsus in maria, mira felicitate ad proximam enatavit classem. Tandem receptus a classiariis suis, et undique simul hostes adortus, debellata perfida gente, iusta Pompeii manibus dedit. Quippe auctores belli Achillas et Theodorus varia morte consumpti: Regis ipsius corpus, Nili obrutum limo repertum est, in aureae loricae honore. Atque hic finis regni Ptolemaeorum fuit. Caesar enim Alexandria potitus, regnum Cleopatrae dedit, cum impudicam eam prius fecisset quam reginam, soleretque non magis libidini, quam avaritiae et ambitioni imperare. Rediens inde, Pharnacem, Mithridatis magni filium, discordiae magis Romanae, quam virtutis suae fiducia, rebellantem in Ponto, et Cappadociam Bithyniamque obruentem, uno impetu invasit, percussit, destituit, ut vana haud fuerit praedicatio eius, VENI, VIDI, VICI. Pharnaces in Bosphorum. Cimmerium refugus, Asandri amici insidiis cecidit, paternoque sanguini crudeles, sed iustas poenas pependit. Necdum tamen erat finis caedium. Quippe ingens partium Pompeii favor bellum excitaverat Africanum, quod ciebat rex Iuba, et Scipio socer Pompeii. M. Cato summa cum difficultate perductis ad eos legionibus, imperium sibi delatum, Scipioni permisit,

tamquam Consulari, Iuba suadente, ut dirueretur Utica propter favorem Caesaris, Catoni renitenti tutela eius mandata. Pompeii Magni filius in Hispania reparatis viribus, quarum ducatum nec Petreius recipere volebat, bellum adversus Caesarem ingens ac terribile conflavit, auxiliis ad eum undique ex toto terrarum orbe confluentibus. Romae etiam tumultuantem plebem, ob novas P. Dolabellae tabulas, M. Antonius inductis in urbem militibus, octingentis civium caesis compescuit. Caesar veteranis seditiose missionem postulantibus, dedit eam. Et cum in Africam traiecisset, contra copias Iubae regis cum discrimine maximo pugnavit, nec sustinuisset, nisi per Sitium quendam, qui in Mauritania Iubae bellum movebat, ad sua regem defendenda revocasset. Confirmatus deinde exercitibus Italicis et Siculis, Scipionen, Afranium, Iubamque vincit ad Tapsum, caesis militum decem milibus, castrisque eorum expugnatis. Cato audita clade relectoque de nocte ad lucernam Platonis libro, qui immortalitate animae docet, paululum quievit. Tum circa primam vigiliam pactus semel iterumque percussit. Curatus interveniente filio, rescisso paulo post vulnere, exspiravit, anno aetatis XLIX, dignus vir meliore exitu, sed quem illa sui saeculi stolida fortitudo excaecavit. Petreius Iubam seque interemit. P. Scipio in nave, cum se confecisset fere, quaerentibus eum hostibus, Imperatorem bene se habere respondit. Tantum illos Caesaris odium incesserat, ut mori mallent, quam eius gratiam petere. Catonis tamen filio et aliis petentibus venia data est. Nepotes Pompeii et filia, Faustus Sylla Afraniusque occisi. Reversus Caesar Romam quattuor duxit triumphos: ex Gallia, ex Aegypto, ex Ponto, et Africa: epulum et omnis generis spectacula edidit, iusta scilicet laetandi causa, quod tantum civium periisset. M. Marcello, hosti acerrimo, senatu rogante, Cicerone perorante, concessit reditum. Sed tantarum caedium auctorem cliens eius P. Magius Athenis, ne in patriam reverteretur, occidit. Census, quantum Romani sanguinis intercidisset, patefecit. Censa civium capita CL milia, cum proximis lustris ultra quadringenta milia fuissent. Quartum igitur consul Caesar contra Pompeii filios, Cn. et Sextum transiit in Hispaniam, nec usquam atrocius, dubioque magis marte dimicavit. Primo velut furorem civium castigarer Oceanus, utraque classis naufragio corrupta est. Mox circa obsidiones urbium utrinque discursum: omnium postrema certaminum Munda fuit. Ibi adeo Caesaris acies prostata est, ut de extremis agitaret; ne post tantam rei militis gloriam, in potestatem adolescentium, natus sex annos et L. veniret. Denique procurrens in primam aciem vicit: Pompeii maior silius Munda congestis e cadaveribus aggere oppugnata, effugit quidem, at a Ceronio occisus est: Sextum fortuna aliis bellis reservavit. T. Labienus, qui cum Caesare in Galliis res magnas gesserat, Pompeianas tum partes secutus, cecidit in acie. Bellis igitur civilibus toto orbe compositis, quintus ex Hispania triumphus Caesari actus. Cum multi ei, quam maximique honores a senatu decreti essent, inter quos ut pater patriae appellaretur, et sacrosanctus, et Dictator in perpetuum esset, invidiae causam adversus eum praestitere, quod senatui deferenti hos honores ante aedem Veneris non assurrexit, diadema M. Antonio Cons. inter Lupercos currente, capiti suo impositum, in sella reposuit: et Epidio Marullo et Caesetio Flavo Tribunis plebis invidiam ei, tamquam regnum affectanti moventibus, potestatem abrogavit. Ex iis causis conspiratione in eum facta, cum vix quinque mensium quiete usus esset, M. Brutus, C. Trebonius, Caius Cassius, et ex ipsius Caesaris partibus D. Brutus, in curia eum Pompeii occiderunt XXIII vulneribus: interfectores occuparunt Capitolium, decretaque caedis eius oblivione, auctore M. Tullio, acceptis obsidibus

in urbem descenderunt. Sic ille qui terrarum orbem sanguinis impleverat, tandem ipse sanguine suo orbis curiam implevit; anno imperii dicam an belli? quinto. Per hoc tamen quinquennium ut reliquus orbis, ita et Iudaea, magnas rerum commutationes sensit.

Aristobulum ut diximus, Gabinius in catenis ad Pompeium remiserat, cum odio partium solvit Caesar, additisque duabus legionibus in Iudaeam amandavit. Sed ille in itinere a Pompeianis praeoccupatus, veneno periit: filiusque eius Alexander, ne, ut antea res novaret Iudaeorum affluxu, a Scipione socero Pompeii securi percussus est Antiochiae. At victo in pugna Pharsalica Pompeio, Hircanus Ethnarcha, et Antipater, Caesari in occupando Pelusio, vincendisque Aegyptiis multum contulerunt, Iudaeis persuadendo Aegyptiis, ut partes Caesaris sequerentur, eiusque aciem tribus armatorum milibus sustentando. Mithridates certe Pergamenus, qui alteri Caesarianorum cornui praeerat, exserte fassus est, servatum Antipatri opera exercitum, Aegyptiosque iam vincentes in fugam actos. Quare cum Hircano et filiis eius percussum a Caesare foedus, datumque ut perpetuo fruerentur gentis imperio, Iudaeosque suis legibus regerent, muri etiam Ierosolymae, quos Pompeius diruerat, egregie instaurati, Antipater praefecturam adeptus Palaestinae, Phasaelum filium Hierosolymae, Herodem Galilaeae praeposuit. Herodes audacis et elati ingenii iuvenis, Ezechiam latronem, multosque cum eo indemnatos alios interfecit, contra leges Iudaicas, quibus summa rerum summo sacerdoti et concilio LXX seniorum attribuebatur. Citatus ergo ad causam dicendam capitis, consilio patris sui Antipatri, fortissimam sibi manum circumdedit militum, ut terrori Iudicibus reus, non illi reo essent. Igitur unus ex iis surgens (Sameas Iosepho, aliis Simeon Iustus dicitur) poena dignum censuit Herodem, vel eo tantum nomine, quod vim facere ipsis legibus, sanctissimoque Synedrio non erubesceret: nec effugituros manus eius, seu Hircanum Ethnarcham, seu iudices, nisi ius fasque periculo anteponerent. Nihilominus Herodes, Hircani monitu elapsus damnationem, et a Sexto Caesare Cavae Syriae praefectus, paulo post ostendit Simeonem divino spiritu ea prolocutum. Aegre enim ab Antipatro et fratribus suis deductus de sententia est, ne statim ferro in Hircanum benefactorem suum, universosque iudices saeviret, quos postmodum regno potitus omnes sustulit, Simeone excepto, qui ad id superesse debuit, ut caelestem Iudaeorum regem omniumque servatorem ulnis amplecteretur. Ita enim Vates praedixerant, mansuram Iudaeis sceptri potestatem et sacerdotii, quod rex omnium populorum e Davidis stirpe effloresceret. Sic ergo Iudaeorum Remp. Caesar recreavit, qui liberalium etiam doctores artium, quo libentius urbem incolerent, et ceteri appeterent, omnes civitate donavit. Tertium Consul, Fastos per intercalandi licentiam turbatos, auctore Sosigene Mathematico correxit, annumque ad cursum solis accommodavit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset, et intercalario mense sublato, unus dies quarto quoque intercalaretur. Nulla Romanorum religione a quoquam incepto absterritus unquam, vel eretardatus est. Nullum unquam hostem fudit, quin castris quoque exueret: Ita nullum spatium perterritis dabat: Milites impense dilexit, bello civili medios et neutrius partis, suorum numero habuit. Quibus ex commendatione Pompeii ordines dederat, potestatem transeundi ad eum omnibus fecit. Percussorum eius fere neque triennio quisquam amplius supervixit, neque sua morte defunctus est. Pars naufrago, pars proelio periere: nonnulli semet eodem illo pugione, quo Caesarem violaverant, interemerunt. Diceres iuste occisum quidem esse nec tamen iustos occisores esse.

Quinquagies collatis signis dimicaverat: praeter civiles victorias, undecies C, et XCII M hominum occisa proeliis ab eo, non equidem in gloria posuerim. Illa fuit vera invicti animi sublimitas: captis apud Pharsaliam Pompeii Magni scriniis epistolarum, iterumque apud Thasum Scipionis, ea optima concremasse fide, atque non legisse. Eius corpore pro rostris posito, sol orbem suum celasse dicitur.

C. CAESAR OCTAVIANUS AUGUSTUS.

CAesar ante mortem C. Octavium nepotem sororis suae Iuliae, testamento adoptaverat, et ex dodrante heredem scripserat, Apolloniamque eum in studia miserat, mox belli Getici et deinde Parthici, quae parabat, commilitonem habiturus. Octavio ut est nuntiatum de caede avunculi, protinus ex vicinis legionibus centuriones suam ei, suorumque militum operam obtulerunt. Quam cum non spernandam Salvidienus et Agrippa dicerent, ille in urbem festinavit, posthabitoque matris, aviae, et Philippi vitrici consilio, invidiosae Caesaris fortunae nomen adiit. Antonius eum Cos. superbe excepit, vixque admisso in Pompeianos hortos, loquendi secum tempus dedit. Qui cum impotenter dominaretur, legemque de provinciarum permutatione tulisset per vim, Caesaremque quottidianis peteret insidiis: Caesar excitis e coloniis veteranis vires Reip. in eum paravit. Legiones quoque Martia et Quarta, quas e transmarinis provinciis Antonius advocarat, cognita populi voluntate, et Caesaris, XIX annum ingressi indole, sig na ad Caesarem transtulerunt. D. Brutus Cos. designatus, ut petenti Cisalpinam Galliam Antonio (quae Bruto decreta, at ab Antonio praeoccupata erat (obsisteret, Mutinam cum exercitu est ingressus. Caesari, quia arma sumpserat Reip. pro pop. Romano, imperium a senatu datum cum consularibus ornamentis, adiectumque ut senator esset, et coniunctis cum Hirtio et Pansa Coss. copiis bellum adversus Antonium gereret, quem Cicero acerbissimis orationibus in senatu perstringebat, contradicente Q. Rufio Caleno, et neutrum publica armandum auctoritate disserente. M. Antonius Brutum Mutinae obsedit, missique ad eum legati a Senatu de pace, parum ad eam obtinendam valuerunt. M. Brutus in Graecia sub praetextu Rei publ. et suscepti contra Antonium belli, exercitum, cui Vatinius praeerat, cum provincia in potestatem suam redigit. C. Antonium Marci fratrem in Epiro sic bello lacessivit, ut volentes ei legiones extorqueret. Ita de integro, quasi e seminatis Draconis dentibus, nova bella Civilia surrexerunt.

Iam et Dolabella in Asia C. Trebonium consularem, cui succedebat, fraude deceptum, Smyrnae occiderat, participem Caesaris caedis, a quo ipse provectus in consulare fastigium fuerat. Dolabellam ob id facinus hostem iudicatum, C. Cassius, acceptis a Statio Murco, et Crispo Marcio praevalidis legionibus, Laodiceae expugnavit, coegitque servo suo cervicem dare.

Ab Caesare annum ingrediente vicesimum, D. Brutus obsidione Mutinae liberatus est, L. Pansa consulum alter in acie, alter A. Hirtius post victoriam suam in inimicorum castris cecidit. Antonius turpi ac nuda fuga deserere coactus Italiam. Hic antequam fugeret, omnia honorifice a senatu in Caesarem decreta sunt, maxime auctore Cicerone, sed ut recessit metus, erupit voluntas, protinusque Pompeianis partibus rediit animus. Bruto Cassioque provinciae, quas iam illi sine ullo S. C. occupaverant decretae, D. Bruto triumphus, Pansae atque Hirtio sepultura publica, Caesaris adeo nulla habita mentio, ut legati, qui ad exercitum eius missi erant, iuberentur, summoto eo, milites alloqui. Cicero laudandum puerum, et tollendum censebat, cum aliud diceret, aliud intelligi vellet. Interim Antonius fuga transgressus

Alpes, primo per colloquia a M. Lepido, qui decreta sibi Hispania, adhuc in Gallia morabatur; mox saepius in conspectum veniens militum, cum et Lepido omnes imperatores forent meliores, et multis Antonius, dum erat sobrius; per aversa castrorum praerupto vallo, militibus receptus est: qui titulo imperii cedebat Lepido, cum summa virium penes ipsum foret. Plancus collega Bruti, dubiae homo fidei, et Asinius Pollio Pompeianis constanter adversus, uterque exercitus tradidere Antonio. D. Brutus desertus est primo a Planco, mox etiam insidiis eiusdem petitus, paulatim relinquente eum exercitu fugiens, in hospitis cuiusdam domo, per immissos ab Antonio percussores, Caesari a se iugulato poenas dedit. Atque haec sunt tempora, quibus M. Tullius continuis actionibus aeternas Antonii memoriae inussit notas, cui deinde illa libertatis vindicta morte stetit. Lepidus a senatu hostis iudicatus est, ut ante fuerat Antonius. Tum inter eum, Caesaremque et Antonium, commercia epistolarum, et conditionum facta mentio, cum Antonius et subinde Caesarem admoneret, quam inimicae ipsi Pompeianae partes forent, et in quod iam emersissent fastigium; et quanto Ciceronis studio Brutus Cassiusque attollerentur, denuntiaretque se cum Bruto Cassioque, qui decem et septem legionum potentes erant, iuncturum vires suas, si Caesar eius aspernaretur concordiam. Tum inita potentiae societas, privignaque Antonii desponsa Caesari: et perculsis adventu Caesaris iis, qui in eum iniqui erant, annos XX natus consul creatus est, anno urbis conditae DCC IX. Inde legem tulit de quaestione habenda in eos, quorum opera pater eius Iulius occisus esset, et M. Brutus, C. Cassius absentes damnati sunt. Furentibusque Antonio et Lepido, Triumviratus Reip. constituendae a proscriptionibus coepit. Nihil tam indignum isto tempore fuit, quam quod a Caesare Cicero proscriptus est, abscissaque vox publica, et auctoramento funebri ad conservatoris quondam sui et Reip. necem Popilius legionarius miles irritatus. Caput clarissimum cum manu dextera in rostris positum, ludibrio fuit Fulviae coniugi Antonii, impotentis superbiae feminae, nilque muliebre, praeter corpus habenti. Nihil iustum sanctumque illis proscriptoribus erat relictum. Plurimi equites, CXXX senatores, et inter eos Paulus frater M. Lepidi et L. Caesar Antonii avunculus, feralem tabulam implevere. Dum ea in Italia geruntur, C. Cassius acri atque prosperrimo bello totam occupavit Syriam. Iudaeam exigendis tributis valde afflixit, et per haec Antipatro, a Malicho venenis sublato, concessit filio eius Herodi, ut Malichum Hyrcano carissimum interimeret. Et factum est, obmutescente ad facinus Hyrcano Ethnarcha, ob potentiam Cassii. Inde Rhodum capit Cassius, Brutus Lycios domuit: ambo in Macedoniam transiecere copias, cum per omnia repugnans naturae suae Cassius, etiam Bruti clementiam vinceret. Neque reperias, quos aut pronior fortuna comitata sit, aut velut fatigata matur ius destituerit, quam Brutum et Cassium. Nam redactis in potestatem eorum omnibus transmarinis provinciis exercitibusque, C. Caesar et Antonius apud urbem Philippos acie cum illis occurrerunt.

Pugnatum vario eventu, ita ut utriusque dextera cornua vincerent, et castra quoque utrinque ab iis, qui vicerant, expugnarentur. Cornu, cui Brutus praeerat, castra Octaviani cepit, ab Artorio medico ut excederet, quamquam infirmissimus corpore, praemoniti, ob nocturnae quietis ostenta. Id autem in quo Cassius erat, fugatum ac male multatum in altiora se receperat loca. Tum Cassius, ex sua fortuna eventum collegae aestimans, extentam cervicem liberto praebuit. Decideratque eius caput, cum missus miles rediit, nuntians Brutum esse victorem. Qui cum imperatorem prostratum videret, Sequar, inquit, quem mea occidit tarditas, et ita in gladium incubuit.

Post paucos deinde dies, Brutus iterum conflixit cum hostibus, et victus, Stratonis familiaris sui gladium sinistrae admovit mamillae, impulsusque in mucronem uno ictu exspiravit, cum per noctem antea mali imaginem genii sui vidisset.

Messalla, cum essent qui eum ducem poscerent, servari beneficio Octaviani Caesaris maluit, quam dubiam spem armorum tentare amplius. Non aliud bellum cruentius caede clarissimorum virorum fuit. Filios Luculli, Hortensii, Catonis eminentissimorum virorum, gladius hostilis abstulit: Drusum Livium Iuliae Augustae patrem, et Varum Quintilium proprius. Statius Murcus, qui classi praeerat, Sextum Pompeium Magni filium, qui ex Hispania revertens, messanam primum, inde totam Siciliam armis occupaverat, petiit: ad quem et e Brutianis partibus et ex Italia, quos praesenti periculo fortuna subduxerat, confluebant, exitialemque tempestatem fugientibus Statius pro portu erat. Sextus Pompeius adolescens erat, studiis rudis, impetu strenuus, cogitatione celer, fide patri dissimillimus, libertorum suorum libertus, servorumque servus: quem senatus pene totus adhuc e Pompeianis constans partibus, post Antonii a Mutina fugam, eodem illo tempore, quo Bruto Cassioque transmarinas provincias decrevit, in paterna bona restituerat, et orae maritimae praefecerat. Is tum servitia fugitivosque in numerum exercitus sui recipiens, per Maenam et Menecratem, paternos libertos, latrociniis ac praedationibus infestabat mare, ductu quondam patris sui a sceleribus piraticis vindicatum. Antonius fractis Brutianis Cassianisque partibus transmarinas obiturus provincias substitit: Caesar in Italiam se recepit, eamque longe, quam speraverat, tumultuosiorem reperit.

Cum enim Veteranis agros divideret, alia spe corrupti a Fulvia, M. Antonii uxore, milites seditionem concitarunt, quam grandi cum suo periculo Caesar inhibuit. L. Antonius Cos. Marci frater, criminatus apud eos Caesarem, qui agros amiserant, magnum conflavit exercitum, pulsusque undique Perusiam se contulit. Eum obessum, conatumque aliquoties frustra erumpere, Caesar fame in deditionem venire coegit, ipsique et Fluviae et Planco, omnibusque militibus, ignovit, Perusiam diruit, ira magis militum, quam sua voluntate adductus: redactisque in potestatem suam diversae partis exercitibus, bellum citra sanguinem cofecit: Ceterum Antonius in Asiam profectus, omnium gentium legationes in Bithynia habuit obvias. Aderant et Iudaeorum primates, Phasaelum et Herodem accusaturi, quod in speciem solum regnaret Hircanus, tota vero potestas penes hos fratres esset, qui nuper etiam Antigonum Aristobuli filium, Iudaea expulissent. At Herodes, pecunia data Antonio, accusatoribus praeclusit viam, et Hircani devinctus affinitate, qui neptem ei uxorem dederat, tetrarchae etiam honorem obtinuit. Iudaei apud Tyrum renovantes accusationem, pro libertate vincula et mortes, indignante Antonio, perpessi sunt. Sequenti anno cum Antonius iam delibutus amore Cleopatrae, reginae Aegyptiae, omissis bellis, voluptatibus vacaret, Antigonus Pacorum, Orodis Parthorum regis silium, et Barzapharnem satrapam, in Syriam attraxit, qui tum vi, tum fraude, Hircanum Ethnarcham et Phasaelum, Herodis fratrem, obnoxios suae potestati reddunt, Herode ipso insidas, obdurato contra fortunam saevientem pectore, mascule superante. Antigonus Hierosolymam obtinuit, direptam nefarie a Parthis, qui et Marisam, opulentam Iudaeae urbem, everterunt Idem Hircano praecidit auriculas, ut truncatus corpore, ineptus sacerdotio haberetur: Phasaelus, alliso ad saxum capite, vitam sibi abrupit, ne inimico in se potestatem saeviendi relinqueret.

Herodes, et a Malcho Arabum rege contemptus, et in Aegyptum frustra secutus

Antonium, qui iam Octavianum infestabat in Italia, hiberna navigatione Rhodum attigit, indeque cum periculo Romam. Ibi tum Antonius, dimissa Fulvia, ne concordiae obstaret, pacem cum Caesare fecerat, sororemque eius Octaviam duxerat: Q. Rufum Salvidienum contra Caesarem dira molientem, indicio suo infidus amicus detexerat. In novae ergo amicitiae pignus assensit Antonio Caesar, ut Herodes Iudaeorum rex crearetur: Antigonus, quod Parthis, imperii Romani hostibus, se adiunxisset, pro hoste esset. Hoc pacto Herodes regium adeptus est fastigium exul, Olympiade CLXXXIV, C. Domitio Calvino iterum, C. Asinio Pollione Coss. Nec fortuna audacibus coeptis defuit, quamquam triennium retardatis avaritia P. Ventidii et Silonis, legatorum Antonii, qui iussi adiuvare Herodem in expugnando Antigono, maiorem Antigoni plus dantis, quam Herodis auxilio indigentis, rationem sibi habendam existimabant. Interim cum vicinus Italiae hostis Sextus Pompeius teneret Siciliam, et annonae commeatum impediret, expostulante consensu populi pacem cum eo apud Misenum interunt Caesar et Antonius, Siciliamque et Achaiam ei provincias concessere, et proscriptis, Nerone Claudio, M. Silano, Sentio Saturnino, aliisque clarissimis viris in patriam reditum. Sed inquietus Pompeii animus continere se terminis praescriptis haud potuit, praesertim quod Caesar Maenam fugitivum eius libertum susceperat. Quare cum rursum latrociniis infestum redderet mare, nec pacem, quam acceperat, praestaret: Caesar necessario contra eum bello suscepto, M. Vispanium Agrippam egregium adiutorem habuit. Verum enim vero praesidentem iam felicitati Caesarem, et Liviam Drusillam, a Marito Claudio Nerone, ac praegnantem sane abductam, suo thalamo sociantem, graviter eo tempore Deus concussit. Quippe longe maiorem classis eius partem, circa Veliam Palinurique promontorium, adorta vis Africi laceravit ac distulit. Eaque patrando bello mora fuit, quod postea ancipiti fortuna gestum. Vexataque iterum tempestate classis, et gravis sub ipsius Caesaris oculis ad Tauromenium accepta clades, cum nec ab ipso abesset periculum. Legiones etiam quae cum Cornificio erant, legato Caesaris, expositae in terra, pene a Pompeio oppressae sunt. Cladem tamen Octavianus suam matura virtute correxit. Explicatis quippe utriusque partis classibus, pene omnibus exutus navibus Pompeius, Asiam fuga petivit, iussuque M. Antonii, cuius opem implorabat, dum nunc dignitatem retinet, nunc vitam precatur, a Titio iugulatus est.

Ceterum gerens contra Pompeium bellum, acciverat ex Africa Caesar Lepidum, cum XII semiplenis legionibus. Hic vir omnium vanissimus neque ulla virtute tam longam fortunae indulgentiam meritus, exercitum Pompeii, quia propior fuerat, secutum non ipsius, sed Caesariis auctoritatem ac fidem, sibi iunxerat: inflatusque amplius XX legionum numero, totam victoriam ut suam interpretabatur, audebatque denuntiare Caesari, excederet Sicilia. Ibi Caesar, incredibili generositate, cum paucis ingressus castra Lepidi, pene inermis, et perforata iam telis lacerna, Aquilam legionis rapuit. Milites armati cum obsiderentur alii post alios paulatim ad Caesarem transeunt. Lepidus desertus supplex veniam cogitur petere. Vita rerumque suarum dominium concessa ei sunt; spoliata quam tueri non poterat, dignitas.

Quo tempore tam prospere Caesar Lepidum redegit in ordinem in Sicilia, minus bene Antonius pacavit. Orientem. Quamquam enim P. Ventidius legatus Antonii, Parthos proelio ingenti victos Syria expulerat, ipsumque Pacorum occiderat, regium iuvenem, tamen irritatus in superbiam Antonius, quod Canidius crassus Pharnabazum quoque, Iberiae regem, imperata facere coegisset, in Armeniam Mediamque processit cum

XVI legionibus, perque eas regiones parthos petens, duas legiones cum omnibus impedimentis tormentisque et Statiano legato amisit. Mox saepius ipse cum summo totius exercitus discrimine, ea adiit discrimina, quibus servari se posse desperaverat: perditaque non minus quarta parte militum, captivi cuiusdam, sed Romani, consilio ac fide servatus est. Hic clade Crassiana captus, cum fortunam, non animum mutasset, accessit nocte ad stationem Romanam, iussitque, si salvi esse vellent, omisso destinato itinere, diverso silvestrique evadere. Florus et Victor tertiam partem de XVI legionibus reliquam ei mansisse, memorant.

Hanc tamen Antonius fugam suam, quia vivus exierat, victoriam appellabat: tertiaque aestate reversus in Armeniam, regem eius Artavasdem fraude deceptum, catenis, sed ne quid honori desset, aureis vinxit, regnumque Armeniae filio suo ex Cleopatra nato dedit: quam mulierem uxoris loco, iam pridem captus amore eius, habere coeperat. Sed postea Artaxias regnum paternum recuperavit.

Iudaea interim Galilaeaque et Samaria, ob regnum Herodi Idumaeo datum ab Antonio, continuis bellis seditionibusque ardebat. Tandem pertaesus legatorum Antonii Herodes, Antonium ipsum Samosatam tunc oppugnantem adit, adiutaque eius urbis expugnatione, Sosiam consequitur socium, duasque Romanas legiones, ad perdomandam imprimis Hierosolymam. Ac primum quidem acriter vindicat cladem, quam absenti intulerat Antigonus, occiso cum sex cohortibus eius fratre Iosepho: quo facto animati Galilaei totam Herodis factionem Genesara lacu demerserunt. Herodes et Galilaeos, et Pappum fratris sui interfectorem, proelio devicit. Deinde prope templum Ierosolymitanum castra metatus, urbem contractis undecim legionibus, et sex equitum milibus, praeter auxiliares Syrorum copias, ad obsidionem subeundam adduxit. Cumque pertinaciter propugnarent moenia Iudaei, templum Domini iactantes, nec deserturum suos Deum in periculo, Sameas auctor fuit populo admittendi Herodem, negans propter peccata eos posse eius dominationem effugere, vir divinae prorsus providentiae, et senator tum primarius. Sed nihil profecit. Capta enim exteriore templi parte et ima urbe, Iudaei ad superiorem urbem, templique interiora refugerunt, ac ne immissis quidem ab Herode victimis, neque fame, qua premebantur (quod esset annus sabbaticus) adduci potuerunt, ut alienigenum regem susciperent, quamquam sacris Iudaicis imbutum, et recentibus Mariamnes, filiae Alexandri fratris Antigoni, nuptiis honoratum. Igitur totis Ierosolymam virbius adortus Herodes, tandem eam expugnavit, ipso die Ieiunii, omniaque replevit caedibus. Non aetati, non sexui, non dignitati ulli pepercerunt rabidi milites, adeo ut Herodis atrocem animum subigeret tantarum aspectus miseriarum, rogitaretque Sosiam, an solitudinis se regem facturi essent Romani. Nec finis rapinarum et caedium fuit, quod ipse Herodes suo sumptu ulteriorem vexationem redimeret. Atque ita regno potitus est Iudaico, omniumque primus extranei et plebeii generis illum apicem acquisivit, cum principatum habuissent Assamonaei annos CXXVI. Ante illos summi sacerdotes, sed alterius lineae, cum LXX primatibus, sceptri ac iudiciorum polluerant dignitatem, quos Zorobabel, Nehemias, aliique indigenae duces, praecesserant. Herodes vero pecuniis induxit Antonium, ut crucifixum aliquamdiu, securi plecteret Antigonum, quod eo superstite nihil securi sibi a Iudaeis promitteret. Nec tamen quieto frui regno potuit, nisi accito e Babylone Hyrcano, communicatoque cum eo vel in speciem imperio, quem et primo in conventibus loco honoravit, et patris nomine compellare est solitus, donec firmata potestate eum fraude tolleret e medio. In summo etiam honore habuit Pollionem et Sameam, assessores

magni Synedrii, cum factionem Antigoni trucidaret. Hananelo, quem e Babylonia advocaverat, amoto, Aristobulum Mariamnes fratrem, summum sacerdotem constituit, altero post anno in piscina, per speciem ludicrae natationis submersum, quod Iudaeis nimis favorabilem eum cognoverat. Eius facinoris ne rationem redderet Antonio, trita largitionum via effecit, et Cleopatrae Iudaico inhiantis regno criminationes reddidit irritas, quam amator Antonius Coelesyria data placavit. Impudentis reginam libidinis plane interemisset Herodes, nactus eam Hierosolymis, nisi demonstrato periculo, amici eum cordatiores inhibuissent.

At Antonius, crescente amoris in Cleopatram incendio, et vitiorum, quae semper facultatibus licentiaque et assentationibus aluntur, magnitudine, bellum patriae inferre constituit: cum ante novum se Liberum Patrem appellasset, neque finito suo tempore, Triumviratus imperium deponeret, remissoque Octaviae sorori Caesaris repudio, filiis suis ex Cleopatra, Philadelpho et Alexandro Aegyptum, omnesque ad Euphratem provincias, pro regno attribui postularet.

Caesar, subactis Dalmatis et Pannoniis, in urbem reversus, et oratione meditata, et per ipsam Antonii iniquitatem, incitat populum, ut summo studio Cleopatrae et Antonio bellum in feratur. Inito deinde ad Actium promontorium certamine, Caesare tertium, et Messala Corvino Coss. omnia in Caesaris partibus fuere, dux, remiges, milites; in Antonii nihil praeter milites. Et iam ante hinc ad Antonium nemo fere: illinc ad Caesarem quottidie aliqui, interque eos Plancus, Dolabella, Cn. Domitius, transfugiebant. In ore atque oculis Antonianae classis, per M. Agrippam Leucas, Patrae, Corinthus, expugnatae. Cum dubio aliquamdiu marte conflixissent, prima occupat fugam Cleopatra: Antonius fugientis Reginae, quam pugnantis militis sui, comes esse maluit; et imperator, qui in desertores saevire debuerat, desertor exercitus sui factus est. Cum diu pro absente dimicassent duce, aegre summissis armis cessere victoriam: citiusque vitam veniamque Caesar promisit, quam illis, ut ea precarentur, est persuasum. Fuitque in confesso, milites optimo imperatore, imperatorem fugacissimo exercitu dignum se praebuisse. Eadem sors locati in terra fuit exercitus, cum se Canidius Crassus praecipiti fuga rapuisset ad Antonium. Victoria fuit clementissima, nec quisquam interemptus, nisi ii qui deprecari pro se non sustinerent. Proximo deinde anno, Caesar persequtus reginam Antoniumque Alexandriam, magno quidem, sed frustraneo conatu bellum instaurantes, ultimam lanienis civilibus imposuit manum, cum Herodes Hyrcanum, insidiarum metu ad Arabes profugere conantem, occidisset octogenarium, Caesaremque Rhodi accurata oratione sibi placasset; quem omnibus etiam opibus et copiis adiuvit in debellando Antonio, quemadmodum antea huic adversus Caesarem strenuus adfuerat. Ceterum Antonii imperium, nullis verarum virtutum radicibus innixum, facili momento interiit, ne ipsa quidem Cleopatra amasio suo illibatam praestante fidem. Quippe et munera Caesari misit, et Pelusium de amore credula ipsi prodidit, transissetque in eius lubens potestatem, nisi triumphi contumelias superba mulier abhorruisset. Antonius classis defectione, peditumque clade, mox etiam equitum, ad ultimam rerum desperationem actus, se ipse vulneravit, praecipue occisae Cleopatrae falso rumore stimulatus, in cuius sinu, cum superstitem esse cognovisset, demens amore homo animam tandem exspirare voluit. Caesaris Alexandria in potestatem redacta, Cleopatra cum se regnumque dedisset, frustratis custodibus, illata aspide, morsu sane eius libidinosum spiritum quasi somno reddidit. Caesar in urbem reversus, tres egit triumphos, Illyricum, navalem, et Aegyptium. M.

Lepidus, Triumviri filius, coniuratione in Caesaris caput facta, bellum moliens, C. Maecenatis industria oppressus est, et male consultorum poenas exsolvit. Caesar Octavianus, anno urbis conditae DCCXXV fini dissidiis civilibus imposito, post Caesaris Iulii et Pompeii concursiones vicesimo, omnibusque provinciis in certam formam redactis, Augustus quoque cognominatus est, et mensi Sextili nomen, sicut Iulius Quintili praebuit. Tunc sopitus ubique armorum furor, restituta vis legibus, iudiciis auctoritas, imperium magistratuum ad certum redactum modum: rediit cultus agris, sacris honos, securitas hominibus, certa cuique rerum suarum possessio, leges emendatae utiliter, latae salubriter. Roma unius imperio parere coepit. Dalmatia XX et CC annis rebellis, ad certam confessionem pacata est imperii, Alpes feris multisque nationibus celebres perdomitae. Hispaniae nunc ipsius Caesaris praesentia, nunc Agrippae in tertium consulatum evecti marte, post CC annorum certamina sedatae. Ab oriente quoque et rege Parthorum signa Romana, quae Crasso oppresso Orodes, quae Antonio pulso filius eius Phraates ceperant, Augusto remissa sunt. Igitur Iani templum, pacis bellique signum, bis regnante Augusto clausum, semel post devictum Antonium, Aegyptio Lagidarum imperio post trecentos fere annos penitus everso: Et iterum, post debellatos Astures, Cantabros et Salassos, anno ante Christum natum XXI, cum Francus Sicambrorum Rex in Germania, Gothos in Saxoniam irrumpentes repressit, et nomen eis de se Francorum fecit. Ea mundi pace caelorum Domino quasi via parabatur, ut salutarem eius adventum orbis terrarum quietis animis exciperet. Sed ut malis nihil usquam quietum est, Herodes interea subactis Arabibus, carissimae et pulcherrimae mulierum Mariamnes suspicatus insidias, indigna se eius caede polluit, eodemque metu percitus, Alexandrae socrus suae sanguine. Addidit e senioribus Iudaeorum non paucos, delatos, quod Antigoni regis cognatos clam foverent. Tum exstructo Hierosolymis theatro, profani gentium mores investi in sanctum Dei populum, quae res plurium animos alienarunt. M. Vipsanius Agrippa Romae exstruxit Pantheon, iamque imperatoribus Iulio Caesari, et Augusto ipsi, detestanda gentium adulatione, Ephesi, Nicaeae, Pergami, Nicomediae, fana dicari coepta, et ne quid impietati deesset: urbi Romae, tamquam magnae Divae litatum. Ephesi ut nec esset cordatus quisquam, quin novam terris lucem desideraret, Sibyllinis etiam carminibus in illa tempora definitam.

Itaque non erat in fatis, ut Augustus, moderatissimus tunc principum, imperium deponeret, licet de eo saepius cogitaret, ne pax aurea meliorem tunc mundi partem irradians, novis dissidiorum civilium tempestatibus obnubilaretur. Ille vero legibus solutus, cultusque ingenti et ad superstitionem usque provecto populi studio, frumentum ei ex Aegypto, ducentis centena modium milia, quotannis praebuit, provincias pacatas attribuit Reip. quo proconsules mitterentur, validiores aut rebellionis suspectas sibi sumpsit, per legatos gubernandas, eaque arte et imperii, et suae securitati, cum omnes solus milites teneret, consuluit. Senatorum numerum, eiectis, qui tanto indigni honore essent, ad sexcentos redegit. Pontificibus dedit negotium, ut libros Sibyllinos describerent, quos, crematis reliquis fatidicis, solos habuit pretio. Vedii Pollionis, qui muraenas damnatorum carne pascebat, aedes funditus evertit. Primus Romanorum praetorianos milites ad tutelam corporis sui aluit, adversus eos qui publica malebant ruina proteri, quam sua, quique salva Republica, salvi esse ipsi non poterant. Neque tamen plures, quam tres cohortes, in urbe esse passus est. Militibus, peractis stipendiis, praemia constituit: Praetorianis, qui sedecim annis meruissent, quinque drachmarum

milia, reliquis post viginti annos tria: quo nomine militare ex hereditatum vicesimis constituit aerarium. Cumque antea quae in provinciis gerebantur, ad populum ferri oporteret, postea clam pleraque habuit, ideoque de accurata rerum notitia historiographis multum detraxit, favente Dione libro quinquagesimo tertio. Quam carus acceptusque Romano populo Augustus, tam invisus Iudaico Herodes fuit, maxime ob Graecorum introductas ineptias, et crudelia gladiatorum certamina. Quare continendis metu indigenis, Samariam ab Ioh. Hircano dirutam instaurat cum templo, et Sebasten, id est, Augustam nominat, Turrem Stratonis Caesaream: in Galilaea Gabalam, in Peraea Esthemonitim munit, iisque in arcibus disponit praesidiarios, ut nobili vulgo omnem tumultuandi facultatem adimat. Ingruente deinde fame et pestilentia atroci, coemptum a Petronio, Aegypti praeside, frumentum largissime distribuit Iudaeis indigentibus, duobusque efficacissimis ad compescendos homines vinculis, suppliciorum severitate, et beneficiorum magnificentia, auctoritatem sibi firmat. Inde pro Mariamne occisa Simonis Boethi filiam, forma praestantem, thalamo applicat; novoque socero donat Sacerdotium, ereptum Iesu Phabetis filio: et irritatos nova idololatria Iudaeos, quod auctus imperio a Caesare, templum ei ad fontes Iordanis prope Panium aedificasset, remissa tertia tributorum parte, mitigat. Pollionis vero et Simeonis discipulos, in acta eius nolentes iurare, quamquam complures alios, dispositis ubique speculatoribus, ad supplicia conquireret, non ausus occidere, Essenis etiam pepercit, ob Manahemi cuiusdam fatidicam libertatem. Quin ut expiaret tot scelera, ob quae haud immerito bonis se invisum perspiciebat, Templum DEI Opt. M. plus quam regio instaurare sumptu aggreditur, pleraque aedificia a fundamentis nova molitus, alia ornat, templumque longitudine centum cubitorum, altitudine CXX facit, cingitque amplissimis porticibus, et columnis prorsus admirandis. Tantum opus, cum inchoasset anno regni XVIII, absolvit XXVIII. novem ante annis, quam DEI filius corporeum templum de virgineo sibi sanguine strueret. Fama est, nullis per id decennium pluviis opus interturbatum, nocturnis tantum imbribus madefactam terram, testante DEO, curae sibi esse sacerrimae habitationis apparatum. Neque vero contentus Herodes, domi conciliasse sibi Iudaeorum benevolentiam, apud. M. Agrippam, Augusti generum, qui transmarinas provincias curabat, ac tum Bosphori regnum Polemoni assignaverat, perfecit, ut Iudaeis per Ioniam constabiliret liberum patriae religionis legumque usum, quo gentes Asiaticae privare eos annitebantur. Eandemque libertatem Asiaticis Iudaeis omnibus, ac Cyrenensibus Augustus ipse publico rescripto indulsit, sacramque pecuniam ex veteri instituto Ierosolymam mitti, nemine prohibente, iussit, Olympiade 192.

At vero Augustus et Herodes, ambo publice felices, domi ac privatim infelicissimi mortalium, nec indigni ea sorte visi, ob saepius et impudenter violatas sacri leges matrimonii. Etenim Herodes novem uxores habuit, Augustus tres repudio dimisit, alienam superinduxit Liviam, eamque, ut diximus, praegnantem; Scriboniam suam ipso partus die repudiavit. Herodes numerosa sobole miserior quam beatior, duos a Mariamne procreatos, Alexandrum et Aristobulum filios, fortunae regiae, in quam alebantur, capaces, cum calumniis sororis Salomes, et maximi natu Antipatri, patulas praebuisset aures, post inveteratum odium occidit: quibus tamen ipse postea designatum iam successorem, velut inferias misit, Antipatrum, comperta eius insigni malitia. Atque hoc pacto socerum Hircanum, Alexandram socrum, reginam Mariamnem, tresque insuper praecipuos filiorum, crudelis rex, crudelior

gener, crudelissimus pater et maritus iugulavit; laudabilior sane futurus, si Augusti esset amplexus moderationem, qui exilio contentus et abdicatione filiae Iuliae, neptisque ac nepotis, ad sanguinem usque saevire in proprios affectus non sustinuit, quantumvis manifestioribus eorum flagitiis et intemperantia. Ideo per iocum fertur dixisse, praestare Herodis procum esse quam filium.

Sed interea dum ille in propria grassatur viscera, fusoque innocentium sanguine de suo poenas pendit, misertus et Iudaeorum, et totius humanae gentis DEUS, novam universo mundo lucem, magnumque et perenne gaudium intulit. Nam ut antiquitus per vates suos promiserat, et recens per Gabrielem Angelum Zachariae sacerdoti in templo, Mariaeque virgini pientissimae Nazaretae denuntiaverat: impleto fatali tempore, Filium proprium humana indutum carne produxit in hanc lucem, Bethlehemi in Iudaea. Mater Maria, stirpis Davidicae regia quidem, sed paupercula virgo, tantis dotibus, quantas humana capere mens potest praedita, tantum Dei opus ipsa vehementer obstupuit, gnaraque se virum numquam passam, inaudito exemplo talem peperit filium, quem mox Angeli celebrabant, Magi ex Oriente profecti adorabant, Simeon qui supererat pene solus magni Synedrii Iudex, publice praedicabat, Hanna fatiloqua anus omnium salvatorem asserebat. Herodes cognito et Magorum indicio, et sapientum, praesertim Pharisaeorum, quorum sex milia in acta eius iurare detrectabant, aliorumque piorum, quotquot erant Ierosolymae, consensu, ut erat, incredibili et insana regnandi cupiditate homo, tollendum novum, ut appellabatur, regem statuit. Ideoque ne evadere ullo modo posset, omnes infra bimatum infantes, qui circa Bethlehemum et Ierosolymam reperiebantur, occidit, scilicet quasi fatis praecludere viam miseris mortalibus liceret. Nihil enim effectum cruento edicto est, DEO puerulum per matrem, destinatumque ei maritum, in Aegyptum transferente, ubi aleretur, donec Herodes sanguinolentam animam divino iudicio daret. id quod vertente anno factum. Diuturna enim et immani aegritudine conflictatus, verminante et putrescente adhuc vivo corpore, cum saepius irritare sua manu mortem cupiens, a suis prohiberetur, tandem inter ipsas novae crudelitatis machinationes periit, anno aetatis LXX, regni XXXIV, cum ante quinque dies scelestissimum filiorum Antipatrum occidisset.

Augustus eum, post Agrippam generum, in praecipuo honore habuerat, eximiis eius cultus officiis et donis. Is regnavit post mortem Herodis annos XIV, et per Tiberium Neronem et Drusum Germanicum privignos, res magnas in Germania, Rhetia, Pannonia, Dalmatiaque gessit. Defuncto enim M. Agrippa, Tiberium potestatis Tribunitiae fecit consortem, qui tamen orientem Caii et Lucii, nepotum Augusti, fulgorem veritus, petito ab Caesare et Livia Augusta commeatu, secessit Rhodum, dissimulatis causis consilii. Ubi octo annis demoratus, Caio et Lucio iam admotis Rei publicae, delendi contemptus gratia Romam rediit. Antea Rhetos Vindelicosque, gentes locis tutissimas, numero frequentes, feritate truces, adiutus a fratre Claudio Druso, perdomuerat, continendisque in officio, coloniam Augustam Vindelicorum imposuerat. Inde Drusum magna ex parte domitorem Germaniae, plurimo eius gentis variis in locis profuso sanguine, Consulem agentem annum tricesimum, fracti cruris dolor rapuit. Moles eius belli translata in Tiberium est, qui in formam stipendiariae pene provinciae eam redegit, et XL milia dedititiorum iuxta ripam Rheni collocavit. At C. Caesar nepos Augusti e Iulia, in Armenia graviter a quodam vulneratus, ex eo ut corpus minus habile, ita animum minus utilem Rei publ. habere coepit. Nec defuit conversatio hominum, vitia eius assentatione alentium, ut semper magnae

fortunae comes est adulatio. Per quae eo ductus erat, ut in ultimo orbis prope angulo consenescere, quam Romam regredi mallet. Diu reluctatus, invitusque revertens in Italiam, in urbe Lyciae (Limyram nominant) morbo obiit, cum ante sesquiannum Lucius fratrer eius, Hispanias petens, Massiliae discessisset. Igitur Tiberius ab Augusto adoptatur, simul cum caii et Lucii fratro, M. Agrippa: coactus prius ipse Germanicum, fratris sui Drusi filium adoptare. Nihilque ex eo tempore praetermissum est, ad maiestatem Tiberii augendam; ac multo magis, postquam Agrippa propter maternos mores abdicato atque seposito, certum erat uni spem successionis incumbere. Missus in Germaniam fregit Longobardos, et ad quadringentesimum milliarium, a Rheno usque ad flumen Albim, qui e Vandalicis oriens montibus, Senonum Hermundurorumque fines praeterfluit, perduxit exercitum. Classis quoque ab inaudito, atque incognito ante mari flumine Albi revecta, cum abundantissima rerum omnium copia Tiberio se Caesari iunxit. Restabat Marcomannorum gens, eiusque dux Maroboduus, Boiohemum regionem incolens, Germaniam ad laevam, Pannoniam ad dexteram, a tergo Noricos habens, cum quo bellum orsus Tiberius, Pannoniae Dalmatiaeque rebellione avocatus est. Oppressi cives Romani, trucidati negotiatores, occupata Macedonia, omnia et in omnibus locis igne erant vastata et ferro. Tiberius necessaria gloriosis praeponenda ratus, contraxit in una castra X legiones, LXX amplius cohortes, ultra decem veteranorum milia, ad hoc magnum voluntariorum numerum, equitatum Rhimetalcis regis Thraciae: tantum denique exercitum, quantus nullo unquam loco post bella fuerat civilia. Hunc cum universum nemo auderet aggredi, partesque digredientes, finium metu, universi tentare non possent, hiems patrati belli emolumentum attulit. Nam insequenti aestate omnis Pannonia, reliquiis totius belli in Dalmatia manentibus, pacem petiit. Daorisi et Desitiates Dalmatae tum demum pacati sunt, cum pene funditus eversi forent. Ibi numquam adeo nulla oportuna visa est victoriae occasio, ait Velleius, quam damnum amissi pensaret militis, semperque visum est gloriosum Tiberio, quod esset tutissimum, et ante conscientiae quam famae consultum: nec unquam consilia ducis iudicio exercitus, sed exercitus providentia ducis rectus est.

Tantum quod ultimam imposuerat Pannonico ac Dalmatico bello manum Tiberius, cum funestae venerunt ex Germania epistolae caesi Quintilii Vari, trucidatarumque legionum trium, totidemque alarum et sex cohortium. Quintilius enim Varus, qui quondam pauper divitem ingressus Syriam, pauperem a se reliquerat; iisdem tunc moribus Germaniam administrando, provinciam eam facere voluerat. Germani saeviora armis iura conspicati, duce Arminio, iuvene animo etiam quam gente nobiliore, enses resumunt, segnitia Vari in occasionem libertatis usuri, reputantesque neminem celerius opprimi, quam qui nihil timeret, et frequentissimum initium calamitatis esse securitatem. Tanta erat Varo pacis fiducia, ut ne praedicta quidem et prodita per Segestem, unum principum, coniuratione commoveretur. Itaque improvidum, et ad tribunal reos citantem, undique invadunt, castra rapiunt, tres legiones opprimunt, Romanos ita more pecudum trucidant, ut consternatus clade Augustus excubias per urbem indiceret, barbaque et capillo summisso, caput interdum foribus illideret, vociferan: Quintili Vare legiones redde. Varus perditas res pernicie est sua secutus. Patroni cuiusdam causarum recisam linguam in manu tenens miles Germanus: Tandem, inquit, vipera sibilare desine. Ea victoria Romani ad Rheni fluminis ripam summoti. Tiberius deinde territo Arminio, ultra Rhenum penetravit interius, vastavit agros, ussit

domos, fudit obvios. Tandem Augustus, cum Germanicum nepotem suum, Drusifilium, in Germaniam misisset, Tiberiumque destinaret in Illyricum ad firmanda pace, quae bello subegerat, prosequens eam processit in Campaniam, digressusque ab eo Beneventi, Nolam petiit, ingravescente in dies valetudine. Ibi revocatum ex itinere Tiberium diu sermone detinuit secreto et amicos admissos percunctatus, ecquid iis videretur mimum vitae commode transegisse, plausum postulavit, dictoque coniugi Liviae vale, ex ficubus, ut quidam volunt, veneno ab ipsa infectis obiit, septuagesimo et sexto aetatis anno, Pompeio et Apuleio Coss. imperii LVII, post victoriam Actiacam XLIV.

Nulli Augustorum diuturnius imperium contigit, nulli Christum ignorantium moderatius. Nullo tempore ante eum res Romana magis floruit. Adiecit imperio Aegyptum, Pannoniam, Aquitaniam, Rhetiam, Vindelicos, omnes Ponti maritimas civitates.

Vicit proeliis Dacos, et Germanorum ingentes copias. Armeniam a Parthis recepit: Obsides, quod nulli antea, Parthi dederunt. Scythae et Indi, quibus nomen antea Romanorum incognitum erat, munera et legatos misere. Galatia quoque sub eo provincia facta est, cum antea regnum fuisset, primusque eam M. Lollius administravit. Levis emolumenti causa bellum moventes, aureo piscari hamo dixit. Nihil minus in perfecto duce, quam festinationem temeritatemque convenire arbitrabatur, crebro illa iactans: Festina lente, et Sat cito, si sat bene. Urbem inundationibus incendiisque obnoxiam excoluit adeo, ut iure sit gloriatus, marmoream se relinquere, quam lateritiam accepisset. Palatinae domui, in qua habitabat, porticum addidit cum bibliotheca Latina Graecaque. Adversus incendia excubias nocturnas vigilesque commentus est: ipse ius dixit assidue, et in noctem nonnumquam. Nec fuit provincia, excepta Africa et Sardinia, quam non adierit. Italiam duodetriginta coloniarum numero ab se deductarum frequentavit. Domini appellationem, ut maledictum et opprobrium, semper exhorruit. Sparsos de se famosos libellos, nec expavit, et magna cura redarguit. Amicos ita magnos et potentes in civitate esse voluit, ut tamen pari iure essent, quo ceteri, legibusque iudiciariis aeque tenerentur. C. Maecenas non minus ei Agrippa carus, sublimium honorum contemptor, tantae apud Augustum fiduciae fuit, ut multos damnantem, cum prae turba accedere non posset, scheda increparet, cui inscripserat; Surge tandem carnifex. Paruitque imperator, et amici adamavit libertatem: Livia etiam monente, ut mallet clementia vincere insidiatores, quam poenis, Cn. Cornelium necem ei machinatum, consulem creavit. Neque enim facile admisit amicitias, et admissas constantissime retinuit. Veste non temere aia, quam domestica usus est, ab uxore, et sorore, et filia neptibusque confecta. Cenam trinis ferculis, aut cum abundantissime, senis praebebat. Vini quoque natura parcissimus, legibus sumptuariis luxum populi castigavit. Eloquentiam studiaque liberalia ab aetate prima, et cupide et laboriosissime exercuit. Ac ne periculum memoriae adiret, aut in ediscendo tempus absumeret, instituit recitare omnia. Hortationes ad Philosophiam scripsit, praecipuamque duxit curam, sensum animi quam apertissime exprimere. Cacozelos et antiquarios, ut diverso genere vitiosos, pari fastidio sprevit. Ingenia sui saeculi omnibus modis fovit. Componi tamen aliquid de se, nisi serio, et a praestantissimis offendebatur. In volvendis utriusque linguae auctoribus; nihil aeque sectabatur, quam praecepta et exempla, publice vel privatim salubria; eaque ad verbum excerpta, aut ad domesticos, aut ad exercituum provinciarumque rectores, aut ad urbis magistratus plerumque mittebat, prout quique monitione indigerent. Etiam libros totos et senatui recitavit,

et populo notos per edictum saepe fecit: ut orationes Q.Metelli de prole augenda, et Rutilii de modo aedificiorum; quo magis persuaderet, utramque rem non a se primo animadversam, sed antiquis iam tum curae fuisse. Reliquit et breviarium totius imperii, quantum militum ubique sub signis esset, quantum pecuniae in aeario et fiscis, et vectigalium residuis.

Caeremoniarum sicut veteres et praeceptas reverentissime coluit, ita ceteras contemptui habuit. M. Agrippa eius gener etiam Ierosolymis Hecatomben fecit. Caium tamen collaudatum scribit Suetonius ab Augusto, quod Iudaeam praetervehens, non supplicasset apud Hierosolymam. Sed illi cum breve aevum obtigisset, Augustus ad Pythiam misit, interrogatum cui post se fata darent imperium. Respondit Apollo, referente Suida in Augusto:

[Gap desc: Greek section]

Quae sic utcumque vertimus:

Hebraeus puer iniungit, Divum dominator,

Hacce domo fugere, et rursum me inferna subire.

Ergo tacens aris posthac discedito nostris.

Accepto oraculo, Augustus in Capitolio aram dicitur statuisse primogenito DEO. Haec in litteras relata a Suida, Nicephoro, atque ut e Cedreno apparet, ab ipso Eusebio, quibusdam nostri saeculi doctis parum creduntur. Attamen ex eo tempore et Delphicus iste Daemon iam pridem minus verax, teste Cicerone; et alii passim conticuerunt, unde Plutarchus, Iuvenalis, et alii scriptores gentium, caligine futuri damnatum scripserunt genus humanum, et scrupulose in causas inquisiverunt, ob quas cessasse aut variasse viderentur oracula. Sed oriente luce IESU CHRISTO rectores tenebrarum se proripere iubebantur. Idem Augustus tonitrua et fulgura paulo infirmius expavescebat, per nocturnum iter aliquando transcursu fulguris consternatus. Auspicia quaedam et omina, communi errore gentium, pro certissimis observabat.

Prima iuventa variorum dedecorum infamiam subiit. Adulteria etiam exercuisse, ne amici quidem negarunt, excusantes scilicet ratione commissa, quo facilius consilia adversariorum per cuiusque mulieres exquireret. Et circa virginum libidines postea haesisse ferunt, quae sibi undique etiam ab uxore conquirerentur. Tam difficile fuit vel sobrio principi, summae fortunae blanditiis non succumbere. Imperio eius maximum adiecit decus, natus anno illius XLII IESUS CHRISTUS, ab hinc annis MDCXXX, Herodis pene extremo, omnibus omnium gentium regibus sapientibusque magnitudine sua inducturus caliginem, aut potius, si velint, adducturus lucem. Qui LVII Augusto annos tribuunt imperii, ut necesse est, XLII anno Christum ortum; qui LVI, ut Tertullianus, Clemens, et alii, XLI aiunt. Procurabat tunc Syriam P. Sulpitius Quirinus, rector datus C. Caesari Armen. obtinenti, et Tiberium quoque Rhodi agentem colens, ut ait Tacitus Annalium tertio. Hic et remissus postea in provinciam est, ad confiscanda bona Archelai, qui ex testamento successerat Herodi, Ethnarcha appellatus Iudaeae, Idumaeae et Samariae. Herodes enim Antipas, frater eius, obtinebat Galilaeam, et Peraeam, qui ambo nati erant matre Marthace Samaritana. Philippus autem Tetrarcha Batanaeae et Trachonitidis, aliusque Herodes e Cleopatra Hierosolymitide erant geniti. Archelaum statim tumultus excepit Iudaeorum, ad ferias Paschales pro more patrio covenientium. Postularunt enim ad supplicium

eos, qui Herodi in puniendis Iuda et Matthia legis peritis operam suam commodassent: missumque ad comprimendos eos tribunum lapidibus vulnerarunt. Quamobrem Archelaus, immisso exercitu, ad tria eorum milia trucidavit, reliquosque fuga disiecit. Eo deinde Romam profecto, ut confirmationem dominii ab Augusto impetraret, Sabinus procurator, pecuniis inhians sacris et regiis, occasionem apertae seditioni attulit, exortique sunt reguli, Iudas, Simon, Anthronges, aliique, praetextu libertatis tyrannidem captantes. Nec sine plurima caede ac sanguine sedati motus sunt. Quintilio Varo, quem post in Germania occubuisse diximus, tres legiones Arabumque auxilia in Iudaeam rapiente. Is uno crucis supplicio duo milia rebellantium absumpsit. Iudaeorum Legati L Romam profecti, stipatique plus quam octo milibus gentilium suorum urbem Romanam incolentium, petierunt ab Augusto, ut amoto Archelao, provinciae Syriae attribueret Iudaeam, iuberetque gentem patriis legibus et magistratibus, sub praeside Romano, vivere. Sed nihil impetratum, exacto iam tempore libertatis, et exhibito, quem oracula destinaverant, Messia, qui tunc puer ex Aegypto in Iudaeam, moxque in Galilaeam reportatus, Patris aeterni iussu, anno aetatis duodecimo templum patris sui domum esse asseruit, et cum summis patriae doctoribus triduum, maximo omnium cum stupore, disputavit. Anno eius undecimo Archelaus a Iudaeis Samaritisque delatus, quod inique et crudeliter praeesset imperio, ab Augusto Viennam Galliae relegatus est, opibus eius fisco illatis per Quirinum, censum tunc agentem per Syriam, qui et Iudaeam exinde Romanorum provinciam constituit. Per eos dies Iudas Galilaeus, Pharisaeis, et Sadducaeis, Essenisque, quartam Iudaeorum adiecit sectam cui religio fuit dominum quemquam nisi solum Deum dicere, suetumque pro libertate asserenda mortem nullam detrectare. Laudabile quidem Iudae institutum, si vel legitima potestate praeditus patriae dignitatem defendere allaborasset, vel libertatem mentis et conscientiae soli Deo de votam, ab externa corporum fortuna discernere didicisset. Sub Herode defecit et legitima summorum sacerdotum series, qui cum antea filii parentibus, fratresve fratribus, non nisi defunctis, successissent; Tyrannus iste primus arbitrii sui fecit adimere honores sacros vivis, et innocentibus, eosque in alios transferre. Id quod deinde Archelaus, et post eum praesides Syriae imitati sunt. Venerat nimirum sacerdos aeternus, mox finem impositurus Leviticis sacris et sacerdotio. Interim ut pax, ita togatae pacis artes sub Augusto imprimis floruere.

Laudantur eius aetatis Philosophi, Athenodorus Stoicus, Sotion Pythagoraeus, Nigidius Figulus, Thrasyllus Mathematicus, M. Terentius Varro in omni litteratura versatissimus. Oratores Munatius Plancus, qui Lugdunum condidit Galliae, Messala Corvinus praefectus urbis primus, et alii complures.

Poetae Latinorum praecipui, P. Virgilius Maro, Q. Horatius Flaccus, Val. Catullus, Cornelius Gallus, Aemilius Macer, P. Ovidius Naso, Albius Tibullus, Sextus Aurelius Propertius, Publius Mimographus. Nec minores Historiographi, Titus Livius Patavinus, Cornelius Nepos, Crispus Sallustius, Nicolaus Damascenus, Dionysius Halicarnassaeus, Strabo Cappadox, C. Iulius Hyginus Polyhistor. M. Verrius Flaccus, Asconius Paedianus, Grammatici.

Sed quantum caelestis sapientia naturalem, tantum istos Simeon et Hanna vates, Zacharias Sacerdos, Maria virgo et Elisabetha matrona, verae sanctitatis et eruditionis laude praecelluerunt.

TIBERIUS CLAUDIUS NERO [(transcriber); sic: ,] CAESAR.

TIberius Liviae filius, Octaviani privignus, Agrippinam Attici, ad quem Ciceronis Epistolae sunt, neptem, ex qua Drusum filium habebat, repudiavit invitus, Iuliamque Augusti filiam duxit. Iulia deinde ab Augusto relegata, per epistolas exorare filiae patrem, quantum in se esset, officii duxit: sed imperium nactus inedia eam exstinxit. Mortuis Augusti nepotibus vel abdicatis, solus in speciem successionis allectus est, sic tamen, ut Germanicum Drusi filium, fratris sui, adoptaret. Biennio ante obitum Augusti, lege per consules lata, provincias communiter cum eo administrare coepit. Excessum Augusti non prius palam fecit, quam Agrippa iuvene, qui solus de nepotibus eius supererat, interempto. Et tamen recusare ausus diu principatum, adhortantesque amicos increpare, ut ignaros quanta bellua esset imperium, impudentissima simulatione, vera quidem, sed fallaci animo dicens, ut quid singuli senatorum sentirent, callide exploraret: Quae res bonos quosque pessumdedit. Aestimantes enim ex sua eum ingenuitate, cum sententias quasi ad eius voluntatem promunt, incessere exitia postrema. Hic, quia Tib. Claudius Nero dicebatur, eleganti ioco a quibusdam Biberius Caldius Mero ob vinolentiam nominatus est. Satis prudens in armis, satisque fortunatus ante sumptum imperium, dignusque principatu Augusto visus est: cuius tamen vox excepta: Miserum populum Romanum, qui sub tam lentis maxillis erit. Inerat ipsi scientia litterarum multa: sed ingenio erat pessimo, truci, avaro, insidioso, simulans ea se velle quae nollet: his quasi infensus quibus consultum cupiebat, his vero, quos oderat, quasi benignus apparens. Repentinis consiliis et responsionibus melior, quam meditatis. Exercitus in Germania summa vi Germanicum, qui tum iis praeerat, ad capessendam Remp. perurgebant, quamquam obfirmate resistentem. Quem maxime casum timens, partes se, quas senatui liberet, suscepturum in Republ. simulavit. Finxit et valetudinem, quo aequiore animo Germanicos vel successionem celerem, vel certe societatem principatus opperiretur.

Inter initia civilem admodum, ac paulo minus quam privatum egit, praenomen imperatoris, cognomenque patris patriae, recusavit. Adversus convitia malosque rumores firmus ac patiens, subinde iactabat: in civitate libera linguam mentemque liberas esse debere. Neque tam parvum quidquam, neque tam magnum fuit, de quo non ad P. C. referret. Quaedam adversus sententiam suam decerni, ne questus quidem est. Praesidibus onerandas tributo provincias, suadentibus rescripsit; boni pastoris esse tondere pecus non deglubere. Paulatim principem exercuit praestititque, etsi varium diu, commodiorem tamen saepius, et ad utilitates publicas proniorem. Ac primo eatenus interveniebat, ne quid perperam fieret. Si quem eorum elabi gratia, rumore esset, subitus oderat. Matronas prostratae pudicitiae, quibus accusator publicus deesset, ut propinqui more maiorum, de communi sententia coercerent, auctor fuit. Imprimis tuendae pacis a grassaturis et latrociniis, seditionumque licentia, curam habuit. Abolevit aut ius moramque asylorum, quae usquam erant, aut modum iis praescripsit. Hostiles motus, nulla per se expeditione suscepta, per legatos compescuit: ne per eos quidem nisi cunctanter et necessario. Reges infestos comminationibus magis et querelis, quam vi repressit.

Legata Augusti cum serius populo exsolveret, irritatus est a scurra quodam, qui praetereunte funere, elata voce mortuo mandarat, ut nuntiaret Augusto, nondum reddi legata, quae plebi reliquisset. Eum attractum ad se, recipere debitum, ducique ad supplicium imperavit, et patri suo verum referre.

Archelaum Cappadociae regem (cuius filia Glaphyra Archelao Herodis filio nupta tertium fuerat) evocatum Romam, ob neglecta quaedam officia, interemisset, nisi senex capularis et podagricus testem subornasset, qui se ex eo audisse fingeret, ostendere velle Archelaum Tiberio, cum primum in regnum revertisset, quales nervos haberet. Id tamquam delirii nota acceptum, servavit tunc quidem Archelaum: sed tamen paulo post defuncti regnum Tiberius provinciae forma induit.

Eodem anno (erat quartus Tiberii) C. Caelio, L. Sempronio Coss. Germanicus Caesar Drusi filius, triumphavit de Cheruscis, Cattisque et Angrivariis, quaeque aliae nationes inter Rhenum et Albim colunt. Bellum, quia conficere prohibitus erat, pro confecto accipiebatur.

Vacui abinde externo metu Germani arma in se verterunt. Suevae gentes, Semnones ac Longobardi defecere a Maroboduo ad Arminium, pro libertate bellantem. Maroboduus proelio perculsus in Marcomannos concessit, Tiberiique auxilia exoravit. Missus Drusus Caes. filius, urbano luxu lasciviens, ut suesceret militiae, pacemque firmaret. Collapsas et terraemotu duodecim Asiae urbes, inter quas Magnesiam, Philadelphiam, Apolloniam, publico sumptu refovit. Germanicus in Orientem provectus, ut Vanonem Parthis regem redderet, pulsum ab Artabano, parum profecit: Zenonem Polemonis regis Pontici filium, Armeniis volentibus imposuit. Nec multo post exstinguitur Antiochiae, ingenti luctu Syriae et circumiacentium populorum. Tanta illi comitas in socios, mansuetudo in hostes: Cum magnitudinem et gravitatem summae fortunae retineret, invidiam et arrogantiam effugerat. Eius caedis per veneficia procuratae reus Piso semet romae interemit, frustra Liviae Augustae favore subnixus, cuius occulto iussu facinus patrasse dicebatur.

Eo tempore Iani simulacrum Romae concidit, alio, eoque vero belli et pacis Domino, Iesu Christo, annum aetatis vicesimum primum ingresso. Tiberius librorum Sibyllinorum alios mendacii coarguit, aliis auctoritatem suam reliquit. Aegyptias religiones ob sacerdotum Isidis lenocinium; Iudaicas ob interceptas pecunias, a Saturnini coniuge Ierosolymam missas, urbe expulit. Iudaeos aut in gravioris caeli insulas amandavit, aut affecit suppliciis. Adgandestrio Arminii promittente mortem, si venenum mitteretur, respondit, non fraude, neque occultis, sed palam et armatum pop. Romanum hostes suos ulcisci. Ceterum Arminius, pulso Maroboduo, regnum et ipse affectans, libertatem popularium adversam habuit, petitusque armis, cum varia fortuna certaret, dolo propinquorum cecidit. Liberator haud dubie Germaniae, qui florentissimum Rom. imperium lacessierit, proeliis ambiguus, bello non victus, Graecorum annalibus ignotus, qui sua tantum mirantur, dicente Tacito, nec Romanis perinde celebris, vetera extollentibus, recentium incuriosis.

Tiberius sublato de Germanico metu, firmataque potentia, mudavit animum, maestamque vigilantiam et malas curas pridem exercitas in lucem protulit: qua tempestate continuata Valerii Grati, praesidis Palaestinae avaritia, deiecti ordine IV Pontifices Iudaeorum, Annas, Ismael, Eleazarus, Simon, successitque in summum sacerdotium Iudaeorum Iosephus, cognomento Caiaphas, haud absimilis Tiberio saevitia.

At Tib. Caesar nactus simillimum suis moribus ministrum L. Aelium Seianum, exoletum istius Apicii, qui luxu omnes mortales superavit, veritusque famem, cum adhuc possideret 2500000, semetipsum perdidit; Hunc inquam nactus, ad summos honores extulit, scilicet ut homo nequissimus, ex alto graviorem deinde ruinam duceret.

Illo reis subornante accusatores, varii

maiestatis crimine circumventi periere, prono ad vindicandas quasvis principis iniurias senatu, nec primoribus tantum civitatis claritudinem suam quibuscumque protegentibus obsequiis, sed et consularibus plerisque certatim foeda et nimia censentibus. Unde memoriae proditum, Tiberium quoties curia egrederetur, dicere solitum, o homines ad servitutem paratos: addidisse et rescriptum, ne quis damnatorum intra decimum diem occideretur, ut posset etiam absens de servilis senatus sententiis cognoscere.

Inde Galba et Haterio Agrippa Coss. potestatem tribunitiam Druso filio petit, modestum summi fastigii nomen, repertum ab Augusto, ne regis aut Dictatoris titulum sumeret, ac tamen aliqua apellatione cetera imperia praeemineret. Drusus animo commotior, orto forte iurgio, intendit Seiano manus, et contra tendentis os verberavit. Seianus, ultioni intentus, Liviam uxorem eius adulterio pellicit, primique flagitii potitus, feminam nihil, amissa pudicitia, abnuentem, ad consortium regni, ad spem coniugii, ad necem mariti impellit. Tantum ille ausus, cum Italiam utroque mari duae classes: Rhenum, commune in Germanos Gallosque robur, octo legiones tuerentur: Hispaniae recens perdomitae tribus haberentur. Mauros teneret Iuba, cetera Africae duae legiones, parque numerus Aegyptum infiderent. Dum quantum ab Syria usque ad flu. Euphratem ambitur, quattuor legionibus coerceretur, accolis Hybero Albanoque, et aliis regibus, qui magnitudine Romana protegebantur: Cum Thraciam Rhaemetalces et liberi Cotyis, ripamque Danubii duae legiones in Pannonia, quae in Moesia attinerent: totidem apud Dalmatiam locatis, quae positu regionis a tergo illis, ac si recentinum auxilium Italia posceret, haud procul accirentur. Quamquam insideret ipsam urbem proprius miles, tres urbanae, novem praetoriae cohortes: tamen Tiberii filius, isque unicus, dato veneno consumitur. Quodque magis supra fidem, facinus octo annis latuit. Ferox hinc scelerum Seianus, quia prima provenerant, volutare secum quomodo liberos Germanici perverteret, quorum non dubia successio. Impenetrabili Agrippinae pudicitia calumniis eam tresque filios petit, Silium, ante amicum eorum, ficto maiestatis crimine, subvertit: Iunio Blaeso avunculo suo, licet nondum victo Tacfarinate, qui adiutus a rege Garamantum Africam reptabat, triumphalia impetrat ornamenta, quae P. Dolabellae, ad mortem licet adigenti hostem, denegabantur. Delatores, genus hominum publico exitio repertum, vixque poenis satis coercitum, per praemia eliciuntur. Q. Vibium Serenum de structis principi insidiis accusat filius, exterritusque licet vulgi minis, exsequi tamen accusationem adigitur. Postulatur et Cremutius Cordus, quod editis annalibus, laudatoque M. Bruto, C. Cassium Romanorum ultimum scripsisset. Is vitam abstinentia finivit, libri per aediles cremati tunc quidem, sed manserunt occulti et editi, Quo magis socordiam eorum irridere libet: qui praesenti potentia credunt exstingui posse etiam sequentis aevi memoriam, cum contra punitis ingeniis gliscere auctoritas soleat. Contusis interea Thracum gentibus a Poppaeo Sabino, eo quod validissimum quemque militiae Romanae dare aspernabantur, Seianus Liviae matrimonio exclusus a Tiberio, ad vitam eum, procul Roma, amoenis locis degendam instigat, ratus sua in manu aditus, literarumque arbitria fore: cum per milites commearent. Agrippinam per speciem amicitiae monet, paratum ei venenum, vitandas soceri epulas. Illa simulationum nescia, apposita a Tiberio poma, intacta ore, servis transmittit, vocemque Tiberio elicit, non mirum, si quid severius in eam statuat, a qua veneficii insimuletur. Hinc specie dedicandi templum, apud Capuam Iovi, apud Nolam Augusto, in Campaniam secedit, certus procul

urbe degere, tum ut saevitiam ac libidinem, cum factis promeret, locis occultaret, tum quod matrem dominationis sociam aspernaretur, quam depellere non poterat, quod dominationem ipsam donum eius accepisset, idque exprobraret illa et reposceret: tum denique ut terribiliorem ex longinquo redderet maiestatem. Igitur inclusit se Capreis insula, statimque revocante populo propter cladem, qua apud fidenas ad L hominum milia, gladiatorio munere amphitheatri ruina perierant, transiit quidem in continentem, potestatemque sui adeundi fecit: Sed paulo post regressus in insulam, undecim per annos patria libens caruit, non tribunos militum, non provinciarum praesides mutavit. Hispaniam et Syriam per aliquot annos, sine consularibus legatis habuit: Armeniam ab Artabano Partho occupari: Moesiam a Dacis Sarmatisque, Gallias a Germanis vastari neglexit, magno dedecore imperii, nec minori discrimine.

Ibi vero secreti licentiam nactus, cuncta simul vitia male diu dissimulata profudit, eaque flagravit infamia, vix ut referri audirive nedum credi fas sit. Manebat, praeter infandas libidines, suspicionum et credendi temeritas, quam Seianus augere etiam in urbe suetus, acrius turbabat. Subversus primum Titius Sabinus, ob cultum Agrippinae liberorumque eius. Dispositis in cubiculo observatoribus, eliciti ab eo per speciem ortae amicitiae questus liberi, delatique ad Tiberium. Nec mora: Damnatus in Tiberim trahitur, cane domini sui cadaver in aquas prosequente, ac ne mergeretur, frustra annitente.

Rubellio et Fusto Geminis Coss. Livia, quae et Iulia Augusta, mater Tiberii, mortem obiit, cui nec aegrae adesse, nec toto triennio quo abfuit, nisi paucissimarum dare horarum colloquium, defunctae nec exsequias curare sustinuit. Ea sublata, velut frenis exsoluti, proruperunt Tiberius Seianusque. Missis ad senatum litteris insimulata, quasi ad exercitus confugere vellet, Agrippina relegatur, convitiantique oculus per centurionem verberibus excutitur. Sic inedia absumitur postmodum. Filii eius Nero et Drusus varia fraude concitati ad convitia, hostes iudicantur. Nero in insula Pontia, Drusus in ima parte Palatii, necantur fame.

Interea dum ad omne adeo nefas se effundit terrarum princeps Tiberius, apud Iudaeos procedit in medium Iohannes Baptista, Zacharia sacerdote genitus, vir divini spiritus, sanctitare et zelo incomparabili. Hic in desertis Iudaeae adesse exclamat Dei Filium, a caeca efferataque hominum gente, ni mature resipiscant, poenas exacturum. Docet ingenti totius Iudaeae concursu, et gratiam Filii Dei paenitentia et fide ambientes aqua perfundit, testatus hoc fieri in remissionem peccatorum, cum totius mundi noxam Christus tamquam DEI AGNus baiulet auferatque. Incredibile dictu, quantam vir divinus auctoritatem sibi subito comparaverit, adeo ut non deessent, qui eum sanctorum omnium caput esse crederent, in quo salus recumberet totius orbis. Sed Iohannes tantum ab omni fastu abfuit, ut indignum se proclamaret vel vilissimo Christi Domini ministerio, cumque ad Iordanem accederet Christus, baptizari ab eo cupierit. Ibi edoctus complendae iustitiae baptismum a Christo peti, qui undas suo corpore in salutaris lavacri sacramentum dedicaret, perfudit eum aqua Iordanis, audivitque DEUM clara voce testantem, hunc esse suum FILIUM, in quo sibi totus placeat: viditque Spiritum Sanctum specie columbae caelitus delabentem, et requiescentem in Christo. Abeo tempore IESUS CHRISTUS verbis operibusque divinissimis, quis esset declarare coepit, et in annum usque quartum ea fecit et dixit, quae non tantum tenuis haec pagina, sed nec totius orbis volumina digne satis explicaverint. Infensissimum generis humani hostem Diabolum, post quadraginta dierum ieiunia, famem exprobrantem,

modestia devicit, nec e lapidibus panes condidit, nec honores divitiasque ab insolentissimo spiritu oblatas admisit; quo repulso, Angelorum mox ministeria successere. Itaque plenus sancto Spiritu in Galilaeam proficiscitur, Simonem, Petrum et Andream, Iacobum Iohannemque, Zebedaei filios, Philippum et alios discipulos sibi legit: cum quibus Canam invitatus ad nuptias, aquas in vinum vertit, laetitiam tori coniugalis primo miraculo dignatus. Inde Paschalibus feriis templum Ierosolymitanum a profanis nundinationibus purgat: et Nicodemo Pharisaeorum principi institutionem, sed prae pudore nocturnam, ambienti ait: Frustra esse omnes hominis vires in beatitudine acquirenda, nisi baptizatus illuminatusque Spiritu Sancto, per Filium DEI veniam peccatorum impetret, eaque fide salutem in ipso aeternam requirat.

Ita crescente in Iudaea discipulorum Christi numero, Iohannes Baptista, amicus eius et pararius, ab Herode Antipa in carcerem truditur, quod incestas eius cum Philippi fratris coniuge nuptias improbaret. Eius comperta captivitate, Christus in Galilaeam redit, ac detestatus civium suorum ingratitudinem, apud Capernaitas figit sedem, ubi aulici cuiusdam filium, Petri socrum, plurimosque aegros verbo sanat. Quas ob res detinentibus eum Capernaitis respondit, communis se salutis, non unius oppidi causa venisse: circuitisque civitatibus passim docuit, adesse regnum caeleste, valedicendum vitiis, renuntiandum amori tenebrarum, redeundum in gratiam cum DEO, credendum promissis divinis de vita, per Filium eius donanda unigenitum, quaerendos in caelis thesauros perennes, mundum hunc eiusque vanitates contemnendum. Haec ut voce praedicavit, sic probavit operibus: leprosis, paralyticis, claudis, caecis, hydropicis, omnique alia aegritudine laborantibus, peccatorum veniam dedit, corporeos cruciatus dempsit, ipse nihil inde captavit praemii, immo subduxit se aurae populari, ipsaque benefacta in occulto habenda praecepit.

Sic alteras invisit ferias Paschales, decumbentemque ad 38 annos aegrum uno affatu, restituit, adversus Pharisaeos sabbati violationem obiectantes, sabbatum saluti hominum, haud exitio institutum evicit. Hinc duodecim e discipulis legatos (Graeco nomine Apostoli sunt) seligit, quibus potestatem in quaevis daemonia et aegritudines largitus, eo rem deduxit, ut Centurio Romanus, qui Capernaumo praeerat, valetudinum omnium Dictatorem eum profiteretur, sequereturque fidem virtus. cum enim servum Centurionis dira torqueret paralysis, iussus abire morbus, abiit, bona valetudo vocata advolavit. Quin et hoc quasi pro levi fuit. Iam enim et mortuis vitam verbo reddebat. Naimano Iuveni, spectante tota civitate, a qua tumulandus exportabatur, spiritum amissum ingenti cum omnium stupore redonavit. Similiter daemonia undique pellit, ventorum fremitus increpat, filiam Iairi virginem in vitam revocat, universam Iudaeam et Palaestinam grata virtutum suarum fama illustrat.

Dum haec fiunt, et duodecim Apostoli divinum iam regnum praedicant oppidatim, occidit Baptistam Herodes, rogatu saltatriculae, quam impura Herodias ex se geniiam in hanc petitionem subornaverat, ne sanctissimi viri reverentia incestas rescinderet nuptias. Sed exterritus Christi operibus Herodes, metuit ut forte redivivus Iohannes in ipso circumiret. Tantum malo animo ab intrepido monitore timoris erat, ut etiam mortuum reformidaret: et communi hominum sermone infelix expeditio contra Aretam Arabum regem suscepta, qua omnis Herodis exercitus concidit, innocentis viri neci imputabatur.

At Christus propinque Paschate in deserta se recepit, ut nimios hominum concursus parumper evitaret. Quorum nihilominus tanta confluxit multitudo, ut commeatus omnis deficeret. Ubi vel

maxime divina Iesu virtus eluxit, Nam 5 virorum milia, demptis mulieribus et parvulis, quinque panibus hordeaceis duobusque pisciculis exsaturavit, fragmentorumque 12 sustulit cophinos. Quo viso, parum abfuit, quin invitum regnare cogerent Iudaei. Sed ille se subduxit cupiditatibus populi, et aliquanto post tempore, iterum quattuor virorum milia pari miraculo septem panibus cibavit, maiori in dies curatorum fama, sic ut sanatis indiceret occultationem beneficii, atque Apostolis magnas iam spes agitantibus, persecutiones narraret et supplicia, quae tum se, tum sectatores suos manerent in hocce pravissimo saeculo. Interim ut gustum praeberet melioris aevi, sublatis in montem tribus eorum praecipuis, transformavit sese, et nube circumdatus, splendente mire cultu, cum Mose et Elia, prophetarum Coryphaeis, beata iam vita fruentibus, sermonem miscuit, tantamque Apostolis ingessit dulcedinem superiorum mansionum, ut ipsi ultro perpetuam in isto monte habitationem deposcerent. Sed nondum erat tempus istius gloriae, ideoque deductos de monte subinde admonebat, ne semet inani felicitatis mundanae umbra fallerent, nec primatum imperiave in alios captarent.Esse enim longe aliam caelestis regni faciem, quam qua principes huius mundi gaudeant. Hic enim serviri imperantibus, et rerum potientes benefactores appellari: At in Christi regno tanto quemque maiorem censeri, quo ministret pluribus.

Sic finiente iam anno tertio, dum ad Scenopegia Ierosolymam vadit, LXX alios designat divinae praecones gratiae, daemoniorumque et aegritudinum depulsores, qui perambulatis regionibus ingenti cum gaudio revertuntur, experti quorumvis spirituum immundorum subiectionem. Christus interea variis miraculis et disceptationibus, Ierosolymae praesertim, lucem se mundi approbat, nec improbissimis Iudaeorum moribus parcit. Quibus de causis iam multis vitae periculis defunctus, nihilo abiectius se gerebat; quin ipsorum primatum, ambitionem, avaritiam, caecitatem, acerrime castigabat. Horum invidiam dudum ardentem, auxit Lazari, quatriduum iam sepulti, resuscitatio, quod eo miraculo, uti fas erat, moti complures, IESUM Ierosolymam ingredientem sestis olearum palmarumque ramis prosequerentur, regem Israelitarum consalutantes. Accedebat nundinatorum e templo profligatio, populique studium ingens, a quo IESUS ut summus propheta colebatur. Igitur nihil optatius accidere Pontifici Caiaphae, soceroque eius Annae, et reliquae male dominantium turbae potuit, quam Iudae Ischariotae perfidia, qui tot experimentis cognitum DEI filium, suumque magistrum, prodere furiosis hostibus non abhorruit, illectus lucri cupidine, et dudum odio aestuans in praeceptorem, a quo malos mores, occultasque suas fraudes non obscure notatas saepiusque reprehensas indignabatur. Quare compositis insidiis, ne res populo innotesceret, nocturnis precibus vacantem IESUM per milites comprehendunt, non invitum aut reluctantem, sed ultro occurrentem cohorti, cum unico verbo prostratam humi, iussisset se capto missos facere discipulos. Ita raptatus per urbem ad Pontificum palatia, postridie ab ipsis et plerisque senatoribus, coram Pontio Pilato praeside, seditionis accusatus est. Sed Pilatus non ignarus odii, quo actores ducebantur, discussa causa, innocentem pronuntiavit: ad extremum victus precibus, veritusque etiam calumnias apud Tiberium, ni damnaret eum, qui Rex esset appellatus, crucis eum supplicio adiudicavit. Verum ipse Iesus quis esset, quoque consilio tam tristem subiret mortem, mox patefecit. Nam cum in cruce penderet, sol praeter omnes naturae leges defecit, terra tremuit, rupes dissilierunt, velum templi scissum, sepulcra mortuorum sponte aperta sunt. Ipse ingenti cum clamore spiritum posuit, et precatus in

cruce pro hostibus, et latroni peccata sua lamentanti, consortium caelestis regni pollicitus.

Itaque tertio die e sepulcro quo conditus erat, appositis ob metum custodibus, surrexit vivus, cumque eo multi defunctorum e morte suscitati, multis apparuerunt. Sic XL dies versatus cum discipulis, aspectantibus illis, de monte Oliveti in caelum clara subvectus nube ascendit, adstantibus viris humana specie maioribus, suoque eum tempore de caelo rediturum affirmantibus. Decima post ascensum die (Iudaei Pentecoste vocant) vehementi cum sonitu et fragore descendit in aedes, quas sectatores Christi tunc religionis causa incolebant, Spiritus, linguasque subito igneas afflavit viris amplius C. deditque eis uno momento omnium linguarum peritiam, maximamque caelestia praedicandi secreta fiduciam. Hi cum Iesum statim DEI filium mundique servatorem intrepide profiterentur, eaque dicerent ac facerent, quae nemo nisi Deo plenus potest, tantum obtinuerunt paucis diebus consensum multitudinis, ut prima oratione tria milia, mox alia 5 milia sacris eorum accederent, iamque Pontifices et Senatores Ierosolymitani frustra impedire divinos dogmatum successus niterentur. Carceribus enim clausos Apostolos Angelus emittebat, virgis caesis animus accrescebat. Lapidato Stephano et plerisque dispersis, per omnem viciniam verbum spargebatur. Et quod magis stupeas, persecutorum unus Saulus Tarsensis, prope Damascum de caelo ictus, IESUM ipse se vidisse professus est, et quae antea exhorruerat dogmata, summa animi contentione verissima divinaque esse propugnavit. Sic uno septennio plurimis firmatum est pactum DEI, ante tot saecula Abrahamo, Davidi, aliisque Iudaeorum progenitoribus promissum, donec iussi sunt Apostoli promiscue omnibus populis eadem secreta enuntiare: quod tenuiter inchoatum per Philippum Euangelistam, deinde per Petrum et Iohannem apud Samaritanos et Philistinos, tandem elapso hoc septennio, per Petrum, Paulumque imprimis et Barnabam, potenter apud omnes populos gentesque factum est. Atque ita Daniel Propheta sexcentos ante annos praedixerat. Eius enim vaticinio CCCXC anni destinantur, quorum extremis septem, ait, Christum multis Dei foedus firmaturum, mediaque annorum hebdomade, id est quarto sacri septennii anno finem impositurum iugi sacrificio, deleturum peccata, aeternamque iustitiam reducturum. Ad quam metam cum stylus iam noster pervenerit, finem hic septimo libro ponemus, cum primum illud monuerimus, tam foedum Seiani, Tiberiique Caesaris exitum fuisse, quam vita fuerit. Sacrificabatur enim iam utrisque, per genium eorum vota concipiebantur, nec minor Seianus ipso Caesare credebatur, eratque cliens ipsi Patrono metuendus. Ergo priusquam maiora aggrederetur, veterator veteratoria arte subversus est. Eodem die et maximae eum spei implevit Tiberius, misso Romam Macrone quem nuper praetorio praefecerat, et occultis ad consulem Memmium et senatum litteris in carcerem duci praecepit. Ita subito velut fulmine afflatus, cum universa domo, omnique amicorum numero periit: Filia quoque eius, ut lege occidi posset, stuprata prius a carnifice, deinde suffocata est. nec melior postea aut moderatior Tiberius exstitit, sed tristiora solus, quam antea cum Seiano, supplicia exercuit, ut versus iactarentur.

Fastidit vinum, quia iam sitit iste crurem.

Tam bibit hunc avide, quam bibit ante merum.

Longumque sit et acerbum singillatim eius crudeliter facta exsequi. Gallo Asinio poenae maturitatem precanti respondit, nondum tecum in gratiam redii, adeo ut mors iam leve supplicium putaretur. Quod nisi eum et mors praevenisset, et Thrasyllus Astrologus consulto, ut aiunt, differre quaedam, spe longioris

vitae compulisset, plures aliquando necaturus, ac ne reliquis quidem nepotibus parsurus, creditur, cum et Caium suspectum haberet, et tiberium, ut ex adulterio conceptum aspernaretur. Nec abhorret a vero. Namque identidem felicem Priamum vocabat, quod superstes omnium suorum vixisset. Postremo semet ipse pertaesus, Quid scribam vobis, inquit, Patres conscripti, dii me deaeque peius perdant, quam quottidie perire sentio, si scio. Itaque tonitrua praeter modum expavescebat; et turbatiore caelo numquam non coronam lauream capite gestavit, quod fulmine afflari negaretur id genus frondis. Sic obiit octavo et septuagesimo aetatis anno, tertio et vicesimo imperii, Christi XXXVII. Sunt qui putent venenum ei a Caio (qui successit) datum, lentum et tabificum. Alii cibum desideranti negatum, nonnulli pulvinum iniectum, non sine Macronis opera, dudum iam Caio dediti, adeo ut Tiberius id odoratus aliquando diceret: Bene tu, qui sole occidente relicto, adorientem respicis. Audita eius morte, pars Tiberium in Tiberim clamitarunt; pars orarunt Deos Manes, ne mortuo sedem ullam nisi inter impios darent: Corpus a Miseno Romam deportatum est per milites, crematumque publico funere.

Tunc Valer. Maximus, Velleius Paterculus L. Fenestella historiarum scriptores: Pomponius Mela Geographus, L. Iunius Columella rei rusticae commentator, aliaque non contemnenda ingenia floruere.

LIBER VIII. Continens Ecclesiae parturientis saeculum, quo Satanas in gentibus adversus Christum tumultuatus est, usque ad Constantinum Magnum annos, CCXXXIV.

POstquam ergo septem istis annis, quibus Dominus noster per se Apostolosque suos Iudaeis pactum stabiliit, tota Palaestina illustrata esset Euangelio caelesti: Saulus, qui et Paulus, recens designatus Apostolus, ex Arabia Damascum revertitur, confutatisque per Synagogas Iudaeis, demonstrat, IESUM NAZARENUM esse Christum, a Mose et prophetis promissum. Illi virum conspicati verbis insuperabilem, apud Ethnarcham regis Aretae perficiunt, ut ferro eum tollat, sed frustra. Paulus enim nocturna fuga per murum evadit, sporta demissus a discipulis, tertioque apostolatus sui anno Hierosolymam redit. Ibi a Collegis receptus, dum in templo orat, iubetur a Domino ad gentes proficisci, et mox in Ciliciam deducitur a Barnaba, eiusdem animi ac spiritus viro: cum iam Caiaphas Pontifex et Pilatus procurator Iudaeae, ambo hostes veritatis Christianae, per L. Vitellium consularem, Syriae praefectum, dignitate essent moti, quorum hic sibi ipsi mortem conscivit, ille Ionathae, sacerdotium male gestum, tradidit, Atque ex hoc tempore iussus etiam Petrus gentes adire, Cornelium Centurionem Caesareae, omnesque eius familiares Christo adiunxit: quodque stupori erat omnibus, idem spiritus, qui ante quadriennium Apostolos afflaverat, alienigenis etiam linguas igneas, similemque rerum caelestium notitiam pari miraculo aspiravit. Igitur ex hoc parturiit Christianismus inter omnes nationes, variasque inter tribulationes et pericula eo usque enixus est, ut annis trecentis ipsi Caesares Romani et reges gentium Christo colla subderent, crucemque eius sibi salutarem profiterentur.

Verum ea res generi humano salutifera incredibili Satanae studio impediebatur,

plane ad cum modum, quem Iohannes, inter Apostolos Christi eximius, visione repraesentavit, cum draconem scribit decicornem et septicipitem mulieri, id est, Ecclesiae Christo plenae, eumque in dominium nationum parturienti obsistere, rictuque immani devorationem eius meditari. Quamobrem dum is mundi status durat, id est, dum mundi imperia Christi in gentes dominio adversantur, decurret hic liber octavus, parum bonos descripturus principes, eos praesertim, qui rem Romanam gubernarunt: maximas contra virtutes narraturus hominum, sincera Christo fide adhaerentium.

C. CAESAR CALIGULA.

IS Romanorum principum quartus, at inter eos qui Christo iam gentibus innotescenti repugnarunt, primus exstitit. Nam Tiberium honorifice de Christo sensisse, et Christianorum accusatoribus periculum esse comminatum, proditur. At Caius in eo templo, quod DEO erat vero exstructum Ierosolymis, suam dedicari effigiem praecepit, atque improbantes impietatem Iudaeos ferro exscindere paravit. Erat Germanico Drusi filio, et Agrippina Augusti nepte genitus, Caligulae cognomen a castrensi calceamento, quo puer inter milites utebatur, adeptus. Patentibus suis fratribusque Tiberii malignitate exstinctis omnibus insidiis tentatus ad suorum casus lamentandos, dissimulanter eos transmisit, tanti in avum Tiberium obsequii ut non immerito a Passieno sit dictum; nec servum meliorem ullum, nec deteriorem dominum fuisse. Cum pulvillo iniecto, ut aiunt, Tiberium suffocasset, summo populi favore imperavit, natusque in exercitu legionibus carus acceptusque habebatur. Nec defuit initio famae, sed incendit eam omni genere popularitatis. Damnatos relegatosque restituit, gratiam secit criminum, delatam coniurationem reiecit, professus eam non convenire in se, cuius vita nulli oneri aut incommodo fuisset. magistratibus liberam iurisdictionem, et sine sui appellatione concessit. Multis incendiorum damna supplevit, libertinae cuidam donavit octoginta, quod excruciata de scelere patroni reticuisset. Herodem Agrippam, Aristobuli filium, quem in carcerem Tiberius miserat, quod maturum Caio imperium optasset, aurea donatum catena loco ferreae, regem tetrarchiae Philippi et Lysaniae, qui obierant, constituit. Eius subitaneis honoribus invidens soror Herodias, Antipae marito suo auctor fuit, ut et ipse regiam a Caio dignitatem peteret. Sed criminationibus Agrippae praeventus Antipas, pro regno exilium Lugduni, inde in Hispania, pro gloria miserias retulit, socia malorum Herodiade, atque has innocentissimo Iohannis Baptistae sanguini poenas exsolvente.

Haec quasi de principe Caio, reliqua ut de monstro narrantur.

Regibus qui officii causa aderant, super cenam forte de nobilitate concertantibus, exclamavit: [Gap desc: Greek words/] , nec multum abfuit, quin statim diadema sumeret.

Verum admonitus excessisse regium fastigium, divinam ex eo maiestatem sibi asserere coepit templumque numini suo et sacerdotes, et excogitatissimas hostias instituit. In templo simulacrum stabat aureum, amiciebaturque quottidie veste quali ipse uteretur. Cum Iove Capitolino, ut pari fabulabatur: Lunam plenam in amplexus suos invitabat. Templum Ierosolymitanum pertinaciter suo numini volebat dicari, fecissetque nisi Iudaei partim precibus, partim obstinatione moriendi perpulissent Petronium iam a legionibus minacem, ut maiorem religionis ac tot millium salutis, quam stulti imperii curam duceret. Incensus vero Caius Alexandrinorum Iudaeorum actionibus, acriter accusante eos Appione Grammatico, frustra defendente Philone, documentum dedit eius dicti, quod Philo maestis popularibus

subiecerat, adesse Deum illis, quibus iniuste irascuntur Tyranni, divinumque incipere auxilium, ubi humanum deficit. Petronius enim praeses Syriae, mortis a Caio damnatus, quod distulisset exsequi imperium, prius rescivit de caede domini, quam sua, atque in fumum abiit Caii indignatio.

De eius vitiis nescio an plura deceat memoriae prodi, nisi forte ut improbi saltem famae metu talia declinent. Immanitate ingenii tanta fuit ut in proprias saeviret necessitudines, humanumque sanguinem haud maioris faceret, quam aquam. Fratrem Tiberium inopinantem, repente immisso tribuno, interemit, M. Silanum socerum ad secandas novacula fauces compulit. Cum tribus sororibus stupri facta consuetudine, per Drusillae quidem mortuae numen semper deieravit, Agrippinam vero et Livillam, ut insidiarum adversus se Lepido conscias, Pontias in insulas relegavit. Macroni et coniugi eius Enniae, adiutoribus imperii, pro gratia cruentam mortem persolvit. Gallis Graecisque aliquot uno tempore damnatis, gloriabatur Gallograeciam se subegisse. Nec temere in quemquam, nisi crebris et minutis ictibus animadverti passus est, perpetuo notoque iam praecepto; Ita feri ut se mori sentiat. Tragicum illud subinde iactabat, Oderint dum metuant. Infensus aliquando turbae exclamavit: Utinam populus Romanus unam cervicem haberet. Quin palam queri de conditione suorum temporum non erubuit, quod nullis calamitatibus insignarentur. Atque identidem exercituum caedes, famem, pestilentiam, incendia, hiatum aliquem terrae, optabat. Quoties uxoris vel amiculae collum exoscularetur, addebat: Tam pulchra cervix, simul ac iussero, demetur. Exegit et votum ad Afranio Potito, qui periturum se pro eius salute voverat. Plurimos ob solam divitiarum opinionem perdidit. Nec pudicitiae virorum magis et mulierum, quam vitae pepercit. Liviam Orestillam, Lolliam Paulinam, alias non paucas maritorum toris abduxit, imo in palatio matronas nobiles publicae subiecit libidini. Nec pecuniae parcior, nepotinis sumptibus omnium prodigorum ingenia superavit. Vicies ac septies millies H S. a Tiberio relictum non toto vertente anno absumpsit. Itaque exhaustus atque egens ad rapinas convertit animum, vario et exquisitissimo calumniarum et auctionum, et vectigalium genere, inter quae et lenonius quaestus fuit. Edixit etiam strenas se ineunte anno recepturum, superque eas toto corpore aliquamdiu volutatus est. Militiam resque bellicas semel attigit, multa Germanis Britannisque vane minatus. Quos ut aliquo opere memorabili perterrefaceret, Baianum sinum trium millium, et sexcentorum fere passuum ponte coniunxit, contractis undique onerariis navibus. Prae hoc ponte Hellespontios illos Darii et Xerxis contempsit, cuius tamen nullus esset usus, nisi insana delectatio, cum interim detentis navibus, famem urbi induceret. Inde contractis in unum legionibus in Galliam proficiscitur, datoque repente pugnae signo, apud Oceanum conchas legere milites, galeasque et sinus iis implere imperat, spolia Oceani vocans, Capitolio Palatioque debita. Ob hanc insaniam maxima illi quaeque assentator senatus decrevit. At Gallus quidam sutor, cum Iovis specie pro tribunali sedentem conspexisset, mirifice excultum, risum clare sustulit: Interrogatus a Caio, quidnam ipsi esse videretur, [Gap desc: Greek word] respondit [Gap desc: Greek word] id est, magnum deliramentum. Idque dictum ob vilitatem conditionis impune tulit. Ferunt eum proposuisse Antium, deinde Alexandriam commigrare, interempto prius senatorii et equestris ordinis electissimo quoque. Sed talia molientem Chaerea Cassius et Cornelius Sabinus Tribuni, coniuratione facta oppresserunt, iacentemque et vivere se clamitantem reliqui XXX vulneribus confecerunt. Confossa est et uxor Caesonia, a qua

potionatus amatorio medicamento, sed quod cum verterat in furorem, creditur. Filia infans parieti allisa. Vixit annis XXIX, imperavit triennio et decem mensibus, Sub eo viguit Appion iste, Cymbalum mundi dictus, Didymi, quem [Gap desc: Greek word] , hoc est ferreis visceribus appellarunt ob continua studia, discipulus. Ei concertatio fuit cum Philone Iudaeo, de quo vulgatum illud ferebatur: [Gap desc: Greek words] L. Annaeus Seneca, Philosophus, Stoicus et Senator, propter cloquentiam invisus Caio, feminae cuiusdam astu servatus est, quae tabe cum consumi, et brevi interiturum confirmabat. Domitius Afer, et L. Vitellius, ille ob facundiam, hic ob rem adversus Artabanum bene gestam perituri, sagaci gloriae dissimulatione periculum evaserunt. Ac perfacetum est illud Vitellii, quaerente Caio, videretne iam lunam sibi accubantem, demittentis caput et obnubilantis prae reverentia, negantisque fas sibi esse Deos adspicere, quibus solis se invicem videre liceat.

T. CLAUDIUS DRUSUS CAESAR.

CAio interfecto libertatem Roma regustasset, si Quirites, ut olim, exercuissent ipsi militiam. Verum quia civium desidia in exercitum Barbaros externosque coegerat, corruptis moribus, auctoque habendi studio, oppressa libertas respirare non potuit. Igitur dum senatus, auctoribus Sentio Saturnino Cos. et M. Minutiano, gentem Caesarum exterminandam censet, Cratus militum unus e cohortibus palatium insidentibus, Tib. Claudium, Caii patruum, occultantem se reperit deformi latebra: protractoque eo exclamat apud socios; si sapiant, adesse principem. Et sane, quia vecors erat, mitissimus videbatur imprudentibus: quae res ei adversum nefariam patrui Tiberii mentem auxilio, neque apud fratris filium Caligulam invidiae fuerat, Quin etiam militares plebisque animos conciliaverat, dum flagrante suorum dominatione, ipse contemptu miserabilior haberetur. Nam praeter alia probra quoties post cibum addormisceret (quod ei fere accidebat) olearum ac palmarum ossibus incessebatur, aut soccis induebantur manus, ut repente expergefactus faciem sibi confricaret. Talis ergo ad commilitones fluctuantes, nec quicquam adhuc quam frementes, perduciur. Ab his lecticae impositus, et quia servi diffugerant, vicissim succollantibus, in castra delatus est, tristis ac trepidus, pernoctavitque inter vallum, aliquanto minore spe quam metu. Nam consules cum senatu et cohortibus urbanis forum Capitoliumque occupaverant, asserturi communem libertatem. Ad firmandum cius imperium non parum contulit Agrippa Rex Iudaeorum, auctor et Claudio retinendae dignitatis, et senatui non offendendi veteranos. Itaque senatu segniore in exsequendis conatibus, et milite urbano praetorianis se aggregante, in Claudii nomen iuratum est, dataque singulis quina dena HS, primo hoc Caesarum fidem militis praemio pignorante. Sic Romae regia potestas firmata, proditumque apertius, mortalium conatus vacuos a Numine, cassosque esse. Paulo post Chaerea et Lupo exempli causa, ad supplicium ductis, Sabinus contempta venia, ferro se suo transegit. Claudius, quamquam ventri foede oboediens, vecors iuxta atque immemor, pavidusque animi et ignavus: pleraque tamen per formidinem egregie consultabat, nobilitatis praecipue suggestionibus, quae metu colebatur. Quippe stolidorum ingenia perinde agunt, uti monitores sunt. Ergo bonis auctoribus rescissa per eum acta Caii omnia: nemo exulum, nisi SC. restitutus, magistratuum cognitionibus sua auctoritas stabilita. Compressae et per Galliam Druidarum famosae superstitiones; duritia lenitasve legum multarum ex aequo et bono temperata. Ipse autem in cognoscendo ac decernendo mira varietate

animi fuit, modo circumspectus et sagax, modo inconsultus ac praeceps, nonnumquam frivolus, amentique similis. Feminam non agnoscentem filium suum, dubia utrinque argumentorum fide, ad confessionem compulit, indicto matrimonio iuvenis. De alio negotio ex tabella pronuntiasse creditur; secundum eos se sentire, qui vera proposuissent. Propterea usque eo eviluit, ut passim ac propalam contemptui esset. Laudantur tamen, quae de mancipiis constituit. Cum enim quidam aegros affectosque servos taedio medendi exponerent, omnes qui exponerentur, liberos esse sanxit: et si quis quem necaret, caedis crimine teneri. Ingratos et de quibus patroni quererentur, revocavit in servitutem. Studiis liberalibus pertinaciter deditus, Graecas latinasque historias scripsit, de vita etiam sua magis inepte quam ineleganter. Ordinatae per eum et equestres militiae: retenti sines, seu dati imperio Romano, Mesopotamia per orientem: Rhenus Danubiusque ad septentrionem: et a meridie Mauri accessere provinciis demptis regibus post Iubam, caesaque Musalamiorum manus. Simul ultima occasus, Britanniae partes contusae, quam solam adiit, Ostia profectus mari: nam cetera duces curavere. Antiocho Comagenam Syriam a Caio ablatam reddidit. Confirmavit auxitque Agrippae regnum, adiecta Iudaea et Samaria. Is liberalitate et omni genere popularitatis valde sibi conciliavit animos Iudaeorum. Catenam auream, quam pro ferrea ei largitus fuerat Caius, Ierosolymae in templo suspendit, instabilitatis fortunae monumentum. Summoto Theophilo, Simonem Cantharam summo ornavit sacerdotio, qui tamen paulo post ademptum honorem, in Matthiam Ionathae fratrem transtulit. Et continue degens Ierosolymis, Iudaismum et maiorum instituta strenue propugnabat. Longius autem provectus, popularis aurae studio, Iacobum Christi Apostolum, fratrem Iohannis, nefarie occidit, Petrum in carcere habuit, producturus et illum post Paschales ferias ad supplicium, ut cruentos Iudaeorum oculos innoxio sanguine pasceret. Sed Dominus, cui serviebat Petrus, misso Angelo exemit eum vinculis, Claudii anno tertio, quo Paulus et Barnabas, par nobile Apostolorum, Symbolam ab Antiochenis erogatam (apud quos Christianorum nomen primum eluxerat) ad usum pauperum repraesentarunt Ierosolymae. At Agrippas paulo post Caesaream profectus, dum ludos edit apparatu plus quam regio, et veste argentea totus coruscat, DEUS salutatur ab adulante turba. Qui cum intolerandam blasphemiam non redargueret, repente conspecto bubone, quem ante septennium, Tiberio dira minantem, Germanus ei quidam monstraverat, percussum se sensit ilico a Deo, cuius honorem rapuerat, ac verminante intus corpore, quinto post die, nihil remittente cruciatu, vitam finit, cum Tetrarchiam Philippi tenuisset annis VII, Iudaeam vero cum Samaria et Abilena tribus. Anno Christi XLIV, Claudius Cuspium Fadum in Iudaeam misit, filio Agrippae nondum maturo rerum administrationi. Herodi autem regi Chalcidis ius eligendorum pontificum attribuit, qui amoto Elioneo, Iosephum Camydae filium praefecit sacerdotio, eique vicissim deiecto substituit Ananiam Nebedaei, veritatis Christianae inimicum.

Artiorem hisce temporibus annonam Christianis praedixit propheta Agabus, quam illi mutuis sublevarunt subsidiis. Helena etiam Adiabenorum regina, cuius filius Izates Iudaicam religionem amplectebatur, de suis thesauris largiter succurrente communi inopiae. Romae ob assiduas sterilitates detentus in medio foro Claudius, convitiisque a turba ac simul fragminibus panis instratus, aegre evasit in Palatium, nihil non commentus postea, ad invehendos etiam in tempore hiberno commeatus. Nam et negotiatoribus certa lucra proposuit, suscepto in se damno, si quid per tempestates

accidisset, et naves mercaturae causa fabricantibus magna commoda constituit. Ostiensem portum ingenti construxit sumptu, in aquaeductus sestertia quingenta LUM erogavit, fontibus a XL lapide in omnes urbis montes derivatis. Idem postea Messallinae coniugis, simulque libertorum delinimentis, quibus semet dederat, in pravum abstractus, non illa modo tyrannorum admisit, verum quae postremum genus mulierum atque servile quibat facere viro amenti dominoque. Namque uxor primo passim, quasi iure adulteris utebatur: eoque exstincti cum suis plerique, ingenio seu metu abstinentes, dum illa pervagatis mulierum artibus peti a se petitis criminatur. Dehinc atrocius accensa, nobiliores quasque nuptas et virgines, scortorum modo, secum prostituerat: si qui talia horruerat, afficto crimine, in ipsum omnemque familiam saeviebatur. Namque Claudium natura performidolosum, iniecto metu sui agitabant, maxime coniurationis: quo commento liberti etiam, quos vellent, perditum ibant. Qui primo sceleribus colludentes, ubi pares patronae facti sunt, eam quoque ignaro, quasi iubente tamen domino, per satellites interfecerunt: Et sane in id progressa mulier erat, uti Claudio animi ac pellicum gratia Ostiam profecto, Romae nuptias cum C. Silio palam agitaret.

Inquietissimae sub haec orientis res fuere. Iudaeam Theudas praestigiator turbabat, assimilis illi, qui temporibus Archelai populum seduxisse memoratur a Gamaliele, nisi forte idem hic, et temporis lapsus Iosepho fuit. Factione eius disiecta, Cuspius Fadus Procurator cervicem plano abscidit. Apud Parthos atrocius tumultuatum est. Gotarzes fratri Artabano praeparata nece, regnum rapuerat: Parthi metu saevitiae eius Bardanem acciverant. Bardanes subito exterritum fratrem. proturbavit quidem, sed implicatus obsidio validae urbis Seleuciae, spatium et Gotarzi respirandi, et Mithridati occupandi Armeniam dedit. Paulo post communibus moti periculis, fratres in foedus coeunt. Bardanes potior regno habitus, recuperare Armeniam nequivit, prohibitus a Vibio Marso legato Syriae. Mox autem Gotarzis a nobilitate revocati victor iterum, cum non perinde amorem inter populares, quam metum apud hostes quaereret, sub venatione primam intra iuventam a suis interficitur. Eius morte turbatiores Parthi, dum multi ad Gotarzen inclinant, quidam ad Meherdatem, prolem Phraatis, obsidio Romanis datum; praevalentis bello Gotarzis luxum saevitiamque perosi, occultas ad Claudium preces mittunt, quibus Meherdatem permitti patrium ad fastigium orabant. Erat is annus Claudii septimus, ab urbe condita octingentesimus, quo ludos saeculares magno apparatu edidit, anno sexagesimo octavo post editos ab Augusto. Questus tunc in Senatu est, externas superstitiones valescere, laboravitque ne aruspicina, vetustissimus Italiae ritus, inter prospera exolesceret.

Scilicet iam fructificabat inter omnes gentes Christi Euangelium, a Matthaeo etiam Apostolo in scripta relatum. Paulus et Barnabas Apostoli, a Spiritu Sancto emissi ex urbe Antiochia, in Cyprum pervenerant, ubi Sergium Paulum proconsulem Romanum Christo adiunxerunt, Elymae Mago, cui hactenus attenderat, subitaneam caecitatem imprecati. Paulus eo tempore ecstasi in tertium caelum raptus, e Papho Cypria in Pamphiliam, inde in Pisidiam delatus est cum Barnaba, sermonemque Dei per totam Asiam seminavit, ut taceantur, quae Petrus interim, aliique Apostoli passim propagando Dei regno peregerunt. Constat enim Andronicum et Iuniam, nec paucos alios, Romanam urbem Christi notitia imbuisse, antequam eo vel Paulus vel Petrus venerint.

Nec digni hic fide auctores sunt, qui Romanos prima fidei Christianae initia a Petro habuisse prodidere. Paulus enim

anno decimo quarto, post suam ex Arabia reversionem, Ierosolymam adiit, comitantibus eum Barnaba et Tito, communicaturus cum Apostolis de quaestione, vehementer tunc agitata inter gentes, utrum legis Mosaicae observantia ad caelestem requiratur beatitudinem. Ibi anno Claudii decimo Petrum, Iacobum et Ioannem reperit, convenitque inter eos, sola Iesu Christi gratia omnes homines salutem aeternam tenere. Cavenda tamen non tantum crimina, sed et speciem habentia criminum, ut Deo obsequium, proximo charitas praestetur. Barnabae et Paulo comites ierunt Iudas et Silvanus prophetae, Apostolorum decreta firmaturi. Sic ubique locorum prisca superstitio ruit, frustra querentibus, quibus [Orig: queis] stultus antiquitatis error mentem occaecarat.

Germanorum tunc nationes discordabant. Cheruscis regem misit Claudius, stirpis Arminii, sed in Italia educatum, qui varia fortuna regnavit. Domitius Corbulo Frisios Romanis infensos compescuit. Hedui senatorum in urbe ius adepti. Senatores probris famosi de se ipsis consultare, et sponte exire ordinem iussi. Condito lustro, censa civium Romanorum LXIX centena et XLIV milia. Nec mirum, venali iam cuivis civitate.

Sufficitur deinde apud Iudaeos Fado Tiberius Alexander, e Iudaeo gentilis factus: Illi Ventidius Cumanus, Iudaeorum delicta intempestivis remediis non tam curans, quam accendens. Sub eo ex unius impudentia militis, nudata genitalia populo ostendentis, ingens seditio per ipsos azymorum dies oritur, quae XX Iudaeorum milia absumpsit. Tunc Caius Cassius Meherdatem Parthis regem adducturus, Ezatis Adiabenorum, et Abbari Edessenorum regis nudatus auxiliis, (quos reges Christianismo tinctos accepimus) frustra fuit. Meherdates in Gotarzis manus venit, qui eum decisis auribus vivere passus est, ostentui clementiae suae, et in Romanos dehonestamento. Gotarze aegritudine aut insidiis exstincto, accitus est in regnum Vonones, qui brevi et inglorio perfunctus imperio, Vologesen filium successorem habuit.

Ceterum Romae sublata Messalina, soli omnia liberti poterant, ex quibus Felicem legionibus Iudaeae praefecit Claudius, Posidio Eunucho inter viros fortissimos honorem habuit, Polybium inter consules medium incedere fecit. Hos omnes anteibant, Narcissus ab epistolis, dominum se gerens ipsius sui Domini, Pallasque praetoriis ornamentis sublimatus, adeo divites, ut causante Claudio inopiam fisci, lepidissimo elogio vulgatum sit; Abunde ei pecuniam fore, si a duobus libertis in societatem reciperetur. Hi stupris, exilio, caede, proscriptionibus omnia foedabant, eoque herilem stultitiam perpulere, ut senex fratris filiam in nuptias concupisceret. Ea erat Iulia Agrippina, soror Caii, versaque ex ea civitate, cuncta feminae oboediebant, non per lasciviam, sed severae palam, ac saepius superbae, cuique nihil esset impudicum, nisi dominationi expediret. Nam conciliator incesti matrimonii Pallas, stupro eius illigatus, stimulavit Claudium, ut filium Agrippinae ex Domitio Aenobarbo susceptum adoptaret, qui Nero appellatus, ac gener iuxta Claudii, filiusque effectus est, cum pernicie Britannici, quem ex Messalina is genuerat. Igitur Agrippina, quo vim suam sociis quoque nationibus ostentaret, in oppidum Ubiorum, ubi erat genita, Veteranos coloniamque deduci imperat, cui nomen inditum ex vocabulo ipsius. Per quae tempora Vannius, Suevorum rex a Iubellio Hermunduro et Ligiis regno exutus, agros in Pannonia accepit a Claudio: et Caractacus Silurum rex a Marco Ostorie debellatus, Agrippinae auxit insolentiam, cum Camalodunum quoque in Brittanniam valida veteranorum deduceretur manus, praesidium in rebelles, et imbuendis ad officia legum sociis. Firmandae mox

Neronis potentiae, praetoriarum cohortium regimen transfertur in Afranium Burrhum, gnarum cuius sponte tantos honores adipisceretur. Premente autem iterum frugum egestate, clamoribus circumvasere Claudium turbidis plebes, pulsumque in extremam fori partem urgebant, donec militum globus irruentes perrupit.

Praeerat eo tempore Samaritis Felix, Pallantis frater: Cumano Iudaeorum et Galilaeorum natio habebatur. Hi ad deterrima aemuli, discordes iam olim Iudaeos et Samaritas acrius accendere. Igitur raptare inter se, immittere latronum globos, componere insidias, aliquando proeliis congredi, spoliaque et praedas ad Procuratores referre. Arsissetque bello provincia, ni T. Vinidius Quadratus Syriae rector subvenisset. Nec diu adversus Iudaeos, qui in necem militum proruperant, dubitatum, quin capite poenas luerent. Cumanus cum Anania Pontifice, et Anano duce, Romam ad dicendam causam missus, damnatusque flagitiorum est unus, quae quo deliquerant, et quies provinciae reddita. Claudius Felix potentia fratris subnixus, solus ex eo provinciam tenuit. Claudius anno imperii sui duodecimo Agrippam iuniorem donavit Ituraea, Trachonitide, Batanaea et Abila. Eius sororem Drusillam, mulierum pulcherrimam, Felix amore amens, ab Azizi Emesenorum regis toro blanditiis abduxit, cuncta sibi malefacta impune ratus ob lubricam aulae gratiam.

Eo tempore Iudaei et Mathematici Roma pulsi sunt. Iudaei, ut ait Suetonius, quod impulsore Christo assidue tumultuarentur: rectius, quod Christi caelorum regis imperium ferre nollent, et Christianis semper excirent turbas. Hoc edicto etiam Aquila et Priscilla, ex Iudaeis Christiani, urbe et Italia eiecti, Corinthum navigarunt, ubi se ad eos applicuit Paulus, cum iam divina visione monitus Macedoniam, et in ea Philippos ac Thessalonicam Euangelio replevisset. Athenis quoque Dionysium Areopagitam et alios Christi fecisset partium, attestante ubique veritati suae DEO, per aegritudinum humanarum sanationes, et denudata daemoniorum passim regnantium ludibria. Atque ex Athenarum sane urbe, superstitionis quondam Graecanicae matre, primas Paulus litteras dedit, caelestis veritatis ad Thessalonicenses, omnesque deinceps populos nuntias. Corinthi quoque socios e Macedonia nactus, quos istic reliquerat, Silam et Timotheum, Iudaeos primum, deinde plerisque illorum obnitentibus, Graecos edocuit viam verae per Christum beatitudinis, multumque ei populum ibi sesquiannuo ministerio acquisivit.

Decimo tertio Claudii anno suis fetus Romae editus, cui accipitrum ungues, ex impudica matre rapacem principatum et sanguinarium portendit, qui mox secutus, Nerone ad gubernacula admoto. Etenim Agrippina vocem metuens Claudii, quam temulentus iecerat, fatale sibi, ut coniugum flagitia ferret, dein puniret: infundi boletorum venenum delectabili eius cibo curat. Cumque soluta alvus subvenisse videretur, per Xenophontem medicum pinnam rapido veneno illitam faucibus demittit. Vixit annos LXIV, imperavit tredecim, et ad menses novem. Funus, ut quondam in Tarquinio Prisco, diu occultatum, dum arte muliebri corrupti custodes aegrum simulant, et Nero privignus eius imperii iura firmat. Narcissus, Domini sui custos fidissimus, interim ad aquas calidas ierat, mox morte eum sequi coactus. Sub eo quaedam terrae ex aquis emerserunt, partim divina virtute, partim humana.

In Aegeo mari inter Theram et Therasiam repente insula XXX stadiorum erupit, nocte qua defectus Lunae acciderat Fucinum in Marsis lacum exsiccare coepit Claudius, XXX hominum milibus XI annos sine intermissione operantibus, sed non perfecit. Visus est apud Aegyptum et Phoenix, quam volucrem ferunt anno

500 ex Arabia memoratos locos advolare. Ubi mors propinquet, suis in terris struere nidum, eique vim genitalem adfundere: ex qua fetum oriri patris sepultorem. Sed Tacitus hoc naturae miraculum tradit apparuisse P. Fabio, L. Vitellio Coss. id est, anno Christi 34. cum paulo ante divinus iste Phoenix Christus e mortuis revixisset.

Claudio regnante, Philippus Apostolus apud Hierapolim Asiae, dum strenue evangelizat, in crucem actus, lapidibusque occisus scribitur. Simon contra magus, homo plenus Satana, Romae statua honoratus, cum titulo: Simoni Deo sancto.

Claruit tunc Q. Curtius Rufus, scripta Alexandri historia, quam ornamentis triumphalibus a Claudio tributis notior. Dedecus natalium eius velaturus quondam Tiberius, dixit; Curtius Rufus videtur mihi ex se natus. Aciolus Aviola consul erat eo anno, quo decessit Claudius, qui cum postmodum mortuus exportaretur, in rogo revixisse: et quoniam subveniri non potuerat, praevalente flamma, vivus crematus proditur. Certiori fide constat, Tabitham Ioppensem viduam a Petro Apostolo vitae restitutam, Paulumque a lapidatoribus Lystranis pro mortuo habitum, respirasse, verbumque vitae innumeris nuntiasse mortalibus.

NERO CLAUDIUS CAESAR.

NEoni antea Domitio Aenobarbo nomen erat, a patre Domitio omni genere vitae detestabili, quique inter gratulationes amicorum negavit, quicquam ex se et Agrippina nisi detestabile et malo publico nasci potuisse. Septendecim annos natus orditur imperium a pietatis ostentatione, Claudiumque apparatissimo funere elatum laudat consecratque. Matri summam omnium rerum publicarum privatarumque permittit. Ex Augusti praescripto imperaturum se professus, neque liberalitatis, neque clementiae, nec comitatis quidem exhibendae ullam occasionem omisit. Graviora vectigalia aut abolevit, aut minuit. Et cum de supplicio cuiusdam capite damnati, ut ex more subscriberet, admoneretur, Quam vellem, inquit, nescire litteras. Agenti senatui gratias respondit, cum meruero. Afranius Burrhus et Annaeus Seneca, rectores imperatoriae iuventae, et pari in societate potentiae concordes, diversa arte ex aequo pollebant: Burrhus militaribus curis et severitate morum; Seneca praeceptis eloquentiae et comitate honesta. Iuvantes invicem, quo facilius lubricam principis aetatem si virtutem aspernaretur, voluptatibus concessis retinerent. Certamen utrique unum erat contra ferociam Agrippinae, quae cunctis malae dominationis cupidinibus flagrans, habebat in partibus Pallantem, quo auctore Claudius incestis nuptiis et adoptione exitiosa semet perdiderat. Sed neque Neroni infra servos ingenium. Liberales disciplinas omnes fere puer attigerat. Primus tamen Romanorum principum alienae egebat facundiae. Nam a Philosophia eum mater avertit, fingens imperatori contrariam esse: a cognitione veterum Oratorum abstraxit Seneca praeceptor, quo diutius in admiratione sui detineret. Itaque vividum animum in alia detorsit. Celare et pingere, cantus aut regimen equorum exercere, et aliquando carminibus pangendis, inesse sibi elementa doctrinae ostendere. Primo quinquennio tantus fuit, augenda urbe maxime, ut Traianus testaretur, procul differre cunctos principes Neronis quinquennio; quo etiam Pontum in ius provinciae, Polemonis permissu, redegit: itemque Cottias Alpes, Cottio rege mortuo. Quare satis compertum, neque aetatem impedimento virtuti esse, et facile virtutem mutari corrupto per licentiam ingenio, omissamque adolescentiae quasi legem perniciosius repeti. Permisso primum Actes libertae amore, exuit obsequium in matrem, foeditatem rei exprobrantem, et Pallantem libertum cura rerum dimovit,

pactum antea, ne cuius rei in praeteritum interrogaretur. Urgentibus mox Agrippinae minis, de Britannico, vera Claudii stirpe, in imperium collocando, decoctum a Locusta venenum cenanti secum fratri dare imperavit. Et cum ille ad primum gustum concidisset, comitiali morbo ex consuetudine correptum apud convivas ementitus, postero die raptim inter maximos imbres translatitio extulit funere. Locustae pro navata opera impunitatem praediaque, sed et discipulos dedit. Tertio imperii anno itinera urbis, lupanaria et diverticula, veste servili in dissimulationem sui compositus, pererrare coepit, comitantibus, qui raperent ad venditionem exposita, et obviis vulnera inferrent: adversus ignaros adeo, ut ipse quoque acciperet ictus et ore praeferret. Quarto largitiones in spectacula edicto cohibuit, quia magistratus provinciarum quae libidine deliquerant, ambitu isto assueverant propugnare.

Et Pomponia Graecina insignis femina, A. Plautio, qui ovans, sub Claudio de Britannis se retulerat, nupta, ac superstitionis externae (sic Christianismum appellitabant) rea, iudicioque permissa mariti et propinquorum, insons pronuntiatur. Longa ei deinde aetas, nec cultu nisi lugubri, nec animo fere nisi maesto egit. Tertium consul Nero Valerio Messallae collegae suo quingena sestertia dedit, quibus paupertatem innoxiam sustentaret. Tunc mollibus initiis prolatatum inter Parthos Romanosque de obtinenda Armenia bellum, acriter sumitur: quia nec Vologeses sinebat fratrem Tiridatem dati a se regni expertem esse, aut alienae id potentiae donum habere: et Domitius Corbulo dignum magnitudine populi Romani rebatur, partam olim a Luculle Pompeioque Armeniam recipere. Sed Corbuloni plus molis adversus ignaviam militum, quam contra perfidiam hostium erat. Dimissis tamen aut correctis, quorum inutilis opera erat, Antiochum Comagenum et Pharasmanem Iberum reges, socios adsciscit. Rhadamistus enim, Pharasmanis filius, Armeniam ante scelerata affinis sui caede acquisitam, scelere vicissim alieno amiserat: Unde iam Pharasmanes vetus adversus Armenios odium promptius exercebat. Sic captis Artaxatis immissus ignis, deletaque et solo aequata sunt, quia ob magnitudinem moenium teneri fine valido praesidio non poterant. Tandemque adactus Tiridates, ut Armeniam Romae tamquam Neronis beneficium acciperet.

Atque hactenus flagitiis et sceleribus velamenta quaesiverat Nero, publicanorum etiam immodestiam aequissimis legibus coercuerat, promptus omnia vectigalia rescindere, ni impetum eius Senatores attinuissent. Post haec autem Sabinae Poppaeae amoribus illigatus, feminae illustris, cui cuncta alia praeter honestum animum fuere, commendante eam aut lenocinante marito Salvio Othone, palam pro pellice eam ac tandem occisa coniuge Octavia, Claudii filia, uxoris loco habuit. Eo anno Frisii vicinos Rheno locos a Caesare postulaturi, cum per otium Romae cognovissent, sedere inter senatores earum gentium legatos, quae virtute, et amicitia Romana praecellerent, nullos mortalium armis aut fide ante Germanos esse exclamant, digrediunturque et inter patres considunt. Quod comiter acceptum a visentibus, quasi impetus antiqui, et bona aemulatio. Pernicioso contra ambitu Hermunduri inter se et Catti certarunt, dum flumen sale gignendo fecundum et conterminum vi trahunt. Proelium enim Cattis exitio fuit.

Secutum mox Neronis parricidium. Instigante enim Poppaea crebris criminationibus, eo impietatis prorupit, ut matrem Agrippinam solutili primum nave Oceano demergere statueret, cumque evasisset periculum, per Anicetum eam libertum interficeret, non dissuadentibus Seneca aut Burrho, sed eo descensum credentibus, ut nisi praeveniretur

Agrippina, Neroni pereundum esset. At contaminatam ab eo, plures habent, dum ipsa dominandi ardore, scelere quolibet subici filium cupit. Itaque sol repente obscuratus, qui abhorruit tantum nefas, et mulier Romae anguem enixa est. Neque sceleris conscientiam, quamquam exquisitis et militum, et senatus populique gratulationibus confirmaretur aut statim, aut numquam ferre postea potuit Nero: saepe confessus exagitari se materna specie, verberibus Furiarum ac taedis ardentibus. Reliquum vitae eo dedecore egit, ut pigeat pudeatque referre huiusmodi quemquam, nedum rectorem gentium fuisse. Qui dum psallere per coetus, canere, et aurigari, Graecorum invento, in certamen Coronae cepisset, eo progressus est, uti neque suae, neque alienae pudicitiae parceret. Ad extremum amictus nubentium virginum specie, palam dote data, convenit in manum Pythagorae, lecto ex omnibus prodigiosis. Anxius quoque ob stellam crinitam, quae summis potestatibus exitium portendere putabatur, nobilissimo cuique exitium destinavit, duabus praesertim coniurationibus detectis, Pisoniana et Viniciana. Constat quosdam cum paedagogis et capsariis uno prandio pariter necatos, alios diurnum victum quaerere prohibitos. Nec posthac adhibitus modus aut delectus interimendi, quoscumque libuisset, adeo ut Paeto Thraseae etiam necis causa tristior et paedagogi, vultus esset. Mori iussis non amplius quam horarium spatium dabat. Ac ne quid morae interveniret, medicos admovebat, qui cunctantes continuo curarent. Ita enim vocabat, venas mortis gratia incidere. Luxuriae tam effrenis erat, ut retibus piscaretur aureis, frigidisque et calidis lavaret unguentis. Praeter domesticas ex insania principis clades, exorta sunt et alia Romano orbi mala. Dum enim Suetonius Paullinus Monam insulam expugnat, Britanni avaritia et fastu veteranorum in bellum acti; Camalodunum coloniam invadunt, 70 milia civium et sociorum trucidant, legionem Romanam vincunt. Verum mox punita defectio. Reversus Suetonius subito contracta x millium manu, parem antiquis victoriam peperit, octoginta Britannorum milibus caesis. Illi tamen successor missus Petronius Turpilianus, non irritato hoste, neque lacessitus, honestum pacis nomen turpi otio imposuit.

Eodem tempore cum Romanae urbis praefectum Pedianum Secundum servus, seu negata libertate, sive amore exoleti, infensus occidisset, vetere ex more omnis familia CCCC servi, qui sub eodem tecto mansitaverant, ad supplicium acti, urgente id C. Cassio, et omne magnum exemplum aliquid habere ex iniquo, dicente, sed quod contra singulos utilitate publica rependatur. Paulo post mors Burrhi, ut plures tradunt, veneno procurata Neronis, infregit Senecae potentiam, intra primum quadriennium regiae amicitiae, ter millies sestertium lucrati. Nam nec bonis artibus idem virium erat, altero velut duce amoto, et Nero ad deteriores inclinabat, tam foeda Senatus adulatione, ut lato in urbem Octaviae capite, quam patrator necis Agrippinae Anicetus a se vitiatam finxerat, dona templis decerneret, quaeque rerum secundarum olim, tum publicae cladis insignia faceret. Tandem et Pallas veneno interemptus, quod immensam pecuniam longa senecta detineret.

Leniter habitus Cesennius Poetus, qui obsessus a Vologese Partho ignominiose Armenia cesserat. Facete enim Nero ignoscere se dixit, statim, ne tam promptus in pavorem longiore sollicitudine aegresceret. Mox Corbulo coegit Teridatem, ponere apud effigiem Neronis insigne regium, nec nisi de manu Caesaris resumere.

Valescentibus autem in dies Neronis vitiis, perque ea malis publicis, decimo imperii anno in Christianos quoque

palam saevire primus Caesarum occoepit. Laborabant illi omnium improborum, quibus semper abundat terra, et tum maxime, odio, quod vel sola Pauli acta monstrant. Achaeorum enim ad tribunal eum rapientium malignitati obstitit proconsul Iunius Gallio, frater Senecae, quaestiones de religione ad suum non pertinere forum, testatus. Progressus Ephesum Paulus, inde Ierosolymam, Ierosolyma reversus Antiochiam, in conspectu omnium dictitavit collegae suo Petro, haudquaquam cogendos ad Iudaismum, qui Christo fidem dedissent, quandoquidem sola Domini gratia cuique sufficiat ad salutem. Firmatis deinde per Galatiam et Phrygiam discipulis, rediit Ephesum, et XII viris, quos Apollo vir disertissimus baptizaverat, impositione manuum linguas a Spir. Sancto igneas impetravit. Nihilominus blasphemiis proscissus Iudaeorum, segregavit coetum, et in schola Tyranni quottidianis disputationibus incumbens, tutam Asiam implevit Christianismo, sudariisque suis et semicinctiis aegritudines et daemonia profligavit. Sed tantam tamque prosperam impietatis demolitionem aegerrime tulit Satanas, praesertim cum malarum artium libri sublice cremarentur, rueretque omnis veneratio Dianae Ephesiae. Ergo in seditionem impulit Ephesios, auctore Demetrio argentario, cui superstitio quaestuosa erat. Qua DEI beneficio liberatus Paulus, in Macedoniam abiit, relicto Ephesi timotheo, cui plenam caelestis sapientiae epistolam misit, sicut et Tito, alii discipulo, Cretensibus nuper praeposito. Moratus autem trimestri spatio in Graecia, correxit Ecclesiarum defectus, et postea e Philippis Corinthios insigni libello erudiit, reversurus Ephesum, atque exinde in Syriam iturus. Verum consilio obstiterunt Iudaei, quorum pene captus insidiis, decrevit reflectere iter in Macedoniam. Inde per Titum et Lucam iterum scribit Corinthiis, literasque promissas subsecutus cum pecuniis subsidiariis, quas Achaia et Macedonia erogaverant, in usum pauperum per Iudaeam, Romanos Epistola omnium pulcherrima alloquitur, suumque ad eos aventum praedicit. In itinere apud Troadem Eutychum, lapsu exstinctum, reddit vitae, evocatisque Miletum Ephesiorum presbyteris, accurata oratione commendat eis ecclesiam, Hierosolymamque exspectatus pervenit, Ibi persuadetur a Iacobo, ut propter infinitam Iudaeorum Christo credentium multitudinem, Nazaraeorum caeremoniam cum aliis quattuor impleat. Quod dum agit, comprehensus per seditionem Iudaeorum, extractusque e templo confestim periisset, nisi tribunus Claudius Lysias in tempore opem tulisset. Cum enim plena esset seductorum et Pseudoprophetarum iudaea, suspicatus Lysias e numero illorum esse Paulum, tanto promptius intervenit. Deposcentibus eum morti Iudaeis, expeditisque iam loris, ut verberaretur, civitatis Romanae privilegio, et coram senatu Pharisaismi professione se tuetur. Maesto nocturnus adstitit solator Dominus Iesus, praedixitque deportationem in urbem Romanam, quae biennio post accidit. Interim ereptus coniurationi Iudaeorum, et accusationibus Ananiae Pontificis, auditur a Claudio, Felice et Drussilla. Sed perterritus Pauli oratione de iustitia, continentia, et extremo iudicio Felix, et a conscientia percussus, abrumpit sermonem, pecuniae quam disciplinae avidior. Nam et Ionatham Pontificem ob liberiora monita, immissis sicariis trucidaverat, et incontinentissimam semper vitam egerat. Ionathae suffectus Ismael, in primates quosdam, et pauperiores Sacerdotum convitiis et lapidationibus grassabatur.

Felix Romam revocatus poenas dedisset scelerum, nisi Pallantis eum fratris gratia protexisset. Paulum vero in gratiam Iudaeorum, quos infensos ei noverat, vinctum successori Porcio Festo reliquit. Festus optione Paulo facta, velletne Hierosolymae, an apud Caesarem iudicari,

cum Agrippam regem et Berenicen in consilium adhibuisset, insanire iudicat virum, cuius sapientiam non capiebat, volentemque mittit Romam: quo altero demum anno post varia maris pericula ventum est. Romae traditus Afranio Burrho Paulus, tunc superstiti, sub militis custodia biennium egit proprio in domicilio. Iudaeorum aliquibus interea ad Christum conversis, plerisque autem pertinaciter veritati adversantibus. Ex eo carcere Galatas et Ephesios aeternis epistolis erudiit. Prima Neronis cognitione, desertus licet ab amicis, tam valide semet defendit, ut spem opimam liberationis conciperet. Erat enim religionum usquequaque contemptor Nero, praeter unius Deae Suriae, quam caelestem Venerem aliqui appellant. Quam paulo post cum icuncula puellari commutavit, remedium eam insidiarum arbitratus. Quamobrem laxe habitus Apostolus, discipulos ad se confluentes in varias provincias evangelizatum dimisit, Timotheumque et Marcum evocavit ad se ex Asia. Per Epaphroditum Philippensibus, per Tychicum Colossensibus et Philemoni divina monita curavit. Quibus et spem fecit certam de sua liberatione. Per eundem postea Timotheum Hebraeis scripsit, criminumque mox absolutus in Asiam suscepit iter, comitante hactenus Luca, qui acta tunc Apostolica consignavit litteris. Eo digresso, Petrus Romam venisse intelligitur, ex qua urbe priorem epistolam, mox et alteram scripsit, latore Silvano, qui Pauli quondam comes eximius. Epiphanius auctor est, Paulum peragrata Hispania Romam rediisse. Tunc fertur illustris illa adversus Simonem Petri ac Pauli congressio. Qui cum magicis artibus, ut se deum probaret, duobus suffultus daemoniis evolasset, orationibus Apostolorum fugatis daemonibus, delapsus in terram, populoque inspectante disruptus est.

Occisum a Nerone Paulum cum Petro Collega, plerique tradunt, sed alii duodecimo, alii decimoquarto, quidam decimo imperii anno, cum scilicet offensus deformitate veterum aedificiorum tyrannus incendisset urbem, abolendaeque infamiae subderet reos Christianos, vulgo invisos, odiique obtentu publici quaesitissimis poenis afficeret. pereuntibus addita ludibria, ut tergis ferarum contecti, laniatu canum interirent, aut crucibus affixi, aut flammandi, aut ubi defecisset dies, in usum nocturni luminis urerentur. Unde miseratio vel apud hostes orta, tamquam non utilitate publica, sed in saevitiam unius absumerentur, prout res erat. Secuta horribilis strages plerorumque nobilium, ut Pisonianae coniurationis reorum, inter quos Annaeus Seneca, educator principis, M. Annaeus Lucanus poeta, Fenius Rufus praetorio praefectus, Vestinus Cos. plurimique alii, ob metum invidiamve, etiam insontes exstincti.

Ac ne cuius non caedis obnoxium esset cruentum ingenium, Poppaeam quoque uxorem gravidam fortuita iracundia, calcis ictu interemit, dignam tali exitu ob impudicitiam saevitiamque. Nec defuit divina indignatio, quae ipsis hominum oculis occurreret, quod nulla caeli intemperie, uno autumno, triginta funerum milia in rationem Libitinae venirent, pestilentibus morbis absumpta. Atque illi quidem communi mortalitate praevenisse saevitiam tyranni videbantur, quae mox recruduit, Petroniumque Arbitrum, eruditi luxus ganeonem, cum aliis melioribus abstulit. Hic antequam interiret, flagitia principis sub nominibus exoletorum feminarumque, et novitate cuiusque stupri perscripsit, et obsignata misit Neroni. Actus et in exilium est Rufus Musonius Philosophus, Annaeus Cornutus Grammaticus: alii salutem a Tigellino, obscenissimo Neronis praefecto, pecunia magna redemerunt.

Paulo post Tiridatem stupenda magnificentia coronavit, ac ludorum causa transivit in Graeciam, ductans secum quasi copias saltatorum, histrionum,

tibicinum, aurigarum. Ibi Oedipum, Thyesten, Herculem, Orestem egit, Sporo in similitudinem Poppaeae exsecto nupsit. Mox oblitus se histrionem esse, Isthmum perfodere aggressus est, iamque exhaustus prodigalitate, calumniis et rapinis intendit animum. Corbulonem, per quem Tiridatem vicerat, ad mortem adegit , damnantem se ipsum mollitiae, quod tali monstro tam diu pepercisset. Nulli delegavit officium, ut non adiceret, Scis, quid mihi opus sit; et hoc agamus, ne quis quidquam habeat.

Talem principem paulo minus XIV annis perpessus terrarum orbis, tandem destituit: initium facientibus Gallis, duce Iulio Vindice, qui tun eam provinciam obtinebat. Neapoli de eo motu cognovit die ipso, quo matrem occiderat. Postquam deinde etiam Galbam et Hispanias descivisse cognovit, collapsus diu sine voce, et prope intermortuus iacuit. Nuntiata et ceterorum exercituum defectione, varia agitavit. Sed ubi adventare Galbam didicit, senatusque sententia constitutum, ut more maiorum collo in furcam coniecto, virgis ad necem caederetur: desertus undique noctis medio egressus urbem, sequentibus Phaone, Epaphrodito, Neophytoque, et Spadone Sporo, semet ictu gladii transegit, adiuvante trepidantem manum impuro, cum prius exclamasset, Itane nec amicum habeo, nec inimicum? dedecorose vixi, turpius peream. Egredienti urbem tremuit terra, animaeque hominum ab ipso interfectorum velut insultare ei visae. Cum aegre moreretur, Epaphroditus eum confecit. Vixit annos XXX, menses IX, regnavit XIII, menses VIII, ultimus eorum, qui ab Aenea et Augusto ducebant genus.

Idem constitutis similibus sibi procuratoribus, Iudaeos ad rebellionem impulerat.

Etenim Albinus nemini non cuiusvis gratiam delicti fecit, nisi qui pecunia careret. Antequam is veniret in provinciam, Ananus, Annae Pontificis filius Iacobum, Iesu Christi matertera natum, pluresque alios obiecta legis praevaricatione, occidit. Quae ob facinora accusatus, excidit sacerdotio, substitutusque est ab Agrippa Iesus Damnaei, mox illi alius Iesus, Gamalielis filius. Qui cum dissidia invicem exercerent, saepe ad lapides utrinque ventum est, lapsaque in dies in deterius Iudaeorum Res publ. Deo, impietatis ac caedium poenas a nefario populo exigente.

Itaque Albinum excepit Gessius Florus, qui fretus Poppaeae gratia, nihil sibi ad summam in rapinis et suppliciis, iniquitatem reliquum fecit. Irrisit et Iudaeos, precantes Cestum Gallum legatum Syriae, ut pestem illam provinciae submoveret. Accessit et alia calamitas Iudaeorum Caesariensium, quos Nero iure civitatis privaverat, eosdemque florus fallacibus promissis in Syros quasi armabat, ut defectioni praeberet materiam. Eam mox acrius accendit sacrilegio, conviciis ob id proscissus publice, quorum auctores cum dedi ad supplicium postularet, deprecante populo, diripi urbem imperavit, nec paucos interfici. Tolerabatur et haec iniuria, prudentissimis quibusque plebem mitigantibus, et ad occurrendum cohortantibus exercitui. Sed contemptim habebat miles officium populi, a Floro id praemonitus, irritatosque in iram Iudaeos gravi cum cade in urbem redigebat. id belli initium fuit, anno Neronis XII. Mox enim Iudaei castellum Masada adorti, Romanos omnes trucidarunt, et Eleazarus, Annae pontificis, eius qui Christo illuserat, nepos persuasit sacerdotibus, ne amplius pro Caesare immolarent. Cumque meliora suadentibus nequaquam obtemperaretur, missi ab Agrippa equites, ut urbi praesidio essent, eiecti; Romani praesidiarii etiam contra datam fidem iugulati sunt. Additi caedi Ananias Pontifex, Annae filius cum fratre, et Manahemus, qui tyrannidem invasurus videbatur. Eodemque die (sabbatum erat)

Caesarienses XX Iudaeorum milia necarunt, qua caede tota gens efferata, vicissim in Syros Graecosque coepit grassari, ut non Palaestina tantum tota, sed et vicinae regiones, et Alexandria Aegypti, sanguine exundarent, in qua sola urbe L Iudaeorum milia periere. Bellum hoc longe tristissimum multis ante prodigiis est denuntiatum. Supra civitatem sidus stetit gladio simile, et per annum perseveravit. Paschate huius anni, lux diei instar clara in templo, dimidiam horam fulsit, signans adesse lucem, sed brevi evanituram. Orientalis porta aenea sponte patuit; audita et vox, migremus hinc, solitudinem, et discessum numinis indicans. Visae et armatae acies tranantes nubila, et civitati circumfusae. Immo quod horribilius, cum Iesum quondam Dei filium renuissent audiret, coacti sunt audire per septennium alium Iesum Anani filium, hominem plebeium et rusticum, noctes diesque vociferantem, Vox ab oriente, vox ab occidente, vox a quattuor ventis; vox in Ierosolymam et templum, vox in maritos novos, novasque nuptas, vox in omnem hunc populum. Verberibusque ob id contusus, ad singulos ictus respondebat, vae Ierosolymis. Maxime autem diebus festis vociferabatur, donec tandem in obsidione conquievit, ad extremum addens, vae etiam mihi; lapisque tormento missus statim eum peremit. Verum haec ostenta plerique, ut solet caecum vulgus, ex suis cupiditatibus, interpretabantur: Maxime eo dementati, quod sacri eorum libri Iudaeo cuidam hoc empore totius orbis imperium promitterent, qui fuit Christus Mariae virginis filius, non Vespasianus, ut cum Iosepho Suetonius et Tacitus opinantur.

Comprimere primos Iudaeorum ausus cupivit Cestius Gallus, Syriae praeses, assumptis in hoc sociorum regum auxiliis. Sed ad urbem progressus, cum imprudentius pedem referret, repellitur a Iudaeis iam prope furentibus, amissisque praeter machinas, v milibus peditum, et mille fere equitibus, Antiochiam recedit. Iudaei successu animosiores, duces bello gerendo creant, interque eos Ananum pontificem: Iosephum Matthiae filium, qui deinde hoc bellum descripsit, Galilaeae utrique praeficiunt. At meliores quique, Christiani praesertim, e Iudaea, tamquam navi pessum itura, mature enatabant.

Nero idoneum tanto bello ducem circumspiciens Flav. Vespasianum, Britannicis expeditionibus clarum, misit in Syriam, cui legatus ivit Titus filius, egregius belli iuvenis. Cum Ptolemaidem venisset Vespasianus, Sepphoris urbs Galilaeae maxima semet ei dedidit, moxque ex Aegypto, Syria, et a vicinis regibus Agrippa, Antiocho, Sohemo, Malcho, LX militum milia confluxere. Ductat ergo Galilaeam copias: non ferentibus vim Romanorum, qui cum Iosepho erant. Prima omnium Gadara expugnatur, inde Iapha, ubi XV Galilaeorum milia ceciderunt. Samaritae quoque in monte Garizimo oppressi, a Sexto Cereale, occisique undecim milia et sexcenti. Decimo tertio Neronis anno Iotapata, fortissime a Iosepho defensa, in potestatem Vespasiani venit, XL Iudaeorum milibus peremptis. Venit et Iosephus, optimum quidem ratus in bello pro patria mori, sed lege belli, id est, a victoribus trucidari: summumque scelus in DEUM creatorem esse, et a natura ipsa abhorrens, propria perire manu: Hic ergo, quod Vespasiano spem imperii faceret, benigna habitus custodia est. Excisa deinde Ioppe, deditur Tiberias, expugnatur Tarichaea, Galilaei ad Genesaram lacum tanta strage caeduntur, ut foetore et sanie totum stagnum horreret. Supra XXX milia venditi, sex milia Neroni ad perfodiendum Isthmon missi. Ibi Titi virtus enituit, qui equo in acie sub feminibus amisso, alterum inscendit, cuius vectorem contra se dimicantem interfecerat.

Secuta Gamalensium et Giscalorum exitia, totaque tandem Galilaea, postquam

multo sudore Romanos exercuisset, subacta: Supererant Iudaea, Peraea, et Idumaea. Ierosolymam obsidione cingere distulit Vespasianus, comperta e transfugis seditione, qua Iudaei laborabant, quam simulatione metus augendam putabat, ut suismet hostes armis conficerentur. Id quod evenit. Repleta enim latronibus urbe, nihil sacri profanique habentibus praedae erant opulentissimi quique. Anano sacerdoti Phannias quidam rusticus, sorte lectus sufficitur, ignarus quid rei esset, quod agendum susciperet. Quo facinore infensus ille, stimulat in Zelotas (sic semet appellabant, quasi legis patriae aemulatores diceres, qui perduelles erant honestatis) populum, Templumque De in speluncam latronum vertitur, confugientibus eo velut in castellum seditiosi, ipsumque sanctum profana turba polluentibus, quae abominatio manifestum desolationis praesagium cuivis cordato praebuit. Sic obsessi in templo Zelotae, Idumaeos advocant, eorumque XX milia nocturnis insidiis intromittunt, commissoque proelio supra VIII milia interfectorum dies ostendit. Direpta urbs, Ananus Pontifex, et primores plerique trucidati, ceterorum civium ad XII M. Zacharias Baruchi, quamquam a LXX iudicibus absolutus, medio in templo occisus est, corpusque in vallem provolutum. Nec sepultura dignabantur caesos, proditores eos, legisque patriae desertores criminati, quicumque ad Romanos profugere tentarent. Interim qui Masadam tenebant, totam regionem depraedabantur. Vespasianus a Gadarenis invitatus, Peraeam subigebat, habitatoribus ad Iordanem tunc restagnantem compulsis. Eos Placidus Tribunus horrenda strage peremit; XV M militum gladiis absumpta, innumera multitudo Iordane absorpta. Asphaltites lacus cadaveribus repletus est. Expugnata Gerasa, dum Ierosolymam obsidere parat imperator, affertur Neronem interiisse, eaque conficiendo bello mora intercessit.

Gerebat tunc consulatum Silius Italicus, Poeta egregius, florebat et Persius Satyricus. Epaphrodito Neronis liberto, qui impurae illius animae iam migraturae, latiorem viam aperuit, serviebat Epictetus magister virtutis,e t libertatis, quam omnem exscindere, quantum in se erat, Nero destinabat.

SERVIUS SULPITIUS GALBA. M. SALVIUS OTHO. AULUS VITELLIUS.

HI tres uno biennio imperium degustarunt potius, quam perceperunt. Galba septuagenario maior, primus extra urbem princeps lectus, maiore omnino favore et auctoritate cepit imperium, quam gessit. Quamquam enim multa documenta egregii principatus daret, tamen occisis plerisque crudelitatis Neronianae administris, haudquaquam tam grata ea erant, quam invisa, quae secus fierent. Ante sumptam dominationem, Africam Germaniamque laudabiliter administraverat, militem severissime tractans, ita ut ingresso eo castra, vulgaretur statim; Disce miles militare, Galba est, non Gaetulicus.

At in adolescentes infamis, ad vescendum intemperans fuit. Princeps factus, trium amicorum consilio, T. Vinii, cupiditatis immensae, Cornelii Laconis arrogantia socordiaque intolerabilis, et Iceli inertis liberti, cuncta disposuit, adeo ut inter Palatinas aedes pariter habitarent, et vulgo paedagogi dicerentur. Famae nec incuriosus erat, nec venditator. Pecuniae alienae non appetens, suae parcus, publicae avarus. Milites donativum poscentes verbo perculit, ut generoso, sic intempestivo, legere se militem solere, non emere. Maior privato visus, dum privatus fuit, et omnium consensu capax imperii, nisi imperasset. Octavo imperii mense, dum factione Othonis accensas legiones lorica tectus lenire contenderet, ad lacum Curtium caesus est, cumque eo Licinianus Piso, quem adoptaverat,

et tres tyrannidis administri. Iulius Vindex antea, dum proditum se putat, sua manu ceciderat, acie ictus a Virginio Rufo. Nymphidium Sabinum praefectum, qui praetorianos ingentibus promissis conciliaverat Galbae, sed postea sibi met ipsi circumdare concupierat purpuram, milites interfecerant. Sed iidem mox infensi Galbae ob avaritiam, quodque Neroniani imbutos moribus prisca habere disciplina conaretur, quemvis prae illo Dominum adscivere. Igitur Salvius Otho, Neroni quondam criminose familiaris, et in Poppaea uxore rivalis, potentiam invadit. Conatibus Galbae primus accesserat, sperans fore ut adoptaretur ab ipso. Sed postquam, Pisone praelato, spe decidit, ad vim conversus instigante super animi dolorem, etiam magnitudine aeris alieni, dominatui intendit animum. Neque enim dissimulabat, nisi principem se stare non posse: nihilque referre, ab hoste in acie, an in foro sub creditoribus caderet. Corruptis pecunia militibus, Galbae ob avaritiam infensis, in castra latus, nihil magis pro contione testatus est, quam id demum se habiturum, quod sibi illi reliquissent. Ab infima plebe appellatus Nero, nullum indicium recusantis dedit: Sed ea nocte per quietem pavefactus, gemitus edidit maximos, questus a manibus Galbae se deturbari visum. Ac sub idem tempus, Germaniciani exercitus in Vitellii verba iuraverant. Expeditionem in eum impigre atque etiam praepropere inchoavit, cumque trahi bellum oporteret, quam primum ipse decertaturus venit, sive ardori militum impar, seu sollicitudini. Et tribus quidem verum mediocribus proeliis, apud Alpes, circaque Placentiam, et ad Castoris vicit; novissimo maximoque apud Bebriacum, fraude superatus est: cum spe colloquii facta, quasi ad conditiones pacis militibus eductis, ex improviso dimicaretur.

Ac statim moriendi impetum cepit, magis pudore, ne tanto hominum periculo dominationem sibi asserere perseveraret, quam desperatione, ut multi opinantur. Quippe residuis integrisque etiam nunc copiis, quas secum ad secundos casus detinuerat, et supervenientibus aliis e Dalmatia, Pannoniaque et Moesia, immo ne victis quidem adeo afflictis, ut non in ultionem ignominiae quidvis discriminis ultro, et vel solae subirent, suo exitio commune malum voluit antevertere. Suos igitur omnes comiter ab se dimisit, hortatusque ut quisque, qua ratione posset, sibi consuleret: Quicquid deinde epistolarum erat, ne cui periculo aut noxae apud victorem forent, concremavit. Divisit et pecunias domesticis ex copia praesenti. Atque ita paratus morti, artissimo somno quievit, expergefactusque uno se ictu traiecit, XXXVIII aetatis anno, et XCV imperii die, adeo amabilis militibus propriis, ut plerique eius corpore viso, suis manibus interierint.

Sic Aulus Vitellius successit, patre L. Vitellio ter Consule, miri in adulando ingenii viro. Aulus omnibus probris contaminatus, ex infami Tiberii apud Capreas secessu. Caio per aurigandi, Claudio per aleae studium familiaris fuerat, iisdemque artibus Neroni, Proconsul Africae singularem innocentiam praestitit: a Galba in inferiorum Germaniam praeter opinionem erat missus, prae se ferente illud, nullos minus metuendos, quam qui de solo victu cogitarent. Satis constat, exituro viaticum defuisse, tanta rei familiaris egestate, ut uxore et liberis, quos Romae reliquebat, meritorio caenaculo baditis, domum in reliquam partem anni ablocaret. Castra vero ingressus nihil cuiquam poscenti negavit, atque etiam ultro ignominiosis notas, reis sordes, damnatis supplicia demist. Quare vix dum mense transacto, pronus ad res novas exercitus reptum e cubiculo imperatorem salutavit, consentientibus mox superioris Germaniae legionibus: qui a Galba ad senatum defecerant. Victo per absentiam eius Othone,

ut campos, in quibus pugnatum erat, adiit, abhorrentes quosdam cadaverum tabem, detestabili voce confirmare est ausus, dicendo, optime olere occisum hostem, et melius civem. Urbem ingressus comitia in decem annos ordinavit, seque perpetuum consulem. Homo non profundae modo, sed intempestivae quoque ac sordidae gulae, pronus vero ad cuiusque et quacumque de causa necem et supplicium fuit. In una cena, quam ei Vitellius frater exhibuit, supra ceteros sumptus duo milia piscium, septem avium milia apposita traduntur. Itaque octavo imperii mense desciverunt ab eo exercitus, Moesiarum atque Pannoniae, item ex transmarinis Iudaicus et Syriacus: ac pars in absentis, pars in praesentis Vespasiani verba iurarunt, aemulis inter se, ut solent, militibus, ne deteriores Hispanicis, qui Galbam, ac Germanicis, qui Vitellium, et praetoriis, qui Othonem fecerant, viderentur. Retinendae potentiae Vitellius nihil non largitus est, et tentavit. At ubique aut superatus, aut proditus, apud Cremonam praesertim, ab Fl. Sabino urbi praefecto, vespasiani fratre, sestertium millies pepigerat, arbitris militibus, imperio cedere. Sed postquam mox circumventum se nuntio ratus est, quasi renovato furore, ipsum Sabinum ceterosque adversae partis, cum Capitolio, quod saluti remedium ceperant, cremavit. Mox ubi vera esse, et propinquare hostes patefactum est, productus e latebra Palatii, quo se abdiderat, vinctis a tergo manibus circumducitur, ad spectaculum vulgi. Et ne homo impudens in extremis saltem, malorum, quae gesserat, rubore faciem demitteret, subiecto in mentum gladio, seminudus, multis caeno, fimo, et ceteris turpioribus dictu purgamentis vultum eius incessentibus, per scalas Gemonias trahitur, ubi Sabinum necari permiserat. Sic numerosis ictibus excarnificatus interiit, anno vitae 57. Hoc civili bello plurimum sanguinis fusum, Cremonae omnia sacra profanaque in igne consederant, anno CCLXXXVI quam erat condita. Annibali in Italiam ingruente, T. Sempronio et P. Cornelio Coss. Proelia ante ipsam urbem Romam multa et varia, dum Petilius Cerealis et Antonius Primus, Vespasiani duces, irrumpunt. Concurrere et in campo Martio in festae acies. Pro Flavianis erat fortuna, et parta toties victoria. Vitelliani desperatione sola ruebant. Simul cruor et strues corporum: iuxta scorta et scortis similes, prorsus ut eandem civitatem et furere crederes et lascivire. Expugnata vi praetorianorum castra, caesaque in urbe hominum LM. Cohibitus tandem a superveniente Licinio Mutiano miles, nomen sedesque Caesaris Domitiano, principis filio tradita.

Nihilo melior tum Iudaeae erat facies. Ioannes Levii F. Giscalis elapsus, et Simon Gerasenus seditiosorum duces, mutuis in se caedibus et lanienis saeviebant. Erant Simoni haud contemnendae copiae quibus ut Idumaeos vicit, ita ierosolymitas perterruit. Ergo intra urbem Ioannes, nullo non scelere grassatus, in templum compellitur, eique subigendo Simon intromittitur portis. Dum illi intra moenia confligunt, Vespasianus depopulatus confinia quaeque, cognitis autem patriae a Vitellio occupatae calamitatibus, Caesaream revertitur, ibidemque ab exercitu salutatus Imperator, in Aegyptum tendit ad praefectum eius Tib. Alexandrum, ut commeatu Romanos intercludat. Sed audita suorum victoria, Romam properat, filium Titum cum selectis copiis ad exscindendam Ierosolymam mittit, triplici iam seditione laborantem, quod Eleazarus superiorem templi partem Iohanni extorserat, et Simon cum Iohanne de reliquis contendebat.

FLAVIUS VESPASIANUS.

FLavius Vespasianus patre publicano T. Flavio Petronio, municipe Reatino ortus, per militarem industriam ad

imperium emersit. Claudio principe legatus legionis in Germania, inde in Britanniam translatus tricies cum hoste conflixit. Post consulatum administrata Africa comes Neronis, quod cantante eo, vel abscederet citius, vel obdormisceret, pene occisus, latebras quaesivit, cum praeter opinionem extrema metuenti, Iudaea cum exercitu oblata est. Vitellio et Othone rem publ. raptantibus, ad capessendum principatum ei multi hortatores, quidam etiam vates, lente admodum persuasere. Primus Aegypti praese Tiberius Alexander legiones in verba eius adegit, quam mox alii secuti. Ingens deinde fama, cum absens consulatum collega filio iniisset, ad urbem perrexit calliditate Mutiani a factione Antonii Primi, turbidisque legionibus vix tandem liberatam. Mutianus enim, velut usurpator imperii, impleto spe Hispaniae Antonio, vires occulte demisit, legione septima, quae flagrantissimi in eum amoris erat, in hiberna, tertia in Syriam, aliis alio dimissis. Petitium Cerealem praemisit in Germaniam, vehementer tumultuantem instinctu Iulii Civilis Batavi, cui pleraque Gallia accesserat, ipsaeque legiones vel iugulatae per fraudem, vel in partes traductae erant, Hordionio Flacco, ducibusque aliis interemptis. In Civilem sex legiones evocatae a Mutiano, venientisque exercitus fama, Galliarum civitates ad mitiora inclinatae Supervenit commune rebellantium malum discordia. Quidam cladibus, alii pudore labefactae fidei in Vespasiani fidem redacti, edixitque per manipulos Cerealis, ne quis in certamine iurgiove seditionem aut cladem commilitoni obiectaret. Crebris post haec et ambiguis proeliis, ac multo utrinque sanguine certatum, donec per occultos nuntios Batavis pax, Civili et Velledae Virgini fatidicae, cui plurimum ille tribuebat, monstrata venia, positisque armis tranquillitas populis reducta est.

Iulius Sabinus, qui se Caesarem cognominaverat, in sepulcro subterraneo novem annos cum uxore delituit, ex eaque quos sustulit filios. Tandem proditus capite poenas pependit.

Dum ista fiunt, Titus ante moenia Ierosolymorum positis castris instructas legiones ostentavit. Iudaei sub ipsos muros struxere aciem, rebus secundis longius ausuri: et si pellerentur, parato perfugio. Missus in eos eques cum expeditis cohortibus, ambigue certavit. Mox cessere hostes, et sequentibus diebus crebra pro portis proelia serebant, donec assidus damnis intra moenia pellerentur. Romani longum rati, famem hostium opperiri, ad oppugnandum vertuntur. Sed urbem arduam situ opera molesque firmaverant, quibus [Orig: queis] vel plana satis munirentur. Duos colles in immensum editos claudebant muri. Templum in modum arcis, propriique muri, labore et opere ante alios. Ipse porticus, quibus [Orig: queis] templum ambiebatur, egregium propugnaculum. Et pervicacissimus quisque illuc confugerant, eoque seditiosius agebant. Tres duces, totidem exercitus. Extrema et latissima moenium Simon, mediam urbem Ioannes, templum Eleazarus firmaverat. Sed proelia, dolus, incendia inter ipsos; et magna vis frumenti ambusta. Diebus azymorum cum omnis populi colluvies afflueret, Ioannes missis per speciem sacrificandi, qui Eleazarum manumque eius obtruncarent, templo potitur. Ita in duas factiones civitas discessit, donec murum ferientibus Romanis, bellum externum concordiam pararet. Multitudinem obsessorum C. Tacitus sexcenta milia fuisse, Iosephus multo plura tradit. Arma cunctis qui ferre poterant, obstinatio viris feminisque par. Iam intus crematam annonam dira fames, foris cruenta supplicia, nec tamen remittebat furor pugnandi, aggeres vineaeque incendebantur. Tandem dividuntur legionibus munia: et quies proeliorum [Orig: praeliorum] fuit, quod cuncta expugnandis urbibus reperta apud veteres, aut novis ingeniis struerentur. Ita circumdatis

XL stadiorum vallo Iudaeis, prout olim Christus praedixerat, fames in dies intendebant, tanta pereuntium foeditate, ut ipsum hostem miseratio subiret malorum. Sed urgebat eos DEI ira, quam pertinaci perfidia quottidie cumulabant, ut nullam gentem atrocioribus acceperimus cladibus perculsam. Cum multi clam urbe ereperent, ingestis avidius cibis rumpebantur, aut avaritiae causa ob deglutitos aureos dissecabantur a Romanis. Constat una nocte duo milia apertis ferro ventribus periisse: a XVI Aprilis usque ad Kal. Iulii intra moenia fame ferroque absumpta septies centena milia, quindecim milia et octingentos: Modium frumenti veniisse talento, repertos qui tetrum e cloacis et fimetis cibum, immo e laniata filiorum suorum carne peterent. Tandem ad diem VIII Augusti capta urbs, biduo sequenti templum, quod frustra obnitente Tito, a milite quodam incensum, deflagravit, inque eo sacerdotum et propugnatorum ingens multitudo. Una in porticu sex milia cremati, quos pseudopropheta aliquis eo deduxerat, salutem isto die pollicitus. Restabat pars urbis altera, aeque firma ac prior, cuius tandem captae incensaeque omnis multitudo trucidata. Iosephus qui interfuit, captivorum 97 milia, mortuorum in obsidione undecies centena milia prodit. Etenim tota gens ex omnibus orbis provinciis Paschales ad ferias congregata, subitoque circumfusa bello velut diro carceri inclusa periit.

Titus relictis aliquot turribus, pro testimonio ad posteritatem, quantam urbem excidisset, reliqua omnia solo aequavit, ut habitatam aliquando fuisse, vix quisquam agnosceret. Inde dum regiones lustrat apud Caesaream Philippi, bis mille quingentos captivorum, velut sollemni fratris sui natali, apud alteram Caesaream totidem bestiis obiectavit, aut flammis exussit. Antiochenis tamen, praeter antecedentem in Iudaeos saevitiam, exilia reliquis apud se poscentibus non annuit, superesse nullam pulsis patriam causatus. Captis Ierosolymis, oblatas sibi a gentibus coronas omnes repudiavit. Non sese, dicens, illa fecisse, sed Deo iram suam declaranti manus suas commodasse.

Cum romam venisset, festa totius civitatis gratulatione exceptus, acto cum patre triumpho, Simonem Bargioram, Ioannem, aliosque bellatorum nobilissimos, quos ad id servaverat, in foro plecti capite imperavit. Pars triumphi fuit et mensa aurea, candelabrumque, ultimaque omnium Lex Iudaeorum, postmodum in Palatio deposita. Supererant adhuc castella, Herodium, Machaerus, Massada. herodion et Machaeruntem Caecilius Bassus partim armis, partim deditione cepit, tria milia, quae in silvam confugerant, occidit. Caesar venditis totius Iudaeae agris, solam Emmauntem octingentis militibus concessit habitandam. Iudaeis omnibus didrachma, ante templo DEI pendi solita, quotannis in capitolium deferenda imposuit. Faeces belli in Massada castello consederant, duce Eleazaro, Iudae Galilaei nepote. Erant ad mille mortales pari obstinatione, ne quemquam hominum dicerent dominum, ipsi scelerum mancipia. Hos cum alia vi non posset, igne aggressus Flavius Silva, DEUM palam sibi cooperantem reperit. Subito enim coortus auster flammam in munitiones rebellium tulit, omnemque eis spem salutis abstulit. Ergo mutuo se cohortati, ne libertate vitam cariorem ducerent, omnes in ferrum ruunt, nullo superstite, nisi duabus mulierculis et pueris, qui subterraneis se cuniculis abdiderant. Huius farinae quidam profugerant in Aegyptum, proditique Lupo praesidi, quod nullis tormentis adigi poterant, ut Caesarem dominum appellarent, foedis interiere suppliciis, causamque Vespasiano praebuerunt, ut templo Oniae, ante 333 annos apud Heliopolin Aegyptiam exstructo, vastitatem induceret.

Nec Cyrenenses Iudaei communem

numinis effugerunt iram. Ionathae enim cuiusdam impostoris pollicitationibus seducti, inde eiusdem indicio proditi, Catulli praesidis iniquitatem irritarunt, qui antea multis infensus, tria milia Iudaeorum suppliciis necavit, nec paucioribus apud alexandriam ipsamque Romam rebellionis crimen intendit, interque cos Iosepho, scriptori huius aevi nobilissimo. Sed homo nefarius diris paulo post morbis exhaustus, saevitiae suae poenas exsolvit.

Eodem tempore Alani, Caspiis effusi portis, Mediam Armeniamque caedibus ac rapinis vastarunt; Teridates Armeniae rex aegre manus eorum elapsus est. Antiochus Comagenus conspirationis cum Partho insimulatus, tota ditione sua excidit. Parthis opem postulantibus, negavit Vespasianus, convenire sibi curam rerum alienarum. Litteris Vologesi, quibus scripserat: Rex Regum Arsaces Fl. Vespasiano s. omissa reprehensione insolentiae, simpliciter rescripsit, Fl. Vesp. Arsaci regum regi S. Mediocritatem enim pristinam neque dissimulavit unquam, ac frequenter etiam prae se tulit. Nobilitatem ei generis adstruere volentes irrisit ultro. Licinium Mucienum notae impudicitiae, sed meritorum fiducia minus sui reverentem, numquam nisi clam, et hactenus retaxare studuit, ut apud communem aliquem amicum querens, adderet clausulae: Ego vir tamen sum. Offensarum inimicitiarumque minime memor exsecutorve, Vitellii hostis sui filium splendidissime maritavit. Mecium Pomposianum, quod vulgo crederetur genesin habere imperatoriam, consulem fecit, spondens beneficii quandoque memorem futurum. Coniurationes multas scelere inulto abscedere patiebatur comiter, uti erat, stultitiae arguens, qui ignorarent, quanta moles molestiaque imperio inesset. Divinis adeo deditus, ut successores fideret liberos fore, aut neminem. Itaque primus Romanorum principum ex se genitos successores habuit. Nullius unquam caede laetatus, iustis suppliciis illacrimavit etiam et ingemuit.

Achaiam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samum, libertate adempta: item Thraciam, Ciliciam et Comagenm, ditionis regiae ad id tempus in provinciarum formam redegit.

Cappadociae propter assiduos barbarorum incursus, addidit legiones. Plurimas per totum orbem civitates terrae motu aut incendiis afflictas restituit. Ingenia et artes vel maxime fovit. Primus et Fisco Latinis Graecisque Rhetoribus annua centena constituit. Praecipuum est, in quo merito culpetur, pecuniae cupiditas. Negotiationes enim vel privato pudendas propalam exercuit, venditavit reis absolutiones, procuratoribus se pro spongiis uti dicebat, quod quasi et siccos madefaceret, et exprimeret humentes.

Reprehendenti filio Tito, quod etiam urinae vectigal commentus esset, pecuniam ex prima pensione admovit ad nares, sciscitans num odore offenderetur? ac illo neganti, at, inquit, e lotio est. Nuntiantibus legatis decretam ei statuam auream, iussit ut continuo ponerent, cavam manum ostentans, et paratam basin dicens.

Avaritiam tamen inopia aerarii aliqui, sed frigidius excusant, et quod male partis bene usus est. Post mortem coniugis Caenidem libertam, aliasque pellices amavit, haud pro principe.

Contumeliis aliorum, ut erat fortissimus, dictis iocularibus respondebat. Demetrium Cynicum impudentius lacessentem satis habuit canem appellare: Ego, inquit, canem latrantem non occido. Portas Palatii interdiu semper apertas, ac omni custodia vacuas habuit. Itaque annum agens vitae absque uno septuagesimum, cum aeger intestina vitiasset, alvo usque ad defectionem soluta, stantem, ait, imperatorem mori decet.

Prima morbi accessione, ut, inquit, puto, Deus fio, ridens consecrationem antecessorum. Decessit imperii anno decimo. Sub eo ut Iudaismus defecit, ita Christianismus vires sumpsit, confirmatis plurimorum animis, quod Iudaeorum

continui in Christianos fremitus talem sortirentur exitum, XL ante annos accurate a Christo praedictum, et Matthaei, Marci ac Lucae Euangeliis praescriptum disertissime. Igitur Christiani in ditionibus Agrippae, quo confugerant, servati, quottidianis e Iudaeis iuxta ac Ethnicis accessionibus augescebant, Iohanne et Simone Apostolis, Lino item, Cleto, Clemente, aliisque Apostolorum discipulis strenue officium facientibus.

Communis doctrinae laudo floruerunt Plinius secundus, naturalis scriptor historiae, M. Fabius Quintilianus Rhetor, Helvidius priscus senator Stoicus, Asconius Paedianus historicus, et alii bonas artes seape malis moribus corrumpentes.

TITUS VESPASIANUS.

TItus vocabulo patris etiam Vespasianus dictus, matre liberta, Domitella nomine genitus, imperavit solus annos duos et menses duos, diesque viginti. Nam superstite adhuc patre participem tutoremque imperii egit, in septem consulatibus collegam. A puero praeclaris studiis, probitatis, militiae, litterarum, instantissime deditus, patrem, clementia, liberalitate, honorificentia, ac pecuniae contemptu anteivit. Quae eo amplius grata fuere, quod a nonnullis a privato adhuc patratis, asperior, luxuriaeque et avaritiae amans credebatur fore. Namque praefecturam praetorianam, numquam ad id tempus, nisi ab Equite Romano administratam susceperat, et aliquanto incivilius violentiusque gesserat. Siquidem suspectissimum quemque sibi, submissis, qui per theatra et castra, quasi consensu ad poenam deposcerent, velut criminis convictum oppressit. In quibus A. Caecinam consularem, adhibitum cenae, vixdum triclinio egressum, ob suspicionem stupratae Berenices, uxoris suae, iugulari iussit, cum etiam chirographum eius praeparatae apud milites coniurationis deprehendisset. Suspectus et luxuriae erat, quod ad mediam noctem comissationes, cum profusissimo quoque familiarium extenderet: Nec minus libidinis, propter spadonum greges, et insignem reginae Berenices amorem. Suspecta et rapacitas, quod constabat in contionibus patriis nundinari praemiarique solitum. Denique propalam alium Neronem et opinabantur, et praedicabant. Sed haec in melius conversa, adeo ei immortalem gloriam contulere, ut deliciae atque amor humani generis appellaretur. Nam ut subiit pondus regium, Berenicen iustas sperantem nuptias, regredi domum, et enervatorum turbas abire praecepit. Quo facto quasi signum protulit mutatae intemperantiae. Convivia instituit iucunda magis, quam profusa. Amicos elegit, quibus et post cum principes, ut et sibi et Reip. necessariis, acquieverunt. Nulli civium quidquam ademit: Abstinuit alieno, ut si quis unquam: ac ne concessas quidem ac solitas collationes recepit. Et tamen nemine ante se munificentia minor. Cum enim ex instituto Tiberii, omnes dehinc Caesares beneficia a superioribus concessa principibus, aliter rata non haberent, quam si eadem iisdem et ipsi dedissent, primus omnia praeterita uno confirmavit edicto, nec a se peti passus est. In ceteris vero desideriis animum hominum obstinatissime tenuit, ne quem sine spe dimitteret, negans oportere quemquam a sermone principis tristem discedere. Atque etiam recordatus quondam super cenam, quod nihil cuiquam toto die praestitisset, memorabilem illam meritoque laudatam vocem edidit: Amici, diem perdidi. Clementiam usque eo produxit, ut amplissimi ordinis duo, cum adversus eum coniurassent, neque abnuere cogitatum scelus quirent, monuerit primo: post deductos in spectaculum secum, utrinque assidere iusserit; petitoque ex industria Mirmillonum, quorum pugnae visebantur, gladio, quasi ad explorandam aciem, uni atque alteri commiserit, quibus perculsis, et constantiam mirantibus diceret, Videtisne potestates

fato dari, frustraque tentari facinus potiundi spe, vel amittendi metu? Fratrem quoque Domitianum parantem insidias, flens saepius obtestatus est, ne parricidio assequi cuperet, quod et se volente esset obventurum ei, et iam haberet, ut particeps potestatis. Huius tempore mons Vesuvius in Campania ardere coepit, incendiumque Romae, sine nocturna requie, per triduum fuit. Lues quoque quanta vix unquam antea. Quibus malis cunctis remediorum generibus subvenit. Bona oppressorum incendio et cineribus (nam duae urbes Herculanum et Pompeii penitus obruebantur, Plinius etiam senior novae rei spectator improvidus) quorum heredes non exstabant, restitutioni afflictarum civitatum attribuit. Delatores partium vaenire imperavit, partim in asperrima insularum avehi.

Dio tantum cineris iactatum in aere narrat, ut pervenerit in Africam, Syriam et Aegyptum, introieritque Romam, et solem obscuraverit, gigantium imaginibus in aere velut confligentibus, ut dixeris laetatos Daemones, quod tantum nuper hominum ad inferos Iudaico bello rapuissent, ac mox Tito defuncto Domitianus plurimas esset Tartaro inferias missurus. Inter haec enim morte praeventus est Titus, maiore hominum damno quam suo, anno aetatis altero et quadragesimo. Huius mors adeo provinciis luctui fuit, ut orbem velut parente orbatum deflerent.

FLAVIUS DOMITIANUS.

DOmitianus patri fratrique dissimilis, qualem esset Principem daturus, adolescentulus adhuc ostendit. Absentibus enim illis in bello Iudaico, stupris ac libidinibus Caesarem egit; Domitiam Longinam tum Aelio Lamiae abductam contrectatasque multorum nobilium uxores narrant. Uno die supra XX urbana officia aut peregrina distribuit: Mirari se Vespasiano dictitante, quod non et sibi successorem mitteret. cum fidem quorundam ducum tentasset, spernique a senioribus iuventam suam cerneret, usurpata antea imperii munia omisit, simplicitatis ac modestiae imagine in altitudinem conditus; studiumque litterarum, et amorem carminum simulans, quo velaret animum, et fratris aemulationi subduceretur, cuius disparem mitioremque naturam contra interpretabatur.

Patre defuncto numquam cessavit insidias struere fratri clam, palam: quoad correptum gravi valetudine, priusquam plane efflaret animam, pro mortuo deferri iussit. Initio principatus, quottidie secretum sibi horarium sumpsit, nec quicquam amplius quam muscas stilo convixit: Ut cuidam interroganti, essetne quis intus cum Caesare, non absurde responsum sit, a Vibio Crispo: Ne musca quidem. Domitiam uxorem, Paridis histrionis amore deperditam, repudiavit: intraque breve tempus impatiens discidii, quasi efflagitante populo, reduxit. Circa administrationem imperii aliquamdiu varius et mirus modestiae simulator, mistura pene aequabili vitiorum atque virtutum, tandem virtutes, quoque in vita deflexit, inopia, ut volunt, rapax, metu saevus.

Multa in communi rerum usu non sine causa novavit. Interdixit histrionibus scenam, intra domum saltem exercendi artem, iure concesso.

Castrari mares vetuit. Ius diligenter et industrie dixit, tanta magistratuum censura, ut neque modestiores unquam, neque iustiores exstiterint.

Scripta famosa abolevit, non sine auctorum ignominia. Caecilium Rufinum Quaestorium virum, quod gesticulandi saltandique studio teneretur, movit senatu. Probrosis feminis ius capiendi legata, hereditatesque ademit. Incesta Vestalium varie et severe exercuit. Inter initia liberalis, omnes circa se acriter monuit, ne quid sordide facerent.

Fiscales calumnias, magna calumniantium

poena repressit; ferebaturque vox eius: Princeps qui delatores non castigat, irritat.

Bibliothecas incendio consumptas, petitis undique praesertim Alexandria exemplis reparavit. Sagittarum tam doctus fuit, ut inter patentes digitos extentae manus viri, procul positi, spicula eius transvolarent. Sed in nullius virtutis tenore permansit. Atrox caedibus, quod Astrologorum arte comperto suo exitu, omnia metueret, bonorum supplicia agere coepit, ac more Caligulae, dominum se Deumque dicere. Erat autem non solum magnae, sed et callidae inopinataeque saevitiae. Neminem enim vere et ex animo dilexit, praeter paucas mulieres: quamquam eum se diligere simulabat semper quem maxime interfectum cupiebat.

Praeter alios complures, vel nulla, vel levi de causa damnatos, etiam in Christianos saeviit, inter quos Iohannem Apostolum in Pathmon relegavit insulam, ubi ille divinam revelationem vidit, acuendis deinde omnium piorum mentibus editam.

Flavium Clementem patruelem suum, cuius filios etiam tum parvulos successores palam destinaverat, illato Christianismi crimine et ipsi et uxori eius Flaviae Domitillae, propinquae suae, tantum non in ipso eius consulatu interemit: Domitillam in Pandatariam seposuit. Aquilium quoque Glabrionem, qui cum Traiano magistratum gesserat, accusatum praeter cetera eiusdem criminis, per invidiam interfecit. Conquiri iussit et Davidis, Iudaeorum quondam regis posteros, interque eos Iesu Christi propinquos. Sed edoctus, ad caelestem eos dignitatem per humillima quaeque adspirate, dimisit impunitos, cum iam plurimos, quod in mores Iudaeorum Christianorumve transissent, aut vita, aut facultatibus spoliasset. Quo maxime facto maturavit sibi exitium. Nam occiso Clemente, octo mensibus tot fulgura facta, nuntiataque sunt, ut exclamaverit: Feriat iam quem volet. Tactum de caelo Capitolium, quod iterum sub Tito arserat, magnoque ipse studio reparaverat. Tactum et Flaviae gentis templum, quod impius divinitatis raptor exstruxerat: item Domus Palatina et cubiculum ipsius: Atque etiam titulus e basi statuae triumphalis excussus vi procellae in monumentum proximum decidit.

Exhaustus operum ac munerum impensis, stipendioque quod militibus adiecerat, tentavit quidem ad relevandos castrenses sumptus, militum numerum diminuere: sed cum obnoxium se Barbaris per hoc animadverteret, nihil pensi habuit, quin praedaretur omni modo bona vivorum et mortuorum, usquequaque quolibet et accusatore et crimine corripiebantur. Senatores plerosque instructo omnibus velut funebri convivio, in quo pueri in lemurum et spectrorum formam compositi ministrabant. praesenti mortis metu exterruit. Furens etiam libidine, foedum eius exercitium Graecorum lingua vocabat [Gap desc: Greek word] , nec Iuliam Tito fratre genitam incestare exhorrebat. Quibus eius vitiis, ac maxime iniuria verborum, qua se scortum vocari dolebat, accensus L. Antonius, curator Germaniae superioris, imperium corripuit. Quo per Norbanum Appium et L. Maximum strato acie, Domitianus longe tetrior, in omne hominum genus, etiam in suos, ferarum more grassabatur. Sub eo C. Iulius Agricola, socer Cornelii Taciti, historiarum scriptoris, britanniam edomuit, et classe circummissa, insulam esse primus romanis affirmavit, incognitasque ad id tempus alias insulas, quas Orcades vocant, invenit, subegitque. Contra in Moesia Daciaque et Germania Pannoniaque amissi exercitus, temeritate aut per ignaviam ducum, aliquot militares viri cum cohortibus expugnati et capti. Cum ergo posceretur ore vulgi dux Agricola Domitianus virtutibus infensus, et quo obscurior in iram, eo irrevocabilior, venen o virum intercepit,

Festinatae mortis, inquit Tacitus, grande solatium tulit, evasisse postremum illud tempus, quo Domitianus non iam per intervalla ac spiramenta temporum, sed continuo et velut uno ictu rem publicam exhausit. Non vidit Agricola obsessam curiam, et clausum armis senatum, et eadem strage tot consularium caedes, tot nobilissimarum feminarum exilia et fugas. Nero tamen subtraxit oculos iussitque scelera, non spectavit, praecipua sub Domitiano miseriarum pars erat, videre et aspici, cum suspiria senatus subscriberentur: cum denotantis tot hominum palloribus sufficeret saevus ille vultus et rubor, a quo se contra sudorem muniebat. Igitur metu crudelitatis et conscientiae suae coniuravere plerique, impulsore Parthenio procurante cubiculum, adscita etiam in consilium tyranni uxore Domitia, ob amorem Paridis cruciatus formidante, Domitianum multis confodiunt vulneribus, anno imperii XV, vitae XLV. Senatus gladiatoris more funus efferri, eradendumque nomen decrevit.

Nocte quae caedem antecessit, ita est exterritus, ut e strato prosiliret: Longinus Proculus in Germania palam praedixit, qua die esset periturus, Apollonius Thyanaeus Pythagoricus Magus, ea hora, qua Domitianus Romae occidebatur, inscenso apud Ephesum saxo proclamavit: Recte Stephane; euge Stephane, percute homicidam: percussisti, vulnerasti, occidisti. Paucos ante menses Cornix in Capitolio elocuta est, [Gap desc: Greek words] . Nec defuit, qui ostentum sic interpretaretur:

Nuper Tarpeio, quae sedit culmine cornix,

Est bene, non potuit dicere: dixit, erit.

Ipsum etiam Domitianum ferunt pro certo Habuisse, quandoquidem erat somniis divinisque deditus, beatiorem post se laetioremque portendi rei publ. statum. Sicut sane brevi evenit, abstinentia et moderatione insequentium principum.

Quarto Domitiani anno decessisse narrat Eusebius Marcum Euangeliographum, cum primus Aegyptiis salutarem doctrinae caelestis facem intulisset, successore Aniano. Duodecimo eiusdem principis anno successisse Anacleto, secundo Romanorum Episcopo, Clementem, cuius Paulus Apostolus sua ad Philippenses epistola meminit.

Vixerunt eo tempore, sed longe dissimili studio, poetae, Iunius Iuvenalis, M. Valerius Martialis, Statius Papinius. Philosophi, interque eos Epictetus, urbe et Italia eiecti sunt.

COCCEIUS NERVA.

HActenus Romae, seu per Italiam orti imperatores: hinc advenae, ipso CHRISTI anno centesimo. Unde compertum est (verbis loquar Victoris Aurelii) urbem Romam externorum virtute crevisse. Quid enim Nerva Cretensi prudentius, magisque moderatum? In Epitome tamen sua Victor Narniensi genitum oppido tradit. Extrema aetate apud Sequanos cepit imperium legionum arbitrio, metuensque Domitiani, quem vivere atque affore, rumor ferebat, a Parthenio eius interfectore confirmatus est. Cum in curia a Senatu gratanter exceptus esset, solus ex omnibus Areius Antoninus, vir acer, eique amicissimus conditionem imperantium prudenter exprimens, amplexus eum gratulari se ait Senatui, et populo provinciisque: ipsi autem nequaquam, cui satius fuerit malos semper principes eludere, quam tanti oneris vim sustinentem, non molestiis modo et periculis subici, sed famae etiam inimicorum pariter et amicorum: qui cum mereri omnia praesumunt, si quiquam non extorserint, atrociores sunt ipsis quoque hostibus. Statuas Domitiani aureas argenteasque sustulit; ex quibus grandis pecunia redacta est, sibi ullas poni vetuit. Quotquot rei erant facti impietatis, aut Christianismi, seu ritus externi, absolvit, nec eius criminis quemquam accusari promisit. Omnes enim accusabantur

ab omnibus, adeo ut Fronto consul diceret, malum esse habere imperatorem, sub quo nemini licet quidquam facere: sed multo peius, cum omnia licet omnibus facere. Itaque hoc Caesaris indultu Iohannes etiam Apostolus e Pathmo Ephesum revertitur, ac Deo plenus Euangelium suum, Apocalypsin et Epistolas edit, scripta perpetuam saeculis lucem datura. Iam tum enim haereticorum semina pullulabant, quos et ipse in epistola sua Antichristos vocat. Nam post Simonem Magum, et Menandrum Samaritas, qui satanica pollentes virtute miraculorum, deitatem sibi asseruerant vanissime, deiectus eo consilio diabolus, Nicolaitas, Ebionaeos, Cerinthianosque produxerat, Christianismi velatos titulo, ut Christo seu verae Dietatis, seu incorruptae ac perfectae humanitatis laudem detraherent. Etenim Cerinthus Christum quasi dissolvit, alium dicens Iesum visibilem in creaturis Dei maximum, alium Christum invisibilem, qui in eum caelitus devolarit. Ebionaei vere pauperes mentis ac sapientiae, Christum e Iosepho et Maria natum, virtutibus profecisse, nec in ipso, sed legis Mosaice observantia sitam salutem docuere. Nicolaitae cum Cerintho altas iactarunt revelationes, libertatemque carne abutendi per Christum paratam nugati, Iohannis Apocalypsi, ceterisque scripturis enervati sunt. Quo deinde inter initia Traiani defuncto, haereticorum colluvies primum Christianismi virginitatem, puram eousque et illibatam, maculare licentius occoepit, cum iam universus Apostolorum coetus contagia huius vitae caelestibus gaudiis commutasset.

Cetera quoque Nerva aequissimum se civilissimumque principem praebuit. Quicquid enim poenae nomine tributis accesserat, remisit; afflictas civitates relevavit: puellas puerosque natos parentibus egenis, sumptu publico per Italiae oppida ali iussit. Cumque egeret pecunia, maluit sua, demptis tantum maxime necessariis vendere, quam subiectis onerosus videri. Calpurnium Crassum, promissis ingentibus animos militum pertentantem, satis habuit Tarentum relegare.

Cum interfectores Domitiani ad exitium poscerentur, vehementer obstitit, dictitans aequius esse mortem subire, quam auctoritatem imperii foedare, proditis potentiae sumendae auctoribus. Sed milites, neglecto principe, requisitos, Petronium Stephanumque uno ictu, Parthenium vero demptis genitalibus, et in os coniectis iugulavere, redempto magnis sumptibus Casperio Aeliano, quem, ut antea Domitianus, praetorio praefecerat Nerva. Ille scelere tam truci insolentior, Nervam compulit referre apud populum gratias militibus, quia nefandos pessimosque mortalium peremissent. Quare intelligens imperium nisi a superioribus, robustioribusque corpore animoque geri non posse, mense sexto ac decimo semet eo abdicavit, egregium ratus metiri quantum queas, neque ambitionibus agi praecipitem, praesertim in dominatione, cuius adeo cupidi mortales sunt, ut eam vel ultima senectute sitiant. Igitur in Capitolium ascendit, ibique magna voce; quod felix faustumque sit, inquit, senatui populoque Romano, mihique ipsi, M. Ulpium Nervam Traianum adopto. Is tum praeerat Germaniae, quantusque Nerva consilio esset, virtute sua patefecit electus. Ad eum Nerva sua manu scripsit:

[Gap desc: Greek section]

q. d. Telis nate tuis lacrimas ulciscere nostras.

Itaque Traianus, quamquam Nervae propinqui non deerant, tunc Caesar, ac postea Imperator factus est. Nec enim ille coniunctionem sanguinis anteposuit publicae utilitati, neque eum deterruit, quod Traianus, nec Italus nec Italicus, sed natione Hispanus esset. Censebat enim

virtutem cuiusque non patriam aestimandam. Cum eo tribus vixit mensibus.

Nam dum, suggerente ira, in quendam nomine Regulum voce maxima inclamaret, sudore correptus, eoque refrigescente cum horrore febri, vitam finiit anno LXV, imperio acto annum unum, menses IV, dies IX. Die quo interiit, solis defectio facta est.

M. ULPIUS TRAIANUS.

TRaianus apud Agrippinam Coloniam suscepto imperio, diligentiam in re militari, in civilibus lenitatem, in sublevandis civitatibus largitionem, plerisque approbavit. Domi sanctus, in armis fortis, utrobique prudens, in amicos liberalis, et tamquam vitae conditione par, qui amari se mallet a civibus, quam honoribus affici. Studiosus optimi cuiusque ac bellicosi, simpliciora ingenia ac eruditissimos, quamvis ipse parcae erat scientiae, moderateque eloquens, iuxta diligebat. Quae omnia eo maiora videbantur, quoniam per multos atque atroces tyrannos, perdito prostratoque statu Romano, in remedium tantorum malorum divinitus credebatur opportune datus, usque eo innocentiae fidens, uti praefectum praetorio, Saburanum nomine, cum insigne potestatis, uti mos erat, pugionem daret, crebro monuerit: Tibi istum ad munimentum mei committo, si recte agam: sin aliter, in me magis, quod moderatorem omnium vel errare minus fas sit. Quin etiam vinolentiam, quo vitio, uti Nerva, angebatur, prodentia molliverat, curari vetans iussa post longiores epulas. Amicis eum culpantibus, quod nimis circa omnes comis esset, respondit; Talem se imperatorem esse privatis, quales esse sibi imperatores privatus optasset. Par fuit Plotinae coniugis eius modestia, quae cum primum ingrederetur Palatium, conversa ad multitudinem; Talis huc ingredior, inquit, qualem me exituram spero. Eaque sic se gessit in principatu, ut iusta reprehensione caruerit: Verum honorem non in splendore titulorum, sed in iudiciis reposuit hominum; magnisque nominibus se fecit parem etiam dum recusavit.

Gloriae appetentior, veterisque superstitionis pertinacior fuit Traianus. Cum enim a Iove se accepisse imperium somniaret, ingessit senatui, de priscis religionibus tuendis, vetuitque hetaerias, id est sodalitates esse. Neque enim civitates tantum, sed vicos etiam atque agros Christianismus late tenebat, Deorum templa desolabantur, victimarumque iam rarissimus emptor inveniebatur. Igitur multi omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque etiam sexus vocabantur in periculum: inter quos Simon Cleophae, Domini Iesu cognatus, anno aetatis CXX, cruci suffixus apud Ierosolymam. Ignatius Antiochenus Episcopus Romam perductus, cumque in itinere multas Ecclesias missis libellis confirmasset, bestiis obiectus est. Clemens Romanorum Episcopus pro fide, ut volunt, decollatus. Qui dira vellet effugere supplicia, coactus maledicere Christo, et Caesaris imagini, numinumque simulacris ture ac vino supplicare. Qui renueret, qualecumque esset, quod fateretur, de sola pervicacia puniebatur. Fatetur C. Plinius Iunior, Bithyniae Proconsul epistola ad Traianum, nihil de Christianis se comperisse aliud, quam quod soleant stato die ante lucem convenire, carmenque christo quasi DEO dicere secum invicem, seque sacramento non in scelus aliquod obstringere: sed ne furta, ne adulteria committant, ne fidem fallant, ne depositum appellati abnegent. Rescripsit Traianus; conquirendos non esse: si deferantur et arguantur, puniendos: sed supplicanti diis romanis, veniam ex paenitentia dandam. Quo edicto etsi ardor persecutionis quodammodo est restinctus, tamen male cupientibus Christianismo, non minor nocendi relicta occasio.

Ergo qui bellum cum Christo gerebat, bellis, dum vixit, exagitatus est, nullo fructu vel suo, vel Rei publ.

Quinquennium bellavit cum decebalo

Dacorum rege, qui Domitianum ad tributa adegerat. Et subegit quidem, sed tanto Romanorum sanguine, ut obligandis vulneratis lintea deficerent, propriumque imperator scinderet paludamentum. Pontem immensi operis Danubio imposuit, eiusque reliquit pilas ostentationis causa, cum nulli transitus usui esset. Occiso tandem Decebalo, provincia trans Danubium facta in his agris, inquit Eutropius, quos Taiphali habent, et Victophali et Theruingi. Ea provincia decies centena milia in circuitu tenet. Dio ibidem Getas ponit. Traianus, quia teneri non poterant, reliquendos esse liberos censuit. Circa id tempus Palma, praefectus Syriae, Arabiam Petraeam cepit. Traianus editis Romae spectaculis, in quibus decem quandoque milia ferarum cecidere, totidem gladiatorum milia certarunt, coniuratisque aliquot vel punitis, vel benevolentia mitigatis, nova bella Armeniis Parthisque excitavit, eo quod rex Armeniae, non a se, ut dicebat, sed a Partho diadema accepisset, sed revera ambitione sola incensus. Expeditiones istae feliciter primum cessere. Armeniam recepit, occiso, qui eam occupaverat, Pharnace Syro, aut, ut eum Dio vocat, Phartamasire, Albanis regem dedit.

Iberorum reges et Sauromatarum, et Bosphoranorum, et Arabum, et Osdroenorum, et Colchorum, in fidem accepit. Adiabenos, Marcomedos, magnamque Persidis regionem occupavit, Seleuciam et Ctesiphontem, Babylonem et Edessenos vicit. Progressus ad mare rubrum tres ibi fecit provincias, Assyriam, Armeniam et Mesopotamiam. In mari rubro classem instituit ut per eam Indiae fines vastaret. Ideo senatus optimum appellavit, et triumphos, quotquot vellet agere, decrevit.

At Deus horribili et stupendo terraemotu concussit Antiochiam, dum ibi hibernat Traianus, qui Ignatium civitatis illius Episcopum occidisset: cuius mali contagium ad totum orbem pertinuit, ob frequentiam mortalium, Caesaris causa eo congregatorum, qui plerique mille mortium generibus periere, interque eos et Pedo consul romanus.

Imperator ipse ab ignoto quodam per fenestram extractus, tanto metu egit sub dio, ut cessante terraemotu, per multos dies nulli se auderet tecto committere: Nihilominus ineunte vere rediit ad bellum Parthicum, pedesque anteivit milites, ut alacriores sequerentur, professus si iunior esset, in Indiam se traiecturum: interdum longius se processisse, quam Alexandrum iactans. Sed dum navigat Oceanum, et reversionem versus Romam parat, omnia quae ceperat, maximo tumultu deficiunt, praesidiis, quae apud gentes eas reliquerat, deiectis caesisque. Igitur Lucium Quietum et Maximum contra rebelles mittit: Maximus proelio superatus occidit, Lucius Nisibin, Edessamque recuperavit. Seleucia ab legatis capta et incensa est. Ipse dato Parthis rege, in Agarenos movet. Sed frustra. Nam vix vulnera effugit ipse, et quoties in hostes impetum faceret, tonitura, turbines, fulmina in copias eius iaculabatur Deus, cenantibus muscae involabant in pocula et catinos. Quare irritus consiliorum, paulo post in morbum incidit, quem alii a veneno, alii a sanguine fuisse volunt. Dio ait et apoplexia, et aqua intercute eum laborasse. Sic perlatus Selinuntem, urbem Ciliciae, ilico interiit, cum imperasset annos novemdecim [Orig: novendecim] menses sex, dies XV, frustraque tot pericula inglorius adiisset. Nam Parthi quoque regem sibi impositum detestati, iam iterum suis moribus regebantur. Iudaei vero excitata rebellione, duce quodam Andrea, Romanos pariter atque Graecos concidebant, occisorum quoque carnes gustare non abhorrentes. Multos a vertice discidere medios, multos obiecere bestiis, multos etiam certare inter se coegerunt, ita ut interierint ad ducenta viginti milia hominum. Praeterea in Aegypto Cyproque, Artemione duce, Cypriorum

caedes consimilis facta est, ubi desiderata scribit Dio ducenta quadraginta milia. Ex quo fit, ut Iudaeo in Cyprum venire non liceat. Sed Iudaei vicissim et ab aliis, et maxime a Lucio et Turbane subacti sunt. Aurea domus Neronis Romae, et Pantheon fulmine conflagrarunt. A Romanis inter divos relatus Traianus, solusque omnium intra urbem sepultus est, erecta columna ingenti, servataque deinceps acclamatio principum: Sis felicior Augusto; sis melior Traiano.

Imperante Traiano, cum Apostoli Christi omnes, post centesimum corporalis eius adventus annum obdormiissent, non cessavit tamen Prophetarum et Euangelistarum, multo minus doctorum pastorumque vis et diligentia. Nam supererant adhuc Apostolorum discipuli, qui prophetiae, linguarum, santionumque donis pollebant, inter quos Eusebius Quadratum numerat, cum Philippi Euangelistae filiabus. Item Polycarpum, Clementem, Papiam, Onesimum, plurimosque alios, angusta pagina neutiquam memorandos.

Inter gentes naturali rerum variarum scientia floruere, Plutarchus Chaeronensis, Traiano familiaris, in Philosophia, omnique litterarum genere apprime versatus: Dion item Prusaeus seu Chrysostomus orator, Lucianus, aliquando Christianus, mox post facinora Atheos, et omnis irrisor religionis, Plinius Iunior, Suetonius Tranquillus, L. Iulius Florus, Cornelius Tacitus historiographi Iulius Frontinus Geometra. Coeperant et sermones spargi inter Christianos, auctore imprimis Papia, parum divini et caelestes, quibus Traditionum Apostolicarum titulus falso praetexebatur: qui cum tempore invalescentes, multis errorum materiam ansamque praebuere.

AELIUS ADRIANUS.

AELius Adrianus consobrina Traiani genitus, non tam ipso volente, quam coniugis eius Plotinae artibus imperium est adeptus. Occultata enim Traiani morte, Plotina testamentum, quo Adrianus erat haeres scriptus, signavit, eamque ob causam maximos deinde ab eo honores tulit. Sumpto apud Syriam, cui praerat, imperio, et a Senatu firmato, quos suspectos habebat, sustulit, interque eos Palmam, Celsum, Nigrinum, Lucium, quattuor consulares, viros egregios, minuendique odii suo interfectos iussu abiuravit. Pace ad Orientem composita, Romam regressus, aurum coronarium et alia, quae fisco debebantur remisit. Deficientibus his nationibus, quas Traianus subegerat, Mauri, Sarmatae, Britanni movebantur, Aegyptus seditionibus aestuabat, Lycia ac Palaestina rebelles animos efferebant. Quare pacis cupidissimus, omnia trans Euphratem ac Tigrim reliquit, exemplo (ut dicebat) Catonis, qui Macedones liberos pronuntiavit, quia teneri non poterant. Psamatossirim (sic Spartianus vocat hominem) quem Traianus Parthis regem fecerat, quod eum non magni ponderis apud Parthos videret, proximis gentibus regem dedit. Optimos quosque e Senatu in contubernium imperatoriae maiestatis adscivit. Aegros amicorum, etiam libertinos visitavit, solatiis refovit, consiliis sublevavit, conviviis suis semper adhibuit: omnia denique ad privati hominis modum fecit. Militem quasi bellum immineret, exercuit, tolerantiae documentis eum imbuens, cibis etiam castrensibus in propatulo libenter utens, hoc est, larido, caseo et posca; exemplo Scipionis Aemiliani, et Metelli, et auctoris sui Traiani. Sic restituta militari disciplina, Britanniam petiit, in qua multa correxit, murumque per octoginta milia passuum primus duxit; qui Barbaros Romanosque divideret. Septicio Claro, praefecto praetorii, et Suetonio Tranquillo epistolarum magistro multisque allis, qui apud Sabinam uxorem, iniussu eius familiarius se tum egerant, quam reverentia regiae domus postularet, successores dedit:

uxorem ipsam, ut morosam et asperam, tunc quidem retinuit, ac postea ad mortem adegit, palam dictitantem elaborasse se, ne ex eo ad humani generis perniciem quicquam procrearet. Vitiosissimum putant, quod omnia amicorum occulta exploraverit, nec fere cuiquam servarit fidem, adiungentes de puerorum amore, et nuptarum adulteriis. Nec magnam clementiae laudem habuit. Apollodorum Architectum, errores eius in aedificando liberius carpentem occidit, cum alios inferioris sortis haud gravatim audiret, et anum, si regnare vellet, audiri se tantum non imperantem, statim admitteret: Quod ipsum Philippo Macedoni accidisse Plutarchus memorat. Sed erat revera varius, multiplex, multiformis: ad vitia et virtutes quasi arbiter genitus, impetum mentis quodam artificio regens, ingenium invidum, triste, lascivum (verba sunt Aurelii Victoris) et ad ostentationem sui insolens, callide obtegebat; continentiam, facilitatem, clementiam simulans, contraque dissimulans ardorem gloriae quo flagrabat. Acerrimus ad lacessendum pariter ac respondendum seriis, ioco, maledictis, referre carmen carmini, dictum dicto: prorsus ut meditatum crederes adversus omnia. Atheniensium studia moresque hausit non sermone tantum, sed et ceteris disciplinis, canendi, psallendi, medendique scientia, musicus, geometra, pictor, fictor, memor supra quam cuiquam credibile est, locos, negotia, milites; absentes quoque nominibus recensere. Immensi laboris, quippe qui provincias omnes pedibus circumierit, agmen comitantium praevertens, cum oppida universa restitueret, augeretque ordinibus. Namque ad specimen legionum militarium, fabros, perpendiculatores, architectos, genusque cunctum exstruendorum moenium seu decorandorum in cohortes centuriaverat. Nullo adducebatur frigore, nullo calore, ut capite adoperto esset. Venationibus ad reprehensionem usque addictus. Borystheni equo suo monumentum construxit, inscripto epigrammate. Professores omnium artium, ut doctior, risit, contempsit, obtrivit: eosdem, si professioni suae inhabiles videbantur, ditatos saepe honoratosque a professione dimisit. Floro poetae scribenti ad se;

Ego nolo Caesar esse,
Volitare per Sicambros,
Ambulare per Britannos,
Scythicas pati pruinas:

Rescripsit:

Ego nolo Florus esse,
Ambulare per tabernas,
Latitare per popinas,
Culices pati rotundos.

In colloquiis etiam humillimorum civilissimus fuit, detestans eos, qui sibi hanc voluptatem humanitatis, quasi servantes fastigium principis, inviderent: servis tamen libertisque suis minimum indulsit.

Cum iudicaret, in consilio habuit non amicos suos aut comites solum, sed Iurisconsultos, et praecipue Iulium Celsum, Salvium Iulianum, Neratium Priscum, aliosque: quos tamen senatus omnis probasset. Eos quos pauperes et innocentes vidit, ditavit sponte: quos vero calliditate ditatos, etiam odio habuit. Servos a Dominis occidi, lenonique aut lanistae quemquam vendi vetuit. Sacra Romana diligentissime curavit, Graeca etiam: Christianismum et Iudaismum non contempsit modo, sed et exscindere conatus est.

Pro eversa Ierosolyma aliam circa eum locum urbem condidit, quam de se Aeliam Capitolinam appellavit, adiuncto Iovis Capitolini templo, ubi quondam sancta Dei domus steterat. Ea contumelia, et quod mutilare genitalia prohiberentur, irritati Iudaei, rebellionem diu agitarunt, effossisque per Palaestinam cuniculis et cryptis subterraneis, in apertam seditionem proruperunt, non destituti auxiliis eorum, quibus talia quaestui fore sperabantur.

Accessit incitamentum furori Barcochabus,

id est stellae filius, qui postmodum Barcotzbas, hoc est, filius mendacii dictus est, quod promissam Iudaeis libertatem minime praestitisset. Mota semel gente, per orbis provincias sparsa, totus pene orbis bellis ardere visus est, innumerique a Iudaeis mortales vel caesi, vel facultatibus exhausti sunt. Sed Adrianus, evocato e Britannia Iulio Severo, lento eos bello, fameque praesertim edomitos, ad extremum exitium coegit. L. eorum arces munitissimae, vicique nongenti octoginta quinque funditus eversi, caesa in excursionibus proeliisve hominum quingenta octoginta milia, demptis qui fame, morbo et igni perierunt. Nec incruenta tamen Romanis fuit victoria, adeo ut Adrianus non auderet scribere Senatui, Ego quidem et exercitus valemus. Exinde Iudaeis patriam suam nec e specula licuit intueri, milesque praesidiarius Ierosolyma in perpetuum eos arcuit, nec nisi numerata pecunia, ut modicum ibi flerent, admisit.

Atque haec sane cruentae et infideli nationi, non absque Christi et Prophetarum vaticiniis, ita contigere.

At Christianos Caesar, magicis artibus et superstitioni addictus, nihil mirum si oderit. Igitur multi sub eo mortem haud inviti adiere, adeo ut Arrius Antoninus in Africa eis diceret, o miseri, nonne laqueos et praecipitia ipsi habetis? Verumtamen [Orig: Veruntamen] hunc impetum Principis eruditi mitigarunt Quadratus Episcopus, et Aristides Philosophus, Athenienses ambo, scriptis pro Christianismo apologiis clari: quibus Herennii Graniani praesidis Asiae, accessit testimonium, iniquum arbitrantis, quemquam nisi crimine probato, populi acclamationibus ad supplicium dari. Quare in hanc sententiam Minutio Fundano edictum misit, iubens in omnibus civitatibus etiam templa sine simulacris fieri: sed prohibitus ab iis, qui consulentes sacra, repererant omnes Christianos futuros, si id optato evenisset, et templa reliqua deserenda, decretum induxit.

Ceterum cupiente Adriano fatum producere, Antonius se pro eo ad voluntarium exitium ceteris retractantibus, obtulit. Quo ex Magorum sententia, aut immolato, aut submerso, furens eius amore Adrianus, divinis eum coli honoribus voluit. Interim mortuo Aelio Caesare, quem adoptaverat, cuique primo, antequam imperaret, Caesaris nomen fuerat datum, cum ipse iam animo parum valeret, Aurelium Antoninum successorem creavit, necato Serviano sororis suae marito et nepote Fusco, quod id aegrius ferre viderentur. Antoninus Annium Verum et M. Antoninum adoptare iussus est. Pius dictus postea, sive quod socerum fessum manu sublevavit, sive quod multos Senatores Adriano, sub finem saevienti eripuit. Servianus moriens precatus est, ne Adrianus cum percuperet, finem vitae reperiret, idque evenit. Nam cruciatu membrorum fere omnium confectus, crebro se interficiendum ministrorum fidissimis precans obtulit, ac ne in se ipsum saeviret, custodia carissimorum servatus est, donec cibis semet noxiis perderet, exclamans illud pervulgatum: Multi medici regem perdiderunt. Et:

Animula, vagula, blandula,
Hospes comesque corporis,
Quae nunc abibis in loca?
Pallidula, rigida, nudula,
Nec ut soles dabis iocos?

Vixit annis septuaginta duobus, imperavit viginti uno, mensibus undecim. Praefectum praetorii habuit Similem nomine, qui impetrata dimissione, ruri reliquos septem vitae annos conquievit, ac sepulcro inscribi haec verba praecepit:

Hic iacet Similis, cuius aetas multorum annorum fuit, ipse septem duntaxat annos vixit.

Adrianus in mole a se nominata conditus est, ac invito fere senatu consecratus.

Episcopi Romani sub eo viguere Alexander, Sixtus et Telesphorus. Telesphoro

quadragesimalis ieiunii, Alexandro lustralis aquae sanctionem, Sixto Trisagii decantationem circa mysteria attribuunt.

Christiani apud Ierosolymam tunc primum e gentibus Episcopum legere Marcum: Iudaei patria eiecti et Christianismo imbuti, patrias consuetudines promptius tunc Christiana libertate commutarunt.

Agrippa Castor Gnosticorum deliramenta confutavit.

Claruit illis temporibus Ptolemaeus Alexandrinus Astronomus, Philegon Trallianus, Olympiadum supputator, libertus Adriani, eiusque librorum editor. Arrianus Nicomediensis Historiographus, A. Gellius noctium ATticarum rhapsodus, aliis Agellius dictus; Favorinus Arelatensis, qui Adriano se cedere eruditione dicebat, quod XXX legiones haberet. Atque hi scriptis orbem erudiebant. Haeresibus contra eum maculabant Basilides Alexandrinus, Saturnius Antiochenus, Carpocrates, et feralis illa Gnosticorum turba, pestes et portenta humani generis, atque ipsius Satanae excrementa, quorum pudenda dogmata vel referre horrescit animus. Aquila Ponticus ob exprobratas Astrologiae vanitates, Christianorum desertor, sacrum codicem post LXX interpretes, in Graecam linguam transfudit.

Fuerunt Adriani temporibus fames, pestilentia, terraemotus, quibus Nicomedia et Nicaea Bithyniae, Nicopolis et Caesaraea, Palaestinae urbes, conciderunt. Uscuduma Mysiae de Caesaris nomine Adrianopolis appellata, Aquisgranum in Germania conditum.

ANTONINUS PIUS.

TIto Aurelio Fulvo Antonino Pater fuit Aurelius, et Gallia transalpina, avus maternus Arrius Antoninus bis consul. Fuit forma conspicuus, ingenio clarus, moribus clemens, nitidae litteraturae, mitis, largus, alieni abstinens, alter quasi Numa Pompilius. Pius a Senatu cognominatus, nihil temporibus suis asperum fecit, nisi quod communi errore Principum minus Christianis aequus fuit; donec Iustini et aliorum Apologiis placaretur. De uxore eius Faustina multa dicta sunt, ob nimiam libertatem, et vivendi facilitatem, quae iste cum animi dolore compressit. provinciae sub eo cunctae floruerunt, quadruplatores exstincti sunt: Tanta enim diligentia subiectos sibi populos rexit, ut omnia et omnes quasi sua essent, curaret. Unus tantum senator sub eo proscriptus, Atilius Traianus, affectatae tyrannidis reus, senatu puniente: a quo conscios requiri vetuit, filio eius in omnibus semper adiuto. Salaria multis subtraxit quos otiosos videbat accipere, dicens; Nihil esse sordidius, immo crudelius, quam si remp. is arroderet, qui nihil in eam suo labore conferret. Unde etiam Mesomedi lyrico salarium imminuit. Rhetoribus autem et Philosophis per omnes provincias et honores et stipendia detulit. Intra urbes sepeliri mortuos vetuit. Nec ullas obiit expeditiones, nisi quod ad agros suos profectus est in Campaniam, dicens: Gravem esse provincialibus comitatum Principis, etiam nimis parci; Et tamen ingenti auctoritate apud omnes gentes fuit. Cum in urbe propterea sederet, ut undique nuntios (medius utpote) citius posset accipere, parens seu patronus magis, quam Dominus Imperatorve putabatur.

Ad eum Indi quoque et Bactri, et Hircani legatos misere, de controversiis inter se iudicem poscentes.

Seditiones ubicumque factas, non crudelitate, sed modestia et gravitate compressit.

Pacorum regem Lazis dedit. parthorum regem ab Armeniorum expugnatione solis litteris repulit. Abgarum ex Orientis partibus sola auctoritate deduxit: solusque omnium prope Principum prorsus sine civili sanguine et hostili, quantum ad se ipsum pertinet, vixit, cum Scipionis sententiam frequentaret:

Malle se unum civem servare, quam mille hostes occidere. Britannos per Lollium legatum urbicum submovit, et Mauros ad pacem postulandam coegit: Germanos quoque, et Dacos, atque Iudaeos rebellantes contudit, per praesides ac legatos.

Successorem viventi bono iudici nullum dedit, nisi Orphito praefecto Urbi, id petenti. Vini, olei, et tritici penuriam, per aerarii sui damna, emendo, et gratis populo dando sedavit Inter alia etiam hoc civilitatis eius argumentum est, quod, cum domum Valerii Omuli visens, miransque columnas porphyreticas, cum requisisset, unde eas haberet, atque Omulus ei dixisset: Cum in domum alienam veneris, et mutus, et surdus esto, patienter tulit.

Periit febri anno septuagesimo, Imperii XXIII: sed quasi adolescens desideratus est, commendata genero Marco Aurelio Antonino Republica, quam divitem etiam de suo egens ipse reddiderat. Collapsa terrae motu Rhodiorum Asiaeque oppida, Cyzicum praesertim, mirifice instauraverat.

Eo imperante visus est in Arabia iubatus anguis, maior solitis, qui se a cauda medium comedit. Hordeum in Moesia in culminibus arborum natum. quattuor praeterea Leones mansueti sponte se capiendos in Arabia praebuerunt. Signum puto mansuetudinis inusitate, quam imperatores eius temporis praestitere, sicut frumen tum in arboribus secutae vilitatis cum pestilentia, quae inutiles reddidit fruges.

Fecunda etiam aetas eruditorum fuit, invitante studia liberalitate principum.

Polycarpus Smyrnensis Episcopus, Iustinus e Philosopho Christianorum doctor, hegesippus historiographus, bene de ecclesia scriptis merebantur: Hyginus Romanorum Episcopus etiam sanguine pro veritate fuso. Cui successit Pius, a quo sancita Paschati dies dominica et mox Anicetus, undecimus Romanorum Praesul, quo sedente, Polycarpus Romam Romam venit, et Marcionem, Cerdonis discipulum, sibi occurrentem, Satanae primogenitum appellavit. Is enim audebat asserere alium immitem DEUM legis et prophetarum auctorem, alium patrem IESU CHRISTI. Prodibat et Valentinus haeresiarcha, mira Deorum portenta et caeremonias nefandas commentus.

Naturalis sapientiae laude excellebant Galenus medicus Pergamenus, Maximus Tyrius, Apollonius Chalcidicus, Taurus Berytius Philosophi, Pausanias Caesariensis, descriptor Graeciae, Aelianus variae Animaliumque historiae auctor.

M. ANTONINUS PHILOSOPHUS.

MArco Antonino pater Annius Verus fuit, qui in praetura decessit. Ipse, ob maximas ingenii dotes, datus ab Adriano est Antonino Pio adoptandus, cum Lucio Vero Aelii silio, quem ne capesseret imperium, mors abstulit luxu diffluentem. Lucius Verus a M. Antonino statim in societatem assumptus, aequale cum eo gessit imperium. Atque hi primi duo Augusti appellati sunt, sed moribus diversissimis. In marco tantum Philosophiae studium fuit, ut adscitus iam in imperatoriam dignitatem, tamen ad domum Apollonii et Hermogenis Rhetoris discendi causa veniret. Audivit et Sextum Chaeronensem, Plutarchi Nepoten, Herodem Atticum, Iunium Rusticum, Claudium Maximum, et Cinnam Catullum, praesertim Stoicos. Itaque serius et gravis fuit, sine tristitia, frugi sine contumacia, verecundus sine ignavia. At Lucius parum ingeniosus ad litteras, delitiarum et luxuriae erroribus quatiebatur, nisi quatenus se, pro consensu imperii, ad Marci mores egit. Marci filiam duxit Lucius Lucillam, Marcus Anniam Faustinam, consobrinam suam. Adepti imperium ita civiliter se ambo gesserunt, ut lenitatem Pii nemo desideraret. Mala ex inundatione Tiberis

gravissima, sua cura et praesentia temperarunt. Mox Lucius ad Parthicum bellum ivit, quod Vologesus, caeso Romanorum exercitu, inferebat, fugatoque Atidio Corneliano, qui Syriam tunc administrabat.

Eo missus dicitur a Marco, ne vel in urbe ante omnium oculos peccaret, vel, ut parsimoniam peregrinatione addisceret; vel, ut timore bellico emendatior rediret, vel, ut se imperatorem esse cognosceret. Sed nihil profecit. Verus enim postquam in Syriam venit, in deliciis apud Antiochiam et Daphnen vixit, adulteriis etiam et iuventutis amoribus infamatus. Bellum per legatos gessit. Inter eos Avidius Cassius adorientem se Vologesum fortiter sustinuit, desertumque tandem a sociis, et terga vertentem insecutus, Seleuciam et Ctesiphontem venit. Seleuciam super Hydaspen fl. sitam, cum quadringentis milibus hominum cepit, eaque incensa, regias Vologesi, quae in urbe Ctesiphonte erant, solo aequavit.

Statius Priscus in Armenia res prospere gessit, Artaxatis captis, unde Parthici et Armeniaci Caesares appellati. Confecto sane bello, Lucius, regna regibus, provincias comitibus suis dedit regendas. Romam inde ad triumphum invitus, quod Syriam quasi regnum suum relinqueret, rediit post quinquennium, et pariter cum fratre Antonino, triumphavit. Fuit eius fati, ut in eas provincias, per quas rediit Romam usque, luem secum deferre videretur. Et nata fertur pestilentia in Babylonia (ubi de templo Apollinis ex arcula aurea, quam miles forte inciderat, spiritus pestilens evasit,) atque inde Parthos orbemque complevisse. Nihilominus, quasi non parthicum, sed histrionicum bellum egisset Lucius, fidicinum, mimorumque et praestigiatorum secum greges duxit, contempta morum fratris sanctitudine.

Composito Oriente, ad bellum Germanicum profecti sunt ambo imperatores, Marcus et Lucius, diu eorum, qui aderant, arte suspensum, ut finito demum Parthico geri posset. Eius tantus terror erat, ut undique sacerdotes Antoninus acciret, peregrinosque etiam ritus impleret, ut ait Capitolinus. Unde haud dubie factum, ut Melitensem legionem e Christianis conscriberet, quorum opera praecipue vicit, cum antea Christianos, Philosophorum instinctu, velut numinum contemptores, ac novae maleficaeque superstitionis reos, interficiendos curasset. Qua persecutione (quam quartam numerant inter atrociores) Iustinus Philosophus Christianus scripta defensione altera; Polycarpus Smyrnensium Episcopus, restincto licet per miraculum rogo; Pius et Anicetus Episcopi Romani, Photinus pastor Lugdunensium, Attalus, Blandina, et complures, in Galliis praesertim, alii diversis suppliciorum generibus consumpti sunt.

Quorum equidem sanguinem perpetuis bellis contagiisque ultus est DEUS, donec principem, cetera laudatissimum frangeret, et ad veriores de religione cogitationes adigeret. Quippe ab armis nusquam quies erat: praeter Orientem per Illyricum, Italiam, Galliamque bella fervebant: terraemotus non sine interitu civitatum, inundationes fluminum, lues crebrae, locustarum species agris infestae, prorsus ut prope nihil, quo summis angoribus mortales atteri solent, dici seu cogitari queat, quod non illo imperante saevierit. Tant Romae etiam pestilentia erat, ut vehiculis cadavera exportarentur, multique ex proceribus interirent. Cum Aquileiam venissent Augusti, plerique legatos misere, defectionis veniam postulantes. Et Lucius quidem, quod pars exercitus interiisset, redeundum esse censebat; Marcus fingere Barbaros existimans paenitentiam, ne tanti apparatus mole premerentur, instandum. Denique transcensis Alpibus, longius processerunt, composueruntque omnia, quae ad munimen Italiae atque Illyrici pertinebant. Gentes enim omnes ab Illyrici limite usque in Galliam conspiraverant,

ut Marcomanni, Narisci, Hermunduri, Quadi, Suevi, Sarmatae, Latringes, et Buri: hi aliique cum Vistovalis, Sosibus, Sicobotes, Roxolani, Bastarnae, Alani, Peucini, Costoboci. Pacata Pannonia, quod urbanas desiderabat Lucius voluptates, in urbem destinatus est. Sed non longe ab Altino subito correptus morbo, quem apoplexiam vocant, cum triduo mutus vixisset, periit, non sine rumore, tamquam veneno esset interceptus a Faustina, Marci coniuge, ipsove Marco, priusquam insidias ipsis structas perageret. Undecim annis cum ipso imperaverat Marcus, vitique, ut fratris, et celaverat, et defenderat.

Post eius obitum solus Rem publ. tenuit, multo iam melior et feracior ad virtutes. Bellum Marcomannicum, quantum nulla unquam memoria fuit, magna tum virtute, tum felicitate transegit. Instante sane adhuc pestilentia, et servos, quemadmodum bello Punico factum fuerat, ad militiam paravit, et gladiatores, latrones etiam Dalmatiae atque Dardaniae. Emit et Germanorum auxilia contra Germanos. Et ne provincialibus esset molestus, auctionem rerum aulicarum fecit in foro Traiano, in quo praeter vestes, et pocula et vasa aurea, etiam signa cum tabulis magnorum artificum vendidit. Tantumque auri redactum, ut reliquias belli ex sententia persecutus, postea dederit potestatem emptoribus, ut si quis vellet empta reddere atque aurum recipere, sciret licere. Nec molestus ulli fuit, qui vel non reddidit empta, vel reddidit. Marcomannos tandem et Iazygas, in ipso transitu Danubii, glacie adstricti, delevit, et captam ab iis praedam provincialibus reddidit. Posthac proelium acre, bellum ingens cum Quadis fuit, ex quo victoria, praeter spem, solius DEI beneficio provenit.

Cum enim interclusi a Quadis Romani pugnarent fortiter, atque interim barbari differrent proelium, certi eos calore et siti perituros, quos circum occupatis locis omnibus ita obsidebant: ad Imperatorem extrema metuentem venit praefectus praetorianorum, aiens, Nihil esse, quod Christiani, quorum una legio in castris militet, impetrare precibus non possent. Ab illis petendas supplicationes pro salute sua, et totius exercitus. Fit, quod erat necesse. Imploratus a Christianis DEUS, statim universas Romanorum copias recreavit copiosissimo imbre, et Barbaros fulmine et tempestatibus prostravit. Pars eorum confugiebat ad Romanos, pars proelio occidebatur, pauci fuga evasere. Legio exinde fulminatrix est dicta, remque ita gestam Imp. Antoninus publice notam fecit, atque exinde Christianos poenis liberavit, constituto accusatoribus eorum supplicio, accusatis ad honores aditu aperto. Dion ab Aegyptio quodam Arnuphi preces factas refert, seu ignarus rei Christianae, seu quod illud nomen Tribuno forte legionis fuit, quem Magum esse Dion opinatur. Iulius Capitolinus simpliciter, Marcum preces iunxisse indicat, dum inquit: Fulmen de caelo precibus suis contra hostium machinamentum extorsit, suis pluvia impetrata, cum siti laborarent. Ex devictis gentibus infinitos in Romano solo collocavit, voluitque Marcomanniam et Sarmatiam provincias facere, et fecisset, nisi avidius Cassius, exstinctum aut invalidum ratus Antoninum, in Oriente rebellasset, Faustina ut quidam dicunt, volente, quae de mariti valetudine desperaret. IS omnia quae intra Taurum montem erant, brevi suarum partium fecit, Divum iam Marcum appellant. Relicto ergo Sarmatico Marcomannicoque bello, in Orientem vertit expeditionem Imperator, sed Cassius, comperto vivere Antoninum, statim cum filio interfectus est, caputque eius allatum, quo nihil exsultans Antoninus, humari illud extemplo iussit. Ignovit et civitatibus, quae Cassio consenserant, ignovit Antiochensibus, qui multa in eum pro Cassio dixerant. Omnibus orientalibus provinciis carissimus fuit; apud multas etiam philosophiae

vestigia reliquit. Apud Aegyptios civem se egit, et philosophum in omnibus studiis, templis, locis. Faustinam suam adulteriis infamem, in radicibus montis Tauri, subito amisit morbo, laudavitque etiam, dissimulata eius impudicitia. Monitus olim, ut repudiaret eam, si non occideret, dixisse fertur: Si uxorem dimittimus, reddamus et dotem: memor se imperium accepisse per eam. Orientalibus rebus ordinatis, Athenis fuit, ubi omnis doctrinae professores annua conduxit mercede, ad omnium gentium utilitatem. Inde revectus Romam, militibus togas imperavit, sententiam Platonis semper in ore habens; Florere civitates, si aut Philosophi imperarent, aut Imperatores philosopharentur. Erat famae suae curiosissimus, et requirens ad verum, quid quisque de se sentiret emendans quae bene reprehensa viderentur. Tantae tranquillitatis, ut vultum numquam mutaret maerore vel gaudio: philosophiae deditus Stoicae, quam et per optimos quosque magistros acceperat, et undique ipse collegerat. Fisco in causis compendii numquam iudicans favit. Cum populo non aliter egit, quam est actum sub civitate libera. Fuitque per omnia moderatissimus, in hominibus deterrendis a malo, invitandis ad bona, remunerandis copia, indulgentia liberandis: fecitque ex malis bonos, ex blonis optimos. Ius magis vetus restituit, quam novum fecit, habuitque secum optimates et Iurisconsultos semper, quorum et auctoritate et periculo iura dictavit, cumque iis non solum bellicas res, sed etiam civiles, priusquam faceret aliquid, contulit, saepius dicens: Aequius est, ut ego tot et talium amicorum consilium sequar, quam ut tot et tales amici meam unius sequantur voluntatem. Comitiis frequenter interfuit, nec unquam recessit de curia, nisi consul dixisset: Nihil vos moramur, Patres conscripti. Sederi in civitatibus vetuit in equis, sive vehiculis', lavacra mixta submovit: mores matronarum composuit diffluentes, et iuvenum nobilium. Nihil propere agebat, ratus nec minimis in rebus errorem Principis calumniae vacare. Militibus aliquando donaria petentibus negavit, quod diceret, ex sanguine parentum ipsorum propinquorumque exactum iri. Gladiatoribus non concessit dimicare nisi obtusis gladiis, ne innocentes oculos sanguine pollueret.

Cum iterum eius praesentiam exposceret Sarmatia, in administratione belli obiit, triennium rursus cum Sarmatis, Marcomannis, Hermunduris, Quadis, proeliatus, ac semel integrum diem, conflictu acerrimo, quo victor tamen exstitit. Cum decumberet, ridens res humanas ad amicos dixit: Quid me fletis, et non magis de pestilentia et communi morte cogitatis? Recedentibus ingemiscens ait: Si iam me dimittitis, vale vobis dico, vos praecedens. Interrogans cui filium Commodum commendaret, respondit; Vobis, si dignus fuerit et Deo. Dio compertum sibi scribit, non morbo, sed a medicis, filio gratificantibus, peremptum, quod tamen, ut alia propinquorum vitia, dissimularit, tribunoque militum signum postulanti responderit: Abi ad orientem: ego enim iam ad occidentem commeo. Ita anno imperii octavo decimo, aevi validior, Vendobonae obiit, vitae LVIII, maximo gemitu mortalium omnium. Denique qui seiuncti in aliis, Patres et vulgus, soli omnia decrevere, templa, columnas, sacerdotes. Felix Imperator, nisi filium habuissent.

Philosopho hoc imperante, Philosophiae, tum caelestis, tum humanae studia ut maxime viguerunt.

Illam propagarunt et scriptis et moribus, praeter Polycarpum et Iustinum, Theophilus Antiochenus, Melito Sardianus, Apollinaris Hierapolitanus, Dionysius Corinthius, Pinytus Cretensis, Episcopi, qui partim contra gentes, partim contra Haereticos tum surgentes, ut Hermogenem, Montanum,Cataphrygas et Encratitas, eruditione divina pugnarunt. Quibus addo Soterem et Eleutherum Romanos Episcopos, quorum

ille nuptias a Sacerdotibus benedicendas statuit, hic rogatu Lucii regis, in Britanniam Euangelizatores destinavit. Vigebant autem adhuc dona linguarum, prophetiae, curationum, resuscitabantur mortui, fiebant plurima admiranda ad gentes fide imbuendas.

Hanc, humanam puto sapientiam, Antoninus Imperator imprimis excoluit, itemque Athenaeus Naucratites, Sulpitius Apollinaris, Apuleius Afer, Magus et Philosophus, Philostratus Lemnius, Cornelius Fronto Orator, Poliaenus et Hermogenes rhetores, Oppianus Cilix Poeta.

L. COMMODUS ANTONINUS.

COmmodo Antonini filio (alii gladiatore natum ferunt, quam famam Faustinae impudicitia firmavit, et mores Commodi) multi disciplinarum magistri nihil profuerunt, quo minus turpis, improbus, crudelis, libidinosus fieret. Tantum valet aut ingenii vis, aut eorum, qui in aula institutores habentur. Auspicium crudelitatis dedit anno aetatis duodecimo cum tepidius forte lotus, balneatorem in fornacem conici iussit. Adhibitos custodes vitae suae honestiores ferre non potuit, detinuit pessimos quosque, et submotos usque ad aegritudinem desideravit. Quibus per patris mollitiem restitutis, popinas et ganeas in palatinis semper aedibus fecit, neque unquam pepercit vel pudori, vel sumptui, ut probris natum magis quam ei loco eum crederes, ad quem fortuna provexit. Profectus cum patre ad Germanicum bellum, eo consumpto, legibus hostium addictus, id remisit, Romamque triumphans rediit. Ad provincias regendas homines misit vel criminum socios, vel a criminosis commendatos. In senatus odium ita venit, ut et crudeliter in tanti ordinis perniciem saeviret, fieretque ei contemptui vicissim.

Crudelis vita Commodi Quadratum et Lucillam eius sororem compulit, ad eius interfectionem adspirare, non sine praefecti praetorio Tarruteni Paterni consilio. Datum est negotium peragendae necis Claudio Pompeiano, Lucillae et genero et adultero, qui ingressus districto gladio, cum faciendi potestatem habuisset, in haec verba prorupit: Hunc tibi pugionem senatus mittit, detexitque facinus fatuus, nec implevit, multis cum eo participantibus causam. itaque interfectus ipse primo, deinde reliqui coniurati, Lucilla soror Commodi in exilium exacta, post etiam necata, uti et Crispina Augusta: Domus praeterea Quintiliorum omnis exstincta, quod Sextus, Quintilii Maximi filius, specie mortis ad defectionem diceretur evasisse: et in multos alios varie est saevitum.

Posthaec Commodus numquam facile in publicum processit, neque quicquam sibi nuntiari passus, nisi quod Perennis praetorio praefectus antea secum tractasset. Perennis autem Commodi persciens invenit, quemadmodum ipse potens esset, persuasoque Commodo ut deliciis vacaret, ipse curis incubuit Rei publicae, imperiumque Commodi ad tempus tutum praestitit. Hac lege vivens Commodus, per Ulpium Marcellum Britannos, murum, quo disterminabantur, transgressos, maximis affecit incommodis: Ipse interim cum trecentis concubinis, quas ex matronarum meretricumque delectu, cumque trecentis exoletis, quos forma disceptatrice conciliaverat, in palatio per convivia et balneas bacchabatur. Perennis cuncta sibimet vindicans, res etiam in Sarmatia bene gestas per alios duces, in filium suum referebat. Sed qui tantum potuit, delatus ad exercitus Britannicos, quod seditionis eos insimularet, immissis mille quingentis militibus, deditus est a Commodo laceratusque, cum se potuisset per praetorianos tueri, quibus praeerat, nisi audacia, ut solet, pravo et cooperto sceleribus defuisset. Et in potentia successit Cleander; in praefectura vero Niger, qui sex tantum horis ea dignitate functus scribitur. Mutabantur enim praefecti praetorii

per horas ac dies, viginti quinque Consules in unum annum legebantur. Omnia Cleander pecunia venditabat, revocatos de exilio ornabat dignitatibus, res iudicatas rescindebat. Byrrhum sororis Commodi virum, reprehendentem nuntiantemque quae fiebant, in suspicionem affectati regni traxit; aususque occidere est, multis aliis, qui eum offendebant, pariter interemptis. Sed et illi dignus tandem vitae finis impositus. Nam cum insidiis illius Arrius Antoninus, fictis criminibus in Attali gratiam, quem in proconsulatu Asiae damnaverat, periisset, nec eam tum invidiam, populo saeviente, Commodus ferre potuisset, plebi propter annonam etiam tumultuanti, ad poenam donatus est, cumque eo Apolaustus et alii aulici liberti. Cleander inter cetera etiam concubinas Commodi constupravit, de quibus et filios suscepit, qui post eius interitum cum matribus sunt interempti. In huius locum Iulianus et Regillus subrogati sunt, quos et ipsos postea poenis affecit tyrannus.

Per id tempus tanta fuit pestilentia, quantam se numquam cognovisse ait Dio, qui tum vixit. Interiisse saepe uno die ad duo milia hominum, multosque sub omni fere imperio Romano necatos a maleficis hominibus, acus venenis oblitas mercede in alios iaculantibus, quod malum etiam Domitiani temporibus exstitit. Interea Commodus Felix, Pius, Hercules, Amazonius, Exsuperans, sexcentisque aliis titulis appellabatur, Romamque immortalem, fortunatam, Coloniam suam, orbem terrarum nominabat, saeculum suum aureum. Usque adeo insaniebar scelus. Immiti prorsus feroque ingenio, adeo quidem, ut debiles pedibus aegrosque in urbe omnes, etiam senatores, unum in locum contraherer, formatosque in gigantium modum, ita ut a genibus de pannis et linteis quasi Dracones dirigerentur, sagittis conficeret. Gladiatores specie depugnandi crebro trucidavit, cum ipse ferrum obtectum veronibus plumbeis vibraret. Sed metu incusso, ne inter congressum, uti solet, extorto pugione conficeretur, in feras belluasque convertit ferociam, quarum multa milia manu sua occidit, validus quidem ad haec, alias debilis et in firmus. Impudentiae tantae fuit, ut stercora cibis misceret, ac muliebriter indutus in amphitheatro saepissime biberet. Cum illi saepe pugnanti, ut Deo, favisset populus, a militibus classiariis universum interimi praeceperat, irrisum se ratus haud immerito. Incendisset et urbem, nisi eum Aemylius Laetus praetorio praefectus deterruisset. Quibus [Orig: Queis] rebus cum insatiabilem sanguinis cuncti horrescerent, coniuravere in eum ipsi custodes, ut nihil tyrannidi fidum appareat. Primo eum Marcia concubina veneno petivit, anno regni tertio fere atque decimo: cuius vi frustrata per cibum, quo se casu repleverat, auctore medico, participe factionis, iam minax in Palaestinam perrexit. Ibi ab Laeto et Electo immissus validissimus palaestrita Narcissus, compressis eum faucibus exstinxit, anno vitae tricesimo secundo. Quo cognito, senatus populusque hostem Deorum atque hominum vocantes, radendum eius nomen sanxere: confestimque praefecto urbi Aulo Helvio Pertinaci imperium defertur. Commodus omnibus incommodus, saevior Domitiano, nec purior Nerone, sicut fecit, sic passus est.

Sub eo Capitolium fulmine ictum, et templum etiam pacis a Vespasiano conditum; Bibliotheca et libelli ad principatum pertinentes, pene omnes conflagrarunt.

Ex tanta peste aliquid boni Deus elicuit. Etenim Commodus in gratiam Marciae concubinae, quam temere deamabat, Christianis pacem, a patre Antonino datam praestitit. Itaque valde aucta est Ecclesia accessione multorum, genere etiam et opibus praestantium. Supererant et Euangelistae, quorum unus Pantaenus Indis Christum praedicavit, et apud eos Matthaei Euangelium, a

Bartholomaeo illuc Apostolo delatum, reperit. Eleutherus duodecimus Romae Episcoporum, tunc fertur morte non violenta obiisse. Successit Victor, severitatis intempestivae, qui non consentientibus in tempus Paschale, quod diei Dominicae plures adstringebant, anathema dixit, revocante eum ab hac importunitate Irenaeo, Lugdunensi Episcopo, Polycrate autem pro Asiaticis, decima quarta Luna Pascha agentibus, dimicante. Ea tempestate Aristides Adrianaeus orationes, Iulius Pollux Onomasticon, Dion Cassius Nicaenus, nocturni monitoris iussu, ut ait, historiam Romanam scripsit, spatio annorum XXII. Tatianus Encratitarum, Montanus Cataphrygum, Apelles, Florinusque et Blastus, Marcionitarum sectam propagarunt.

HELVIUS PERTINAX, Et DIDIUS IULIANUS.

PUblio Helvio Pertinaci pater libertinus fuit, qui eum dedit erudiendum Sulpitio Apollinari: post quem idem Pertinax Grammaticam professus. Sed cum in ea minus proficeret quaestus, per Lollianum Avitum, patris patronum, ducendi ordinis dignitatem petiit. Ita militari industria Consulatum, ex consulatu Syriam, Moesiam, Daciam provincias, tandem praefecturam urbis meruit. Interficiendi Commodi conscientiam non fugisse fertur: patrato facinore, Q. Aemylius Laetus praefectus praetorii et Electus cubicularius, ad eum venerunt, confirmatumque in castra duxerunt. Illic Pertinax milites alloquutus, donativum eis promisit, ingeri sibi imperium a Laeto et Electo testatus: eademque nocte, a Senatu Imperator appellatus est. Petenti signum prima die Tribuno dedit, Militemus: exprobrans utique segnitiem temporum superiorum. Exprobrationem autem istam milites non tulerunt, statimque de Imperatore mutando cogitarunt. Timebatur enim militia sub sene Imperatore. Auctionem rerum Commodi habuit, ita ut et pueros venderet, et concubinas; exceptis iis, qui per vim Palatio videbantur inserti, cuius nundinationis pecuniam, quae ingens erat, militibus donativo dedit. Imperatorium sumptum, pulsis non necessariis, ad soliti dimidium retraxit, exemploque Imperatoris, cum ille parcius se ageret, ex omnium continentia nata est utilitas. Amabat simplicitatem, communem se affatu, convivio, incessu praebebat. Filium eius senatus Caesarem appellavit. Sed Pertinax nec uxoris Augustae appellationem recepit, et de filio dixit, cum meruerit. Blandus tamen magis quam beneficus, moribus antiquis, ut qui Curios Fabriciosque aemularetur, immodice parcus, et in emendanda Republica, quae tempore egebat, et consilio, properus, fortunae se pilam, ut vocabatur, probavit. Cum enim non liceret amplius militibus rapere, aut Caesarianis libidinari, utrisque in odium acerbissimum venit. Cognito autem Falconem Cos. ad capessendum imperium armari, questus in senatu est, ad decies sestertium duntaxat se in aerario reperisse, ac nihilominus parem pecuniam cum Marco et Lucio dedisse praetorianis. Id cum falsum esse scirent milites, acrius accensa seditio est, ac Laetus occasionem nactus, q. pro Falcone eos corrupit. Quare ducenti ex iis subito in Palatium decurrunt, priusquam id Pertinaci nuntiaretur. Ad quos ille cum nihil territus processisset, longa ac gravi oratione pene placatis, Tausius quidam, unus e Tungris, hastam in pectus Imperatoris obiecit: Tunc precatus Iovem ultorem Pertinax, toga caput operuit, atque a ceteris confossus est. Et Electus quidem transfixis duobus cum eo periit, reliqui Palatini diffugerunt. Imperavit dies 85. vixit annos sexaginta. Mortuo Divi nomen decretum, acclamatumque, Patri pio, patri senatus, patri bonorum omnium. Caede Imperatoris

conturbata civitate, milites in castra reversi venale imperium turpissimo praeconio proposuerunt. Emit tandem et licitatione inhonestissima Flavium Suldicianum, socerum Pertinacis, vicit M. Didius Iulianus, vir nobilis, iuris peritissimus, factiosus, praeceps, regni avidus, pecuniosus, qui multas antea provincias rexerat, eruditione melior quam animo.

Senatu, seu blanditis, seu metu, in partes tracto, populum mitigare nulla ratione potuit. Nam post convicia et lapides in eum iactos, Pescenninum Nigrum, qui iam imperare dicebatur in Syria, ad urbis praesidium vocarunt. Invecti et vehementissime in milites, qui ob pecuniam Pertinacem occidissent, aureos, quos digitis Iulianus ostendebat, indignanter repudiarunt, succlamantes, Nolumus, non accipimus. Quod ut audivit Iulianus, teneri ultra non potuit, quin proximos quosque interfici iuberet. Populus ea re multo irritatior, non desinebat Iuliano maledicere, Deos invocare, milites exsecrari. Ad extremum arma capiunt omnes, et in Circo diem noctemque ieiuni transigunt. Tandem fame stimulante diffugiunt, externa auxilia praestolantes. Cum ergo nuntiatum Iuliano esset, Severum cum Illyricis exercitibus defecisse, quem suspectum non habuerat, perturbatus ad senatum venit, imperavitque, ut hostis Severus renuntiaretur, militibusque praestitueretur dies, ultra quem, si cum Severo fuissent, hostium numero haberentur. Interim ipse omnibus assentari Romae, obviis arridere, multa libero homine, nedum principe indigna facere, conciliandae multitudini, sed frustra. Suspecta enim erant prudenti cuique immodica officia. Visae tum circa Solem tres stellae, claro die, tres principatus sibi invicem inimicos portendebant. Severus enim in Illyrico, Albinus in Britannia, Niger in Syria imperium sibi adversus Iulianum afferebant. Albinum Severus Caesarem dixit, ut securitatis impletum opinione in Britannia detineret. Ipse devincta sibi omni Europa, praeter Byzantium, Romam infesto agmine contendit, ubi milites desides, et urbana luxuria dissolutos, frustra Iulianus in armis exercebat. Interim opinatus Laetum fautorem esse Severi, ipsum Marciamque, per quos Commodus interierat, interfecit: pueros etiam mactavit non paucos, (dirum facinus) ut per eorum exta et magorum ludibria futuros eventus expiscaretur. Crebro misit ad Severum, qui eum interficerent. Sed illi ad Severum transierunt. Tullius Crispinus praefectus praetorio, legatus ut classem produceret, repulsusque, ad Severum rediit. Sacer dotum deinde preces, virginumque Vestalium orans Didius, audivit a Fausto Quintillo, non debere imperare eum, qui armis adversario non posset resistere. Quare iratus, per milites Senatum ad obsequium cogere, aut obtruncare voluit. Sed mox mutato consilio, de participatione imperii egit, abnuente Severo, et praetorianos sibi litteris conciliante. Tunc a Senatu capitis damnatus Iulianus, nihil dixit percussoribus, nisi, Quid ego peccavi, aut, quem interfeci? Ita extenta damnatorum modo cervice, decollatur, caputque eius in rostris ponitur, cum vixisset annos LX, imperasset dies LXVI. Corpus eius a Severo uxori Manliae Scantillae, et filiae Didiae Clarae redditum: quae primo imperii die, quasi praesagientes ei imminens exitium, trepidae invitaeque in palatium transierant.

SEPTIMIUS SEVERUS.

SEverus Leptitanus natione Afre, iuventam plenam furorum nonnumquam et criminum habuit. Cum adulterii causam diveret, absolutus est a Iuliano Proconsule, quem postea antecessorem per milites occidit. Cum eum ex humili, per litterarum et militiae officia, ad imperium plurimis gradibus fortuna duxisset. Omnia, inquit, fuit, et nihil expedit. Sed ipse se talem egit, ut nihil ei quidquam

expediret, cum eos ipsos pertimesceret, de quibus recte iudicabat, quosque dignos imperio videbat, occideret. Quare octodecim imperii sui annos in caedibus fere et perpetuis bellis absumpsit. Interfectores Pertinacis multavit morte, reliquos praetorianos occurrere sibi iussos exarmavit, et urbe eiecit. Ingressus Romam terrore magnifico, milites vastationem minantes secum traxit, urbemque ferae atque agrestis vitae replevit. Pertinacis deinde imago ingenti vanitate funerata, ipse inter Divos sacratus, pompa ethnicis digna superstitionibus, quam qui volet, ex Dione, qui interfuit, petat. Regnabat autem Pescennius Niger in oriente, Graeciamque cum Thracia et Macedonia, interfectis multis illustribus viris tenebat, ad participatum imperii Severum vocans: a quo causa eorum quos occiderat, cum Aemyliano hostis est appellatus, permisso tamen exilio tuto, si ab armis vellet discedere. Erat Pescennius bellator egregius, disciplinae custos acerrimus, ut miserum se diceret Severus, quod imitari eius disciplinam non posset, quem bello vicerat. Imperatori Pescennio cum quidam panegyricum recitare vellet; dixit ei: Scribe laudes Marii, vel Annibalis, vel alicuius ducis optimi, vita functi, et dic, quid ille fecerit, ut eum nos imitemur. Nam viventes laudare irrisio est, maxime imperatores, a quibus speratur, qui timentur, qui praestare publice possunt, qui possunt necare, qui proscribere. Ego vivus placere cupio, mortuus etiam laudari. Hic variis proeliis in Hellesponto, ad Cizycum, ad Nicomediam, tandem ad portas Ciliciae a Severianis victus; caput eius pilo circumlatum est. Filios Nigri, quos antea captos suorum liberorum cultu habuerat Severus, in exilium postea cum matre misit, denique etiam occidit, Byzantinos triennii obsidione exhaustos, cum plurima fecissent, et passi essent fortiter, dedentes se, libertate privavit, militares crudeliter interfecit, urbem longe pulcherrimam nudavit moenibus, et quasi vicum ignobilem Perinthiis subiecit. Antiochenos, Palaestinenses, multasque alias eiusdem partis civitates, iniuriit affecit et damnis. Senatores, qui cum Nigro militaverant, ducum vel tribunorum nomine, occidit, damnata in Nigrianis constantia, quam in suarum partium ducibus laudabat. Vastata deinde Arabia, non sine periculo totius exercitus, ob aquarum penuriam, Parthisque et Adiabenis, qui cum Pescennino senserant, punitis, redeunti Romam aliud civile bellum natum est Clodio Albino, in Galliis dominante, quem Caesarem antea dixerat. Hunc enim, cum per dolosas litteras pertrahere in insidias atque interimere non potuisset, bello subigere decrevit. Fuerat quidem ei primum animus, Pescenninum Nigrum et Albinum sibi substituere: sed postea et filiis iam maiusculis studens, et Albini apud senatum invidens amori, sententiam mutavit, atque illos utrosque bello oppressit, precibus maxime uxoris Iuliae, insolentis ac impudicae, adductus. Et primo quidem conflictu Albinus potior fuit, contra duces Severi. Post Severus ipse cum quinquaginta militum milibus, ut par esset viribus, contra eum profectus acerrime, nec sine varietate fortunae, pugnavit, apud Lugdunum, tanto suo periculo, ut discissa chlamyde, districtoque gladio, in fugientes suos contenderet, ut vel pudore affectos sisteret, vel ipse una periret. Eo proelio tantum est sanguinis fusum, ut in fluvios influeret. Albinus semivivus ad Severum est deductus. Eius caput abscindi, Romamque deferri iussit, prosecutus illud litteris; senatui exprobrantibus amorem defuncti, et mox fautores eius, inter quos multi principes civitatis, Hispanorumque et Gallorum proceres, interfecit, quorum bona publicata aerarium auxerunt. Ex ea proscriptione tantum filiis suis reliquit, quantum nullus Imperatorum. Genus Albini exstinxit; Commodum, propudium illud principis, odio senatus Deum appellavit,

ut appareret eum apertissime furere. Occidit sine causae dictione XLIII nobiles et summos viros, Narcissum quoque, Commodi strangulatorem, obiecit leonibus, fratrem se Commodi et Marci filium professus, Bassianoque filio Antonini nomen imposuit.

Post haec bellum intulit Parthis, qui, Severo civilibus armis occupato, securi Mesopotamiam ceperant, Laeto Nisibin fortiter interim tuente. Illis Seleuciam et Babylonem desertas ademit, Ctesiphontem cum centum milibus hominum cepit, sed inopia commeatus excedere ea coactus, Atra urbem Mesopotamiae irrito conatu oppugnavit.

Ibi Iulius Crispus, praetorianorum tribunus, cecinit Virgilii illud:

Scilicet ut Turno contingat regia coniux.
Nos animae viles, inhumata infletaque turba
Sternamur campis.

Et ob id interfectus est, pauloque post Laetus, quod carior esset militibus, quam Severus suis rationibus conducere putabat. Multos inter haec causis, vel veris vel simulatis, sustulit. Damnabantur cur iocati essent, alii cur tacuissent, alii cur pleraque figurata dixissent, ut quod esset Imperator vere nominis sui, vere Pertinax, vere Severus.

Plautianus tunc omnia poterat, nihil Severo minor, secretorum ipsius omnium conscius, omnium praedo, castrator civium Romanorum; Imperatoris ipsius Imperator. In eo itinere Palaestinis plurima iura fundavit. Iudaeos fieri sub gravi poena vetuit; Idem etiam de Christianis sanxit; arcanos Aegyptiorum libros fere ex omnibus adytis sustulit. Christianos, velut delendarum factionum cupidus, horribiliter coepit vastare, unde praesertim in Aegypto et Thebaide, et ubique pene gentium praeclara martyrii et memoranda certamina conficiebantur, testantibus Deo fidelibus amorem suum, et principem huius mundi caelestis exspectatione gloriae superantibus. Inter eos nobiles sunt Leonides, pater Origenis, Alexandrinus, Philippus praefectus Aegypti, Irenaeus Lugdunensis Episcopus; et Apologia tunc pro Christianis ad Romanos magistratus scripta a Tertulliano.

Hic Severum ipsum a Proculo Christiano per oleum aliquando curatum narrat, quem proinde requisitum in palatio habuerit, usque ad mortem eius. Addit: Sed et clarissimos viros, et clarissimas feminas Severus, sciens huius sectae esse, non modo non laesit, verum et testimonio ornavit, et populo furenti in os palam restitit. Addit Sulp. Severus, interiectis deinde annis XXX et VIII pacem fuisse Christianis, nisi quod medio tempore Maximinus nonnullarum Ecclesiarum clericos vexavit. Aiunt Plautianum Christianis fuisse infensissimum, qui certe ultionis divinae conspicuum omnibus est documentum factus. Nam socer Antonini iam, et ex recenti odio maior amicus Severi, quam antea, adeo ut exilio punirentur, qui Severo ipsi consenserant, in detrahendis statuis Plautiani, eodem anno peremptus est, quo iuraverat Severus, nullum ab se malum Plautiano accidere posse. Dederat tantum Plautillae filiae suae Plautianus, quantum L reginis sat esset, nuptiae eius apparatu plus quam regio erant peractae, ob omnibus colebatur, iurabatur per fortunam eius, qui ipse interim metu futurorum tremeret ac palleret. Tandem Geta, frater Severi, moriens Plautiani acta enarrat, Antonius uxori ob impudentiam infensus, soceri increpationes ulcisci parat. Ita insimulatus coniurationis Plautianus subito interficitur, Plautilla relegatur, quam postea quoque Antoninus cum filio Plautiani necavit. Ita omnium rerum semper naturali quasi lege mutatio est, nilque infirmius, quam potentia sine virtute, alieno favore subnixa. Amici quoque Plautiani familiariores universi periere. Antoninus et Geta, hoc quasi paedagogo liberati, deinceps pro libidine agere, violare matronas

et pueros, pecunias praedari, imitari se invicem, et tamen odisse: qui mores Getae primum, deinde et Bassiano exitio fuere. Severus in dies crudelior habitus, implacabilis in delictis, ad eligendos tamen industrios quosque iudicii singularis, latronum ubique hostis, quorum unus Bulas, homo callidissimus, elusis saepe ducibus Severi, tandem amicae suae indicio proditus, bestiarum esca fuit. Postrema Severi expeditio in Britannos suscepta, magis ne segnescerent legiones, quam necessitate urgente. Ibi amisit insidiis Caledoniorum et aquarum insalubritate ad L milia, coegitque ad foedus faciendum, et arma tradenda. Quod dum facit, pene a filio pone equitante est occisus, sed clamore stipatorum conversus vultu eum deterruit, increpatumque deinde, praesentibus Papiniano et Castore, nihil laesit amplius. Mox denuo in Britannos, qui defecerant, vertit impetum, licet doloribus excruciatus podagricis, lectica portaretur. Verum sic quoque militari vexatus seditione, qua filium Augustum creabant, animadverti iussit in omnes auctores facti, praeter filium, sedensque pro tribunali, Sentitisne, inquit, tandem, caput imperare, non pedes.

Denique ducto per transversam Britanniam muro CXXX millium passuum, quem auxit Bassianus, periit Eboraci atroci morbo. Extrema eius feruntur verba: Rem publicam ubique turbatam accepi, pacatam etiam Britannos relinquo: firmum imperium Antoninis meis, si boni erunt, imbecillum, si mali. Ad filios: Locupletate milites, ceteros omnes contemnite. In moechos asper foris, domi tenuit Iuliam, adulteriis famosam. Parum boni Principis habuit. Senatus eum aut nasci non debuisse iudicavit, propter crudelitatem, aut non mori, propter sucessorum ignaviam. Explevit pene annum XLVI vitae, imperii XVIII. Iuliani nomen et eius scripta aboleri voluit, quod unum effici nequivit. Tantum enim (Aurelii Victoris verba sunt) gratia doctarum valet artium, ut scriptoribus ne saevi mores quidem, ad memoriam officiant.

Ergo sub Severo, Principe literato, sacris litteris eruditis claruerunt T. Flavius Clemens Alexandrinus, Septimius Florens, Tertullianus Afer, Minutius Felix, quorum adhuc nomen in praeclarissimis, quae reliquerunt, ingenii monumentis vivit. Viguit et Iudas, qui Antichristi adventum in propinquo esse scripsit. Symmachus, post Aquilam et Theodotionem, sacri codicis tertiam versionem Graecam dedit, cum pietatis et simplicitatis amantiores, turbari potius plebem, quam aedificari istac varietate iudicarent. Narcissus Ierosolymae Episcopus, quam DEO carus esset, trium testium, qui iurati, falso eum turpitudinis insimulaverant, evidenti poena patuit. Nam unus igni, alter foedo morbo, tertius amissis luminibus, plane sicut imprecati sibi fuerant, perierunt.

Tunc et Alexander Aphrodisiensis Philosophus, et Papinianus Iurisconsultus in pretio fuere.

ANTONINUS CARACALLA.

ANtoninum a Barbaro vestitu, quo et ipse et exercitus utebatur, et populus donabatur, Caracallam dictum fuisse scribit Spartianus, gratissima clarissimaque pueritia. Nam septennis puer, cum collusorem suum ob Iudaicam religionem gravius verberatum audisset: neque patrem suum, neque patrem pueri, vel auctores verberum, diu respexit. Tertullianus eum lacte memorat enutritum Christiano. Egressus uro pueritiam, patris monitis restrictior graviorque, et vultu truculentior apparuit, prorsus ut eum quem puerum scierant, multi esse non crederent. Alexandrum Magnum eiusque gesta semper in ore habuit. Patre mox ipso superbior, fratrem Getam magna eius humilitate despexit. Post patris mortem, apud milites conquestus circumveniri se fratris insidiis,

cum potiri eius non posset ob fidem exercitus, quam duobus se libris Severi iurasse dictitabat, dolo accitum, quasi arbitra matre inimicitias positurus, eum in ipso Iuliae matris sinu interemit. Iisdemque diebus occisi sunt innumeri, qui fratris eius partibus faverant: Dion ad hominum mulierumve XX milia fuisse tradit, et ex illustribus multos, maxime Papinianum, praefectum praetorii, dicentem non tam facile excusari parricidium, quam fieri. Ob quam causam, ait Aurelius, furore poenas dedit, dirarum insectatione, quae non immerito ultrices vocantur: a quo post furore convaluit. Audiens posse mitigari facinus, si divum fratrem appellaret, dixisse fertur, sit Divus, dum non sit vivus. Ita utcumque rediit cum fama in gratiam parricida: milites enormibus stipendiis placavit. Iulia eius noverca laetari et ridere coacta nece filii. Haec forma privignum cepit postea, cum eius praesentiae quasi ignaram se daret, intecto corpore, asserentique, vellem si liceret, uti petulantius multo (quippe quae pudorem velamento exuerat) responderet, libet? plane licet An nescis te Imperatorem esse et leges dare, non accipere? Ergo pro uxore habita, participem se imperii egit, nomenque eius plerisque libellis et epistolis est appositum. Ceterum Bassianus ipse solis militibus comis atque humanus, reliquos mortales omnes contemnebat, crebro iactans, pecuniam sibi soli esse oportere, ut eam largiretur militibus, praeterea nemini. Arguente eum Iulia, quod nimios sumptus faceret, Bono animo es, inquit, mater; nam nobis, quam diu hunc habebimus (gladium ostentans) pecunia non deerit. Bonas artes, quas puer didicerat, Imperator factus, plane sprevit, et oblitus est, Aristotelis libros et sectatores, quod Alexandrum ab eo peremptum diceret, delere conatus, Alexandrinos certe, a quibus se irrideri cognoverat, crudelissime mactari iussit, totamque urbem militum ludibriis exposuit.

Abgarum, Osroenorum regem quasi amicitiae causa vocatum, in vincula coniecit, et Osroenen Rege destitutam cepit, itemque Rege Armeniorum usus est, quam ob rem Armenii arma capere, quam ad ipsum deficere, maluerunt. Atque exinde nemo ipsi fidebat amplius, ut re ipsa cognosceret, quantae fraudi esset Imperatori, fraudem amicis facere.

Cum militibus etiam omnia servilia munera, pariter subibat, immemor interim officii Imperatoris ac disciplinae, quibus victoria maxime nititur. Ergo a Cennis, ut Dion vocat, seu Alemannis, ut Victor, prope Moenum amnem atroci proelio exceptus, magno pretio emit, ut salvus se in superiorem Germaniam reciperet. Eorum uxores in pugna captae, cum interrogarentur, mallentne occidi, an vendi; responderunt, occidi: cumque essent venditae a Romanis, omnes mortem sibi consciverunt. Antoninus senatum irreverenter et contumeliose habuit, adulterinam monetam cudit, raro ius dixit, interdum bene potus; Magis et praestigiatoribus multum tribuit. Cum Commodi manes evocasset, audivit, [Gap desc: Greek words] , perge ad supplicium. In occidendis feris et gladiatoria arte valde sibi placuit. Gladium quo fratrem interfecerat, Serapidi Deo Aegyptio consecravit, dignum Deo donum: sed gladius is caelesti igne deflagravit.

Posthaec exercitum in Parthos duxit, praetexens Artabanum negare sibi, quas pactus esset, filiae nuptias. Sed Artabanus fraudem Antonini verebatur. Quare de improviso irruens in confinia Mediae, Arbela subegit, sepulcra regum Parthorum, abiectis ossibus, subvertit; barbaris ultra Tigrim recedentibus, ut ad bellum se pararent. Interim in mediis militibus, quibus maxime fidebat, dum forte ex equo descendit ad naturae requisita, occiditur inter Carras et Edessam, astu Macrini, quem praetorio praefecerat; qui perspecto e quibusdam litteris suo periculo, praevenire mortem sibi intentatam callide cogitavit. Macrinum

enim Antonino brevi successurum dixerat Alexandrinus Serapion, Christianus haud dubie, quem leoni obiectum, cum ei fera pepercisset, Antoninus occidi imperaverat. Vixit annos XXIX. annos potentiae explevit VI et menses duos.

Per id tempus Origenes a continuis studiis Adamantinus appellatus, innotuit Alexandriae, communicatoque cum Heracla labore, quam plurimas divinas humanasque litteras tradidit. Romanam quoque Ecclesiam, gubernante eam Zephyrino Episcopo, invisit, novasque sacri codicis versiones, unam Nicopoli apud litus Actium, alteram in dolio prope Ierichuntem repertas, usitatis iam translationibus coniunxit. Qua via, non tm faciliorem, quam perplexiorem mysteriorum sensum effecit. Cum ob tumultus Aegyptiacos Caesaream se recepisset, Demetrius Alexandrinus Episcopus vitio vertit Alexandro Ierosolymae, et Theoctisto Caesariae Pastoribus, quod homini non initiato gradu presbyterii, potestatem docendi in Ecclesia concessissent. Urum illi hoc integrum esse Episcopis, ex veteri consuetudine confirmarunt.

Illis suppares fuerunt Beryllus Bostrensis in Arabia, Hippolytus, Ammonius et Caius Romanus, Cataphrygum confutator.

OPILIUS MACRINUS.

OCciso Antonino Bassiano, Opilius Macrinus Maurus, praefectus praetorio eius, qui antea res privatas curarat, arripuit imperium, humili natus loco, et animi atque oris inverecundi. Odio Bassiani magis, quam sua virtute movit senatum, cum omnibus una vox esset, quemvis magis quam parricidam, quam incestum, quam impurum habendum Imperatorem. Macrinus ficte, ut sunt homines, quod ad ea se cogi dicunt, quae vel sceleribus comparant, compulsum se ad imperium affirmabat, militaribusque insidiis Bassianum interiisse. Et profuit pecunia, ut solet, cui innocentia pro desse non poterat. Suscepto igitur bello contra Parthos, Profectus est magno apparatu, studens sordes generis et prioris vitae infamiam victoriae magnitudine abolere: cui fini Diadumenum filium etiam appellavit Antoninum et Caesarem, gnarus quo favore Antoninum nomen esset, militibusque eam ob rem donativum dedit. Sed triduano et acri conflictu inferior, cum legatos de pace mittere, eamque ab Artabano velut redimere esset coactus, rumoribus de se adolescendi potestatem dempsit. Iuliam Augustam cum initio blandius habuisset, ut comperit conviciis se ab ea impetitum, eiecit Antiochia, et mox in mortem egit. Nec pepercit aliis, ignobilitati eius inopinaeque adeptioni imperii iniquis. Quare postquam se Antiochiam transtulisset, ac luxuriae operam daret, nec praeberet militibus, quantum Bassianus praeter consuetudinem indulserat, corrupti Maesae promissionibus milites (ea Iuliae soror erat, uxoris Severi, expulsa ex domo aulica per Macrini superbiam) ad nepotem eius Bassianum Varium, qui postea et Antoninus et Heliogabalus est appellatus, desciverunt. Macrinus audaciam miratus muliebrem, simul etiam contemnens, Iulianum praefectum ad eos obsidendos cum legionibus misit. Quibus cum Antoninus ostenderetur, Bassiani filius creditus, miro amore sui omnes implevit, occisoque Iuliano, ad eum omnes transierunt. Commisso deinde proelio Macrinus ipse vincitur proditione militum. Maesa cum filiabus Semiamira, (cuius filius erat Heliogabalus) et Mammaea, fortiter suos in pugnam incitavit. Fugiens ergo Macrinus cum paucis, et filio Diadumeno, in vico quodam Bithyniae periit, homo asperior in milites, quam orienti fortunae expediret: Acer in suppliciis, Severique laudator. Adulterii reos semper vivos simul incendit, iunctis corporibus. Delatores, si non probarent, capite affecit, si probaren, delato pecuniae praemio dimisit infames, Convivio suo literatos adhibuit,

ut loquens de studiis liberalibus necessario a nimia, cui addictior erat, ingurgitatione abstineret. Sed hic licet grandis natu, annum agens LIV, tantique exercitus Imperator, a puero, cuius ne nomen quidem ante audierat, oppressus est, mensibus ferme quattuor ac decem vix retento imperio. De filio eius vere dictum est, quod in somnis Antoninus fuisset. Imperium enim ad id solum habuit, ut cum patre interficeretur.

VARIUS ANTONINUS HELIOGABALUS.

SIc Varius Avitus, a Sacerdotio Dei Heliogabali Heliogabalus, quodque filium se Bassiani ferret, Antoninus dictus, potentiam invasit. Eius unum facinus laudatur, quod cum publice privatimque ad litteras Macrini plurimis esset iniuriis affectus, de nullo supplicium sumpsit: in ceteris autem omnibus homo turpissimus et nequissimus fuit, eaque fecit et passus est, quae ne dici quidem vel audiri sine maximo pudore possunt. Sooemi seu Semiamirae matris quae ex Vario Marcello eum genuisse dicitur, aut, ut ipsa videri voluit, ex incesta cum Antonino consuetudine, ita deditus fuit, ut eam in sentum secum adduceret, nihilque sine eius voluntate in Republ. faceret. Ingens eius desiderium erat initio, sed ex rumore, qui novis post tyrannos solet donare principibus, quique nisi ex summis virtutibus, non permanet, sed a multis etiam mediocribus principibus amittitur. Vota enim hominum ad crudelitatem festinant, atque id quod optant, verun esse concipiunt. Quod tunc etiam circa Heliogabalum accidebat, quo vix quisquam maioribus hominum studiis accepit imperium nec vicissim maioribus odiis amisit. Statim Heliogabalum suum, Syrum numen, in Palatino monte sacravit, id agens, ne quis Romae vel per orbem DEUS, nisi Heliogabalus suus coleretur. Dicebat enim Iudaeorum et Samaritanorum religiones, et Christianam devotionem illuc transferendam, ut omnium culturarum secretum Heliogabali sacerdotium teneret. Vendidit honores et dignitates tam per se, quam per omnes servos ac libidinum ministros. Pomponium Bassum et alios viros clarissimos occidit, quod suos ab iis mores examinari diceret. Bassi etiam coniugem pulcherrimam sibi iunxit, qua ob maculam corporis, ut dicebat, repudiata, Aquiliam duxit Severam, virginem Vestalem, cum nec vir quidem esset amplius, sed Hierocli, Zotico, aliisque, quos conquirebat, bene vasatis nuberet, perque omnia obscena non dicenda quottidie volutaretur.

Quare milites pestem illam velari Imperatoris non ferentes, iecere sermones de Alexandro promovendo, consobrino Heliogabali (Sooemis enim mammaeae matris Alexandri soror erat) qui iam Caesar fuerat a senatu dictus, Macrino mortuo. Hic adoptatus ab Heliogabalo sollemniter, confestim omnium ad se animos traxit, adeo ut paeniteret mox adoptionis Varium, eo maxime nomine, quod impudicus non esset Alexander; percussores itaque ei immisit. Sed nihil agunt improbi contra innocentes, telaque aliis parata, tandem in ipsos homicidas vertunt: quod etiam tunc accidit. Nam rei indignitate adeo exarsere milites, ut aegre exorarentur, ne obtruncarent Sardanapalum. (Nam sic quoque ex moribus appellabatur iste Varius.) Hac ei conditione pepercerunt, si impuros homines et assentatores, quod illum ex stulto faciebant stultiorem, a se dimoveret, atque ad bonam frugem rediret. Ibi amotis aut necatis plerisque, ingenti pretio reposcebat Hieroclem, hominem impudicissimum, et insidias in dies novas Alexandro propagabat. Caedebantur idolo Syro humanae hostiae, despondebatur ei virgo Carthaginiensis Urania, immensa dote, quae ex toto imperio colligebatur. Nec erat ulla Heliogabalo vita, nisi exquirere voluptates. Canes iecinoribus anserum pascebat. Leones et Leopardos exarmatos, edoctosque per mansuetarios,

mensis adhibebat subito ad pavorem aut ridiculum excitandum. In calceamentis habebat gemmas, et quidem sculptas, quasi possent in calceis sculpturae artificum videri. Lupanaria domi amicis, clientibus et servis exhibebat. Numquam minus quam centum sestertium cenabat, hoc est, argenti libris triginta. Iocabatur ita cum servis, ut eos iuberet millena pondo sibi aranearum deferre, proposito praemio; collegisseque dicitur decem milia pondo, dicens et hinc intelligendum, quam magna esset Roma. Mittebat parasitis per cellarios salaria annua, vasa cum ranis et scorpiis, et serpentibus, atque huiusmodi monstris, digna certe et domino et ministris stipendia. Implebat etiam muscis, apes mansuetas eas appellans. Canes quaternos ingentes iunxit ad currum, et sic est vectatus intra domum regiam. Semper sane aut inter flores sedit, aut inter odores pretiosos. Sexcenta secum vehicula ducebat, asserens, decem milibus Camelorum Persarum regem iter facere, et Neronem olim quingentis carrucis. Cum praedictum ei esset a sacerdotibus Syris, violenta morte periturum, sericos sibi laqueos, gladios aureos, turrim substratis aureis gemmatisque tabulis paravit, dicens etiam mortem suam pretiosam esse debere, et ad speciem luxuriae, ut diceretur nemo sic periisse. Nec quisquam facile sic periit, nemo turpius scilicet. Cum amandato ex urbe senatu et Ulpiano Iuris consulto, Alexandro necem machinaretur, milites facta conspiratione, primum conscios eius vario genere mortis, alios vitalibus exemptis necant, alios ab ima parte perfodiunt, ut mors esset vitae consentiens: post hoc in eum faciunt impetum, atque in latrina, ad quam confugerat, occidunt. Tractus deinde per publicum, annexoque pondere, ne fluitaret, in Tiberim abiectus est, ne unquam sepeliri posset. Occisa cum eo et mater, probrosissima mulier, et tali filio digna, cautumque ne unquam mulier in senatum ingrederetur. Vixit annos XVIII, exercuit infamem potentiam ultra triennium.

Ad eum Iulius Africanus, Christianus historiographus, legationem suscepit pro instauranda Emmaunte, quae Nicopolis dicebatur, et impetravit. Callistus Romanae Ecclesiae episcopatum accepit, ab Apostolis decimus quintus.

ALEXANDER SEVERUS.

AUrelius Alexander Arcena Syriae urbe, patre Vario, matre Mammaea natus, ne unum quidem diem sponte sua transmissit, quo se puer non et ad litteras, et ad militiam exerceret. Itaque Imperator adolescens creatus, amavit literatos homines, vehementer eos etiam reformidans, ne quid de se asperum scriberent. Quamvis Senatu rogante non potuerit persuaderi, ut vel Antonini vel Magni nomina susciperet, tamen ob ingentem vigorem animi, et mirandam singularemque constantiam, contra militarem fastum, Severi nomen a militibus ei inditum est. Saepe enim legiones integras exautoravit, ex militibus Quirites appellans, nec exercitum unquam timuit, idcirco quod in vitam suam dici nihil posset, quasi tribuni vel duces de stipendiis militum abraderent. Miles, dicebat, non timet Imperatorem, nisi vestitus, armatus, calceatus, et satur, et habens aliquid in zonula: At mendicitas militaris ad omnem desperationem vocat armatum. Removit omnes a Republica et a ministeriis, quos impurus ille Heliogabalus ex genere hominum turpissimo provexerat, neminem passus est in Palatio, nisi necessarium. Si de iure tractaret, aut de negotiis, solos doctos adhibebat, et disertos. Si vero de re militari, milites veteranos, ac bene meritos, et locorum peritos, maxime eos qui historiam norant, requirens quid in talibus causis, quales in disceptatione versabantur, veteres Imperatores, vel Romani, vel exterarum gentium fecissent. Adorari se vetuit, blandius etiam appellantes, ut adulatores vel risit, vel abiecit. Invitos et non ambientes in Rem publicam collocandos

dixit, fures a Republ. pellendos pauperandosque, integros vero iudices redimendos atque ditandos. Eunuchos tertium genus hominum esse, nec videndum, nec in usu habendum a viris, sed vix a feminis nobilibus. Habuit in animo exoletos vetare, quod postea Philippus fecit: item omnibus officiis genus vestium proprium dare, et omnibus dignitatibus, ut a vestitu dignoscerentur, simul ne servi ingenuis miscerentur. Sed hoc Domitio Ulpiano et Iulio Paulo Iuris Consultis, quorum consiliis maxime regebatur, displicuit, dicentibus plurimum rixarum fore, si faciles essent homines ad iniurias. Moderationis tantae fuit, ut omnibus se blandum affabilemque praeberet. Obicientibusque nimiam civilitatem Mammaeae matri, et uxori memmiae, dicentibusque: Molliorem tibi potestatem et contemptibiliorem imperii fecisti: respondit, sed securiorem atque diuturniorem. Milites quoque quos ostensionales vocabant, non pretiosis, sed speciosis vestibus ornabat: nec multum in signa aut ad apparatum regium auri et serici deputabat, dicens imperium in virtute esse, non in decore. Gemmarum quod fuit vendidit, dicens, gemmas viris usui non esse; matronas regias paucis contentas esse debere. Ad aurum colligendum erat attentus, ad servandum cautus, ad inveniendum sollicitus, sed sine cuiusquam excidio. In Templis sane numquam praeter quattuor aut quinque argenti libras, auri ne guttulam quidem aut bracteolam posuit, susurrans versum Persii, In sanctis quid facit aurum? Multis autem civitatibus, quae post terrae motus deformes erant, ad instaurationem operum et publicorum et privatorum, pecuniam ex vectigalibus dedit. Ubi aliquos voluisset magistratus ordinare, nomina eorum proponebat, hortans populum, ut si quis quid haberet criminis, probaret manifestis rebus: si non probasset, subiret poenam capitis. Dicebatque grave esse, cum id Christiani et Iudaei facerent, in praedicandis sacerdotibus, qui ordinandi sunt, non fieri in provinciarum rectoribus, quibus et fortunae hominum committerentur et capita. Assessoribus salaria instituit, honoresque numquam vendi passus est, dicens; Necesse est ut qui emit, vendat. Ego non patiar, mercatores potestatum; quos si patiar, damnare non possum. Erubesco enim punire illum hominem, qui vendit, quod emit. Illi sunt promovendi, qui per se Rem publicam gerere possunt, non per assessores. Militares habent suas administrationes, habent literati; unusquisque hoc debet agere, quod novit. Vetronium Turinum, quem familiarem habuerat, convictum persuasos ab eo homines, quod omnia ad nutum suum Imperator faceret, eventusque petitionum venditos, ligari ad stipitem praecepit, et fumo apposito, quem ex stipulis atque humidis lignis fieri iusserat, necari: praecone dicente: Fumo punitur qui vendidit fumum. Ovinio Camillo rebellionem molienti gratias egit, quod curam Rei publicae quae recusantibus bonis imponeretur, sponte reciperet. Deinde in senatu participem imperii appellavit, convivio adhibuit, ornamentis imperialibus et melioribus, quam ipse utebatur, affecit. Ad expeditionem Barbaricam, ut secum iret, hortatus, et ambulando et equitando fatigatum, carpento imposuit. Tandem seu timore, seu vere abdicantem imperium, et mori paratum dimisit, commendatumque militibus ad villas suas ire praecepit. Talia egit matris atque amicorum, quos habebat, eximiorum consilio, ut vere scripserit marius Maximus: Meliorem esse Remp. et prope tutiorem, in qua Princeps malus est, ea in qua sunt amici Principis mali. Siquidem unus malus potest a plurimis bonis corrigi, multi autem mali non possunt ab uno, quamvis bono ulla ratione superari. Sed plurimum ei Christiana institutio profuit, cum mater eius Mammaea Origenem quoque, celeberrimum tunc Christianorum doctorem ad se accerseret, multosque in aula haberer Christianos. Quantum enim Christianis detulerit Alexander,

Lampridius ultro fatetur, cum non tantum eis privilegia narrat indulta, sed et Christo, et Abrahamo rem divinam factam in Imperatoris larario, adiunctis tamen Apollonio, Orpheo et id genus aliis, cum minori in larario Ciceronis, Achillis, et similium imagines colerentur. Voluisse etiam Christo Templum facere Alexandrum, eumque inter Deos recipere, nisi metuisset, reliqua templa omnia deserenda. Clamasse eundem saepius, quod a Christianis audierat, idque per praeconem, cum aliquem emendaret, dici iussisse: Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris. Immo hanc sententiam usque adeo dilexisse, ut et in Palatio, et in publicis operibus praescribi eam curaret. Cumque publicum locum quendam Christiani occupassent, dicentibus popinariis sibi eum deberi, rescripsisse: melius esse ut quomodocumque illic Deus coleretur, quam popinariis dederetur.

Talis ergo cum esset domi et foris, iniit Parthicam expeditionem, tanta disciplina, tanta sui reverentia, ut non milites, sed senatores transire dicerentur. Vicitque potentissimum regem Artaxerxem, elephantos ducentem septingentos, ex quibus trecentos cepit, ducentos interfecit. E mille et octingentis falcatis curribus, ducentos in potestatem redegit. Centum et octoginta milia equitum fudit. Terrae Internamnanae, Mesopotamiae scilicet receptae, captivi Persis, sed acceptis pretiis, redditi sunt. Ingens tamen clades etiam Romanis illata, sed quia Persae priores arma posuere, nec toto quadriennio campo se ausi committere penes Romanos victoria stetit. Actae sunt res feliciter, et in Mauritania Tingitana, per Furium Celsum et in Illyrico per Varium Macrinum affinem Alexandri, et in Armenia per Iunium Palmatum. Sola de hostibus capta limitaneis ducibus et militibus donavit, ita tamen si heredes illorum militarent, dicens, attentius eos militaturos, si etiam sua rura defenderent.

Posthaec ad Germanicum bellum profectus est, querens eam nationem imminere Reip. cervicibus, quae minusculis etiam Imperatoribus subiecta fuisse videretur. Cum ibi quoque seditiosas legiones comperisset, abici eas praecepit. Sed Gallicanae et Germanicae mentes severitatem hominis nimiam non tulerunt, hi praecipue, qui Heliogabali praemiis effloruerant. Ergo quiescente eo post convivium, ingressus miles Germanus, cum intervigilantem offendisset, recurrit ad contubernales, ratusque se non posse evadere, quod in tentorum principis irruisset, contubernales ad caedem exhortatur. Qui subito irrumpentes, in vico Sicila eum prope Moguntiam cum matre interficiunt, cum explevisset annos imperii XIII, vitae XXIX. Hanc mortem sibi a quodam praedictam contempsisse dicitur, professus plerosque insignes viros non quieta morte oppetiisse. Apud eum quamquam plurimum posset Ulpianus, praetorio praefectus, tamen nocturna militum irruptione confossus est. Sed Epagathus necis Ulpiani causa, remotus ab Alexandro in Aegyptum, tamquam ad eam mitteretur regendam, callide in Cretam retractus, ibique condemnatus poenam luit. Dioni quoque Historiographo, quod continenter Pannoniae praefuisset, infensi adeo erant milites, ut Consulatum ei in urbe tuto gerere haud liceret: dimissusque ob aegritudinem pedum, reliquum vitae in Bithynia deinde exegit. Eius hic historia desinit. Erant et alii Alexandri familiares, et socii, discipuli Papiniani splendidissimi, Pomponius, Alphenus, Celsus, Venuleius, Modestinus, Africanus, Fabius, Sabinus, Callistratus, viri amantes principis sui, et qui de illo nec ipsi riderent, nec risui esse vellent, qui nihil venderent, nihil fingerent, ad bonum facile consentirent.

Callistum vel Calixtum Romanae Ecclesiae Episcopum sancivisse: Urbanum argentea induxisse vasa, et praedia fundosque a Christianis oblatos recepisse, tradunt scriptores, sed non horum temporum, Eusebius nec martyrii Callisti

meminit, nec successoris eius Urbani, quos tamen sanguinem pro Christo fudisse Damasus, et post eum marianus Scotus, Platina, Sabellicus, Nauclerus, aliique scripsere. Sed nobis ea, quae a suorum temporum historiographis nec fidem, nec probabilitatem habent, in litteras mittere religio est.

IULIUS MAXIMINUS.

HActenus imperium Romanum a Romulo ad Septimium certatim evolans, Bassiani consiliis tamquam in summo constitit. Quo ne confestim laberetur, Alexandri fuit. Abhinc dum domandi suos, quam subigendi externos cupidiores sunt, atque inter se armantur magis, Romanum statum quasi abrupto praecipitavere, quemadmodum Iohannes Apostolus Apocalypsi sua globum montis ignitum, in mare populorum praecipitio ruentem vidit, ex quo pleraque gentium sanguine cruentata, naves Rerum publicarum corruptae.

Etenim immissi in imperium promiscue boni malique, nobiles atque ignobiles, ac Barbari multi. Quippe ubi passim turbata confusaque omnia, neque suo feruntur modo, quique fas putant, uti per turbam, rapere aliena officia, quae regere nequeunt, quaeque inscientia bonarum artium foede pervertunt. Itaque abhinc Augusti semestres vel annui, plerique per biennium, ad summum per triennium vel sexennium, et vis fortunae licentiam nacta, postquam pene omnes flagitiis subacti sunt, etiam infirmis genere institutoque publica permisit, donec Christianismus rerum potitus fessum cladibus orbem sub Constantino restauravit.

Igitur occiso Alexandro, Maximinus Thrax, patre Gotho, matre Alana genitus, robore et virtute militari ad ducatum provectus, nondum senator, sine decreto senatus, primus e corpore militari Augustus ab exercitu appellatur, filiumque corpore pulcherrimum, animo deformem, sibimet socium dicit. Hic conciliatis omni arte militibus, cum propter ignobilitatem generis contemni se a Senatu crederet, imperium sola crudelitate teneri posse ratus, sine delectu dignitatis supplicia exercuit. Ac tantum degeneris animi conscientia apud eum valuit, ut omnes sui generis conscios necaret, etiam amicissimos, parum memor, multos ei cavendos, qui singulos interficit. Comperta deinde seu ficta (nam utrumque traditur) Magni cuiusdam consulatus factione, sine iudicio, sine defensione, plus quattuor milibus hominum occisis, se satiare non potuit ferarum more, quae vulneratae magis exulcerantur. Sed ut Alexandri gloriam vinceret, Germaniam ingressus Transrhenanam, vicos per quadringenta milia soli hostilis incendit, greges abegit, militem divitem reduxit, plurimos interemit, cepit innumeros. Inde Sirmium venit, Sarmatis inferre bellum parans, atque in animo habens, usque ad Oceanum Septentrionales partes in Romanam ditionem redigere. At cum Romani eius crudelitatem ferre non possent, quod subornato accusatore consulares viros et duces multos interimeret, contra eum defectionem parant. Nec solum Romani, sed, quia et in milites saeviebat, exercitus, qui in Africa erant, subita et ingenti seditione, Gordianum senem octogenarium, virum gravissimum, qui erat proconsul, Imperatorem faciunt. Et quidem primo invitus Gordianus, cogente eum turba, quae procuratorem Maximini ob avaritiam necarat, purpuram sumpsit; postea vero cum vidit neque filio, qui legatus erat, neque familiae suae tutum id esse, volens suscepit imperium, et appellatus ab omnibus Afris Augustus cum filio, apud oppidum Tysdrum inde Carthaginem venit cum pompa regali, literasque Romam misit ad senatum, quae in odium Maximini gratanter sunt acceptae. Interfecti deinde omnes delatores, omnes amici Maximini: Maximinus ipse cum filio hostis appellatus, missae ad omnes provincias litterae, ut communi saluti libertatique subvenirent.

Tacitum id senatus consultum videbatur, adiuratis qui aderant, ne quis eliminaret. Sed statim omnia comperit Maximinus, ut habent se hominum mentes, erubescentium saepe, non cognosci per se ea quae sciunt, et humiles se putantium, nisi commissa prodant arcana. Igitur homo natura ferus sic exarsit, ut non hominem sed belluam putares, inducendaeque oblivioni iniuriae vino esset obruendus. A quo cum resipuisset, muneratus milites Romam iter intendit.

Interim Gordianus in Africa primum a Capeliano quodam agitari coepit, cui Mauros regenti successorem dederat. Contra eum misit filium, quem cum acerrima pugna interfectum comperisset, ipse laqueo vitam sibi abrupit, sciens et in Maximino multum esse roboris, et in Afris nihil virium, multum quinimo perfidiae. Tunc Capelianus Victor pro Maximino, omnes Gordiani partium in Africa aut interemit, aut proscripsit, nec cuiquam pepercit, prorsus ut ex animo Maximini videretur illa facere. Civitates denique subvertit, fana diripuit, donaria militibus divisit, plebem et principes civitatum concidit, praeludens ad imperium, si Maximinus periisset. haec ubi Romam nuntiata sunt, senatus maximini et naturalem, et iam necessariam crudelitatem timens, Maximum, qui et Pupienus, ex praefecto urbi, ignobilem genere, sed virtutibus clarum, et Clodium Balbinum, moribus delicatiorem, Imperatores creavit. Quibus a populo Augustis appellatis, per milites et eundem populum, etiam parvulus nepos Gordiani e filio, Caesar est adiunctus.

Profecto igitur ad bellum Maximo, Balbinus Romae seditionibus urgetur, Gallicano et Mecaenate senatoribus in praetorianos irruentibus, quod curiae secreta rimarentur, populo vicissim a praetorianis laniato, magna denique urbis parte incensa, plateis omnibus cruore pollutis. Cum Balbinus per senectutem sedare tumultum nequiret, viso tandem Gordiano conquievit.

Maximinus Italiam ingressus, sublatis per provinciales omnibus quae victum praebere possent, fame coepit laborare, Aquileia porta ei clausit. Ea civitas oppugnationem fortiter sustinuit. Cumque nervi ad emittendas sagittas deessent, funes de capillis mulierum fecit, unde postea, victo et interempto Maximino, Romana civitas appellata est. maximinus suspicatus ignavia suorum bellum trahi, duces suos interemit eo tempore, quo minime oportebat, militesque iam ob famem murmurantes ex iratis iratiores reddidit. Itaque medio forte die cum a proelio quiesceretur, et Maximinus et filius eius quiescentes in tentorio occiduntur conclamantibus cunctis militari ioco, ex pessimo genere ne catulum habendum. Capita eorum contis praefixa, et Aquileiensibus monstrata, inde Romam missa sunt, ingenti Romanorum laetitia, dolore Barbarorum. Iuniori Maximino superbia imprimis obfuit, qua ipsum patrem superabat, genua et pedes nonnumquam sibi osculari passus, cum senior, licet atrocissimus diceret: Dii prohibeant, ut quisquam ingenuorum pedibus meis osculum figat. Cadavera eorum in profluentem missa, capita in campo Martio, insultante populo, exusta. Hic finis Maximinorum fuit, vita eorum dignus. Nam praeter alia cruenta, saevitum est eorum imperio in Ecclesiae Christianae praepositos, tamquam doctrinae ipsius duces, quorum tunc non pauci pro Christo oppetierunt. Ne plures occiderentur, divina providentia obstitit, quae ante expletum triennium violentam dominationem obtrivit.

ANTONIUS GORDIANUS.

SEnatus autem Romanus, ne in timore potius quam in virtute opprimeretur, de corpore suo Maximum et Balbinum Imperatores creaverat. Sed eos populus, severitatem Maximi veritus, non prius permisit stipatos armis in palatium

ire, quam nepotem Gordiani, qui perierat, Caesarem nuncuparent, agentem tunc, ut plerique tradunt, aetatis annum decimum quartum.

Maximo pater fuerat faber ferrarius aut lignarius, sed per militarem industriam summi primum honores, tandemque imperium ei obtigerat, confitente omnibus senatu, eo tempore aptiorem Romae ad principatum esse neminem: Iudicii tenax fuit Maximus, neque aliis potius quam sibi credidit, numquam iratus, nisi cum decuit, factionibus se numquam praebens. Balbinus nobilissimus, multarum rector provinciarum, bellicis rebus minor, bonitate et verecundia maiorem sibi amorem conciliaverat. In voluptatibus nimius, adiuvante divitiarum abundantia voluntatem. Sed neuter gratus militibus, quod eum Imperatorem, quem ipsi legerant, perdiderant, et eos habebant, quos legerat senatus: inde etiam frementibus ad senatus acclamationes, quibus dicebatur Maximo, magnifice urbem intranti; Sapienter electi Principes sic agunt, per imperitos electi sic pereunt. Cum ergo iam paratum esset, ut contra Parthos Maximus proficisceretur, Balbinus contra Germanos, puer autem Gordianus Romae remaneret, milites occasionem quaerentes, occidendorum Principum, discordiis eorum sunt usi, quod Balbinus Maximum quasi ignobilem contemneret, Maximus Balbinum quasi debilem calcaret. Ergo nacti occasionem Maximum invadunt, cui Balbinus praesidium non misit, suspicatus id contra se peti; quibus inter se contendentibus, superveniunt plures, necatisque ambobus, cum insultatione senatus et populi Gordianum Augustum appellant, et in castra se recipiunt. Mox indicium non diu imperaturi Gordiani fuit, eclipsis solis facta tanta, ut mox crederetur, neque sine luminibus accensis agi quidquam posset. Hic est annus, ut habet Censorinus de die Natali, ab Olympiade prima millesimus et quartus decimus, ex diebus duntaxat aestivis, quibus agon Olympicus celebrabatur, a Roma autem condita CCIOXCI, et quidem ex Parilibus, unde urbis anni numerantur. Eorum vero annorum, quibus Iulianis nomen est, CCXXCIII: Sed ex die Kal. Ianuar. unde Iulius Caesar anni a se constituti fecit principium. Ab excessu Alexandri Magni DLXII, sed quorum initia sunt a primo die mensis Thoth apud Aegyptios, qui hoc anno fuit ante diem VII Kalend. Iulii. Quam temporum annotationem ex Censorino, illius scriptore, adiciendam duximus. Anno sequenti Venusto et Sabino Coss. (verbis loquar Capitolini) inita est factio in Africa, contra Gordianum tertium, duce Sabiniano, quem Gordianus per praesidem Mauritaniae obsessum a coniuratis, ita oppressit, ut ad eum tradendum Carthaginem omnes venirent, et crimina confitentes, et veniam sceleribus postulantes. Finita igitur sollicitudine in Africa, Gordiano iam iterum et Pompeiano Coss. bellum Persicum nascitur, quod Sapores Persa, successor Artaxerxis, Parthis Mesopotamiam et Syriam raptando, inferebat. Quare adolescens Gordianus priusquam ad bellum iret, uxorem duxit, filiam Misithei, doctissimi viri, quem causa eloquentiae dignum parentela sua putavit, et praefectum statim fecit. Post quod non puerile iam et contemptibile videbatur eius imperium: siquidem et optimi soceri consiliis adiuvaretur, et ipse pro aetate aliquantulum saperet, nec per spadones ac ministros aulicos matris, vel ignorantiae conniventia amplius venderetur. Miser est enim Imperator (prout ipse Gordianus ad Misitheum scripsit) apud quem vera reticentur: qui cum ipse publice ambulare non possit, necesse est ut audiat, et vel audita, vel a plurimis roborata confirmet. Secutus est terrae motus eousque gravis, ut civitates cum populis terrae hiatu deperirent, ob quae sacrificia per totam urbem totumque orbem terrarum, ex libris Sibyllinis celebrata. Aperto deinde Iano (quod signum erat indicti belli) in Moesiam

itum est, et quicquid hostium in Thraciis fuit, deletum. Inde per Syriam in Antiochiam venit Gordianus, quae a Persis iam tenebatur. Illic frequentibus proeliis pugnavit et vicit; submoto Sapore, Artaxansem, Antiochiam, Carras, et Nisibin recepit, quae omnia sub Persarum imperio erant. Effectum denique est, ut Persae, qui iam in Italia timebantur, in suum redirent regnum, totoque cederent Oriente, Sed haec omnia per Misitheum socerum Gordiani, eundemque praefectum gesta, cuius viri tanta in Republica dispositio fuit, ut nulla esset civitas limitanea potior, quae non posset per annonam eo convectam, exercitum populi Romani ac Principem ferre. Sed insaniente adhuc mundo in cultu numinum, felicitas illa longior esse non potuit. Exstincto enim seu morbo, seu Philippi artibus Misitheo, deducti sunt in ea loca milites, in quibus annonari non posset. Hinc imperitiam Gordiani perosus exercitus, imperium Philippo mandavit, praefecto praetorii, iussitque ut quasi tutor pariter cum ipso imperaret. Sed cum Philippus se contra Gordianum superbissime ageret, ille conquestione apud milites non tantum nihil egit, sed quod curae eorum famis causa vehementes essent, privatus etiam imperio est, et paulo post, iubente ac connivente Philippo, occisus sexennio imperii, iuvenis egregius, prorsus ut nihil praeter aetatem ei ad imperium deesset. Familiae Gordiani hoc senatus decrevit, ut a tutelis atque legationibus, et a publicis necessitatibus, nisi si vellent, posteri eius semper vacarent. Quicumque illum gladio appetiverant (qui novem fuisse dicuntur) postea sua manu, suisque gladiis, et iisdem quibus illum percusserant, feruntur interisse. Titulus Gordiano positus in finibus Persidis, Graecis, Latinis, Persicis, Iudaicis, et Aegyptiacis litteris, ut ab omnibus legeretur: Divo Gordiano Victori Persarum, victori Gothorum, Victori Sarmatarum, depulsori Romanarum seditionum, Victori Germanorum, sed non Victori Philipporum.

Tunc Pontiano in Sardiniae exilio, Anthero autem in Maximini tyrannide peremptis, successit in Episcopatu Romano Fabianus, qui cum nuper rure in urbem commeasset, columbae in ipsum devolantis omine dignitatem assecutus est. Origenes Athenodorum fratremque eius Theodorum (qui et Gregorius Thaumaturgus postea) discipulos Caesareae habuit: et Beryllum Bostrensem in Arabia Episcopum, negantem Christum fuisse, ante, quam in humanam carnem immigraret, ab errore in viam reduxit.

Florebant tunc Historiographi Herodianus Alexandrinus, Arrianus, Dexippus Graeci. Vulcatius Terentianus, Curius Fortunatus, Serenus Sammonicus Latini, quorum Capitolinus in Gordianorum historia meminit.

M. IULIUS PHILIPPUS CUM FILIO.

M Iulius Philippus Arabs Trachonites, ortus patre nobilissimo latronum ductore, in consortium sumpsit filium puerum, cumque pro Caio Iulio Saturnino C. Philippum appellavit. Hinc rebus ad Orientem compositis, conditoque apud Arabiam Philippopoli oppido, quae quondam Bozra fuerat, Romam venit. Ibi exstructo trans Tiberim lacu, quod eam partem aquae penuria fatigabat, annum urbis millesimum ludis omnium generum celebravit. Exhibiti elephanti triginta duo, alces decem, tigres decem, leones mansueti LX, leopardi mansueti XXX, hyaenae decem, gladiatorum fiscalium paria mille, hippopotamus et rhinoceros unus, archoleontes decem, camelopardali decem, equi feri quadraginta, et cetera huiusmodi animalia innumera et diversa, quae Gordianus antea ad triumphum Persicum paraverat. Cum Pontificum lege hostiae mactarentur, suis utero maris feminarum genitalia apparuere. Id

haruspices solutionem posterorum portendere, vitiaque fore priora interpretati.

Quod frustratum iri aestimans Philippus, usum virilis scorti removendum honestissime consultavit. Verumtamen [Orig: Veruntamen] manet, inquit Aurelius, quippe conditione loci mutata peioribus flagitiis agitur, dum avidius periculosa, quibusque mortales prohibentur, petunt. Sed ignorasse patet verum aruspices, mollissimum quemque beatum fore dicentes, Satanae haud dubio instinctu. Pudore enim amisso, fortunatus quis esse potest? Philippus, tradente ex fama Eusebio, Christianismum amplexus est, sed non admissus ob scelera, quibus maculabatur, donec inter paenitentes humiliter anteactorum veniam petiit. Filius eius adeo severi et tristis animi dicitur fuisse, ut tener adhuc nullo prorsus cuiusdam commento ad ridendum solvi potuerit, patremque ludis saecularibus petulantius cachinnantem, vultu notaverit aversato. Forte ex Christiana institutione insolitam morum gravitatem traxit, quam in multis tunc velut miraculo fuisse, Origenes contra Celsum testis est. Ceterum Philippus Priscum fratrem Syriacis exercitibus, Severianum generum Mysiae Macedoniaeque praefecit. Ipse adversum Carpos profectus, Istri vicina populantes, victos in foedus recepit. Sed abeunte Philippo, Mysorum et Pannoniorum legiones Marinum, Orientales avaritiam Prisci non ferentes, Iotapianum Imperatorem creant. Tertius Philippus, et iam de deponendo agitans imperio, confirmatur a Messio Decio, rebelles deturbat. Decium in Pannoniam mittit, castigaturum ibi factionis Marini complices. Illi in rem suam rati, beneficio vincere Decium, qui poenas sumpturus venerat, imperare eum sibi compellunt, et in Philippum contra tendentem infesto agmine pergunt. Philippus, filio urbi relicto, quamquam debili per aetatem corpore, confligit apud Veronem cum Decio, pulsoque et amisso exercitu cadit. Quibus [Orig: Queis] Romae compertis, apud castra praetoria filius duodecimum agens annum interficitur. Annos potentiae sex egere.

Hoc demum tempore cum vehementer augesceret fides Christiana, Origenes iam sexagenarius per notarios exigi dictata sua, et in lucem edi passus est. Confutavit et Arabum haeresin, animas cum corporibus exstingui, pariterque cum iis resurrecturas delirantium. Confutavit et Helcesaitas, Paulum Apostolum improbantes, et satis esse dicentes, si quis corde fidem teneat, etiamsi eam ore non confiteatur. Tunc etiam Plotinus Philosophus, et Dionysius Alexandrinus Episcopus effloruere.

DECIUS cum Filio.

DEcius e Pannonia Syrmiensium vico ortus, militiae gradu ad imperium conspiraverat, laetiorque hostium nece, filium Hetruscum nomine Caesarem facit: statimque eo in Illyrios praemisso, Romae aliquantum moratur, moenium gratia, quae instituit, dedicandorum. Atque ut erat osor Philippi, qui Christianis faverat, odium in sancto evomuit, ad supplicia eos rapi imperans, aliis contra placidus et communis, inque armis promptissimus. Interea ad eum Iotapiani, qui Alexandri tumens stirpe, dum per Syriam tentaret nova, militum arbitrio occubuerat, ora, uti mos est, inopinata feruntur, simulque per eos dies Lucio Prisco, qui Macedonas praesidatu regebat, delata dominatio, Gothorum concursu, postquam direptis Thraciae plerisque illo pervenerant. Qua causa Decio, quam potuit maturrime, Roma digresso, Iulius Valens cupientissimo vulgo imperium capit. Verum utrique mox caesi, cum Priscum nobilitas hostem patriae censuisset.

Tunc Gothi e Scanzia quondam insula progressi, e foederatis hostes Romano populo effecti. Inter Scanziae populos numerat Iornandes Ostrogothas, Finnos,

Suetidos, Cogenos, Danos. Expulsos a Danis Herulos, eosque ob proceritatem inter Scanziae nationes nomen sibi affectare praecipuum. Ex iis tunc Gothi, ob detracta stipendia, Moesiam vastabant, Cniva duce. Itaque Vibius Gallus a Decio Tanaidis ripae praeficitur, Imperator ipse in Gothos vadit, eosque aliquot proeliis superat. Tandem omni eos praeda exuere, interclusis itineribus conatur, sed frustra. Nam Cniva Philippopolim, a Philippo nuper conditam expugnat, Priscum urbi praesidentem sibi iungit, Deciique filium in conflictu interficit. Decius cum perculsi milites ad solandum eum multa praefarentur, dixisse fertur: detrimentum unius militis parum videri sibi. Tamen paternum non ferens affectum hostes invadit, delususque a Gallo apud paludem eos aggreditur: Ubi circumseptus a Gothis voraginibus hauritur, ita ut nec cadaver eius potuerit inveniri. Qui Christum oppugnant reges, ita pereunt Imperavit menses triginta. Successit Gallus impietati, et imperio, et exitio.

VIBIUS GALLUS Et VOLUSIANUS.

GAllus non tanum Gothis praedam et captivos, quos de Romanis ceperant, permisit, sed etiam annuam sibi pensionem stipulatus, recepit in foedus. Inde Romam profectus, cum filium Volusianum Caesarem creasset, et Hostilianus, cui Senatus Augustum nomen dederat, pestilentia interiisset, Decii filium alterum adoptat, adoptatum interficit, scilicet, quasi ideo eum adoptasset, ut securius agentem sceleratius interficeret. cum autem negligenter Imperium administraret, grassareturque etiam in Christianos, vota pro ipso facientes quottidie, divinam irritavit manum. Nam Scythae Macedoniam Thessaliamque et Graeciam pervagati, usque ad Ephesum omnia diripiebant; Gothi quoque et Borani, cum Burgundis et Carpis, reliqua percurrebant Europae; et Persae, occupatis Mesopotamia Armeniaque, Antiochiam ipsam Orientis metropolin expugnabant. Nec minus bello lues ex Aethiopibus orta, quicquid erat humani generis reliquum, depascebatur, totos XV annos saeviens. Ea Romam vastante, Gallo Volusianoque favor quaesitus, quod anxie studioseque tenuissimi cuiusque exsequias curarent.

Christianis interim certamina pro pietate decertabantur, quibus multi ingenti cum piorum luctu succubuerunt. Romae quidem Fabianus, Antiochiae Babylas, Hierosolymae seu Aeliae Alexander, Episcopi: Alexandriae Apollonia virgo, et infiniti alii, Decio adhuc regnante, generose usque ad mortem perstiterunt in veritate: At Origenes Alexandrinus, doctor omnium sui saeculi clarissimus, cum reliqua tormentorum ludibria superasset, ne Aethiopi daretur stuprandus, animum sacrificio idolorum polluit. Quem lapsum cum lacrimis confessus publice, docere deinceps noluit. Sic vita functus annorum duodeseptuaginta, acerbas posteritati et spinosas quaestiones, pestilentiumque opinionum ova discipulis excludenda reliquit. Nam nec de Filii DEI aequalitate cum Patre, nec de regno eius, sanorum verborum formam servavit.

Exstitit eadem tempestate Novatus Presbyter, et mox suae factionis Episcopus, qui lapsis in persecutione veniam denegavit. Hic cum Romae et alibi multos erroris contagione inficeret, qui Catharos se, id est puros insolenter appellabant, Cornelius Romanorum Episcopus LX Episcoporum Synodo convocata, caetu eum exclusit sacro, et Fabium Antiochenum rerum gestarum admonuit. Convenere igitur accitu Heleni Tarsensis, Dionysius Alexandrinus, Firmilianus Caesareae Cappadocum, Theoctistus Caesareae Palaestinae, Demetrianus Antiochiae, Episcopique alii Orientales, et Novati dogma condemnarunt: quibus

etiam Cyprianus et Afri doctores plerique adstipulati sunt. Suborta est etiam in Pentapoli Libyae haeresis Sabellii, quae Noeti quondam atque Praxeae fuerat, eundem Christum dicentium et Spiritum Sanctum qui Pater est, et Patrem quoque passum; unde a quibusdam Patripassiani cognominantur.

AEMYLIUS AEMYLIANUS [Reg: AEMILIUS AEMILIANUS] .

GAllo et Volusiano Romae morantibus, Aemylius Aemylianus legionum Pannoniae dux, genere Maurus, pugnax, nec tamen praeceps, cohortans milites, ne nomen Romanum Scythis conculcandum darent, praeter exspectationem hostes concidit, partisque opimis spoliis, legiones in ipsas Scitharum regiones traduxit. Ab iis creatus Imperator in Moesia, senatui per legatos pollicetur, se Barbaros Thracia, Persas Asia Syriaque expulsurum, ac pro duce tantum militiae futurum, imperio senatui relicto. Sed ad eum expugnandum Gallus et Volusianus cum exercitu eunt, Licinio Valeriano ad Germanorum copias adducendas ablegato. Aemylianus properato itinere Italiam ingressus, nullo labore victoriam obtinuit. Corrupti enim spe praemii amplioris milites, qui cum Gallo et Volusiano erant, simul quia immodici per luxum lasciviamque officia benevolentiae corruperant, ambos Interamnae occidunt, et ad Aemyliani transeunt partes. Biennium illis potestas manserat. Aemylianum proceres primo hostem, dein exstinctis superioribus, pro fortuna, uti solet, Augustum appellarunt. Mox eiusdem fortunae pilam et ludibrium futurum. Nam iis dem, quibus acceperat potestatem, artibus cum vita eam amisit, trimestris Imperator, exercitu ad Valerianum inclinante, qui generis nobilitatem et morum innocentiam cum imperio coniuncturus videbatur, Aemyliano militem magis, quam Caesarem agere ignaro. Ergo qui imperium Aemyliano dederant, Vibii Galli odio, mox et vitam ei et imperium auferunt, favore Valeriani.

Inter Ocriculum Narniamque caesus est apud pontem, qui ab eius caede sanguinarium nomen accepit, militaris perfidiae documentum.

LICINIUS VALERIANUS, Et GALLIENUS.

LIcinius Valerianus, Censor antea publico Senatus et Decii testimonio lectus, quod eius vitam censuram dicerent, per omnes dignitatum gradus, ad summum in terris gradum ascendit, non tam tumultuario populi aut militum strepitu, quam iure meritorum et quasi ex totius orbis una sententia. Eius filium Gallienum Senatus Romae Caesarem creavit.

Principio omnibus gratissimus, ea Christianos benignitate complectebatur, quanta nemo ante eum Caesarum, totaque eius domus plane Ecclesia DEI erat. Verum depravatus a principe quodam Magorum Aegyptio, et aerarii praefecto Macriano, coepit impuras obire caeremonias: profanas exercere praestigias, nefanda mysteria exsequi, tenera infantium dissecare viscera, Christianos variis exagitare suppliciis, octavus post Neronem persecutor, Domitiani, Maximini, Decii impietatis aemulator. Ita Cyprianus e Rhetore Episcopus Carthaginiensis, Sixtus vel Xystus Romanus, Laurentius Diaconus, crate ad ignem tostus, alii aliis tormentis absumpti: sanguinemque suorum mox Deus ultor excepit.

Nam simul bellum et lues, quae aliquantulum remiserant, incubuere orbi. Impietas enim flagella quidem excruciata senserat, sed a quo flagellaretur, obdurata contempserat. Pestilentiam communis casus esse, accidentemque ex morbis mortem, naturae dicebat finem, non poenam. Quare tantis undique cladibus saevitum, ut iratum DEUM profanissimae etiam gentes intelligerent.

Primum Scythae suis iterum sedibus effusi, cum Marcomannis, Macedoniam Graeciamque incursant, Thessalonica aegre se tuente, Atheniensibus muros tum demum post Syllanam cladem reparantibus, Peloponnesiis Isthmum munientibus. Borani, Gothi, Carpi, Burgundi, nullam nec Italiae, nec Illyrici oram a vastationibus immunem relinquunt. Hinc Borani cum Scythis per Bosphorum in Asiam penetrant, et a Successiano duce modicum reprimuntur.

Ergo Valerianus Gallienum filium Augustum creat, alterum Cornelium Valerianum Caesarem; Gallieno Occidentem tradit, ipse in Orientem adversus Persas proficiscitur, qui instigante Cyriade, in solum Romanum irruerant, captisque Antiochia et Caesarea, Cyriadem dixerant Imperatorem, hominem perfugio, parricidio, tyrannide, luxuria, tandemque digna sceleribus suis morte clarum. Sed nihil feliciter provenit Valeriano, quamquam Cyriadem sui interfecerant. Nam cum Successianum praetorio admovisset, eo amoto regressi in Pontum, et asiam Borani, Trapezuntem urbem cum innumera hominum opumque multitudine capiunt, avectaque praeda auctiores, Chalcedonem, Nicomediam, Nicaeam, Chium, Apamaeam, Prusam expugnant, diripiunt, incendunt. Valerianus per Mesopotamiam interim anceps et diuturnum instruebat bellum. Inde adversus Scythas in Cappadociam usque progressus, attritis duntaxat in transitu oppidis, stolidus multumque iners pedem refert inglorius.

Tandem lue corripiente exercitus, eorumque maiori parte absumpta, Sapores Orientem aggressus, exitio dat omnia, Valerianus imparem se viribus conspicatus, pecunia placare Barbarum conatur. Sed proditus Sapori ab eodem Macriano, qui in Christianos eum armaverat, ignobili servitute consenuit. Quamdiu vixit, incurvati Valeriani cervicibus pedem imponens Sapores, equum ascendebat, nec ullis precibus aut pretio adduci potuit, ut Romanis suum principem restitueret, Armeniorum Cadusiorumque regibus moderate fortuna utendum, frustra eum monentibus. Ad extremum detracta cute foede laniatum interfecit, ac infelicissimus principum a filio Gallieno in Deos relatus est, quasi Deum facere posset, quem liberum facere aut nequiverat, aut neglexerat. Etenim Gallienus, capto patre, velut amoto censore laetatus, satis duxit Odenato, Palmyrenorum principi, Orientis relinquere ducatum, ipse ganeis et ludis vitam deputavit. Igitur Macrianus, cum filiis Macriano et Quieto, rapit imperium, auctore Balista, qui praetorio praeerat, et Pisonem in Achaiam destinat ad Valentem, qui proconsulari illic imperio erat, tollendum.

Sub idem tempus Gallienus, cum a Gallia et Italia Germanos, Ravennam usque progressos, prospere arcuisset, in Illyricum properans discedit, ubi Ingenuum, comperta Valeriani clade, imperandi cupido incesserat. Hunc Mursiae devicit, tanta in Moesiacos milites ac cives saevitia, ut plerasque civitates virili sexu vacuaret. Quamobrem auctoribus Moesiis, Regilianus prosiliit ad imperium, receptisque militibus, quos Mursina clades reliquos fecerat, duplicat bellum. Sed hic quoque timore provincialium, instinctu Roxolanorum periit.

Interim Valens, sumpto contra Pisonem, iam in Thessalia purpuratum, dominatu, interemit hominem, et mox ipse vicissim a militibus interimitur. In Illyrico Aureolus, vir fortissimus, coactu militum purpuram accipit, frustra oppugnante eum Gallieno; indignante Macriano, qui quidem ad eum opprimendum ex Asia in Illyricum advolavit, cum XLV milibus, praesertim quod Gallienus, metu Posthumii, pacem cum Aureolo faceret. Sed Macrianus conserta manu a Domitiano, Aureoli duce, victus, cum filio et copiis suis periit, XXX militum milia in potestatem Aureoli concessere.

Eodemque tempore Quietus, alter Macriani filius, et Balista, ab Odenato oppressi exstinctique sunt. Has Valeriano et Christianis poenas dedit Macrianus, resplenduitque iterum Gallieni imperium, ac benignitatis in Christianos praemium tulit, quibus late per omnes provincias pacem promulgaverat, et coemiteria agendis conventibus reddi praeceperat: quam ob causam diuturnius ei imperium dari a DEO, quam praedecessoribus, palam testabatur Dionysius Alexandrinus, vehementissimis antea Aemyliani minis agitatus, ut Christi fidem eiuraret. Sed et idem Aemylianus hoc tempore supplicium pependit. Cum enim plurimos Christianorum per Aegyptum, cui praeerat, et Thebaidem, variis tormentis excarnificasset, orta per Aegyptiorum levitatem seditione, ob curatoris cuiusdam servum plagis affectum, in tantas venit angustias Aemylianus, ut undecumque sibi pereundum decerneret. Igitur arrepto opera Transthebaitanorum militum imperio, multa oppida fame pressit, accenditque acrius seditiones, uti Dionysius Alexandriae Episcopus tutiora Arabiae deserta, quam Alexandriae plateas putaret, qui nec ore tunc amplius, sed calamo tantum erudivit Domini populum. Tandem Theodotus, dux tunc Gallieni, conflictu habito cepit Aemylianum, vivumque Romam misit, ubi in carcere strangulatus est. Frater Theodoti Causoleus Trebellium devicit, qui ab Isauris imperium acceperat, nihilominus Isauria locis, non hominibus defensa, ex hoc tempore Romanum iugum excussit, medioque in Romanorum solo Barbariae nomen induit.

Ita passim ira Dei fervebat, Gallieno non aliter regente Rem public. quam cum pueri fingunt per ludibria potestates. Inter enim tot bellicas clades terraemotus etiam fuit gravissimus, et tenebrae per multos dies. Multi terrore mortui, multae fabricae cum habitatoribus devoratae. Pestilentia tanta, ut Romae vel in Achaicis urbibus, uno die quinque hominum milia pari morbo interirent.

Sub haec Iunius Posthumius Galliam tenebat, Gothi et Clodius occupatis Thraciis Macedoniam vastabant, Athenas expugnabant, servile quoddam latronum belium premebat Siciliam. Scythae Asiam populabantur, a quibus templum Dianae Ephesiae, cuius opes fama in populo satis notae, dispoliatum est et incensum. Francorum gentes, direpta Gallia, Hispaniam possidebant, vastatoque Tariaconensium oppido, nactisque in tempore navigiis, pars in Africam usque permeavit. Et amissa trans Istrum quae TRaianus quaesierat. Ita quasi ventis undique saevientibus parvis maxima, ima summis orbe toto miscebantur. Gallienus interim expositus erat Saloninae coniugi, atque amori flagitioso filiae Attali, Germanorum regis, Pipae nomine: qua causa etiam civiles motus longe atrociores orti. Nam Galli, quibus insitum est luxuriosos et a virtute degeneres principes non ferre, Posthumium Augustum dixere, perempto Salonino, Gallieni filio. Et iuvabatur Posthumius magnis Francorum Celtarumque auxiliis, imperio cum Victorino participato. Et quamvis pluribus proeliis victrices Gallieni partes erant, tamen vulneratus sagitta Gallienus abscessit, Posthumius imperium adversus Barbaros mascule tutatus est. Inde Gallienus Byzantiorum cladem militum suorum internecione ultus, decennalia Romae egit exquisito luxu, nec erubuit de aliena triumphare victoria, et Persas captivos ostentare, apud quos patrem suum servitutem servire norat. Quare mordaci scurrarum cavillo, pater principis personatos inter captivos est quaesitus: quae cavillatio scurris morte horrenda stetit.

Sed Gallienus ut ingratus in Patrem, ita Odenatus gratissimus in Principem erat suum, qui nisi fessis Romanae Reip. viribus in Oriente sumpsisset imperium, perditae res omnino fuissent. Is collecto

exercitu contra Persas profectus, Nisibin primum et Orientis pleraque, cum omni Mesopotamia, in potestatem recepit, Saporem ipsum acie victum fugere coegit, et ad Ctesiphontem usque progressus cepit thesauros, cepit etiam, quas thesauris cariores habent reges Parthici, concubinas Saporis, quas Herodi filio suo, paternae excessu indulgentiae, tradidit: Captos Persarum Satrapas, insultandi gratia aut ostentandi sui, ad Gallienum misit, quasi eius vices ageret, qui interim Archontem se ferebat Atheniis, aut carmina Romae vel orationes fundebat, parum memor, aliud in oratore quaeri, aliud ab Imperatore postulari. In hoc tamen laudandus, quod agnita Odenati virtute, participato imperio Augustum eum vocavit, et monetam victoriis eius insignem cudi iussit. Facetissimum illud, quod in gemmarium vitreas gemmas pro veris vendentem, cum abripi eum quasi ad leonem curasset, caponem e cavea immisit, mirantibusque cunctis rem adeo ridiculam, per curionem edixit: Imposturam fecit, et passus est.

At Scythae populationibus agentes ferentes omnia, Caesarea Cappadociae cum 400 hominum milibus capta, dum in solum suum navigiis remeant, naufragiis plerique periere. Odenatus contra fortiter defenso-Oriente, non minus suo docuit exemplo communem virtutis exitum militaris.

Nam consobrini sui Maeonii insidiis peremptus est, una cum filio Herode, in quem Zenobia novercali erat animo, irato haud dubie Deo gentibus, quod Filii sui regnum iam tot annis vigens superbe aspernabantur. Sed Maeonio mox vicissim a militibus caeso, Zenobia uxor Odenati, quod parvuli essent filii eius, Herennius et Timolaus, ipsa suscepit imperium, diuque rexit, non muliebriter, atque occiso a Palmyrenis Heracliano, quem Gallienus miserat, femina tanto apud Orientales timori fuit, ut se non Arabes, non Saraceni, non Armenii commoverent; omniumque iudicio virago melius, quam Princeps mulierosus imperio potiretur. Eodem fato, quo Odenatus in Syria, Posthumius in Germania functus est. Nam cum Galliam in pristinam securitatem revocasset, more illo, quo Galli semper rerum novarum sunt cupidi, quod flagitantibus Moguntiacorum direptiones abnuisset, Lolliano agente cum filio interimitur, vir quem Principis locum mereri Valerianus ipse censuerat. Sed, ut fit, Lolliano mox vicem reddidit Victorinus, Victoriae filius, quae matris castrorum et Augustae nomine affecta, similiter Posthumium et Victorinum, sicut Zenobia Odenatum excepit, cum ipsa fugiens tanti honoris onus, primum in Marium, deinde in Tetricum atque eius filium contulisset imperia, quorum opera effectum, ne Germani similiter Gothis et Persis, Romanum pervaderent solum. Quibus si eadem, quae illis data facultas fuisset, periisset tunc omne Romani nominis imperium. Victorinum Traiano haud minorem virtute, parem clementia Antonino, Nervae gravitate, severitate militari Pertinaci, in gubernando aerario Vespasiano, sola libido perdidit, et cupiditas mulierariae voluptatis. Qua cohibita in exordio, post biennii Imperium constupratis vi plerisque, ubi Attitiani cuiusdam actuarii coniugem concupivit, facinusque ab ea viro patefactum est, accensis furtim militibus, per seditionem Agrippinae occiditur: Ilico et filius, quem Victorina avia Caesarem appellabat. Suffectus est Marius, ferri quondam opifex, vix corpore validus, ac militaribus usque ad imperium gradibus evectus, qui carra venientia digito repulisse dicitur. Una die factus Imperator, altera visus imperare, tertia iugulatur gladio a servo, quem ipse fecerat. Ergo Victorina seu Victoria, legionibus grandi pecunia comprobantibus, Tetricum Imperatorem creat; qui familia nobili, praesidatu Aquitanos regebat: filioque eius Tetrico Caesarea insignia impartiuntur.

Aureolus dudum Rhetias ac Pannonias tenens, excitus, uti mos est, socordia Gallieni, Romam novissime contendit. Eum Gallienus apud Pontem, cui ex eo Aureoli nomen est, fusum acie Mediolanum coegit, quam urbem dum machinationibus omnis generis oppugnat, ab suis interiit. Quippe Aureolus, ubi solvendi obsidii spem inanem vidit, ducum Gallieni Tribunorumque nomina, quasi destinata ab eo ad necem, astu composuit, literasque e muro, quam occultissime potuit, abiecit: quae forte a memoratis repertae, metum suspicionemque iniecere mandati exitii; verum eas effluxisse incuria ministrorum. Qua causa, Martiani et Heracliani consilio, simulata proruptione hostium, nullis, uti re trepida ac repentina solet, tectum stipatoribus, tabernaculo educunt nocte intempesta; teloque traicitur, cuiusnam, per tenebras incertum. Ita auctoris necisne errore, an quia bono publico acciderat, inulta caedes fuit; quamquam plures suo magis, quam Reip. studio ducebantur, potiorque flagitio tyrannidem amotam vocabat, damno saepe publico oppressos. Gallienus novem annos solus cum patre sexennium imperaverat, et a Claudio in caelestium est numerum relatus, vix exsequiis dignus iudicio aliorum. Senatus, cui exercitum adire interdixerat, contumeliam ulturus, satellites propinquosque eius per scalas Gemonias praeceps agendos decrevit, precante deos inferos vulgo, sedes impias uti Gallieno darent. Verum in Christianos mitissimus fuit, et persecutionem gravissimam, patre Valeriano adhuc imperante exortam, compescuit. Qua pace subnixi sancti, facilius omnia orbis mala perferebant, et plurimi contagiosa lue conflictantes, quos suit deserebant, Christianorum refovebantur opera. Lapsi quoque superioribus certaminibus, cum supplices veniam peterent, redibant ad Ecclesiae gremium, Novatianorum inclementia explosa.

De haereticis tamen, quomodo recipiendi essent, variabant sententiis Episcopi. Cyprianus rebaptizandos putabat, Lucius, Cornelius, Sixtus, Romani Episcopi non putabant. Dionysius Alexandrinus recte, semel in Ecclesia baptizatis sufficere baptismum, quem susceperant: sed baptizatos ab haereticis, quibus integra Trinitatis fides deesset, vero baptismo non privandos.

Idem mille annorum delicias, ex Apocalypsi Iohannis a quibusdam confictas, prudenter et moderate refutavit. Gentes, quae his temporibus Romanum occupabant solum, ea occasione fidem quoque Christianam addidicere. Ita ex ipsis imperii ethnici cladibus Christi regnum augebatur.

FLAVIUS CLAUDIUS ET QUINTILIUS FRATER.

CLaudius Dalmata Gallieni sententia morientis Imperator designatus, missa sibi Ticinum, ubi tribunatu fungebatur, regia ornamenta accepit, eiusque imperium milites, quos fere contra ingenium perditae res subigunt recta consulere, avide approbarunt, Viri laborum patientis, aequique ac dediti Reip. Aureolus ab eo victus proelio, et occisus est. Tetricum in Galliis aggredi noluit, Rei publ. potius hostes, quam Principis persequendos professus. Alamanorum, haud procul a lacu Benaco dimicans, ingentem multitudinem fudit. Gothi, quos diuturnitas nimis validos ac prope incolas effecerat, omnes tunc gentes suorum ad Romanas invitaverunt praedas. Scitharum diversi populi, Peucini, Trutungi, Austrogothi, Virtingui, Sigipedes, Celtae etiam et Heruli, in Romanas ditiones irruerunt, ut trecenta viginti milia armatorum haberet hostium Claudius, cum nec scuta, nec spathae, nec pila superessent Romanis, cum Gallias et Hispanias, vires Rei publ. teneret Tetricus, sagittarios Zenobia possideret. Pugnatum est apud Moesos, multa proelia fuerunt apud Martianopolin, multi barbarorum naufragio periere, pugnatum

est apud Byzantios, apud Thessalonicenses, et ubique tamen victi sunt Gothi, captae diversarum gentium nobiles feminae, impletae servis militibusque peregrinis Romanae provinciae. Cum se reliqua multitudo in Haemum montem contulisset, illic ita fame ac pestilentia laborarunt, ut iam Claudius dedignaretur cos vincere. Versi autem in praedam Romani, ad duo milia a fugientibus interempti sunt: sed accepta clades virtute Principis antiquata, et Scitharum L milia traduntur occisa.

Sub haec Zenobia, maiora appetens, ducem Sabdam in Aegyptum mittit, quam Timogenes in eius potestatem se redacturum promiserat. Palmyreni LXXX milia in aciem produxere, quorum multitudine superati Aegyptii, praesidium receperunt. Sed illud Probus, Probatum vocat Pollio, Praefectus maris eiecit, coactisque Aegyptiorum et Afrorum copiis, indefessa pugnandi continuatione Palmyrenos vicit, ac paulo post ipse, Timogenis interceptus insidiis, sibi ipsi manus attulit. Scythae interim vagi Cretam Cyprumque vastare tentarunt, sed ubique morbo exercitu laborante, confestim occubuere, quo paulo post etiam Claudius intra biennium imperii Syrmii periit, devoto pro Republica, ut putabat, capite. Quae res sic erat cunctis grata, ut non Divi vocabulum modo, iam pessimo cuique per vim aut adulationem datum, sed ex auro statuam, prope ipsum Iovis simulacrum, atque in curia imaginem auream proceres ei sacraverint.

Successit Quintillus frater Claudii, vir multae moderationis, et civilitatis, aequandus fratri vel praeponendus, dignusque imperio, etiamsi frater Claudii Principis non fuisset. Ob brevitatem temporis nihil dignum imperio gerere potuit. Nam septima decima die, quod se gravem et serium contra milites ostenderat, ac verum principem pollicebatur, eo genere quo Galba, quo Pertinax, Aquileiae interemptus est, aut metu Aureliani incisis a medico venis, sponte exitum sumpsit.

Eo tempore Paulus Samosatenus, Antiochiae Episcopus, homo arrogans et factiosus, negare ausus exstitisse DEI Filium, propriamve hypostasin habuisse, antequam ex virgine nasceretur, Episcoporum Orientalium Synodo damnatus est: substituto in eius locum Domno Demetriani Episcopi filio.

VALERIUS AURELIANUS.

AUrelianus Syrmii aut in Dacia Ripensi, modicis ortus parentibus, a prima aetate nullum diem praetermisit, quo se non armorum exerceret officiis. Bello Sarmatico quadraginta et octo hostes uno die interfecisse fertur, pluribus autem et diversis diebus ultra nongentos et quinquaginta. A Claudio oppositus Gothis, Thracia eos expulit, eoque exstincto, statim consensu omnium legionum factus est Imperator. Romanam ditionem ad fines pristinos varia bellorum felicitate revocavit, disciplinam militarem rigidissime exercuit, animi immodici, et ad crudelitatem propensioris. Militem qui adulterium cum hospitis uxore commiserat, deligatis ad inflexarum arborum capita pedibus discerpsit. Vicario suo scripsit: Si vis tribunus esse, immo si vis vivere, manus militum contine. Nemo pullum alienum rapiat, nemo ovem contingat. Uvam nullus auferat, segetem nemo deterat, annona sua contentus sit. De praeda hostis, non de lacrimis provincialium habeat. Stipendium in baltheo, non in popina habeat. Aruspicibus nihil dent, in hospitio caste se agant, qui litem fecerit, vapulet. Talis ergo Imperator, nihil mirum si florentissimas victorias adeptus est, praesertim cum erga Christianos benigne se ageret, depositumque Paulum Samosatensem, ex aedibus Ecclesiasticis cedere nolentem, vi depelleret publica.

Contra Suevos et Sarmatas vehementissime pugnavit. Marcomannis omnibus simul occurrere volens, tantam

apud Placentiam accepit cladem, ut Romanum pene solveretur imperium, paventibus Romae cunctis, ne eadem, quae sub Gallieno fuerant, provenirent. Nec immerito quidem passi aliquid sinistri sunt, quod iam adulando dicebant, tantam Principis esse virtutem, ut non opus esset Deos consuli. Implorata autem divina ope, monstris quibusdam speciebusque impliciti Barbari, Romani ter victores facti sunt, iuxta Placentiam, apud flumen Metaurum, postremo Ticinensibus in campis. Finito hoc bello, Aurelianus irarum plenus Romam petit, vindictae cupidus, quam seditionum asperitas suggerebat, quarum auctoribus interemptis, in nonnullos senatores cruentius saeviit, cum his leve quiddam, et quod contemni a mitiore Principe potuisset, vel unus, vel levis, vel vilis testis obiceret. Muros urbis Romae laxiores firmioresque effecit propter Barbaros, ut L prope milia ambitus tenerent, pomoerio nihil addidit, quoad aliqua parte agri Barbarici Rem publ. locupletaret. Tunc contra Palmyrenos, id est, contra Zenobiam, quae Orientis et Aegypti tenebat imperium, iter flexit. Multa in itinere ac magna proelia fecit cum Barbaris, in Thracia, Illyrico, Bithynia. Cum Thyanam occlusam reperisset, iratus, affirmavit, canem se in oppido non relicturum. Proditam tamen ab Heraclammone urbem everti prohibuit, canes solos occidi iussit, ut votum impleret, et proditorem patriae, negans fidem cuiquam servari ab eo posse, qui patriae suae non pepercisset. Recepta Thyana, Antiochiam, Proposita omnibus impunitate, brevi apud Daphnen certamine obtinuit. Pugnatum est posthaec de summa rerum contra Zenobiam et Zabdam eius Socium, apud Emissam, magno certamine. Cumque Aureliani equites iam fatigati terga darent, hortante quadam divina forma, per pedites restituti sunt. Fugata Zenobia Emissam victor Aurelianus intravit.

Palmyram deinde pergens, a latronibus Syris, male accipitur, et in obsidione usque ad ictum sagittae periclitatur. Sed cum auxilia Persarum interciperet, Saracenos Armeniosque corrumperet, Aegyptios per Aurelium Probum vinceret, tandem post multa mulierem potentissimam, novae instar Semiramidis proeliantem, vicit, retractamque ex fuga, quam ad Persas Camelis, quos vocant Dromadas instituerat, ad triumphum servavit, Longinum Philosophum, et belli auctores praecipuos interemit. Factusque victoria, ut fit, insolentior, primus apud Romanos Diadema capiti innexuit, gemmisque et aurata omni veste, quod adhuc fere incognitum Romanis moribus videbatur, usus est.

Pacato Oriente, in Europam rediit victor, atque illuc Garporum copias afflixit, interim Palmyreni, occisis praesidiariis, traditoque Achilleo, parenti Zenobiae, imperio non mediocriter rebellarunt. Verum ideo Aurelianus, ut erat paratus, ex Europa revertit, atque urbem, quia ita merebatur, excidit, immaniter usus victoria, nec sexui nec aetati ulli impertitus misericordiam. Dum deinde vagantes per Europam hostes contundit, Firmus quidam Aegyptum, sine insignibus imperii, quasi ut esset civitas libera, sibi vindicat. Nec illic defuit felicitas solita. Nam Aegyptum statim recepit. Atque ut erat ferox animi, cogitatione multis vehementer irascens, quod adhuc Tetricus Gallias obtineret, Occidentem petiit: atque ipso Tetrico exercitum suum prodente, quod eius scelera ferre non posset, deditas sibi legiones partim prostravit, partim in fidem recepit. Princeps igitur totius orbis Aurelianus, pacatis Oriente et Occidente, de Zenobia et Tetrico speciosissimum Romanis triumphum exhibuit.

Tetricus Corrector Lucaniae postea fuit, filius eius in senatu permansit. Zenobia posteros Romae diu durantes reliquit, mulier venusta, casta, dentibus margaritarum candore praeditis.

Aureliano imperante, etiam Monetarii in urbe rebellarunt, vitiatis pecuniis, cum poenae metu bellum facerent usque eo grave, uti per Caelium montem congressi, septem fere milia armatorum confecerint. Eos Aurelianus victos ultima crudelitate compescuit, plurimos nobiles capite damnavit, saevus et sanguinarius, ac necessarius magis in quibusdam, quam in ullo amabilis Imperator. Provinciam Daciam retineri posse desperans, omisit, abductosque Romanos ex urbibus et agris Daciae, in media Moesia collocavit. Annonam urbis auxit, habuitque in animo vinum gratuitum dare, cum diceret, populo Romano saturo nihil quidquam esse laetius.

Delevit fiscales et quadruplatorum calumnias, consumptis igni tabulis, monumentisque huiusmodi negotiorum, decretaque ad Atheniensium morem iniuriarum abolitione. Fures provinciales, repetundarum ac peculatus reos, ultra militarem modum est persecutus, ut eos ingentibus suppliciis cruciatibusque puniret. In templo Solis multum auri gemmarumque constituit. Incitatus adversum Christianos, dum subscribere cruento edicto parat, enervatis subito brachiorum commissuris repressus est, patefactumque caelesti indicio, nihil facultatis esse Principibus mundi, contra Ecclesias Christi, nisi quantum Deus permittat.

Tandem indicto Persis bello, Cum iter faceret inter heracleam et Byzantium, malitia notarii sui et manu Mucaporis interemptus est, filioque aut filiae sororis, et aliis multis, quos levi aut nulla de causa occiderat, poenas exsolvit, anno imperii sexto.

Mnesteus enim notarius, minas eius timens, praedae delictique conscientia, ad quosdam militares, amicos ipsius, nomina pertulit annotata, falso manum Principis imitatus, tamquam Aurelianus ipsos pararet occidere; Illique eo metu accensi facinus patravere. Re prodita, templum occiso delatum, Mnesteus bestiis obiectus est. Aureliano imperante, Dionysius et Felix romani, Firmilianus Cappadociae, Gregorius Thaumaturgus Ponti Episcopi viguerunt. Plotinus senex Philosophus decessit, eiusque discipulus Porphyrius e Christiano, hostis Christianorum, maledicis eos laceravit scriptis, reprehensoresque suos reprehendens, a Methodio Tyri Episcopo, et ab Eusebio, postmodum Caesariensi et aliis, digna suis conviciis responsa tulit.

CLAUDIUS TACITUS Et frater eius FLORIANUS.

INterfecto Aureliano, pudore ac modestia, si non metu certabatur inter milites et Senatum, neutris Principem sua sententia creare audentibus. Tandem Senatus, sexto circiter mense post Aureliani interitum, Tacitum e consularibus, mitem sane virum, Imperatorem dicit, cunctis fere laetioribus, quod fracta militari ferocia legendi ius Principis proceres recepissent. Quae tamen laetitia brevis, neque exitu tolerabili fuit. Namque Tacito confestim a ducentesima regni luce Thyanae mortuo, aut, ut plerique aiunt, factionibus oppresso; cum tamen prius Scythas, Maeotidem et Phasin transgressos, repulisset, et auctores Aureliani necis excruciavisset: Florianus eius frater, imperium quasi hereditarium, nullo Senatus aut militum consulto invasit. Qui uno mense aut altero vix retenta dominatione, victus a Probo apud Tharsum, ab suis interficitur. Tacitus vero recusaverat imperium. Florianus illud appetiverat. Idem Tacitus capitale esse sanxit, cum bonorum proscriptione, si quis argento publice privatimque aes miscuisset, si quis auro argentum, si quis aeri plumbum. Patrimonium suum publicavit, quod habuit in reditibus sestertium bis millies octingenties. Pecuniam quam domi collegerat, in stipendium militum vertit. Togis

et tunicis iisdem est usus, quibus privatus. Cornelium Tacitum, scriptorem historiae Augustae, quod parentem suum eundem diceret, in omnibus bibliothecis collocari iussit. Holosericam vestem viris omnibus interdixit. Ipse vitae parcissimae, ut sextarium vini tota die numquam potaret, pranderetque uno gallinaceo et ovis, in senectute validior minutulas litteras legit ad stuporem, nec unquam noctem intermisit, qua non aliquid vel scriberet vel legeret. Uxorem gemmis uti non est passus. Tamen constat moderatissimum Principem militari improbitate eorum, qui cognatum eius quendam occiderant, et vindictam metuebant, oppressum, mente atque animo defecisse.

AURELIUS PROBUS.

PRobus patre agresti, sed tamen ordinum ductore ortus, civitate Sirmiensi, adolescentiam sic egit ut prope imberbis, Valeriani iudicio, Tribunatum acciperet. Nec enim facile quisquam ad virtutum summam maturescit, nisi qui puer seminario virtutum generosiore concretus, aliquid inclitum designavit. Tacito absumpto fataliter, cum Tribuni manipulatim milites alloquerentur, dicentes, requirendum esse Principem aliquem fortem, sanctum, verecundum, clementem, probum; quasi divino nutu undique ab omnibus acclamatum est, Probe Auguste, Dii te servent. Oneratus igitur Imperio, invitus et retrectans, et saepe dicens; Non vobis expedit milites, non mecum bene agitis, Ego enim vobis blandiri non possum: Cum tamen deponere rem invidiosissimam, ut ipse dicebat, non liceret, egit personam a milite impositam. In Aureliani et Taciti insidiatores animadvertit. Floriani sociis pepercit, quod non tyrannum aliquem videbantur secuti, sed sui Principis fratrem. Recepit deinde omnes Europenses exercitus, qui Florianum et Imperatorem fecerant, et occiderant. His gestis, cum ingenti exercitu Gallias petit, interfecto Aureliano a Germanis possessas. Tanta autem illic proelia feliciter gessit, ut a Germanis sexaginta reciperet civitates, caesisque prope quadringentis milibus, qui Romanum occupaverant solum, reliquias ultra Nicrum fl. et Albim removeret. Accepit et sedecim milia tironum Germanorum, et quinquagenos vel sexagenos limitaneis militibus interseruit. Novem reguli Germanorum supplices, stratique ad pedes eius iacuerunt. In Illyrico Sarmatas, ceterasque gentes ita contudit, ut prope sine bello reciperet, quae illi diripuerant. Omnes Gothicos populos aut in deditionem, aut in amicitiam recepit.

His Gestis Orientem adiit in Isauria, Lydio et Palfurio latronibus pertinaciter ducentibus bellum, victisque tandem dixit; facilius est ab istis locis latrones arceri, quam tolli. Itaque omnia loca angusti aditus veteranis donavit. Pacatis denique omnibus Pamphyliae partibus, Copton et Ptolemaidem a Blemyis vindicatas, Romano addidit iuri.

Facta et cum Persis pace, ad Thracias rediit, et centum milia Bastarnarum in Romano constituit solo, qui omnes fidem servaverunt. Sed cum et ex aliis gentibus plerosque pariter transtulisset, id est, ex Gepidis, Gautunnis et Vandalis, illi omnes fregerunt fidem, et occupato bellis tyrannicis Probo, per totum pene orbem pedibus et navigando vagati sunt, nec parum molestiae Romanae gloriae intulerunt. Quos quidem ille diversis vicibus, variisque victoriis oppressit, paucis domum cum gloria redeuntibus, quod Probi evasissent manus.

Habuit enim non leves tyrannicos motus. Primus a Saturnino fuit, qui Orientalis limitis dux, prohibitus olim ab aureliano videre Aegyptum, ne quo eum natura ducebat, societate quoque hominum duceretur, confestim ut eam adiit, a perturbidis novarumque rerum cupientibus Aegyptiis acclamatum ei est;

Saturnine Auguste, Dii te servent. Saturninus flens, omnia sibi ante bene gesta semel affectato honore perire, cum animaretur ab induentibus ei purpuram, Nescitis, inquit, quid mali sit imperare: Gladii et tela nostris cervicibus impendent: imminent hastae undique, undique spicula: Ipsi custodes timentur, ipsi comites formidantur: non cibus pro voluptate, non iter pro auctoritate, non bella pro iudicio, non arma pro studio. Nam quod Imperatorem me cupitis, in necessitatem mortis me trahitis. Sed habeo solatium mortis, solus perire non potero. Ergo Probus et clementes ad eum litteras saepe misit, et veniam est pollicitus. Sed cum milites Probo fidem non haberent, variis proeliorum [Orig: praeliorum] generibus victus Saturninus, et in castro quodam obsessus, ab iis, quos Probus miserat, invito Probo, periit. Alter motus e Gallis exstitit, avida semper gente vel faciendi Principis vel imperii. Cum enim Lugdunenses graviter contusi ab Aureliano, Probum pertimescerent, Proculum Albingaunum ex Alpibus maritimis, divitem et armatam semper agentem vitam, duoque servorum milia habentem, salutant Augustum, qui alemannos Gallia amovit. Sed Probus eum fugatum ad Francos, prodentibus ipsis Francis, quibus familiare ait fuisse Vopiscus, ridendo fidem frangere, vicit et interemit.

Tertium motum excitavit Bonosus, origine Britannus, Galla tamen matre, dux limitis Rhetici, potator validior quam bellator, carus quondam Aureliano ob inebriandos per eum legatos, arcanaque ab his per vinum cognoscenda, de quo solitus est dicere: Non ut vivat, natus est, sed ut bibat. Hic cum quodam tempore in Rheno Romanas luxurias Germani incendissent, timore ne poenas daret, sumpsit imperium: idque diutius tenuit, quam merebatur. Nam longo gravique certamine a Probo superatus, laqueo vitam finivit, dictusque per iocum amphora pendens. Uxorem habuit nobilem gentis Gothicae, feminam singularis exempli, quam Probus in honore habuit, salariumque ei usque ad mortem praestitit. Receptis ita pacatisque omnibus, dixisse fertur, brevit milites frustra fore: quae vox exitii ei causa fuit. Nam quia numquam militem otiari sinebat, dicens nefas esse, eum gratuitam comedere annonam; ac proinde militari manu Galliam, Pannoniasque et Moesorum colles Vinetis repleverat; irritati magis exercitus, cum ad siccandam lacunis ac fossa urbem, Probo patriam, adigerentur, quae palustri solo hiemalibus aquis corrumpebatur, paulo cis sextum imperii annum eum trucidant apud Sirmium, in ferratam turrim frustra confugientem. Et quantum facinus fecissent, sepulcri titulo ipsi testati sunt, qui hic fuit: Hic Probus Imperator et vere probus situs est, Victor omnium gentium barbararum, Victor etiam Tyrannorum. Sic patuit, quam difficile sit, apud milites vel probum vitam tueri.

Abhinc militaris potentia revaluit, ac senatui imperium creandique ius Principis ereptum, incertum, an ipso cupiente per desidiam, an metu, seu dissensionum odio. Quippe abolito Gallieni edicto, refici senatoribus militia potuit, concedentibus modeste legionibus, Tacito regnante: neque Florianus temere invasisset, aut iudicio manipularium cuiquam, bono licet, imperium esset datum, amplissimo ordine in castris degente. Verum dum oblectantur otio, simulque divitiis pavent, et earum usum affluentiamque aeternitate maius putant, munivere militaribus, ac pene barbaris viam, in se ac posteros dominandi. Secundo Probi anno Manes, magister falsitatis novae, Paracletum se fingens, et duodecim discipulos insaniae propagandae emittens, innotuit. Multos errores, ut de duobus principiis, de phantasmate carnis humanae in Christo, de corporis humani origine mala, et his similes in unum confertos, de Perside in reliquum orbem sparsit; impiumque de se Manichaeorum nomen fudit. In Persia tandem, ob

deceptum vanis promissionibus regem, excoriatus periit, refutatus ab Archelao, Episcopo Mesopotamiae. At Christi Ecclesia passim in immensum se diffundebat, praefecturas etiam provincialium, et honores militares consequentibus Christianis, ut Dorotheo, Gorgonio, et similibus, narrante Eusebio, qui vixit his temporibus, Nec sufficiebant amplius priscarum domorum spatia conventibus agendis, sed laxiora aedificia e fundamentis struebantur, succrescente interim cum rebus secundis ambitione et discordia, fictaque specie sanctitatis, quae multorum fastum et malitiam obtegebat.

M. AURELIUS CARUS. NUMERIANUS et CARINUS.

CArus, seu Romae, seu Narbonae, seu in Illyrico genitus (nihil enim certi constat) militibus carus, a Probo praefectus praetorii factus; eo interfecto, Augustum habitum sumpsit. Carinum Numerianumque filios Caesares appellavit. Destinato ad Gallias tuendas Carino, fluxis pravisque moribus iuvene, Numerianum, lectissimum disertissimumque adolescentem, secum in Persicum bellum, quod Probus apparaverat, duxit. Antea tamen Sarmatas, Probi morte praeferoces, inter bella patiendo ita contudit, ut paucis diebus Pannonias securitate donaret, occisis Sarmatarum sedecim milibus, captis diversi sexus viginti milibus. Hinc ingenti apparatu contra Persas profectus, nullo sibi occurrente, Mesopotamiam capit,, quod ea Persarum quasi sollemni bello subest, et Ctesiphontem usque, inclitam urbem Parthiae, progreditur. Occupatisque persis domestica seditione, Imperatoris Persici nomen meruit. Verum dum gloriae inconsulte avidior, fines transit Imperii a fatis decretos, aegritudine correptus fulmine conflagravit. Tanta enim erat tamque immanis tempestas et coruscatio, ut multi terrore dicantur exanimati. Cum igitur aeger in tentorio iaceret, post ingens tonitruum subito conclamatum est a cubiculariis, Imperatorem mortuum.

Numerianus contracta e fletu oculorum aegritudine, alias sibi familiari, dum lectica portaretur, factione Arrii Apri soceri sui, imperio inhiantis, occisus est. Sed cum plurimos dies de Imperatoris salute quaereretur a milite, contionareturque Aper, idcirco illum videri non posse, quod oculos invalidos a vento ac sole subtraheret; foetore cadaveris res est prodita, ducumque consilio ac tribunorum, Valerius Diocletianus, domesticos regens, Imperator appellatus. Hic cum tribunal conscendisset, et quaereretur, quemadmodum Numerianus esset occisus, educto gladio, Aprum praefectum praetorii ostentans, percussit; addens verbis suis; Hic est auctor necis Numeriani. Sic Aper dignum moribus suis exitum, Diocletianus aditum dedit. A Druide enim Gallicana quondam audierat, Imperator eris, cum Aprum occideris. Carinus occidenti praepositus a patre, adulter, corruptor iuventutis, mimis atque lenonibus palatium implens, uxores ducendo ac reiciendo, plerasque praegnantes, contaminatissimum se vitiis omnibus, ac proinde detestabilem bonis fecerat, clamante ipso Caro, non est meus: Certior eorum quae acciderant, tamquam liber a frenis domesticae pietatis, maiora scelera edidit. Nec deerat tamen ad vindicandum sibimet imperium vigor mentis. Nam Iulianum apud Venetos involantem purpuram, pulsa eius acie, obtruncavit: Et contra Diocletianum multis proeliis stetit. Ultima pugna iuxta Murgum congressus, dum victos avide premeret, suorum ictu interiit, quod libidine impatiens, militarium nuptas affectabat: quarum infestiores viri, iram doloremque in eventum belli distulerant. Quo prosperius cedente, metu, ne huiusmodi ingenium magis magisque victoria insolesceret, sese ulti sunt. Is finis Caro liberisque, post imperii biennium, fuit.

Numerianus cum Olympio Nemesiano et Aurelio Apollinare Poetis de palma contendit editisque suis carminibus, eos veluti radio Solis obtexit, referente Fl. Vopisco, scriptore horum temporum.

VALERIUS DIOCLETIANUS, AURELIUS et MAXIMIANUS.

SIc Diocles Dalmata, obscurissime natus, Anulini senatoris Libertinus, matre pariter atque oppido Dioclea, orbis Romani potentiam cepit, Graiumque nomen in Romanum morem convertens, Diocletianum se dixit, mox etiam victis Persis et Aegyptiis, Iovium. Vir callidus, amans Rei publicae, amans suorum, et ad omnia, quae tempus quaesierat, paratus, consilii semper alti, nonnumquam tamen effrontis, sed prudentis, nimia pervicacia motus inquieti pectoris comprimens. Parcus idem et largitionum theatralium contemptor, false ridens eum, qui Carum causa ludorum laudatum assereret, Ergo, inquit, bene risus est imperio suo Carus. Hic nihil esse difficilius fassus est, quam bene imperare, praesertim quod Aulicis, quattuor vel quinque inter se conspirantibus, saepissime vendatur bonus, cautus, optimus Imperator.

Ubi comperit Carini discessu, Aelianum Amandumque per Galliam coacta manu agrestium ac latronum, quos Bagaudas incolae vocabant, populatis late agris, plerasque urbium tentare; statim Aurel. Maximianum, fidum amicitia, quamquam semiagrestem, militiae tamen atque ingenio bonum, Imperatorem consortio adscivit. Cui postea Herculii accessit cognomen, ut Valerio Iovium. Maximianus in Galliam profectus, fusis hostibus aut deditis, quieta omnia brevi patravit. Eo bello Corausius, Menapiae civis, factis promptioribus enituit; ideoque illum, simul quia gubernandi (quo officio adolescentiam mercede exercuerat) gnarus habebatur, parandae classi ac propulsandis Germanis, Francis et Saxonibus, maria infestantibus, praefecere. Hoc elatior, cum parum multos opprimeret, neque praedae omnia in aerarium referret, Herculei metu, a quo se caedi iussum compererat, Britanniam hausto imperio capessivit.

Eodemque tempore Orientem Persae, Africam Iulianus, ac nationes Quinquegentanae graviter quatiebant. Adhuc apud Aegypti Alexandriam, Achilleus nomine, dominationis insignia induerat.

His de causis Iulium Constantium Chlorum et Galerium Maximinum (qui nonnullis etiam Maximianus cognomento Armentarius) creatos Caesares, in affinitatem vocant. Constantium enim Carus, quod nemo tunc vir melior videbatur, in locum filii subrogare consultaverat, et Carinum occidere. Idem Constantius, per filiam nepos Claudii quondam Augusti, erat: Galerius in Dacia haud longe a Sardica natus. Constantius Theodoram Herculii privignam accepit, ex qua postea sex liberos, Constantini fratres, habuit: Galerius filiam Diocletiani Valeriam: ambo uxores, quas habuerant, repudiare compulsi, sicut olim Tiberius ducta Augusti filia. Hi quamquam litteris parum, iuris tamen scientia ac militiae miseriis imbuti satis, boni Rei publicae fuere. Prudentes enim, (ait Aurelius) sensu mali promptius fiunt, expertes aerumnarum, dum opibus suis cuncta aestimant, minus consulunt. Tres isti Valerium, ut parentem, seu Dei magni suspiciebant modo, a quo in Imperium se allectos meminerant. Et quoniam bellorum moles acrius urgebat, quasi partito imperio, cuncta quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio commissa; Africa Italiaque Herculio: Illyrici ora usque ad Pontum Galerio; Cetera Valerius retentavit. Hinc parti Italiae invectum tributorum ingens malum, quo exercitus atque Imperator, qui semper aut maxima parte aderant, ali possent: pensionibus inducta lex nova, quae sane illorum temporum modestia tolerabilis, in perniciem processit postea.

Interim Diocletiano Alexandriam profecto, provincia credita Maximino Caesari, ut relictis finibus, in Mesopotamiam progrederetur, ad arcendos Persarum impetus, a quibus primo graviter vexatus, cum Diocletiano occurreret, ab irato indigne exceptus est, atque ut erat purpuratus, ante vehiculum eius ad aliquot milia passuum cucurrisse traditur. SEd reparato confestim e veteranis ac tironibus exercitu, per Armeniam in hostes contendit: quae ferme sola seu facilior vincendi Parthos via est. Ibi Narseum Persarum Regem in ditionem subegit: simul liberos coniugesque, et aulam regiam: adeo Victor, ut ni Valerius, cuius nutu omnia gerebantur, abnuisset, Romani fasces in provinciam essent novam lati. Pars tamen utilior terrarum, et quinque ultra Tigrim regiones Romanis acquisitae, quae dum acrius deinde reposcerentur, gravia admodum perniciosaque bella pepererunt.

At in Aegypto Achilleus faciliore negotio pulsus, poenas luit, nudata muris Alexandria, Coptos et Ptolemais excisae, tota Aegyptus gravibus proscriptionibus caedibusque foedata, Per Africam gestae res pari modo: solique Corausio remissum Britanniae Imperium, postquam iussis ac munimento incolarum, contra gentes bellicosas, oportunior habitus. Quem sane sexennio post, quidam Allectus nomine, dolo circumvenit. Qui cum eius permissu summae rei praeesset, flagitiorum, et ob ea mortis formidine, per scelus imperium extorserat: quo usum brevi, Constantius praemisso Asclepiodoro, cum parte classis et legionum delevit.

Caesi interea et Marcomanni, Carporumque natio translata omnis in Romanum solum; cuius fere pars iam tum traducta ab Aureliano erat.

Neque minori studio, pacis officia vincta aequis legibus, remotumque pestilens frumentariorum genus, qui ad explorandos in provinciis motus instituti, compositis nefarie criminationibus, iniectoque passim metu, praecipue remotissimo cuique, cuncta foede diripiebant. Simul annona urbis, ac stipendiariorum salus anxie solliciteque habita; honestorumque provectu, et econtra suppliciis flagitiosi cuiusque, virtutum studia aucta, novis moenibus ornatae urbes, Roma, Carthago, Mediolanum, Nicomedia. Neque tamen cum haec agerent Imperatores, extra vitia fuerunt. Quippe Diocletianus ex auro primus vestem quaesivit, serici ac purpurae, gemmarumque vim plantis subdidit, affluentis tumidique animi indicia. Levia tamen prae ceteris. Nam renovata Caligulae Domitianique impietate, Dominum se palam dici passus est, et adorari appellarique ut Deum, documentumque praebuit, humillimos quosque, ubi alta accesserunt, superbia atque ambitione immodicos esse, dum animus potentiae expers, tamquam inedia refecti, insatiabilis est.

Herculius libidine tanta agebatur, ut ne ab obsidum corporibus quidem animi labem comprimeret, propalam ferus et incivilis ingenii, asperitatem suam etiam vultus horrore significans. Hic naturae suae indulgens, Diocletiano in omnibus est austerioribus obsecutus, cui parum honesta in amicos fides erat, discordiarum metu, quas enuntiationibus agitari suspicabatur. Hinc etiam quasi truncatae vires urbis, imminuto praetoriarum cohortium, atque in armis vulgi numero. Triumphum egerunt Romae inclitum ex numerosis gentibus, quas devicerant, pompa ferculorum illustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi ante currum ducti sunt. Erat et a Constantio Caesare pugnatum in Galliis, circa Lingones, die una adversam erat et secundam fortunam expertus. Nam cum repente Barbaris ingruentibus, intra civitatem esset coactus, tam praecipiti necessitate, ut clausis portis in murum funibus tolleretur, vix quinque horis mediis adventante exercitu, LX fere milia Alemannorum cecidit. Sic omnia imperio

prospere provenerunt, usque ad annum Diocletiani XIX, Christi CCCVI, quo elatiores iam victoriis, sumptisque Deorum suorum cognomentis terribiles, Diocletianus et Maximianus, Christum atrociter oppugnare coeperunt. Saevitum antea in milites fuerat, exautoratis qui immolare idolis nollent, multis etiam occisis. Qua tentatione praeludebatur quidem ad truculentiores conatus; Sed vulgus Christianorum aspernatum preces et vota, quibus tristiora praeverteret apud Deum, securitate sua multo graviora promeruit,. ingenti cessura gloriae iis, qui serio diligerent Deum.

Igitur propositis publice edictis, vetiti esse Christiani, imperatum, ut Ecclesias diruant praesides, codices sacros ignibus aboleant, honoribus fungentes Christianos ad privatum redigant statum, privatos in servitutem. Mox ut ferae a morsibus saeviores Augusti, Ecclesiarum praesides ad negandum Christianismum compelli, nolentes abnegare occidi iubent. Tandem in omnes fine discrimine cruentum stringunt ferrum. Repertus Nicomediae est vir illustris, qui praesentibus in urbe Iovio et Galerio, auderet sanguinarium edictum concerpere, atque ob id animandis reliquis subire supplicium. Eum secuti de familia Principum, gestis honoribus clari, Petrus, Dorotheus, Gorgonius, Anthimus, et alii multi, velut duces et primitiae caedendorum Christi gregum, quorum aliqui vivi, aliqui iam mortui in mare praecipitati sunt. Narrat Eusebius, visas sibi tunc Tyri feras abstinentes a Christianis, in quos incitabantur, et cum furore irruentes in illos, qui circumstabant, crudeli spectaculo saturaturi oculos. Nec tamen ullum crudelitatis genus est, quod piae et devotae Christo animae, illis temporibus non pertulerint. Quidam crucibus suffixi, quidam cremati vivi, alii lentis ignibus assati, nonnulli inflexis arborum ramis discerpti: fame necati quidam. plures gladiis, plurimi a bestiis laniati, cutis detracta aliquibus; alii flagris ferreis per singulas partes corporis caesi ad mortem; quidam post tormenta reducti in carceres, ut lentitudine tormentorum deficerent. Mulieres uno pede suspensae nudae, adustae quibusdam mammae; nulli sexui, nulli aetati, nulli honori venia data. Philoromus procurator Caesaris Alexandriae, Phileas Thmuitarum Episcopus, plurimique passim alii illustres supplicio affecti. Non pauciores tamen vel arte effugiebant confessiones et tormenta, vel pecuniis redimebant, vel hanc miseram vitam Christo Domino praeponebant. Nomen aeternum de iis meretur Romanus, Caesariensis Diaconus et Exorcista, qui conspicatus Antiochiae multos ad idola transgredi, magna eos voce increpavit, et redire ad Christum compulit. Cui ob id lingua exsecta, diu tortus, tandem constantem animam Christo reddidit, laborum praemia percepturam.

Itaque Diocletiano et Maximiano non potuit durare imperium, quo eum oppugnabant, a quo illud acceperant. Altero statim persecutionis anno invasus foedo morbo Diocletianus, ac mente motus, ut ad se rediit, intestinas clades dixit, et fragorem impendere status Romani, novoque prorsus et inaudito exemplo, curam abiecit Rei publicae, adhuc valentior celebrato regni anno vicesimo: Auctorque Herculio fuit, ut pariter in privatam vitam concederet, et stationem tuendae Rei publ. viridioribus, iunioribusque mandaret. Cui aegre collega obtemperavit. Tamen uterque una die privato habitu imperii insigne mutavit, Nicomediae Diocletianus, Herculius Mediolani. Ille Salonas in patriam, hic migravit in Lucaniam: Constantius et Galerius Augusti creati.

FL. CONSTANTIUS CHLORUS, ET GALERIUS MAXIMINUS.

INter eos divisus Romanus orbis, ut Galliam, Italiam, Africam, Britanniam,

Germaniam, Constantius; Illyricum, Asiam, Orientem, Galerius obtineret, sumptis duobus Caesaribus. Constantius tamen contentus dignitate Augusti, Italiae atque Africae administrandae sollicitudinem recusavit, vir egregius, et praestantissimae civilitatis, divinis provincialium, ac privatorum studiis, fisci commoda non admodum affectans, ducensque melius, publicas opes a privatis haberi, quam intra unum claustrum reservari. Quare Diocletiano aliquando exprobrante ei paupertatem, facile in unum contraxit sparsas divitias, et cum ostendisset tantum legatis, statim possessoribus reddidit. Cultus valde modici, non amabilis modo subditis, verum etiam venerabilis, praecipue quod Diocletiani suspectam calliditatem et Maximiani temeritatem sanguinariam imperio eius evaserant. Galerius pulcher corpore, eximius et felix bellator, ortus Dacia Ripensi, parentibus agrariis, pastor armentorum, unde ei cognomen Armentarius fuit. Is insolenter affirmare ausus est, matrem suam more Olympiadis compressam a Dracone semet concepisse. Moribus certe odioque in Christianos Draco fuit, nec indignus eo, quo se natum parente fatebatur. Latiorem in Christianos, quam praedecessorum quisquam, persecutionem movit, quam plerique fuga antevertere conati, in eremos et avia se recepere. Apphianus, apud Pagas Lyciae nobili loco natus, Urbanum Palaestinae Praesidem, ab idolorum cultu dehortari ausus, crudelem mortem subiit, adiecto oleo luminis instar ustus: tandem in mare abiectus miraculum praebuit. Confestim enim regurgitans mare, concussa etiam validissimis procellis continente, exanimum corpus littori reddidit. Eius frater Aedesius, simili de causa, apud Alexandriam eundem exitum habuit. Nec Urbanus, plurimis occisis Christianorum, effugit ultricem Dei manum, capitis damnatus a Maximino, cuius impiis iussionibus subservierat.

At Firmilianus Urbano deterior, in ipsa cadavera saeviit, sepeliri prohibens Christianos, detestantibus etiam profanis gentibus inimicum naturae scelus, nec sustinentibus dirum oculis spectaculum, cum carnivorae aves et bestiae, humana membra oribus circumferrent, ipsique lapides et columnae aedificiorum prodigiosas de se lacrimas funderent. Tandem Deus ipse prohibuit novo miraculo immane nefas. Bestiae enim cadavera Pamphili et duodecim aliorum, quatriduo relicta in plateis, attingere non ausae, audaciam praebuere amicis, ut sepulcris inferrent illaesa. Firmilianus mox suo gladio, quem in pios strinxerat, impie periit.

Ita grassante per Palaestinam, Aegyptum, Syriam, Mesopotamiam, Pontum, Cappadociam, Bithyniam, omnesque Maximino subditas terras Dracone, urbs quaedam Phrygiae, cum incolis omnibus et magistratibus, fidem Christi constanter confessa, iniectis a Tyranno facibus conflagravit. Praesides provinciarum, quasi propositis praemiis nequitiae, certabant inter se, ut novorum acerbitate suppliciorum se invicem superarent. Sed maior erat Dei virtus in sanctis, quam ut deleri ulla Satanae arte aut virulentia possent.

Octavo enim anno, lassatis iudicum oculis, fessisque carnificum manibus, cum certatim gloriosa in certamina rueretur, multoque avidius a multis martyria, quam postea Episcopatus quaererentur, metuentes solitudinem urbium tyranni, contenti fuerunt oculum effodere, et crus alterum suffringere confessoribus, et metalla iis imponere eruenda.

Inter illustriores Ecclesiarum praepositos martyrio sunt coronati Anthimus Nicomediae, Tyrannio Tyri, Petrus Alexandriae, Silvanus Emisae, Silvanus Gazae Episcopi. Lucianus Antiochiae, Zenobion Sidonis, Pamphilius Caesareae presbyteri; Deinde in aliis orbis partibus innumeri, ut vere scribat Sulpitius Severus: Nullis unquam magis bellis mundus exhaustus est, neque maiore unquam

triumpho vicimus, quam cum decem annorum stragibus vinci non potuimus.

Constantius sane detestatus collegae saevitiam, per provincias sibi subiectas pacem indulsit Christianis, solumque biennium illud Diocletiani et Maximiani illis fuit infestum. Sed breve Constantio, post abdicationem Diocletiani, imperium contigit, quo laudabiliter functus, praeter alia, hoc integritatis edidit specimen. Simulata enim conspiratione cum collega, Christiano aula pellit, ut sinceros, quos cognovisset revocet. Nam remanentes apud se, tamquam Deo suo infidos, ac multo minus sibi fidem servaturos, abiecit, contra Dei amorem praeponentes Principi, magno in honore habuit. Dum haec fiunt, Galerius accessisse administrationi suae Italiam sentiens, Caesares duos creavit, Severum per Italiam, Maximinum sororis filium per Orientem, ambos Illyricos. Constantinum, Constantii ex Helena filium, religionis specie ad vicem obsidis tenebat; cuius a puero ingentem animum veritus, ad pericula eum modo cum barbaro hoste, modo cum Leone subeunda hortatur, elapsumque semper interficere cogitabat. At ille arrepta fuga, cum ad frustrandos insequentes, publica iumenta, quaqua iter egerat, interficeret, in Britanniam pervenit, ibidemque Constantium patrem, vitae ultima agentem, reperit. Quo non sine luce Christi placide mortuo, et a Romanis in Deos relato, cunctis, qui aderant, annitentibus, praesertim Eroco Alemannorum rege, imperium cepit.

Romae interea praetoriani, corrupti a Maxentio, excitato tumultu, Maxentium Herculei filium, qui haud procul urbe in villa publica morabatur, Augustum nuncupant. Quo nuntio Maximianus Herculeus ad spem erectus resumendi fastigii, quod invitus amiserat, Romam advolat e Lucania, Diocletianumque etiam per litteras adhortatur, ut depositam recipiat potestatem. Quas ille irritas habuit, imperium tamquam pestem detestans, dicensque: Utinam Salonae possitis visere olera, nostris manibus instituta, profecto numquam istud tentandum iudicaretis.

Sed adversum motum praetorianorum atque Maxentii, Severus Caesar Romam missus a Galerio, cum exercitu venit, obsidensque urbem, militum suorum scelere est desertus, auctae Maxentio opes, confirmatumque imperium. Severus Ravennae se moenibus defendens, dolo Maximiani evocatur, et Romae apud tres Tabernas interficitur. Maximianus posthaec in contione filium Maxentium denudare conatus, quem indignum iudicabat, ut erat, imperio, seditionem et convitia militum tulit.

Inde ad Gallias profectus est, dolo composito, tamquam a filio esset expulsus, ut Constantino genero, cui Faustam filiam dederat, iungeretur; moliens tamen Constantinum, reperta occasione, interficere, qui in Galliis, et militum et provincialium, ingenti iam favore regnabat, caesis Francis atque Alemannis, captisque eorum regibus. Detectis igitur insidiis per Faustam Maximiani filiam, quae dolum viro enuntiaverat, profugit Massiliam Herculeus. Ibi oppressus (ex ea etenim navigare ad filium praeparabat) poenas impietatis iustissimo exitu, fractis laqueo cervicibus luit: vir ad omnem asperitatem saevitiamque proclivus, infidus, incommodus, civilitatis penitus expers, nulli numquam carus, cui Eutropia Syra Maxentium filium muliebri arte supposuerat.

Per hoc tempus Licinius, a Galerio Imperator est factus, Dacia oriundus, notus ei antiqua consuetudine, et in bello, quod adversus Narseum gesserat, strenuis laboribus et officiis acceptus. Sed mors Galerii statim secuta est, cum Caesaris potentiam tredecim annos gessisset, naturae officiis instructus nisi ea insulsitate maculasset et atrocitate morum. Quare compertum est (inquit Aurelius) Eruditionem, elegantiam, comitatem praesertim, Principibus necessarias esse, cum

sine his naturae bona, quasi incompta atque etiam horrida, despectui sint: Contraque Persarum regi Cyro aeternam gloriam paraverint; addiderim ego, omnibus quotquot ante Galerium fuere, bonis Principibus Romanorum.

Galerius, relicto ad munimentum Illyrici ac Thraciae Licinio, Romam contendit, oppressurus Maxentium. Ibi cum obsidione distineretur, militibus praemiorum illecebris a Maxentio attentatis, metu ne desereretur, Italia decessit: pauloque post vulnere pestilenti consumptis genitalibus, et verminante toto corpore, defecit. Ubi monitus a Medicis, quorum multos impatientia dolorum occiderat, incurabile esse malum, quo propter Christianorum supplicia torqueretur, retractavit edicta, reddidit Christianis libertatem, suamque corum precibus salutem commendavit. Sed sera hominis impii, et cruciatibus extorta paenitentia, nihil ei profuit.

Hac aetas non martyres solum, sed et historicos et philosophos fudit. Nam Aelius Spartianus, Iulius Capitolinus, Aelius Lampridius, Vulcatius Gallicanus, Trebellius Pollio, Flavius Vopiscus, e quibus pleraque Caesarum descripsimus, historias suas Diocletiano et Constantio Augustis inscripsere. Arnobius e Philosophis Christianus, egregie fidem tutatus, parem discipulum Lactantium tulit.

FL. VALERIUS, CONSTANTINUS MAGNUS, et LICINIUS.

ERgo Constantinus, Constantio Augusto ex priore cum Helena matrimonio legitime natus, in locum patris exoptatissimus moderator accessit. Res publica tum a quattuor Imperatoribus tenebatur: Constantino et Maxentio filiis Augustorum, Licinio et Maximino novis hominibus. Adiunxit se apud Poenos Alexander, ex praefectura dominatui stolide incumbens, debili aetate, agrestibus ac Pannonicis parentibus suis vecordior. Sed eum a Maxentio missi, paucissimis cohortibus, Rufus Volusianus, praefectus praetorio, ac militares duces, levi certamine confecere. Quo victo, Maxentius Carthaginem terrarum decus, simul Africae pulchriora vastari, diripi, incendique iussit, ferus, inhumanusque ac libidine multo tetrior. Initio dominatus cohibita Christianorum persecutione moderationem affectaverat: sed firmior sibi visus, Galerio par crudelitate, moribus etiam deterior fuit. Tentata utrique virginum et matronarum pudicitia, fugas quasque et mortes Christi amori, suoque pudori posthabentium. Stupratae Maxentio illustres Romanorum feminae, et post dedecora remissae ad maritos, secta infantium viscera, secti praegnantium uteri ad elicienda magicis artibus daemonum consulta: ius fasque omne proculcatum.

Per Orientem quidem, interitu et recantatione Galerii Maximini, respiraverat modicum Ecclesia, redeuntibus e solitudine et metallis, qui aut voluntate sua, aut edictis tyrannorum exulaverant. Sed semestre illud gaudium fuit, tristiore statim clade obtenebratum. Nam Iovius Maximinus, successor Galerii extremum Satanae virus profudit in Ecclesiam, urgentibus imprimis Theotecno Antiochiae procuratore, et alio Damasci praeside: a quibus subornatae civitatum legiones, requisita daemonum oracula, sanctos exscindi postulantium, conficta Pilati et Christi acta, perque omnes provincias et Scholas orbis circummissa, suppositae mulieres impurae, Christianas se olim fuisse mentientes, et incestarum Christianismi consuetudinum conscientia pollutas. Instaurari ergo iubet templa et fana Deorum Maximinus, redintegrari sacra, dat illustribus viris sacerdotia, proscribit Christianorum religiones. Immo incisis in aereas columnas edictis, Christianismo imputat pestes, sterilitates, bella, omniaque superiorum temporum mala. Suum ait felix fortunatumque imperium,

quia undique profliget Christianismum. Sed ut est vindex oportunus nominis sui Deus, extemplo eluxit mendacium, ingruunt subito morbi inusitati et pestilentes, exstinguuntur oculorum lumina mortalibus, tenebras luci praeponentibus, non cadunt ex more imbres, siccitate aduruntur sata, fames affligit provincias, una tritici mensura MMD drachmis, id est, CCC IMperialibus nostris vaenit, mediae sortis homines fame, contagiis absumuntur ditiores. Deserta a suis, abiectaque per vias cadavera hostium suorum sepeliunt Christiani, bonusque audit Deus ille, quem adeo boni colunt. Armenii libertatem exercendi Christianismi armis vindicant, clade afficiunt Maximinum.

His tandem gradibus ad deturbandum imperio mundi Satanam proceditur. Etenim Constantinus vir ingens, ceterisque, ut ait Aurelius, promptus virtutibus, eruditione usque ad astra votis omnium subvectus: ubi vastari urbem atque Italiam comperit, pulsosque seu interemptos Imperatores duos, Severum et Galerium, composita pace per Gallias, et Licinio sibi per nuptias sororis devincto, quinto imperii anno Maxentium petit, Romae adversus nobiles exitiis omnibus saevientem. Interim Diocletianus morte, per formidinem, voluntaria consumitur. Quippe cum a Constantino atque Licinio vocatus ad festa nuptiarum, per senectam, quo minus interesse valeret, se excusavisset, res scriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio favisse, et Maximino favere, suspectans necem dedecorosam, venenum dicitur hausisse: fulmen eum semper formidasse, palatiumque eius, igni caelesti deflagrasse, Constantinus ipse ad sanctos Oratione testatur.

Maxentius pavidus et imbellis, atque in desidiam foede pronus, usque eo, ut flagrante per Italiam bello, fusisque apud Veronam suis, nihilo segnius solita curaret, neque patris exitio moveretur. Tandem ab urbe in saxa rubra, milia ferme novem, aegerrime progreditur. Inde dum, caesa a Constantino acie, fugiens semet Romam recipit, et in pontem navigiis compositum ab latere ingredi festinat, lapsu equi in profundum demersus est, voratumque limo, pondere thoracis, corpus vix repertum. Eodem exitio satellites et stipatores eius absorpti, renovatumque in novo Pharaone prisci illius supplicium, tyrannidis eius anno sexto. Maxentius CLXXM peditum, octodecim equitum duxerat, Constantinus vix dimidium. Huius nece (verbis loquor Aurelii) incredibile quantum laetitia gaudioque senatus ac plebes exsultaverint: quos in tantum afflictaverat, uti praetorianis caedem vulgi quondam annuerit, primusque instituto pessimo, Numinum specie, Patres, Oratoresque pecuniam conferre prodigenti sibi cogeret. Quorum odio praetoriae legiones, ac subsidia factionibus aptiora, quam urbi Romanae, sublata penitus simul arma atque usus indumenti militaris. Adhaec cuncta opera, quae magnifice construxerat, urbis fanum atque Basilicam, Flavii meritis patres sacravere. A quo etiam post Circus maximus excultus mirifice, atque ad lavandum institutum opus, ceteris (thermis puta Diocletianis) haud multo dispar, Statuae locis quam celeberrimis, quarum plures ex auro aut argenteae. Inter eas praecipuam, ait Eusebius, crucis aureae tropaeo insignitam, inscripto basi hoc titulo: Hoc salutari signo, vero fortitudinis indicio, nostram civitatem tyranni iugo liberavi, et S. P. Q. R. in libertatem vindicans, pristinae amplitudini et splendori restitui.

Addit enim oranti, et de eventu proelii sollicito Constantino, oblatum in caelo crucis ostentum, tempore meridiano lucidissimum, inscriptum litteris, In hoc vinces. Territo exercitu defixoque in cogitationes profundas Caesari, apparuisse sequenti nocte Christum, mandantem Constantino, ut ea, quam conspexerat,

figura pro signo in hostem uteretur. Itaque debellato per Christum crucifixum Maxentio, statim Constantinus, et Licinius, pacem promulgant Christianis; C. Valerius Maximinus per Orientem iam sibi metuens, oppresso scelerum socio, vexandos quidem ulterius Christianos negat, conventus tamen nondum indulget.

Sed eum Licinius mox redegit in ordinem, nova molientem, sibique soli primas potestatis partes asserentem. Etenim victum et desertum a militibus, Illyrico primum, mox Thracia expulit, atque in Ciliciam refugum Tharsoque inclusum urbe, cum iam Christianis sero satis libertatem agendi conventus redderet, et suasores interficeret belli, obsidione ursit. Ibi vicinum ab Licinio exitium fatalis mors praevenit, post triennii Augustum imperium, deletisque tyrannis cessavit decennalis persecutio, pax aurea refulsit Ecclesiis Dei. Maximinus tam foedo morbo consumptus est, ut corpus eius adhuc spirans, luminibusque orbatum, veluti sepulcrum animae in eo alte defossae haberetur, teste Eusebio, invocataque crebro morte, cum exsecratione vitae praecedentis tandem deficeret. Ita exstinctis quinque tyrannis Ecclesiae infestissimis, Diocletiano, Maximiano, Galerio, Maximino, Maxentio, C. Valerio Maximino: similiter Severo Galerii socio, et Alexandro Africae tyranno, denique etiam Licinio, cum transversum egisset eum Satanas, et collegis ab ipso dictis Valente Martinianoque, solus Constantinus orbis terrarum cepit imperium, perque eum Christus crucifixus omnium Dominus gentium propalam agnitus et celebratus est, dimoto a regnis mundi et in abyssum religato Dracone decicorne illo et septicipite, qui de septem Romae montibus decem persecutionibus et extremae persecutionis decem administris, fetam Christo Ecclesiam ducentis septuaginta novem annis impugnaverat. Atque hic octavo historiae nostrae libro finis esto, ut sequens liberatam a mystica Aegypto Ecclesiam exhibeat.

LIBER IX. Explicans regnantis Ecclesiae aevum, quo Christiani rerum in mundo potiti, usque ad solutum captivitate Satanam post mille annos, imperante Turca Othomanno. Tempus ab anno Christi 314 usque ad 1314.

CONSTANTINUS MAGNUS.

DICI nequit, quanta cum orbis laetitia Christianis, post decennales persecutionum tenebras, tranquillitatis lux amica emicuerit. Notati sunt abhinc ignominia, et suppliciis affecti hostes sanctorum, regna mundi et potestas omnis Christi facta est et sanctorum eius, quemadmodum ante ducentos viginti annos divinus IESU CHRISTI Apostolus Apocalypsi sua praedixerat. Ergo Theotecnus, Peucetius, Cultianus, praecipuique alii familiares et cognati Maximini, supplicia pendere coacti Licinio, filii quoque Maximini in potestatis consortium assumpti. Instaurata vicissim a fundamentis templa Christi, donati libertatibus honoribusque magnis Episcopi et Doctores Ecclesiarum, praesertim contumelias pro Christo passi; gratiae Deo publice ab omnibus ingenti cum iubilo magnisque pompis actae. Soluti oneribus impensisque civilibus ac publicis Clerici, ut expeditiores ad doctrinam et preces

essent. Indicta a Constantino Romae et Arelate concilia, praeceptumque Miltiadi Romano, et aliis Episcopis, ut Caeciliani Carthaginensis et Donati controversias, praesentibus Augustae maiestatis Vicariis, deciderent. Absolutus Caecilianus, damnati Donatistae, qui illegitimam Caeciliano obiectantes electionem, singularitatis studio commune Ecclesiae vinculum ruperant. Nec affecti supplicio tamen, dicente Constantino, commiserandos potius tales, quam poenis affligendos. Sed dum haec fiunt, interrupta communis felicitas per Licinianum Licinium, ad extremum in ipsius caput vertit.

Hic incitatus a Magis et praestigiatoribus, occulte primum, mox aperte vexare Christianos coepit. Principio Episcopos inter se convenire vetuit, deinde mulieres publicis exclusit sacris, iubens privatim eas a suo sexu institui, quod aliorum naturam, e sua metiens, castimoniam nulli hominum inesse credebat. Tandem clausis templis, sub dio convenire praecepit omnes, militia et palatio motis, qui sacrificare abnuerent Numinibus. Ad ultimum gladios strinxit in Episcoporum aliquos, Amasenam in Ponto Ecclesiam subvertit, confessores quosdam frustillatim concisos mari mersit. Igitur antequam ulterius pergeret, praevertit cruentos hominis conatus insidiasque sibi structas Constantinus, quamvis ei per Constantiam sororem, Licinio nuptam, affinis. Nam illi praeter admodum magna cetera pietas, Licinio parsimonia, et ea quidem agrestis tantummodo inerat, tetra avaritiae cupidine, ut habet Epitome Aureliana, omnium pessimus, asper admodum, cui ne insontium quidem ac nobilium PHilosophorum, servili more cruciatus adhibiti modum fecere. Infestus litteris, quas inscitiam immodicam, virus ac pestem publicam nominabat, praecipue forensem industriam. Agrariis plane ac rusticantibus, quia ab eo genere ortus altusque erat, satis utilis, ac militiae custos ad veterum instituta severissimus. Spadonum et aulicorum omnium vehemens domitor, tineas eos soricesque palatii appellans sine discrimine. Augurum cultor et hariolorum, magna illi et fausta quaeque promittentium. Igitur non minus Dii inter se, quam homines concurrere, Licinio accuratissime sua venerante Numina, Constantino Christum, cuius insigne praeferebat, et modestiam aemulabatur. Nam cunctos hostes (verba refero Victoris Aurelii, scriptoris horum temporum ethnici) honore ac fortunis manentibus texit recepitque, eo pius, ut etiam vetus teterrimumque supplicium patibulorum et cruribus suffringendis primus removerit. Hinc pro conditore seu Deo habitus, calumnias sedans legibus severissimis, nutrire artes bonas, praecipue studia litterarum, legere ipse, scribere, meditari, audire legationes et querimonias provinciarum.

Ergo primum apud Cibalas, iuxta paludem Hiulcam nomine, Constantinus nocte castra Licinii irrumpit, Licinium in fugam agit, caesis partim, partim in fidem receptis eius copiis, Licinius Byzantium fuga volucri pervenit: Ibi Valentem ut socium habeat belli fidum, Caesarem creat. Dehinc alio proelio pulsum, foederaque petentem non admittit solum Constantinus, sed et affinitatis gratia recepti in consortium, adscitique Imperio Caesarum communes liberi, Crispus, Constantinus Flavio geniti, Licinianus Licinio. Valens dissidiorum auctor necatus. Quod equidem vix diuturnum, neque his, qui assumebantur, felix fore defectu Solis, foedato iisdem mensibus die, patefactum.

Itaque sexennio post rupta pace, apud Thraces Licinius pulsus, Chalcedona concessit. Martinianum officiorum Magistrum Caesarem dicit. Neque novi eum Dii, quos delusus iterum a Magis studiose erat veneratus, neque veteres, quorum infirmitatem superioribus cognoverat proeliis, servare potuerunt. Acie omni potior Constantinus,

adegit eum, pacta salute, indumentum regium offerre uxoris manu. Inde Thessalonicam missum, cum nova denuo moliretur, paulo post eum Martinianumque iugulari iubet. Ita Licinius annum dominationis fere post quintum decimum, vitae proxime sexagesimum, fusum Christianorum sanguinem proprio suo piavit.

Eo modo Resp. unius Constantini arbitrio geri coepta, ex tot rebus gestis vere iam Magni, et ut recte iudicat Eusebius, Cyro et Alexandro Maioris. De Christianis contrarias plane tyrannicis istis leges tulit, exules revocavit, spoliatos ditavit, servos libertati reddidit, plerisque provinciis Christianos dedit rectores. Si qui Christiani esse nollent, idolis tamen sacrificare prohibuit; hortatus ad Christianismum induendum omnes, propositis diplomatis, molestus nemini ob mentis errorem fuit, certamen pro immortalitate sponte suscipiendum, cogi non posse dictitans.

Eius Principis, totiusque Ecclesiae felicitatem obnubilavit Arius, aeternitatis veraeque in Christo deitatis hostis, homo argutus, ambitiosus, pertinax, callidus: Antagonistam nactus fervidiusculum, Alexandrum, Alexandrinae Ecclesiae, cuius presbyter erat Arius, Episcopum. Alexandriae suscitata dissensionis scintilla, primum Aegyptum, Thebaidem, Libyam, deinde totum orbem incendio aut fumo pestiferarum opinionum, dissidiorumque implevit. Imperator gliscentem flammam, misso Osio Cordubensi Episcopo, opprimere, imposito utrique silentio, cupiens, hortatus gravissima Epistola est, ne ob quaestionum litis quam pietatis feraciorum temeritatem, Ecclesiam Christi scinderent, praeberentque ludibrii causam infidelibus: sed nihil effecit.

Quaesita utrinque suffragia rem ad Concilium universale pertraxerunt, quod Constantini indictione apud Nicaeam Bithyniae convenit, anno Christi, ut habet Eusebius, CCCXXV. Trecentos et duo de viginti Episcopos, presbyterosque insuper et Diaconos innumeros adfuisse, Sulpitius Severus, Socrates, Theodoretus, Sozomenus tradunt. Eusebius ultra ducentos quinquaginta Episcopos, et Romanum, (erat is Silvester) ob senectam interfuisse per legatos Presbyteros narrat. Consedisse in medio Imperatorem sedili deaurato, post eum Episcopos, dextrique ordinis primum (is fuit Eustathius Antiochenus) incepisse Synodum a veneratione Numinis, cuius verba prosecutum Constantinum Oratione ad concordiam directa. Libri, inquit, Evangelistarum et Apostolorum, quin etiam veterum Prophetarum oracula, nos evidenter docent, quid de divino Numine sentiendum sit. Omni igitur seditiosa contentione depulsa, liter arum divinitus inspiratarum testimoniis res in quaestionem adductas dissolvamus. Audita Arianorum dogmata huiuscemodi: Patrem Domini instituendi orbis causa genuisse filium, ex eo pro potestate sui ex nihilo factum Dominum novum alterumque. Fuisse autem tempus quo filius non fuisset. Collatis sententiis ea confessio damnatur, Christus Patri [Gap desc: Greek word] , id est, consubstantialis, non factus, nec creatus, sed ab aeterno ex Patre genitus declaratur. Imperator decretum complectitur: Arius cum factione sua in exilium agitur. Sublata et vetus est de Paschate controversia, ut deinceps non decima quarta luna cum Iudaeis, sed prima post plenilunium aequinoctiale Dominica celebraretur. Alias Episcoporum inter se lites, coniectis in ignem tabellis, quibus disceptationes continebantur, abolevit Imperator.

Sic velut novo de hostibus Ecclesiae triumpho potitus, Vicennalia celebravit Imperii, Episcopos convivio excepit, muneribus affecit, Paphnutii Thebaidis, et Spiridonis Cypri Episcoporum, accepta pro Christo stigmata, exosculatus est, beatos praedicans, quibus talia pati datur. Eiusdem Paphnutii auctoritate cohibiti in Synodo, qui ad continentiam ab uxoribus adigendos censebant Episcopos, assertus matrimonio suus apud omnes ordines

honor. Cohibita et Dialecticorum argutia, unius eiusque simplicissimi Confessoris Oratione, non verba sed verborum virtutem proferentis. Cumque Acesius Novatianorum Episcopus, privandos communione Christi contenderet lapsos, veniamque paenitentibus non ab Ecclesia, sed a solo Christo exspectandam, audivit a Constantino: Erigito scalam Acesi, et in caelum solus ascende. Ceterum Arriani nihil contra sanam fidem ructare ausi se quoque tamquam acquiescentes, nec aliud sentientes Ecclesiis immiscuerunt: manebat tamen in pectoribus eorum insitum in Catholicos viros odium, et adversus quos de fide disceptare non poterant, eos subornatis accusatoribus, fictisque criminibus appetebant.

Constantinus interim locum sepulturae Domini, a gentibus lascivae Veneris fano conspurcatum, emundari, insignique exornari templo iubet, addita urbe, cui novae Hierosolymae nomen datum. Mirumque dictu, quantum hoc temporum tractu invaluerit Christiana religio. Helena Augusta, mater Principis, regni usa viribus, Basilicas circa antrum nativitatis, dominicaeque ascensionis locum constituit, ubi calcati DEO pulveris perenne monumentum fertur, ut vestigia impressa cernantur, nec ulla temporum damna sentiant. Repertae crucis non meminit sane in vita Constantini Eusebius, posteriores autem constanter, addentes, contactu eius hominem recens mortuum in vitam revocatum, aut mulierem seminecem valetudini pristinae redditam. Quibus gestis Helena, liberalitatis in sanctos exemplar octogenaria decessit.

Eo tempore cum Crispus, maximus filiorum Constantini, confictis Faustae novercae criminibus, occidisset, increpatus a matre Princeps, dolore nepotis nimio, uxorem sceleris convictam ardentibus balneis interemit, qui et antea Licinianum, sororis filium, (incertum qua causa) commodae indolis iuvenem, occiderat, cum alias indulgentia potius quam severitate videretur peccari.

Tum vero Byzantium (ut erat laudis avidus, et superstitionis osor Romanae) de integro struens, Romam novam urbemque sui nominis appellavit, quam translatis eo pluribus nobilium Romanorum familiis, collectisque ex toto orbe opibus, subito ad tantum fastigium evexit, ut Romae aemulam faceret. Certe ab idolis repurgatam, templis ornavit augustissimis, uti et Nicomediam, Antiochiam, Hebronem, urbesque celebres alias: pari sibi studio duxit idolorum delere instrumenta, et pietatis verae condere.

Quare duos primariae auctoritatis viros, citra tamen militarem apparatum, circummisit per orbis provincias, a quibus detecta daemoniorum fraude, protractisque et ludibrio expositis statuis, pleraeque gentium abolevere prisci erroris contagia, et relictis idolis unum creatorem coluerunt. Sic exstirpati Dii famosissimi, Apollo Pythius, Sminthius, Musae Heliconiae, Venus Libani et Heliopolitana, Aesculapius Cilicum, et id genus alii. Disturbata et haereticorum conventicula, Valentinianorum, Marcionitarum, Cataphrygum, Novatianorum, Paulianorum, et plerique eorum erroris paenitentes ad Ecclesiam rediere.

Subactis Ecclesiae perduellibus, ad bella iterum ingentem animum evocavit.

Victi feliciter ab eo Scythae, tributis imperio graves; succubuerunt et Sauromatae, vexillo crucis caelo monstratae cedentes, vexatique servis suis barbari, Romano in solo consedere. Honoratus Imperator Indorum, Blemyum, Aethiopum, Persarum donis ac legationibus, monitusque Sapores Persa, ut in honore haberet Christianos, quibus parum aequus, magorum et Iudaeorum instinctu, vincula et neces inferebat. Sozomenus ultra XVI milia ab eo periisse memorat.

Felix imperio Constantinus, se aures

deceptoribus clausisset et sycophantis, a quorum veneno vix ulla satis tuta sanctitas. Etenim Eusebius Nicomediensis, Theognis Nicaenus, et alii fautores Arianae haereseos, criminando Alexandri successorem Athanasium, cuius doctrina imprimis Nicaenam apud Synodum enituerat, adhuc Diaconi, pervincunt, ut Tyrum conveniant Episcopi, et solide refutantem ingesta crimina, quod non exspectata sententia abscessisset, condemnant. Similiter Eustachium Antiochenum Episcopum ficta adulterii culpa subvertunt, haud sine maximo totius civitatis et pene exitiabili tumultu. Cum autem ad Imperatorem consugeret Athanasius, profecti eodem adversarii obtinent, ut ad Treviros exulatum mitteretur, aliusque Alexandrinam Episcopen susciperet. Sed mox in Aegypto octoginta Episcopi congregati, Athanasium iniuste condemnatum pronuntiant.

Nec impotentiores in opprimendis catholicis, quam sublevandis suis, Ariani apud Imperatorem fuere.

Cum enim inducta a presbytero quodam suo Constantia, soror Constantini fratri suo persuasisset, iniuriam factam Ario, revocatus ille, iuravit in fidem Nicaenam, sub axilla gerens aliam, ut dicere posset iurasse se ut scripsisset. Sic delusus a veteratore Princeps, mandat Alexandro Constantinopolitano, ut recipiat publice Arium. Ille in preces totam noctem versus, exorat Deum, ut sequenti luce Arius, dum ingenti suorum pompa in templum deducitur, torminibus subito correptus, foedam animam cum visceribus foedo in loco profuderit, documentum omnibus, periuriis falli homines posse, Deum vindicem non posse. Atque isthaec forte crudelitas labem imponeret foedam Constantino, ni eius virtus e quam plurimis actionibus eluceret. Nam, ut recte de eo Aurelius, in summo ingenio atque optimis Rei publicae moribus, quamvis parva vitia elucent magis, eoque notantur facile: quin etiam acrius saepe officiunt, cum ob auctoris decus in virtutes potissimum accipiuntur, atque ad imitandum invitamento sunt. Id quod etiam in Constantino accidit, lentitatem eius pronasque in Arianos aures imitante Constantio, qui in imperii gubernacula successit.

Enimvero multo plura, quae aemulanda reliquit posteris. Imaginem suam semper, velut Christum precantis passis manibus, insculpi nummis curavit. Diem dominicum cunctis nationibus feriatum esse iussit. Deorum in fanis locari effigiem suam vetuit. Precandi formulam militibus ipse praeivit, negans in armis aut corporum viribus ponendam victoriam, sed in solius manu Dei. Quare concepta a militibus semper vota haec: Te solum Deum agnoscimus; te regem profitemur: te adiutorem invocamus: per te victorias consecuti sumus: per te hostes superavimus. Tibi et praesentem felicitatem acceptam ferimus, abs te et futuram speramus. Tui omnes supplices sumus. Constantinum Imperatorem nostrum, piosque eius liberos quam diutissime nobis salvos et victores conserves. Imperator ipse quottidie statis horis prolapsus in genua orabat.

Ferebat et leges aequissimas; inter quas, ne liceret Iudaeo Christianum habere mancipium. Nefas esset praesidibus decreta Episcoporum infringere: Ne gladiatorio sanguine foedarentur civitates. Ut qui bona Ecclesiarum tenerent, ea accepto pretio redderent. Ut cuique fas esset, honesto testamento heredes instituere. Ut orbis et virginibus cognati heredes essent; Nam virginitatem sancte colentes in honore habebat, frequentabatque sermone illud: Cunctos mortales summo regi omnium rationem reddituros: Sacra disserentes stans audiebat, indecorum dicens, institutis de Deo sermonibus negligentes aures praebere.

Tricesimo Imperii anno Constantem filiorum minimum Caesarem fecit: sicut Constantium vicesimo, Constantinum decimo adsciverat. Tunc Hierosolymae ingentem Episcoporum conventum egit, Tyro avocatum, quo Athanasii causa venerant. Qua non finita, Eusebius

Caesariensis, vix satis aequus Athanasio, cum reliquis Constantinopolim ivit, et in Constantini laudes peroravit. Secutae sunt Constantii nuptiae, et Indorum legationes, qui fidem nuper Christi per Frumentium Alexandrinum renovatam acceperant, sicut et Iberes, orta occasione et narratis ancillae regiae; qui populi a Constantino confirmati, testimonium Christi Maiestati perhibuere. Ac patuit omnibus, Principem Christianum ab ultimo Occidente, usque ad extrema Orientis timeri. Nam ut Britanni initia Constantini, sic suprema eius tempora Indi coluere. Ultimo imperii anno fratris filium, cui ex patre Dalmatio nomen fuit, Caesarem iussit, assentientibus valide militaribus. Ita anno dominationis tricesimo secundo, cum totum orbem solus annos tredecim tenuisset, ultra sexaginta tres natus, in Persas tendens, et summa cum laetitia baptizatus in suburbio Nicomediae, pie placideque migravit ad superos, cum obitum eius tetrum sidus regnis, quod crinitum vocant, portendisset. Funus relatum in urbem sui nominis, et in Martyrio Apostolorum quod ipse magnificentissime exstruxerat, sepultum. Quod sane P. R. aegerrime tulit: quippe cuius armis, legibus, clementi Imperio, quasi novatam urbem Romanam arbitraretur. Pons per Danubium ductus, aemulatione Traiani, quem ob aspersos passim titulos herbam parietariam vocabat, laudis ipse cupidissimus. Castra castellaque pluribus locis commode posita. Fiscales molestiae severius pressae, cunctaque (ait Aurelius) divino ritui paria viderentur, ni parum dignis ad publica aditum concessisset. Quod ille haud dubie de Christianis locutus est sicut et Zosimus, laudibus Constantini, perinde ut Christi, infensissimus, atque ob id fidei apud Christianos tunc merito exiguae aut nullius. Nec meliores illi, qui posterioribus hisce saeculis donatum a Constantino Imperium, urbemque Romam Romano Episcopo fabulantur, quo figmento nihil est ab omni historiae veritate alienius, nisi forte pupillum quis velit Constantinum novissimis annis credere. Per ea tempora Lactantius Crispum Caesarem, Constantini filium, erudivit, vir ingenio dives, non opibus. Iuvencus item poeta Christianus, Eusebius Episcopus, pluresque alii viguere. Coepit tunc vita solitaria per Paulum Eremitam, et Antonium, qui tyrannorum et mundi detestatione, deserta petierant, eaque sanctis studiis excolebant, Meletius Episcopus, qui tempore persecutionis in Alexandrinam dioecesin irruperat, multosque praeter legem Ecclesiis praefecerat, cum factione sua multatus presbyterio, varias orthodoxis turbas dedit, ac tandem Arianorum auxit numerum.

Titus Calpurnius Poeta, et Nazarius, Rhetor sub haec tempora floruerunt.

FL. CONSTANTIUS, Et Fratres eius CONSTANTINUS Et CONSTANS.

COnstantinus successores filios tres reliquit, quibus imperium ipse distribuerat, atque unum fratris filium: verum Dalmatius Caesar prosperrima indole, neque patruo absimilis, haud multo post oppressus est factione militari, et Constantio patruele suo sinente potius, quam iubente. Ita ad tres orbis Romani dominatio redacta, qui singulis suas partes regendas habuerunt. Constantinus cuncta trans Alpes, avitam ditionem: Constantius a freto Propontidis Asiam atque Orientem: Constans Illyricum, Italiamque et Africam, Dalmatiam, Thraciam, Macedoniamque et Achaiam: Annibalianus Imperatorum consanguineus, Armeniam nationesque circum socias tenebat. Interim ob Italiae Africaeque ius dissentire statim Constantinus et Constans coeperunt. Constantinus restituto, ut decretum a patre eius fuerat, Athanasio: dum

latrocinii specie incautus foedeque temulentus in aliena irruit, ut ignotus obtruncatur prope Aquileiam, et in fluvium, cui nomen Alsa, proicitur, acto triennio Imperii. Ita res publica ad duos Augustos devoluta est, Constantis Imperium strenuum aliquandiu et iustum fuit: Francos Galliam populantes devicit, Synodi Nicaenae propugnatores, interque eos Athanasium, nullis non Arianorum fraudibus agitatum, defendit: sed per aetatem cautus parum, atque animi vehemens, adhuc ministrorum pravitate praeceps in avaritiam, despectumque militarium, nec libidinum infamia caruit.

Quare dum venandi cupidine per silvas saltusque erraret, conspiravere aliquanti militares in eius necem, auctoribus Chrestio et Marcellino, simulque Magnentio Gallo; quibus [Orig: queis] ubi patrandi negotii dies placuit, Marcellinus natalem filii simulans, plerosque ad cenam rogat. In multam noctem convivio celebrato, Magnentius quasi ad ventris secreta secedens, habitum venerabilem capit. Ea re cognita, Constans fugere conatus apud Helenam oppidum, Pyrenaeo proximum a Gaisone cum lectissimis misso interficitur, anno tertio decimo Augustae dominationis (nam Caesar vivo patre ad triennium fuerat) aevi septimo vicesimoque, rebus plurimis strenue in militia gestis, exercituique per omne vitae tempus sine gravi crudelitate terribilis.

Huius morte cognita Vetranio, magister militum per Illyrios et Pannoniam, litterarum prorsus expers, idcircoque agresti vecordia pessimus, dominationem apud Mursiam improbe corripuit. Eum Constantius cis mensem decimum, facundiae vi deiectum imperio, in privatum otium removit: quae gloria post natum imperium, ei soli processit eloquio, clementiaque. Nam cum magna parte utrinque exercitus convenisset, habita ad speciem iudicii contione, quod fere vix aut multo sanguine obtinendum erat, eloquentia patravit, persuasisque militibus, consensu eorum Vetranio insigne deponere compulsus est. Constantius grandaevae eius aetati, non vitam modo, sed etiam voluntarium otium concessit, quae res satis docuit, non modo domi, verum militiae quoque dicendi prodesse copiam, qua proclivius vel ardua confiunt, si modestia atque integritate superet. Constantium quo minus statim in hostes alios ad Italiam contenderet, hiems aspera, clausaeque Alpes tardavere: Magnentio iam totum Occidentem suas in partes vindicante.

Interim Romae corrupto vulgo, simul Magnentii odio, Nepotianus Constantini M. sororis filius, caeso urbis praefecto, armataque gladiatorum manu, Imperator fit: cuius stolidum ingenium adeo plebi Romanae patribusque exitio fuit, uti passim domus, fora, viae, templaque, cruore ac cadaveribus opplerentur, bustorum modo: neque per eum tantum, verum etiam advolantibus Magnentianis, qui intra tricesimum diem hostem perculerant.

Constantius imparem se toti Imperio videns, maxime Persis Orientem bello vexantibus, Gallum patruelem Caesarem pronuntiat, sororem Constantinam illi coniungens, quondam Annibaliono nuptam. Magnentius quoque Decentium, suum seu fratrem, seu consanguineum, trans Alpes Caesarem creat. Ipsi inter se Augusti acrioribus proeliis per triennium congressi, apud Mursiam imprimis totius Imperii vires contulere. Magnentius profligatus acie est, ac paene captus, viresque Romanae ad quaevis bella externa idoneae, quae multum triumphorum possent securitatisque conferre, ea dimicatione concidere. Zonaras Constantiniani exercitus XXXM: Magnentii partium XXXVIM occubuisse memorat. Dehinc cum se Magnentius in Italiam recepisset, apud Ticinum plures fudit incautius, et ut in Victoria solet audacius persequentes. Nec multo post apud Lugdunum coangustatus, gladio occulte proviso, ictum pulsu parietis iuvans,

transfosso latere, ut erat vasti corporis, vulnere, naribusque et ore cruorem effundens, mense imperii quadragesimo secundo, aetatis anno prope quinquagesimo exspiravit. Legendi studio promptus, sermonis acer, animi tumidus et immodice timidus, artifex tamen ad occultandam audaciae specie formidinem. Eius morte audita, Decentius laqueo fasciae ad collum posito vitam finivit.

Et interea Iudaeorum seditio, qui Patricium nefarie in regni specie sustulerant, oppressa est, multis eorum milibus, a Gallo Caesare trucidatis, Dio, Caesarea, Tiberiade, aliisque illorum urbibus exustis.

Sed idem Gallus ad principale culmen inspirato cultu provectus, ultra terminos potestatis delatae procurrens, asperitate nimia cuncta foedabat. Cuius asperitati uxor grave accesserat incentivum, germanitate Augusti turgida supra modum, Megaera quaedam humani cruoris avida, nihil mitior quam maritus; qui paulatim eruditiores facti processu temporis ad nocendum, per clandestinos versutosque rumigerulos compertis leviter addere quaedam male suetos, falsa et placentia sibi dicentes, affectati regni, vel artium nefandarum calumnias, insontibus adfingebant. Quibus [Orig: Queis] cum multi occidissent, Constantius nuper receptis in foedus Alemannis securior, Gallum sororemque ad se venire multis fictisque blanditiis hortatur.

Constantina metuens, licet germanum, saepe cruentum tamen, profecta cum Bithyniam introisset, absumpta est vi febrium repentina, Gallus scelerum conscientia ultima formidans, principem locum, si qua potuisset, copia, afectabat: sed proximorum perfidia, et truculentiam eius levitatemque et altiorem Constantii fortunam horrentium, deserebatur. Itaque ut solent, manum iniectantibus fatis, hebetari sensus hominum et obtundi, illecebris alicuius Scudilonis ad meliorum exspectationem evectus, pergit quo vocabatur, et apud oppidum Istriae Polam, iussus singillatim docere, quam ob causam quemque Antiochiae trucidasset, cum in Constantinam transferret culpam, in modum noxii latronis cervice abscissa periit, Principatus anno quarto. Ita longo intervallo relata ad unum cura Rei publicae.

Quae recens quieta a civili trepidatione, Silvano in Imperium coacto, tentari rursus occoepit. Is in Gallia ortus barbaris parentibus, ordine militiae simul a Magnentio ad Constantium transgressus, pedestre ad magisterium adolescentior meruerat. E quo dum altius per metum seu dementiam conscendisset; legionum, a quibus praesidium speraverat, tumultu, octavum circa ac vicesimum diem trucidatus est. Post quae ita completa, Constantius, ut iam caelo contiguus, casibusque imperaturus humanis, magniloquentia fastuque sufflabatur adulatorum: quos augebat ipse, spernendo proiciendoque id genus parum callentes. Ut Croesum legimus, ideo regno suo Solonem expulisse, quia blandiri nesciebat. Quae res perniciosa vitiorum est altrix. Ea enim demum laus grata esse potestati debet excelsae, cum interdum et vituperationi secus gestorum patet locus. Ergo dominum se totius ferens mundi Constantius, multos, conspirationis cum Magnentio, Gallo, Silvano insimulatos ad supplicia rapit, Episcoporum multos Veritatis potiorem quam gratiae curam ducentes, exilio damnat, de quibus statim uberius disseretur.

Tunc vero ne quid apud Gallos natura praecipites novaretur, praesertim Francis, Alemannis, Saxonibus, Quadis pleraque earum partium populantibus, Claudium Iulianum (Athenis recens accitum) cognatione acceptum sibi, fratrem Galli, honore Caesaris assumit, eumque adnitente inprimis Eusebia Regina, Transalpinis praeficit. Is nationes feras, captis famosis regibus, brevi subegit: in campis Argentoratensibus cum paucis militibus infinitas hostium copias

delevit. Stabant acervi montium similes, fluebat cruor fluminum modo, captus rex nobilis Chonodomarius, fusi omnes optimates, redditus limes Romanae possessionis.

Ac postmodum cum Alemannis dimicans potissimum eorum regem Badomarium cepit. Saxones, et partem eorum Quados, in Bataviam insulam transgressos, multis proeliis fudit, multosque eorum legionibus suis adscripsit. Ergo a militibus Augustus pronuntiatur. Contra Constantius urgere legationibus, ut in statum nomenque pristinum revertatur. Iulianus mandatis mollioribus referre, se sub nomine celsi imperii multo officiosius pariturum.

Hinc Constantius, superatis Sarmatis, qui Illyricum persultaverant, urgentibus contra Persis, per Mesopotamiae clades, magis magisque ardens dolore, atque ut erat talium impatiens, in radicibus Tauri montis apud Mesocrenem febri acerrima, quam indignatio nimia vigiliis augebat, interiit, Augustus anno quarto vicesimoque, octo solus, cum fratribus atque Magnentio sedecim. Felix bellis civilibus, externis lacrimabilis, (nam adversus Persas novem proeliis parum prospere depugnatis, novissimam victoriam militum contumacia amisit) mirus artifex in sagittis, a cibo, vinoque et somno multum temperans, mire patiens laboris, litterarum ad elegantiam prudens. Cultu genitoris satis pius, suique nimis custos, gnarus vita bonorum Principum quietam Remp. regi, Spadonum, aulicorumque amori deditus, et uxorum: quibus contentus, nulla libidine transversa, aut iniusta polluebatur. Praecipue Eusebiam dilexit, decoram quidem, sed sterilem, per importuna ministeria vexantem famam viri, contra quam feminis modestioribus mos est, quarum saepe praecepta maritos iuvant.

Eius historiam, uti et suam, Aurelius Victor, qui tum floruit, ita finit. Ut Imperatore ipso clarius, ita Apparitorum plerisque magis atrox nihil. Atque id in gubernatione etiam Ecclesiae nimis patuit, cuius religionem Marcellinus, scriptor Ethnicus, anili Constantium superstitione confudisse ait, scrutando eam perplexius, quam componendo gravius. Etenim maligna semper adversus Deum verum insectatio Diaboli, ab initio mundi nunc usque infusis errorum nebulis, lubrica hominum corda perturbat. Postquam Christianis Imperatoribus, summam potestatem in meliora vertentibus, Ecclesiam Christi insano gentium zelo persequi destitit, aliud machinamentum, quo per eosdem Christianos Imperatores Christi Ecclesiam vexaret, invenit. Fit primum Arii discipulis et fautoribus per presbyterum istum, olim Constantino a sorore commendatum, et venales aulicos, promptus et facilis aditus. Suadetur Constantio, ut quosdam in DEO gradus credat, et qui per ianuam ab errore idololatriae fuerat egressus, illusus a nugigerulis, in DEO fere Deos quaerit, et tamquam per pseudothyrum similem in errorem reducitur. Perverso igitur zelo potestas armatur circumventa, et sub nomine pietatis vis persecutionis agitatur. De novi nominis (Homousion id erat) electione contenditur, ut Arianorum potius Ecclesiae, quam Catholicorum sint. Sequitur terrae motus horribilis, qui plurimas Orientis urbes solo stravit.

Ceterum initium turbarum ab Athanasii restitutione fuit, deinde a Constantinopolitani Episcopatus vacatione.

Athanasio imputabant Eusebius Nicomediensis, Theognis Nicaenus, et Theodorus Perinthius Episcopi, quod sine Episcopali iudicio sedem suam repetivisset, et vocabulum [Gap desc: Greek word] minime in scripturis repertum doctrinae admisceret. Quamobrem indignante Constantio, Romam profugit Athanasius ad Iulium Episcopum, qui Synodi auctoritate volens decidere controversiam, non obtinuit, ut hostes Athanasii Romam irent: Sed Georgius Alexandriam pro pastore lupus intravit, Eusebio apud Antiochiam LXXX Episcoporum conciliabulum agente,

ubi et fides, deleta Homousii voce, exposita, et Eusebius Constantinopolitana in sede, quam pro Paulo occupaverat, confirmatus est. Sed eo mox vita privato, Paulus a Catholicis resumptus, ab Arianis Macedonius ordinatus est, cui cum suffragaretur Imperator, missoque Hermogene duce Paulum niteretur pellere, populus, ut fit, longius pastoris sui amore provectus, Hermogenem interemit, domumque eius incendit. Quam ob seditionem civitati Constantinopolitanae annonae pars adempta. Paulus exilio multatus est. Macedonius tandem, non sine civium trium millium sanguine, cupitum thronum ascendit.

Athanasius interim, faventibus Imp. Constante et Iulio Episcopo Romano, regressus Alexandriam, tertio fugatur, delatus ad Constantium, quasi frumenta pauperibus destinata, suis usibus applicaret: qui refugiens ad Constantem, Synodi cognitionem petiit, socio Paulo, Byzantio exulante, qui tamen paulo post Arianorum missu periit. Nec fortunata Macedonio possessio mansit Episcopes alienae, quin tandem ab Arianis ipsis pulsus, quia Creaturam non diceret DEI filium, novam peperit haeresin, Spiritum Sanctum Patris et Filii ministrum professus.

Ergo de Constantis voluntate ingens apud Sardicam conventus agitur, trecenti occidentalium, Orientales LXXX. confluxere; absolvuntque occidentales Athanasium et Marcellum Ancyranum; Nicaenam confessionem confirmant, obnitentibus nequiquam Eois Episcopis. Ita vir egregius tertio ovibus suis redditur, Ursacio quoque et Valente acerrimis eius hostibus, a Iulio Romano veniam erroris postulantibus. Sed Constante e rebus humanis sublato, nacti occasionem Ariani, conspirant penitus Sardicensis Synodi decreta subvertere, revocantque in memoriam Constantio, periculum a fratre ipsi ob Athanasium intentatum, clamantes, tam iniuste ibi pro Athanasio iudicatum, quam Marcellum absolutum, qui nunc ipsius Athanasii iudicio Sabellianus esse probetur.

Verumtamen [Orig: Veruntamen] ea tempestate Ariani perfidiam suam occultabant, nihil prius sibi agendum rati, quam ut eos ab Ecclesia submoverent, qui semper eis velut murus obstiterant. Quare devinctum sibi habentes pravis adulationibus Constantium, per ipsam multitudinem inexpugnabiles videbantur, quia omnes fere duarum Pannoniarum Episcopi, multique Orientalium, ac tota Asia in perfidiam eorum coniuraverant. Sed Principes istius mali habebantur a Singiduno Ursatius, Valens a Mursia, ab Heraclia Theodorus, Stephanus Antiochenus, Acacius a Caesarea successor Eusebii Pamphili, Georgius a Laodicea, Narcissus a Neapoli. Hi ita palatium occupaverant, ut nihil sine eorum nutu ageret Imperator, obnoxius quidem omnibus, sed praecipue Valenti, quem pugnantibus adversus Magnentium copiis, in basilica orans solatio sibi assumpserat, atque ab eo trepidus metu, primum victoriae nuntium acceperat. Valens enim tum gratiam Constantii captans, tum, si quid contra accidisset, vitae consulens, callide per suos disposuerat, ut quis proelii esset eventus, primus ipse cognosceret. Itaque indicem iussus intromittere, Angelum sibi fuisse nuntium respondit. Igitur benevolentia illecti Principis Ariani, extulere animos, Macedoniusque et Georgius Alexandrinus potestate Augusta abusi sunt, ad afficiendos quibuslibet malis eos, qui Christum patri [Gap desc: Greek word] profitebantur.

Sub idem tempus Photinus, Sirmiensis Episcopus, Artemonis errore renovato, nullum Christi initium, nisi e virgine Maria humanum dicebat; qui ab ipsis Arianis iuxta ac Catholicis, acto Sirmii conventu, damnatus in exilio consenuit.

Mox Aetius etiam, suam in sacris litteris infantiam disputationum argutiis obvelans, ab ipsis praeceptoribus suis Arianis

fecit divortium: quem imitans postmodum Eunomius eius discipulus, novorum de se haereticorum agmina fudere, ausi filium Dei nec similem quidem Patri asserere.

Tandem non recipientibus Hesperiis Orientalium de fide, eiusque propugnatore Athanasio, sententiam, Mediolanum conventus a Constantio IMperatore indicitur. Quo congregati utrique, contentionem nihil invicem relaxabant. Eusebius Vercellensis, Paulinus Trevirorum, Dionysius Mediolanensium, Lucifer Sardorum, denique et Liberius Romanorum et Hilarius Pictavorum Episcopi, quod consentire erroribus, et Athanasii damnationi subscribere nollent, in exilium pulsi: Liberius nec visum hominem, nec auditum damnare, nefas esse ultimum saepe exclamans, aegre populi metu, qui eius amore flagrabat, noctis medio potuit asportari, et biennio post illustrium matronarum deprecatione, Arianorum communione maculatus sedem suam recepit. Constatque exules totius orbis studiis celebratos, pecunisque eis in sumptum affatim congestas, Arianis interim palam et publice haeresis suae piacula praedicantibus, quin etiam Synodum Nicaenam pro se interpretantibus, quam unius litterae adiectione corruperant, verbum [Gap desc: Greek word] quod unius est substantiae, in [Gap desc: Greek words] quod est similis substantiae, commutando. Quidam et ultra procedentes, Anomoeusian, id est, dissimilem Christi substantiam impudenti ore blaterabant.

Quibus rebus perturbato nimis orbe terrarum, cum nec inter ipsos Arianos de fide conveniret, congregatur apud Ariminum, Italiae urbem, Synodus e quadringentis amplius Italiae, Illyrici, Africae, Hispaniae, Galliae, Britanniae, Germaniaeque Episcopis, quibus omnibus annonas et cellaria dare Imperator praeceperat. Sed et ibi fit partium secessio, octoginta Arianis separatis a reliquorum consortio. Eodemque tempore ad Seleuciam Isauriae, totius pene Orientis Episcopos Constantius evocarat, quibus aggregatus Hilarius, in Phrygia tum exulans, suspicionem eis de occidentalibus dempsit, et plerisque in Nicaeni Symboli comprobationem deductis, avulsi ab Ecclesiae corpore sunt Georgius Alexandrinus, Acacius Caesariensis, Eudoxius Antiochenae sedis invasor, Uranius Tyri, Leontius Tripolis, Theodosius Philadelphiae, Euagrius Mitylenae, Theodulus Phrygiae; Cyrillus Hierosolymitanus omnium primus ad maius concilium, sicut communibus in iudiciis, provocavit. Confectis Synodis et utrinque ad Constantium legationibus missis, ipsi quoque damnati una profecti sunt, satis freti sociorum viribus, et Principis societate. Nam qui Arimino venerant, Arianorum decem legati, senes erant eruditi et callidi, facileque iuniores Catholicorum legatos circumvenere, offerentes Principi, perque Principem ipsis adversariis confessionem, verbis fallentibus involutam quae Catholicam fidem, perfidia latente, loqueretur. Nimirum deleto Usiae vocabulo, ne unius cum Patre substantiae Filius crederetur, similem eum Patri fatebantur. Ergo Tauro, qui vice Imperatoris Synodo praesidebat, mandatum, ne ante eam laxaret, quam conscriptae fidei consentire se omnes subscriptionibus faterentur. Ac si qui pertinacius obsisterent, dummodo is numerus intra quindecim esset, in exilium agerentur. Sic paulatim plerique Catholicorum, partim imbecillitate ingenii, partim taedio peregrinationis evicti, dedere se adversariis, iam post reditum legatorum superioribus, factaque semel inclinatione animorum, catervatim in partem alteram concessum, donec ad viginti usque Orthodoxorum numerus imminutus est. Sed hi, quanto pauciores, tanto validiores erant. Quia minis et terriculis non cesserant, Taurus eos precibus aggreditur, lacrimisque obtestatur frustra, plurium exemplum sequi, auctoritatem ex numero mutuari. Postremo Ursacius et Valens, si quid minus plene praesenti fide

editum videretur, ipsos addere iubent: praebituros se, in his, quae essent adiecta, consensum. Favorabilis professio pronis omnium animis excepta, editaque a Foegadio, et Servatione Gallis Symbola, in quibus [Orig: queis] primum damnatur Arius, totaque eius perfidia: ceterum non etiam Patri aequalis, et sine initio, sine tempore, Dei filius pronuntiatur. Additum a Valente, Filium Dei non esse creaturam, sicut ceteras creaturas, fefellitque occulto dolo, ut neutra pars vicisse se penitus aut victam putaret. Ita Concilium dimissum, bono initio, exitu foedo. Ariani, rebus secundum vota fluentibus, Constantinopolin concurrunt, repertosque ibi Seleuciensis Synodi legatos vi regia compellunt, exemplo Occidentalium pravam illam fidem recipere. Plerique abnuentes, iniuriosa custodia ac fame vexati, captivam conscientiam dedere. Multi constantius renitentes, adempto Episcopatu in exilium detrusi, atque in eorum locum alii dati; Hilarius audientiam Regis poscens, ut de fide coram adversariis disceptaret, quasi discordiae seminarium, et perturbator Orientis, redire ad Gallias iubetur, absque exilii indulgentia. Ita omnes pene toto orbe Ecclesiae, sub nomine pacis et regis, Arianorum consortio polluuntur. Hilarius in Galliam reversus, frequentibus intra eos fines conciliis, atque omnibus fere Episcopis de errore profitentibus, Ecclesiarum fidem in statum pristinum reformavit. Lucifer contra etiam ab eorum se communione secrevit, qui Ariminenses illos sub satisfactione vel paenitentia recepissent. Macedonius fugatus a Constantio, ob motum privato ausu Constantini corpus, Pneumatomachorum sectam profudit. Valens et Ursatius pro veteratoria, qua pollebant calliditate, novam apud Nicaeam Thraciae Synodum contrahunt, expositaque Ariminensi fide, persuadent imperitioribus, Nicaenam esse illam veterem, sub Magno Constantino conscriptam; quibus Damasus, Liberii successor, mascule quidem respondit.

Tunc quasi haud satis esset dissensionum, Apollinares etiam duo, pater et filius, eruditione freti et eloquentia, nec ferentes se ob consuetudinem cum Epiphanio Sophista communione Christiana privari, Laodiceae novam haereseos pestem introducunt, negantes animam a Deo verbo in dispensatione incarnationis assumptam, aut si assumpta sit, mentem deesse, Deumque ipsi homini assumpto pro mente esse nugantes; unde Dimeritae appellati sunt. Sed quamquam talia fiebant, Deus tamen Opt. Max. Ecclesiam suam mirifice adauxit. Ierosolymae columna ignea, ad instar crucis, a monte Golgathano, usque ad collem oliveti porrecta, tantae venerationi et stupori fuit, ut plurimi Iudaeorum gentiliumque Christianismo accederent. Iacobus, Nisibis Episcopus Sapori Persarum Regi cinyphes et muscas imprecatus, obsidionem urbis solvere coegit: Didymus Alexandrinus, corpore caecus, animo oculatissimus, Eusebius Emisenus, Ephrem Syrus, Iulius Firmicus Maternus, Macarius Monachus, Victorinus Afer, Aelius Donatus, maxime Athanasius et Hilarius Episcopi Ecclesiam eruditissimis scriptis propagarunt, sanamque fidem tutati, destruxere vanam. Constantius ipse tantus ethnicae superstitionis insectator fuit, ut si quis super occentu soricis vel occursum mustelae, vel similis signi gratia consuluisset quendam peritum, aut anile incantamentum ad leniendum adhibuisset dolorem, rapi in iudicium, poenaliterque interire iuberet.

FL. CLAUDIUS IULIANUS.

IUlianus redacta ad se unum orbis Romani curatione, ut omnes nullo impediente ad sui favorem alliceret, adhaerere cultui Christiano fingebat, a quo iampridem philosophorum insusurrationibus, somniis item, nocturnisque spectris monitus, occulte desciverat, arcanorum participibus paucis; aruspicinae auguriisque intentus, et ceteris quae

Deorum fecere cultores: unde ei Apostatae cognomentum. Et ut haec interim celarentur (verba sunt Ammiani Marcellini, laudatoris eius et commilitonis acerrimi, Christianorum inimici) feriarum die, quem celebrantes mense Ianuario Christiani Epiphania dictitant, progressus in eorum Ecclesiam, sollemniter Numine orato discessit. Superstite adhuc Constantio, cum Orationem acrem et invectivam, probra quaedam in eum explanantem et vitia scripsisset ad Senatum, eminuit nobilitatis cum speciosa fiducia benignitas grata. Exclamatum est enim, in unum cunctorum sententia congruente, Auctori suo reverentiam rogamus. Tunc et memoriam Constantini, ut novatoris turbatorisque priscarum legum, et moris antiquitus recepti vexavit, aperte etiam incusans, quod barbaros adusque fasces auxerat et trabeas Consulares, insulse et leviter, cum ipse brevi postea Mamertinum subagrestem ad Consulatum eveheret, et quod multo minus erat ferendum, in celsa potestate crudelem. Ultimis Constantii vocibus in Augusta dignitate confirmatus, exceptusque Constantinopolitanorum exquisitis officiis, adesse sibi liberum tempus faciundi, quae vellet, advertit, planisque et absolutis decretis aperiri templa, arisque hostias admoveri et reparari Deorum statuit cultum. Utque dispositorum roboraret effectum, dissidentes Christianorum antistites, cum plebe discissa in palatium intromissos monebat, ut civilibus discordiis consopitis, quisque nullo vetante, religioni suae serviret intrepidus. Quod agebat adeo obstinate, ut dissensiones augente licentia, non timeret unanimantem postea plebem; nullas adeo infestas hominibus bestias, ut sunt sibi fere nonnulli Christianorum, expertus. Ubi causarum cogebat magnitudo, vel personarum, lites ipse deminuebat, indeclinabilis saepe iustorum iniustorumque distinctor. Exclamante enim Delphidio Oratore, ecquis nocens esse poterit usquam, si negare suffecerit? Iulianus prudenter motus ex tempore, ecquis, ait, innocens esse poterit, si accusasse sufficiet? Et haec quidem, et eiusmodi multa in ipso civilia.

Illud tamen inclemens vocat ipse Marcellinus, obruendumque perenni silentio, quod arcebat docere magistros rhetoricos et grammaticos ritus Christiani cultores. Vafer scilicet et nimius, ut quivis desertor ordinis sui insectator, exarmare liberalibus disciplinis voluit Christianos, per quas terribiles eos ipsis Philosophis et Magis, cunctisque Numinum defensoribus erat expertus. Christianismum ergo serio persequebatur, perinde tamen ut cruore abstineret, attestante etiam Eutropio, qui expeditioni se eius Persicae interfuisse memorat. Nam si quos religionis causa neci dabat, ut dabat non paucos, alios supplicii praetextus venditabat. Sed multi tunc Christianorum propria voluntate corruerunt. Erat enim in eo litterarum ac negotiorum ingens scientia, aequaverat Philosophos et Graecorum sapientissimos, facundia singulari, promptae memoriae et tenacissimae, in amicos liberalis, diligentiae minoris, quam Principem decebat, tributorum, quatenus ferri posset, oppressor, civilis in cunctos, gloriae avidissimus, ac per eam animi plerumque immodici.

Lustratis Nicomediae, terrae motu nuper foedatae, ruinis, Antiochiam venit, Orientis pulchrum apicem, ubi illustrioribus aliquot interfectis, interque eos Artemio duce Aegypti, cognovit animatos nece Artemii Alexandrinos, Georgium Episcopum, a quo vipereis saepe morsibus erant appetiti, quique Mithrae sacra prolatis interfectorum ibi craniis illuserat, trucidasse, cumque eo Dracontium, monetae praepositum, et Diodorum comitem. Georgius enim Arianus, Episcopalis professionis oblitus, quae nihil nisi iustum suadet et lene, ad delatorum latronumque ausa feralia desciverat. Iulianus poenas expetiturus a noxiis ultimas, mitigatus est lenientibus proximis, acribusque saltem minis Alexandrinum populum

perstrinxit. Inter haec expeditionem parans in Persas, quod gens asperrima per IX ferme annos inussisset Orienti caedium, et direptionum monumenta saevissima, hostiarum sanguine plurimo aras perfundebat, oscinumque et auguriorum, et omnium fidem crebritate nimia quaeritabat vanissime. Daphnaeus Apollo responsum negabat, ob mortuos quosdam vicinis in locis postos. Id percunctatus, dictum de corporibus martyrum, ad quorum coemiteria conventus agebantur Christianis, et Antiocheni nuper vigilias addiderant, invito Episcopo Leontio: mandat removeri mortuorum exuvias. Factum extemplo non sine acerba irrisione idololatriae Principis; cantante per vias populo vetus illud Davidicum: Confundantur qui adorant sculptilia. Quae coactus dissimulare pro tempore, ira sufflabatur interna, anxius praesertim prodigio, quod amplissimum Daphnaei Apollinis fanum, et simulacrum in eo Olympiaci Iovis, subita flammarum vi deflagraverat. Quare ut Christianis aegre faceret, Templum Ierosolymitanum instaurare sumptibus aggreditur immodicis, addito Iudaeis Alypio, Britanniae quondam praefecto, et ipso provinciae rectore. Qui cum fortiter rei instarent, metuendi globi flammarum prope fundamenta crebris assultibus erumpentes, fecere locum, exustis aliquoties operibus, inaccessum: hocque modo DEO ipso destinata Iuliani repellente, cessavit tam ipsius, quam Iudaeorum ardens exspectatio, ac veritatis Christianae lux limpidius multo effulsit. Mox etiam Romae Palatini Apollinis templum exustum, Cumaeis carminibus vix concursantium multiplici auxilio conservatis. Iulianus contractas undique vires in Parthos trahens, Christianorum sanguinem Diis suis vovit, si victoriam potuisset adipisci.

Cum Circesium Euphrate et Abora fl. circumfluum pervenisset, Sapores in utero materno ante XXIV annos Rex creatus ad Magorum divinationes, iam in fines irruerat imperii, et late praedas age bat. Iulianus nuntiata Persarum irruptione, sexaginta quinque militum milia habens secum, aliquot oppida et castella, inter quae Bersabora munitissimum, vi, vel deditione cepit; habens inter magistros equitum quoque Hormisdam, regium e Parthis iuvenem; qui interrogatus olim a Constantio, Romanam magnificentiam stupente, quid de urbe Roma sentiret, responderat: Id tantum sibi Romae placuisse, quod didicisset, ibi quoque homines mori. Itaque Assyriam populatus, et transgressus Tigrim flumen, dum exustis stolide navibus procedit Victor, a transfuga quodam in insidias deductus, urgentibus hinc inde et fame et Parthis, incerti hostis ictu percussus periit, expressa, ut aiunt, victoriae confessione, licet blasphema; Vicisti Galilaee; quo nomine Christum iratus miser mortalis incessebat. Sic misericors DEUS impia consilia, impii morte dissolvit, cum Imperii summam solus anno uno et octo mensibus tenuisset, vitam annis XXXI.

Uxor ei fuerat Helena, Constantini M. filia, veneno, ut scribit Ammianus, corrupta Eusebiae reginae, ut quotiescumque concepisset, immaturum abiceret partum. Ergo de maligno semine eius nemo, qui imperium capesseret, superfuit, cum ipse post amissam coniugem, egregia castitatis laude venereum nihil attingeret, iuvante parsimonia, ciborum et somni, quibus domi forisque tenacius utebatur.

Eo regnante saecularium litterarum dispendia Apollinaris et Gregorius Nazianzenus Poetae Christiani, melioris argumenti carminibus correxere. Maris Chalcedonensis Episcopus, oculis captus, irridente eum Iuliano, quod a Christo suo nec oculorum quidem usum haberet; Gratias, inquit, Christo ago, quod te tantam mundi pestem intueri non compellor.

Ecebolius Sophista, religionem cum regibus mutans, Constantio Christianum, Iuliano Ethnicum, Valentiniano iterum Christianum se exhibuit, impudentissimae

levitatis exemplum. Athanasio, post ne catum Georgium, sedi suae restituto perbrevis obtigit quies. Nam ad calumnias hostium comprehendi iussus, divinaque elapsus protectione, latuit Alexandriae, cum diceret: Secedamus ad tempus amici. Nubecula est cito evanitura. Is tunc symbolum suum videtur condidisse, quo rectam de sanctissima Trinitate fidem complexus est. Eam enim fidem tomo scriptorum Athanasii secundo excipit Ioviani epistola, qua recipere ei Ecclesiam suam permittit.

IOVIANUS.

POst Iulianum consensu exercitus elegitur Iovianus vel Iovinianus, domesticorum Iuliani rector, Varroniano genitus, notissimo Comite, Pannoniae incola, eiusque meritis commendabilior apud milites quam suis. Fuit insignis corpore, laetus ingenio, litterarum ac legis Christianae studiosus, liberalis admodum. A Persis lacessitus proelio, non sine clade utriusque partis, ad Tigrim remeavit. Fluvium istum quingenti e Gallis Germanisque transnatarunt, conculcatis Persis, quos ripas servare dispositos, securitas placido vinxerat somno. Sed cum plerique Romanorum nandi essent rudes, nec pontes compaginari paterentur undae torrentes, furebat inedia iraque percitus miles, ferro properans quam fame, ignavissimo genere mortis, absumi. Erat tamen pro Romanis aeternum DEI caelestis Numen, quod Christiano ritu ab omni exercitu placari iubebat Imperator. Igitur Persae praeter sperata, priores super fundanda pace Oratores mittunt, animos ipsi quoque despondentes, quod omnibus prope proeliis res Romana superior, gravius eos quassabat in dies. Nam quo proelio Iulianus, aliique ducum primores ceciderant e Romanis, eodem quinquaginta Persarum optimates et Satrapae, cum plebe maxima erant absumpti. Attamen pro redemptione exercitus, quem omnium rerum penuria circumsistebat, postulatae Persis regiones quinque transtigritanae, Arzanena, Moxoena, Zabdicena, Rehimena et Cordvena, cum castellis quindecim et Nisibi et Singara, et castris Maurorum, munimento perquam oportuno. Et cum pugnari decies expediret, ne horum quidquam dederetur, terrebat contra fames, ac simul adulatorum globus instabat timido Principi, Procopii metuendum subserens nomen, ob propinquitatem generis regii, et Mesopotamiae, quam curabat, vires, novas res, nullo retinente, facile molituri. Foederata igitur pax ignobilis, sed necessaria, ut Nilibis et Singara sine incolis transirent in iura Persarum, additis transtigritanis: utque negaretur Arsaci, Armeniorum regi, contra Persas auxilium, unde postea contigit, ut vivus caperetur Arsaces et Armeniae maximum latus, Medis conterminans, inter dissensiones, et turbamenta raperent Parthi. Atque tunc primum post undecim saecula a Romanis impetratum, ut suorum aliquid finium concederent hosti, ac post dedecorosam pacem potior esset iurata fides, quam imperii cupiditas. Ita Nisibis perdita, quae iam inde a Mithridatici regni temporibus, ne Oriens a Persis occuparetur, viribus restiterat maximis. Quare acclamatum est Caesari, Venisti e bello, quo te periisse deceret.

Antiochiae hinc paululum moratus Iovianus, ambientibus favorem novae purpurae Episcopis, qui fidei Nicaenae erant adversati, respondit; se nemini, qualemcumque fidem amplexante, molestiam exhibiturum; maxime autem honoraturum eos, qui Ecclesiae ad concordiam reducendae auctores se ostenderent. Inde Illyricum petens, quo praemissum Lucilianum socerum suum Batavi milites trucidaverant, Valentinianumque fuga semet eripere coegerant; Dadastanae, Galatiae vico, exanimatus inventus est nocte, seu nimia cruditate, ut erat cibis vinoque indulgentior, seu odore cubiculi, recenti calce illiti, quem nimia ob frigus prunarum succensio irritaverat. Decessit imperii mense octavo, aetatis anno

tertio et tricesimo, suscepto clarior apice quam gesto.

VALENTINIANUS Et VALENS.

TUnc recusantibus Imperium Salustio praetorii praefecto, et aliis, Valentiniano absenti illud aggeritur, Numinis adspiratione Caelestis, nulla discordante sententia. Pater erat ei Gratianus, humili apud Cibalas Illyrias stirpe ortus, cui venalitium funem portanti, quinque milites extorquere nequiverant, atque ex eo corporis robur ad militiam, militia ad praetorianam dignitatem aditum aperuerat. Cum Iulianus sacrificare cogeret Idolis milites, maluit Tribunatu suo excidere Valentinianus, quam fide; colaphumque impegit Sacerdoti, ut erat animi vehementior, lustrales ei aquas apergenti: Sed ob fortitudinem retentus est cum Valente germano, sicut et Iovianus, quod minime exautorandos putaret Apostata Rei publicae necessarios duces.

Urgente exercitu, ut consortem imperii diceret Valentinianus, cunctanti Dagalaiphus, equestris militiae rector, fidentius: Si tuos, inquit, amas Imperator optime, habes fratrem: Si rem publicam, quaere quem vestigas. Quo dicto asperatus ille, et occultans quae cogitabat, cum venisset Constantinopolin, Valentem pronuntiat Augustum, nullo audente refragari, participem quidem legitimum potestatis, sed in modum apparitoris morigerum maiori. Abrogati statim plerisque magistratus quos Iulianus dederat, et ad ritum Christianum reformata ministeria.

Hoc tempore, gravis exstitit terrae motus, et velut per universum orbem Romanum, bellicum canentibus buccinis, excitatae gentes saevissimae, limites sibi proximos persultabant. Gallias Rhetiasque simul Alemanni populabantur: Sarmatae Pannonias et Quadi: Picti, Saxones et Scoti, et Attacorti Britannos aerumnis vexavere continuis: Austoriani Mauricaeque aliae gentes Africam solito acrius incursabant: Thracias diripiebant praedatorii globi Gothorum. Persarum Rex manus Armeniis iniectabat.

Ergo diviso Sirmii palatio, Valentinianus Mediolanum, Constantinopolin Valens discessit, Eudoxii statim Arianorum Episcopi ibidem fraudibus illaqueatus, soceroque suo expositus Petronio, qui ad nudandos sine discretione cunctos, immani flagrabat avaritia. Antiochiam inde profectus Valens, ut proprior Persarum molitionibus obsisteret, Ecclesiis mox exegit Catholicos, Euzoiique Ariani partibus semet applicans, mulctis suppliciisque innocentes afflictavit. Extemplo iniquam dominationem, intestini tumultus invasere.

Procopius Ioviani metu latens hactenus, susurro militum pretio illectorum, et succlamatione plebis, Petronii exsecrantis avaritiam, subito apud Constantinopolin purpuratus apparuit, quaesitaeque artes, quibus bellatricis Thraciae gentes et Gothi allicerentur in partes. Expressae litterae Nebidrio, praetorii praefecto, quibus id postulabatur, et Constantii Imperatoris filia posthuma, Faustinae soboles, circumgestata apud exercitus, quod eius necessitudinem haud vane praetendebat novus Imperator. Redigitur in potestatem variis casibus Bithynia, conflantur exercitus, mittitur Hyperechius, ventris minister et gutturis, cum Arintheo lectissimo Valentis duce conflicturus. Sed Arintheus, fiducias sui contemptor adversarii despicabilis, vinciri eum iubet, tantamque sui reverentiam nota praebuit virtute, ut umbratilis turmarum antesignanus comprehensus suorum manibus inopinatum adferret gaudium Valenti.

Sed cum Procopii vires recrearet feliciter expugnata Cizycus, ultra homines elatus est, parumque memor, quod quivis beatus, versa fortunae rota, ante

vesperam potest esse miserrimus, Arbetionis prisci ducis domum, cui hactenus tempestiva moderatione pepercerat, diripuit. Cuius viri fatiscentem iam excitans virtutem Valens, milites per eum allectat, collatisque manibus, desertus ex improviso Procopius, et mox e latebris ad Valentem perductus, discerptusque abscissa cervice discordias secum civiles finivit, multos, ut fieri assolet, trahens perditionis socios, adeo ut crudelem victoriam exsecrarentur et ii, qui vicerant, boni. Ac minus quidem id mirum, tentata adeo periculosa a Procopio, vel atrocem mortem clementiorem aestimante malis, quibus ob quottidianas ante insidias conflictabatur: In Damaso autem et Ursicino Christianis, iisque presbyteris, portenti similis ambitio, quae tunc enituit. Hi enim Romae supra humanum modum ad rapiendam Episcopalem sedem ardentes, scissis studiis asperrime depugnabant, ad usque mortis vulnerumque discrimina adiumentis utriusque progressus: quae nec corrigere sufficiens Viventius, Quaesitor palatii, nec mollire, vi magna coactus secessit in suburbanum: et in concertatione superavit Damasus, parte, quae ei favebat, instante. Constatque in basilica Sicinini uno die centum triginta septem reperta cadavera peremptorum: efferatamque diu plebem aegre postea delinitam. Neque vero abnuit Ammianus Marcellinus, superstitionis homo Ethnicae, Episcopatus Romani cupidos omni contentione laterum iurgari debuisse, cum, inquit, adepti id quod appetunt, futuri sint ita securi, ut ditentur oblationibus matronarum, procedantque vehiculis insidentes circumspecte vestiti, epulas curantes profusas, adeo ut eorum convivia regales superent mensas. Qui esse poterunt, ait, beati revera, si magnitudine urbis despecta, quam vit iis opponunt, ad imitationem Antistitum quorundam provincialium viverent; quos tenuitas edendi, potandique parcissime, vilitas etiam indumentorum, et supercilia humum spectantia, perpetuo Numini, verisque eius cultoribus, ut puros commendat et verecundos.

Eadem ambitio cum Mediolanensium quoque Ecclesiam afflasset, Ambrosius urbis praefectus ad comprimendam seditionem a Valentiniano destinatus, subito omnium consensu Episcopus expetitur, initiatusque baptismo simul et mysteriorum dispensationi, frequentissimi populi curam ingenti fama gessit. Sub haec Valentinianus compressis Alemannis, morbique elapsus saevitiam, Gratianum filium, necdum plane puberem, Augustum dixit, primus morem institutum supergressus, ut tres simul Augusti Imperio praesiderent. Inde severius exercita potestate, militares fastus in maius extulit, ad rerum communium damna, indeflexa saevitia gregariorum puniens errata, potioribus ad licentiam immanium delictorum interim consurgentibus.

Sed belli strenuus, Britanniam per Theodosium vindicavit a Scotorum Pictorumque invasionibus: Certiorque Randonem Alemannum irrepsisse Moguntiacum, sub ipsam Christiani ritus sollemnitatem, et impraepedite cuiusquemodi fortunae omnem sexum abripuisse, barbaros in collem conglobatos circumdedit, magnaque caede stravit. Rhenum exordio ad usque Oceanum magnis molibus communivit. Similiter Valens irruentes in Armeniam Persas, necatoque Arsace Rege, nihil non ibi audentes, fortiter coercuit.

At Romae Maximinus, dum flagitia exscindere parat, flagitiosam ipse immanitatem in quosvis exercuit, civitate praesertim ita vanitatibus quibusque dedita, ita ad quemvis statum turgescente, ut nihil pene serium vel memorabile ageret, omnemque extra pomoeria sua natum pro vili duceret, teste oculato Marcellino, moresque eius ridiculos partim, partim exsecrabiles, maiore stylo depingente.

Nec multo melior Antiochia Syriae. Ibi nobili quidam genere Theodorus,

suo semper loco superior sibi visus, detestandis praesagiis secretim discit, quattuor priores nominis sui litteras competere in Valentis successorem.

Fuerant magicae curiositatis magistri aut socii, liberalium artium doctores aliquot, qui delati a quodam Palladio, convictique pariter cum Theodoro, omnibus passim Philosophis extrema pericula attraxere. Tantus eorum numerus hinc inde in carceres est et vincula missus, ut spatia tandem et custodes servandis deessent. Etenim Valens, regaliter turgidus, pari eodemque iure, nihil inter se distantibus meritis, nocentes innocentesque maligna insectatione volucriter perurgebat. Itaque praeter Patricium, Hilariumque et Theodorum, flammis exustos, plexi capite sunt Maximus Ephesius, Diogenes quondam rector Bithyniae, Simonides, Andronicus Car, Alpius ille sub Iuliano Ierosolymae instaurator, aliique magni nominis complures. Iamblichus hausto veneno semet perdidit.

In occidua orbis parte, accedente subditorum odio rapaci militarium fastu, gravis tributis videbatur Valentinianus: quae res Afros ad omnes dissensionum motus perflabiles, in seditionem egit. Apud eos Mauri, non ferentes Romani (militum is magister erat) ferociam, Firmum quendam suae gentis nobilem, purpura onerant, qui cum Theodosio comite crebris atrocibusque certavit proeliis; fractusque ad extremum frequentia cladium, ad Igmazanem Isaflensium fugit regem. Qui et ipse acerbitate certaminum protritus, salutem suam Firmi redimere pernicie statuit, custodesque apposuit homini. Firmus custodibus vino distentis, cum insomnis gradibus longius se discrevisset, inserto funi collo, animam absque mortis cruciatibus exhalavit.

Dum hoc pulvere dux antedictus per Mauritaniam anhelat et Africam, movetur etiam Quadorum natio, indignata in suis terris, ultra Istrum fl. praesidiaria aedificari castra, regemque Gabinium a Caelestio Perca inter hospitales epulas sceleste trucidatum. Igitur transgressi Istrum, dum plebem Pannonicam circa messes occupatam rapiunt improvisi, pene ipsam Constantii Imperatoris filiam, cum duceretur Gratiano nuptura, intercepissent, nisi Messala Pannoniae rector, iudiciali carpento impositam, ad Sirmium eam cursu reduxisset effuso. Latius inde se pandentes cum Quadis Sarmatae, praedasque hominum agentes et pecudum, caesa Moesiaca legione, longius erant progressuri, nisi Theodosius, prima tum lanugine iuvenis, Princeps postea perspectissimus, Sarmatas densis congressibus adeo attrivisset, ut residui, abiecta pugnandi fiducia, veniam pacemque peterent.

Sed cum Caelestius tam segniter defenderet Pannonias, quam turpiter conciverat Quados, Valentinianus ipse a Celtis profectus in Illyricum, Merobauden praefecit exercitui, qui vastatis late Quadorum regionibus, incolumem exercitum reduxit. Subsequentibus deinde Quadorum legatis, ac nihil communi mente procerum suorum delictum adseverantibus, sed munitionem iniuste structam, ad ferociam agrestes animos accendisse, ira vehementi perculsus Valentinianus, nationem omnem ut beneficiorum immemorem et ingratam increpat, vitalique simul via ac voce obstructa, tamquam ictus e caelo, animam diu colluctatam efflavit, aetatis anno LV, imperii minus centum dies, secundo et decimo. Princeps sollers ingenio, animo gravis, sensu integer, sermonis parcus, severus, acerbus infestusque vitiis, atque, ut breviter concludam, si ei infidis hominibus, quibus sese quasi fidissimis prudentissimisque dederat, carere, aut probatis eruditisque monitoribus uti licuisset, perfectus haud dubie Princeps futurus. Inter religionum diversitates medius stetit, nec quemquam inquietavit, neque ut hoc coleretur imperavit, aut illud: nec interdictis minacibus subiectorum cervicem ad id,

quod ipse colebat, inclinavit, sed intemeratas reliquit has partes, ut reperit.

Post conclamata Imperatoris suprema, quod Valens et Gratianus abessent longius, ne sine summo imperio agentem exercitum invaderent Barbari, aut Gallicanae quid legiones innovarent, Valentinianus adhuc quadriennis, auctoribus Equitio, Cereale ac Merobaude propinquis, ubi cum matre Iustina, Magnentii quondam coniuge, suerat allatus, creatus est Imperator, eique Italia, Illyricum et Africa provinciae cessere.

Interim Valentem undique fragores bellorum circumstrepunt. Isauris praedae erant Pamphylia et Lycia. Hunni gens ignota, ultra paludes Maeoticas glacialem Oceanum accolens, absque lare, absque lege et ritu stabili, semper palabunda, in carpentis habitans, nulla versandi vomeris cura, cum immenso equitatu in Transistrianas terras se effuderat, Scythas Gothosque cogens Valentis implorare fidem. Valens exitiali consilio iubet pulsos depositis armis, Romano solo suscipere, sperans Gothorum se opibus externa in bella usurum. Sed dum Maximus, aliique praesides, res suas agunt, et conspicuas venustate feminas maresque suis conquirunt voluptatibus, quod fame penuriaque urgerentur Scythae exules, plerique barbarorum armati transeunt Danubium, auctique in dies, Thraciam universam ita turbant, ut necesse esset Valenti, compositis quomodocumque bellis Persicis, desperatis pene Thraciis succurrere. Irritati enim Lupicini iniuriis Gothi, a quo Martianopolis mercatu prohibebantur, caesis etiam Alavivi et Fritigerni, regum suorum satellitibus, tumultuarias eius legiones fuderant, armisque induti Romanis, impune iam per obvia quaeque grassabantur, affluente quottidie mancipiorum, fugitivorum, metallariorumque turba, et quemcumque rerum taedebat praesentium. Ergo crebra ibi proelia, caedes altrinsecus nefandae. Mox novae ab occiduis etiam partibus turbae, Alemannis Lentiensibus Gratianum, patruo laturum opem, invadentibus.

Sed eorum ad quadraginta milia, latenter transito Rheno, delevit Gratianus, Princeps facundus, bellicosus, clemens, et Occidentalium nationum per oportunam hanc victoriam, singulari Numinis nutu hebetator. Sed teneram eius fratrisque Valentiniani aetatem, plerique malis suggestionibus adnubilabant; quae causa exstitit Sebastiano duci, relictis iis, Valenti semet applicandi. Qui quidem Dux, reformata ad priscam virtutem bellatorum manu, faustis barbaros excursionibus fudit, dumque nullam pugnae maioris copiam facit, castellis locisque munitis se tenens, ad diram eos famem adigere, sedendoque conficere bellum conabatur. Verum incitantibus Valentem assentatoribus, nec consortem Gratianum pene iam partae victoriae censentibus faciundum, cum universis copiis in Gothos, Alanos, Hunnosque itum est. A quibus superatus acie Valens, sagitta saucius, casam subit rusticanam, ubi supervenientibus Gothis dignitatis eius ignaris, ignique supposito, incendio concrematus est. Constat vix tertiam evasisse exercitus partem, nec post Cannensem pugnam, usquam deterius rem Romanorum gestam. Hanc gratiam debuerunt Valenti nationes Gothicae, quas auctore Eudoxio, Ariana haeresi infecerat, Episcopo eorum Ulphila pecuniis delinito. Nec illis impune illata clades stetit. Nam dum Adrianopolin, prope quam pugnatum fuerat, oppugnant, indeque Perinthum, et ipsam urbem regiam, caesis per vecordem suam audaciam plurimis, repelluntur, praedandoque effuse, ad Alpes usque Iulias cum caede sanguineque tam suo quam alieno remearunt. Hoc exitu periit Valens, quinquagesimo anno contiguus, cum per annos quattuor imperasset et decem, parvo minus; pervigil semper et anxius, ultor acer ambitionum, erga deferendas potestates vel adimendas nimium tardus, subagrestis ingenii, nec bellicis nec liberalibus

studiis decenter eruditus, religioni pene omni placabilis, praeterquam orthodoxae. Nam plerasque Orientis Ecclesias nudare pastoribus instituit, et immanes eius minas mulier Edessena, parvulum filium secum ad poenas rapiens infregit; cumque Basilium Magnum pellere Caesarea vellet, scripturo nefarium edictum manus pertinaciter contremiscens, crudelem impetum exstinxit. At alios octoginta, paci Ecclesiis petendae delegatos, navi impositos combussit. Alexandriae Episcopum Petrum, qui Athanasio, XLVI Episcopatus anno vita functo, successerat, cum Lucio Ariano commutavit, qui in Aegypti monachos et sacras virgines desaeviit horribiliter. Fuitque Imperatore Christiano moderatior Themistius Philosophus, ignoscendum scribens iis, qui de divinis inter se dissentiunt, cum multo atrociores de humanis rebus, rationi perviis Philosophi alant discordias. Viguere tunc duo fratres eximii, Basilius et Gregorius Nyssenus, alterque Gregorius Nazianzi Episcopus, qui tres Eunomio, aliisque haereticis, eruditione solita obstitere.

Viguit et Ausonius Burdegalensis, Gratiani Caesaris et Paulini, postea Episcopi Nolani, magister. Item Eutropius, Vegetius, Iamblicus Procli Doctor, Libanius Sophista. Moses Agarenorum, qui obliterandae ignobilitatis causa Saracenos se dixere, Episcopus, fidem apud eos Christi propagavit. Rufus Festus P. R. rerum gestarum breviarium edidit.

GRATIANUS, VALENTINIANUS II. Et THEODOSIUS.

GRatianus genitus Sirmii matre Severa, imperavit cum patre Valentiniano, annos octo, dies LXXXV. cum patruo et fratre, annos tres: cum eodem fratre ac Theodosio quattuor, et cum his omnibus, accedente Arcadio, menses sex. Pontificis Maximi stolam titulumque a decessoribus gestum, animo vere Christiano abiecit. Cum animadvertisset, Thraciam, Daciamque, tamquam genitales terras, possidentibus Gothis, Thaifalis, atque omni pernicie atrocioribus Hunnis et Alanis, extremum periculum instare nomini Romano, accito ab Hispania Theodosio, oriundo Cauca oppido Gallaeciae, committit imperium. Parcus ipse sibi somnique, et vini ac libidini victor, litteris haud mediocriter institutus, cunctisque plenus bonis, si ad cognoscendam Rei publ. gerendae scientiam animum intendisset. Damnata patrui ferocia, exules Episcopos revocavit, legemque tulit, ut quisque quam vellet, religionem sectaretur, exceptis Manichaeis, Photinianis et Eunomianis. Christi fretus potentia, Alemannos apud Argentariam fudit: per Theodosium maximas illas Scythicas gentes, Alexandro quoque illi Magno intactas, nunc autem, exstincto fere Romano exercitu, Romanis equis armisque instructissimas, hoc est, Alanos, Hunnos et Gothos, incunctanter aggressus, vino cibisque graves, magnis multisque proeliis vicit. Theodosius Thessalonicae baptizatus, Constantinopolin victor liberatorque Thraciae intravit, praemium virtutis Imperii Maiestatem adeptus. Cum autem barbarorum filii, quos Valens Imperator per urbes Asiaticas educari iusserat, parentare suorum manibus, per civitatum excidia, occulte destinassent, praeventi sunt dolo educatoris sui Iulii, qui velut mun erum causa accipiendorum contractos in unum per dispositos ante milites subito interemit. Sic terrore barbarorum liberatus Oriens. Theodosius transfugas in pretio ac honore habuit, miscuitque, ut iam consueverant praedecessores, copiis suis.

Quod vehementer carpit pro suo in Christianos affectu Zosimus, nullas non voluptates imputans Theodosio, quem constat moderatissimum, temperantissimumque fuisse Principem, et si dignus

est, ei comparari Traianus, a quo genus suum ducebat, moribus et corpore, ipsi simillimum. Clemens dicitur Epitomatori Aurelii, misericors, communis, solo habitu differens a reliquis, in omnes honorificus, verum effusius in bonos, simplicia ingenia aeque diligens, erudita mirans, sed innoxia, largiens magno animo magna, amans cives vel privato contubernio cognitos, eosque honoribus, pecunia, beneficiis munerans, praesertim quorum erga se aspero casu officia probaverat. Illa tamen, quibus Traianus aspersus est, vinolentiam et cupidinem triumphandi, usque eo detestatus, ut bella non moverit, sed invenerit: prohibueritque lege, ministeria lasciva psaltriasque commessationibus adhiberi: tantum pudori tribuens et continentiae, ut consobrinarum nuptias vetuerit, tamquam sororum. litteris, si multum perfectos contemplemur, mediocriter doctus: sagax plane, multum diligens ad cognoscenda maiorum gesta. E quibus non desinebat exsecrari, quorum facta superba, crudelia, libertati in festa legerat, ut Cinnam, Marium, Syllamque, atque universos dominantium, praecipue tamen perfidos et ingratos. Haec Aurelius Victor, scriptor historicus Consularis, Vir sobrietatis gratia, ut ait Marcellinus mutilandus, sub Iuliano Dux, sub Valente magister equitum, tandemque urbi praefectus, quem oppono comiti Zosimo, tetricis animi tenebris referto, qui ingentis loco probri ingerit Theodosio fanorum idolorumque excidia, quibus pietatem Princeps sinceram probare voluit Deo sempiterno. Deorum, inquit, Sacraria per omnes urbes et agros oppugnabantur, periculumque imminebat cunctis Deos esse putantibus, aut omnino suspicientibus caelum, eiusque luminaria adorantibus. Idem tamen negare non audet, Athanarici Gothorum Regis, qui ad Theodosium transierat, honore et tandem sepultura magnificentissima effecisse apud Barbaros Theodosium, ut Thraciis molesti esse desierint, immo alias gentes a Romano solo submoverint. Item Scyros, Corpadacos, et alios Hunnis permixtos populos magna Theodosii felicitate profligatos. Atque haec quidem superstite adhuc Gratiano, et Valentiniano puero imperii consorte.

At vero Gratianus, dum exercitum fere negligit, et paucos ex Alanis, quos ingenti auro ad se transtulerat, antefert veteri ac Romano militi, odia contra se legionum excitavit. Quo tempore, Maximus Theodosii commilito, indignatus, nullos sibi honores haberi, apud Britanniam rapit Principatum, transgressusque in Galliam, et ab infensis Gratiano militibus exceptus, Gratianum fugavit: nec mora, per Andragathium apud Sigiduni pontem eum assecutus, exstinxit, cum vixisset annis XXVIII. Socrates eum XXIV anno aetatis, dolo Andragathii apud Rhodanum. fl. occisum tradit, item Orosius, et alii. Hoc tempore Audaeus in Syria Deum finxit forma praeditum humana, non ignis, nec tenebrarum opificem. Cuius sectatores Audaeani, et Anthropomorphitae, arrogantiae pleni pharisaicae, usurisque interim ac mulieribus addicti, communione sanctorum excidere. Quibus suppares erant Messaliani, qui et Euchetae vel Enthusiastae, vim daemonis cuiusdam admittentes intra animum, quam Spiritum sanctum esse somniabant, quietis captatores, laboresque manuum adversantes. Quibus haud dissimilis fertur in Hispania Priscillianus, praedives opibus, nobilis, profanarum inflatus litterarum scientia, Gnosticorum recudens haeresin. In hunc Caesar Augustana Synodo damnatum, Idaicus atque Ithacius Episcopi elicuerunt a Gratiano rescriptum, quo cum sectatoribus extra omnes terras propellebatur. Qui vagantes per Gallias, data Macedonio officiorum magistro pecunia, imperiali auctoritate sunt restituti. Hinc ad tribunal Clementis Maximi iam Principis, novo exemplo ducti sunt, obnitente admodum Martino Turonensi,

adeo ut sponsionem eliceret a Maximo, nihil cruentum in eos constituendum. At Maximus a mitioribus deflexus consiliis, convictos maleficii, nocturnorumque congressuum haereticos, supplicio affecit, luce quidem indignos, sed exemplo cordatioribus haud tolerando. Itaque Nardacius, accusatorum suffraganeus, Episcopatu excidit, perpetuumque inter Episcopos discordiarum bellum exarsit, cum inter haec plebs Dei et optimus quisque probro atque ludibrio haberetur. Inhiabant possessionibus, teste Sulpitio Severo, qui tum vixit, excolebant praedia, auro incubabant, emebant vendebantque, quaestui studebant per omnia. Ac si qui melioris propositi videbantur, neque possidentes, neque negotiantes, quod erat multo turpius, sedentes exspectabant munera, atque omne vitae decus mercede corruptum habebant, quasi venalem praeferentes sanctitatem. Interim et Theodosius convocata CL patrum Synodo apud Constantinopolin, laboranti Ecclesiae opem tulit, firmatamque ibi de Spiritus sancti divinitate sententiam, Damasus et reliqui Occidentis Episcopi comprobarunt. Repertus tunc novus Episcoporum titulus, ut qui primariis praeerant civitatibus, Patriarchae dicerentur, quorum primus Romanus, alter Constantinopolitanus esset, ambo regiis urbibus praesidentes.

VALENTINIANUS II. Et THEODOSIUS.

THeodosius propagator Rei publicae atque defensor acerrimus, Valentinianum Gratiani fratrem, sed non uterinum (erat enim Iustina matre Valentinianus) in occidente collegam habuit, puerum adhuc, gerendoque imperio ineptum. Igitur pro eo Iustina, mater eius, corporis multo pulchrioris quam animi femina, Ariana tabe infecta, imperium moderabatur. Theodosius, subactis iam Gothis, et Prothingis seu Gruthungis, natione Scythica, Promoti ducis calliditate, Istro fl. demersis, conventum egit sectarum in urbe regia. Aderant Orthodoxi, Macedoniani, Ariani, Eunomiani, inter quos cum nec disputando, nec veterum proferendo libros, convenire posset, Imperator exhibitas sibi a singulis confessiones divino subiecit iudicio, precatus, ut aeternum Dei Numen, ad eliciendam veritatem, opem sibi ferret. Ita discussis singulorum sententiis, cum reliquis omnibus dissolvi unitatem Dei, a Nicaenae autem fidei assertoribus constabiliri perspiceret, veritatem agnitam laudavit, haereticos in suburbia removit.

Comperto deinde, Maximum tenere cum Britannia Germaniaque Gallias, voluit parcere sanguini humano, et occupatas ei regiones relinquere, praesertim quod Valentinianum, sequiora in Christianismo sapientem, minus adiuvandum censeret. Cui et rescripsisse fertur, non esse mirandum, si a servo seditioso vinceretur Valentinianus, qui Dominum suum servum esse crederet. Idcirco Valentinianus per Dominum legatum Italiam sibi pactus et Africam, cum Illyrico, Transalpinas gentes Maximo addixit. At Maximus, fraudulento ingenio, in hoc tantum pacis conditiones admiserat, ut securum, incautumque Valentinianum inopinatus opprimeret. Quare nudatas praesidiis Alpes transgressus, Valentinianum facile regno expulit, et ad Theodosium profugere coegit. Theodosius, exstincta priore coniuge Placilla, e qua Arcadium, iam creatum Augustum, et Honorium filios habebat, Gallam Valentiniani senioris et Iustinae filiam, pulchritudine eius captus, toro suo adiunxit, iustisque et necessariis causis ad belum civile permotus, quod ultionem et Gratiani sanguis exigeret, et restitutionem exulantis Valentiniani miseria, novaque affinitas posceret, posuit in Deo spem suam, solaque fide maior, Maximi copias insecutus est. Is tunc Aquileiae victoriae

suae spectator insederat: Andragathius comes eius summam ministrabat belli, qui cum magnarum copiarum fortitudine, praecellente consilio, omnes Alpium ac fluminum aditus communisset, ineffabili iudicio Dei, navali expeditione, dum incautum hostem praevenire et obruere parat, sponte sua, eadem quae obstruxerat, claustra deseruit. Ita Theodosius vacuatas transmisit Alpes, atque Aquileiam improvisus adveniens, hostem illum magnum Maximum, trucem, et ab immanissimis quoque Germanorum gentibus, tributa ac stipendia, solo terrore nominis exigentem, sine dolo et controversia clausit, cepit et occidit. Valentinianus recepta Italia, potitus imperio est, Theodosio suasore Catholicam amplexus fidem, Gratianique imitatus in detestatione idolorum constantiam. Andragathius cognita Maximi nece, praecipitem sese e navi in undas dedit, suaque desperatione periit. Theodosius incruentam victoriam, Deo procurante adeptus, laudatori Maximi Symmacho, maiestatis reo ignovit, non victoria, quam clementia clarior.

Valentinianus exstincto etiam Victore filio Maximi, quem Imperatorem Gallis reliquerat, in Gallias ipse transivit: Ubi cum tranquilla Rep. in pace ageret, apud Viennam dolo Arbogastis Franci, comitis sui, ut ferunt, strangulatus, atque ut voluntariam sibi conscivisse mortem putaretur, laqueo suspensus est. Causa necis erat, quod Arbogastes officio a Valentiniano motus ob rerum novarum suspiciones, in os ei dixerat: Nec potestatem mihi dedisti, nec eripere poteris: discerptoque exautorationis suae libello vindictam antevertere Domini exitio cogitaverat. Ita praefidens militum favore, innumeras invictasque contrahit copias, titulosque Imperatoris Eugenio, quem in aula habebat, viro literatissimo imponit pene invito, ipse acturus sub umbratili purpura imperium. Hi idolorum subnixi fiducia, quorum venerationem restituendam in integrum omnes iterum sacerdotes, Philosophi, Magi et Poetae canebant, in bellum formidolosissimum armabantur. At vero Theodosius in summis Alpibus constitutus, postquam insomnem noctem precum continuatione transegisset, fidenter arma corripuit pene solus, ac vexillo crucis in signum proelii elato, Arbetionem hostilium partium comitem ad suas transduxit. Ubi ad continua miscendae pugnae spatia perventum est, confestim magnus et ineffabilis ventorum turbo in ora hostium ruit, telaque ab ipsis intorta, retrorsum supinata egit, effecitque miraculo, ut parva manu fusa, Victori Theodosio totus se prosterneret exercitus. Eugenius captus atque interfectus est. Arbogastes sua se manu perculit. Illa victoria motus Poeta Claudianus, Paganus licet pervicax, DEO hominique testimonium tulit, cum cecinit.

O nimium dilecte Deo, cui militat aether,

Et coniurati veniunt ad classica venti!

Ita caelitus iudicatum est denuo inter partem, de solo Deo humiliter sperantem, et partem arrogantissime de viribus suis gentiumque idolis praesumentem.

Theodosius Romam ingressus Victor, Honorium filium declarat Imperatorem, eique tutorem Stilliconem attribuit. Senatores deinde Romanos ad abolendum idolorum cultum hortatus, cum illi pertinaciter avitae superstitioni inhaererent, iactantes se idola colendo mille ducentis annis invictam Urbem coluisse, sumptus in sacra praeberi nefanda solitos abstulit. Quibus detractis, publice quidem daemoniorum concidit veneratio, at domi et in animis plerorumque mansit. Ut mirari nemo possit, occupatam postea a Gothis Vandalisque Urbem, nolentem Deo vero impendere opes suas, et semper pro idolis insanientem, adeo ut Zosimus neglectionem Deorum, ludorumque saecularium in quibus nihil inerat grave aut honestum, exitii publici causam scripserit. Qui sane furoris sui complures eo tempore habuit

suffragatores. Cum enim Alexandriae, et alibi delubra profanarentur Daemonum, seditiones cruentae exarserunt inter Christianos et Ethnicos, quibus [Orig: queis] utriusque partis haud contemnenda occubuit turba. Sed vicit tamen Christus, idola funditus subversa, pretium statuarum alicubi in pauperes erogatum est, frementibus frustra amicis daemonum, permultis etiam ludibria errorum, quibus insueverant, revelata exsecrantibus.

Nec tamen deerant sua Christianis vitia, quae impotentem quoque irae Principem haud mediocri labe asperserunt. Thessalonicae ob interfectum seditiose praesidem, ultra septem hominum milia, circumdato legionibus theatro, occidit. Quod ob facinus prohibitus sacris ab Ambrosio maximae tum auctoritatis Episcopo, non intumuit purpurae splendore, sed fassus publice delictum, paenitentia magis laudari, quam errore carpi meruit, addiditque legem cohibendae iracundiae, quae capitales sententias ad tricesimum diem differendas sanxit. Sic modica dilatione emolliebantur aliquando severa praecepta; quale et illud erat in Antiochenos datum, quos ob raptatam contumeliose Imperatricis Placillae, religiosissimae certe Principis statuam, vastitatis servitiique damnaverat: Sed Flaviani Episcopi, Libanii Rhetoris, Macedoniique monachi monitionibus, vehementior impetus elanguit. Placatus est et Byzantinis, ob Iudaeorum eversam Synagogam multandis graviter, effectumque Ambrosii Oratione est, ut Iudaei urbium moenibus passim excluderentur.

Non tamen eadem Romanorum Episcoporum, Damasi, Syricii et Ambrosii gratia fuit, qui vociferantes, Theodosium tyrannos imperio inhiantes comprimere, Ecclesiasticos fovere, Flavianum Antiochenum Episcopatu eversum ibant. Qui cum exire dignitate, quam Romam ire iudicandus mallet, Imperatoris auctoritate defensus est. Eadem Gregorii Nazianzeni moderatio fuit, qui Episcopatu Constantinopolitano maluit cedere, quam dissensionibus ansam praebere. Qui substitutus est ei Nectarius, pravum ob facinus optimam abolevit consuetudinem. Cum enim huc usque paenitentiam audiendis confessionibus praefuisset presbyter, auctoritate et silentio venerandus, ille ob proditum Diaconi cum femina nobili stuprum, sustulit disciplinam Ecclesiae, et conscientiae cuiusque liberum de se iudicium permisit. Nec cessarunt Ecclesiarum dissidia, augescente licet in dies Christianorum numero, sed inter orthodoxos iuxta ac haereticos de quaestiunculis inanibus, liberaeque observationis caeremoniis, imperite dissideri, et contra circa mortuorum ossa passim delirari coeptum est.

Ceterum Theodosius feliciter acto imperio, apud Mediolanum rebus humanis excessit, annum agens vitae plus minus quinquagesimum, dignitatis XVI, utramque Rem pub. utrique, id est, Arcadio et Honorio, filiis quietam relinquens. Corpus eius Constantinopoli sepultum est. Atque in eo Victor Aurelius desinit. Scripsere tunc Optatus Afer, Sulpitius Severus Biturigum, Cyrillus Hierosolymitanus, Epihanius Cypri, Ambrosius Mediolanensis, Amphilochus Iconiensis, Episcopi, Caesarius Nazianzeni frater, Hieronymus Stridonensis Pannonius, presbyter; Sophronius, et Ioannes, presbyter Antiochenus, paulo post Episcopus Constantinopolitanus, Dictusque ob eloquentiae aureum flumen Chrysostomus. Praeclarum de Theodosio testimonium Ambrosii: Dilexi, inquit, Virum, qui cum corpore solveretur, magis de Ecclesiarum statu, quam de suis periculis angebatur; qui magis arguentem, quam adulantem probaret.

ARCADIUS et HONORIUS.

ARcadius et Honorius accurata Arsenii, Romani Diaconi disciplina erant imbuti, ut discipuli, non ut Caesares, excepti etiam verberibus, si quid deliquissent. Ingressus aliquando scholam Theodosius,

cum sedentibus filiis praeceptorem stantem docere conspexisset, mutavit consuetudinem, filiosque auscultari sedenti Arsenio stantes iussit. Ceterum Arsenius ob plagas Arcadio inflictas, insidiis eius appetitus ex aulico factus est Eremita, et LV integros annos admirabilem omnibus vitam duxit, spretisque opibus, quas Augusti offerebant discipuli, id unum eis est precatus, ut ad DEI Opt. Max. voluntatem componerent suum imperium.

At illorum tenera aetas occasionem praebuit fraudulentis ingeniis tam ipsis insidiandi, quam imperio, in quorum tamen caput insidiae tandem vertere. Rufinus homo improbus, haud contentus omnia pene apud Arcadium posse, Alaricum Gothorum Regem attraxit in Graeciam, qui plerasque urbes sanguine et direptionibus vastavit, Ruffino e turbida Rep. potentiae praebiturus maioris materiam. Similiter Stillico, Serenam fratre Theodosii genitam in matrimonio habens, cum susceptam ex ea Mariam Honorio collocasset, Gainam Arcadio mittit cum copiis Gothorum Ducem, atque eius opera Rufinum, adspectante Arcadio, occidit, Orientis vires suis coniuncturus, aemulo per fraudem sublato.

Inde Gildo Comes Africae, consueta Romanis stipendia subtrahendo, ad rebellionem concitavit exercitus, spe prava rapiendi inflatus imperii, accendente eum praesertim Eutropio cubiculario, qui subversam Stilliconis potentiam ardenter concupiscebat. Sed et illum paulo post Stillico coegit ad exitium, usus opera fratris eius Mascelzelis, qui Gildoni (ut sunt atroces consanguineorum irae) erat ob iniurias infensissimus, victumque acie, adegit morte voluntaria captivitatem antevertere. Mascelxel deinde insidiis Stilliconis, quasi per militarem insolentiam in flumen detrusus, suffocatusque aquis periit: eoque facto poenas fraternis manibus dedit. Ita respirantes a seditionum turbis ac tumultibus Augusti, zelum aemulantur patris, totoque orbe Romano templa Idolorum destrui, ludos tolli gladiatorios praecipiunt, qui ad id temporis seu Diis placandis, seu efferandis cruento spectaculo militum animis, insanae plebis studio remanserant. Accitus tunc quoque ab Antiochia Ioannes Chrysostomus, Ecclesiae Constantinopolitanae curam capessit, et Gainam dominationis appetentem in os redarguit. Nam quod omnium Ruffini artium potentiaeque velut haeres esset Eutropius, visum erat Gainae, inita cum Tribigildo gentili suo conspiratione, tollere hominem, ac summam rerum sibi vendicare. Igitur composita civilis belli specie, Tribigildus late vastat provincias, multas dat et importat clades, missusque in eum Gainas, de industria terrorem auget, eoque motu perficit apud Arcadium, ut securitatem suam Eutropii, iam in basilica Christianorum supplicis, exilio atque mox nece mercandam arbitraretur. Ita receptus in urbem Gainas, homo Gothus et Arianus, publicum haereseos suae exercitium instaurari intra moenia postulat, indignum perhibens sua maiestate, qui Dux Romanorum esset, extra muros proficisci adoratum. Sed illi valide Chrysostomus obnititur, ingratum vocans et turbatorem Reip. Igitur Barbarus consilia miscere de invadenda urbe et Imperio, quasi recreandi sui causa in villas secedere, alios militum abducere secum, reliquos intra moenia, iuvandis conatibus suis, relinquere. Sed nocturnas insidiatoris aggressiones tardarunt visi circa arcem custodes, quos angelos, creditum est fuisse, quandoquidem Arcadius Imp. ignarus Gainae fraudium, nullis urbem praesidiariis munivisset. Tandem prodita eius armorum exportatione, declaratur hostis Gainas, Gothi quotquot Constantinopoli erant, concursu armatae plebis interficiuntur, septem milibus frustra se templi asylo tuentibus. Fravittas deinde dux creatus, Gainam navali bello superat. et ad gentiles suos fugere compellit, quem varia

ibi molientem, Hunnorum tandem Rex proelio congressus interemit.

Ita dempto Orienti armorum metu, Ecclesiasticae dissensiones successere, causam praebente severitate Iohannis Episcopi nimia. Is enim cum liberrima eloquentia in quorumvis etiam potentum vitia inveheretur, ac tredecim Episcopos variis de causis exautoraret, nec monachorum ferret in urbibus oberrationes, nec cum quoquam cibum vellet capere, odia excivit multorum. Qui explendis iris idoneum nacti administrum, Alexandrinae Ecclesiae Episcopum Theophilum, infensum Iohanni, quod monachos quosdam, privatim exoso Theophilo, praetextaque librorum Origenis laudatione privatos communione, suscepisset foveretque; trahunt in partes Epiphanium Salaminis Cypri Episcopum, vitae praestantia celeberrimum, eisque iudicium de Iohanne committi procurant ab Imperatore Arcadio. Epiphanius maximis affectus a Iohanne honoribus, nihilo tamen aequior litis arbiter, quam Theophilus, praedamnavit Origenis libros, antequam cognitum de iis decretumque Synodo esset. Evictus tamen monachorum colloquio, praecipitantiam eius culpantium, discessit re infecta, atque in itinere diem obiit. At Iohannes, aurei oris Vir cognominatus, cum ferventius in mulieres multa dixisset, accendit bilem Imperatrici Eudoxiae, Principi feroculae, quae facile effecit, ut properanter advolaret Theophilus, habitoque concilio, appellantem Oecumenicam Synodum Iohannem contumaciae damnaret. Sic Iohannes in exilium missus est, maiore tamen populi studio mox redditus Ecclesiae. Sed cum non desineret linguam adversus iniquitates acuere, atque histrionicam imaginis Eudoxiae dedicationem perstringeret acrius, pacem male sartam disrupit iterum. Quare Arcadium Imp. coniugi obnoxium, expertus infestum, Herodiadem vocavit Eudoxiam, Iohannis in patina caput expetentem. Ob id denuo relegatus, exul decessit. eiusque expulsio, quod videretur iniqua, ingentes in Ecclesiis perturbationes et scandala, multasque caedes peperit. Transiit et in partes Romanus Antistes Innocentius, atque ob damnatum Chrysostomum, Orientales Ecclesias ipsumque Imperatorem communione ausus est interdicere.

Nec melioribus cohaerebat Resp. quam Ecclesia vinculis, cum praeter Alanorum effusas populationes, Stillico Vandalus Romanam barbaramque iuventutem sibi obsequentem, Arcadii ducibus infensam redderet, conatus utrumque inter se collidere imperium. Alarico ad Illyricos occupandos misso, ut velut e turbidis Rei pub. aquis suam firmaret latius potentiam. Animos ei addebat parta de Rhadagaiso, Scitharum rege victoria, qui plus quam ducenta hominum milia (sunt qui quadringenta tradunt) in Italiam ducens multasque iam urbes populatus, cum favorem Deorum suorum obsequiis sacrificiorum invitaret, Fesulanis in angustiis circumdato exercitu clausus a Stillicone, fame ac peste interiit. Tantaque multitudo captivorum fuisse Gothorum fertur, ut vilissimarum pecudum modo, singulis aureis passim greges venderentur hominum, emptique ilico morerentur. Sed dum ista molitur Stillico, decedit Imperator Arcadius, Olympiadis CCXCVII anno secundo, cum vixisset annos XXXI, regnasset cum patre XIII, post eius obitum XIV. Eum Eudoxia Augusta miserabili morte praevertit, fetus sui, quem utero gestabat, sepulcrum facta.

Ea tempestate Monachorum valde gliscebat soboles, hominum, uti quidem Zosimus censet, parum commodantium Reip. sed dum omnia se cum pauperibus communicare dicunt, plerosque ad paupertatem redigentium. Hi in Aegypto, ubi Diocletiano imperante prognati sunt initio, tantas hoc tempore quaesiverant vires, ut Theophilo, Alexandrino, quod Deum nollet confiteri humana specie praeditum, vitae crearent periculum, invitumque ad approbationem erroris traherent.

HONORIUS Et THEODOSIUS IUNIOR.

ARcadius octennem reliquit filium, cui Isdigerdem Persarum regem tutorem fecit, officio allectans vicinum potentem, ne pupilli imperio damnum crearet. Et feliciter cecidit consilium, favore potius Dei quam Arcadii prudentia. Pulcheria soror pueri, devotae virgo castitatis, et instituit eum praeclare, et tutelam imperii multa cum laude gessit, Anthemii Praefecti utens opera. Mansuetissimum ac lenissimum principem ferunt fuisse Theodosium, minimeque omnium cruentum, lectioni sacrarum litterarum et pietati impense addictum. Sub initia imperii eius, Iudaeus quidam paralyticus, dum baptismi unda abluitur, sanitatem recepit Constantinopoli. Ac Maruthas Mesopotamiae Episcopus, Isdigerdem regem capitis dolore continuo, filiumque eius a daemoniaca vexatione liberavit precibus, parumque abfuit, ut frementibus licet Magis, regem ipsum ad Christiana traduceret sacra.

Dum illa per Orientem fiunt, Stillico, ut Eutherium filium indueret purpura, Vandalos, unde ipse erat, Alanos, Suevos, Gothos, Hunnos, ripas Rheni quatere et pulsare Gallias voluit, sperans miser, sub hac necessitatis circumstantia, quod et extorquere imperium genero posset in filium, et gentes barbarae tam facile comprimi, quam commoveri valerent. Vandali, duce Crosco, Gallias pervagati, multas urbes et Ecclesias subverterunt. Alaricus Visigothorum Rex, pulsos inde Vandalos, cum Alanis et Suevis egit in Hispaniam: Sed Stillico delatus ad Honorium, quasi aditum sibi filioque ad imperium strueret, commoto per Olympium exercitu, occisus est Ravennae, quique cum eo sentire videbantur, Ticini; eodem anno, quo Theodosius imperium consecutus est. Filia Stilliconis Thermantia, post Mariam, nupta Honorio, matri Serenae reddita est, Eucherius Romae necatus, tanta militum ira, ut uxores liberosque Gothorum, in Italiae urbibus degentes, confertim trucidarent. Unde sumpta vicissim ira, barbari semet Alarico aggregant, ultra XXX hominum milia: qui cum nihil aequi ab Honorio impetraret, incitatus ab occulto quodam, ut ipse dicebat, monitore alacriter Romam contendit, omissis urbium, quae remorari iter poterant, obsidionibus. Eam occupato portu ad omnium rerum penuriam adduxit, audiensque pugnaturos cives, irrisit eorum mollitiem; spissius, dicens, foenum secare facilius, quam rarius. Tunc ab Innocentio Episcopo permissum, scribit Zosimus, ut vetera Numina sacrificiis placarentur liberandae civitati; nec negat tamen, detracta simulacris ornamenta, ut Alarico auri V milia pondo, argenti XXX penderentur. Quibus ille acceptis, annonam quidem laxavit Romanis, et ab obsidione discessit: Sed cum Honorius obsides ei dare, pacemque a civitate initam firmare nollet, missos ab eo ad praesidium urbis milites Alaricus intercepit, neque ex eo faciliorem Honorium reperit, qui iam accitis Hunnis, relictisque Constantino tyranno, quem adsciverat, Transalpinis terris, bellum serio repellere cogitabat. Tum vero Celtae, Britanni et Armorici spreta Constantini socordia, sese in libertatem vindicarunt, Romanosque expulerunt magistratus. Alaricus obsessos iterum pertinacius Romanos adegit Attalum, praefectum Urbis, Caesarem creare, secumque in Honorium arma iungere. Sed caesis ab Heracliano copiis Attali, quos ad subiugandam Africam miserat, respiravit Honorius, iam fugam circumspiciens; praeclusoque commeatu, tanta Romanis fames incubuit, ut in Circo pretium statui humanae carni poscerent, et Alaricus Attalo abrogaret imperium, detractaque insignia ad Honorium mitteret, firmam ab eo pacem sperans. Qua iterum impedita. Sari Ioviique Ducum

praecipitanti obstinatione, Roma tandem Alarico per proditionem aperta, foedeque direpta est, spernente cladem Honorio, acceptoque de capta urbe principe nuntio (ut erat vecordi ingenio) de gallina, quam praegrandem habebat eo nomine, narrari aliquid opinante. Alaricus ut in capta urbe ditissima a milite barbaro, praestare non potuit, quin multa loca incenderentur, multi occiderentur, sanguinis tamen caedisque modum statuit, venia illis, qui ad sacra loca confugissent, sollemniter promulgata. Paulus Orosius scriptor illius temporis, maiorem putat cladem excitatam olim Romae per Neronis lasciviam, quam hanc illatam ab ira Victoris. Incidit hic casus Urbis rerum Dominae in annum Christi CCCCXI. Tertia die quam irruperat, egressus metu Theodosii Alaricus, vastatis Italiae provinciis, dum in Siciliam tendit, subita morte defungitur. Propinquus eius Athaulphus succedit in potestatem, assumptaque in uxorem Placidia, sorore Honorii, quam Romae ceperat, blanditiis eius mitigatus est, ut facta pace Hispaniam peteret, viamque aperiret Honorio, exortos passim tyrannos subigendi. Igitur Constantius Comes in Galliam cum exercitu profectus, Constantinum Imperatorem apud Arelatum civitatem clausit, cepit et occidit; Constantem filium eius necavit comes suus Gerontius, vicissim ipse a militibus propriis in mortem actus. Iovinus itidem, vir Galliarum nobilissimus, mox ut in tyrannidem assurrexit, cecidit. Attalus quoque, velut inane imperii simulacrum, cum Gothis in Hispanias portatus, cum nescio quae moliretur, captus in mari, truncataque manu vitae relictus est. Heraclianus vero defensa contra Attalum Africa clarus, dum quorundam periculorum suspiciones patitur, rebellionem facit, cumque IIIMDCC navibus in Italiam approperat. Sed occursu comitis Marini territus, facta iam exscensione, subito refugit Carthaginem, atque ibi militari manu consumitur. Sub haec recuperata iam a Constantio Gallia, Athaulphus apud Barcinonem Hispaniae dolo suorum periit, eodemque exempli Sigericus. Post quem Vallia electus quidem a Gothis, ut pacem ab Athaulpho et Sigerico servatam infringeret; at a Deo ordinatus, ut eandem confirmaret, memor cladium, quas decessores acceperant, pacem optimam cum Honorio Imperatore datis lectissimis obsidibus, pepigit, Placidiam ei reddidit: quae Constantio deinde eximio duci nupta, peperit ex eo Valentinianum, postea Imperatorem.

Alanis interim, Vandalis Suevisque continua cum Gothis per Hispanias certamina fuere, fatentibus ipsis, quod sibi perirent, Romanis vincerent, magnoque Honorii quaestui mutuis semper cladibus attererentur. At Burgundionibus e mediis malis salus maxima ineffabili Dei misericordia emersit. Nam cum infestissima Uptari Hunnorum regis tyrannide premerentur, ad Christianorum Deum, suis semper proptitium, conversis animis, baptismum repente postulant, eoque mundati, extemplo in Hunnos vadunt, et congressi proelio, XXX eorum milia prosternunt: ex quo tempore Christianismum amplexi, constanter deinceps tenuere.

Interea temporis, cum quievisset Oriens, tempestatibus tandem et ipse suis coepit agitari.

Baraanes Persa, instigatus a Magis, late propagatum Isdigerdae indultu Christianismum afflixit, cumque profugos non redderet Theodosius, bellum ei intulit. Sed Persam Ardaburius ab Theodosio legatus felicibus proeliis fregit, X Persarum milia, quos immortales vocabant, mortales esse omnes docuit, neceque quam parabant, insidias facturos oppressit. Saracenorum ad centies mille subito Romanorum terrore perculsi, dum fugiunt, Euphratis vorticibus sunt absorpti. Palladius, stupendae celeritatis eques, uno triduo e Mesopotamia Constantinopolin advolans, victoriae nuntium

attulit. Sub haec Honorius tricesimo Imperii anno decessit hydropicus, aetatis XL, quem praecesserat Constantius sororis eius maritus, V solis mensibus Imperio functus. Principatus Honorii illustribus Poetis, Claudiano, Prudentio, Sedulio, Paulino; atque Ecclesiae Doctoribus, Hieronymo, Augustino, Ruffino, Orosio, et aliis effloruit. Pelagius quoque haereticus, gratiae Dei inimicus, liberi in hominibus arbitrii patronus, sub eo extulit caput, plerisque Episcoporum Synodis damnatus, Augustini imprimis acutis confixus disputationibus.

THEODOSIUS II. Et VALENTINIANUS. III.

EXempto rebus humanis Honorio, fultus praesidio Castini magistri militum Ioannes Scriba imperium invadit, missaque ad Theodosium legatione, Africam a Bonifacio duce ob iniurias ei a Castino factas, occupatam, bello reposcere deprecatur. At vero Theodosius legatis Ioannis in carcerem trusis, Ardaburium praetorem mittit adversus eum, quem tyrannus apud Ravennam aggressus inclusit. Quo Theodosius cognito, Valentinianum amitae suae Placidiae filium, Caesarem effectum, cum matre ad recipiendum Occidentis imperium dirigit, praemisso Aspare Ardaburii filio, quem pastor, ignoto habitu, per paludem inviam, apertis Ravennae portis introduxit, (ut angelus credatur fuisse) oppressoque Ioanne tyranno liberatus Ardaburius, Castinus in exilium missus est. Ita Valentinianus consensu totius Italiae Imperator efficitur, magistris militum praecipuis Bonifacio atque Aetio, quos Theodosius probaverat. Sed inter illos enata aemulatio atque odium, sicut antea inter Rufinum ac Stilliconem, Occiduum pessumdedit imperium, irritantibus Dei iram superstitione, superbia atque haeresibus, quibus Christiani ex longa pace agitabantur. Etenim Arianismo adhuc et Macedonii in Spiritum Sanctum delirio laborabant plurimi, totaeque nationes Gothorum, Vandalorumque isthac erant peste contaminatae. Accesserat nuper Pelagianismus, et super haec omnia urgebat plerosque sacrarum ignorantia litterarum, ac potestas Episcopalis in saecularem commutabatur dominatum. Narrat Socrates horum scriptor temporum, ab Cyrillo Alexandrino Episcopo usurpatam gladii potestatem, mox et a Caelestino Romano. Ita vi armata ademptum. Novatianis religionis suae exercitium, Iudaeos Alexandria expulsos, Orestem Caesaris praefectum ab Ammonio lapide ictum, quod aegrius ferret, novam Cyrilli ambitionem, ac Cyrillum martyris elogio honorasse hominem, qui ob violatam magistratus auctoritatem poenas dederat. Mox acrius exarsit ambitio, fomitem praebente Nestorio, qui Sisinnio successor apud Constantinopolin datus, homo arrogans et divinorum rudis mysteriorum, vociferabatur de Maria virgine purum hominem esse natum, et a Iudaeis crucifixum, nec proinde Dei genitricem dicendam beatissimam inter mulieres Mariam. Quam ob causam, cum iussu Theodosii tertia Synodus Oecumenica CC patrum Ephesi ageretur, cunctante Iohanne Antiocheno, Cyrillus Alexandrinus adscitis iis, qui aderant, damnavit Nestorium, ostenditque manere in duabus naturis unam Iesu Christi personam. Sed decreto Ioannes Antiochenus, Theodoretus Cyrensis, Ibas Edessenus, et alii, per contentionem adversati, Cyrillum ipsum communione Ecclesiae interdixere, praesentique vix tandem Theodosii auctoritate in concordiam reducti sunt. Nestorius cum non desisteret sententiae suae suffragatores aucupari, Oasin Arabiae remotus, corrosa a vermibus lingua periit.

Interea Valentinianus non tantum Hispaniam, Galliam Britanniamque direptionibus expositas, minime liberavit, verum etiam Occidentalem amisit Lybiam, dum instinctu Aetii Bonifacium, Africae ducem, novarum suspicione rerum

onerat. Bonifacius enim edoctus dolosis Aetii litteris de periculo, quod ei a Placidia et Valentiniano immineret, in perniciem efferbuit Rei publicae, Gunthariumque et Gensericum, reges Vandalorum, ex Hispania evocavit in Africam, qui eam ferro, flamma, rapinis crudelissime devastarunt, Arianaque simul infecerunt impietate. Patefacto deinde dolo Aetii, in animo quidem habuit Bonifacius pellere Africa, quos introduxerat, Vandalos, sed inferior proelio Romam venit, victoque acie Aetio, tantarum fraudium magistro, paucis diebus interiectis, morbo exstinctus est, Africa Vandalis relicta.

Sub hoc rerum turbine beatus Augustinus, Hipponensis Episcopus, ne civitatis suae ruinam cerneret, tertio eiusdem obsidionis mense, LXXVI vitae annis expletis, ad Christum perrexit, vir cui parem sacra eruditione sequentia saecula vix tulere, Donatistis, Manichaeis, Pelagianis, Arianis, aliisque Haereticis valide obstiterat, Episcoporum etiam Romanorum ambitioni, qui causas transmarinas, ad suum trahere tribunal conabantur, Apiariumque presbyterum ab Africanis Episcopis damnatum, de integro iudicari Romae postulabant, prolato ad id Nicaeni Synodi canone, qui requisitus in archivis Ecclesiarum Orientalium nusquam comparuit.

Ita Zosimi, Bonifacii, Caelestinique Episcoporum elisa dominatio, statutumque, ut unaquaeque negotia in suis locis, ubi oriuntur, accipiant definitionem; nec putetur, Deum uni inspirare examinis iustitiam, et innumerabilibus congregatis in concilium sacerdotibus eam denegare.

Dum ita Spiritus Christi libertatem Africani, et Christi hominis gloriam Ephesini patres tuentur, Iudaei in Creta a quodam Pseudo-Mose miserabiliter delusi, veritatem sera paenitentia agnovere. Ille enim cum freta eis pervia, sicut quondam mare rubrum verus Moses, promisisset, plurimos in aquas desilire impulit, mox vorticibus haustos, reliqui deceptione tam exitiabili emendatiores, relictis maiorum erroribus, Christi crucifixi potentiam coeperunt venerari.

Paulo post Aetius, Hunnorum usus amicitiis, pacem principum, cum recepta interpolatae potestatis usura obtinuit, dataque Vandalis Numidia, Africae portione, pax cum eisdem necessaria magis quam utilis facta. Aetius Burgundiones, Litorius Gothos, Theodorico rege Narbonem obsidentes, pacem amplecti coegere.

Porro Imperatori Theodosio coniux erat Athenais, Leontii Philosophi Atheniensis filia, litteris bene erudita, quae ex baptismo Eudoxiae nomen acceperat. Ex ea susceptam filiam matri cognominem, Valentiniano dedit coniugem, Constantinopolin profecto: Mater Augusta Ierosolymam ivit anno sequenti, gratificos hymnos ac donaria Christo oblatura, unde secum catenas Petri retulisse fertur.

Tricesimo deinde anno Theodosii, terrae motus facti sunt ingentes per menses aliquot integros, maximarum praenuntii mutationum, quibus Res publica tum Ecclesiastica, tum mundana mox laboravit, ac tantum non occidit. Romanum tunc praesulatum accepit Leo, qui primus in omnes totius orbis Christiani Episcopos dominatum sibi aliquem, velut ex privilegio Petro dato, coepit arrogare, venerator imaginum et reliquiarum magnus, auctorque verborum canonis: quibus sanctum sacrificium, immaculatamque hostiam se Deo offerre dicit Sacerdos, Dominicam cenam celebrans. Vir ceteroquin eruditus, et assertor veritatis adversus Eutychen, a quo tamen deceptus, cum Flaviani improbaret Synodum, qua Eutyches erat damnatus, maximarum praebuit dissensionum materiam. Negabat Eutyches, Archimandrita Constantinopolitanus, remanere in Christo incarnato duas naturas, divinam atque humanam, docebatque

ambas in unam contemperatas permixtasque esse. Eum communione privaverat Flavianus Episcopus, quam sententiam Eutyches a Leone cupiens retractari, effecit, ut temeritatis collegam argueret Leo. Quare Chrysaphii Eunuchi potentia subnixus haereticus, impetrat concilium fieri Ephesi, ubi praesidente cum militibus Dioscoro Alexandrino, damnatus est Flavianus Episcopus, absolutus Eutyches. Episcopi qui aderant, metu coacti, placitis Dioscori subscripsere. Flavianus calce ictus Dioscori, triduo post mortalitatem explevit. Postea Domnus Antiochenus paenitens suffragii, in stabilimentum impietatis dati, vociferationibus suis accendit iras Theodosii in Dioscorum. Quibus sedandis Chrysaphius Anatolium Apocrisiarium admovet ad Episcopatum urbis regiae, Pulcheriamque prudentissimam Theodosii moderatricem fictis criminibus in privatum redigit statum.

Verum Theodosius vix tandem meliora edoctus, Chrysaphium multat exilio, sororemque in aulam revocat. Illa ut erat sollertis ingenii, ad coarguendam fratris socordiam, componit litteras, quibus Eudocia Augusta Pulcheriae vendebatur, curataque subscriptione regia, accersitam ad se non patitur redire ad Imperatorem. Interrogata facti tam insolentis, profert Syngrapham, convincit subscribi a Theodosio litteris non perspectis. At Eudocia in suspicionem adducta postmodum levitatis, quod pomum ab Imperatore missum comedisse deieraret, cum constaret ab ea datum alteri, pulsa matrimonio est, ac Ierosolymam magnis cum opibus commigravit.

Ceterum in terrae motu, quem dixi trepidantibus cunctis, adolescentulus quidam subito in aerem sustollitur, repositusque in terram ait canendum omnibus, Sanctus Deus, sanctus fortis, sanctus immortalis, miserere nostri, nihilque aliud apponendum; haud obscura invocationis Sanctorum, quae tunc incipiebat, damnatione. Quare cum passim cantaretur illud, Kyrie eleison, et quae sequuntur, cessavit terrae motus. At religiosa defunctorum veneratio non ob id cessavit, sed vires acquisivit maiores in dies, donec multiplicatis passim Diis tutelaribus, pene renovatum adspiceres mutato habitu, paganismum.

Igitur ad ruinam inclinavit imperium, barbaris quaslibet eius partes foede lacerantibus, Theodosio eunuchis avarissimis habenas permittente Reip.

Primum ergo Gothi, capto Litorio duce, caesoque Valentiniani exercitu, pacem eum poscere compulerunt, tradita parte Galliae. Aetio autem ibi intento, Gensericus, de cuius amicitia nihil metuebatur, Carthaginem occupavit. Anno sequenti in Siciliam transiens, magnis eam affligit calamitatibus, missique ab Theodosio duces Areobinda et Anaxillus, dum longis cunctationibus bellum differunt, Siciliae magis oneri quam Africae praesidio fuere. Paulo post atrocius ingruit Dei flagellum Attila Hunnorum Rex, Thracias et Illyricum saeva depopulatione vastans, omniaque castella et civitates redigens in servitutem, praeter Adrianopolin et Heracliam. Hic sex milibus librarum auri delinitus, annuumque ab Theodosio pactus tributum, paululum quidem recessit. Interempto deinde fratre eius Bleda, repertoque, ut putabatur Martis gladio ferocior, renovat bellum, causatus tributum haud fideliter persolvi. Eodemque tempore Picti et Scoti Britanniam, frustra Aetii subsidia precantem, vexando pertinacius ad circumspicienda Anglorum Saxonum auxilia compulerunt. Anglorum natio, cum prosperum suorum iter domi comperisset, eas in Britanniam vires intulit, ut et Pictos pelleret loco, et ipsam Insulam, stipendium minus praeparatum habentem, sui iuris faceret.

Attila interim Genserico foederatus, innumeras gentes quibus praeerat, Scythas, Ostrogothos, Sarmatas, Quados, Rugos, Bastarnos, Marcomannos, Bructeros, Saxones, Gepidas, in bellum

evocat, nec minor astu quam viribus, simulat apud Valentinianum, se Gothos Gallia pulsurum; apud Gothos, se Romanis fingit solis inimicum. Sed fraude patefacta, Valentinianus omnes Galliarum reges, Theudericum Gothorum, Gundericum Burgundionum, Meroveum Francorum, Sangibanum Alanorum, communis metu periculi sollicitatos sibi sociat, et duce Aetio dubiam Attilae palmam proponit, eodem tempore, quo Theodosius II equo delapsus, contracto ex luxatione vertebrarum morbo, obiit quinquagenarius, omni pene vita Imperator. Regnavit tamen post obitum patris Arcadii annos XLII.

Latissimis ergo in campis Catalaunicis conseritur pugna, cui xiv par alia veterum. Ab utraque parte CLXII milia caesa referuntur, exceptis XC milibus Gepidarum et Francorum, qui ante congressionem publicam noctu sibi occurrentes, mutuis vulneribus concidere. Franci Romanorum, Gepidae Hunnorum castra sequebantur. Theodoricus Gothorum Rex, dum adhortans discurrit exercitum, equo deiectus vitam matura senectute conclusit. Attila post proelium adversum castris excedere non ausus, cladem suorum maximam fuisse prodidit. In copiis eum quingenta milia habuisse Iornandes, P. Diaconus septingenta scribit. Aetius Thurismundum patris sui ultione ardentem a persequenda revocavit victoria. Hinc digredientibus ad sua Gothis, securior hostium Attila coepit Aquileiam diuturna obsidione fatigare. Eius reformidantes adventum Veneti, relicta patria, in insulas se conferunt, futuraeque Rei pub. quam florentissimam sequentia dedere saecula, fundamenta locant. Eversis interim ab Attila Aquileia, Mediolano, Ticino, Vincentia, cum ulterius tenderet, Leonis Episcopi Romani legatione placatus, reduxit exercitum in Gallias, ubi a Thurismundo victus proelio, in Scythiam recessit, ac nuptiali in toro, dum vino madet, intercluso sanguine e naribus erumpere solito, feralique itinere in fauces illapso, stertens suffocatus est. Itaque glorioso per bella regi temulentia pudendam mortem attulit. Exitium eius subsecutus est paulo post Valentinianus III, corrupta dolo uxore Anicii Maximi Consularis, dolosam passus adulterii vindictam. Maximus muneribus aliquos induxit, qui calumniis efficerent, ut Valentinianus sua manu Aetium, quo tunc praecipuo bellatore Res publica utebatur, interficeret. Hinc facile persuasum satellitibus Aetii, ut fortissimi ducis mortem ignavi Imperatoris sanguine expiarent. Occisus ergo in campo Martio est Valentinianus, anno Imperii XXX, cladibus imperii insignior quam imperio, praestigiisque ac divinationibus addictus.

Hac tempestate septem Martyres, in spelunca quondam, Decio imperante, obstructa quiescentes, post CC fere annos excitati, resurrectionis mortuorum fidem apud multos labantem firmasse referuntur.

Theodosius codicem legum a se dictum promulgavit, Bononiensem condidit Academiam, virtutum suarum laudatores reperit viros eruditos Theodoretum, Socratem, Sozomenum Historicos: quibus suppares fuerunt Proclus, Prosper Aquitanicus, Evodius, Maximus Taurinensis, Palladius, primus Scotorum Episcopus: Iohannes Cassianus monachus, Isiodorus Pelusiota, Synesius Cyrenensis, Symeon Stylita vitae repertor mirabilis, quam in columna egit, Nilus et Marcus monachi, Eucherius Lugdunensis, Vincentius Lirinensis, Salvianus Massyliensis.

MARTIANUS.

DEfuncto Theodosio, soror eius Pulcheria virgo, quinquaginta annis maior, Martianum virum militarem, sed probum et prudentem, Thracem genere, ad imperium evexit, matrimonium quidem eius pacta, sed salva, ut volunt, virginitate. Martiano magna non

solum imperii et pacis publicae, sed et religionis cura fuit. In ore habuit crebro illud: non movenda esse arma, si pace frui liceat. Euagrius et Procopius iurasse eum scribunt Vandalis Africanis pacem, accepto omine imperii, quod aquila dormienti umbram fecisset, nec fas duxisse iam Augustum a foedere, quod privatus percusserat, resilire.

Ut dissidia Episcoporum maxima, Eutychiana ex haeresi nata, compesceret, quartam universalem Synodum indixit apud Chalcedonem, eique ipse interfuit. Convenerunt Episcopi sexcenti triginta. Damnatus est Dioscorus Alexandrinus, definitumque, manere in Christo divinam humanamque naturam. Verba concilii sunt: Christus eiusdem cum Patre substantiae est secundum Dietatem, eiusdem substantiae et similis nobis per omnia secundum humanitatem, dempto peccato. Unus idemque in duabus naturis citra confusionem, mutationem, divisionem, separationem, distantiam unitis, faciente quaque natura quod sibi est proprium, cum ulterius communione. Decretum auctoritate Augusta firmatum, multumque valuit ad Arianorum, Macedonianorum, Nestorianorum, Eutychianorumque lites finiendas, quae ad CL annos foedissime vexarant incolas terrarum.

Ceterum terrae motus crebri, et signa de caelo ignea novorum nuntiabant malorum vestigia adesse. Nam non tantum Attila eo tempore Occidentales adhuc vastabat provincias; sed et diuturnior pestis Ecclesiam coepit infestare, arrepta ex hoc concilio ansa: Nimirum primatus et dominii cupiditas orta inter Episcopos, Occidentales simul et Eoos. Synodus Constantinopolitano Episcopo potestatem in Oriente tribuerat, parem illi, quam Leo Romanus in occiduis sibi asserebat provinciis.

Ea definitio Leoni Papae vehementer improbata, publicisque ad Ecclesias Epistolis impugnata est, seminarium perpetuae dissensionis: longiusque per ambitionem alienandis a se Christianis, quam unius alteriusve dogmatis coniuncti suffragio fuerant. Quare nihil mirum, si imperii quoque mundani convulsa est compages. Peremptis enim Valentiniano Aetioque, soluti metu Barbari, passim volitare, et tamquam laxatis vinculis discerpere Rem publ. coepere. Franci, sive a ferocia, sive a Francione dicti duce, ex Asia olim in Germaniam variis delati casibus, post Feramundum et Clogionem Reges, Meroveo parebant, quo duce Parisios, eamque Galliae partem, quae deinde Francia dicta est, occuparunt; Visigothi Theodorici regis ductu Hispaniam subegerunt, victis acie Suevis.

Roma Maximus Eudociam Theodosii filiam, coniugem Valentiniani, in matrimonium adscivit suum, imperiumque simul et torum armis rapuit. Sed cum imprudenter aperuisset Imperatrici, suo consilio Valentinianum interemptum, vindictae cupida mulier Gensericum ex Africa accersit occultis litteris, communi pernicie privatum dolorem solatura. Gensericus occasione usus, Romam advolat classe valida. Maximus ab exercitu imparatus, in fuga lapidatur, Principes diffugiunt, urbs traditur Genserico. Ea per XIV dies diripitur, deformaturque: Eudocia cum filiabus Placidia et Galla Eudocia, multisque captivorum milibus asportatur in Africam, Romanum imperium a ferrea qua pollebat, firmitate in testaceam fragilitatem decidit.

Super haec Burgundiones Lugdunensem Galliam, Aquitaniam Gothi pervadunt, neque ea pars Galliae Romanis remanet integra, quam Rheni fluenta atque amnis Ligeris determinant. Cum Franci in dies regni sui pomoeria dilatarent, Gensericus perpendens, bilem se movisse Martiano, ob spoliatam nefarie Romanam urbem, abductasque reginas, filiarum Valentiniani alteram filio suo Hunerico iungit, alteram Placidiam, cum matre remittit ad Martianum,

quam ille Olybrio tradidit patricio in matrimonio habendam. Procopius ad Leonem demum remissas eas affirmat. Crediderim ad Martianum destinatas, eo mortuo ad Leonem pervenisse. Interim Avitus in Gallia sumit imperium, invito Martiano, sed repulsus ab Romanis, et a Ricimero Suevo militiae magistro comprehensus, deponere cogitur purpuram, fitque ex Imperatore Episcopus Placentiae: neque sic tutus satis, cum in Galliam refugisset, peste aut animi maerore exstinguitur. Quam subsequitur paulo post Martianus, dum nequaquam se expedit de successore Occidentalis imperii, Asparis patricii veneno sublatus, anno imperii VII.

LEO I.

LEO I. Thrax aut Dacus genere, studio Asparis Patricii Martiano successit imperio Orientali, Chalcedonensis Synodi, fideique rectae tenax, ac proinde punitor Alexandrini populi, a quo Proterius Episcopus nefarie interemptus, et Timotheus Aeluus per seditionem suffectus fuerat. Maioranum creavit militiae magistrum, misitque ad accipiendum regimen Occidentis; cuius ille reliquias tenuit, varioque Marte defendit quadriennio, necatus tandem a Ricimero, quem ad expellendos Gallia Alanos, cum exercitu advocaverat. Ostrogothos foedere sibi iunxit Leo; qui Hernacum Attilae filium, acie victum, in Scythiam repulere, cumque Suevis Hispaniam tenentibus tam diu ambiguis depugnarunt proeliis, donec tandem ad internecionem eos redegerunt. Ardaricus Gepidarum Rex, qui primus viam monstravit gentibus, ab Attilae filiorum servitute se in libertatem vindicandi; Daciam a Leone suscepit, Gothi Pannoniam, Alanorum pars Moesiam inferiorem. Sic filii Attilae, dum inconsulte imperare cuncti cupiunt, omnes simul imperium perdidere. Ceterum post Maioranum Severus, triennis Imperator fuit, sub quo Ricimer Alanos in Italiam irruentes devicit, Beurgo rege eorum interempto. Caput Orientalis regni Constantinopolis, oborto ex candela in foro relicta incendio, per integrum quatriduum arsit; Antiochia, Gallia, aliaeque orbis partes horrendis terrae motibus sunt quassatae: quibus sedandis Mamertus Viennae Episcopus, maiores instituit Litanias, postea in consuetudinem receptas sempiternam, ut sexta post Pascha hebdomada agerentur. Sed sublato Ricimeri fraude etiam Severo, rogatus a Romanis Leo direxit Anthemium in Italiam, cuius ducta filia Ricimer paulo diutius acquievit, victusque est interim Gensericus navali proelio, qui omnes prope imperii partes praedae habebat adeo, ut quocumque ventus ageret, impressiones faceret impune. Sed cum iam Sardinia et Tripolis essent receptae de Vandalis, Basiliscus frater Verinae Augustae, inertia haut proditione victoriam corrupit, atque omnis fere classis mille navium in potestatem venit Genserici. Ricimer vero iam satis sibi visus habere potentiae, Anthemium Imp. socerum suum Romana in urbe obsidet, eaque capta occidit, post annos quinque dominationis, paucisque post diebus ipse moritur, perbrevi gaudio usus victoriae nefandae. Successit Anicius Olybrius, qui quarto mense decessit, eodem tempore, quo Leo Imperator crebris Asparis patricii flagitationibus evictus, filium eius creavit Caesarem indignante admodum populo, nec ferente Ariana infectum haeresi Dominum. Quare Leo, insidias expertus Asparis, ipsum filiumque eius Ardaburium interemit, atque Leoni puero, suo ex Ariadna filia nepoti, legavit imperium, Zenonis generi sui spreta corporis animique deformitate.

Post Olybrium Ravennae renuntiatur Imperator Glycerius, favore Gothorum, quos datis muneribus demulsit, ne Italiam irrumperent. Iisdem artibus Leo Imper. ab occupanda eos Graecia vertit, qui paulo post decessit ventris confectus profluvio, annos dominatus XVII.

Designabat Iulium Nepotem Imperatorem Occidentis, qui classe advectus in Italiam, movit potestate sua Glycerium, atque Episcopum Salonensem fecit in Dalmatia, quinquennio purpura usum.

Regnante Leone, Childericus Francorum Rex, ob insolentiam pulsus a suis, exulatum ivit in Thuringiam. Franci Aegidium Romanum ducem sibi legerunt. Sed post octennium, persuasis ab occulto amico Principibus gentis, revertitur Childericus, et modestius sceptro utitur.

Constantinopoli Studius consularis coenobium excitavit monachorum insomnium, id est, per ordines continuos, laudes Deo iuges decantantium. Ibidem pictori cuidam, Christum ad instar Iovis delineare instituenti, manus exaruit, Gennadii precibus curata.

Bonae interim litterae et artes liberales, itemque solidior sacrarum litterarum scientia, ruente imperio una ruere coeperunt, barbaris secum barbariem importantibus, studiisque melioribus bellica passim clade obtritis. Sidonius tamen Apollinaris, Priscus Rhetor, Victor Uticensis, aliique viri docti haec tempora illustrarunt. Romae Leoni Papae erudito successit Hilarius, Hilario Simplicius. Gennadio Const. spectrum apparuit, quod repulsum ab eo respondit: Te quidem vivo, recedo: sed postea modis omnibus Ecclesiam perturbabo. Apparuitque Daemonem aliquando vera, sed malo animo loqui. Leo Imper. expilatis passim subditis, adeo ut tributo non essent solvendo, Hyperechium quoque Grammaticum miserat in exilium, a Malcho ob id istius saeculi historico minime laudatus. Laudatur tamen vox eius, qua stipendium, Eulogio Philosopho datum, in militiam insumere suadenti, respondit: Utinam liceret meo tempore, quae militibus dantur, in artium professores impendere!

ZENO.

LEonis Nepote in infantia exstincto, Zeno corripuit imperium, corpore animoque turpis. Tyranno enim quam regi propior, fratrem habuit Cononem, mactationibus hominum intentum, et Sebastianum aulicum honorum venditionibus.

Eo tempore Nepos Romae dominabatur, Glycerio velut in poenam ad Clericatum detruso. Sed Nepotem Orestes patricius, exercitu instructus in eandem relegavit Dalmatiam, quo ipse Glycerium egerat, filiumque suum Momyllum creavit Augustum, qui ob staturae brevitatem Augustulus est appellatus, ominoso cognomento. Etenim amici Nepotis accersivere Odoacrum, Turcilingorum seu Herulorum ac Rugorum regem, qui occupato Ticino, pervasaque Italia, Orestem Placentiae interemit, ac Romanam urbem cepit, quarta iam vice, ex quo condita fuerat, pulsoque in exilium Augustulo, regem se nominavit Italiae. Ita Augusta dignitas, quae Romae in Augusto coeperat, in Augustulo exspiravit. Odoacer abrogata Consulum eminentia, sedem regni Ravennae constituit; ita occidit gloria Occidentis, anno Augustorum DXXII.

Orienti etiam nova clades orta est. Basiliscus Verinae Imperatricis frater, e Thracia movit bellum Zenoni, Verina Augusta fratrem concitante adversus generum, et e senatu quibusdam graviter adiutantibus. Zeno, ut erat homo timidus et effeminatus, cum uxore Ariadne ad Isauros confugit, populares suos, ibique annum et octo menses egit. Interea Basiliscus, nihil melior Zenone, ad reliquam improbitatem Eutychianam quoque adiunxit haeresin, ac dum Chalcedonensi Synodo auctoritatem abrogare omnem conatur, adacto in suffragium Episcopo Constantinopoleos Acacio, auctoritatem ipse suam perdit: Nam et Doctorum et Senatorum oppugnatus sententiis, Armati Ducis, adulterique

reginae Zenonidis, quem contra Zenonem miserat, proditione, ad hostem transeunte exercitu, deseritur a suis. Zeno regressus Constantinopolin, Basiliscum in Castellum quoddam misit Cappadociae, ubi cum uxore et liberis fame interiit, post biennii dominatum, insignem bibliothecae incendio Byzantinae, in qua CXX milia librorum arsere.

Zeno adversis rebus nihil emendatior, Armati proditoris filium Basiliscum Caesarem designavit, ut promissa quidem impleret: sed patrem occidit, dicens; qui Basilisco fidem fregisset, nec sibi eam servaturum. Filium quoque eius mox e Caesare effecit Clericum, recepta iam semel consuetudine, ut male regnaturis aut regnantibus castigatio esse sacri officii severitas crederetur. Filium Zenonis Principatui innutritum, sed cui nihil esset regium, praeter morum et vultus insolentiam, mature exemit rebus humanis Deus, ne sua eis vanitate illuderet.

Cum autem Theodoricus, Theodomiri Amali filius, Ostrogothorum rex, Thraciam Moesiamque populatus, Byzantio minaretur, promptior ad blanditias quam ad arma Imperator, invitatum in urbem inimicum, Consulem creavit, maximisque honoribus vix saturatum, cum novas iterum res moliretur, in Italiam adversus Odoacrum ut iret, persuasionibus induxit. Theodoricus Princeps fortissimus, comperto Dominam olim mundi Italiam obscurae Herulorum genti parere, et Odoacrum, victo captoque Phoeba, Rugorum Principe, (quorum sedes Longobardi e Scandinavia egressi occupaverant) securum agere, expeditionem ardenter suscepit, Odoacrum ad pontem Sontium cum tota gente fugat, eodemque anno (erat Zenonis XV) repetito apud Veronam conflictu, iterum vincit, unde Veronensis dictus est. Tertio tandem certamine pulsum, includit Ravennae, nocturnaque eruptione pugnantem redigit in urbem. Hinc relicta ad continuam obsidionem parte copiarum, per reliquas Italiae urbes circumfert bellum, factaque pace cum Hunerico, Vandalorum in Africa rege, Siciliam ab eorum depraedationibus liberat. Is Hunericus patre suo Genserico immanior, instinctu Episcoporum Arianae haereseos, aegre ferentium Catholicae veritatis incrementa, ultra CCCC milia Orthodoxorum antistitum exilio aut morte multavit. Aliquos ex scelerum suorum conscientia veritus, mutilavit linguis, ex quibus fuerunt, qui nihilo minus divina mysteria expedite eloquerentur. Tyrannus, ultore Deo, verminante corpore, propriis tandem se morsibus laniavit, magnoque sed merito cruciatu abrupit vitam, anno regni octavo.

Nec melior Zenoni contigit exitus, licet a Theodorici Scythae, Martiani quoque generi sui, Ilique et Leontii tyrannide mire liberato. Etenim Zeno, sive acutiore morbo, sive ebrietate nimia exanimatus, cum concidisset, Ariadnae uxoris iussu in sepulcrum illatus est vivus, receptoque sensu, nequiquam lamentabiliter vociferatus, nemine succurrente, ita interiit, cum imperasset annos XVII, anno post mortem Iulii Caesaris Dictatoris, quo solus regnavit Augustus 532. post urbem conditam 1244. Hic Petrum Fullonem seu Cnaphea Antiochenis Episcopum dedit, virum stolide Eutychianum, qui sollemni Trinitatis hymno adiecit; qui mortuus est pro nobis, ac stolidam Theopaschitarum haeresin condidit. Circa hoc tempus, cum essent, qui ex Augustini libris colligerent, Christum pro aliquibus tantum praedestinatis mortuum, coacto Arelate concilio damnatus error, ac virtus universalis gratiae asserta est. Eustachius Syrus et Ioannes Rhetor horum temporum historias scripsere, teste Euagrio, Gennadius Massyliensis, Iulianus Pomerius, Gildas cognomine sapiens, Vigilius, Caesarius Arelatensis sacrae eruditionis monumenta reliquerunt.

ANASTASIUS DICORUS.

EXstincto Zenone, Ariadna Augusta Anastasium Silentiarium, (humile id munus erat) de sententia Senatus et Legionum, annitente Urbicio Eunucho ad imperium pariter, coniugiumque suum evexit. Cognomen ei fuit Dicoro, ob pupillas oculorum bicolores. Cum coronandi Imperatoris ius ad regiarum transisset urbium Episcopos (quos Patriarchas, id est, patrum seu Episcoporum Principes appellitabant, interdum et Archiepiscopos), Euphemius Patriarcha Anastasium diademate ornare noluit, quoad data syngrapha, in Synodi Chalcedonensis decreta semet obstrinxit. Ita coronatus Anastasius, foeda e meretriciis amoribus flagitiisque tributa, licet fisco fructuosa, abrogavit; magistratus vendi solitos gratis tribuit, optimum de se Principem omnibus pollicitus. Longinum, Zenonis fratrem, regno inhiantem relegavit. Deinde per Isauros inferentem bella, victum acie interfecit. Scenitas Arabes, Mesopotamiam populantes et Palaestinam, adegit ad foedus. Cabadae Persarum regi occupatam armis Amidam multo demum labore extorsit, castellumque Daras in Romani imperii finibus munivit. Cabaden hunc, Parozae patri, quem Hunni Euthalitae occiderant, suffectum, moverunt Persae regno, quod lege lata, communes esse uxores iusserat. Sed eum amor coniugis carcere exemit, cum sua pudicitia custodi prostituta marito exitum mercaretur. Cabades elapsus facile recepit potestatem, cognitaque Dei Christianorum virtute, in magno eos honore habuit. Porro Anastasius longum murum ducentis et LXXX, a Constantinopoli stadiis distantem struxit, opus memorabile et amplissimum, utrumque mare amplexum, barbarosque e Ponto, Colchide et Maeotide palude excursare suetos, arcentem oportune. Varia sub eo Episcoporum inconstantia et inquietudo fuit, Chalcedonense concilium seu approbantium, seu anathemate notantium, inter quos etiam erant, qui licet Eutychem et Dioscorum damnarent, tamen Synodi decreta minime admitterent, in sedes potius intenti Episcopales, quam dogmatum Christianorum sinceritatem. Anastasius utique Eutychianis visus propensior, quamvis pacis et concordiae amantissimus. Exilio multabat ferventiores Orthodoxorum, nulla tamen sanguinis gutta, ut aiebat, vindicare cupiens contraria sentientes, modo quiete agerent.

Euphemium Patriarcham eiecit, surrepto successori eius, aut extorto, quod reddere nolebat, chirographo, obligationem hanc suam Imperio dedecorosam esse praetexens: quem et ipsum, Macedonium nomine, exilii damnavit, eaque re vehementer alienavit populum, praesertim cum Episcopum faceret Timotheum assentatorem suum, veris infamem stupris, quae Macedonio frustra imputaverat.

Itaque in Anastasium Vitalianus Comes, Thrax genere, insurgit, qui conciliatis sibi Mysis Scythisque ex agro Byzantino iam praedas agebat, classe urbem obsidens: cum Anastasius per praefectum praetorii suum Martinum Syrum ei restitit, et a machina quadam a Proclo, Archimedis aemulo, fabrefacta, classem hostium exussit. Sed ad extremum fractus populi in Vitalianum, Orthodoxorum receptorem, studio, spem fecit de Synodo, qua causa cognosceretur exulantium, Vitalianumque promissis allectum in honore interim habuit. Misit ob id legatos Constantinopolin Symmachi successor Hormisdas Papa, ut concilii habendi rationes edocerent Anastasium. Verum cum viderentur imperosius agere nuntii, per posticum emissis omni Graecia interdictum est. Concilii spes decollavit. Interea Severus, Flaviano Antiocheno suffectus in Episcopatu, afflixit valde monachos, Synchyticorum sectae adversantes.

Anastasius hymno sollemni, Sancte

Deus, sancte fortis, sancte misericors, adici praecepit illud Petri Fullonis: Qui crucifixus es pro nobis, suspicionemque praebuit, quasi Deitatem sentiret crucifixam, unde cruentae seditiones exstitere, quibus [Orig: queis] deprecatus ipse coram populo culpam, positoque diademate, vix tandem remedium attulit.

Secundo Anastasii anno Theodoricus, occiduarum partium Rex, ab Zenone destinatus, cum ex foedere Ravennam obsidione fatigatam diutina intrasset, molientem sibi insidias Odoacrum interemit, regnumque Italiae XXXIII annos tenuit. Romam cunctorum expetitus votis venit, senatumque mira tractavit affabilitate, plebi donavit annonas, dirutisque moenibus deputate per singulos annos pecunia, subvenit; castella, urbes, palatia condidit, ut operum magnitudine antiqua miracula renovaret.

In Galliis regnabat Clodoveus Iornandi dictus Lodoin, Childerici filius, qui a Clothilde, Burgundica coniuge, ad Christianismum incitatus, cum parere differret, periculo coactus est sapere. Nam in bello adversus Alemannos, laborante exercitu, fidem vovit coniugis suae Deo, si lapsam Francorum erigeret aciem, victoriamque ex hostibus donaret. Itaque voti reus, a Remigio Episcopo Rhemensi baptizatur, exemploque movet subditos, ut Christo colla subdant, anno Domini CCCC XC IX. Favente dehinc, quem colere coeperat, Deo, Gundebaldum Burgundiae, et Alaricum Gothum Aquitaniae regem subegit, propagatisque Francici regni finibus, regiam sedem Parisiis statuit. Eius filiam Audifledam Theodoricus duxit uxorem, omnesque vicinas gentes aut affinitatibus sibi, aut amicitia devinxit, vix quoquam Caesarum moderatione, prudentia, liberalitate aut iustitia inferior.

Simultas autem suborta inter ipsum et Anastasium Imperatorem, quod is Bulgaros, ignotam antea gentem, in Illyricum irruentes et Thraciam, in occiduas avertisset provincias. Quibus proinde bello prostratis, Theodoricus Sirmium Pannoniamque suo subdidit imperio.

Contra Anastasius Clodoveum, missis insignibus, Patricium Augustumque nominavit, unde irae inter Clodoveum et Theodoricum, ac bellum varia utrinque fortuna gestum, Theodorico Gothos adversum Francorum tuente potentiam, perque Hibbam Comitem XXX eorum milia delente uno certamine.

Nec quies inter Romanae sedis Candidatos fuit. Symmachus et Laurentius, defuncto Papa Anastasio, dissentientibus Cleri populique Romani studiis electi, triennali discordia, ad sanguinem usque depugnarunt. Theodorici regis decreto Symmachus, qui prior electus fuerat, obtinuit honorem, cum Paschasius Diaconus Laurentii adhaereret partibus, cuius animam, ob id thermarum addictam ministeriis, suisque liberatam precibus, iactavit Germanus, capuae Episcopus.

Verius illud sane, quod revocatis a Gundamundo Catholicis per Africam, ac deinde expulsis a Thrasamundo, Olympius quidam in balneis Sanctam Trinitatem blasphemans, ignito iaculo caelitus veniente, visibiliter combustus scribitur: quodque Constantinopoli Deuterius Arianus, Barbam quendam baptizaturus, mutatis Christi verbis, non in nomine Patris et Filii, sed per Filium in Spiritu Sancto, aqua subito disparuisse memoratur. Memoriam quoque meretur duorum Principum circa religionis dissidia acumen, Theodorici, inquam, Gothi, et Alamundari Saraceni. Theodoricus ita amavit Arianismum suum, ut nollet tamen sua causa quemquam deficere a fide, quam corde semel probasset. Itaque Diaconum quendam sibi antea aestimatissimum occidit, quod in gratiam Regis Arianismum esset amplexus, addito elogio, non servaturum sibi fidem, qui Deo eam non servasset. Alamundarus lepide elusit Severi fraudes, Antiocheni Episcopi, qui eum ut neophytum

Regem Eutychiana inficere haeresi parabat. Fingens enim magnam sibi esse maestitiam, quod Michaelem Archangelum comperisset vita esse defunctum, confessionem elicuit Episcoporum praesentium, Angelum mori non posse, consolari cupientium stolide, ut putabant, dolentem. Quibus ex tempore Alamundarus: Quomodo ergo Christus, inquit, mori potuit, si non nisi solam habet Deitatem? Ceterum Theodoricus etiam coluit Orthodoxos, inter quos Boetium et Cassiodorum, viros clarissimos doctissimosque ad Consulatum provexit, quorum scripta egregia adhuc supersunt. In Hispaniam quoque protulit arma, eamque tutorio nomine sibi vindicavit, atque filiam suam Amalasuentam Eutharici Gothi copulavit matrimonio, tertio ante Anastasii obitum anno. Anastasius oraculo quodam doctus, fulmine sibi pereundum, tholoto in aedificio se habuit, quod securitatem eo praestari a caelesti igne esset persuasus, sed frustra. Nam saeviente aliquando tempestate, cum discursaret per cubicula, subito mortuus est inventus, territus ante mortem viri cuiusdam horribilis specie, in somnis ei dicentis: En ob perversitatem fidei tuae XIV tibi vitae annos deleo. Regnavit annos XXVII et tres menses, vixit LXXVIII.

Ipso imperante, Anglosaxones in Britannia novis Coloniis, multoque cum suo et Britonum sanguine, regnum sibi potestatemque firmarunt. Patricius in Hibernia fidei Christianae iecit fundamenta. Gelasius Papa primatum sibi in omnes Ecclesias, Anastasio refragante, adstruxit. Immeres bellicosi, reginae quondam Austri oboedientes, quae Salomonem invisit Regem, missis ad Anastasium oratoribus, Christianismum sunt amplexi, et Episcopum expetiere. Acephali haeretici, Chalcedonensem exsecrantes Synodum, cum Episcopis ceu capitibus carerent, varias de se sectas fudere, Tritheitas, Agnoetas, Theopaschitas, Iacobitas, Armenios, Severitas, Aphthartodocetas, Severi Antiocheni, Iuliani Halicarnassaei, Ioannis Philoponi et aliorum scriptis deliria adstruentes.

IUSTINUS.

IUstinus Thrax e subulco miles, e milite Tribunus, hinc Comes, et tandem Imperator, mira fortunae commutatione, et pecunia aliena, factus est. Cum enim mortuo Anastasio, Amantius Eunuchus donativum ei dedisset, pro Theocritiano militibus distribuendum, Iustinus suum egit negotium, potestatemque alteri cupitam sibimet acquisivit. Id aegerrime ferens Amantius, dum insidias ulcisci insidiis quaerit, praevenitur a Iustino, ac cum sociis necatur, implevitque somnium, quo a grandi quodam porco se devorari viderat. Iustinus Chalcedonensis Concilii acerrimus propugnator, relegatos ab Anastasio reduxit, Arianos Eutychianosque multavit exiliis. Severum novatorem, Antiochena sede pulsum, lingua privasset, nisi fuga ille praevertisset malum.

At Vitalianus, sub Anastasio affectator imperii in Iustini intimam receptus familiaritatem, effugere tamen exitium nequivit, dolo caesus, annuente Iustino, a Byzantinis, quorum necessitudines civili bello peremerat. Eius loco Iustinianus, sorore natus Iustini, legionibus est praefectus.

Exorto cum Cabade Persarum rege bello, Iustinus Zelioben Hunnorum regem, socium sibi auro facturus, infidelem experitur emptam pecuniis militiam. Zeliobes enim maiori aut novo inescatus lucro ad Persas semet transtulit. At cum Iustinus per litteras explicaret Cabadi ingenium transfugae regis, nec ille inficiari datam sibi a Iustino pecuniam posset, incensus ira Cabades, sustulit proditorem, et quotquot Hunnorum fuga non anteverterent exitium, (erant autem XX milia) paribus suppliciis interemit. Iustino ob animi sinceritatem pax data, sed minus diuturna. Nam postquam

Tzatus, Lazorum seu Colchorum Dux, ad religionem se applicuisset Christianam, Iustinus baptizatum eum regemque et filium suum appellatum, remisit in Colchidem, Persarum imperio subditam. Eo facto inimicitiae recruduerunt, Colchis Hunni adversus Persas venere auxilio. Postea Cabades fatis vicinus, Cosrhoem filium adoptandum dare Iustino voluit: Factusque esset voti compos, nisi Proclus Quaestor tum Caesari, tum Iustiniano, perniciosum esse id consilium demonstrasset. Unde paulatim acrius bellum utrinque sumi coepit. Quemadmodum autem Iustinus tzati promotione Cabaden, ita Arianorum persecutione Theodoricum offendit Veronensem, qui ne idem in Catholicos statueret, quod Iustinus in Arianos, legati venerunt Constantinopolin Iohannes Papa, successor Hormisdae, et praestantissimi Romanorum Boethius, Symmachus, aliique, exorantes Iustinum, ne sua in haereticos austeritate, Theodoricum in Catholicos efferaret. Quibus honorifice habitis, Iustinus Imperatorum primus, a Romano Pontifice, qui superiorem se ferret Constantinopolitano Epiphanio, insignibus est Augustalibus redimitus, ingenti indignatione Theodorici, arbitrantis oratores conspirasse cum Iustino in suam regnique Occidentalis perniciem. Itaque Iohannem reversum in Italiam diutina maceravit custodia, eumque ieiuniis et squalore carceris, comites vero eius, partim igne, partim aliis suppliciis exstinxit. Symmachum Patricium generumque eius Boethium Consularem punivit gladio. Hi ambo quantum seu divina seu humana sapientia excelluerint, monumentis a se editis testantur.

Verum in Theodoricum nec sera, nec obscura caelestis ira Numinis apparuit. Nonagesimo octavo post hoc facinus die, piscis forte appositi caput, tamquam Symmachi esset, torvis oculis, exsertisque dentibus exitium minitantis exhorruit, subitaque est morte defunctus.

Successit in regnum Amalasuenta filia, probe litteris exculta mulier, cum filio Athalarico, qui puer fere pueriliterque vivens, matrem imperii administram habuit octennium, Galliarumque partes avo quaesitas bello, Francis repetentibus reddidit. Mortuo Alarico Amalasuenta cum Theodatum, amitinum suum, regni fecisset participem, non multo post, ipso iubente, in balneo strangulatur. Nam pravos Theodati mores, liberius increparat, et tres Gothorum primores, indignum esse vocifer antes fastigio Principis, si ferulam pateretur et litteris incumberet, astu quodam interfecerat, ut petulantiam Alarici castigare decenter posset. Ita sagacissima regina, dum filium ad bonam frugem, et agnatum reducere studet, gentilium suorum ferocia interiit.

Feliciori institutione Eudoxia Valentiniani III filia, Childericum filium imbuit. Ille enim defuncto Thrasimundo, Vandalorum in Africa regnum adeptus, non patrem haereticum, sed matris catholicae monita sequens, cultor rectae fidei enituit. Adstrictus a patre iuramenti nodis, ne unquam in suo regno catholicis faveret, priusquam regni iura assumeret, universos Episcopos ab exiliis revocavit, LXXIV annis evolutis, ex quo a Genserico, avo suo, primitus per Africam Ecclesiae erant Arianismo contaminatae. Sub haec Iustinus, cum quarto ante obitum mense Iustinianum successorem designasset, in vivis esse desiit, gesto imperio annis IX.

Eo tempore Fulgentius Ruspensis in Africa, Ennodius Ticinensis, Nonnus Panopolita Aegyptius, Severinus Abbas in Noricis, Germanus Episcopus, et Genovefa virgo Parisiis, Brigitta vidua in Scotia, doctrinae sanctitatisque laudibus, floruere. Gabades Persarum Rex Manichaeos, quod filium eius Phatuarsan, superstitione sua imbutum, ad res novandas pellicerent, spectante Magorum Principe et Christianorum Episcopo, contractos in unum omnes exstinxit.

IUSTINIANUS.

CUm Iustinum Imperatorem in Persas aram parantem, mors praeripuisset, Iustinianus, sorore eius genitus, consensu Senatus atque exercitus Augustus, statim ad Remp. reparandam adiecit animum. Persas Mesopotamiae et Colchidi imminentes, per varios duces, Belisarium imprimis, cui comes ivit Procopius historicus, proeliis fregit attrivitque, ut mortuo Cabade, qui bellum intulerat, Cosrhoes eius filius fessus malis, pacem amplecteretur, quae muneribus invicem missis coaluit. Iudaeos quoque et Samaritanos in Palaestina rebellantes, occidione delevit.

Hinc dum novum in Africa gliscit bellum, Iustinianus Triboniano legum quidem perito, sed homini impio et avaro, ceterisque Iurisconsultis dat negotium, ut ius vetus per immensa volumina sparsum, in paucos libros certosque titulos digerant, promptuarium quibusvis litium casibus determinandis. Inde Codex, Digesta, Institutiones iuris natae, docendisque legibus Romae, Beryti et Constantinopoli instituta collegia, magno generis humani bono, nisi obscuritas legum quarundam et repugnantia alendis multorum pravis ingeniis subserviret.

Interim Antiochia, iterato quassata terrae motu, cives suis obrutos aedificiis exstinxit, ultra quadringenties mille: Constantinopoli seditio ultra triginta hominum milia absumpsit. parumque ipse Imperator ab exitio abfuit.

Etenim Hypatius, Pompeius et Probus consobrini, nepotes Anastasii Imperatoris, omni seditiosorum turba armis donisque ministratis illecta, dolis invadere tentabant imperium, ac per quinque continuos dies urbem regiam per conscios depopulati, ipsi interea ut fideles Reip. in palatio versabantur. Tandem Hypatius torque redimitus aureo, et Pompeius Comes sub veste loricatus, dum ascendunt occupare palatium, proditi trucidatique ante perdidere quam haberent imperium. In eo tumultu insignis Belisarii in Iustinianum fides enituit, qui licet ob quorundam calumnias in privatum esset redactus ordinem, tamen veteris commilitii memor, habensque in matrimonio Antoninam, sororem Theodorae, et Antoniae (quondam ex adolescentiae amoribus Iustiniano cognitae, ac deinde nuptae) ad fores venit theatri, fortissimorum globo iuvenum vallatus. Ibi repertum novum Caesarem Hypatium (Aimoinus Florianum vocat) veluti venerabundus accedit, strictoque derepente gladio obtruncat, et Iustiniano in dignitatem restituto, mox et ipse, satis iam purgato crimine, suam recipit. Procopius in carcerem trusos, ac prostridie a militibus caesos Hypatium Pompeiumque memorat.

Dum illa aguntur in Eois partibus, et Heruli nuper facti Christiani partes tuentur Iustiniani apud Constantinopolin, alii Heruli ad Thulen, id est, Norwegiam refugiunt; Africa, Hispania, Italia, Roma, Britannia, Germania, novis motibus inardescunt.

In Africa Hildericus, re adversus Mauros improspere gesta, a fratre Gilimera et regno privatur, et carceri includitur, frustra pro eo deprecante Iustiniano. Qui cum ob id arma intentaret Gilimero, ille etiam vitam captivo Hilderico ademit.

In Hispania Crothildis, Clodovaei filia, ob religionis disparitatem indigne habita apud regem Almaricum coniugem, fratres suos, Theodoricum (qui nuper Thuringos subegerat), Clodomirum et Clotarium, Francorum reges, ad ulciscendas instigat iniurias. Theodorici filius Theodobertus, pro patre defuncto iunctus patruis, in Hispaniam abit. Fugatus occiditur Almaricus, cumque eius etiam successore Theude continuatur bellum, Francorum denique clade finitum. Theudes vero a quodam palatii ministro insaniam simulante, confossus est. In Italia non tantum Gothi

a regina Amalasuenta dissidebant: sed et Pontificiae sedis usurpatores, Bonifacium et Dioscorum, incessit discordia, Dioscori morte, et Senatorum Romanorum intercessione brevi interrupta, successore Bonifacii II. Iohanne II. qui biennio insessam cathedram Agapeto ascendendam reliquit.

In Britannia Occa Cantiae Rex, auxiliares Saxonum copias in Arturum Britonum regem evocat, qui non admissi ad littora, Francorum se regi iungunt, praestitaque bello Thuringiaco forti opera, Thuringiae partes accipiunt incolendas. Certicius Australium in Anglia Saxonum rex, insulam Vectam occupavit.

Ceterum Belisario, Iustinianei exercitus Duci, praeclarius res in Africa successere. Nam Gilimer ab eo in Numidiam fugatus, Carthago recepta est XCV anno, postquam ab Genserico adempta Romanis fuerat. Inde Gilimer in monte obsessus, fameque subactus in potestatem venit Belisarii, Belisarius catenis adstrictum argenteis, triumphoque ductum exhibuit Imperatori. cum videret Iustinianum alto conspicuum throno Gilimer, irrisit mundi vanitatem, luxumque aulicum, non immemor sortis humanae, et, qua paulo ante superbierat, regiae, identidem exclamans, vanitas vanitatum et omnia vanitas. Acceptis postmodum in Galatia praediis, cum imperio aliquanto fines Orientis adversus Persas tuebatur.

Iustinianus Africam in septem provincias, tres consulares, quattuor praetorias distribuit, Belisariumque creatum consulem mittit in Siciliam, vindicaturum caedem Amalasuentae reginae, quae dudum adhuc captiva, clientelae se eius commiserat. Occupata a Belisario Sicilia, Theodahatus Agapetum, Romanum Papam, mittit Byzantium, cum Imperatore de pace acturum, qui Anthimum Patriarcham haereseos damnavit, et Menna ei substituto decessit Constantinopoli. Agapeto Theodahatus successorem dedit Silverium, ac mox ipse, expugnata a Belisario Neapoli, occisus est a suis Ravennae, socordiam eius detestantibus. Ita Consobrinae Amalasuentae poenas illati exitii dedit. Gothi regem crearunt Vitigem. At Belisarius invitatus a civibus Romam obtinuit, murosque urbis instauravit. Eius viri virtutem admirati Italiae populi, certatim in Iustiniani ditionem transierunt. Vitiges, Francorum pactus amicitias, ad centum quinquaginta milia contrahit hominum, obsidione Romam cincturus. Cui obvius, forte cum M equitibus Belisarius, singulari sua suorumque fortitudine defensus, evadit in urbem, eamque tuetur mascule adeo, ut gothorum ad XXX milia, unius diei oppugnatione interirent. Certatum est, durante obsidione per annum diesque novenos, sexagies novies: Gothi ab urbe depulsi. Exinde cum Silverium proditionis insimulatum, Iustiniani monitu in Pontiam insulam relegasset Belisarius, Vigiliumque effecisset Papam, obsidionem quidem Arimini solvit, at gothi Mediolanum deditione capiunt adiuti a Burgundis. Quicquid ibi virilis sexus erat occisum, ad trecenta milia, ut ferunt: mulieres Burgundis donatae. Tantaque exstitit fames per Italiam, cultura agrorum neglecta, ut solo Piceno L hominum milia periisse narret Procopius, nec e parvulorum carnibus abstinente matrum misericordia, et feminis clam dormit antes in viros irruentibus, ut eorum visceribus pascerentur. Quae etiam causa Francos, Theodoberto Rege iam tumultuantes in Italia, ut romanos iuxta Gothosque exturbarent, retro in Gallias compulit. Quare in angustias redactus Vitiges, Cosrhoen Persam incitat ad bellum, ne omnes in Italiam vires posset effundere Imperator. Sed nihilominus se cogitur dedere, expugnata a Belisario Ravenna, cuius tunc non minor fides in Dominum, quam virtus in hostem eluxit. Repudiato enim, quod Gothi offerebant,

Italiae imperio, revocanti se Iustiniano paruit, avecto secum Vitige, cui Gothi Transpadini Theudibaldum suffecerunt, anno post natum Christum DXLI, quo extremum Romae consulatum Flavius Basilius sine collega gessit. Theudibaldus, erectis per avaritiam Romanorum suis partibus, cum Uraiam ducem muliebri inductus contentione occidisset, vix annuo functus imperio, vicissim trucidatur. Successit Alaricus, eoque mox necato, Baduilla, cui cognomentum erat Totilae. Totilas Romanos de occupatae noctu Veronae praeda dissidentes, aggressus cum paucis exturbat, eoque casu recreatus, aperto duces proelio vincit: Belisario interim in Syria Persiaque adversus Cosrhoem proeliante, tantaque Constantinopolin vastante pestilentia, ut decem milia quottidie in rationes Libitinae venirent. Cosrhoes Antiochiam, Apamaeam, Berrhoeam, Seleuciam, captas igni deformavit. Ergo inscitia aut rapacitate Iustiniani Ducum, sollertia vero et moderatione Totilae, instauratis viribus Gothorum, recuperatur Neapolis, praesidium benigne dimittitur, incolae magna cura, ne ex gravissima fame subita esculentorum copia suffarcinati interirent, praebitis ad medicorum consilia cibariis, refocillantur, tanta militaris disciplinae observantia, ut Totilas stupratorem virginis, licet sanguine sibi iunctum, morte afficeret, eiusque omnia bona daret stupratae. Iis artibus, cum pleraque amissa recepisset, Iustinianus revocatum e Persia Belisarium rursus mittit in Italiam, sed exiguo rerum profectu, quod veterani aut dilapsi, aut contumaces, qui remanserant, essent, nec novi facile comparari possent. Itaque Totilas Urbem Romam, fame domitam, atque a quattuor Isauris proditam, intrat, murorum partem diruit, excidio abstinet, monitus a Belisario, ne vel victor propria, vel victus tandem aliena perdidisse diceretur. Urbs per aliquot dies desolata mansit; qui in ea remanserant, clementem experti sunt victorem, tunc quidem Pelagii Praesulis, antea quoque, Benedicti Monachi precibus delinitum, Deoque victoriam hanc, non Gothicae virtuti adscribentem.

Interea Iustinianus, Episcoporum implicitus controversiis, damnantium aut absolventium Origenis dogmata, ipsumque autem Origenem, ante trecentos prope annos defunctum, etiam Vigilium Papam Roma evocarat. Vigilius varius sententiae et anceps, modo damnabat Theodorum Mopsuestenum, Theodoretum et Ibam, (quos Theodorus Caesariensis, non minus, quam Origenem defunctum anathemate notandos censebat, quod fidei sanae adversa quondam scripsissent) modo eosdem ad Universale concilium differebat. Belisarius vero nactus tandem exercitum, Tarentum, Spoletum Urbemque Romanam recepit, exstructaque pro muris dirutis munitione, coepit eam defendere. Sed cum renovaret Cosrhoes bellum, quod duce indigeret virtutis spectatae atque continentiae, desertam rursus a Belisario Italiam percusat Totilas; urbe Roma, prodentibus eam rursus Isauris, potitur, eamque velut suam munit, ac commeatu invecto ibi ludos agit, eodem tempore, quo Sclavini, gens Scythica, traiecto Istro occuparunt urbes Illyriorum et Macedonum, expulsi tamen postea: Dani vero aliquot ante annis a Gallia repulsi, Frisiam invasere. Ex eorum terris pridem progressi Longobardi, rege Daniae, Suione, innumeram secum iuventutem traxerant, continua sterilitatis damna suo exilio, quam suorum pernicie relevare praeoptantem. Qui ad Pannoniae fines delati, Alboino duce, vincunt Cunimundum Gepidarum regem, tenentem Sirmium et Dalmatiae pleraque. Mox a Narsete, quem Iustinianus pro Belisario ducem Italis miserat, in auxilium vocati, egregiam navant in pugna operam, qua prostrati sunt Gothi, et paulo post Totilas, in Thuscia proelio inferior, accepto vulnere occubuit. Sic Roma Italiaque

ad Iustiniani imperium rediere, deletis etiam aut pulsis Italia Gothorum reliquiis, qui Teiam sibi regem fecerant. Teias enim ad Cumas, post anni unius principatum gravi proelio interemptus est, anno belli Gothici vicesimo secundo. Aligernus Cumani dux praesidii, cum perpenderet aut Iustiniano, aut Francis, quasi auxilio venientibus, serviendum, Narseti semet dedidit, consilio prudenti et salutari. Nam mox Franci Alemannique, cum aliquandiu Italiam persultassent, praeda sunt exuti universa; de triginta milibus tantum quinque incolumes in patriam rediere, reliqui gladio aut peste absumpti. Pacata sic demum Italia, et Cosrhoe ancipites et cruentas cum Romanis pugnas, quas Agathias libro tertio et quarto persequitur, cum pace commutante, terrae motu vastatae sunt ambae urbes regiae, Roma et Constantinopolis, pestisque secuta immensam mortalium vim rapuit. Iustinianus, posito diademate, pecunias spectaculis impendi solitas, in egenos erogavit, masculae Veneris reos punivit genitalibus, testatus etiam sacrilegis manus abscindi, quibus facinus patrare soleant. Zabergae deinde, Hunnos in Chersonesum et Graeciam immissuro, opponit Belisarium iam senem et incurvum, qui etiam tum strenue hostes repulit. Plenus autem vir gloriae, ad extremum invidiae, excellentes semper viros comitari assuetae, dentibus appetitus, quasi coniurationis particeps, carceris subiit molestias. Sed sequenti anno, re ad liquidum explorata restitutus est in integrum, incolumemque sepulcro gloriam intulit, aut potius immortalem ad superos subvexit.

Ceterum Vigilius Papa, cum Anthimum non ut promiserat, Episcopatui suo redderet, accitusque Byzantium, ad Iustinianum se voluisse ire, sed ad Diocletianum venisse, liberius eloqueretur, accepta ab adstantium quodam alapa in Basilicam confugit. Ex qua extractus, coniectusque in carcerem, post biennium, ad Narsetis monita est dimissus. Sed antequam Romam reverteretur, Syracusis calculi defecit dolore, cum iam ei Pelagius successisset. Iustinianus quintum egerat Constantionpoli concilium Universale, ubi Eutychius Byzantinus et Apollinaris Alexandrinus, cum CLXV patribus congregati, damnarunt Theodorum Mopsuestenum, Nestorii quondam magistrum, Theodoretum et Ibam; Origenistas item Didymum atque Euagrium. Hi fabulabantur, animas ante corpora exstitisse, suppliciorum infernalium finem fore, Daemones pristinam recuperaturos felicitatem, et alia id genus plura. Vigilius, etiamsi scripto interveniente Eutychio consentiret, assidere tamen illi in Synodo noluit, sed altiori collocari throno, quod antea Iohanni Papae datum noverat. Itaque confessus abstinuit, prodito nimis arrogantiae spiritu, qui quidem nimium iam Romanos praesules coeperat agitare.

At Imperator, aedificationum nimius, cum infinitis egeret pecuniis, multos facultatibus spoliavit, stipendia liberalium disciplinarum magistris olim constituta, in omnibus urbibus sustulit, quas proinde vacantibus litterarum ludis, rusticitas barbariesque implevit. Exstructo admirabili sapientiae templo (Aeterni Patris sapientia indigitabatur) in Severitarum opinionem ipse incidit imprudens, qua carnem Domini immortalem et passionum expertem, ex quo assumpta fuit, credidit. In quam cum omnes secum adductos vellet, Eutychium Constantinopolitanum Patriarcham in Cappadociam relegavit, dato ei successore Iohanne Scholastico.

Inque hac persuasione decessit, honorem se hunc Christo habere eximium ratus, expletis potentiae annis XXXVIII, mensibus VII. Eo imperante, Monachi duo telam sericam texere, allatis ex India bombycibus, monstrataque vermium generatione, Romanos docuere. Nam antea serica vestis a Persicis mercatoribus adferebatur, ignorantibus Romanis vermium telam esse, qua tantum haec mortalitas

insolescit. Occasionem praebuit David seu Adad Axumitarum Indorum rex, qui cum vicisset Homeritas, ex voto Christianismum suscepit, Episcopumque Constantinopoli petivit; cum eo Monachi in Indiam profecti.

Iustinianus festum Purificationis seu Hypapantes toto orbe celebrari iussit, quemadmodum natalitia Domini Iustinus, Dormitionem Mariae postmodum Mauritius.

Auctor est Paulus Diaconus, tricesimo primo Iustiniani anno, Constantinopolim venisse Avares, locos habitandi postulantes ab Imperatore, ac novitate spectaculi excitam universam civitatem, quod perplexa comarum prolixitate a ceteris Hunnis differrent. Illis postea Pannoniae, discedentibus in Italiam Longobardis, obtigere.

Eo tempore Procopius, Iornandes, Agathias, Marcellinus Comes, historiographi floruerunt. Dionysius Exiguus monachus tempora a Christo nato pietati convenientius supputare incepit, cum antea a Caesarum initiis aut aliis rebus gestis numerarentur. Ei suppares aetate sunt Anastasius Sinaita, Iunilius et Primasius Episcopi Africani, Procopius Gazaeus, Liberatus Archidiaconus, Arator Poeta Christianus, Priscianus Caesariensis Grammaticus.

IUSTINUS IUNIOR.

IUstinus Thrax natione, Iustiniani nepos, Imperium adeptus avunculi, urbem quidem regiam aedificiis, templa donis exornare non destitit: ac cum morbido esset corpore deditoque lasciviae, vecordia sua tantum pene afflixit Romanas ditiones, quantum eas Iustinianus aut Belisarius erexerant. Sacerdotia venumdedit, Iustino, cui par ad imperium ius erat ex cognatione, caput dempsit. Iniuriis ad conniventiam eius gliscentibus repertus est, qui praefecturam sibi deposceret urbis, tutioremque a sceleribus Rem publicam promitteret. Hic, cum citatus aliquis Senatorum ad tribunal minime compareret, sed epulis insuper adhiberetur regiis, ingressus palatium postulat ab Imperatore, ut desinat fovere iniurias ac reos statim ad poenas tradat exsolvendas delictorum. Quo impetrato, cum damnatum Senatorem plagis iussisset affici, alios severitate exempli perterruit. Traditur tamen et Iustinianum Prasinae in urbibus factioni, ad scelerum usque impunitatem, impensius indulsisse. Unde ea consuetudo grassandi in alios incrementa sumpserat. Ceterum Iustinus Narsetem liberatorem Italiae, a Romanis accusatum, quod tetrior ipse Dominus, quam Gothi, foret, exautoravit, submisso in locum eius Longino, qui primus Ravennae Exarchus dictus est. Aucta verbis ignominia, Sophia Augusta Narsen ut Eunuchum, ad pensum in Gynaeceo absolvendum revocare ausa est. Qua ille irritatus contumelia, versa in furorem ira, telam minatur se exorsurum, quam neque ipsa, neque maritus eius retexerent. Neque segniorem se deinceps praestitit in perdenda Italia, quam ante in liberanda fuerat. Cum enim perspectam haberet Longobardorum vim, in Subigendis bello Gothis, victisque Gepidis, ad Alboinum regem eorum mittit, qui paupertina Pannoniae rura deserere, et in Italiam solo uberem eum hortarentur transire. Qui monita non aspernatus, adiunctis sibi Saxonibus aliarumque gentium non paucis, cum omnibus Longobardorum familiis commigravit in Italiam. Tradita Hunnis Pannonia, ea lege tamen, ut si minus feliciter caderent consulta haec, veteres reciperet sedes. Hunni et Avares regnum Gepidarum penitus exstinxerunt. Sigibertus Francorum Rex, cum desertas Saxonum terras pervasisset, novis eas Suevorum coloniis implevit. Novorum hospitum adventum armatae in caelo acies, alique ostenta mortalibus portenderant. Narses, tantae tempestatis Italiae concitor, relicta urbe Romana, Neapolin concessit. Quem subsecutus Papa Iohannes III, qui Pelagio successerat, ut

Romam rediret exoravit. Sed ambo post aliquantum temporis defuncti, Italiam Barbaris dimisere lacerandam.

Etenim Alboinus, occupata promo impetu Cisalpina Gallia, Longobardiae ei nomen intulit, unde postmodum corrupto, ut solet fieri, vocabulo, Lombardia est appellata. Difficillima ei Ticini expugnatio fuit. Urbem toto triennio et sex mensibus obsessam cepit tandem, regnique ibi sedem constituit: cui deinde Papiae nomen inditum. Ducatus facti tres sunt, Unus Foro-Iulianus in aditu Italiae: alter Spoleti, media fere terra: Tertius deinde Beneventi, ad inferiorem Italiam regendam. Sed insperatam Alboini felicitatem, quarto regni anno barbara eius temulentia corrupti. Occiderat proelio ante annos plures Gepidarum Regem Cunimundum, ac defuncta coniuge sua (ea Clotharii, Francorum regis filia fuerat) Rosimundam perempti hostis filiam, matrimonio adsciverat. Ei cum, apud Veronam, in convivio poculum propinasset, quod e soceri crandio confecerat, iuberetque reginam laetanter bibere cum patre suo, ex rei indignitate altum cordi eius dolorem impressit. Ardens ira mulier, patris sui necem mariti cogitat caede ulcisci, initoque cum armigero regis Helmiche consilio, prostituit, ei et Peredioni, viro bellicosissimo, corpus suum, eoque pudicitiae pretio percussores Alboino emercatur. Sic Alboinus, qui per tot hostium strages incolumis iverat, in cubiculo suo, dum meridiano indulget somno, foeda morte occubuit. Helmiches, frustra spe regni agitata, cum Rosimunda adultera ad Longinum Exarchum profugit. Illa novis sollicitata amoribus, oblato veneni poculo, paulo post interemit Helmichen, balneo forte egressum. Sed antequam concideret, animadversa fraude, Rosimundam evaginato super eam gladio, quod reliquum erat, bibere coegit. Ita DEI omnipotentis iudicio Alboinus Cunimundo, Rosimunda marito, Helmiches Domino interfecto, meritas exitii poenas exsolverunt. Post Alboinum, cum Clephus Longobardorum nobilissimus, sesqui annuo principatu, multos Romanorum, potentia aut natalibus claros, gladio aut exiliis punivisset, servuli cuiusdam sui gladio iugulatur. Longobardi, ut quondam habuerant, duces iterum pro regibus sibi crearunt. Hi non tantum Italiam late subegerunt, sed et in Galliam excurrendo, multas ei attulerunt clades. nec minoribus repulsi, decennium Rem publ. tenuere.

Eodem ferme tempore Cantabria a Visigothis, Leovigildi regis Ariani ductu, (Athanathildi is erat filius) subacta, Suevi debellantur, atque a Gothis late potitis Hispania, Toleti sedes regni figitur.

Sub haec Iustinus, retentis auri quingentis libris pro stipendio dari Cosrhoae solitis, armatoque in Parthos Aretha Aethiopum Rege, ac receptis in fidem maioris Armeniae incolis, Persicam solvit pacem. Acerrimo tunc proelio cum Persis conflixit Martianus, dux Caesariani exercitus, vicitque et obsedit Nisibin. Sed breve gaudium fuit moti temere tumultus. Cum enim Iustinus, ignavorum more domi gloriabundus, Nisibin pro capta haberet, nec Gregorii Antiocheni litteris, Persarum vim referentibus, haberet fidem, Martiano fortissimo viro, Acaciam sui ingenii ducem substituit. Martianum subito exautoratum videns exercitus, invito Iustino obsidionem solvit, castrisque desertis dilapsus est. Qua occasione arrepta, Hormisdas, Cosrhoae illius Magnis filius, misso Ardamane cum novis copiis, longe lateque vastavit Orientem, et Sophiam Iustini coniugem ad pacem petendam adegit. Nam superbia in maerorem versa nimium, Iustinus contraxit phrenitidem, e qua restitutus aliquantisper, de consilio Sophiae Augustae, Tiberium excubitorum comitem creavit successorem, mandans ei publice; ut DEUM rite coleret, subditis bene praeesset, oppressis ferret opem, militarium avaritiam coerceret,

purpura neutiquam intumesceret, divitibus praestaret securitatem suis fruendi opibus, nihil habentibus daret. Imperatricem, benignam antea Dominam, convenienti honore afficeret. Ita non sine planctu vitae insipienter actae decessit, melior auri custos, quam imperii, meliorque monitor quam Imperator, actis potentiae annis XIII. Venantius Fortunatus, Episcopus Pictaviensis et Poeta, Childerico Francorum regi et Gelesuintae Athanagildis filiae epithalamium cecinit. Gallia fratrum inter se regum armis collisa, multas clades perpessa.

TIBERIUS II.

TIberius Iustino adhuc superstiti consors imperii, iustus, prudens, munificentia in pauperes et bellorum felicitate inclitus bene gessit labefactum a decessore imperium. Increpante prodigalitatem eius Sophia Augusta, non defuturam, dixit, fisco pecuniam, quo ad ipse Christi secutus praecepta, in caelo thesauros colligeret, egenorum fovendo defectus. Igitur de improviso locupletissimos thesauros reperit. Cum tabulam marmoream cruce insignitam tolli de pavimento iussisset, ne pedibus conculcaretur, defossa invenit multa auri talenta. Advenit et senex ex Italia, immensas Narsetis opes suae commendatas fidei indicans, quibus e terra erutis, clarius Tiberii in pauperes munificentia eluxit. Ita abrumpens peccata eleemosynis, Deumque propitians precibus fidei, nihil mirum, si feliciter hostiles repulit incursiones. Misso enim in Persas, Armeniam ingressos, exercitu, Iustiniano duce, potentissime eos devicit, praeclara ex hostibus praeda capta, recuperatisque omnibus, quae sub Iustiniano et Iustino erant amissa; Cosrhoes rei male gestae perculsus dolore, senex admodum decessit, scripta lege, ne quis rex Persarum deinceps Romanis bellum faceret. Tiberius Mauritium Cappadocem, cuius fortitudo et fides enituerat Persico bello, generum sibi cooptavit. Quin et captivis impertiendam ratus benignitatem, egregie ornatos domum remisit gratis. Fame etiam laborantibus Romanis eaque urgente, ad Longobardos magno deficientibus numero, ab Aegyptio ingentem frumenti submisit copiam, depulsaque inopia obsidionem elusit barbarorum. Pelagius II. Papa Gregorium Diaconum ablegavit ad Tiberium, consecrationem inscio Imperatore in urbe obsessa factam purgaturum. Ea legatione et Commentarios in Iobum orsus est Gregorius, et Eutychium Constantinopolitanum de corporum resurrectione, Origenica sectantem deliria, saniorem ad sententiam reduxit.

Ceterum Tiberius, ante acceptum Imperium, a Iustino adversus Avares missus, qui a Vicinis Turcis exagitati, e Scythia superiori erant transgressi Caucasum, et ripas Istri occupaverant, Sirmioque iam urbi imminebant, poene captus fuisset, non ferentibus Barbarorum vim Romanis militibus, nisi miranda DEI benignitate evasisset. Composita cum iis pace, Caganus rex Avarum petiit fabros a Tiberio Imperatore, qui balneas ei Romano ritu construerent, sed missos in Danubio facere pontem coegit, quo transito Romanas ipse provincias securius popularetur. Sub haec Tiberius, contracta e praecocium mororum esu tabe, decessit, cum per se solum, annos IV, cum Iustino triennium et menses XI, imperium tenuisset. Mauritium publice egregiis ad bene imperandum monitis instruxit, cum sceptrum non immoderatae potestatis, sed splendidae potius servitutis habendum insigne diceret.

MAURITIUS.

SUccessit Mauritius, vir strenuus, gravis, calumniarum contemptor, temperans, ingeniosus, qui Constantinam Tiberii filiam habebat in matrimonio, et Persico bello Alamundarum Saracenum ceperat, quem in Siciliam relegavit.

Maxima illi cum Persis et Avaribus bella fuere.

Caganus Avarum Rex, subacto Sirmio, insigni Pannoniae urbe, et annuo a Romanis stipendio elatus, patientia Mauritii abutebatur, nec saturari se passus indulgentissimo eius obsequio, tandem Sclavinos ad populationes Romanorum finium excitabat, qui ad longum usque murum progressi, ductu Commentioli, quem Mauritius copiis instruxerat, cesserunt captivis praedaque omni Romanis recuperata. Inde Mauritius Philippicum, desponsa ei sorore, in Persas misit, quorum rex Hormisda legem patris aspernatus, bellum in Romanos nequaquam deponebat. Augebant ei animos Romani exercitus, qui Prisco duce ob insolentiam reiecto, Germanum sibi privata auctoritate invitum praeferebant. Quo acie superante Persas, multis tandem precibus obtinuit, magnaque eloquentia Episcopus Gregorius, ut Mauritio parerent legiones, ac Philippicum susciperent ducem. itaque Philippicus validis in Mediam Persiamque expeditionibus rem Romanam feliciter gessit, nisi quod prodita Persis Martyropoli a Sitta Decurione, successor missus est Philippico Commentiolus, qui fugatis ad Martyropolin Persis ingentium calamitatum occasionem praebuit. Cum enim Hormisda ducem suum Baram, post expugnatos Turcas, stipendiarios sibi factos, in Lazicam et Colchidem ablegasset, eumque ibi Romanus, Mauritii praetor, gravi affecisset clade, vestem Barae muliebris ludibrii causa misit, eumque ducatu privavit. Batas non ferens contumeliam, componit litteras velut ad omnes exercitus scriptas, quibus Hormisda eis mollitiem exprobrabat, stipendioque militum sueto non parum detrahebat. Quibus velut ab Rege profectis iniuriis irritati Persae in Barae verba iurant, ac Bynodoes illustrium unus, quem Hormisda in vinculis habebat, a Basta fratre liberatus, catenas inicit regi, collectoque Persarum senatu, ob crudelitatem, ob mota temere bella, alique scelera, indignum regno pronuntiat. Ergo interfectis eius uxore et filio, quem successorem destinaverat, Cosrhoem patri invisum constituunt Regem: Hormisdam privatum luminibus carceri includunt. Cosrhoes aliquantisper benignissime habito patre, cum perpetuis eius maledictis laceraretur, tandem fustibus eum curavit occidi, eoque facinore sibi totius gentis odium peperit. Quamobrem desertus a suis, ad Baram declinantibus, admisso equo quam celerrime in Romanorum se castra recepit. Receptus est a Probo Patricio, ac commendatur Mauritio Caes. iubente ipso per Narseten ducem debellatur Baras, Cosrhoes in regnum reductus est. Ceciderunt multa Persarum milia, sex milia capit, quos omnes Cosrhoes occidit, demptis Turcis qui Byzantium ad Imperatorem sunt missi. Horum supercilia in crucis formam composita, atramentoque fuisse illita narrant, quod eo insigni, ex Christiani cuiusdam persuasione suscepto, famem diram effugissent. Sed posito tandem bello, profunda Orientem pax occupavit, anno Mauritii octavo. Cosrhoes restitutionem suam Sergio Martyri acceptam retulit, opinionibus Christianorum parum sanis Antiochiae delibutus. At cum Cagano Avarum rege continuum fere bellum Mauritio fuit, ancipiti utrinque fortuna gestum, crebrisque interpellatum indutiis, sed quae ob Sclavinorum depraedationes facile dissolvebantur. Decimo imperii sui anno stratagemate eum depulit Thracia Mauritius. Fictis enim ad Priscum Praetorem litteris, ut Zurulum constanter tueretur, quoniam in ditiones Avarum classis esset ab se missa, ad eos effusissime populandos. Caganus interceptis tabellis fidem adhibens, festinanter ad sua rediit. Sexennio proximo cum Sclavinis certatum, ac vix compressus Caganus ne universis copiis Sclavinorum ulcisceretur clades. Decimo sexto anno eum irritavit praetor Priscus, Sigidunum repetens, ideoque Caganus

XI. Dalmatiae civitates depopulatus est, ac Diriziperam Thraciae occupavit. Cum autem mauritius succenseret legionibus, quod stipendii partes aliquas armis ac veste sibi persolvi abnuerent, Commentioli ducis artibus effecit, ut plurimos militum caperet Caganus. Iamque habebat XII milia Romanorum Barbarus, ac dimidium saltem numisma in singula capita petebat, fractus animo, quod pestifera lues uno die septem eius filios absumpsisset. Sed surdas Mauritii aures pulsavit, seu odio, seu avaritia spernentis tot iacturam militum: Qua re asperatus vehementer Caganus, omnes occidione occidit, ac pactus L aureorum milia in Pannoniam remeavit. Mauritius Commentiolum ex eo proditionis accusatum absolvit, petitusque ob id lapidibus a Byzantinis, supplicio affecit auctores contumeliae, renovatoque Avarum bello, ingentibus potitur victoriis. Sed paulo post cum Theodosii filii, quem Caesarem nuncupaverat, nuptias peregisset, Monachus quidam strictum circumferens gladium, per plateas exclamavit, Mauritium brevi gladio periturum. In Nilo fl. species hominum aquatilium apparuere, et cometa maximus multis diebus luxit. Quare cum preces pro se fieri iussisset Imperator, ut peccatorum suorum in hoc saeculo poenas penderet, visus est sibi in somnis ante tribunal Christi positus interrogari, ubi vis reddam tibi, in hoc, an futuro saeculo? Respondit ilico, Amator hominum Domine et iudex iuste, hic, non illo saeculo; traditusque est divino iudicio cum uxore et liberis Phocae militi. Expergefactus Imperator extemplo advocat Philippicum, suspectum sibi antea insidiarum, ac deprecatus culpam quaerit, an sciant aliquem inter agmina Phocam militem. Regerente illo, esse iuvenem eo nomine, temerarium quidem, sed timidum, adiecit Mauritius: Si timidus, et Homicida. Hic Phocas cum strator fuisset Prisci Patricii, Centurionis nuper locum adeptus contradixerat cumprimis imperio Mauritii, stipendia mutare volentis. Ergo cum iterum parcius rigidiusque haberet exercitum Imperator, iuberetque in hostili Sclavinorum solo hibernare, atque exinde commeatum et annonam petere, coorata seditione, Phocas de more in clypeum sublatus salutatur Imperator, ac petrus frater Mauritii, qui copiis praeerat, in fugam agitur. Accedunt et civiles turbae, Constantinopolitanis Theodosium, aut socerum eius Germanum, ad imperium deposcentibus. Mauritius castigato filio, dum Germanum e templo, quo confugerat, extrahere nititur, accensa acrius seditione pellitur urbe; ubi dissidentibus Veneta et Prasina factionibus, Phocas a Prasinis recipitur, praestitoque iureiurando, se nihil novaturum in fide, a Cyriaco Patriarcha coronatur. Sed quinto die, exclamante factione altera, vivere adhuc Mauritium, in necem eius commovetur tyrannus, retractumque e fuga Imperatorem cum quinque filiis ac tribus filiabus, ipsaque Augusta Constantina, Tiberii filia gladio percussit Chalcedone; Augusta tamen et filiae tunc templi asylo servatae, quinto demum post anno decollatae sunt. Spectato suorum exitio, Mauritius hanc eximiae patientiae ac humilitatis vocem protulit, Iustus ex Domine, et recta sunt iudicia tua. Cumque filiolum eius minimum suffurata nutrix, suum pro eo offerret ad necem, non est passus, necatusque Caesaris infans omnibus excivit lacrimas, Ita ob avaritiam periit, cetera eximius Imperator, adversa laudabilior fortuna, quam prospera, cum gessisset imperium annis XX.

Roma Italiaque eo regnante variis laborarunt calamitatibus. Saxones quidem, intolerantes Longobardici imperii, pristinas in Germania sedes repetiverunt; quas cum tenerent Suevi, maiorique parte ultro cedere vellent, illi, ut plane expellerent Suevos, armis congressi cum iis, ultra XX milia occubuerunt.

At Longobardi, post decennale ducum regimen, ultro sibi regem crearunt filium Clephonis Antharit, augendaeque dignitati Flavium cognominarunt, Romanorum id nobilissimorum nomen esse edocti. Atque ut novus Rex statum tueretur decentius, dimidiam ei bonorum suorum partem sunt largiti: ipse Theudolindam, Baioariae Principis filiam, uxorem duxit. Sed Mauritius, conducto in eum Childeberto Francorum rege, ad summam sane rei profecit nihil, nisi quod variis turbis Longobardiam implicuit. Ingens tunc fuit in Italia aquarum diluvium, Romae etiam muros supergrediente Tiberi, ac magno Dracone per urbem mediam in mare descendente, secuta est inundationem pestis inguinaria, quae et Papam Pelagium absumpsit. Ac narrat Euagrius, teterrimam pestilentiam ad 52 annos, modo saevius, modo mitius, totius orbis peragrasse provincias, qua et ipse sit conflictatus, ac suorum amiserit non paucos. Ea in calamitate cum sufficiendus esset successor Pelagio, Gregorius (quem appellarunt Magnum) litteras ad Mauritium Imp. dedit, ne electioni suae consentiret. Sed substitutis, a Praefecto urbis Epistolis, quibus confirmatio electionis petebatur, invito honor est impositus, quem tanto maiori devotione gessit, quanti minori eum ambitione sumpserat. Litaniis depellere morbum instituit, in septem coetus distributa civitate, cum inter ipsas deprecationes intra horam octoginta homines spiritum exhalarent.

Gregorius in pauperes munificus, divinum cultum Caeremoniis, novis canticorum formulis et stationibus auxit.

Anglorum nationem iam ad CL annos in Britannia dominantem, missis Augustino, Mellito, Ioanne, aliisque monachis, ad Christianam fidem perduxit. Cum Ioannes Ieiunator, ac Cyriacus deinde, Patriarchae Byzantini, Oecumenici vellent appellari, Gregorius eam esse Antichristi ambitionem iudicavit, et dato uni Episcopi Universalis titulo, reliquos Sacerdotes honore debito privari.

Hispania fere omni potitus, exstincta Suevorum post annos CXXVI dominatione, Leuvigildus Visigothorum Rex, filium Herminigildum, Catholica fide a Leandro Hispalensi Episcopo imbutum, securi, ipsis in Paschalibus feriis, percussit. Sed paulo post exstinctus ipse, et paenitens sceleris, Ricaredum habuit filium successorem, qui Arianam in Hispania luem discussit, ac Catholici Regis obtinuit nomen, bello iuxta ac pace inclitus. Francis enim ob sororem suorum Regum, Herminigildo olim nuptam, cum sexaginta milibus armatorum in Hispaniam irruentibus, misso Claudio duce adversus eos, glorioso triumphavit eventu, nec ullo unquam in Hispaniis Gothorum maior victoria exstitit. Ricaredus tantae humanitatis ac modestiae laudatur, ut malos quoque in amorem et reverentiam sui traxerit. XV regni anno Toleti decessit.

Hac tempestate. Euagrius Scholasticus historiam Ecclesiae ad mauritii Imperatoris annum XII pertexuit; Gregorius Turonensis Francorum res, non sine fabularum fermento, sicut et Gregorius Papa sui temporis miracula exposuit, de moribus pie satis, de fide pro eius saeculi superstitione multa disserentes. Ac tanta passim eruditionis inopia valescebat, ut nec Gregorius, Doctorum sui temporis clarissimus, Graece, nec Constantinopoli fere quisquam tantum Latine sciret, ut Romano sermone dictata, in Graecum bene transfunderet.

Antiochia sexagesimo et uno post extremum terrae motum anno iterum quassata, LX civium M perdidit. Gregorius Civitatis Episcopus, collapso post eius egressum statim tecto, in quo morabatur, divino favore servatus est.

PHOCAS.

PHocas Tyrannus verius quam Imperator, ut acquisivit potestatem, ita gessit, crudelitate, temulentia, fraudibus, nequitia nobilitatus apud posteros. Cosrhoes, Mauritii interfecti amicus, ob caedem amici iniquam, parricidae bellum intulit. In eum missus Narses, a Phocae descivit imperio, victorque iam Germani, quem ei Phocas successorem dederat, ac celebris apud Persas victoriis, a fratre Tyranni Comentiolo iuramentis inductus est, ut fidei se Phocae traderet. Sed Phocas, contempta iurisiurandi religione, fortissimum virum, cum Constantinopolin venisset, vivum incendit. Interfecit et cognatos omnes Mauritii, praeter Philippicum, monasticen amplexum. Nec Commentiolus Thraciae Praetor evasit exitium, iamque id ipsum priscus timebat Patricius, cui Phocas Domnentiam iunxerat filiam. Peractis enim splendide nuptiis, cum signa Prisci ac Domnentiae, Tyranni essent statuis pari columnarum ordine copulata, indignissime rem Phocas accepit.

Gregorius Papa Phocae de imperio gratulari sustinuit, alteroque eius anno morte avocatus, Sabiniano reliquit sedem avaritia et tenacitate infami, cui post sesquiannum successit Bonifacius III. Hic contendit a Phoca, ut sedem Romanam caput omnium Ecclesiarum constitueret. Eo enim saeculo Constantinopolitana Ecclesia parem sibi cum Romana honorem vendicabat, atque haud dubium in Oriente tenebat primatum. Sed annuit Tyrannus ambitiosis Papae postulatis, gnarus quanti referret in italia Pontificum amicitia niti. Sed Bonifacio III, post VIII menses ac dies XII, vita functo, eiusdem nominis IV suscepit gradum, et ex Pantheo, omnibus quondam diis Romanorum sacrato templo omnium Sanctorum et Mariae virginis Rotundae Basilicam effecit, eiusdem indultu Phocae, commutata in melius, non abolita superstitione.

Dum ita Romano insultatur Imperio, Persae Syriam, Phoeniciam, Palaestinam subigunt; Cappadociam, Paphlagoniam et Galatiam vastant excursionibus; populabundi Chalcedonem usque procurrunt. In Europa Avares persultant Thraciam, ac Romanae legiones utrobique occidione occiduntur.

Super haec omnia pestis humani generis Phocas, cum nescio quid populi in eius temulentiam cavillarentur, furore percitus multos necavit, alios mutilavit, aut demersit mari: aliquos praetorio inclusit, quo a multitudine incenso captivi diffugere. Iudaei quoque Antiochiae, excitata seditione, complures Christianorum, interque eos Anastasium Patriarcham trucidarunt, cadaver Antistitis in foro cremarunt publice. Ea ob facinora aut capite aut genitalibus puniti sunt, anno Phocae septimo.

Verum ut nulla tyrannis vel quieta est vel diuturna, Heraclius Africae Dux, a Prisco et Gregora patriciis adiutus, ea pacta iniit, ut qui praevenisset ex iis Phocam, imperio frueretur. Praevenit Heraclii filius Heraclius, ac navali superior pugna, urbe regia potitur. Photius vir illustris cuius coniugem Phocas stupraverat, occupata regia, solio eum deturbat, vinctumque exhibet Heraclio. Dicente Heraclio, Itane miser administrasti Rem publ.? amens dolore Phocas, ac fortunae praesentis oblitus, Tu vero, inquit, melius eam administrabis? ob quod dictum calcibus in eum insiliit Heraclius, detractisque ob multorum uxores adulteratas, virilibus, aereo eum camino exurit, anno tyrannidis VIII. Ex universo Phocae exercitu, qui per seditionem eum creaverat Imperatorem, duo tantum milites supererant: reliquos varia mortis via perdiderat magistratuum vindex Deus.

Nec minus in femina apparuit iudicii divini specimen. Caganus, id est, Rex Avarum, immensa cum multitudine incursans Longobardiam, occiso cum copiis Gisulpho duce, qui Agilulpho Regi suberat, Foroiulium arto

premebat obsidio. Hic dum lustrat munitiones, a Romilda Gisulphi coniuge visus, impudicos eius oculos pulchritudine ac aetatis flore capit, proditione urbem obtinet, proditrice matrimonium eius pacta. Ad hunc modum multa Longobardorum agmina servitute, aut vita sua, unis emunt mulieris voluptatem. At Caganus, nefariam Romildae perosus libidinem, una ei nocte, quod promiserat, exsolvit, de cetero cum militibus tradidisset polluendam, postremo transfixam palo interemit. Filiae Romildae matris dissimiles, arte conservarunt pudicitiam. Nam pullorum carnes mammis substratas, calore corporis putrefecerunt, eoque foetore abegerunt milites, omnes ob id Longobardas pro foetidis exsecrantes. Earum altera deinde Alemanorum Regi, altera Baioariae Principi nupta, egregia custoditae pudicitiae praemia habuerunt. Agilulphus Longobardorum Rex, Theudolindae iudicio allectus, in matrimonio iuxta ac regno Anthari successit, ac coniugis impulsu, quam Gregorius Papa libris litterisque instruxerat, catholica religione imbuit Longobardiam. In Hispania Vittericus, qui Liuvam Recaredi filium occiderat, id quod fecerat suo Regi, est passus, septimoque regni anno inter epulas a suis caesus occubuit. Eum Gindemanus bienni, inde Sisebutus octenni imperio est secutus. Hoc tempore Sclavini qui et Winidi, durum et flagitiosum Hunnorum Avarumque (qui postea Hungari uno nomine dicti sunt) imperium excusserunt, sumpto Rege Samone, negotiatore Franco, cuius auxilio Hunnos acie superaverant.

Iohannes Grammaticus, dictus Philoponus, Monophysitarum haeresin instauravit, Tritheitarum condidit, refutatus a Leontio Monacho et Georgio Pisida. Iacobus Syrus, ob tenuitatem vocatus Zanzalus, Armeniam Syriamque Severiani et Eutychiani implevit dogmatis: ex eo Iacobitae dicti.

HERACLIUS.

HEraclius dissolutam tyrannide Rem publicam, egregie sed lente resarsit. Comperto Cosrhoem Christiano nomini infestum, imperio illudere, et Avares Europam depraedari, cum maxima laboraret militum inopia, legationibus tentavit pacem componere. Sed cum nullum effusioni sanguinis modum statuerent hostes, confidenter, quantiscumque in unum contractis copiis, contraivit. Tardius illud factum, quam res postulabat. Nam cum primo Heraclii anno usque Antiochiam processissent Persae, altero expugnarunt Caesaream Cappadociae, tertio etiam Saraceni Syriam incursarunt, quarto Damascus venit in potestatem Cosrhois, quinto Palaestina et Ierosolyma, dicente Cosrhoe, numquam se parsurum Christianis, nisi crucifixum inficiati, Solem adorarent. Morabatur interim heraclium Caganus Avarum perfidus, pacem saepe bello mutans, Cosrhoes, expugnata Ierosolyma, infinitam Christianorum multitudinem perdidit. Fertur, Iudaeos vili pretio commercatos sanguinem Christianorum, ad XC milia captivorum occidisse. pretiosum crucis lignum, et Zacharias urbis Episcopus, captivitatem subiere Persicam. Anno Heraclii sexto protulerunt Persae arma in Aegyptum, captaque Alexandria, totam Aegyptum, et Libyam, usque ad Aethiopes subegerunt, ditatique immensa praeda ad suos remearunt fines. Septimo anno capta a Persis Carthago, Heraclium adhuc Cagano fatigante et praedae habente Thraciam, Ioanne etiam Lemigio, Smaragdi successore, et deinde Eleutherio Exarchis, per Italiam tyrannidi inhiantibus, militumque coniuratione interemptis. Hasce tantas calamitates attraxerat imperio Phocas, quod indignissima Mauritii caede et filiorum eius efferasset animum Cosrhois, Christianis interim plerisque verbum divinum ac ius fasque omne conculcantibus. Ne tamen ludibrio esset hostibus

nomen Christianum, indutus tandem zelo Dei Heraclius, composita quomodocumque pace Avarum, exercitus Europaeos in Asiam transtulit, ac detracto etiam templi auro, quod daret militibus, profectus est in Persas. Hortatus suos ut memores Dei ac iniuriarum, quas Barbari intulissent cultoribus eius, pietatem iustitiamque sectarentur, improvisus Armeniam intravit, coactumque pugnare Sarbarum ducem hostilis exercitus, acie devicit, et castris exuit. Reversus XIII anno Imperii, penetrata interiori Perside, variis proeliis multa Persarum milia orco demisit, lucos eorum cum igni, quem colebant, sacro evertit, et in obvia quaeque ferro et igni grassatus est. Tanta eum captivorum copia onerabat, ut cum in Albania hibernaret, L milia laxatis vinculis abire sineret libera.

In hoc tempus, annum scilicet Domini DC XXIII incidit manifestatio pseudoprophetae Mahumedis Saraceni. Hic cum pauper esset et orphanus, ad cognatam suam praedivitem, nomine Chadigam, primo ut mercenarius, deinde ut sponsus se applicuit, perque eam nactus est divitias vix speratas. Chadiga cum aegre ferret maritum morbo vexari epileptico, specioso eius mendacio est decepta, fingentis apparere sibi Gabrielem Archangelum, cuius consternatus aspectu, mente defecta concidat. Id mendacii Sergius monachus ob Nestorianam haeresin Byzantio pulsus, audacter firmabat, cuius adiutu et Iudaici cuiusdam impostoris, novae prodierunt revelationes, quibus honoratur quidem Mariae filius, ut Propheta magnus et lux gentium, sed Deus esse aut Dei filius negatur. Infideles appellantur, qui crucifixum colunt, et qui sanctam Trinitatem credunt; Laudatur circumcisio, licentia datur utendi uxoribus quibuslibet: E Christianismo, Iudaismo, Ethnicismo inusitatum religionis chaos struitur, illaqueandis indoctis et simplicibus, ac deliniendis voluptatum sectatoribus aptum. Mecha urbe pulsus metu civium suorum Mahumedes, ab Heraclio petiit habitandi locum, et anno eius XV, ut habet Diaconus, Arabaum Princeps coepit haberi.

Cosrhoes tunc furens, quod premeretur ab Heraclio, expilavit templa suae ditionis Christianorum, coegitque eos Nestorianismum, qui iam ante Armenios tenebat et Georgianos, amplecti. Atque ut undique circumdaret bello Caesarem, missis ad Avares, Bulgaros, Gepidas et Sclavinos nuntiis, paciscitur cum eis de invadenda Constantinopoli. Id cum gnarum esset Heraclio, partitus et ipse copias, in auxilium vocat Turcas, quos Chazaros nominabant, ad XL milia Obsidetur ergo ann. Christi DC XXVI. ab infinitis Barbarorum copiis Byzantium, sed miro DEI favore, post decem dies ignominiosa fuga dissipantur: Solus persarum Dux Sarbarus Chalcedonis obsidioni inhaerescit. At Turcae auxiliares, cum non ferrent crebros Persarum insultus, sensim sunt dilapsi, heraclius eo magis ad fiduciam animatos milites, ad Niniven usque deduxit, acerrimoque proelio fusis hostibus, Razate etiam duce et multis Principibus interfectis, ferias natalitias egit in Assyria. Cosrhoes semet inclusit Seleuciae, ac misso Sparthario ad Chardarigam, collegam apud Chalcedonem Sarbari, ut eum interficeret, quasi cum Heraclio sentientem, implevit confusionis Persas. Comprehenso enim a Romanis internuntio ac re vulgata, Heraclius offert pacem Cosrhoi: Hanc cum repudiaret Tyrannus, facile auxit Caesar in maius eius odium. Gundabundas Sarbari Chiliarchus transfugit ad Romanos ac plerique duces Syroi se applicarunt primogenito tyranni, quem ille privare hereditate, ac Merdasen, Syra uxore genitum, diademate ornare constituerat. Convenit ergo inter Heraclium et Syroen de pace, si captivi et adempta loca restituerentur. Syroes Rex lectus, subito oppressit patrem fugientique catenas iniecit. Congestis

deinde auri et gemmarum acervis: Ob haec, inquit captivo, Romanos in Persas concitastit, tantumque fudisti sanguinis: Fruere ergo divitiis tuis. Sic fame maceratum ad dies quinque Cosrhoen, cum prius Merdasen, quem regno destinaverat, aliosque filios in conspectu eius iugulasset, tandem sagittis configi Syroes iussit. Dignum vastatore mundi exitium, ut qui in Romanos, a quibus regnum receperat, tam ingratus exstitisset, ab eo vita pariter ac regno privaretur, qui suam ipsi vitam deberet. Restitutis utrinque captivis, et quae bello occupata fuerant, lignum quoque crucis et Zacharias Praesul Ierosolymam redierunt; septimoque anno Imperator triumphabundus de victis Persis, partaque pace, Constantinopolin introivit.

Ceterum ut erat aliis disciplinis liberalibus, ita et Astronomiae addictior Heraclius, comperisse per Astrologos dicitur, imperium suum a circumcisa gente vastandum: Ratus ergo Iudaeos designari, cogit eos abiurare perfidiam, et Christiana sacra suscipere, reluctantes undique eicit, vetans quoque eis, intra tria milliaria appropinquare Hierosolymae. Id ipsum Sisebutus in Hispania, et Dagobertus Francorum in Gallia rex, in Iudaeos statuerunt, quem zelum vocat Dei Isidorus, sed non secundum scientiam. Iudaeorum sane aliqui Mahumedi se aggregabant, messiam hucn esse suum rati, sed cum camelo eum vesci vidissent, retrocesserunt; Mahumedes in nonum annum propagata ferro et fraudibus ditione sua, constitutisque quattuor Amiris ad expugnandos Christianos, dolo uxorum suarum periit, ann. Heraclii XXII, Christi DC XXXII. Quo tempore et Suintilla Gothorum in Hispania rex, qui primus pulsis undique Romanis, tota Hispania potitus fuerat, a Sisenando regno deiectus est.

Obiit tunc etiam Lotharius Francorum rex, qui Brunichildem reginam, Chilperici matrem, quod perpetua discordiarum semina sparsisset inter reges Franciae, ac decem reges suis machinationibus peremisset, altero pede et brachio mutilavit, religatamque ad equae indomitae caudam, membratim discerpi fecit. Lothario Dagobertus in Austrasia, Neustria et Burgundia, Aribertus alter filius in Aquitania successit.

Porro Amirae Mahumetici volentes irruere in Arabicum castellum, a Theodoro Begario repelluntur: tres eorum cadunt, quartus aufugit, Chalegus nomine. Frenari sic potuisset licentia praedonum, ni successum eis praebuisset Spadonis cuiusdam Romani importunitas, qui militibus, eremos illas tuentibus, iussus stipendium persolvere, per ludibrium Saracenos canes appellavit portioneque eos sua fraudavit. Hac enim ignominia exacerbati milites, assuetam latrociniis Saracenorum gentem in rebellionem propellunt, ac duce Abubecher, cognato Mahumetis, occupant regiones Gazae, ac Sinae montis aditus, frustra obnitente praefecto Caesareae Palaestinae, rarumque in multos praedones militem armante. Defuncto post biennium Abubechero, Principatum sumit Homar, statimque aggressus Arabiam, Bosram urbem capit, Theodorum Heraclii fratrem Edessam usque fugat. Heraclius duos opponit Saracenis duces, Theodorum Sacellarium, et Bahanem, instructos XL millium exercitu; Sed cum Sacellarii agmina vicissent Saraceni, Bahanes a suis renuntiatur Augustus. Quamobrem desertus a Sacellario, vento etiam proeliantium Romanorum ora pulveris implente, in angustias cogitur Bahanes, caediturque a Saracenis; Homar Damascum et mox Phoeniciam occupat. Hinc in Aegyptum profert arma, eamque tributo subdit. Anno Heraclii XXVI aciem dirigit adversus Hierosolymam, obsessamque biennio capit, cum Sophronio Episcopo ac totius Palaestinae Christianis securitatem promisisset. XXVIII Heraclii anno, qui erat istius saeculi XXXXIII, expugnatur

Antiochia: Muhavias ab Homaro Praetor seu Amiras ab Aegypto ad Euphratem ordinatur. Inde Hyaidus Dux Edessam et Daras cum Mesopotamia occupat. Sequenti anno potentissimum Persarum regnum, quod post annum Syrois dominatum, tenebat Hormisdas, addorti Saraceni, in fugam coniciunt Hormisdam, captisque filiabus Cosrhois, cum omni apparatu regio, mire tot victoriis triumphantes, late imperitant Orienti. Quarum nuntio cladium in diffidentiam coniectus Imperator, ex Athanasii Syri colloquio haereseos labe etiam aspersus est. Nam cum inquisivisset apud Patriarchas, Sergium Constantinopolitanum et Cyrum Alexandrinum, essetne una in Christo voluntas et operatio, an duae; audissetque unam esse, in errorem per inscitiam incidit. Decessit aqua intercute, anno imperii XXXI, illegitimis quoque nuptiis Martinae, filiae fratris sui, indignatione Dei irritata, quae et in posteros, ut solet eiusmodi in crimine, desaeviit.

Columbanus ex Hibernia his temporibus in Galliam, comitatusque S. Gallo in Helvetiam devenit, firmaturus Christianismum. Amandus Gandavi superstitiones confutavit ethnicas, Eduinus rex Northumbrorum in Britannia, praedicante Paulino, suscepti Christianismum, ab Oswaldo successore deinceps propagatum.

At Constantinopoli Martina, ut contra leges ducta, ita secundum leges mota imperio est. Comperto enim eam suo privigno Constantino III. post quattuor mensium potestatem, venenum propinasse, conscio Patriarcha Sergio, perbrevi usa est imperio.

Idque solo Caesareae Palaestinae excidio memorabile factum, quam septennio obsessam, expugnavit tunc tandem Muhavias Saracenus. Martina, exsecta iudicio senatus lingua, filius eius Heraclionas abscisso naso, post semestre imperium, pulsi sunt in exilium. Constantini filius Constans, nepos Heraclii, avitum obtinuit principatum. Pyrrhus patriarcha in Africam aufugit, successore Paulo, Ecclesiae Oeconomo, Isaacius Exarchus Ravennae, certior Honorio Papae congestos pecuniarum thesauros, eos sibi rapit, Mauritiumque chartularium, qui Italico regno, adactis in sua verba militibus inhiabat, capit, ac Ravennae supplicio afficit. Longobardis post Ariobaldum regnabat Rotharis, eorumque leges scripto comprehendebat, anno postquam in Italiam venerant LXXVII. Isidorus eo tempore Hispalensis rem Catholicam in Hispanis scriptis adhuc durantibus promovit.

CONSTANS II.

COnstans II. qui et Constantinus laudato ob punitam Martinam Senatu, sopire conatus Episcoporum de voluntatibus Christi dissidia, exstinctam esse controversiam iussit. Sub eo Homar, structo Ierosolymae templo Mahometico, a Persa quodam transfossus interiit, succedente Hormano, qui Gregorium patricium, Constanti rebellantem in Africa devicit proelio, et Africae partibus Saracenicum tributum imposuit. Anno sequenti (erat is Constantis septimus) Muhavias expedita mille septingentarum navium classe, invasit Cyprum, captaque a Saracenis Constantia, Insulae eius metropoli, imposuit ei iugum. Aradus Insula restitit sane acriter, sed pertinaci Muhaviae oppugnatione superata, dedit tandem manus, cum pro civibus et habitatoribus suis liberam, quo vellent discedere, potestatem hosti extorsisset. Ne Constantinopolin invaderent Saraceni, fratrum duorum (buccinatoris filii erant) stupenda impedivit audacia, qui effractis foribus carceris trucidarunt Amiram, et iniecto in classem igni, cum omni eam apparatu cremarunt.

At nihilo Muhavias mitior, novam struit classem, ac prope Phoenicem Lyciae portum, navali bello profligat Constantem, tanta Romanorum caede, ut

mare eorum sanguine purpurasceret, et Imperator vili circumdatus amiculo, inque dissimulationem sui compositus, elaberetur hostiles manus. Tunc etiam Rhodus Insula a Saracenis subacta, qui celebratissimum in ea Solis Colossum demoliti, aes eius statuae Iudaeo cuidam Emiseno vendidere, onus nongentis camelis asportatum.

Sed mox cum intestinis quaterentur dissidiis Saraceni, quod aliqui Muhaviam, aliqui sequerentur Halin Mahumetis generum, qui novum se iactabat prophetam, et Gabrielem ad se missum divinitus, per errorem adiisse Mahumetem mentiebatur, repressa nonnihil audacia est gentis, invidiosis tumidae successibus. Muhavias quottidiano se mille nummorum tributo obstrinxit Imperatori, quoad redintegrata concordia suorum dependere illud neglexit. Idemque Muhavias cum partes Halis, aqua intercepta, siti excruciaret, sine dolore de iis victoriam tulit, Constantis anno XV.

Constans Martinum, Romanorum Pontificem, qui acto Episcoporum concilio Monotheletas damnasset, per Olympium Exarchum iussit Constantinopolin deportari. Inde auditum in Synodo, cum non satisfaceret adversariis, misit Chersonam in exilium, suffecto in Episcopatum Eugenio. Abhinc in dies peior, Theodosium fratrem suum, licet Clericum pridem, interficit, eiusque parricidii agitatus furiis, quod frater ei in somnis subinde calicem cruore plenum exhiberet, de deferenda Constantinopoli, et transferenda aliorsum sede cogitat. Aiunt voluisse eum Romam migrare, quod plus diceret honoris matri quam filiae deberi. Sed cum Imperatrix et filii, cognatorum ac populi deliniti precibus, Byzantii remanerent, evanuit hoc consilium. Ferunt Byzantium quoque venisse his temporibus Persarum regis coniugem, et Christianismo imbutam exemplo movisse regem, ut eidem religioni nomen suum daret.

Ceterum Constans in Italiam transgressus, cum Longobardis et Romoaldo eorum principe varia fortuna depugnavit. Primum Luceriam et plerasque Apuliae civitates, a Longobardis possessas devicit, Grimoaldo eorum rege, patre Romoaldi trans padum tum occupato. Nam cum Rodoaldus filius Rotharis, a Longobardo quodam, cuius uxori stuprum obtulerat, periisset, Aripertus successor eius, Theudelindae reginae fratre genitus, duobus filiis adolescentibus reliquerat regnum. Oborta ut fit fratrum dissensione, Grimoaldus Beneventanus princeps, dum suspectum habet insidiarum Godobertum, a quo accitus auxilio fuerat, interfecerat eum, ac regno potitus, altero ex fratribus profugiente, Romoaldo filio dederat Beneventanam ditionem, quacum Constans Imperator bellum gerebat. Sed cum comperisset adventare Grimoaldum Caesar, soluta Beneventi obsidione, Neapolin se recepit, atque exinde affectus clade a Romoaldo, Romam. Ei sexto ab urbe milliario, Vitalianus Papa, cum clero populoque Romano occurrit. Constans cum B. Petro pallium, auro intextum obtulisset dono, paulo post multo plura Romanis, quam dederat, abstulit. Duodecim diebus omnia urbis ex aere ornamenta mandavit detrahi, etiam tegulas, quibus opertum erat pantheon, a Bonifacio IV omnium Sanctorum honori dicatum. Inde Siciliam, Calabriam, Sardiniam, Africam insolitis exhausit tributis, tanta Graecorum avaritia, ut a maritis uxores, filios a parentibus avellerent. Quare ut haud lenta suevit esse malorum poena principum, mulieribus Siculis, saevitiam eius exsecrantibus, ab Andrea Troili situla capiti eius impingitur, ad eumque modum in balneo exstinguitur Constans, anno imperii XXVIII.

Anno mortem eius praecedente Sapor Armeniae praefectus, qui ad Muhaviam Saracenum defecerat, equo perfidum caput per lasciviam ad portam affligente, interiit. Amorium Phrygiae oppidum

insigne, quod Saraceni expugnarant, feliciter est a Romanis receptum.

Anno imperii Constantis undecimo, cinerem de caelo narrat decidisse Diaconus; addit cum illo Sigebertus secutam esse diram pestilentiam, visumque spectrum venabulo circuire et pulsare domos, totidemque exinde mori cuiusque familiae, quot vicibus ostium esset pulsatum. Id ipsum anno huius LXXXII contigisse vult Regino Prumiensis, ac imperante bono angelo, pulsationem illam mali genii manu factam.

Vitalianum Papam hoc tempore organna musica ad concentus sacros adhibere coepisse, liber Pontificalis memorat. Flandri, docente Eligio, Noviomagensi Episcopo, Christum induerunt, Mercii etiam in Britannia, Osuii regis exemplum secuti, referente Beda, qui illa tempora attigit.

Constante Augusto, decessit Dagobertus Lotharii filius, Saxonico, Sclavico, et aliis bellis clarus. Is cum superstitionem circa corpus S. Dionysii Parisiensis propagasset, percrebuit de mortuo rumor, debuisse animam Dagoberti ob exspoliationem Ecclesiarum, a diabolis abripi, sed interventu Dionysii, cui se devoverat, esse liberatam. Successerunt ei filii, Sigebertus Austrasiae, et Clodoveus, qui et Ludovicus, Burgundiae reges.

Zechius Croata, e gente Sclavorum nobilis, perpetrato domi homicidio, iudicium ultionemque fugiens, in regionem eam venit, cui nunc Bohemia nomen est, ac Bohemicam condidit gentem. Frater eius Lechus, paupertatis et exilii comes, in aliam locorum planitiem [Orig: planiciem] coloniam deduxit, cui Polonia nomen datum. Nam planicies Sclavorum lingua Pole nominatur. Eius heredes in numerosam multitudinem brevi colaverunt, ac Russiam, Pomeraniam, Cassubiamque sui generis hominibus impleverunt, sicuti Zechii Moraviam Lusatiamque.

CONSTANTINUS IV. POGONATUS.

COnstantinus IV. Constante genitus, eoque adhuc superstite insignibus ornatus imperii, prima lanugine vestiebat maxillas, cum genitor eius in Sicilia occideretur. Eam cum ad ulciscendam patris mortem in expeditione nutrisset, rediens promissa barba, Pogonati invenit cognomentum. Mizizium seu Mazentium quendam Armenium, conspicuum decore corporis ducem, legiones Sicilienses Imperatorem dixerant; Sed Theodorus Calliopa Exarchus, ac vicini in Sardinia Africaque exercitus, aegre ferebant novi hominis potestatem. Itaque classe victus, et a Constantino interemptus est. Sociis tyrannidis, inter quos Iustinianus erat patricius, poenae inflictae. Ceterum clamantibus Orientis proceribus, Heraclium et Tiberium fratres Constantini, pariter esse coronandos, ut sicuti crederent Trinitatem, it et a tribus regerentur Principibus: Constantinus simulato assensu, evocatos principes pro seditiosis interfecit, praecisoque fratribus naso, spem capessendi omnino ademit imperii.

At Saraceni in omnes occasiones intenti amplificandi dominatus, vastarunt Africam, raptis in servitutem LXXXM. hominum capitibus. Direptis deinde Syracusis, septem in circuitu Byzantii promontoria occupant. Varia inter Byzantinos ipsosque proelia commissa narrantur, donec septenni bello, pluribus navibus hominibusque amissis, redire ad sua coacti sunt Arabes, dum domum cogitant, obortis divina indignatione tempestatibus, mari demerguntur omnes. Quam cladem correcturus Suphiam, accepit parem, Callinici Mathematici artibus invento igni marino, quo omnis Saracenorum classis combusta est, perierunt hominum XXX milia. Accessit alia calamitas Saracenis anno Constantini nono. Mardaitae Libanum et reliqua Palaestinae montana insederant, auctique

servorum et indigenarum transfugio, nihil eis tuti relinquebant. Idcirco rati id, quod res erat, Mahumetani, Christianorum imperium divina muniri virtute, pacem ineunt ad triginta annos tributariam, terna milia auri pondo, quinquagenos viros, totidemque equos promittunt Caesari annuos.

Hoc intellecto, hostes Graecorum Europaei veriti, ne ad se vis belli transiret, concordiam ab Imperatore missis legatis muneribusque petierunt. Ita Oriente atque Occidente pacato, factus est sequenti anno terrae motus, ingruentium malorum praenuntius, Muhavias Saracenorum Princeps decessit, successore Gizido filio.

Nec diuturnam mortalibus quietem peccata permittunt sua: Bulgari gens Scythica a Volga fl. devocati, in Transdanubianas provincias semet effundunt, effuse omnia vastantes. Illis terra marique, non sine gravi animi motu, occursans Constantinus, terrorem incussit quidem, ac munitioribus se locis tenere compulit: at protracto bello, dum levandae pedum aegritudini, in mesembriam sese balneis lustraturus abit, editur per castra rumor, metu perculsum cessisse, fugaque exercitus, nemine persequente, oritur. Tum vero cedentium tergis inhaerentes Bulgari, caedes faciunt maximas, ac positis cis Istrum tentoriis, Sclavinos sibi subigunt. Necessitas etiam tributi imposita Constantino, ut Romanis ditionibus parceretur, dedecore eius maiore quam damno.

Constantinus deinceps quietus unire Ecclesias studuit, iam inde a Proavi Heraclii tempore, ob Monotheletarum errorem dissidentes. igitur concilium indicit Constantinopoli, ac CCLXXX Episcopos contrahit in unum. Iussi sunt omissis disputationibus Philosophicis, pacifico colloquio de vera fide perquirere, datis de bibliotheca Constantinopolitana, sanctorum patrum, quos petebant, libellis. Ibi convicti, qui unam voluntatem, et operationem in Christo adstruebant plurima patrum loca falsasse, Georgius Byzantinus Patriarcha correctus est, Macarius vero Antiochenus cum suis sequacibus simul et decessoribus, Cyro, Sergio, Honorio, Pyrrho, Paulo et Petro anathemate notatus. Theophanes Abbas Antiochenae praepositus Ecclesiae est. Ierosolyma et Alexandria Episcopos ad Synodum non misere, a Saracenis occupatae. Agathonis Romani legati primas ibi tenebant, praesidente tamen Imperatore. Decretum, venerandas esse quinque Oecumenicas Synodos, Nicaenam, Constantinopolitanam, Ephesinam, Chalcedonensem, Constantinopolitanam alteram sub Iustiniano, et hanc sextam Universalem, qua ut duae in Christo sunt naturae, ita duas esse voluntates et operationes in unum conspirantes, placuit.

Cum deinde iterum civilibus laborarent dissidiis Mahumetani, et Muctar novus pseudopropheta Persidem occupasset, Abdimelechus ab Aegyptiis, Palaestinis et Phoenicibus probatus, devicit tyrannos, pacemque a Muhavia quaesitam instauravit. 365 nomismata, totidemque servos et equos tributo Constantino obtulit, qui paulo post obdormivit anno Imperii XVII.

Pecuniam hactenus pro ordinatione Pontificis, Roma dependerat Augustae potestati. Eam relevavit hic Imperator, hac tamen lege, ne quis citra decretum Caesaris Papa consecraretur. Ravennati Episcopo mandatum, ut Romano se ordinandum sisteret, quod ille Exarchorum fretus auctoritate facere antea neglexerat.

Partharis Longobardorum Rex, e dissidiis cum Godoberto fratre varios expertus exilii casus, Grimoaldo ob laesum post sectionem venae brachium, exstincto, velut a Deo revocatus successit, iustitiae et liberalitatis cultor egregius. Similis ei Bamba Hispaniarum Rex, qui laudabiliter gesto regno, victisque etiam Saracenis littora carpentibus, monachi habitum sumpsit. Hildericus rex Franciae, Bodilonem e nobilibus, cum servili verbere castigasset, in venatione ab

eo cum praegnante uxore caesus est, sic Theodorico in coenobium ante detruso, reditum ad sceptrum aperuit, et Ebroino Maiori domus (sic proximam regiae potestatem vocitabant Franci) ad regni administrationem. Ex eo nimia Maiorum domus vis facta, regibusque ipsis formidolosa. Ebroinus Leodegarium, antea sibi adversatum, post varia tormenta, capitis affecit supplicio.

IUSTINIANUS II. RHINOTMETUS.

COnstantino Barbato successit filius Iustinianus, Anastasia Augusta natus, acris quidem sed praecipitis ingenii, qui cum suo omnia arbitratu faceret, rem publicam seque in gravissimas coniecit calamitates, et magna fortunae varietate supremam orbis potestatem habuit. Primum duce Leontio, Iberos, Albanos, Armenios, Medos, aliasque Orientis nationes in suam redegit ditionem, Saracenis inter se ipsos decertantibus. Nam Abdimelecho grande cum Persiae et Arabiae tyrannis bellum erat, quibus [Orig: queis] tandem devictis, totam Persidem, Mesopotamiam, maioremque Armeniam subiugavit; ac per id intestinis Mahumetanorum dissidiis imposuit finem, anno Iustiniani V.

Interea tamen Saraceni rerum suarum prudentes, pacem cum Iustiniano, reddita ei Africa, inierant tributariam, pendentes in dies singulos millena nomismata: servumque simul et equum, addita lege, ut Mardaitae, in sessores Libani et montium reliquorum, amoverentur a Iustiniano, quippe, qui omnes Arabum civitates a Mopsuestia in Armeniam usque infirmas inhabitatasque efficerent: Contra vero Iberiae, Cyprique tributa ex aequo dividerentur. Sed ea cautio, Mahumetanis, quam Graecis oportunior erat. Mardaitae enim Christianarum propugnatores partium, perpetua e Saracenis praeda victitabant, quorum XIIM cum suis Iustinianus copiis sociasset, nudavit per imperitiam fines sui imperii, eosque barbarorum insultibus patefecit. Idem secundo regni anno, foedus a patre suo ictum cum Bulgaris dissolvit. Inito victor, postea in angustiis oppressus est, corruptoque exercitu, pene solus Byzantium revolavit. Anno deinde septimo cum e Sclavicis gentibus evocasset XXX armatorum milia, quem populum [Gap desc: Greek word] appellitabat, elatus robore copiarum, Saracenicam pacem disrupit, praetendens, monetam non pendi sua signatam imagine.

Saraceni implorato periurii ultore Deo, scriptas pacis conditiones hastae alligarunt, sublatisque in acie instar vexilli, cum Romanis conseruerunt manus. Sed primo congressu inferiores, pecuniis corrumpunt Sclavorum ducem, quorum cum XX milia transfugissent ad Saracenos, dempsere animos reliquis, foedamque in Romanis fugam excitarunt. Iustinianus ipse cum paucis servatus, ut Leucarem pervenit, reliquias Sclavicae illius acquisitae gentis omnes occidi, cadavera in mare abici praecepit. Agareni ab eo tempore impune Romanas incursarunt provincias, et Sabbatius, Armeniae Praetor, cognita Imperatoris clade, Armeniam eis tradidit.

Hinc acta Constantinopoli Synodo, decretum inter alia est, nequis presbyteros cogeret a ductis legitime uxoribus abstinere, quod scriptum sit, honorabile in omnibus coniugium, et torus immaculatus. Cui refragantem Sergium Papam, qui Cononi post ingentes eligentium turbas et dissidia successerat, Iustinianus mandavit trahi Constantinopolin: sed renitente exercitu Ravennate, frustra fuit Imperatoris legatio, qui et paulo post imperio excidit. Cum enim Stephano Persae, Eunucho, et Theodoro Monacho, hominibus avaris et atrocibus, qui nec ab Imperatoris matre cohiberent manus, se suaque omnia permitteret, civium promeruit odia. Itaque Leontium ducem suspectum sibi, et biennio in vinculis habitum, dimittit ad Graeciae praefecturam,

parum sibi boni ab reconciliato Principe exspectantem. Leontius Pauli Monachi Astrologicis inflatus vaticiniis, audendum aliquid dicentis pro secundis adeo fatis, Byzantium regreditur, assumptisque fidissimis effringit carceres, quibus non pauci nobilium ad supplicia servabantur. Eorum concursu, adiuvante praesertim Callinico Patriarcha, a quo caedem publicam auspicari velle Iustinianus dicebatur, extrahitur e regia sua Imperator, praecisoque naso (unde ei Rhinotmeti nomen) et lingua, relegatur Chersonam, anno imperii X. Ministri tyrannidis funibus raptati per urbem et incensi sunt.

Ita Leontius Imperium arripuit, et triennio qualitercumque tenuit.

Nam Arabes tum alias provincias incursando, tum Africam subigendo multum Imperio damnum inferebant. Lazicam Sergius eis Patricius prodidit. Sed Ioannes frater Imperatoris Leontii, universis cum copiis missus, mascule recuperavit Africam, expulsis Saracenis, perbrevi vincentium gaudio. Caliphas enim mox adornata ingenti classe, iterum invasit Africam, cui impar Iohannes Constantinopolin maiores postulatum vires proficiscitur. Interim Classe Romana in Cretam appulas, partim ignominia sua, quod victi cessissent Saracenis, partim metu Leontii, cum res novare cuperent praefecti, persuadent classiariis, ut Absimarum Cibyrraeotam Drungarium salutent Augustum, qui Tiberius appellatus est. Hic Byzantium pervectus, proditis sibi clavibus, urbem occupat, Leontium desecto similiter, ut ipse Iustiniano fecerat, naso, custodiae tradit, ac principibus, qui ab illo stabant, exilii damnatis, imperio potitur.

Dum ita gliscentibus Christianorum vitiis, propagatur Mahumetismus, Germaniae quibusdam populis melior Dei notitia coepit illucescere.

Nam praeter Kilianum, ducis Francorum Gosberti coniugis dolo peremptum, Wigbertus, Willibrordus, Suidbertus, Wilibaldus, Eovaldi, ex Anglia profecti, Frisiis, Rugis, Danis, Saxonibus, Bructariis, Francis Orientalibus ac vicinis eorum, Christianam instillare religionem tentarunt, conatu non prorsus irrito. Nam Suibertus Westphalis, Willibrodus Traiecti Frisiis Episcopi sunt facti, annitente et Pipino, novo palatii magistro per Gallias, qui post multas antecessorum neces, dignitatem hanc erat adeptus, ut Radbodus Frisiorum Rex Euangelistis illis pacem vel invitus daret.

Ceterum Tiberius Absimarus, simul rerum potitus est, fratrem suum Heraclium in Orientem adversus Agarenos, Theophylactum Patricium, Ioanni Exarcho successorem in Italiam misit. Heraclius Samosata usque peragratis Syriae regionibus, hostium ad ducenta milia vel cepit, vel occidit, praeda ditatus immensa, ipso Christi anno septingentesimo. Et Armeniorum Principes, occisis per seditionem Agarenis, in Romanorum ditionem se restituerunt. Sed Mahumetes tum Princeps Arabum, acerbam de eis exegit vindictam, coactisque iterum parere incolis, Principes gentis Armeniae vivos cremavit. Inde cum arma inferret Ciliciae, acerrimis repulsus est proeliis, ac maiore exercitus eius parte deleta, Heraclius reliquos fere omnes cepit, et ad fratrem Absimarum transmisit, pro mancipiis futuros.

Sub haec elapsus custodia Iustinianus, Principis seu Chagani Chazarum amicitiam et affinitatem impetrat, ducta eius sorore Theodora. Fretusque illis fidei vinculis per annum fere degit in Phanogoria, donec Barbarus Rex, Absimari auro correptus, illum tradere promisit, hospitem et affinem suum. Sed ille fuga antevertit exitium, praesentiens scelus a Theodora, quae per servum insidias suo marito locari intellexerat, cuius et instinctu vocatis ad se seorsim percussoribus ambobus fauces elisit. Relicta

deinde coniuge, ad Trebellin Bulgarorum regem profugit, cuius et armis protectus, et in patriam reductus est, anno exilii decimo. Castris ad moenia positis, largiter proscissus conviciis a Byzantinis, tertio post die aperto grandi aquae ductu intravit urbem, fugiente Absimaro. Sed is in urbem retractus, atque interempta magna civium multitudine, cum altero usurpatore imperii Leontio, ad pedes Iustiniani iacuit vinctus, clamante populo: super aspidem et Basiliscum ambulabis. Calcati ergo pedibus ambo, in medio circi spectaculum fuerunt, supplicio de eis sumpto. Callinicus Antistes, demptis luminibus, Romam est exulatum missus, suffecitque ci Iustinianus Cyrum, a quo exul animatus ad recuperandum imperium fuerat.

Indulsit inde Iustinianus nimium dolori suo, utpote qui Leontii odio, quoties truncas emungebat nares, unum aliquem, qui in eius fuisset partibus, ad supplicium iuberet rapi, quod et antea, cum promittere Deo clementiam in hostes, tempestatibus iactatus admoneretur, crudeli proposito iactaverat se facturum.

Trebellin quidem Bulgarorum Regem magnifice donatum dimiserat: sed oborto postmodum de finibus dissidio, rupta pace, bellum genti maximo apparatur intulit. Bulgari, ut imparatiores, territi initio in montes se abdidere; at conspicati postea palabundos otio indulgere Graecos, tanta eos strage ceciderunt, ut Iustinianus, conscensis propere navibus, multo cum dedecore Constantinopolin refugeret.

Iram deinde in Chersonaeos exspuit, memor se, cum apud eos exularet, pene in ipsa novarum rerum molitione ab illis oppressum. Itaque misso exercitu, quoscumque nancisci potuerunt, Maurus Patricius, et Helias, Praetor creatus Chersonae, crudelissime mactarunt, primoribus etiam igni assatis, solos impuberes ad servitium custodierunt. Sed nec illis parcendum decernens ultor sanguinarius Caesar, classem eos advectum misit, frustra dehortante Constantino Papa, quem Roma evocaverat, magnoque in honore habebat. Nam laetari etiam visus, quod oborta tempestate septuaginta tria Chersonaeorum milia fluctus rapuissent.

Tum vero patuit pro miseris et innoxiis vindicem Dei oculum vigilare. Nam quia exscindi Chersonaeorum oppida, et parvulos, allidi ad parietes mandarat, illi implorato Chazarorum ope, Philippico Bardani persuadent, qui nuper ab exilio revocatus, classis praefecturam acceperat, ut imperium induat, adiuvante Helia Praetore. Bardanes transfugio classis in ipsum missae confirmatus, in Iustinianum insurgit, qui interemptis in sinu matris Heliae liberis, ipsam coquo Indo nubere coegerat. Quare Helias Amastri urbe capta, ubi erat Iustinianus, sua ei manu caput amputavit: Filiusque eius Tiberius, quem a Theodora susceperat, atque imperii crearat consortem, e templo abstractus, pecudis instar secto gutture occubuit, de stirpe Heraclii ultimus, cui soli contigit Augustorum, ut sextum haberet e sua progenie successorem. Imperabat Iustinianus post exilium annum VII, cum exercitae crudelitatis poenas exsolvit.

Nec Longobardis per italiam civilia arma defuere illa tempestate. Alachis dux Tridentinus Guniberto Regi rebellavit, occupato etiam Ticino, sede Longobardorum regia, quam absente Rege duo ex optimatibus fratres defectori prodiderunt. Erat sacro imprimis ordini infestus Alachis, ac iam olim Perthari rebellis, patri Cuniberti, intercessione Filii recuperaverat gratiam Patris. Cunibertus contra in tantum aestimabatur viris Ecclesiasticis, ut Clericus ei corpore persimilis, habitu industus regio, congrederetur acie cum Alachi, mortemque oppeteret pro rege. Quamobrem eo vesaniae processit Alachis, ut iuraret, si denuo victoria potiretur, se puteum Clericorum testiculis impleturum. Sed mox infandi odii damnatus a

Deo, in proelio cecidit, suoque exitio antecepit, quae in alios crudelis consultaverat. Cuniberto post duodecenne regnum vita functo, filius successit Luitbertus, qui a Taurinensium duce, agnato suo, victus acie, atque mox a filio eiusdem Ariperto captus occisusque, eadem traxit ruina tutorem suum Ansbrandum; cui tamen ad Boioarios profugo, Luitprandum filiolum clementia victoris an contemptus remisit. Aripertus ita potitus regno, Alpes Cottias, factam olim a Nerone Imperii provinciam, Pontifici Romano donavit, ac donationis instrumentum aureis perscriptum litteris ad Iohannem VII Romam misit. Id initium temporalis Paparum dominii exstitit. Ecclesiasticum in transmarinas Ecclesias, iam inde a Leonis primi temporibus, sibi arrogare coeperant, et a Phoca Tyranno Oecumenicum sumpserant cognomentum, quod decessoribus suis, licet oblatum inde ab Chalcedonensi concilio, contemptum tamen pro fastus Antichristiani nota, praeclare scripsit Gregorius. Sed nunc Constantini ad pedum usque oscula se demisit Iustinianus: Cerdualla vero Westsaxonum in Britannia Rex, Romae initiari Christo voluit, initiatus sacro fonte statim decessit, successore Ina.

At Conredus Merciorum in Anglia Rex, assumpto secum Offa, Sigeri Orientalium Saxonum regis filio, pro regiis monastica Romae indumenta sumpsit. Felix Archiepiscopus Ravennas, qui subesse Romano nollet, dignitatem amisit et oculos. Iudaei per Hispanias regno Egicae comperti insidias struere, omnes in servitutem redacti sunt, bona eorum fisco adiudicata, liberi eorum septimum egressi annum Christianis traditi, quorum institutione avitas traditiones desuescerent.

Magnae tunc erant Pipini ducis Austrasiae, in regno Francorum vires, qui magister palatii sub Theodorico, Clodoveo et Childeberto regibus, regiam exercebat potestatem, et Lambertum Traiectensem Episcopum creaverat. At cum postea Plectrudi coniugi pellicem superinduceret Alpaidam, ex qua Carolum Martellum genuit, nec ferret mulier Lamberti censuras, Dodoni eum fratri suo trucidandum obiecit Leodii, qui sceleris poenas exigente Deo, vermibus postea corrosus, ob intolerantiam foetoris Mosa flumine demersus est. Pellex expiando flagitio scilicet et caedi, collegium Canonicorum suo sumptu instituit. Ea tunc temporis deploranda devotio inolere coeperat, ut maxima flagitia templis excitandis expiari putarentur. Sed quam Deus abhorreat libidines ac scelera, Hispaniae exemplum monstravit istis temporibus.

Ibi Recesuindi nepos Rodericus, Vitizae Regi, a quo pater eius, Gordubensis Comes, privatus oculis fuerat, adiutu Iustiniani Imperatoris acie devicto paria reddit, ac Gothorum in Hispania regnum familiae suae debitum recuperat. Inde subditis, ne filios Vitizae revocarent, exarmatis, viam pandit Saracenorum turmis, ut impune depraedentur littora. Mox effusus in libidines, cum Iuliani comitis uxorem adulterio maculasset, sibi totique regno attraxit perniciem, Iuliano Saracenos, Taricho duce, ex Africa in Hispaniam transportante, ut domus suae casum patriae ruinis ulcisceretur. Hi in monte, qui Gebel Tarich, hodie Gibraltar, ex duce appellatur, castra munierunt, ac bellum Hispaniis exitiale e flagitio Regis ortum intulere.

PHILIPPICUS BARDANES.

INterim Philippicus Bardanes, iugulato, ut dictum est, Iustiniano, invadit imperium Graecum, tenetque biennio et mensibus novem. Constantinus Papa cum populo Romano nomen, litteras et imagines eius plane respuit, praetexens haereticum esse Imperatorem, cui nulla debeatur oboedientia.

Nam Philippicus, Monachi cuiusdam

Monotheletae, qui ab eo adhuc exule Synodi sextae abrogationem stipulatus, imperaturum esse praedixerat, secutus iudicium, Monotheletarum sententiam approbabat, eiectoque Cyro Patriarcha, alium istius factionis substituerat, per quem acto conventu infirmavit, quae in Monotheletas erant decreta. Idem melior verborum, quam rerum gerendarum, congestos a decessoribus thesauros prodegit stolide, nihil pensi habens, cui quid largiretur. Bulgari sub eo Thraciam, Saraceni Asiam vastarunt, occupantes Pisidiae Antiochiam. Quare in odium venit apud proceres, atque ab illorum duobus, ut e convivio digressus somno indulget, domi suae privatur luminibus. Postridie (erat dies pentecostes) Artemius Secretariorum Princeps, publice renuntiatur Imperator. Theodorus et Buramphus, quorum fraude excaecatus erat Bardanes, proximis sabbatis passi sunt, quod fecerant suo Imperatori. Primus Pontificum Constantinus, adspectu haereseos, oboedire renuit summae in terris potestati. Onuphrius ex imaginum despectu obortum Philippici hunc contemptum memorat, cum Petrus regi qualicumque propter Dominum iubeat parere.

Similem fere casum expertus eodem tempore Longobardorum Rex Aripertus, is qui Alpibus Cottiis donarat Pontificem, sollerti quidem ingenio Princeps, dissimulata maiestate passim explorate solitus, quid de se, quid de iudicibus populi sentirent; numquam ostentare legatis divitias aut rerum abundantiam, ne aliis de se quam ipse sibi plus crederet; ad extremum praecipiti metu pristinam felicitatem ac prudentiae laudem corrupit. Nam ex dubio cum Ansprando exule proelio [Orig: praelio] , quod Ticinum refugisset, auxit hosti animum, suis dempsit. Quorum reveritus offensam, dum auro gravis transire in Franciam festinat, demergitur pondere, ac Ticino amne suffocatur. Ita potitus rerum Asprandus novennio exul, actaque trimestri potentia, Luitprando filio transmisit sceptrum.

ARTEMIUS ANASTASIUS.

ARtemius, qui et Anastasius, Philippicum imperio male parto, male gesto, male exuit, post biennum et ipse paulo molliori fortuna eodem exuendus. Agareni tunc depraedati Galatiam, Ulidis iussu classem instruebant in Phoenicia, qua urbem obsiderent regiam, quos praeveniendos ratus Artemius, tum civibus imperavit de commeatu sibi prospicere in triennium, et qui re artiori essent, emigrare, tum classiarios ire iussit armatos igni marino, ut apparatum Saracenorum incenderent. Sed ex his audentiores, Ioannem Diaconum pro imperio eos alloquentem Rhodi confodiunt, et Theodosum Adrumettenum, tributa colligentem, cogunt imperare invitum. Qui progressus Constantinopolin versus, semestribus proeliis fatigavit Artemianos, ac tandem proditione quorundam admissus in urbem, diripiendam permisit seditiosis et auxiliaribus suis Gottho-Graecis, Germanum novellum Patriarcham ac Principes pro Artemio stantes constrinxit vinculis: Imperatorem ipsum Nicaeae se tradentem, eiurato imperio, tonderi in Clericum, et Thessalonicae exulare iussit. Artemio huic cum Constantino Papa bene convenit, quod missis legatis confiteretur se assentire sextae Synodi canonibus; ac proinde Romae Petrus Dux, Philippici portans imaginem, ob quam Romani seditionem moverant, eam sponte abiecit. Tum Rodericus Hispaniarum Rex, collectis regni viribus, proelio congreditur cum Saracenis, occisisque licet XVI eorum milibus, cadit tamen ipse, et Barbari potiuntur Hispania, Hispalin, Legionem, Cordubam occupant, Francis ea, quae Gothorum adhuc erant in Galliis, ad se rapientibus. Eorum tunc Ductor praecipuus Pipinus fatis concessit. Vidua eius Plectrudis Carolum Martellum privignum suum mancipavit

custodiae, ex qua tamen ille, mortuo paulo post rege Dagoberto, elapsus, paternam adeptus est dignitatem, eamque tanta gessit felicitate, ut stirpi suae Francorum regnum acquireret.

THEODOSIUS III.

THeodosius vero Imperator arbitrio militum sibi obtrusum principatum, vertente anno deposuit. Quia enim Dux Orientis Leo, Artemii secutus partes, nequaquam consentiebat per vim invasae dominationi, eiusque virtus timori Saracenis, exercitibus reverentiae erat, capto per eum filio Theodosii, pater suas vires tanto conspicatus impares fastigio, exuit semetipsum purpura, atque accepta fide, nihil in se consultum iri gravius, vitae reliquum tranquillus pro Clerico exegit Ephesi. Filius eandem sortem amplexus, sibi potius quam aliis imperare didicit.

Hoc regnante, Pergamum cepit Musalmas Saracenus. Nam cum oppidani, Magi cuiusdam instinctu, dissecto mulieris praegnantis utero, fetus eius sanguine dexteras inunxissent manicas, iusto DEI iudicio victi, nefariae impietatis suae poenas exsolverunt.

LEO ISAURUS.

LEo inter familiares adscitus Iustiniani, atque ab eo Abasgis domandis in Alaniam seu Albaniam missus, exstincto ipso, et Philippico excaecato, Orienti Rector datus ab Artemio fuerat. Quo amoto, favore fisus militum et Artabasdi Praetoris Armeniorum, cui filiam desponsarat Annam, ad imperium emersit, fraudesque elusit Musalmae et humaris, principum Arabicorum, sub tegmine pacis faciundae provincias depraedantium.

Itaque ingenti adornata classe, Constantinopolin pene triennium obsident, atque interim cum frigore, bello, fame, pestilentia, sine numero periissent, navibus partim fluxili in aquis igne, partim fulmineae grandinis tempestate consumptis, partim etiam demersis, qui remanserunt abscedunt, ex tribus navium milibus, ut ferunt, vix quinque cladis nuntias domum retrahentes, documentum potentiae DEI, quem Christiani venerabantur. Bulgari soli XXII milia ex iis, praedatum excurrentia cecidere. Hoc urbis regiae periculum occasionem suam ratus Praetor Siciliae Sergius, inhiat tyrannidi, eamque Gregorio cuidam e suis dat gerendam. Sed Paulus Chartularius missu Leonis profectus in Siciliam, in fugam egit Praetorem, peremptoque Gregorio, deprecantem Sergium recepit in fidem.

Similiter tertio Leonis anno Nicetas Xylinites in novas spes recuperandae dignitatis impulit Artemium, Thessalonicae exulantem, qui et Bulgarorum fultus auxiliis Byzantium appulit, conatu ut temerario, sic infelici. Nam cum minime admitteretur a Byzantinis, Bulgari accepta pecunia Artemium produnt Leoni, a quo peremptus est cum coniuratis: Opes Xylinitae praegrandes fiscum implevere augustum.

Nec immunis tamen a flagellis mansit seu Romanus seu Byzantinus populus, pestilentia atroci ad ter centum habitatorum milia depascente, Romanosque muros transcendente Tyberi, ut pateret in Christianis etiam suis quam plurima animadversione digna reperire omnipotentem Deum. Eodem tempore insignis Satanae fraus in Iudaeos, Ethnicos et Saracenos eluxit. Iudaeos novus quidam Pseudomessias Syrus delusit, quos cum ob id promiscue baptizari cogeret Leo, reperti sunt, qui desperatione icti semetipsos cum familiis cremarent.

In Germania Radbodus Frisonum Rex, ethnicismi propugnator acerrimus, cum alterum iam pedem in sacro fonte haberet, salutaribus aquis aspergendus, interrogare coepit de maioribus suis, ubi plures eorum degerent. Dato ei responso, plures in inferno esse, Satius est, inquit, ut plures quam pauciores sequar. Itaque ludibrio est habitus a Daemone, qui

ad tertium diem incomparabilia ei bona promiserat, ac pernicie eadem die subitanea oppressus, damnatorum numerum auxit.

Similiter Gizid Saracenorum princeps, cum Iudaeo cuidam praestigiatori fidem adiunxisset, diuturnum ei promittenti imperium, si omnes Christi et sanctorum imagines aboleret altero anno periit. Alia longe Leonis Augusti sors fuit, qui et ipse anno imperii decimo ad venerationem dudum consecrari coeptas imagines iusserat deponi. Inter Constantinum enim Papam et Philippicum Bardanem, ea lis agitari coeperat, dum ille passim in templis imagines Patrum, qui conciliis interfuerant, locari, hic eas amoveri imperat. Leo autem addidit, idololatriam committi, cum quis imagines et statuas religiosa vener atione colit, atque in ea sententia Iudaeorum quoque auctoritate est confirmatus, quibus diserte ab summo Numine imaginum cultu interdictum, nec id uspiam Christi ullo verbulo Christianis relaxatum edocebatur.

Percepta Imperatoris sententia, Gregorius II Papa detinet Romanae urbis et Italiae tributa, dicens: Imperatoris non esse, quidquam in fide innovare, tamquam fidei Christianae sit, manuum humanarum opera colere, quod clarissimo Dei verbo est damnatum. Quare cum de Leone in suas partes pertrahendo frustraneam sumpsisset operam, populum militiamque in Imperatorem et Exarchum exacuit, quorum vicissim petitus ira, universam Italiam seditione, rapina, caede implet, ac tale suscitat incendium, quo tandem cum fide, Imperii Augusta auctoritas in Romana urbe deflagravit. Et sicut eo tempore praecedente horribili flammarum fumo, inter Theram et Therasiam nova emersit insula; ita e conflictu Imperatoris et Papae portentoso, novus in Italia Ecclesiae dominatus surrexit.

Nec mirum exarsisse saevitiam Leoni, eum suos etiam Byzantii imaginum demolitores e furente turba occidi persentisceret, ipsamque ob id urbem ab Agalliano et Stephano ducibus bello quati: quorum seditiosa classis, Graeco igni combusta interiit, sicut e Saracenorum gente horrenda adversus Nicaeam Bithyniae evanuit expeditio, qui prostrata licet muri parte, urbem tamen invito labore oppugnarunt. Ad eundum fere modum Pelagius, regiae Gothorum stirpis in Hispania, cum filiae suae vim illatam didicisset, collecta popularium manu Asturiae montes occupat, ac reliquiarum suae gentis libertatem, mascule adversus Saracenos tutatus, novum inibi regnum condit, sicut et Garsias Gentilis eius in Cantabria.

Hinc Eudonis Aquitaniae Ducis accitu, infusi in Galliam Barbari, ad Caroli Martelli vires infringendas, Abdirama duce Garundam capiunt et Burdegalam. Carolus contra Longobardorum et Germanorum succinctus auxiliis, ipsum ducem proelio interimit, Eudone, ut iam facti paenitentia tacto, castra Saracenorum invadente. Trecenta septuaginta quinque Saracenorum milia cecidisse, narrant Anastasius, Sigebertus, Annales Fuldenses, et scriptores eius aevi similes; cum Francorum mille tantum et quingenti desiderarentur.

Tanta ergo Victoria insignem Carolum, legatione adit Papa Gregorius, ut Romanam urbem Ecclesiamque imaginum patrocinio laborantem sublevet. Veneti et pentapolitani subnixi Papae auctoritate, exuunt se Leonis oboedientia, deque alio eligendo Imperatore consultant. Exhilaratum Campaniae ducem adorti occidunt, cum filio, mox etiam Exarchum ipsum Paulum Patricium. Ei suffectus Eutychius notatur Romae anathemate. Romani sanctissimis se iurisiurandi vinculis adstringunt, numquam se passuros, ut Gregorio, imaginum defensori, vis ab Imperatore ulla afferatur.

Contra Exarchus cum Luitprando paciscitur, ut Rex Spoletanum Beneventanumque

ducatum; Exarchus Romam, imperio palam rebellantem, subigat. Sed ducibus in Luitprandi venientibus fidem, Gregorius Oratione mitigavit Regem Luitprandum, eiusque interventu resarta et cum exarcho par est, et Tiberius iam regni invasor bello peremptus.

Inter haec accrescunt vires Pontifici. Inas Westsaxonum in Anglia Rex, vectigales ditiones suas Romanae Ecclesiae fecit, iussa quaque domo denarium pendere S. Petro, ut loquebantur, annuum. Luitprandus Longobardorum Rex, Alpium antedictam donationem renovat.

Quibus [Orig: Queis] rebus clarior Gregorius, cum Leo Imperator Germanum Patriarcham aliosque Episcopos morosius sibi obluctantes, sedibus expulisset, Anastasium Germano substitutum, advocata Synodo damnat, acriusque instans, ut Leo mutet sententiam de imaginibus, decedit vita, anno Pontificatus XVI.

Vunofridi Angli, qui et Bonifacius, in Germaniam ablegatione clarus hic Pontifex, per quem apud Cattos, Frisios, aliosque Rheni accolas, propagatus Christianismus.

Successit Gregorius III. flagrantissimo in imaginum venerationem zelo, adeo ut Leo classem dirigeret in Italiam ad compescendos Pontificis ausus; qua disiecta tempestatibus, Papa acto concilio excommunicavit omnes imaginum oppugnatores, eoque in Deum et magistratum impietate, se ipsum exemit e filiorum Dei coetu, quicquid posteriorum temporum scriptores monachi, Paulus Diaconus, Sigebertus, Zonaras, Cedrenus, ac fidus Pontificum satelles Anastasius, pluresque alii, poculo Romanae Babylonis dementati, pro imaginum cultu disserant. Leo rectius e divinis informatus litteris, idololatricam statuarum adorationem, et Sanctorum ambiendas, ut fingebant, precibus intercessiones, cum superstitioso reliquiarum cultu, quibus insanire coeperat orbis Christianus, constanti animo damnavit, susque deque habens, quae de maiorum quorundam institutis denarrabant impoliti nugarum patroni. Nec laudaverim tamen saevitiam, nisi atrocioribus forte accensam facinoribus, ut quod Oecumenicum, quem vocabant, magistrum, qui bibliothecae praeerat Byzantinae, cum XII collegis, ob improbatam imaginum demolitionem, incendio punivisse dicitur, aliosque aliis affecisse poenis conquisitissimis. Sed haec eo quis zelo gesta dixerit, quod David quondam Ammonitas Idololatras simul et magistratuum contemptores, caminis exsussit, non sine laude, ardentibus.

At Gregorius spiritu percitus erroris, Romam Italiamque, quantum in se erat, abscidit a Graeco imperio, initoque cum Francis in Luitprandum Longobardum foedere, quod is ob receptum defensumque Thrasamundum, Romana circumsideret moenia, obtinuit a Carolo Martello, ut pro sua apud Luitprandum auctoritate et amicitia perficeret, ne gravius quid ab ipso Romani paterentur.

At Leo Imperator postquam suos detineri census vidit ab eo, qui Christi, censum reddere iubentis Caesari Ethnico, vicarium se venditabat, Ecclesiae Romanae per Siciliam Calabriamque proventus suo addixit fisco, impeditusque crebris Saracenorum incursionibus, qui Caesarea Cappadociae et castris quibusdam captis, ad ipsos Turcarum fines excurrebant, ulcisci defectionem non potuit.

Sub haec Gregorius III vibrato in Imperatorem anathemate, moritur, atque ad tribunal vocatus Dei, dispensationis suae poscitur rationes. Quem non multo posti secutus Leo, praecedente mortem eius terrae motu maximo, quo Constantinopolitani muri, Nicaea, Nicomedia, multaeque urbes aliae gravibus prostratae sunt ruinis. Imperaverat annis XXIV et mensibus duobus, nisi imagines destruxisset, multo benigniores imperii

sui scriptores habiturus. Sub eo decessit Beda, Epitaphio ei a Discipulo conscripto venerabilis dictus, ad numeros versiculi implendos. Ioannes Damascenus, vir cetera doctissimus, suscepto et ipse imaginum patrocinio, infensum expertus Imperatorem, inter Saracenos fulsit.

CONSTANTINUS V. COPRONYMUS.

COnstantinus V. Leonis Iconomachi filius, sacrum fontem foedasse fertur ventris onere, cum infantulus adhuc baptizaretur, unde ei Copronymi cognomen, ut et ex Caballinarum aestimatione sordium Caballini.

Imperii fideique paternae iam inde a teneris particeps, ob imaginum detestationem plerorumque subditorum odia incurrit et diras. Unde dum abest in bello Saracenico, Artavasdus Curopalates, sororis eius maritus, annitente simul Anastasio Patriarcha, et Constantino imputante Nestorianismum, restituit per regiam urbem imagines, atque imperium sibi sumpsit, vanissimo vulgi favore intumescens. Hinc intestinum inter affines bellum, multo cum Rei publ. damno, tertium in annum terra marique gestum, quo victor haud sine expresso Dei favore Constantinus, capit Artavasdi filium et primores, fame capit urbem, excaecatumque cum duobus filiis tyrannum exponit ludibrio, quemadmodum et Anastasium Patriarcham. Hunc enim verso ad asini caudam capite, ignominiose per urbem circumduxit: Sed paenitentem facinoris postea, Ecclesiam regere iterum sacrisque operari passus est.

Interim in Francia, Carolus Martellus, cum debellatis Saracenis, Saxonibus, Frisonibus, Gothis, per XXVII annos regia vixisset potestate, regibus Francorum domi fere abditis, Pipino et Carolomanno hereditarium reliquit regimen Galliarum, magnaeque partis Germaniae. Illi Saxones Thuringiam vastantes communi reprimunt marte, donec superstitione captus Carolomannus pro regno habitum sumpsit monachi, atque Cassinense Coenobium, recens a Petronacte quodam studiose instauratum ingressus, abiectissimam fortunam subiit.

Anno imperii quinto Constantinus, dum Saraceni domesticis flagrant dissidiis, Syriam pervasit Assyriamque et Germanicia potitus urbe rem Christianam restituit. Traduxit et in urbem Bulgaros, Augustae cognatos, quae cum Cagani esset filia, sacris imbuta Christianis Irenes nomen tulerat.

Sed felicitatem Principis maculavit infelix de imaginibus disceptatio. Earum enim venerationem gentilismi dicebat errorem redolere, intercessionem Sanctorum ficulneum appellabat praesidium, reliquias, quae dicebantur Sanctorum, ad cultum prostantes vulgi, partim terra obruebat, partim demergebat mari, vel igni curabat exuri. Hinc acerrimum adversus illum odium, Pontificum praesertim Romanorum, et monachorum rudium, superstitiones quaslibet mordicus retinentium, quos proinde cogebat aut civilem amplecti vitam, relictoque impuro caelibatu matrimonio se applicare, aut plagis affectos in Cyprum iubebat deportari insulam, quam a Saracenis invasam egregie defenderat.

Sextum eius septimumque annum insignes reddidit pestilentia atrox, quae Calabriam, Siciliam, Graeciam, Thraciamque pervagata, tantam induxit Constantinopoli solitudinem, ut cadaveribus vespillones deessent, catervatimque iumentis deposita exportarentur urbe humanda. Quod DEI flagellum praecesserant tenebrae insolentes, quae mensis Augusti dies pene decem ad stuporem mortalium obscurabant, ostentum simile caligini illi, qua relicto Deo vivo, lignis et lapidibus stupidus se orbis incurvabat. Secutus est terrae motus in Syria, quo urbes nonnullae e montibus praecipitatae in valles, quaedam ad sextum lapidem transpositae, quaedam ipso in iactu conservatae incolumes,

incredibilem fecerunt mortalibus admirationem potentiae caelestis.

Praeerat tunc, post Luitprandum Longobardis Ratechisus, oblitusque pacis vicennalis, quam iuramento firmarat Pontifici Zachariae, Perusiam obsidebat. Ad eum in castra profectus Papa, muneribus eum delinivit, blandaque deinde oratione adeo perculit animum regium, ut violatam iurisiurandi religionem conaretur monastica eluere paenitentia, depositisque insignibus, cum filiis et uxore coenobium intraret, Clericorum adscriptus ordini. Diversa incedens via Aistulphus Ratechisi germanus et successor, expugnata Ravenna, totum Exarchatum in suam redegit ditionem, Eutychio Exarcho Byzantium fugato, cum illustris hic principatus in Italia viguisset annis CLXXXII. Inde ademptis Pontifici, quas ille ad iura D. Petri pertinere dicebat, civitatibus, nullis eas precibus ut redderet, movebatur. Quare accensus Papa Stephanus, is qui plumbo primus tabulas obsignavit suas, et humeris baiulorum portari in Lateranum voluit, ad Francias confugit opes, easque ex memoria beneficii, nuper a Zacharia in Pipinum collati impetravit.

Etenim Pipinus, altero fratrum Carolomanno monasticen amplexo, altero Gryphone, post varias molitiones trucidato, cum regnum concupisceret Francorum, Zachariam Pontificem per legatos consuluerat, deceretne frui regno eum, qui stupidus et ignavus nihil commodaret Rei publ. an eum potius, qui quottidie pro ea domi militiaeque pervigilaret. Zacharias mentis Pipini gnarus, Chilpericum Regem, ut rebus gerendis inutilem, privari sceptro, Pipinumque inungi Regem iusserat. Id praestitit Bonifacius, recens Moguntinorum Archiepiscopus; Chilpericus Merovaei stirpis postremus, pro regio paludamento monachi sumere cucullam coactus est. Ita rerum potitus Pipinus, ac iam de filiis Carolo et Carolomanno ad consortium successionemque evehendis regni cogitans, facile assensum praebuit Stephano, per omnia sacra oranti, D. Petro ut suppetias ferret. Transgressus cum exercitu Alpes, Exarchatum et Pentapolin bello extorquet Aistulpho, quodque id ad animae salutem, et peccatorum remissionem valiturum sibi persuasisset, Ravennam, Bononiam, Imolam, Faventiam, Ferrariam; et in Pentapoli, Ariminum, Pisaurum, Anconam, Auximum, Urbinum, id est, provincias, quas hodie vocamus Romandiolam et Marcam Anconitanam, Aemiliam olim, Flaminiam et Picenum, hereditarias assignat Romanae Ecclesiae.

Sed Pipino in Gallias regresso, Aistulphus paenitens transactionis, denuo circumdat Romam exercitibus, vicinaque omnia ferro ac flammis vastat. Quamobrem implorata a Pontifice iterum Pipini ope, coactus a Pipino Aistulphus tertiam thesaurorum partem et stipendium dare Francis, paulo post in venatione proiecti sui equi interiit. Pipinus cum Guaiofarium Aquitaniae ducem, ob iura Ecclesiis denegata, longo fregisset bello, eo tandem a suis interfecto, universam adiecit regno Aquitaniam. Constantinus Imperator missis muneribus, inter quae fuit et organum, amicitiam expetiit Pipini, et Exarchatus Ravennatis restitutionem, sed frustra; quod eas regiones Divo Petro acquisitas donatasque diceret. Sic vita decessit Pipinus Parisiis, data Austrasia Carolo, alterique filiorum Carolomanno Burgundia et Alemannia, Aquitania vero divisa utrisque, anno Christi D CC LXVIII. Saltzburgi, Ratisponae, Aichstati et Frisingae fundavit Episcopatus, cum Burchardus Herbipolensi Ecclesiae, Coenobio Fuldensi Bonifacius initium darent.

Ceterum exstincto Aistulpho, Ratechisus repetere regnum coeperat Longobardicum, despectui habens Desiderium, qui ex Thusciae rectore ad fastigium regni assurgebat. Sed eum Papa Stephanus isto consilio depulit, confirmatisque Desiderii partibus, Faventiam ab eo

Ferrariamque recepit. Sie immensis aucta divitiis Ecclesia Romana, moritur successore Paulo fratre suo, eodem anno quo Alphonsus, qui Catholicum nomen sumpserat in Hispania Froiolae filio reliquit regnum, qui Iuzaphum Saracenorum principem in Gallaeciae finibus insigni proelio fudit, a quo tempore Hispania Miramolino Babylonio vectigalis esse desiit, quod Abderamen, pulso Iuzapho, Cordubae se regem scriberet. Etenim Saraceni dudum in factiones distracti, partiti erant dominatum, Abubales Persiam, Salimus Aegyptum, Syriam Habdallas occupaverat. Sed Habdallas, peremptis aemulis, potitus imperio Saracenico annis XXI, Christianis auxit tributorum onera, templorum pretiosa Iudaeis concessit emenda, Antiochenis tamen permissa iterum Patriarcham legendi potestate. Persarum Magos aliquod incantamentorum fiducia volare conatos, cum decidissent in terram, sustulit e medio, praecipuosque eius delirii magistros XVI affecit suppliciis.

Interea Constantinus Imperator acta Byzantii Synodo CCCXXXVIII Episcoporum, Theodosio Ephesio et Pastilla Pergano praesidentibus, damnat imaginum cultum, eique superstitioni inhaerentes Ecclesia eicit, inter quos fuere Georgius Cyprius, Iohannes Damascenus, aliique doctores non pauci. Id Concilium septimum Oecumenicum appellavit Imperator, reclamante Papa, et secundum praedecessorum vias iconolatriam pertinaciter asserente. At nihili auctoritatem faciens Pontificis Constantinus, perstitit in demolitione statuarum, reliquiarum, et quae alia divinis tabulis dissona irrepserant Ecclesiam. Templum Euphemiae martyris multa hactenus religione cultum profanavit, loculumque in quo servari putabantur ossa odorifera, proiecit in pelagus, quae ad Lemnum appulsa Insulam, nocturno, ut putabatur, Euphemiae monitu suscepta iterum, et postea relata Chalcedonem sunt, Irene iam imperante. Etenim mortuorum apparitionibus et oraculis indigebant sacra ista, divinis monumentis improbata, quibus [Orig: queis] mortuos audire prohibemur.

Constantinus vero in dies irritatior, Stephanum Monachum, quod multos ad vitam allectaret solitariam, doceretque contemnere regias dignitates, protractum e claustris affecit supplicio, atque adegit iureiurando subditos, ne quisquam domi aut publice, imaginem haberet venerationi. Nec paucos illustrium capite punivit aut exilio, quod consilia agitasse seditionis, cumque Stephano clam congressi dicerentur. Mox et Constantino Patriarchae, qui Anastasio successerat, imputata sunt cum principibus relegatis clandestina commercia, ob quae in exilium, ac tandem probrosam in mortem actus est. Atque eo processit atrocitatis ferale dissidium, ut siquis familiari in sermone exclamasset, Dei genitrix adiuva, aut noctu advigilasset mortuorum coemiteriis, pro imperatoris perduelle notaretur ignominia.

Vigilantiam tuendo imperio non exiguam adhibuit Constantinus. Animadversus enim Saracenorum dissidiis, Theodosiopolin et Mitylenen, Armeniorum oppida cepit, multosque e Syris et Armeniis traduxit Constantinopolin, ut vacuefactae per contagia urbi frequentiam redderet civium. Anno imperii vicesimo secundo, occasione arrepta e Bulgarorum discordiis, qui principes suos per seditionem interfecerant, Zeletinem novum eorum regem proelio devicit memorabili, qui eam ob cladem necatus a suis, successorem habuit Sabinum, mox propter ambitam pacem regno pulsum a popularibus.

Secutae Turcarum eruptiones e portis Caspiis, qui Armenia persultata, inde et Iberia, praeda graves reverterunt domum. Is motus incidit in annos eius saeculi sexagesimum tertium et quartum, quibus [Orig: queis] tanta memoratur hiemis saevitia, ut Euxinus Pontus glacie stringeretur triginta pedes alta, perviumque esset mare pedibus ad centum milliaria, immo

omnes a Lycia usque ad Danubium, et rursus ad Euphratem usque regiones, interveniente gelu tamquam vinculo sociarentur. Excepit hiemem aestas siccissima, ut fontes arescerent. Fragmenta glaciei, ad instar montium, muros quarundam pulsarunt urbium subverteruntque. Visae et stellae delabi caelo, inductaeque cogitationes mortalibus, adesse finem huius universi, scriptor Miscellarum oculatum se harum rerum testem nominat.

Ceterum Imperator, cum novis expeditionibus, pacem petere Bulgaros adegisset, eamque immissis inopinato in Romanos copiis violare decrevisset Telerichus, gentis eius princeps, per aliquos procerum vulgatis sibi arcanis, locavit oportunis locis insidias, ac praedones intercepit, incruenta plane victoria. Telerichus emanasse secreta contemplatus, astuto id agit consilio, ut in proditoribus ulcisci acceptam cladem queat. Fingit se in fidem venturum Constantini, habere quae secreto cum illo colloquatur, petit describi eorum sibi nomina, quos dignos familiariori congressu, explorataeque fidei inter Bulgaros iudicet Caesar. Ita nominatos ab eo per imprudentiam amicos, Telerichus iugulat, quod per eosdem comperisse Caesarem arcana suspicabatur. Ob eam Barbari fraudem renovata expeditione in Bulgaros, ardenti corripitur febre Constantinus, vivumque se velut in ignem mitti questus, consumitur actis in imperio annis XXXIV, mensibus III. Pessime audit apud scriptores ob reprobationem imaginum, persecutor Ecclesiae, Diocletianus, Daemonum socius, hostis Sanctorum proclamatur, sed ab iis, qui operibus humanarum manuum colendis addicti, imperitorum more, nisi quod ipsi faciunt, nihil rectum putant. Uxores duxit tres. E prima Irene Bulgarica suscepit Leonem, cui uxorem dedit Irenem Atticam, quae avum eum fecit procreato nepote Constantino, cum annum ageret imperii tricesimum.

Quo mense exstinctus est Constantinus, periit et Habdallas princeps Arabum, eodemque anno Adalgisus, Longobardorum Regis Desiderii filius, ad Imperatorem venit profugus, Carolo Magno paternas eius ditiones armis invadente.

Eam Longobardico regno, quod annis CCVI duraverat, perniciem conciverunt Pontifices Romani, Stephanus III et Adrianus I.

Stephanus Constantino surrogatus, fratri ducis Nepesini, adhuc superstiti contracta Synodo perfecerat, ut excaecatus Constantinus, quod per vim creatus videretur, ignis periret supplicio: Inde obstitit vehementer, ne Carolomannus, frater Caroli Regis Franciae, Desiderii filiam matrimonio sibi iungeret, clamans foetidam esse Longobardorum gentem, periuram, horridam, leprosam; effectumque dedit criminatione, ut Carolus viduam fratris paulo post defuncti, cum filia remitteret ad Desiderium genitorem.

Mortuo post triennium Papatus Stephano, suffectus ei Hadrianus acrius exarsit in Desiderium, iam universa, a Pipino donata Ecclesiae Romanae, infestis armis repetentem, eique viribus impar, sueta decessoribus via, Caroli implorat opem, qui dimissa nuper filia Desiderii Bertha, ductaque pro ea uxore alia, Hildegarde Sueva, alieniori a Longobardis animo apparebat. Carolus, cum neque deprecationibus neque donis flectere valeret Desiderium, transgreditur Alpes armatus, ac Longobardos cum rege suo in fugam propellit, Ticino inclusos obsidet. Adelgiso interim Constantinopolin migrante, Romam pergit, Apostolorum, ut loquebantur, limina visurus. Fatigatum deinde diuturna obsidione Desiderium, seque et sua dedentem, misit cum uxore in Galliam, Italiaque universa potitur dempta Neapoli, et ceteris, quae Siciliam spectant provinciis. Exarchatum et Pentapolin reddit Hadriano, coactaque Romae

Synodo Patricius, (quam dignitatem largiri Augustae erat potestatis) creatur, ac ius ei tribuitur Episcopos investiendi, addita lege, ne quis nisi a rege Carolo laudatus probatusque accipiat Episcopatum. Ita completur annus Domini septingentesimus et septuagesimus quintus. Biennio ante bellum Italicum, cum Saxonibus, daemonum adhuc cultui addictis, proeliari coeperant Franci, populo natura feroci ac retinentissimo moris patrii, qui XXXIII annos continuos Caroli arma mirabili pertinacia exercuit.

LEO IV. PORPHYROGENNETUS.

LEo IV. quod puerulus purpuram induisset, consors factus imperii, sicut et pater, Porphyrogenneti cognomen tulit. Ac post obitum Constantini solus tenuit gubernacula, avitae haeres mentis et sententiae. Initio statim regiminis eam de se praebuit opinionem, ut proceres filium eius Constantinum, Irene genitum matre, postularent ad participationem provehi dominatus. Sed Leo haud ignarus instabilitatis et perfidiae mortalium, non est suffragatus, nisi iurati promitterent Senatores, et populus, se nulli praeterquam Constantino et semini eius parituros. Quod cum fecissent, Constantinus puer Imperator pronuntiatus est. Et mox apparuit, nullius vinculis religionis compesci perfidiosos posse. Compertum enim, Nicephoro quosdam auctores esse capessendae tyrannidis, fratri Leonis. Quos Imperator rebellionis convictos multavit exilio, itemque Nicephorum fratrem. Alterno anno Telerichus a Bulgaris suis regno eiectus quod finxerat quondam se facturum, fecit revera, atque in fidem venit Leonis, cuius hortatu baptizatus consobrinam Irenes Augustae accepit uxorem, patriciique honore insignitus est. Secutum deinde a Saracenis bellum, quod Ithumas Madys Principis Legatus excitavit in Syria. Id strenue repulit Leo, quinque Saracenorum Amiras et sex Arabum milia proelio occidit, Syros Iacobitas magno numero transtulit in Thraciam. Accensos vero dolore Mahumetanos, et Dorylaeum usque persultantes Asiam, subtracto undique commeatu et in urbes convecto munitas, coegit re infecta retrocedere, Madye interim in Christianos suae ditionis, contra datam fidem saeviente, e quibus aliqui Martyres effecti, sanguine obsignarunt divinam veritatem.

Sub haec Carolus a rebus gestis Magnus dictus posteris, ductis in Saxones copiis, Ostphalos, Angarios, Hessos se dedentes, in fidem recepit et clientelam, reliquis intulit clades multas, ac dedit vicissim. Tandem etiam Westphali datis obsidibus, imperata se promittunt facturos. Sed comperto, Regem ad Rodgaudi Longobardi comprimendam rebellionem in Italiam rediisse, expugnant Ereburgum ad Lippam fl. castrum: Sigeburgum obsidione claudunt, vano recipiendae libertatis flatu turgentes. Nam mox Carolus, recepta Longobardia, suo eos reditu ad baptismum adegit, Witekindo rege ad Sigfridum Danorum (qui et Normanni) principem, socerum suum confugiente. Qui fortem Carolo operam navassent in subigendis Saxonibus, eos nobiles creavit, ac de publico sanxit alendos.

Militari viro numquam defuit bellandi materia. Nam dum Paderbornae moratur, venit Ibnalarabas Saracenorum regulus in Hispania, ac pollicitus Christianisimum, se suaque dedit, si armis Caroli principatum recipiat. Reducitur ergo, capta Pampilone. At prosperam cum infidelibus pugnam infaustus obnubilavit reditus Caroli, cuius exercitus in iugis Pyrenaei saltus a Vasconibus, peritia nitentibus locorum, foede caesus est: Eginhardus, Anshelmus, Rolandus et alii insigniores ducum occubuerunt. Saxones, Witikindo duce, resumpta audacia, procursarunt ad Rhenum usque, obvia quaeque ferro et flamma prosternentes.

Sed Alemannorum repulsi virtute, denuo fidem iurant Carolo, oblata mox rursus occasione rumpendam. Nam crebris vicinarum gentium motibus incitati, ac iugi impatientia extranei, annuas pene Francis expeditiones fecerunt, subnixi Danorum imprimis et Vandalorum auxiliis, quorum et in finibus non pauci eorum consedere. Carolus destructis passim Idolis, interque ea Crodone, quem Hardesburgi colebant Saxones, Mindensis, Paderbornensis, Osnabrugensis Episcopatus iecit fundamenta. Wittikindus tandem Attiniaci baptizatus est, anno DCCLXXXV. Dum ille Saxonum delet Idola, Leo similiter mysticam ratus Idololatriam, quam sacrarum imaginum venerationem dicebant imperiti, eam in aulicis, ipsaque Irene coniuge damnavit. Theophanem et alios eius superstitionis propugnatores, affecit poenis. Sed post annos v Imperii praematura abreptus morte, impuberem filium reliquit successorem. Mors eius superbiae adscribitur, quod coronam e templo Sophiae insignem gemmis applicuisset capiti, qua gestata febri correptus, enatisque in capite carbunculis, decessisse fertur. Paulus Diaconus Aquilegiensis et Alcuinus Anglus hoc tempore pro eruditis habiti.

IRENE, CONSTANTINUS VI. PORPHYROGENITUS, NICEPHORUS, BYZANTINI: CAROLUS MAGNUS ROMANUS IMPER.

IRene Augusta cum filio Constantino potita rerum, prout testamento erat cautum Leonis, varia fortuna gessit imperium, et calliditatis impotentiaeque muliebris specimen praebuit populis. Imaginum cultui dedita superstite adhuc marito, clam habuit superstitionem suam, quam defuncto ipso prodidit in vulgus, eoque facto rudis plebeculae et patronorum superstitionis laudes promeruit. Ceterum insidias passa a fratribus Imperatoris demortui, fautores eorum exilio, ipsos multavit dignitatibus; ac pro clericis rasos fungi sacris iussit. Mox ut filio adstrueret potentiam nuptiis, Rotildam Caroli Magni filiam ei curavit desponsari, misitque Elisaeum Eunuchum, a quo virgo regia Graecas litteras moresque doceretur. Interim Elpidium Siciliae Praetorem, Nicephoro faventem Constantini patruo, crebris fregit proeliis, atque in Africam ad Saracenos confugere adegit: a quibus cum metueret sibi, relicta eis Africa, pacem pepigit. Aaroni autem Saracenorum principi impar, tributarium reddidit imperium, primamque ei imposuit labem, fructum corruptae per imaginum vanitatem religionis.

Tertio anno corruptior Pauli Patriarchae ineptiis, qui paenitens iconomachiae, subitaneus ex Episcopo monachus evaserat, successoris eius Tarasii cura concilium fieri imperat apud Nicaeam Bithyniae, quod septimum appellarunt Oecumenicum, ab Adriani quoque Papae concelebratum nuntiis. Ibi quae a tribus Augustis, Leone Isauro eiusque filio ac nepote, circa imagines decreta fuerant, et praecedentium Synodorum roborata auctoritate, omnia sunt abolita, et veneratio imaginum postliminio reducta in Ecclesiam. Sed prius arte quadam muliebri exarmati erant, et relegati ab urbe, qui praecedentium Imperatorum sententiam tuebantur. Hi enim cum anno sexto disturbassent Synodum, Irene, simulata expeditione in Saracenos, ac demisso Episcoporum coetu, arma ab eis reposcit, quae partita inter suae factionis milites, facile instauravit Synodum, anno imperii VIII. firmavitque auctoritate publica, quae patribus Iconolatris probabantur. Quo patrato facinore, addidit aliud mulier Deo hominibusque foedifraga. Etenim matrimonium Constantini cum Rotilda, a se ipsa inchoatum, temerario ausu dissolvit, Mariam quandam Armeniam filio iungens invito, atque

ut aegre Carolo faceret, Adalgisum Desiderii filium, adiunctis copiarum ductoribus, ablegans in Longobardiam, turbas ibi daturum novas, sed comprehensus a Francis Adalgisus, amara luit morte mulieris intemperiem.

Anno Imperii decimo Constantinus, animadverso matris consilio, pro arbitrio agentis omnia, ac per Stauratium Patricium exercentem sceptrum, se, qui legitimus potestatis haeres esset, excluso, arripere imperium cogitat. Carolus Magnus eodem tempore devictis iterum Saxonibus, magnoque numero translatis in Flandriam et Brabantiam, pulsis itidem Slavis et Vinidis, Magdeburgum populantibus, Thassilonem Baioariae Ducem Luitbergae coniugis suasu renovantem rebellionem, ut Soceri sui Desiderii cladem ulcisceretur, capit bello; atque maiestatis damnatum, in monasterium misit cum suis. Ibi tam religiose vixit Thassilo, quam libenter illud vitae genus erat amplexus. Accessio eius belli fuit Hunnorum Avarumque, id est, Hungarorum irruptio in Germaniam. quos Thassilo adsciverat socios, qui et ipsi Caroli viribus succubuerunt.

In Oriente Irene, persuasa fato sibi deberi non filio imperium, comprehendit amicos eius omnes, eosque affectos plagis aut contumeliis in Siciliam vel aliorsum relegat. Filium iam vigesimum agentem annum, verberibus excipit, ac domi tenet, legiones adigit sacramento, ne se viva, Constantino sint dicto audientes. Verum Armeniaci exercitus, cum constanter adhaerescerent Constantino, traxerunt exemplo reliquos, ut violata iurisiurandi religione redirent ad filii obsequium; qui seposito Stauratio per se egit potestatem, ac Matrem Eleutheriano in palatio, quod ipsa construxerat, regaliter haberi iussit, alteroque anno cum tentasset Bulgaricam expeditionem, et Arabicam, restituit dignitati. Irene admota iterum gubernaculis, id egit omni modo, ut filium suppliciis cognatorum et familiarium, ac divortio uxoris Mariae, invisum redderet subditis. Quibus rebus occasionem suppeditavit infelix in Bulgariam expeditio, ubi inferior proelio Imperator, Optimatum iacturam fecit grandem, quam secutae suspiciones de Nicephoro, Christophoro et Niceta patruis, quibus velut affectatae tyrannidis reis oculos eruit instinctu matris, eaque atrocitate vehementer Armenios offendit, deinde abdicata coniuge, tamquam veneno eius esset petitus, ac profugatis Saracenis elatior, Theodatem e gynaeceo virginem creat Augustam, frementibus monachis, ac anathemate dicentibus notandum bigamum. Sed eos in exilium expulit Constantinus, suffragante etiam tum matre Deinde iterum in Bulgaros profectus, insolenter efflagitantes tributum, ut comperit, natum sibi filium, propere contendit in urbem, relicta apud exercitum Irene. Quae filii absentiam occasionem rata suam, corruptis auro, aut delinitis blandimento muliebri, Ductoribus persuadet, ut sibi reddant potestatem, usa fideli ad id opera Stauratii, aliorumque amicorum veterum. Illi avocatum ab Saracenico bello Imperatorem, dum comprehendere student, detecta fraude, in fugam propellunt. Ac parum aberat, ut ipsi insidiat ores concursu interiissent populi Verum Imperatrix gnara esse apud filium coniurationis conscios, scribit eis, nisi maturent factum, omnes suo indicio perituros. Quare ab eis reductus in urbem incautus Imperator, effossis crudeliter oculis excruciatur, quinto post anno eodemque die, quo patruis ille suis idem intulerat supplicium. Exinde mors consecuta confestim eum exstinxit, Irene filii sanguine recuperatum solium denuo insedit, ipso sole septendecim dierum tenebris tam tetrum aversante scelus, anno ab incarnatione Filii Dei duodeoctingentesimo.

Melius occiduas Imperii partes Carolus administrabat, qui Saxones Transalbinos, a quibus praesides ipsius erant

trucidati, et Slavos Aistosque maris Balthici accolas, armis ultus; Hunnos etiam octenni bello ita contudit, ut excisa eorum nobilitate, congestos ex longo tempore thesauros diriperet, Pannonia pene omni evacuata. Hinc sepeliendis doctorum dissidiis incubuit. Igitur convocata Francofurtum Synodo, plus quam trecentorum Episcoporum, decernitur, Christum etiam secundum carnem dicendum non adoptivum, sed verum Dei Filium, quod Elipandus toletanus et Felix Orgellitanus Episcopi Nestorianismum reducerent, Christumque hominem minori dicerent afficiendum honore quam Deum. Damnatur et imaginum veneratio tamquam impia ac divinis contraria legibus: Synodus Nicaena II tamquam spuria reicitur.

Alphonsus quoque Asturum et Galliciorum in Hispania Rex, pertaesus tributi virginum, quod exigebant Saraceni, acri eos pugna superat, Ulyssibonam capit, multisque hostium milibus caesis, iugo Saracenorum eximit magnam partem Hispaniae; insignia victoriae Carolo mittit, qui Saracenum quendam profugum eo tempore Barcinonem reduxerat.

Non minor pene Romae sub haec, quam Byzantii exstitit tumultus. Leo III Adriano Pontifici successor datus, populum in Caroli verba adegerat, vexillo Romanae urbis adipsum transmisso. Ob id et ob crimina, quae ipsi obiectabant aemuli, indignissime habitus ab Adriani necessariis, oculorumque suorum privatione damnatus, miseratione eorum, quibus demandatum erat supplicium, laesis tantum leviter oculis, aciem eorum retinuit incolumem, atque elapsus custodia ad Carolum profugit in Germaniam, eiusque auctoritate et armis reductus Romam, recepit thronum, ringentibus frustra adversariis. Irene interemptis mariti sui patruis, ne respirare ad imperium possent, legatos de pace mittit ad Carolum, qui benigne auditi, e captivitate recipiunt Sisimnium Tarasii fratrem, et novas cruentae et insidiosae mulieri spes firmandarum opum afferunt. Nam imperii deinde ditiones cum Carolo partita, ut ipsa e Neapoli Siciliam versus omnia retineret, reliqua Italiae Carolo cederent.

Anno igitur Christi octingentesimo rerum maximarum et insolentium exordia memorantur.

Carolus Romam profectus, ut accita Synodo cognosceret de criminibus intentatis Pontifici, audit nefas esse, Papam Romanum a quoquam iudicari, ac proinde, cum nemo criminum probator esse vellet, permittit Leoni, ut iureiurando se purget, purgatumque in sede relocat Pontificia.

Leo gratiam relaturus benefactori tanto, ac ponderans secum, quanto odio laboraret Irenes Augustae infame ac cruentum imperium, Natalitiis Christi feriis Carolum in Divi Petri Basilica sollemniter pronuntiat Augustum, corona ad id capiti eius imposita, acclamantibusque Romanis: Carolo Augusto, a Deo coronato, magno et pacifico Imperatori Romanorum, vita et victoria. Unde mos inolevit, ut Imperatores Occidentis ab Romanis Pontificibus acciperent coronas, atque ex ea sollemnitate Augusti in Italia haberentur, cum romae iam a multis annis, ex quo de imaginibus disceptatum, perexigua aut nulla Graeci Imperatoris reverentia esset. Pontifex Carolum Imperatorem, antiquorum more Principum, adoravit, memor quantum deberet illi Patrono ac Domino. Sed successores eius, vice versa Caesares postmodum ad suorum detraxerunt pedum oscula, ut suo tempore dicetur. Rei pub. hanc mutationem, cum Episcopus corripuisse visus Augustae iura Maiestatis, notavit gravissimus terraemotus, ac dira pestilentia, quibus [Orig: queis] totus Occidens laboravit. Carolus Siciliam sibi subicere cogitans, a legatis retinetur Irenes, pacemque ac nuptias prae bello amplectitur.

Obierat enim praecedenti anno Luitgardis, tertia uxor Caroli, ideoque haut

inconsultum videbatur imperii utriusque opes connubio principum copulari. Irene satis ad id propensa, sed Aetius Spado tanti negotium momenti dissipavit, cupiens per Irenae nuptias, Leonem Thraciae ac macedoniae ducem, fratrem suum, rerum potiri in Oriente, eaque spe inflatus cum Stauratio Patricio validas exercebat inimicitias; quo exstincto solutior illustriores quosque despectabat, quae vis tandem ipsi et Augustae vertit exitio.

Etenim aegrotante forte Irene, optimatum aliqui persuadent Legionibus, Augustam destinasse Imperio Nicephorum Logothetam, eumque velle ad fastigium evehi Rei publ. ut importunis Aetii sollicitationibus liberetur. Extemplo milites, quod fidem virorum dignitati adhibendam ducerent, Nicephorum Imperatorem consalutant, inque eius semet verba adigunt. Nicephorus obsepto custodibus palatio, Irenem cogit thesauros indicare absconditos, fatentem iam sero, peccatis se suis commeruisse hanc contumeliam. Sic dimota a gubernaculis mulier impia, in Lesbium denique relegatur insulam, ubi appositis excubitoribus tam arte eam habuit Nicephorus, ut maerore contabesceret misera, actis potentiae annis XXIII.

NICEPHORus nihilo melius aut fortunatius administravit rem Graecorum, homo omnium receptaculum vitiorum, avaritia inexplebili, fallax, perfidus, qui nec iis pepercit, quorum opera Principatum acquisierat. Bardanem Patricium ab Orientalibus creatum Imperatorem, iurata fide, se nihil ei incommodaturum, ad deponenda insignia pellexit, monachumque sponte factum, per subornatos a se Lycaones excaecavit, fingens se invito id factum, simulatisque lacrimis deplorans tanti casum ducis. Adscito inde ad consortium potestatis Stauratio filio, Saracenis occurrit apud Crason Phrygiae, ac certamine inferior amissis quam plurimis, aegre effugit manus hostium. Sed dum Aaron Persiam componit tumultuantem, munitur a Nicephoro Ancyra Galatiae, aliaque oppida, ad hoc saltem utili consilio, ut ne insequenti anno omnia prosterneret Saracenus. Nec subterfugere tamen potuit dedecus ab Irene susceptum antea, ut Christiana in terris summa potestas tributo se obligaret Mahumetanis. Impar enim Aaroni, cum trecentis milibus percursanti Romaniam, trecenta ei milia numismatum obtulit annua, atque ut agnosceres servile Imperatoris caput, terna pro se filioque coactus pendere, addita lege, ne instauraret munitiones, ab Arabibus destructas. Sed mox Nicephorus solita levitate contempto foedere, irritavit in Cyprum Saracenos, a quibus templa eius Insulae diruta, incolae expulsi sunt. Tentata est et Rhodus, multo cum Insulanorum exitio: Sed urbs expugnari nequivit, classisque ipsa Arabum tempestatibus disiecta periit. Mox et Aaron ipse in Perside vita defungitur, succedente Mahumete eius filio, qui agitatus fratris bello intestino, res Arabum et Christianorum illis in locis degentium vehementer afflixit, Ecclesias ac monasteria multa aequavit solo. Nicephorus interim Stauratio Caesari sponsam delecturus, dum formarum virginearum spectatorem agit, duas sibi sumit stuprandas, praestantissimo puellas corpore: Filio Theophaniam quandam Atticam, Irenae cognatam, iungit, sed avulsam ab alieno toro.

Delinitus deinde Caroli Magni legationibus, recepta Venetia, foedus cum eo amicitiamque firmat, subditis ipse molestissimus novis iniquisque legibus; intolerandus praesertim tributo, Manichaeorum insuper, qui Pauliciani vocabantur et Athingani, amicus et defensor. Admonitus a Theodosio patricio, quod omnibus exsecrationi esset, ac casibus eius nemo ingemisceret. Quid inquit, si Deus cor meum obduravit, ut olim Pharaonis? Tu noli exspectare a me alia, quam quae vides hactenus. Landulphus Sagax, qui Miscellas Diaconi pertexuit, ex Theodosii ore se id accepisse

refert. Voluit videri tantae calliditatis Nicephorus, ut diceret, Imperatorem a nullo circumveniri posse, siquidem vigilanter principatum teneat.

Tandem nono imperii anno ulturus damnum a Crunno illatum Bulgarorum rege, qui direptis stipendiis, a Nicephoro submissis exercitui, occupataque Sardica, multa Romanorum milia occiderat, nullis induci legibus potuit, ut pacem deprecanti Barbaro concederet. Itaque vastatis late Bulgarorum agris, nocturna Crunni invasione capiuntur eius castra, caesisque, ut in re improvisa, copiis, suo in tabernaculo perimitur Imperator, ac malus male interit. Caput eius recisum ligno figi Crunnus, atque exponi ostentui curavit. Amissi procerum praecipui, cum armis omnique imperiali instrumento, Stauratius Caesar in collo ictus, cum plurimum sui sanguinis amisisset, marcidus refugit Byzantium, ubi plerique Michaelem Curopalatem, sororis eius Procopiae maritum destinabant imperio, filium Nicephori ut mali corvi malum ovum perosi. Michael cum ob id insidiis se cognovisset appeti, praevenire tutius quam praeveniri aestimans ab Affine, per Theoctistum et Stephanum, praecipuae auctoritatis viros, devinxit sibi milites noctu, ac postridie in Hippodromum vocato Senatu, Imperator salutatur, tertio mense postquam exstinctus erat bello Nicephorus. Stauratius audita acclamatione plebis, monachi sumpsit habitum, inque eo decessit post trimestre, fetente admodum vulnere, quod a Bulgaris acceperat.

Michael largitionibus, comparata benevolentia omnium ordinum, cum Carolo etiam et Leone Papa iunxit amicitiam, petens Theophylacto filio suo uxorem de filiabus Caroli. Hinc in Bulgaros ductat copias exitu infelici. Barbari enim praevalentes Thraciam et Macedoniam depraedando, exegerunt Christianos e Beroea et Anchialo, vociferantibus multis, nec immerito, ob imaginum stolidam venerationem praedae esse gentibus orbem Christianum, ac proinde Constantini Copronymi filios e Panormo reposcendos, ad imperium de Barbaris liberandum. Igitur eos Michael, erutis oculis, exilii damnavit atrocioris: Neque impune tulit. Nam Crunnus petita in hanc conditionem pace, ut veteres haberet Bulgariae limites, ac fugitivos reciperet, cum minus adstipularetur Michael, Mesembriam oppugnavit. Ea Arabis cuiusdam Christiani, quem stipendio fraudarat Imperator, instrumentis potitus, immensum reperit variarum opum thesaurum. Mox et Michaelem, inanimatarum defensorem imaginum, adeo ut Monacho cuidam ob erasam statuam, oculos eraderet, tanta perculit strage, ut arrepta ex desperatione fuga, spoliatusque exercitu, imperium cum monastico habitu commutaret, ac Leoni illud Armenio prudentius gerendum relinqueret. Theophylactus eius filius, iam Imperator appellatus, exsectis virilibus, cum matre Procopia et fratribus exilio vertit solum. Tam bellos se Iconolatrae Imperatores praebuere. Tanti stetit populis, quod relicto Deo vivo, auro lignoque insipienter se incurvarent.

At Carolo propagandae intento religioni, felicius provenit Occidentis imperium.

Erat illis temporibus haut parva Danorum, quos Normannos, septentrionales scilicet viros, appellitabant, potentia, sed maiorum adhuc immersi tenebris Christianismum detestabantur. Angliam aliquoties classe adorti, magnas ex ea praedas egerant. Horum Rex Godefridus graviter acceperat Caroli in Nordalbingos Saxones, nunc Holsatos, impressionem, atque educto exercitu morantem in eis Carolum statuebat opprimere. Sed procerum praepeditus consiliis, confinia Eidorae munivit vallo, utriusque Oceani complexus littora, ut currus saltem aut bini equites per eam munitionem recipi ac emitti possent. Carolus desperato ulteriori progressu, castrum munivit ad Storam fl. haud procul a

Crempa, translatisque in Franciam Nordalbingiorum plurimis, pagos eorum Obotritis Vandalis concessit habitandos.

Biennio post Godefridus ducentis navibus advectus in Frisiam, victis proelio Frisonibus, tributum imperat; ne cum Carolo congrederetur, morte est praeventus. Occiso ei a Satellite quodam successit Hemmingus, fratris eius filius, eodem anno, quo Pipinus Italiae Rex, Caroli primogenitus, qui Beneventanos ac Venetorum duces subegerat, e vita migravit, restitutaque Nicephoro Venetia, pax inter Graecos Francosque coiit.

Anno sequenti, qui erat noni post Christum saeculi undecimus, sancita inter Francos et Danos pace, Carolus vastavit Lunonum agros et castrum Hamburgense vel Hohenburgense ad Albim, a Wilzis destructum egregie restauravit. In Pannoniam quoque misso exercitu, Slavos Bohemosque Hungarorum populantes ditionem repressit, et Aquisgrani donis Hemmingi Danorum Regis cultus, Eardulphum Regem in Britanniam restituit. Hemmingus mox fatis consumptus, Sigefrido et Aniloni regnum reliquit armis disceptandum, qui cum ambo interiissent proeliis, ac Danorum fere XIM, fratres Anilonis Hazaldus et Regnifridus Dania potiti sunt, eodem tempore, cum Michael Curopalates Imperio Byzantino. Sed hi fratres paulo post ab alterius factionis exulibus, e Suionibus reversis, pulsi regno sunt, anno Domini octingentesimo XIV, quo et Carolus Magnus, maxima bonorum parte Ecclesiasticis pauperibusque testamento legata, gravis senio, et continuis febribus decessit, LXXII annos natus, Rex Francorum XLVII, Italiae XLII, Imperator XIV annis. Eius corpus nullo non genere honoris adhibito Aquisgrani, ubi decesserat, est sepultum in templo beatae Virginis, ab ipsomet aedificato. Princeps fuit adeo deditus litterarum studiis, cum per otium liceret, ut plerisque sui saeculi eruditis maior haberetur, ac primus Parisiensem Academiam excitarit, maximas opes in Graecae ac Latinae linguae studium impenderit, concordiae in Ecclesia amantissimus.

Praecedente eius obitum anno deflagravit pons sumptuosissimus, quo Rhenum apud Moguntiam straverat, incensus a Richolpho Archiepiscopo, quo eo latrones ad praedas abuterentur nocturnas. Carolus iuxta propriam, id est, Teutonicam linguam ventis mensibusque imposuit nomina, ut ait Sigebertus, ac per manum Pauli Diaconi decerpens optima quaeque de scriptis Catholicorum patrum, lectiones unicuique festo competentes in Ecclesia recitandas curavit. De eius ania, auctore Turpino Rhemenis Episcopo, turpis rumor circumlatus est, debuisse eam daemonibus tradi ad in feros rapiendam, nisi in statera aedificationes templorum coenobiorumque malis facinoribus praeponderassent. Fridericus I. postea Imperator, auctoritate subnixus Alexandri Papae, eum consecravit, ut Aquisgrani ei caneretur, velut est in Chronico Belgico:

O spes affictis, timor hostibus, hostia victis,

Regula virtutis, iuris via, forma salutis,

Carole, servorum pia suscipe vota tuorum.

Eginhardus notarius Caroli, atque ob furtivum Immae filiae eius amorem, tandem gener factus, recenset provincias, ab ipso Francorum imperio adiectas; In Galliis scilicet Aquitaniam et Vasconiam. Hinc Pyrenaei montis iugum et fertilissimos Hispaniae agros usque ad Iberum amnem. Postea Italiam totam ab Augusta Praetoria usque in Calabriam inferiorem. Tum Saxoniam, duplo latiorem, quam erat reliqua Germania Francis olim subiecta. Pannoniam similiter utramque, et oppositam in altera Danubii ripa Daciam, Histriam quoque et Liburniam atque Dalmatiam, exceptis maritimis quae ex foedere Constantinopolitanus sibi Imperator vendicabat.

Denique nationes Barbaras inter Rhenum et Vistulam, Danubiumque et Oceanum positas, ut lingua fere similes, ita moribus atque habitu dissonas, inter quas numerat praecipuos, Welatabos vel Sclavos, Sorabos, abotritas, et Bohemos, quibus [Orig: queis] tributum ab Carolo imperatum. Nicephorus, Michael, et Leo Caesares Byzantini, ultro amicitiam Caroli et societatem expetivere, suspectam habentes eius potentiam, adeo ut proverbio diceretur Graecis, Francum amicum habeas, vicinum ne habeas. Aaron Saracenorum Princeps ex ipsa Persia missis ad Carolum legatis, Elephantem, horologium et alia ei munera donavit. Cum novem genuisset filias, e duabus uxoribus (nam e tertia nihil liberorum tulit) et IV concubinis, nullam earum marito elocavit, eamque ob causam domesticis maculatus infortuniis alto silentio pressit dolorem. Duabus coniurationibus, una Pipini gibbosi, filii sui e concubina, altera Germanorum, Fastradae reginae crudelitatem non ferentium, appetitus, feliciter ultus auctores, evasit. Ex Hildegarde Sueva tres susceperat filios, Pipinum, Carolum et Ludovicum. Pipinus Italiae Rex, et Carolus, fato rapti ante patrem, Ludovicus solus superstes, de patris manu Augustae dignitatis hereditatem adiit. Una et viginti metropoles thesaurorum Caroli heredes scriptae. Eae erant Roma, Ravenna, Mediolanum, Forum Iulii, Gradus, Colonia, Moguntiacum, Saltzburgum, Rotomagus, Treviri, Senones, Visuntium, Lugdunum, Remi, Arelatum, Vienna, Tarantasia, Ebrodunum, Burdegala, Turones, Bituriges.

Turpinus auctor est, Aigolandum Saracenorum in Hispania regem, fractum proeliis [Orig: proeliis] a Carolo, venisse ad eum baptismi suscipiendi causa. Sed cum vidisset tredecim pauperes, quos de more Carolus semper alebat in atriis male vestitos, humi iacentes, inquisivisse qui essent: acceptoque responso, esse populum et amicos DEI, qui sub numero XII Apostolorum Christi pascerentur, resiliisse a proposito, dicentem falsam esse Christianorum legem secundum quam melius haberent Regis amici, quam DEI. Sed eundem postero die congressum acie cum Carolo, cruenta morte peremptum. ait Turpinus se interfuisse expeditioni Hispaniae, ac solem aliquando per triduum stetisse immobilem, donec Carolus comprehenderet Saracenos, fabularum maior auctor quam historiae.

LEO ARMENIUS, MICHAEL II. BALBUS. THEOPHILUS, IMPERATORES ORIENTIS. LUDOVICUS PIUS, CAESAR GERMANICUS.

LEo V. Armenius ex Orientis duce Byzantinus Imperator paulo ante excessum Caroli factus est, Michaele coenobii claustra ingresso. Crunnum Bulgarorum Principem, tot Imperatorum ferocientem cladibus, magno proelio devicit, sagittaque ictum pene interfecit. Parta victoria, cum a monacho quodam, cuius futuri scientiam venerabatur, didicisset imaginum cultum idololatriam esse, tolli eas de Ecclesiis imperavit. Nicephorum Patriarcham sibi adversantem exulatum misit Proconnesum: cui suffectus Theodotus, Imperatoris subscripsit sententiae, Protopsalte etiam animante eum in detestationem imaginum, prolatis Esaiae divini Prophetae verbis, quibus inquit: Cui assimilabitis Dominum, quam imaginem effingetis ei? Unde Leo in delinquentes implacabilis, acer et vigilans in Repub. magistratuum censor, qui nihil prece aut pretio cuiquam concederet indigno, Michaelis balbi appetitur insidiis. Hunc convictum in iudicio facinoris, atque ad ignem damnatum, rogatu coniugis Augustae, sed non sine praesagio mali, e clementia sua orituri. distulit, ne feriatos natali Servatoris dies improbi hominis supplicio videretur

contaminare. Cum autem carceris clavem suo asservaret sinu, noctemque illam curis insomnem duceret, ingressus forte custodiam, reperit Balbum alte stertentem in lecto, ac praefectum Papiam ei custodiendo destinatum, iacentem humi. Hoc papiae in sontem affectu commotior, minaci manus agitatione iram prae se ferens, observatur a quodam vigilum, atque extemplo res excitato Papiae indicatur. Ille Imperatoris praevertendum ratus minis, communicato cum captivo perduelle consilio, conscios Michaeli insidiarum subitis perterret nuntiis, impellitque ut metu attoniti, ne Michaelis perirent indicio, in necem conspirent Leonis. Nec mora sceleri. Sumpto Clericorum habitu abditisque sub veste pugionibus, coniurati psallentium se in templo choro miscent, ac Leonem cum reliquis DEO cantantem adorti, amputatis capite et manu, indignum in modum ipso in sacrario perimunt, dissectisque compedibus, e carcere ad imperium protrudunt sceleratum Michaelem.

Michael nefandam sacrorum violationem susque deque habens, mox in eadem aede, quam Leo sanguine imbuerat suo, corona insignitus est. UXOR Leonis, et quattuor filii, demptis partibus quibus [Orig: queis] viri sumus, exilio deportati, atrocis exemplum vindictae DEI, quod Manichaeis multum detulisser Imperator, si vera sunt, quae Zonaras et Cedrenus furibundi cultu imaginum, impingunt crimina defuncto. Sed profundior caelestium abyssus iudiciorum est, quam ut eorum semper ratio nobis homunculis constet.

Felicior sub haec Ludovicus, ex liberalitate in sacros ordines Pius cognominatus, nec prorsus tamen. Tricesimo post excessum patris die ex Aquitania advolavit Aquisgranum, susceptisque imperii gubernaculis, cum Leone percussit foedus. Bernhardum, fratris sui Pipini filium, Italiae donatum regno a patre, cum muneribus dimisit in Longobardiam, suorum filiorum alteri Lothario Baioariam, alteri Pipino Aquitaniam regendam dedit. Herioldum Danum, a Godefridi filiis pulsum regno, frustra instituit reducere. At Sorabos Sclavos mixti Francis Saxones ad oboedientiam redegerunt, uti et Bernhardus Romanos, qui decumbente Leone Papa, praedia eius cremarant igne. Leoni post XXI Pontificatus annos mortuo, successor datus Stephanus V. maximis itineribus ad Ludovicum contendit, exquisitisque exceptus honoribus, diademate eum insignivit Rhemis, iam tertium imperantem annum. Ei post exiguam honoris istius usuram, substitutus Paschalis, excusavit se Ludovico per nuntios de sumpto apice, ipso inscio. Ludovicus tunc ruentis Aquisgrani porticus impetu prostratus, mortis adierat periculum. Ex eo vulnere recreatus, dum Sclaomirum, Abotritorum, id est, Orientalium Sclavorum regem, ob defectionem castigare parat bello, audit Bernhardum in Italia, obstructis Alpibus, res moliri novas. Bernhardus autem mox deseritur a suis, seque patruo infestis cum copiis venienti tradit. Acto concilio, seditionis auctores, qui Laici essent, oculorum, Clerici dignitatis damnantur. Quam poenam non ferens Bernhardus, paucis diebus migravit e corpore, ingemiscente postmodum praecipiti sententia Ludovico.

Mox nova Britonum seditione compressa, Irmengardin amisit coniugem, ex qua Lotharium, Pipinum, et Ludovicum filios habebat. Id infortunium captivus Sclaomir aliqua parte leniebat, qui a Saxonibus perductus ad Caesarem, cum parum defenderet, quae egerat, multatus regno est; Ludovicus lustratis nobilium filiabus, Iuditham Welpho Bavaro genitam applicuit toro consanguineam suam: unde plurimum in domum eius exuberavit mali. Friderico Traiectinorum Episcopo id coniugium stetit capite. Nam cum Imperator eum obstringeret iureiurando, quo libidines Selandorum acriter se sponderet correcturum, ille liberius in Iudithae

invectus matrimonium, ut piscis, inquit, caput primum edi, sic Principum vitia primo reprehendi decet. Ob quod dictum immissis a Iuditha percussoribus, sanguine post suo altaria conspersit. Agebatur iam annus Ludovici septimus, ac bellum cum Luidevico Hungarorum rege flagrabat, diuturnum et atrox, morte tandem finitum Luidevici, quo tempore celebratis Lotharii nuptiis, consortem eum imperii pronuntiavit pater, Haraldus a Godefridi filiis in regni Danici adscitus est societatem. Michael Balbus Graecorum imperio potitus est.

Balbus Phryx genere, linguae intemperantis et corruptae, sectarum sentina, osor disputationum, quod eas evertendis opinionibus esse suis cernebat, male partum imperium non administravit melius, quam acquisierat. Principio nemini molestus ob religionem, ut firmiores res nactus est, laxavit animum. Statuas quidem oderat iuxta ac Leo, sed et resurrectionem carnis repudiabat et Iusiurandum. Daemones esse negabat, scortationem habebat in levi. Igitur eum aggressus Thomas, foederatorum legionis Tribunus, bellorum felix, Oriente toto in potestatem redacto, coercitisque Agarenis tumidus, terra marique vicit, et magna vi oppugnavit Constantinopolin: Hieme quidem depulsus, cum vere statim rediit, crebrisque ac dubiis congressus proeliis, ad extremum a Bulgarorum Principe, ipsoque etiam Michaele profligatus, inclusit se Adrianopoli. Qua urbe fame perdomita traditus, truncatis pedibus manibusque miserabili periit cruciatu. Perinthus et Panium, eius etiam mortui partes pertinaciter tutatae, multo labore expugnatae sunt. Quibus dum distinetur bellis Balbus, Agareni Hispanienses Cretam invadunt, ductique eius insulae fertilitate, sedes in ea, redactis in servitutem incolis, Achapso duce ponunt. Hos Michael maioribus semper suorum cladibus pellere conatus, Siciliam quoque amittit, proditam Saracenis a quodam Euphemio, quem ob monachae amorem capite punite Praetor eius Insulae voluerat. Dalmatia quoque Graecorum excussit iugum. Ita debilitato undique ac foede lacerato Imperio homo avarissimus praefuit, aut, ut verius dicam, defuit, annis VIII et mensibus IX, phrenitide tandem et urinae compressit absumptus. Cum Ludovico Imperatore, dum vixit, pacem coluit.

Haud paulo melius Occidentis se res habuerunt eo tempore. Ludovicus excitata Corbeiensi in Coenobio schola, bonas litteras iussit propagari, Canonicis vitae ac laborum praescripsit normam. Monachi Corbeienses Rugianos Christianismo imbuerunt. Caesar Paschalem Papam, qui nuper Lotharium insignierat diademate, iuramento se purgare coegit, de occisis Romae Imperatori fidelibus ministris. Paschalis paulo post exstinctus, locum fecit novis Romanorum dissidiis, quibus superior Eugenius ambitiosum ascendit thronum, exacto triennio eundem Gregorio relicturus. Ludovicus interim gratulabundus excepit Ebbonem, Rhemorum Archiepiscopum, qui publico consilio ad Danos Christiana fide imbuendos profectus, effecerat, ut Haraldus dudum in Daniam reductus, adiutu Caesaris, cum magna Danorum multitudine Christianismo initiaretur Moguntiae, anno eius saeculi XXVI. Edem id factum tempestate, qua Ranimirus Alphonsi Casti successor in Hispania, de Saracenis luculentam tulit victoriam, interfectis acie LX milibus Barbarorum. Sed eam felicitatem novi bellorum interruperunt tumultus. Danum expulerunt filii Godefridi, vel Gotrici Regnerus et Hella, veteris subnixi superstitionis aemulis. saraceni ex Hispania Barcinonem vastarunt et agros Gerundensium, Bulgari Pannoniam. Haraldo attributa pro regno Frisia est, velut religionis auctoramentum: qui tamen, ut praecipuum inchoatae pietatis specimen, ita primum neglectae spectaculum fuit, Saraceni praedis onusti aufugerunt.

Bonifacius Corsicae Comes, regessit cladem Afris, nec laxamenti quicquam dedit Saracenis, firmandi suas in Sicilia opes, quam nuper de Balbi praefecto ceperant. Duces Pannoniae ob rem adversus Bulgaros male gestam, exemplo ut essent ignavis, loco sunt moti et dignitatibus. Dux Foroiuliensis ditione etiam sua exutus.

Nec leniore in castigandis Ecclesiasticis censura usus est Ludovicus. Cingula enim auro gemmisque radiantia, exquisitae vestes et calcaria clericorum praecipuos onerabant. Id monstro simile ducebat Imperator, adspirare ad saecularis gloriae ornamenta, qui Christi se profitentur legatos. Parisiensi etiam Synodo habendas ad memoriam imagines, neutiquam adorandas decrevit. Sed quae est hostis Tartarei immanitas, non destitit se oppugnantem oppugnare, et per membra sua Christi amicum lacessere. Inducti enim principum aliqui Pipino Aquitaniae regi persuadent, indignum esse diuturniori imperio patrem, qui Bernhardum Iudithae Augustae corruptorem ferret, nec domesticum scelus ultore gladio exscinderet. Horum conspirationi simul accessit ex Italia Lotharius. Pene desertus a Gallis Imperator, amandat e Palatio Iuditham, instantibus suis, ut et ipse coenobio se manciparet. Sed adventus Germanorum in comitiis factionum seditionem discussit, Lotharius primum, mox et Pipinus atque Ludovicus reconciliati patri, auctores rebellionis inclusi monasteriis sunt, Iuditha iudicio absoluta Augustam recepit dignitatem.

Sub id tempus Egbrechtus Westsaxonum Anglorum Rex tota est potitus insula, et Theophilus Balbi filius, imperio Orientis. Is mira iustitia, parricidas Leonis Armenii, quorum ope pater suus e carcere ad imperium esset protractus, omnes affecit supplicio. Petronam uxoris suae theodorae fratrem, qui luminibus cuiusdam viduae obstruxerat aditum, cum demoliri illud aedificium nollet, verberibus affecit, aream viduae dedit dono. Ita et bona ducis cuiusdam attribuit viduae, quae mariti sui equum Imperatori donatum, quasi ducis esset, probaverat, eamque donationem causam mortis in proelio marito suo factam. Nec indulgentior in coniugem, navem eius mercimoniis onustam allato igni incendit exclamans, Imperatorem se a Deo constitutum, quem uxor nauclerum et institorem conaretur facere. Idem imaginum veneratores detestatus, multos ex iis exilio multavit, multos morte. Ioannem Syncellum, virum eruditissimum, maximis cum opibus ad Amiram Saracenorum, Bagdem versus (ubi vetus erat Babylon) ablegavit, imperii negotia curaturum.

Puellae cuiusdam aulicae forma captus, iuravit se nullam praeter hanc et uxorem cognovisse suam, delictique veniam humilis petiit. Cumque non desisterent imagines adorare superstitiosi, Theophilus Lazaro monacho iis pingendis dedito adussit digitos, ne opera eius digitorum stulti colerent mortales. Qui convalescens it erum, nec cessans agere solita, miraculum insipientibus fuit. Theophilus meliori studio melodiis vacavit componendis, ac Arabum vastationes frequentibus expeditionibus, varioque marte repressit. Cum Sozopetram Syriae, Amirae patriam cepisset, doloris impatiens Amiras, ut paria redderet, Amoriam Phrygiae, unde originem ducebat Theophilus, obsidione fractam pertinaci expugnavit, multisque occisis hominum milibus, clarissimos quosque captos redimere cupienti Theophilo non restituit. Quamobrem maerore confectus Imperator et inedia, interfecto tamen ante Theophobo, quem XXX Persarum, quibus praeerat, milia Caesarem dixerant, animam exhalavit, anno Imperii XIII. Dum ita habet Graecorum Res publica, Latina intestinis motibus foedissime est collisa Ludovicus Imperator solita clementia, ut superioris concitores rebellionis in gratiam receperat: ita et Bernhardum Barcinonensium comitem, adulterii suspectum cum Augusta, quod

armis probare innocentiam vellet, ac deficiente adversario, iuramento dilueret culpam, reposuit pristinae dignitati, nolentemque assentiri Pipinum Aquis tenuit. Pipino in Aquitaniam, inscio patre, dilapso, male resarta aula deteriorem egit. Animadvertendum namque iudicans Imperator in filii contumaciam, Treveris eum custodire iubet, subductumque noctu a suis, Turonum citat ad Comitia. Sed Pipinus obfirmatis in Aquitania suis partibus, improviso excursu fregit paternas copias, persuasisque susurronum instinctu fratribus, scelerata sumuntur arma, quibus filii patrem deponere imperium adigerent. Adsciscitur in consortium Gregorius IV Papa, ordinari olim vetitus a Ludovico, donec Legatus Caesareus electionem eius examinatam probasset. Hic cum Ecclesia diceretur eiecturus Ludovicum, Episcopi, qui cum Caesare faciebant, mascule, Si excommunicaturus, inquiunt, venit, excommunicatus vicissim abscedat. Tandem utraque acies prope Basileam in campo mendaciorum (lugenfeld [Orig: lügenfeld] dicto Teutonibus) dimicatura constitit, cum Pontifex subdolo ad Ludovicum transitu, tamquam reconciliaturus patri filios, proelium antevertit, ut occasionem praeberet suae catervae, Caesarianos ad defectionem allectandi. Extracta enim per aliquod dies consultatione, promissis interim aut minis traducitur Caesaris ad filios exercitus, Ludovicus in periculo constitutus, cum se honorifice putaret habendum a filiis, procedit ad castra eorum, et custodiae mancipatur. Ita nequissime ab iis exuitur regno, qui vitam ipsi regnumque post Deum debebant. Ac tanta rei indignitas visa est subditis, ut haud diuturnam ingratis esse contumaciam sinerent. E quibus Varinus et Bernhardus comites, collecta manu valida, per Legatos denuntiarunt Lothario, ut aut patrem redderet libertati, aut armis secum divinum experiretur iudicium. Qui coniecta in Episcopos culpa, patrem Dionysiano in monasterio reliquit, ipse in Burgundiam deflectens, stativa ibi coepit habere. Ludovicus consilio et ope suorum facile recuperata dignitate, tanta recreatus laetitia est, ut ipsum caelum, ex nubilo turbidoque inopinanter serenum per plures dies, congratulari communi felicitati videretur. Mox Lotharius, expugnato licet incensoque Cabilone castro victor, desertus tamen a fratribus Ludovico et Pipino, supplex ad patrem venit, verbisque pro tempore castigatus, dicto patri sacramento, remeavit in Italiam. Ludovicus aditus obstruxit Italiae, ne quis se invito in Germaniam transiret. Ebbo Danorum ille Euangelista, et Theodulphus Floriacensis, multique Episcoporum alii, quod fidem Imperatori fregissent, ordinibus moti verterunt solum. Theodulphus tamen cantato Caesari carmine, non veniam solum, sed et Aurelianensem Episcopen deinde est consecutus. Reliqui consultores Lotharii divinam non effugere manum, intra IX septimanas dira omnes peste absumpti, nequaquam insultante hostium morti Ludovico, sed alto cum gemitu Deum illis propitium comprecante. quinto post receptam potestatem anno, Pipinus patri poenas pependit, praecoci leto mersus, praecedente eius mortem minaci Cometae signo. Cometam conspicatus Imperator, accivit eum, qui annales, a nobis ad marginem laudatos concinnavit, quidque hoc Sidus portendat, percunctatur. Cum ille propheticum illud produceret, A signis caeli nolite timere, quae pavent gentes. Bene, inquit Ludovicus, illum timemus solum, qui nos et ista creat. Sed et clementiam eius veneremur, qui nostram inertiam talibus admonere dignatur iudiciis. Itaque mane largissime distributis eleemosynis, omnes aulicos precibus iussit divinum placare Numen. Hinc instigatu Iudithae, divisit inter filios regiones, quorum Lotharius imperium cum Italia accepit, partemque regni Francici Australem, ad Mosam usque fluvium; Carolo Iudithae filio Francia; Ludovico

Baioaria obvenit. Sed Ludovicus sua nequaquam contentus portione, quicquid trans Rhenum erat, sibi asserendo, novis Germaniam concussit motibus. Ad quos compescendos, festinante Augusto, deliquium solis maximum, ut stelae tamquam nocturnis e tenebris promicarent, lumen aliquod mundi mox ei subtrahendum praenuntiavit. Itaque eodem mense II Kal. Iulii, Caesar curis confectus et apostemate intraneo, spiritum Deo reddidit prope Moguntiam, anno vitae LXIV, Imperii XXVIII, Christi DCCCXI. Drogo frater eius, Episcopus Metensis, funus Caesareum maximo honore Metis sepeliendum curavit.

In haec tempora locantur Oecumenius, Suidas, Graeci: Haymo Halberstadensis Episcopus, Rabanus ex Abbate Fuldensi, Episcopus Moguntinus, Aimoinus et Freculphus Historiographi. Tunc etiam Ansgarius Hamburgo Episcopus datus, Holsatorum Euangelista, Brema ad Visurgin munita, Stada portus ad Albin, intercludendis Danorum irruptionibus obiecta. Georgius presbyter Venetus Organum coepit fabricari Aquisgrani. Paschasius Ratbertus Abbas Corbeiensis contra Bertramum asseruit, Corpus et sanguinem Domini vere sumi in S. S. cena. Ionas Aurelianensis ita defendit adversus Claudium Taurinensem imagines, ut nullum eis cultum deberi pateretur, peregrinationem tamen ad loca sancta propugnaret.

LOTHARIUS I. OCCIDENTIS, MICHAEL III. ET THEODORA ORIENTIS AUGUSTI.

LOtharius Imperator susceptam Caroli fratris tutelam mala fide gessit. Cum enim ipsi et Ludovico Germaniae regi, non ut fratribus consulere, sed ut Imperator dominari cuperet, nec arbitris decerni litem pateretur, ad vim conversus, intestinum commovit bellum, quo Francicae conciderunt opes. Ludovicus et Carolus Fratres absentis Lotharii copias magno superant proelio, centena ex utraque acie virorum milia cadunt. Ita flos regni Francorum decussus, Lotharius regerere avidus cladem, pellitur denuo Germania, Ludovicus Carolusque Galliam et Germaniam dividunt pro tempore: Placati tamen deinde fratris legationibus ex aequo partiuntur regiones, et Lothario media inter illos provincia obvenit, cui ex eo lotharingiae superest nomen, Pipino iuniori, regum nepoti, ex fratre, relinquitur Aquitania. Hanc dum deinde Carolus affectat, proprii damnum pertulit exercitus, nec semel caesus, tandem Pipinum Lothariumque captos a suis, regno Aquitaniae exuit, et pro monachis in coenobia detrusit. Nec mitior in Bernhardum, matris quondam suae, ut habebatur, amasium, inopinato illum obruit leto.

Ludovicus Germaniae rector Abotritos defectionem molientes, interempto eorum rege, bello perdomuit, terramque illorum per duces administrandam ordinavit. XIV Bohemorum duces, Christianismi candidatos, sacro curavit fonte ablui. Nihilominus Bohemos paulo post rebellionem agitantes, instructo terruit exercitu, ut imperata se promitterent facturos. Sed cum de pace cum iis agit Thachulphus, Sorabici limitis dux, primates alii indignati, velut ad ipsum inclinaret Res publica, irruunt in Bohemos, et grandi sternuntur clade, coacti obsides dare iis, a quibus accipere noluerant. Additque Annalium scriptor Fuldensium, eo tempore spiritum nequam ex arreptitio quodam professum, suo instinctu ac sociorum, discordiam fastumque inspiratum belli ducibus, ut tanta clades acciperetur, quemadmodum solens est satanae, quandoque vera maligno animo profari.

Lothario regnante, Mauri Arabes primam in Campaniae littora exscensionem facere ausi, Beneventum occuparunt,

Cassinum depraedati sunt, mox et Romana suburbia: quo tempore Sergius II, victo Iohanne aemulo, capessit Papatum, Lotharii suffragio firmatus. Is cum antea os porci vocaretur, nominis detestatus foeditatem, Sergii sumpsit vocabulum. Unde mos Papis nomina immutandi. Qui triennio potitus throni, reliquit eum Leoni IV, qui romanam Urbem adversus Saracenos muniit, atque eorum classem, adiuvantibus Neapolitanis et Caietanis, vicit. Munita nova urbs Leonina civitas appellata, quam Corsi Sardique a Saracenis pulsi impleverunt.

Non minores fidei Christianae hostes erant Nortmani eo tempore. Hispaniae maritima incursantes, atque a Ranimiro rege haud exigua cum clade reiecti, in Galliam converterunt impetum, eamque allecti potius Caroli calvi regis largitionibus, quam aversi, ad Parisios usque persultando, praedae ac direptioni habuere. Nec meliori loco illis Frisia, Anglia, aut Saxonia fuit. In Saxonia Cisalpina destruxerunt Hamburgum, quod Carolus M. retinaculum cohibendae eorum irruptioni obiecerat. Ad ultimum cum Valacram insulam occupassent, Selandiam eis dictam a patria sua, ac per XX annos Franciae plurima intulissent damna, in Daniam reversi sunt accepto auro, atque intestino semet bello deleverunt, Deo sanguinem Christianum de manibus eorum exigente. Lotharius Imperator, grassante in suos pestilentia, quos acervatim mori conspiciebat, cum paulo ante mortem habitu se onerasset monastico, febri exstinctus est Placentiae, anno dominii XV.

Ipso imperante et vetus et nova Roma feminae subierunt dominatum. In veteri enim Roma Leoni IV substitutum narrant Radulphus, Marianus Scotus, Sigebertus Gemblacensis, Gotfridus Viterbiensis, Martinus Polonus, Platina, Laonicus, Hartmannus Schedel, Matthaeus Palmerius, Volaterranus, Rolevincius et alii, Iohannem quendam nomine VIII, specie Papam, re feminam scortum, cum sacerdote olim Anglicano versatam Moguntiae, et e coenobio Fuldensi ductam Athenas, ubi ea litterarum floruerit laude, ut Romam profecta, Pontificatum promeruerit. Sed cum sexum Reip. non amasio mentiretur, conceptum e scortatione fetum enixam publice, ac partus doloribus sollemni in processione exstinctam, cum biennium, et VI menses orbi Christiano turpiter illusisset. Indignitatem rei notarunt terrae motus, grandines, ac insolitae aeris concussiones. Contradicitur historiae huic ab Romanae sedis amicis, qua fronte, quo fundamento, no est huius loci dispicere, quo compendia rerum assignatis auctoribus sine circuitione sectamur.

Apertius Theodora Augusta, Theophili Imperatoris vidua, pro Michaele adhuc puero, dominata est Constantinopoli. Manuel, Theoctistus et Barnas, tutores erant a patre dati Michaeli Porphyrogenneto, non sine emolumento Reip. sed Theodora, de gente orta Paphlagonum, ut erat imaginum venerationi dedita ab incunabulis, ita laxatis ingenii habenis pergebat. Itaque rescindere acta Theophili, Ioannem Syncellum deicere Episcopatu Constantinopolitano, Manueli imperii tutorem per monachos eodem imbuere errore, Methodium sibi assentantem in thronum Episcopalem evehere. Sed Methodius mox stupri reus, nova et pudenda probatione, arefacta ostendit iudicibus genitalia, professus se Petro et Paulo Apostolis hoc debere donum, q avibus istam Romae continentiam obtinuerit. Igitur femina et illo precatore annitentibus, imaginum restituta veneratio apud Graecos, dignis illo dogmate miraculis roborata.

Apud Bulgaros Christianismus invaluit, Principe eorum Bogore pestis ac famis levamentum invocato Christo ferente acceptum, quem soror apud Constantinopolitanos captiva, et veri imbuta Numinis notitia ad id faciundum instigavit.

Cum autem Bulgari more gentium tumultuarentur, atque ob novatam religionem bellum inferrent regi, ille devictos acie, ad eadem traxit sacra, suorumque incrementum finium ab Theodora Augusta meruit.

At Manichaei a Paulo et Iohanne eius sectae auctoribus Pauliciani dicti, tantum abfuit, ut in viam se reduci paterentur, ineptis praesertim doctoribus, quos miserat Imperatrix, ac poenarum doctioribus quam artium sacrarum, ut ad Agarenos plane defecerint ingenti numero, eisque iuncti multas intulerint Byzantinis clades. Centum eorum milia suppliciis periisse, ait Cedrenus, reliquos exstructis urbibus, omnes Imperii in Asia provincias incursasse.

Eo tempore Hincmarus Rhemensis et Rabanus Moguntinus Episcopi Godescalcum refutarunt monachum docentem esse aliquos absoluto DEI placito ad exitium destinatos aeternum, alios ad vitam, proque his Christum oppetiisse mortem, pro illis non. Eum Ludovicus regno Germaniae expulit. Rabani discipulus fuit Strabus, qui ex patribus coepit decerpere notas in sacrum codicem, glossae ordinariae insignitas vocabulo, Eulogius, Angelomus, Simeon Metaphrastes, litterarum similiter laude floruerunt. Edelvolfus rex Angliae, Cantiam et Northumbriam ad redimendum popularibus suis paenitentiae onera, in vectigal obstrinxit Pontifici.

LUDOVICUS II. OCCIDENTIS, MICHAEL III. BASILIUS MACEDO ORIENTIS AUGUSTI.

LUdovicus II. de sententia Lotharii patris regnum Italiae cum Augusta dignitate, frater eius Lotharius Lotharingicum, Carolus Provinciae Phocensis accepit dominium, Carolo Calvo reliquam Galliam, Ludovico Germaniam tenentibus, qui Dalmatiam quoque et Bohemiae multa adiecit regno suo, et invitatus a quibusdam Galliarum proceribus, pene excussit regno Carolum fratrem. Sed cum ad Soraborum comprimendam seditionem iter acceleraret in Germaniam, Carolus facile recepit amissa, tandemque anno eius saeculi sexagesimo Confluentiae concordia inter reges restabilita est.

Eo tempore spiritus nequam, singulari DEI permissu, Moguntiam eique vicinos locos mire perturbavit. Primum lapides iaciendo, et parietes pulsando domorum infestus hominibus, paulatim loqui et furto sublata in dicare coepit, eoque pacto discordias serere inter vicinos. Denique omnium animos in unum quendam exacerbavit, quasi peccatis illius exigentibus, ceteri talia paterentur. In quamcumque is domum se recepisset, ea extemplo deflagravit: nec in agris tutus, congestis eo frugibus igni absumptis, fuit. Cum ob id irruerent in eum vicini, caedem facturi, ille candens gestando ferrum innocentem se probavit. Ergo missi urbe presbyteri cum reliquiis et crucibus, aquaque lustrali, qui malignum spiritum depellerent: Sed hos lapidibus impetitos abegit spiritus, unum ex iis filiam vitiasse procuratoris vociferans. Talia per triennium agitando non cessavit, donec universa aedificia incendio consumeret, planissimum documentum, quantum Satanae in superstitiosos mortales liceat, quamque parum reliquiis, crucibusque percellatur. Sub haec per dissidia procerum, nudatam consilio Galliam contemplati Britones, arma corripiunt, transeunt Ligerim, et ad Pictavos usque omnia caedibus ac rapinis depopulantur. Carolus Calvus collecto exercitu ulcisci se cupiens, gemino vincitur proelio, turpique se fuga proripit. Britones Francorum opibus ditati pacem extorserunt Carolo, ut datis utrinque obsidibus Herispius Rex eorum, muneribus honoratus, sub fide Francorum genti suae imperaret, quo postmodum a suis interempto, Salomon

eadem lege Britanniam minorem possedit.

Aliquanto post Lotharius illicito correptus amore odium induit coniugis suae Tietbergae, et communicato cum Episcopo Coloniensi consilio, simulat se neptem eius ducturum, si Tietberga damnari iudicio possit. Gunterius Episcopus, adducto in sententiam collega Trevirensi, convocat Metis Synodum, gravia impinguntur crimina reginae, inter quae et incestus, separatur a regali toro, fit potestas Lothario ducendi aliam. Rex liber iam a vinculis tori, repudiata Episcopi nepte, Waldradam, forma conspicuam, matrimonio sibi iungit, Nicolao Papae per legatos eum increpanti obtendit Synodi sententiam. Ergo citantur Romam Episcopi, actoque ibi concilio multantur dignitate. Ea affecti ignominia, Ludovicum Imperatorem Beneventi tunc morantem adeunt, inauditam dicentes Papae tyrannidem, citra Principum et Metropolitanorum suffragia Episcopos exautorantis. Sed spe frustrati, Thietgandus quidem Trevirensis paruit Nicolao, Guntherius nihili fecit prolatam in se sententiam: deinde veniam ambiens, surdas pulsavit Nicolai aures. Lotharius vero, ne sacris prohiberetur, recepit ad tempus reginam, sed mox novis obrutam criminibus iterum deiecit, quae ad Carolum Francorum confugit regem, patruum mariti. Papa sub haec Waldradam diris devovet, minatur Lothario, Carolum collaudat de suscepto expulsae patrocinio.

Actiones has bellum interrupit. Nordmanni iterum Metenses, Andios, Pictavos, Turonenses populantur: Rupertum Marchionem et Ranulphum Aquitaniae ducem superant proelio, ac praeda graves domum abeunt. In Anglia similiter Eboracenses vastant, Northumbrorum occidunt Regem, Mercios ad pacem adigunt, ac Britanniam pro lubitu agunt ferunt.

Eodem modo Saraceni Beneventanam depraedantur ditionem, quos tamen Ludovicus Imperator, advocata Lotharii fratris ope, feliciter profligavit, Capuam et Beneventum recepit de barbaris: Gallicanum exercitum pestilentia attritum reduxit ad sua Lotharius. Inter haec Nicolaus decimum annum Pontifex decedit, successore Adriano; qui permisit Lothario, ut Romae disceptaret causam suam, id quod Nicolaus abnuerat. Itaque Lotharius cum Optimatibus suis, sumpto corpore et sanguine Domini, iurat se innocentem esse, nec commercium cum Waldrada amplius habiturum. Sed antequam Italia excederet, intra annum correptus peste, Placentiae exstinguitur, eodemque morbo Summates periere.

Quo Tempore Ludovicus Romano potitus imperio est, Michael quoque Theophili filius, amota matre, Graecorum coepit administrare Rem publicam. Iam enim pueritiae annos egressus, iniquius ferebat, penes alios esse vim Augustam, sibi nomen relinqui vacuum. Itaque incitatus a Barda avunculo suo, Theoctistum matri adhaerescentem, cum praesertim paedagogi sui obniteretur honoribus, concursu satellitum interemit. Theodoram matrem metu cedentem, coenobio inclusit cum sororibus, cum mulier, traditis mille ac nonaginta centenariis auri, tribus milibus argenti, parce ac frugaliter demonstrasset a se administratam Rem publicam. Nec diu calamitati huic mansit superstes, auri ac imaginum patrona.

Michael a custode et magistra liber, thesauros in mimos profudit, et aurigas, cum congerronum liberos e baptismo susciperet, solitus centum auri libras vilissimis dilargiri homunculis. Igitur brevi egens platanum auream, leones, vestes, aliaque aurea imperii monumenta conflari ac procudi in nummos iussit. In Saracenos progressus Samosata, Syriae urbem, cinxit obsidione, repulsus iteravit expeditionem, nihilque felicior periculum adiit vitae, fortissimorum vix virtute ereptus. At per Petronam, avunculum, praeclaram de Saracenis

adeptus est victoriam, Amira ipso in acie trucidato. Cum autem ludis suis nihil non seriae rei posthaberet, Bardas interim Theodorae frater ad gubernacula sedit imperii, quem et Caesarem creavit tandem.

Is vir Philosophiam et liberalia studia, quorum vix scintillae supererant, aggressus instaurare, cuique disciplinae scholas instituit, professoribus de publico stipendia ordinavit, Leonis praecipua usus opera, qui tunc eruditorum apex habebatur. Leo is in Andro Insula a Michaele Psello Rhetoricam, Arithmeticam et Philosophiam hauserat, ac per quendam discipulorum a Saracenis captum, depraedicatus eorum Amirumni, ea impleverat fama orbem ut Amirumnes centum auri libris et perenni foedere aliquantam informationem eius emercari cuperet ab Imperatore Theophilo, patre Michaelis. Sed Theophilus adspectu eminentiae, quam artes praestarent ingenuae Graecis, noluit pecunia commutare istam Rei publ. dignitatem, ne ut armis, sic ingeniis superarent Graecos Agareni. Igitur Leonem Thessalonicensium creaverat Episcopum, apud quos in maxima positus auctoritate, exciderat tamen sacerdotio, quod Ioanni Syncello, cognato suo, in oppugnanda imaginum veneratione subscripsisset, regnante Theodora. Huic pro Episcopatu Scholasticum orbis magisterium tradidit Bardas Caesar, atque hoc pacto animam agentes, si non intermortuas litteras, feliciter resuscitavit. Idem vero Bardas, ob repudiatam uxorem, sacris prohibitus ab Ignatio Patriarcha (is Michaelis Rangabis quondam Augusti, filius erat spado) deiecit eum sede Byzantina, ac Photium insignem doctrina virum, cuius bibliotheca thesaurum praebet adhuc priscae eruditionis, primarium tunc a secretis, evexit in thronum, per quem Nicolai Papae, quos Byzantium miserat imaginum curaturos adorationem, legati, tracti sunt in sententiam, ne rem sacris contrariam legibus morosius perurgerent.

Paulo post Rossi, Tauri montis ad Boream accolae, classe invadunt Pontum Euxinum, ac Byzantium annituntur expugnare: sed manifesta de caelo ira impediti, renavigant domum, ac Deum, cuius manum senserant, revereri incipiunt.

At Michael in dies corruptior, ne interpellari quidem passus est nugas suas. Cum forte certamen ludicrum interturbasset nuntius, qui per ignium dispositorum in montibus indicia cognoverat, Saracenos in provincias imperii fecisse irruptionem, stolidus homo amoveri praecepit stationes excubitorum, ut securius deinceps indulgere voluptatibus suis posset. Neque contentus imperii maiestatem lusitando exponere derisui, sacras etiam templorum caeremonias histrionicis vecordium adolescentum gestibus imitabatur. Per quae tandem exitium sibimet ipse comparavit. Traduxerat in aulam Basilium quendam Macedonem, e prisca quidem Arsacidarum nobilitate, sed longa annorum serie obscurata, hominem pauperculum, exulem, mercenarium, fortitudine et circa equos curandos dexteritate commendatum. Hunc cum stabulo praefecisset, brevi tantum dilexit, ut ad eius et aliorum calumnias Bardam avunculum, ineptiis suis morosius refragantem, sineret se adspectante trucidari, Basiliumque iuncta ei Eudocia nobilissima coniuge, pellice sua, Caesarem pronuntiaret. Sed cum per amentiam familiaris suos variis exciperet ludibriis, naso unum, alterum manu, capite etiam multaret aliquos, subvereri coepit novus Caesar, ne idem aliquando sibi eveniret lusus. Nec vana fuit suspicio. Paulo post ebrius Michael, remigem quendam, effusius sibi adulantem purpura induit, torvumque ob id videnti Basilio, Nonne, inquit, licet mihi, sicut te feci, sic et alium Imperatorem facere? Atque exinde insidias ei ponit. Basilius cognito periculo, anticipare insaniam hominis certus, effracto cubiculo, crapulabundum et semisomnem percussorum

gladiis interemit. Dominatus erat Michael cum matre annos XIV, solus XI. Basilius rara felicitate ex equisone Imperator, annis XVII gubernavit Orientem.

Is Iustitiae et legum studiosus, quos noverat ab avaritia alienissimos, praefecit iudiciis, ipse omnium querelis faciles praebuit aures, Pauperibus iudiciorum implorantibus opem, alimenta ordinavit, ne inopia coacti, vadimonia desererent. Cum statuissent Optimates, adigendos ad restitutionem eos, qui malis rationibus a Michaele pecuniam obtinuissent, Basilius mitigata sententia, dimidium reddi iussit. Hoc modo auri ccc centenaria recuperata sunt aerario. A Photio sacris prohibitus, tamquam homicida, Ignatium ab exilio reduxit, Photium expulit. Insidiis quorundam patriciorum denudatis, filios suos Constantinum, Leonem, tandemque et Alexandrum Augustalibus ornavit insignibus, quartum Stephanum adscripsit clero. Adversus Orientales Agarenos aliquot secunda proelia fecit, totamque peragravit Asiam ad Euphratem usque, et captis, eorum pluribus castellis, triumphans rediit Constantinopolin.

Eadem fortuna Ludovicus pugnavit, Germaniae Rex, missis filiis in Sorabos, Siuslos seu Silesios, Bohemos et Sclavos. Carolomannus Boioarios defendit, Ludovicus iunior Thuringos et Saxones, Carolus Rasticen Sclavorum regem devicit. Bohemi in fidem Caroli, datis dextris sunt accepti, cum interim Ludovicus pater decumberet, et Carolus Calvus, occupata Lotharii ditione, imperio inhiaret, qui tamen deinde convalescenti Ludovico alteram Lotharingiae partem restituit, in qua erant Argentoratum, Treviri, Traiectum, Metis.

Sed contra Adrianus Papa Ludovicum Imperatorem coronat, ut Regem Lotharingiae, ac litteris minacibus iubet patruos fraternas Augusto ditiones restituere, quod et Engilberga Augusta precibus iuxta contendit. Basilius interea defuncto Ignatio Patriarcha, reddidit honorem Photio, quem Synodus acta Constantinopoli damnarat, asserto imaginum cultu, sed in favorem Pontificis, contra antiquos Canones, ut habet Aimoini Continuator. Idemque Basilius receptis liberatisque aliquot Italiae oppidis, incitavit Adelgisum, Beneventanum Ducem, missisque auxiliis roboravit in Ludovicum Imperatorem. Ludovicus cum aliquoties rebellem superasset, dolo tandem persuasus dimittit exercitum, atque ita inermis in potestatem Adelgisi redigitur. Solutus est ignominiosis conditionibus ne unquam fines intraret Beneventi. Verum a Iohanne IX Papa, qui Adriano successerat, solita Pontificum indulgentia, iuramenti religione eximitur, novumque Adelgiso infertur bellum. Imperator tamen, reverentia exsecrationum, quibus suum devoverat caput, per coniugem et duces Beneventum recuperavit, Adelgiso ad Corsos profugo.

Domesticis sub haec calamitatibus implicantur reges. Ludovicus Imperator expers prolis moritur, anno eius saeculi LXXV, Imperii XX. Carolus Calvus, cum ex Hirmandrude regina tres haberet filios, Carolum natu maximum fortuita amisit caede: Carolomannum, quem coegerat invitum sacros ordines suscipere, ex clerico rebellem factum excaecavit, Ludovicum solum retinuit incolumem. Ludovicus Germaniae rex, Sclavis, per Moraviam et Bohemiam rebellibus, magna caede prostratis, Caroli silii insidiis petitur. Sed Carolus, qui patri suo laqueos tendebat, ipse in laqueos diaboli incidit, tam atrociter vexatus a malo spiritu, ut vix a robusti corporis viris teneretur. Sedata tandem infestatione Satanae, multis audientibus confessus, meditatum in patrem scelus, documentum fuit fratribus, omnibusque adeo liberis, ne quid sinistri in parentes suos machinentur. Ea tempora prodigiosis locustarum agminibus, pestilentia, frigoribus insuetis, fame, infensa feruntur mortalium generi,

peccati mole onusto; tertiam hominum partem intempestivis absorptam perhibent mortibus. Ludovicus Germaniae rex, specie patris oblata in somnis, liberari se precantis a tormentis inferorum, multa excitavit monasteria, ut animam patris eriperet cruciatibus. Ea enim opinio tunc animos hominum pervaserat, spectris firmata et mendacibus miraculis, ut mortui a vivis, vicissim vivi a mortuis opem auxiliumque poscerent.

Bulgarorum rex, aucto per Basilii, Pontificis, et Ludovici regis episcopos, Christianismo in gente sua, se ipsum disciplinae damnavit monasticae, filio tradidit sceptrum. Sed postea contemplatus filium ad Ethnicismi revolutum tenebras, resumptis regni gubernaculis, oculos ei ademit; alterumque filium evexit ad dignitatem regiam.

Basilius Graecorum Augustus, Chrisochirem Manichaeorum Principem, fines populantem suos, acie devicit atque occidit, Manichaeorum res ad summum elatas fastum redegit ad extrema. Recepit et Caesaream Cappadociae, et Agarenorum terras late praedando exhausit adeo, ut captivorum gravis multitudine, plerosque tolleret e medio, et plurima Arabum castella deleret. Cum autem Tarsenses Saraceni resurgerent atrocius, eorumque Amiras contumeliosis litteris iactaret suam potentiam, ac nihil adversus eam valiturum diceret Mariae filium: Andreas Scytha, Patricius ab Imperatore creatus, audenter in eum ivit, consertaque manu iactabundus Mahumetista sensit divinam Filii Mariae virtutem, deletus adeo cum exercitu, ut pauci admodum Tarsum se reciperent, cladis nuntium allaturi. Sed hic suum tenuit morem invidia, calumniis onerans Andream, ut qui cunctatione ignava Tarsum expugnare distulisset; Igitur abrogato ei imperio, successit Stypeiota, verbis quam manu promptior, qui cum munire etiam castra negligeret, Saraceni, fraudulenta equorum immissione territis Romanis dum instant, castra incauti ducis opprimunt.

Basilio et Ludovico regnantibus, Agarenorum etiam occidentalium vires non parum diminutae sunt. Qui enim per Michaelis socordiam Dalmatiae, Siciliae, atque Calabriae multos locos occupassent, Basilii vigilantia Ragusii obsidione (caput ea urbs Dalmatarum) depulsi sunt. Quam rem apud animos reputantes ceterae nationes, quas Saracenica premebat tyrannis, eandem postulant ab Caesareis opem, iunctisque Basilii et Ludovici copiis capitur Sultanus, et Capuam perducitur. Qui tristis alias, cum rotae volubilitatem aliquando data opera risisset, atque interrogatus causam insolitae laetitiae, symbolum esse eam diceret rerum humanarum inconstantiae, amicitiam obtinuit Ludovici intimam, prudentiam viri mirantis. Sed fides habita Barbaro Ludovicum foede delusit. Cum enim persuasisset Imperatori Sultanus, ut illustriores Capuanos Beneventanosque, ne quid rerum molirentur novarum, alio transferri curaret, evulgavit eis, adversus quos dederat, consilium, effecitque suis artibus, ut ab Imperatore urbes deficerent, Sultanumque in Africam reducerent. Hinc ipse reparatis viribus, obsidione iterum pressit civitates, atque ad Francorum coegit refugere auxilium. Sed Ludovicus, cum supplicarent, laetari se, respondit, repertum esse perfidiae eorum, qui credidissent, vindicem. At Basilius ab iisdem imploratus, promisit opem, cuius legatus a Sultano captus, insigne dedit fidei in patriam documentum. Iussit enim negare obsessis auxilium, quod a Basilio petiissent, dissimulato, donec exaudiri posset, consilio, magna voce exclamavit, mox adfuturam ab Imperatore classem: ob quod factum a Saracenis dissectus, sua morte Beneventanis salutem attulit. Nam Sultanus, desperata urbium expugnatione, abscessit. Exinde Capua et Beneventum Graeco devinctae imperio, praedictas Ludovico turbas excitarunt. Crobatae, Servii, aliaeque

circa Dalmatiam Scythicae nationes, ad Basilii oboedientiam rediere.

Photius sub haec, ut dictum, Anastasius bibliothecarius, vitae Pontificum scriptor superstitiosus satis et ineptus, Ado Viennensis Episcopus, eruditione et scriptis claruerunt.

CAROLUS II. CALVUS, BASILIUS MACEDO.

CArolus II Calvus cognomento, Magni nepos, defuncto in Italia Ludovico secundo, muneribus sibi conciliavit Papam Iohannem, Italiamque ingressus, frustra reluctante fratre eius Ludovico natu maiore, diadema accepit Romae, et Imperator salutatus est. Secundis nuptiis iunxerat sibi Rothildem, Lotharii quondam augusti viduam, ex qua liberos quidem tulit, sed natos mox amisit, exsecrante. DEO incestum matrimonium. Ludovicus interim occuparat pene Galliam, sed obsistente Hincmaro Episcopo, et deprecantibus francis, ne superbiam regis in subditis vindicaret, abscessit ultro, et paulo post morbo exstinctus est, anno post mortem patris Ludovici Pii XXXVII. Filii eius, Carolomannus Bavariam, Bohemiam, Moraviam, Carinthiam, Pannoniam, annos tres; Ludovicus Belgium, Franciam, Saxoniam, Thuringiam, Sorabos quinque: Carolus Crassus Sueviam, Alsatiam, Lotharingiam, donec imperio potiretur, tenuit. Calvus, creato Italiae Duce Bosone, coniugis suae germano (qui Hirmingardin, Ludovici Augusti filiam, uxorem duxit) iam ultra se elatus, insolentes affectabat habitus. Cumque esset lepore timidior, et hostes fugere paratior quam fugare, fratrem tamen minaciter bello lacessebat. Cuius comperto obitu immaniter gavisus, ut iniuriam in ipsum meditatum evomeret in filios, cum L hominum milibus in Germaniam properavit. Ludovicus Iunior, pace frustra implorata, prope Andranacum, indicit suis ieiunium, atque instructus exiguis copiis, vadit in patruum, eumque ingenti perculsum proelio, fuga quaerere salutem compellit. Victori demum aggregantur fratres, divinam extollentes opem, non suam. calvus vehementi post acceptam cladem morbo oppressus, recuperata denuo valetudine, accersitur in Italiam, ut Saracenos Pontifici imminentes repellat. Eo cum pervenisset, regem creat Bosonem, Carolomanno patrueli opponit exercitum: ipse Romam meticulosus refugit. Carolomannus falsis territus nuntiis, relinquit Italiam. Mox Calvus in Franciam rediturus, corripitur febre apud Mantuam. Eum Sedechias Iudaeus pulvere veneno temperato interemit exemplum daturum posteris, quam tuto ac prudenter Christiani valetudinem suam Christi hostibus committant curandam.

Eo tempore Pasquitanus et Varfrandus duces Britonum, interempto rege suo Salomone, mox in se ipsos iram vertunt, acerrimoque confligentes proelio, Pasquitanus Nortmannorum licet subnixus copiis succumbit. Varfrandus prodigiosae homo audaciae, ingentem exercitum modica prosternit manu. Dein reparantem bella Pasquitanum aeger lecto iacens fugat denuo, patrataque victoria exspirat, novus Epaminondas Britonum. Nec segnes Basilius habuit duces. Oeneiates Graeciae praefectus, Euripum mascule adversus Saracenos Tarsenses defendit: Osmam Amiram in proelio occidit. Nicetas Oryphus Cenchreensem in portum delatus, naves per continentem in alterius lateris mare curavit deportari, improvisoque insultu palabundos obruit Saracenos, e Creta tunc populantes Graeciae maritima. Similiter Nasar, cum securos in Cephalenia et Zacyntho oppressisset Africanos Arabes, traiecti in Siciliam Calabriamque, ac stipendiarias ibi Mahumetanorum urbes vastando, praeda implevit Constantinopolin.

LUDOVICUS III. BALBUS.

LUdovicus III. e sermonis vitio Balbus cognomento, audita patris in Italia morte, donis sibi conciliavit, quoscumque potuit procerum, atque indignis largiendo bilem movit cordatis. Coronatus tamen ab Hincmaro Rhemensi Archiepiscopo, ac novercae Richildis adventu confirmatus in regno Galliae, gravem in morbum incidit. Ex quo cum aliquantum revaluisset, advenit Ioannes VIII, aut IX potius, (nam eum, qui VIII est, ob rei indignitatem, e Pontificum plerique albo expungunt) ut anathema dictum a se Lamberto et Adelberto Comitibus, ac Formoso Portuensi sociisque eorum, firmaret per Episcopos Gallicanos. Hi Comites cum manu valida Romam ingressi, Optimates in Carolomanni verba adegerant, Papa interim altaria cilicio operiente, omniaque suspendente sacra; Assumptoque post annuam fugam Bosone, Italicum regnum ei vendicare annitente. Episcopi Galliarum adstipulati Pontifici hoc in negotio, promotionem Ansegisi Senensis Episcopi, quem praesidere Synodis suo nomine iusserat, neutiquam comprobarunt. Ibi Ludovicus Augustalibus a Papa insignibus exornatus, pacem cum patruele suo Germaniae rege fecit, ut Lotharii quondam regnum ex aequo possiderent, Italicum in ambiguo esset, quoad Carolomannus tunc decumbens, et Carolus, fratres Ludovici, conventui possent interesse. Ita Balbus nulla re memorabili gesta, altero imperii anno decessit Compendii, non sine veneni suspicione. Moriturus coronam regiaque Ornamenta ad Ludovicum filium, adolescentem adhuc, destinavit; Bosone instinctu suae coniugis, quae Ludovici Augusti filia esset, Hugone contra Waldradae filio stirpis Lotharianae fiducia, ad regnum adspirantibus.

BASILIUS MACEDO, CAROLUS III. CRASSUS.

CArolus III. Crassus, filiorum Ludovici Germaniae regis natu minimus, Caroli Magni pronepos, superstitibus adhuc fratribus, Carolomanno et Ludovico, regnum Italicum occupavit, defuncto Balbo. Frater eius Ludovicus Viridunum usque processit populabundus, partemque Lothariani regni extorsit Francis. Ei ad se accito Carolomannus paralyticus, et iam lingua captus, scripto commendavit uxorem, et filium Arnolphum nobili concubina procreatum, ac paulo post spiritum emisit. Ludovicus posthac Nordmannos, Scaldin tenentes fluvium, affecit clade, quinque eorum milibus peremptis. At in Saxonia cum iisdem per duces suos pessime pugnavit. Duodecim Comites ac duo Episcopi ceciderunt proelio, inter quos et Brunno Dux, Brunsvigae urbis conditor. Ea Francorum clade audentiores Sclavi, Dalmatiam, Bohemiam, Sorabiamque habitantes, invadunt Thuringos, sed a Poppone Sorabici limitis duce ad internecionem caeduntur.

Sub haec Ludovicus, Balbi filiorum tutelam gerens, alteri eorum Carolomanno Burgundiam et Aquitaniam, alteri Ludovico Neustriam assignavit, accedente et Caroli Crassi sententia. Hi cum Hugone et Bosone, qui Reges se ferebant Francorum, varie dimicarunt. tandem Hugo in fidem venit Ludovici, largiterque ab eo muneratus aliquandiu interquievit. Sed cum postea res novas moliri coepisset, a Carolo Crasso oculis multatus, tandemque manu Reginonis Abbatis Prumiensi in monasterio tonsus est, Bosonem Carolus coniunctis cum patruelibus suis copiis, Vienna expulit; inde perrexit in Italiam, citatoque itinere Romam profectus, ab Iohanne VIII accepit diadema. Is Papa tres, sed brevis aevi Augustos, coronis

exornavit, Calvum, Balbum et Crassum.

Interea vero Nordmanni ex cladibus suis reviviscentes, Cameracum, Traiectum, Coloniam Agrippinam, Bonnam, rapinis atque incendiis vastant, ac Ludovico mox Cometam, mortis praenuntium secuto, omnia Rheni confinia ad Confluentiam usque cremant: Inde et Treyirorum urbem, Episcopo interempto. Ludovici filius unicus, Ratisbonae e fenestra delapsus, fractis cervicibus statim exspiravit.

Quare cum Gallia Germaniaque iam a multo tempore Danorum patuisset insultibus, Carolus Imperator, quantis potest copiis munitionem eorum ad Mosam flumen oppugnat. Ubi dum diutius haeret, prodigiosa grandine tam obsessi percelluntur quam obsessores, et ad pacis conditiones inclinant utrique. Godefridus Rex icto foedere, ut sibi Frisia provincia et Gisela Lotharii regis filia darentur, baptismo initiatus est. Milites tributis muneribus placati, aliquanti temporis quietem praestitere.

Agebatur iam annus istius saeculi LXXXIII, cum Iohannes VIII Papa veneno potatur a quodam suo propinquo, eoque non, ut putabatur, confectus, malleorum ictibus occiditur, actis Papatus annis X. Constructor factionis, invaso throno, brevi post interiit. Successit Marius Archidiaconus, quem Carolus Imperator rumoribus excitus in Italiam, excepit honorifice. Ibi Vido Comes Thusciae, Dux Spoletanus, maiestatis reus, ut effugeret iudicium, Saracenos sibi Mauritanos adiunxit foedere, gentesque Italicas timoris implevit. In hunc Carolus Berengarium, consanguineum suum, dirigit, a quo Vido magna ditionum parte est exutus. Ne debellaretur, morbus obstitit, totam Italiam, inque ea milites foede tunc populatus. Igitur Carolus Baioarios in Italiam perduxit. Illorum terram atrociter affixerat Zuentibaldus Moravorum Dux, societate usus comitis Arbonis, quem a Caesare constitutum, principum duorum filii, eam dignitatem ex maioribus sibi deberi praetexentes expulerant. Involutus est iisdem calamitatibus Arnulphus, Carolomanni filius, Pannoniae rector, quod Arbonis comitis tueretur inimicos. Nam Zuentibaldus Pannoniam viris opibusque exhausit. Tandem advenienti Carolo sacramentum dixit Moravus fidelitatis; Carolusque per Carinthiam in Vidonem profectus, redegit eum in ordinem, Vido purgatis iureiurando culpis, in fidem receptus est Caesaris. Dehinc Carolomanno (Balbi is filius erat) Francorum rege, ex vulnere, quod venanti aper inflixerat, mortuo, reversi ad ingenium Nordmanni, et cum rege dicentes, non cum regno pactas indutias, necessitatem imposuerunt Francis, Carolo se Imperatori subiciendi. Et Godefridus sane Nordmannus Batavia in insula dolo peremptus est: Carolus tamen inexpugnabiles hostium vires aestimans Parisios obsidentium, pacem ab illis ea conditione est mercatus, uti regiones ultra Sequanam sibi haberent; qui tractus abhinc Nortmanniae nomen tulit.

Postea Caroli felicitas, qui Germaniam, Galliam, Italiamque pene solus teneret, more sortis humanae, praecipiti lapsu ruit. Cum enim corpore simul animoque inciperet languere, ac Luituardo Vercellensi Episcopo, cui totum se permiserat, litem de stuprata Richarde Augusta intenderet, adoptata iam Bosonis, rebellis istius, ex filia Ludovici prole, iras accendit Germanorum. Franci, Saxones, Thuringi, Bavari, Arnulphum e Carinthia accersunt Francofurtum, eumque Regem sibi statuunt, frustra obnitente Carolo. Qui cernens ab omnibus se deseri, missis ad Arnulphum muneribus, pauca Alemanniae loca ad necessarios vitae usus sibi dari petiit: quibus impetratis, sequentis anni initio diem clausit ultimum, novo exemplo patruus nepotis sui cliens aut pupillus factus, acto Imperii fere novennio.

Nec Basilius Graecorum Imperator

perpetua fortunae blandimenta sensit. Dum enim templorum aedificationibus Michaelis expiare caedem nititur, et classiariorum in iis abutitur opera, ratus se ab Elia Vate, quem colebat eximie, in caelum rapiendum: Agareni arrepta occasione oras maritimas impune depraedantur, et Syracusas, insignem ac pervetustam Siciliae urbem, prorsus evertunt. Mox Abdalla, novus Africae Calypha, Mahometum exsecratus, et Halyn secutus atavum suum, ritus et orationes Saracenorum immutavit. Produxit deinde de se nepotem Elmedinallam, qui potitus Aegypti, Carium urbem struxit, et regnum ibi Babylonico aemulum condidit. Id Christianae rei publicae detrimentum resarcire visi Russi, Christi se familiae applicantes. Cum enim Episcopus eis a Basilio Imper. missus, Dei potentiam extolleret, atque inter alia servatos mediis in ignibus referret cultores eius, Russi istius rei postularunt documentum sibi dari, et Euangeliorum librum in ignem mitti, veritatem dogmatis hoc signo exploraturi. Episcopus Deum obtestatus, ut virtutem suam tantae multitudini approbare dignaretur, obtinuit quod poscebatur. Liber flagrantissimo in camino nihil laesus, consumptaque tandem omni ignis materia incolumis repertus, movit Russos, ut extemplo nomen Christo darent.

Sequiori miraculo illusus est Imperator Basilius, profana curiositate inductus. Cum enim Constantinum, filiorum vetustissimum, aegritudine fatali exstinctum, ardentius desideraret videre, Theodorus Santabarenus monachus speciem defuncti, tamquam viventis, repraesentavit eius oculis. Admirante Basilio, alter filiorum Leo praestigias has dicere Satanicas, Santabarenum magiae insimulare; haud immerito. Monachus in longum iacere doctus odium, id egit interim sedulo, ut retenta Imperatoris gratia filio exitium strueret. Persuadet Leoni, ut ad incertos casus pugionem secum ferat clam in ocreas abditum. Fingit deinde apud Basilium, insidiis eum a filio peti, testimonio esse gladiolum, quem occulte in ocreis Leo gestet. Ita circumventus calumnia praestigiatoris egregius iuvenis, in vincula mittitur, multis civium miserabilem eius fortunam lamentantibus. Quorum voces obiter haustas Psittacus quidam palatinus, sollemni in convivio, ut consuetudo fert avis illius, repetens crebrius ingeminansque, Heu Domine Leo, profundam epulantibus tristitiam incussit. Cuius ut causam postulat Imperator, illi arrepta e garritu avis occasione, deprecantur pro Leone, hominemque innoxium vinculis eximunt. Basilius haud impune tulit Satanicae artis commercium. Nam paulo post in venatione, ingentem percussurus cervum, zonam mirabili casu ramis cornuum eius implicat, itaque raptatus confestim periisset, nisi aliquis Comitum dissecta ense zona exemisset eum periculo. qui ob id facinus, ut qui gladium strinxisset in Imperatorem, cui salutem attulerat, capite truncatus perniciem pro praemio tulit. Mox vero Basilius Servatoris sui perditor, inversis ex vulnere intestinis, cum cruciatu interiit, imperio functus annos XIX.

Remigius Antisiodorensis, Ambrosius Ansbertus, Regino Prumiensis, monachi his temporibus claruerunt.

ARNULPHUS, LEO VI. PHILOSOPHUS.

ARnulphus Caroli Magni abnepos, Carolomanni Germanici e nobili pellice filius, ab Optimatibus Germaniae suffectus est patruo, corporis animique viribus enervato. Miseranda rerum facies, ex nobilissima Caroli Magni stirpe nullum superesse legitimo procreatum matrimonio, qui summam orbis capessat dignitatem. Habebat et Carolus Crassus e pellice filium Bernhardum, quem xeniis instructum Arnulpho commendavit. In Gallia supererat e Ludovici Balbi filiis posthumus quidam Carolus, quo neglecto,

Franci Odonem Parisiorum conos qui urbem adversus Nortmannos mascule defenderat, Regem sibi praeficiunt, cuius prudentia ac moderatione flexus Arnulphus, regnum ei sub fide et clientela sua habendum permisit. Rodolphus autem Conrado prognatus, Hugonis Abbatis filio, occupatis inter Iuram et Penninas alpes terris, regem se Burgundionum fecit, profectusque Ratisbonam ad Arnulphum, data acceptaque fide, toto vitae suae tempore deinceps in rupibus Penninis, adversus Arnulphi et filii eius Zuentibaldi vires se tutatus est. In Italia Guido Lamberti filius, Dux Spoletanus, cum Berengario, Foroiuliano Duce, de regno contendebat, fractumque proeliis aemulum ditionibus tandem expulit.

Illas principum dissensiones occasionem sibi sumpserunt Nortmanni, Galliam et Germaniam infestandi, Hungari Italiam, Pannoniam, Carinthiam, Moraviam. Britones etiam Christiani cum gentis suae paganis atroci collisi bello, uno proelio ad quindecim eorum milia prostravisse memorantur.

Hungaris aditum in Germaniam aperuit Arnulphus, dum Bohemos ob impositum sibi ducem Zuentibaldum rebellantes, eorum auxilio comprimere annititur. Nortmanni a Parisiis aliquoties reiecti, navibus per aridam ad duo passuum milia tractis, iterumque immersis Sequanae, Burgundiam populantur, anno sequenti (is erat nonagesimus eius aevi) Constantiam exurunt; nonagesimo primo Arnulphi copias ad Mosam magna profligant strage, Imperatore interim cum Sclavis Bohemiae incolis bellante. Arnulphus animoso in pectore versans illatum sibi damnum transmittit Rhenum fluvium, et Nortmannos cum insultatione et derisu improperantes fugam exercitui, ad Tiliam amnem atroci proelio devincit, vix cladis nuntium eis relinquens. Ubi et Dani, Nortmannorum praecipui, nec ullo proelio, ut ferebatur, domiti antehac, duos amiserunt reges, Godfridum et Sigfridum, signaque militaria XVI. Inde accersitus a Berengario, in Italiam Arnulphus, ut Guidonem Imperatoris nomine superbum amoveret, Zuentibaldum praemisit filium: quo parum promovente, subsecutus ipse in Longobardiam, Placentiam usque pervasit, reflexoque in Galliam itinere, Rodolphum Penninis se tuentem iugis, deicere non valuit. Guido Arnulphum insectans, ad Tarum amnem sanguinis vomitione exstinguitur, aut promortuo latet, anno eius saeculi XCIV. Arnulphus filio suo acquirit regnum Lotharianum, et Ottonem Galliarum Regem, adversus quem Carolus, Balbi ex Adelheide filius, regnum sumpserat, honorifice dimittit, mox a Zuentibaldo armis affligendum.

Deinde alteram in Italos expeditionem suscepit, quod Lambertus Guidonis filius, diademate insignitus a Formoso Papa, minus ex sententia Pontificis imperaret. Peragrata igitur Italia, obsidione cingit urbem Romanam Arnulphus, eamque miro ac ridendo casu occupat. Lepusculum forte versus urbem fugientem, exercitus pars cum clamore sequebatur. Romani in muris excubantes, impetum hunc in se ferri putant, metu dilabuntur, facilemque hostibus irrumpendi in Leoninam viam praebent. Sic velut a lepore captam urbem, mundi Dominam, Arnulphus ingreditur, acceptaque de Formosi manu corona, adversarios eius plectit capite, Romanos iuramento, ad fidelitatem sibi praestandam obstringit, urbem ipsam Faroldo cuidam custodiendam tradit, Agildrudem inde eiusque filium Lambertum bello persequitur. Dum Firmi obsidet vafram mulierem, illa femineo astu famulum corrumpit Imperatoris, perque eum veneno vitam ipsi tentat adimere. Quo ille hausto, triduum semianimis iacuit, inde paulatim ad se reversus, retro coepit ferre pedem. Lambertus carpere ausus et lacessere eius copias, interficitur, per venationem, ab Hugone Mediolanensi

comite, cuius patrem rebellionis causa supplicio affecerat, rex solam ob severitatem Italicis exosus. Arnulphus paralysi languens, redit in Germaniam; Ludovicus Bosonis filius, e Provincia in Longobardiam irrumpit, Zuentiboldo interim, ob expulsum ducem Reginarium, civilibus cum armis conflictante. In hunc irritatus et Carolus Simplex, qui iam exempto rebus humanis Othone, Gallia potiebatur, legatorum interventu placatur, eodem anno, quo Ludovicus, fugato Berengario, ingressus Romam, Imperatoris nomen a Stephano Papa obtinuit.

Etenim Formosum Pontificem Bonifacius homo nefarius, Bonifacium XV die podagra consumptum, Stephanus excepit, homo coopertus flagitiis. Hic Formosum antecessorem suum, quasi vivum, traxit in iudicium, devovit diris, corpus e sepulcro productum Papalibus nudavit ornamentis, abscissisque tribus dextrae digitis, praecipitari in Tiberim iussit. Regino Abbas Prumiensis, aemulorum factione detrusus, Richarium, ut scribit, invidiosum successorem habuit: Sub excessum anni nonagesimi noni Arnulphus Imperator, longa dissolutus aegritudine cum uxor eius adulterii esset convicta, migravit e mundo, anno imperii fere duodecimo. Luitprandus et sigebertus phthiriasi consumptum scribunt.

Orienti tunc imperabar Leo, ob studia artium et Philosophiae sapiens aut Philosophus dictus, filius Basilii. Is Santabarenum, iam e monacho Episcopum, flagris caedi, Athenas deportari, demptisque oculis ibi exulare iussit. Ne defenderetur a Photio Patriarcha, seposuit et illum in Armeniorum monasterium, suumque fratrem Stephanum levavit in thronum. Angaeum (Berengarium voluit forte dicere Cedrenus) Longobardiae ducem expeditione infestavit infelici. Nam Dux Leonis omnibus pene suis amissis aegre fugam evasit. Male audit Leo ob pellicem, Augustae Theophanae superinductam, cui nomen Zoe Eius patrem Zausan nova dignitate Basileopatorem salutavit, defunctaque coniuge, Zoen legitimae habuit uxori loco. Zausas, mercimoniis Bulgarorum ex urbe regia translatis Thessalonicam, iniquitate vectigalium, accendit bellum Bulgaricum. Leo cum vincere non posset Simeonem regem Bulgarorum, Turcos Istri accolas, qui Ungari vocabantur, irritavit in Bulgaros, a quibus illi cladem acceperunt ingentem. Sed eam brevi post regessit Simeon, et Leonem reddere captivos, quos ab Ungaris emerat, adegit. Deinde omnes Leonis copiae Bulgaris succubuere, cruento utriusque certamine, quo annales eo scripti tempore narrant, XX Bulgarorum milia cecidisse. Leo ipse domesticas vix effugit insidias, Zoes detectas vigilantia, quae pauxillum eis supervixit. Alias ei postea intendit Zoes patruelis Basilius, quarum conscius Samonas Agarenus, indicium fecit Leoni, Basilioque exilium procuravit, sibi honores ingentes. Mox et tertia Leonis coniux Eudocia in partu exstincta cum fetu. Imperator ipse Sacro Pentecostali, dum oraturus templum ingreditur, valido fuste percutitur caput, letali utique ictu, nisi eius vehementiam candelabrum, a percussore minus observatum, nonnihil infregisset. Creditus insidiarum auctor fuisse Alexander, sed nullo latronis indicio aspersus est, quamquam ille amputatis artubus in circo cremaretur. Leo Arnulphum anno saeculi eius nonagesimo sexto insigni legatione coluit, perque Lazarum Episcopum munera ei transmisit Ratisbonam. Post illum in templo casum, decennium adhuc Graecorum rebus praefuit, fortuna mediocri, Ludovico interim IV Germanis iura reddente. Luitprandus lepidum Leonis factum memorat, quo excubitorum palatii integritatem exploraverit. Dissimulato enim quis esset, noctu solus, velut ad lupanaria egressum quaereret, custodes coepit pretio demulcere. Cum prima et secunda statio lucri

potiorem quam fidei rationem habuissent, tertia nihil mota prece aut pretio, flagris caesum in custodiam dedit donec illucesceret. Tum vero re cognita, corruptos expulit aula, fideique expertae vigiles donis magnificis ac reliquorum fortunis muneratos, excitavit ad virtutem.

LEO PHILOSOPHUS Et ALEXANDER, LUDOVICUS IV.

ZUendeboldus Arnulphi nothus, Lotharianum possederat regnum hactenus, qui ob iniuriose habitos quosdam procerum, desertus a plerisque, dum redigere ad oboedientiam eos nititur, bello peremptus cecidit, cum paulo ante principes Germaniae Ludovicum duodecennem, iusta Arnulphi uxore genitum Imperatorem designassent Forchemii: Hattone Moguntino et Ottone Saxonum duce praecipuam Reip. curam gerentibus. Sed Ludovicus Bosonis filius Italiam sibi usurpabat, Hungaris interea Germaniain affligentibus. Iis viam Arnulphus aperuerat, ut dictum, dum Bohemos eorum auxilio in ordinem cogit. Ludovicus, filius eius, in Baioaria quidem et Carinthia eos profligavit; sed illi dissidiis Germanorum robustiores, continuis postea populationibus Baioariam, Thuringiam, Saxoniam exhauserunt. Leopoldus Saxonum et Burchardus Thuringorum duces occisi in proelio, Ludovicus ipse Imperator quinto regni anno (erat saeculi decimus quartus) grandi pugna victus, Franciam Ungaris tributariam facere coactus est. Neque ea contenti insolentia Barbari, Transpadanas Italiae civitates caede similiter atque incendiis pessundant, nihil sacri profanique habentes. Ludovicus Bisonis, cum pulso in Bavariam Berengario, Italiam sibi securus videretur possidere, exauctoratis copiis, Veronae otiabatur. At Veronenses, Berengario addicti, citatis eum nuntiis e Baioaria accersunt, qui contracto undecumque exercitu, nocturna irruptione improvidum oppressit Ludovicum, eumque regno pariter oculisque privavit. Ita Berengarius, quaesito tot infaustis proeliis dominio, per solam aemuli desidiam potitus, atque exinde Italicus Imperator salutatus est. Sub haec Leo, Graecorum Imperator, a Nicolao Patriarcha ob quartas nuptias, prolis causa masculae initas, sacris prohibetur, multisque, ut in gratiam reciperetur, precibus frustra connixus, pellit sede obstinatum antistitem, atque in monasterium quoddam deportandum curat. Suffectus Nicolao Euthymius Syncellus, vehementer obstitit, ne regio diplomate tertii quartique matrimonii libertas sanciretur. At Deus benedixit Augusti Leonis coniugio, ac Zoe filium ei ex voto, nomine constantinum peperit, imperii deinde aviti potitum.

Ceterum Samonas Saracenus, opum quam Christianismi amantior, collectis, quos paraverat in aula, thesauris, fugam molitur ad populares suos, sed retrahitur a Constantino Duca, Convictusque perfidiae, custodiae mancipatur. Reconciliatus postmodum leoni, familiarius uso transfuga, machinatur Constantino, ac familiae eius perniciem, Saracenis interea Tauromenium Siciliae, Lemnum Insulam, et thessalonicam urbem expugnantibus. Mox vero nimia familiaritas contemptum Leonis peperit Barbaro. Cum Eunuchi cuiusdam sibi suspecti exitium non impetraret, omnia ex arbitrio suo decerni suetus famosum de Imperatore libellum spargit, proditusque a conscio quodam, exilii damnatur. Ita Leo varie gesta per XXV annos Graecorum Republica, ventris morbo contabuit, Alexandro fratri suo tutela Constantini parvuli commendata. Alexander annua administratione in omni deliciarum ludorumque genere functus, cum iam castrare moliretur

pupillum suum, homo gulosus per nimiam corporis iactationem vasa rupit spermatica, multoque sanguine per veretrum et nares reiecto exstinctus est. Constantinum aliorum reliquit insidiis obnoxium.

Constantinus enim septennis adhuc, statim Constantini Ducae factione est impetitus, cuius familiam Samonas perfuga foede afflixerat. Sed tutores, concitatis in Ducam praetorianis, id operam dederunt, ut adempto ei capite comprimerent rebellionem. quod cum feliciter peregissent, atrocius persequendo interfecti necessitudines, odia accenderunt publica, ac novum fere bellum suscitarunt. Simeonem tamen Bulgarum iam ad urbis haerentem moenia, pactis demulserunt et muneribus. Nec ipsi diuturno exsultarunt dominio. Nam quod Constantinus matris suae Zoes, quam Alexander palatio depulerat, pio flagraret desiderio, revocata illa brevi administrationem Reip. ad se traxit, tutorum plerisque dimotis gubernaculo.

Peior erat Romanae urbis conditio, quam deteriores feminis Pontifices lacerabant.

Nam Romanus I. Praedecessoris sui Stephani acta improbaverat; eiusque vestigia legens post tertium mensem Theodorus II., cui XX die suffectus Ioannes IX, aut X, Formosi tutando decreta, tantam conflavit seditionem, ut paulum admodum ab iusto proelio abfuerit; profectus Ravennam, LXXXIV Episcoporum habito conventu, Stephani VI rescidit omnino sanctiones.

Sed et huic biennium acto Papatu, successit Benedictus IV eodem tempore, quo Ludovicus Bosonis, postremus e stirpe Caroli Magni Principum in Italia regnum oculosque amisit, ut solent occidere quae orta sunt et aucta maxime senescere, praesertim ubi remissa exercitatione virtutis, voluptatibus thermisque ad effeminandas potius, quam roborandas mentes vocatur. Quod idem Pontificali accidise dignitati fatetur Platina, nullo Principe coercente portenta illa, a quibus sanctissimam Petri auctoritatem occupatam dicit potius quam possessam.

Igitur Leo v, Benedicto post triennium substitutus, quadragesima die vincula pro ligandi potestate subiit, dolore animi enecatus, quod Christophorum, ut lupum, domi suae aluisset. Sed et Christophorus septimo mense deiectus, monasticam vitam, unicum calamitosorum refugium, obire cogitur. In monasteria enim velut in insulas, clerici et Principes male de Republ. meriti, tum relegabantur. Eius Successor Sergius III, Gallorum Regis amicitia fultus, Christophorum artiore custodia revinxit, et Formosi facta improbavit adeo, ut cadaver eius investigatum capitali iuberet supplicio affici, iterumque in Tiberim proici. Quod deinde repertum a piscatoribus, ferunt Basilicae Apostolorum illatum, et si credere fas est, ab imaginibus Sanctorum venerabunda capitum demissione exceptum. Sergius hic e Marozia scorto Iohannem XI Papam genuit, teste Luitprando. Sic saevientibus in se invicem Christianae legis antesignanis, crudeles Hungari a DEO ultores immissi sunt. Illi enim Ticinum, praedando delati, Berengarium tunc Italiae Regem immensis subnixum copiis, ad Brennam fl. ingenti strage ceciderunt Cum enim a tumido viribus suis rege, ablata licet omni praeda, incolumitatem corporum obtinere nullis precibus possent, versi in desperationem Hungari, tripartitis insidiis aggrediuntur secura agmina, et quos placare muneribus nequiverant, implacabili caede sternunt Italicos. Neque fuit deinde quisquam, qui eorum vim sustineret, nisi munitissimis forte in locis. Pars Italiam, pare Germaniam effusissime devastarunt. Similiter in Thracia Bulgaricum recruduit bellum.

Simeon, Bulgarorum Princeps, Adrianopolin proditione cepit: Zoe Augusta iisdem eam artibus recuperavit, vario utrinque marte gesta res est. Augusta ut resisteret fortius Bulgaris, pacem cum

Agarenis Orientalibus fecit. Contractis in occidentem omnibus copiis, exorta est inter duces discordia, Phocam imprimis et Romanum, qui ambo muliebris contemptores aut puerilis imperii, potentiam affectabant supremam.

Sed Romanus (cognomen ei Lacopeno fuit) tam fortitudine praestans, quam genere humilis, praefectus maris, astu Phocam superavit. Dicto enim iureiurando, nec imperatori se nec imperio insidiaturum, intromissus est in regiam, dataque Constantino in uxorem filia Helena, generum sibi fecit Augustum, vicissimque ab eo pater appellatus est. Quo comperto, deseritur a suis Phocas, mox ut perduellis excaecatur. Paulo post Imperatrix Zoe seponitur in monasterium, Romanus Caesaream a genero dignitatem impetrat. Interiecto tempore apparuit, nec generum a socero tutum, nihilque non sacrum regnandi causa violari. Romanus enim fortunae elatus blanditiis, non habuit satis secundas a genero partes tenere Imperii, sed par ei initio, ac paulo post maior haberi concupivit. Igitur Christophorum filium suum ornat diademate, et infra se Constantinum deicit, pro arbitrio Rem publ. temperans, frustra queritante se delusum a genero, soloque Porphyrogenneti nomine, quod in conclavi Porphyra, legitimis imperii heredibus destinato esset procreatus, Socerum superante.

Sub haec Siciliam tenentes Saraceni iterum coeperunt infestare Italiam, quibus impar Constantinus, per Eustachium Calabriae praefectum XXII aureorum milia pro tributo eis addixit annuo. Addit Sigebertus, Garelianum illos occupasse montem, ibique constructa munitione permultas Italiae urbes debellasse.

Nec Germania intestinis caruit motibus. Adalbertus Francorum Comes, Othonis Saxonum Ducis e filia nepos, per septennium rebellis Ludovico Imperatori, Conradum Francorum Comitem, ob interceptam quorundam locorum iurisdictionem, occidit, neque vi ulla redigi in Ludovici potuit manum. Eum Hatto Moguntinus praesul, data dextera, se indemnem eum reducturum in urbem, fraudulento consilio circum scripsit. Simulata ex itineris taedio defectione corporis, ad prandium, quod antea abneverat, revertit cum Adalberto. Hinc velut expleto iuramento, quo se comitem reducturum promiserat, offert eum Ludovico, a quo damnatus maiestatis, capitale supplicium luit, frustra Hattonis perfidiam exsecratus.

Biennio post Ludovicus, anno imperii XII ob tyrannorum in Italia insolentiam, multamque ingruentium malorum molem, non additu Italia, morbo absumitur XXIV annorum iuvenis, in quo Caroli Magni mascula stirps defecit, ut et Chronicon Reginonis. Cui suppares feruntur, Marcus Eremita, et Radulphus Flaviacensis.

CONRADUS I. OCCIDENTIS IMPERATOR ROMANUS. LACOPENUS et CONSTANTINUS VII. PORPHYROGENNETUS, ORIENTIS AUGUSTI.

CUm Otho Brunsvicensis annis gravis abnueret imperium, ad commendationem eius Conradus Francorum Dux, illius ab Adalberto occisi filius, a proceribus Germaniae designatus est Imperator, regnavitque septennium absque benedictione Pontificia, quam recusasse traditur a Gotfrido Viterbiensi. Altero anno Arnoldum Baioariae, Burchardum Sueviae, Eberhardum Franciae, Giselbertum Lotharingiae Principes, illisque omnibus maiorem Henricum, Othonis iam defuncti filium, Saxoniae et Thuringiae rectorem, rebellionem meditantes, qua sapientia, qua fortitudine revocavit ad oboedientiam. Solus Arnoldus cum suis profugit ad Hungaros. Eos ex Berengariano foedere Alemaniam infestantes, gravi proelio ad Inum fl. iuncti

Alemannis Bavari fuderunt. Saraceni interim liberius a Fraxineto et Gareliano monte Calabriam percursarunt, Apuliamque. Sed cum parum cohaereret inter se Germania, reversi post biennium Hungari, penetrarunt Fuldam usque, hinc et in Alsatiam se effuderunt, Lotharingiamque, late omnia prosternentes. Henricus Saxonum dux, invidiosa suspectus potentia, Hattonis Moguntini petitur insidiis, per aureum monile eum capere, et Conrado tradere molientis. Sed patefacto veteratoris dolo, incanduit Henricus, missasque in se Conradi copias tanta cedidit strage, ut proverbio iactarent Saxones, Ubi infernus, qui tantam caesorum capiat multitudinem? Hatto conscientia scelerum ictus, ut alii volunt, fulmine; ut Siffridus Presbyter, murium infestatione periit, a quorum se morsibus nec insulis poterat, nec arcibus defensare.

Nec diu superstes Conradus, imperii insignia ad Henricum aemulum mittit, commendatum proceribus ac potentia animique virtute ad illud culmen aptissimum. Ita decedit Imperator, eo maxime nomine memorandus, quod fati praescius maiorem Rei publ. curam, quam suarum necessitudinum cupiditatumque habendam duxit.

Pugnatum sub haec a Byzantinis ad Lemnum cum Saracenis, et classis eorum mersa. Pugnatum et cum Simeone Bulgaro, sed illatae tantum acceptaeque clades. Bulgarus iterum ad Blachernas progressus, colloquio Imp. Lacopeni a caede eum dehortantis, si Christianus audire vellet et esse, oblatis muneribus cessit. Sed ut erat homo inquietus et sanguinarius, a Crabatis deinde et Serviis, quibus bellum inferebat, in montium angustiis circumvenitur, et mox cordis dolore exstinguitur. Petrus eius filius neptem duxit Lacopeni Mariam, et pacem cum Graecis coluit. Inde Lacopenus haud contentus inferiorem se esse Constantinum, etiam filios ei suos tres anteposuit. Porphyrogennetus genuinus Imperator quasi pro adscriptitio fuit, adeo ut Luitprando et Sigeberto testibus, pingendis imaginibus lucrum faceret, inopemque in purpura vitam toleraret. In Apulia suffectus Eustathio Ioannes Muzalo, imperiosa in subditos insolentia exitium sibi attraxit. Calabri Dandulpho, (Landulphum vocat Platina) Longobardorum deinde regi, semet subiecere, Graecorum abiecto imperio.

Sed Romanus, misso Cosma Patricio, blanditiis an minis perfecit, ut Landulphus, icto foedere provincias Graecis restitueret. Luitprandus, Saracenos ait a Graecis attractos, qui in Lucanos Campanosque moventes, urbi Romae exitium sint comminati, a Iohanne XI. vel X. qui Anastasio et Lando, brevis aevi Papis, successerat, spiritusque militares magis et meretricios, quam religioni deditos fovebat, adiutu Alberici Marchionis repressi. Sed Saraceni occupato monte Gargano, loca circumquaque posita incursionibus valde vexarunt.

Felicius in Hispania Alfonsus, ac deinde filii eius Garsia et Ordonius Saracenos debellarunt, adeo ut Almansor uno aliquando proelio, amissis LXX milibus, cum paucis arriperet fugam.

Cluniacensis Ordo ab Odone Musico initium sumpsit, cum Conradus capesseret imperium.

ROMANUS ET CONSTANTINUS VII. ORIENTIS AUGUSTI. HENRICUS AUCEPS, OCCIDENTIS.

HEnricus, qui de Saxonum gente primus imperavit, Auceps dictus est, quod dum aviculas caperet, renitenti oblata sunt insignia.

Arnoldum Bavarum ab Hungaris reducem, armisque sibi asserentem Augustam dignitatem, non tam bello quam prudentia pacavit. Iam enim constiterant acies, cum Henricus petito colloquio

ostendit aemulo, divinitus sibi unanimo procerum suffragio datam esse coronam, inque eorum se futurum potestate, si adimere eam velint. Immaniter facturum Arnoldum, si divinae ordinationi obsistere contumaciter pergat. Ea oratio ambitiosum fregit ducem, qui accepta ab Imperatore potestate, ut Episcopos suae ditionis ipse confirmaret, sceptro se submisit Henrici. Non tam facile fuit Hungaros mitigare, Christianismo nondum tinctos. Hi non persoluto, quod Ludovicus Imper. promiserat, tributo, Henrici Saxoniam pervagabantur, omnesque supra pubertatem mares dabant leto. Imperator licet corpore invalidus, indicta praepropere Saxonibus expeditione, ad Mersburgum, in confinio Saxonum, Thuringorum et Sclavorum oppidum, obruit Hungaros. Primas sagittas prudenti scutorum obiectu excipere mandat, ac dum secundo tendunt arcus, maximo impetu irruere. Sic in fugam aguntur Turcorum coloni Hungari, atque in fuga ad internecionem caeduntur. Reliquias latrocinantis exercitus roborabant e nobilibus multi, qui stemmatis indignitatem infami militia maculabant. Hos miro consilio delevit Imperator. Data enim captivis et capite damnatis venia, non exiguam facinorosorum armavit manum, eaque adversus praedones feliciter est usus. Ita victis hostibus, intestinam regni eluit labem, Simoniam appellabant, qua Spiritualia munia pecuniis elocabant multi. Id cacoethes, si Hungaros profligarent, abolituros se voverant Magnates. Et rei votorum praestiterunt, quod iuraverant. Egregio Imperatori ditiones dilatavit Francorum regum dissensio.

Rudbertus, Odonis quondam regis filius, Galliam sibi adversus Carolum Simplicem vendicabat. Pugnatum est tanta utrinque clade, ut ambo sibi aemuli victores viderentur. Carolus tamen Sacrilego Rudberti ori ita inflixit lanceam, ut diffissa lingua cervicis posteriora penetraret. Inde Lothariense regnum, ad Moguntiam usque, sibi hostiliter usurpans, territus Henrici copiis, quae Vormatiam pervenerant, aufugit: Henricus obsessa Metensi urbe, redactoque in potestatem Episcopo, adegit Carolum restituere Lotharingiam et Franciae regnum Augusto apici submittere. Sed Carolus hic ex ingenii hebetudine Simplicis cognomen adeptus, ab Heriberto mox Comite in Aquitania comprehensus est, alteroque anno decessit in custodia: Filius eius in Hiberniam profugit. Itaque Rudolphus, dudum Burgundis dominatus, Galliam occupat, Ludovico eius agnato Italiam tenente, quam Adalberti Marchionis opera, Berengario extorserat. Sed cum lustraret Thusciam, excidit Ludovico verbum, nihil videri inferiores Adalberti opes regiis. Quo dicto offensa Marchionis uxor Berta effecit apud maritum et alios italiae principes, ut proditus Berengario Ludovicus, et regno multaretur et oculis. Ex eodem Alberto Marozia, scortum impudens Sergii III concubina, Albericum Romanae urbis Principem genuit: Berta pari ingenio Vidonem, Lambertum, et Ermengardem, dignam matre sobolem, quae impudico cum Principibus commercio maximam sibi potentiam fertur comparasse. Sub haec Berengarius recepta Lombardia, dum Lambertum emere cogit Praesulatum Mediolanensem, et in vinculis habet quosdam Principes, rebellioni ansam praebet. Itali Rudolfum Burgundum advocant, cui impar Berengarius conducit Hungaros, perque eos occidit aut capit factiosos. Gilibertum comitem dimittit. At Gilibertus immemor beneficii, intra XXX dies reducit in Italiam Rudolphum, qui receptus ab omnibus, nil Berengario, praeter Veronam relinquit, totoque triennio Italiae imperat. Sed ut erat in horas pene mutabilis, alienat quorundam a se animos, quorum affluxu, recreatus Berengarius, vicisset proelio Rudolphum, ni affinis eius Bonifacius, in insidiis latens, labentem aciem erexisset. Tantam tunc hominum

stragem scribit factam Luitprandus, ut maxima deinceps militum raritas per Italiam exstiterit. Berengarius paulo post Flamberti cuiusdam, quem summis affecerat beneficiis, scelere necatus, vindicem habuit Melonem familiarem suum, qui suspendio percussorem punivit.

Hungarorum rabies, defuncto Berengario, regressoque in Italiam Rudolpho, Salardo duce ingravescit per Italiam, qui Ticinum circumsessum capiunt, atque incendio delent. Urbs tamen paulo post instaurata, prout Luitprandus eiusdem Ecclesiae minister, et huius scriptor temporis memorat. Nec immerito clades has sensit Italia, cum magnates turpissimae obnoxii libidini Ermengardis Principis, Rem mulieri publicam permitterent, atque ipse Papa Ioannes eo nomine pro Ravennate Romanam obtineret Ecclesiam, ut Theodorae, scorto Romani, propinquior esset toro. Mox et Rudolfum, in Italiam cum exercitu reversum, eadem delusit Ermengardis, amore se eius fingens attineri, quo minus familiaribus necandum tradat. Igitur amens Rex et credulus meretrici, desertis suis, ocissime ad eam transit, qui indignati turpitudinem, Mediolanum coeunt, atque Hugonem Arelatensium Comitem evocant in Italiam. Rudolphus desertus haud immerito ab iis, quos ipse prior deseruerat, in Burgundiam revolavit, ac frustra misso in Italiam Burchardo Suevorum duce, socero suo, Hugoni coactus est regno cedere. Tanti illi meretricis amor stetit.

Hugo utrumque Imperatorem legationibus coluit honorificis. Ad Romanum Byzantinum legatus ivit Luitprandi pater. Henricus tunc, capto Brandeburgo, Sclavorum castro, constitutoque ibi Marchione Sigfrido, numerosissimam Sclavorum gentem subiugarat. Misniam deinde exstruxit contra Sclavos Bohemicos, primumque Misniae creavit Marchionem cognatum suum: obsessaque Praga, cum Wenceslao Bohemorum duce Christiano foedus pepigit, qui anno sequenti fratris Boleslai perfidia in templo est trucidatus.

Hinc et Vandalos Saxoniam vastantes Transalbinam, per Luneburgicum ducem Bernhardum profligat acri proelio ad mare Balthicum, ubi 120 milia cecidisse hostium prodit Crantzius, atque exinde ab Imperatore Marchionatum Slesvicensem conditum, qui postea in Episcopatum transiit. Translatum deinceps in Daniam bellum, Vormiumque regem tributo subditum: impetratum ab Hamburgensi Episcopo Hunni, ut Christianismum apud Boreales neglectum instauraret. Obetritos Vandalos ad Christiana traductos esse sacra constat.

Parum aberat, quin Rhedariorum (Sclavicus hic populus erat) ingens multitudo felicitatem obnubilasset Henrici, iam multis popularium in rebellionem depravatis. Sed Bernhardo et Dithmaro ducibus, omnes perempti, seditio restincta est.

Imperator et Danos Frisiam incursantes repressit, Chiupa rege eorum ad Baptismum compulso.

Interea Romana civitas iterum tumultuatur. Guido Thusciae Marchio, Maroziae maritus, clam collecto milite, Petrum, Iohannis Papae fratrem, spectante Papa occidit, ipsumque tradit custodiae, in qua cervicali occluso eius ore suffocatus est, successore Iohanne XI, quem ipsa Marozia adulterino concubitu e Sergio Papa susceperat. Mortuo paulo post Guidone, partes eius apud Maroziam, Herodiadem novam, sustinet Guidonis frater Lambertus, donec accitus ab ea Rex Hugo incesto succederet cubili.

Hugo per Maroziam Roma potitus, cum Albericum, quem illa ex Marchione genuerat Thusciae, incautius aquam sibi affundentem, pugno percussisset, tantum incussit audaciae in iuvenem, ut concitatis ad arma civibus Regem urbe expelleret. Rex pulsus cum indigne ferret,

Lambertum fratrem dici suum, captum eum luminibus privat, et Bosonem creat ducem Thusciae: Rodolphum tradita Provincia placat, ne Italiam deinceps repetat. Arnoldum Baioariae ducem et Carinthiae, iam Veronam usque progressum, sternit proelio, atque in Germaniam retro agit. Sed Romam, asylum tunc improborum, recuperare non valuit, quantumvis Albericum, data ei in coniugem filia, demulceret. Nec Saracenorum e Fraxineto populationes avertit, nec Africanorum irruptiones, qui Genuam eo tempore adorti, necatis pauperibus, imbelle vulgus omne, in servitutem abripuerunt, ebullitione fontis sanguinei tristem civitati cladem praenuntiante.

Nec mirum infeliciter Hugoni multa provenisse, qui optimas animi dotes foedavit libidinibus, et Manassi cognato suo, primus Veronensem simul Tridentinamque et Mantuanam commendarit, seu quod verius est, in escam dederit Ecclesias, pessimo in posteritatem exemplo. Idemque defuncto Rodolpho rege Galliarum et quondam Italiae, viduam eius Bertham concubinarum, quas amabat, gregi superinduxit, eiusque Berthae filiam iunxit filio suo Lothario, iam regiae potestatis consorti.

Sub haec Henricus Imperator, victis iterum Hungaris, et tributo quod petebant in pauperes distributo, pacis studiosior quam gloriae, Italia tyrannis relicta, paralysi correptus obdormivit, anno regni XVIII. Sepultus Quaedlinburgi Saxonum. Iam quaestui coeperat esse et ostentationi passim pietas. Defuncto apud Byzantinos Stephano, surrogatur Tryphon monachus, sed ea lege, ut Theophylacto, Romani Imp. filio, admodum adolescenti, post aliquantum temporis decedat Episcopatu. Tryphon nihil minus in animo habens quam fructuosa abire dispensatione, Theophanis Caesariensis Episcopi illaqueatur dolo. Is persuadet homini, rudem eum credi litterarum, nec parum ipsi adstrui dignitatis posse, si charta pura titulum ei nominis sua scriptum manu exhibeat. Cum id fecisset Tryphon, additur deinde a Caesarianis resignatio Episcopatus, suaque quasi manu convictus stipulationis Patriarcha deicitur sede, ascendit Theophylactus, et contra morem maiorum sedecennis adolescentulus potitur summo sacerdotio, equorum quam sacrorum studiosior, qui saltationes, vociferationes et insulsas cantilenas divinis admiscuit laudibus, narrante Georgio Cedreno et adiciente, praefuisse tunc Romanis Iohannem, eiusdem notae Pontificem, ad omnem lasciviam malitiamque propensum.

Nihil ergo mirandum, si Russi et Saraceni periculum excitarunt Byzantinis, Africani et Hungari Romanis. Russorum enim rex Inger comperto, quod Graecorum exercitus in Saracenos essent emissi, animum adiecit ad expugnandam Constantinopolin, adductisque aliquot navicularum milibus (XV milia Graeci ferunt fuisse) tam securus victoriae fuit, ut Graecos non tam occidi quam capi praeciperet. Sed Iohannes Curcuas et Bardas Patricius, variis usi artibus, classem hanc dispersere, ut paucae cladium nuntiae domum dilaberentur. Saracenis quoque inter alias urbes adempta est Melitena, quae magnos Graecorum aerario reditus fudit. Qui Edessae erant Agareni, incolumitatem effigie Christi Graecis tradita redemerunt, Curcuas pleramque Syriam ditioni restituit Byzantinae. Meridionales Saracenos Siciliam tenentes, ac praedae habentes Italiam, donis demulsit Romanus, quibus demonstratis, Phatlumus Africae Amiras tributi, quod a Graecis pendebatur, semissem eis ultro remisit. Ludovicus Carolo Simplice natus, aerumnose tandem avitum recepit regnum Galliarum. Luitprandus, ut testis oculatus, suae aetatis historiam in litteras misit.

OTHO I. MAGNUS Occidentis. CONSTANTINUS VII. PORPHYROGENNETUS, ROMANUS II. Iunior. NICEPHORUS II. Phocas, Orientis Augusti.

OTho ex Mathilde Saxonica Henrici filius, patri in imperio successit, ob felicem eius per XXXVI annos gubernationem, Magni cognomine honoratus.

Primum copressis Bohemis, grave et diuturnum adversus seditiosos bellum, exitio illorum finivit. Etenim Tancmarus iratus fratri Othoni, quod Marchionatum Brandeburgicum in Geronem Comitem non in se transtulisset, nactusque consilii socios, Eberhardum Comitem Palatinum, et Gislibertum Lotharingiae ducem, Barduicum urbem diripuit. Sed mox captus Ereburgi, confoditur. Eberhardus Henricum, Othonis alterum fratrem, quem captivum abduxerat, dimittit e custodia, et in novas armat molitiones, Boleslao Bohemorum Principe, qui regnandi cupiditate Wenceslaum fratrem occiderat, iam ad obsequium retracto Caesaris. Accedit et Fridericus Moguntinus, haud inefficax rebellionis instrumentum. Itaque Imperator, subiugatis Arnoldi Bavari filiis, ab obitu patris hereditatem armis cernentibus, instaurataque in finibus Saxonum Magdeburga, et Editae attributa Anglicanae coniugi, versus Lotharingiam movet copias. Transgressus Rhenum cum paucis, supplicando vicit magis quam pugnando. Plerique enim hostium, incusso divinitus timore, tergum nullo insequente verterunt. Hinc Friderici Moguntini, qui pro amico erat apud Caesarem, artibus cum multi corrumperentur, nudareturque in dies defectorum perfidia Otho, repertus est comes quidam, qui Laurishamense coenobium ab ipso peteret, nihil a trepido Imperatore negari iis, qui remanerent, posse autumans. Sed longe sublestae fidei hominem sententia fefellit. Imperator enim odoratus fraudem, Deo sacrata negavit in profanos usus vertenda, ac si vellet desciscere comes, id ei integrum fore respondit; sibi maioris Dei quam hominum gratiam esse. His dictis, importunus precator confusus animi, veniam delicti petiit.

Otho deinde, cum in Alsatia templum, orandi causa, ingrederetur, laeto affectus est nuntio, victos esse prostratosque perduelles prope Andernacum. Ibi enim a clerico quodam, cui iumentum ademerant, proditi Eberhardus et Gillebertus, inopinato sunt obruti proelio a Conrado Sapiente duce Suevorum. Eberhardus gladiis militum, Gillebertus Rheni undis periit. Moguntinus Episcopus a suis exclusus, subiit captivitatem. Henricum Othonis germanum, soror Gilleberto nupta, non admisit in castella; qui cum nihil tuti reperiret usquam, atratus occurrit Imperatori apud Francofurtum, sacra petenti Christi natalitia, atque ad pedes eius provolutus veniam impetravit, constanti in posterum fide compensatam. Fortunam, ut solet, favor aliorum Principum est comitatus.

Ludovicus Francorum Rex, non tantum a bello, cui se recipiendae causa Lotharingiae miscuerat, destitit, sed et viduam Gilleberti, Othonis germanam duxit. Bertholdus Baioariae dux filiam eius nubilem viduae matri praetulit, Conrado Luidgarda Imperatoris filia obvenit cum Lotharingia. Hermannus dux Suevorum opulentissimus Liuthulfo Othonis filio, unicam, quam habebat, natam iunxit matrimonio Idam.

Eodem tempore Romanus Lacopenus Orientis Augustus perfidiam, quam genero suo Constantino praestiterat, recepit a filiis. Sane paenitentia tactus periurii, pauperum exsolverat debita, largitiones multas fecerat, sed opinatus se peccata expiare eleemosynis,

alienas prodegerat opes. Iamque vicesimum sextum annum cum duobus filiis (nam Christophorus decesserat) ludificabatur Constantinum, cum vindicta, lento quidem gradu eum secuta, sed tamen assecuta est, monstro duorum puerorum biformi tetram praemonstrante imperii combinationem, atroque simul sole ac diro cometa scelera mortalium accusantibus.

Etenim Porphyrogennetus vias circumspectans, quibus amissam recuperaret potestatem, Stephanum, collegam scilicet in imperio suum et affinem, per idoneos artifices in Romanum facile excitat, dudum infensiorem filiorum suorum vitiis.

Stephanus captata occasione, comprehendi patrem, tonsumque in Insulam deportari Protam imperat. Inde praemonitus ab amicis Constantinus, tetriora in se consilia a Romani filiis coqui, adiutus ab uxore Helena, sorore eorum, ambos secum prandentes conicit in vincula, patrique exilii comites addit. Eorum quidem Stephanus fortiter fortunam tulit, et annos XIX Lesbo in Insula degit: At Constantinus impatientior, saepe molitus fugam, cum tandem custodum proximum interfecisset, a reliquis necatus est anno exilii altero. Ita Romanus et suam in Constantinum generum, et filiorum in se fraudem, iusto Dei iudicio agnovit vindicatam.

Domitis ita rebellibus, Constantinus VII. cum filio deinde Romano, ex relegati Imperatoris filia genito, Orientem: Otho iam Magnus occidentem disponere pergit.

Constantinus artes liberales pene emortuas refocillavit, invitatis ad eas excolendas praemio, qui ingeniis pollerent. Segnior autem in administranda Rep. et in poenis sumendis inexorabilis, multorum et passus est insidias, et ultus. Ungaros, qui et Turci appellantur Zonarae et Cedreno, adduxit ad Christianismum, uti et reginam Russorum Elgam. Hugonis Italiae regis filiam Romano, potestatis iam paternae consorti, uxorem dedit, eaque defuncta Anastasiam, vili quidem loco, sed ad miraculum usque pulchram natam. Quo tempore Theophylactus Augustae frater, equis quam sacris aptior, laeso ex ferociore equitatione corpore, sanguinem vomens, decessit aqua intercute, et Constantinopolitanam Ecclesiam regere coepit Polyeuctus. Hic cum Senioris Romani necessarios accusaret avaritiae, odium incurrit Imperatricis, a qua incitatus Constantinus, pellere Patriarcham sede instituit. Sed dum hoc agit, praevenitur a filio, habere volente, quam exspectare imperium. Venenum, quod is dari iusserat, medicamento mixtum purganti, cum maximam partem forte effudisset Constantinus, hausto eo quod supererat, non penitus superavit. Nam paulo post ex itinere in Olympum montem suscepto reversus interiit, aetatis anno LIV. Dux eius Bardas Phocas cum Orientalibus Saracenis, ductu filiorum suorum, prospere; Gongylas navarchus cum Cretensibus infelicissime dimicavit. Imperavit Constantinus tot annis, quot vixit; Sed puer cum patre, patruo et matre, annis XIII, pene ut pupillus cum Romano eiusque filiis XXVI. illis submotis solus XV. In Italia Stephanus VIII Pontifex, natione Germanus, tam male multatus est a suis civibus, ut ob inhonesta vulnera prodire in publicum erubesceret. Cupiebat quidem Rex Hugo tantam iniuriam ulcisci, sed quod Albericus, instaurata Romanis quasi ad veterem formam Rep. In potestate haberet civitatem, cremare quae extra urbem erant potuit, urbem expugnare non potuit: Saracenis praesertim et Berengario Iuniore, qui ad Othonem perfugerat, negotium ei facessentibus. Saracenos sane adiutu Romani et Constantini, navali devicit proelio, et Fraxinetum, eorum propugnaculum, occupavit armis: sed cum delere eos posset, in foedus adscivit Christi perduelles, ut Berengarium, Othonis suffultum auxiliis opprimeret, consilio tam infausto, quam impio.

Etenim licet intentus esset in peregrinas expeditiones Otho, tamen Berengarius, adiutus ab eo qui Adalberto Marchione Eporegiae, et Gilla Berengarii quondam regis filia ortus, odio Hugonis amorem contraxerat Italicorum. Is exploratis clam per Amedeum, astutissimum nobilem, animis principum, dum Saraceni Christianos in Alpibus depraedantur, perrepsit in munitionem Formicariam, suaque vafricie omnes ad se primates pellexit Italiae. Hugo abiecta spe tuendae Italiae, collegit gazam, atque in Provinciam digressus, Lotharium filium Berengarii fidei tradidit, ovem lupo: mox ipse explevit mortalitatem. Berengarius obviis omnium exceptus animis, ingens in capita, etiam lactentium, imperavit tributum, quo Hungaros Italia dimoveret. Expletis facile decem modiis nummorum, quantum et olim Hugo pependerat, reliquum in suam rem convertit, uxore eius Willa interim domi presbyterum, filiarum praeceptorem, deamante. Sub haec Otho, adscito in consortium regni Luithulpo, liberat Ludovicum regem Galliae, qui, quod Heribertum patris sui inimicum suspendisset, et Wilhelmum Normannum trucidasset ex insidiis, Hugonis in Parisiensis custodia detinebatur. Cui regis affinis contumeliae vindicandae, Otho cum XXXII legionibus aggressus Galliam, libertati restituit Ludovicum, Luitprando interim Ticini Imperatoris admirante magnificentiam, cui et Otho Imp. suum legatum adiunxerat. Paulo post Danicum exoritur cum Haraldo rege bellum. Eius pater Gormo templum Sclesvigae ab Henr. Imp. conditum everterat, Haraldus Marchionen ibidem constitutum trucidarat. Quamobrem Otho, nactus Iutiam, regio ductu vacuam (Haraldus enim in Hollandia erat, memorem damnorum iram adversus invisam Erici, Sueonum regis, dominationem distringens) ad Lymicum usque sinum penetravit, cuius obiectu in Wandaliam excurrere prohibitus, coniecta in undas lancea, iter ad Eydoram fl. reflexit. Interim pro Marchionatu slesvigae excitat Cathedram, itemque Oldenburgi Episcopalem, et Danis Christianismum imperat. Haraldus rebus cum Imperatore compositis, consortium Christianae religionis amplexus, divinam humanamque pacem regno suo concilavit, cum mater eius Thyra, Edeldrado Anglorum genita rege, quantum a Sclesvico ad occidentalem Oceanum patet, vallo fossaque proscindere aggressa est, deinde opus Waldemaro regi reliquit absolvendum. Nam Haraldus superbius subditis usus, Svenonis filii sui armis expulsus regno est; Sveno totam religionis stirpem ab radice convulsit, ingenti ob id favore sublatus Danorum, qui ter a Iulinensibus piratis captum, impenso etiam mundo muliebri, redimere non abnuerunt.

Mox Lothario, filio Hugonis, phrenesi exstincto in Italia, novis exarsit motibus Imperium Occidentis.

Berengarius, qui tutelam quasi egerat regni pro Lothario, viduam eius Adelheidem, Italiae heredem (erat enim Rudolpho nata rege) canusiana in arce obsedit. Regina indigne habita, implorat auxilium Othonis, accedente et Agapeti II Pontificis voto. Mittit Otho filium Luithulphum; cumque is socordius rem gereret, ipse conscriptis maioribus copiis in Italiam vadit, deturbatisque statim e regno Berengario et Alberto, Adelheidem e carcere eductam Augusto iungit toro Papiae, Berengarii filias in Germaniam servandas ablegat. Inde Conradus, gener Othonis, praeficitur Italiae, qui captum Berengarium cum filio deduxit in Germaniam, cum iam filius Caesaris Ludolphus, ob novas patris nuptias, alieniori ab genitore animo esset. Nec Conradus satis gratum reperit officum suum, Othone vix in conspectum admittente Berengarium. Quare gener et filius conspirant in Othonem; Berengarius iurata Imperatori fide, remittitur in Italiam; sed Aquileia et Verona

Henrico Imperatoris fratri assignantur. Intestinum id dissidium multo Germanis sanguine stetit. Conradus, dedita Othoni Moguntia, rediit in gratiam cum socero. Ludolphus pertinacior, cum occupasset Bavariam, Ratisbonae inclusus, et fame domitus tandem, assumpto habitu miserabili veniam obtinuit, non sine Henrici patrui obiurgatione, impietatem ei in eos exprobrantis. Neque sic finis erat turbarum. Rebelles isti Hungaros antea exciverant in Germaniam, molestiam creaturos partibus Othonianis. Hungari, composito inter Othonem filiumque dissidio, cum atrox movere certamen pergerent, grandi proelio sunt victi apud Augustam. Centum enim Barbaris militum milia, octo Othoni legiones erant. Sed Hungari occidione occisi sunt. Conradus bellator acerrimus eorum gladiis in proelio cecidit, quos malarum auxiliatores molitionum adsciverat. Eademque tempestate et Sclavi, qui erectis per infortunia Germanorum animis arma moverant, fusi domitique. Hermannus Bilingus, conspicuae vir severitatis, Lunaeburgensem ab Imperatore ducatum accepit, finesque ditionis sibi attributae egregie tutatus, stemma principum de se longa serie propagavit.

Eo tempore vetus Roma a Iohanne XIII Papa; nova, id est, Constantinopolis, a Romano, Constantini VII filio, quem puerum, a moribus magis, quam ab aetate appellant, pessimis corrumpebantur exemplis. Romanus enim Imperator puerilibus vacabat lasciviis. Percunctatus Nicephorum Phocam, qui fieret, quod adeo res Romana pessum iret, magnae libertatis accepit responsum: Ideo fieri, quod ipse imperaret, atque ipsius Nicephori pater exercitui praesset. Nam tu, inquit, imperium male geris, et ille studet pecuniis. At si tu volueris, et animi Romanorum et Res publica sat brevi mutabuntur, nec tamen subito. His dictis, iussus suo arbitratu rem disponere militarem Nicephorus, disciplinae ante omnia attendit animum, legiones priscas reformavit, conscripsit novas, bellicis utrasque studiis exercuit. quibus [Orig: queis] artibus Cretenses Agareni succubuerunt, pleraeque urbes receptae, interque eas Candace metropolis, unde Insulae nomen Candia. Curupas Cretensium Amiras, et Anemas secundus ab illo dignitate, vivi in potestatem redacti Nicephori. Leo Phocas, frater Nicephori, pari animo Halepi Dominum devicit proelio, quo tantam Saracenorum multitudinem prostravit, tantam cepit, ut illos desiderarent agri, his implerentur affatim. Cumque Chabdanus Amiras instaurasset bellum, fugatus a Nicephoro iterum; Beroea Syriae expugnata est. Romanus triennio in potestate acto, exhaustoque voluptatibus corpore obiit, relicta Anastasia (quae Theophano dicebatur) uxore cum filiis duobus. Sorores, urgente coniuge, ex aula remotas, monasterio incluserat invitas.

Ergo Bringes cubicularius, et ad clavum sederet Rei pub. Nicephoro in Cappadocia agenti insidiatus, coegit virum, instigantibus praesertim Zimisce et Curcua, arrepto semet imperio tueri. Nicephorus facile ab Orientali exercitu dictus Imperator, a Constantinopolitanis etiam admissus odio Bringis, ut firmaret auctoritatem Theophano Augustam matrimonio sibi iunxit, oblatrante secundis nuptiis Polyeucto Patriarcha, sed frustra. Obtendit Polyeuctus spiritualis necessitudinis vinculum, quod Nicephorus aliquem Theophanus filiorum e baptismo suscepisset, ideoque aut dimittere eam, aut Ecclesia abstinere praecepit. Nicephorus, ut in re sacra dicto audiens Episcopo, abstinuit aliquantisper: Sed mox acta Synodo, iudicatum est lege illius necessitudinis nihil Imperatorem teneri: Fuit etiam, qui negaret, contractam necessitudinem. Rudes sacrorum Episcopi, colare culices, deglutire camelos didicerant.

Inter quos vel praecipuus erat Romanus Papa Ioannes XIII, octavo illi persimilis, nisi quod hunc marem satis fuisse

constat, illum feminam. Homo sane, (ut verbis dicam Platinae) ab adolescentia omnibus probris ac turpitudine contaminatus, venationibus magis, si quid temporis a libidinibus supererat, quam orationi deditus. Erant tum Romae duo annui consules, ex nobilitate praefectus unus, qui ius populo diceret: ex plebe autem Decuriones XII, qui vicem gererent Senatus. Supra hos Iohannes (Octavianus antea dictus) Alberici patris fretus potentia, pontificium sibi munus sumpserat. Cuius improbitatem cum ferre non possent Cardinales quidam, imploratus est Otho, cuius paulo ante filius Ludolphus febri in Italia perierat. Igitur Othone, septenni adhuc, Aquisgrani coronato, Italiam valido cum exercitu ingressus Imperator, tyrannos Berengarium, Adalbertum, et alios maiestate nominis sui ita exterruit, ut vel latibula quaererent, vel Saracenorum patrocinia. romae a Iohanne benedictus, confirmatis auctisque de suo praedecessorum donationibus, redit in Germaniam, cum iureiurando obstrinxisset Iohannem et Romanos, ne unquam Berengario filiove eius studerent. Sed cum Imperator, ut ait Luitprandus, earum rerum testis oculatus, ea quae Dei sunt saperet, Ioannes illis omnibus adversabatur, perinde ut Diabolus creatori. Itaque fidei immemor datae, Adalbertum e Fraxineto, Saracenorum receptaculo, Romam revocat, sanctissime promittens se ei contra Othonem adfuturum; invitat et Germanos ad lacerandam Germaniam, ut domi Imperatorem distineat. Imperator his cognitis, Puer est, inquit, Papa, facile bonorum immutabit ut exemplo virorum, atque hac mente Ravennam pergit. Ibi obvios habuit Iohannis legatos, querentes, eum hactenus iuventutis igne flagrantem, multa designasse puerilia, in posterum de Imperatoris arbitrio vitam correcturum. Sed nihil Iohanni minus erat cordi, quam turpitudinis definere et perfidiae. Mox enim iterum susceptus ab eo Romae Adalbertus, ut urbi adversus Othonem praesidio esset. Sed adventante cum copiis Othone, Papa comes statim Adalberto fugae additus. Imperatori urbem ingresso sacramentum dixere Romani, numquam se ipso, silioque eius Othone insciis aut invitis, Papam electuros. Citatur Ioannes, atrocissimorum reus criminum, ut in Synodo se purget, si possit. Ille tantum abest ut pareat, ut congregatos Episcopos et Cardinales anathemate ausit notare. Retorquetur extemplo in ipsum anathema, damnatoque totius Synodi suffragiis substituitur Leo, Protoscriniarius, ut vocabant, Ecclesiae, eique sacramento se obligat civitas. Imperator his gestis, captoque iam Berengario, et cum uxore in Bavariam relegato, ne oneri sit Romanis, dimittit milites, cum paucis Romae moratur. Interim Expapa largitionibus corrumpit cives, ut Imperatorem improviso obruant dolo. Canitur classicum, concurritur a Romanis, ut Imperatorem contra omne ius fasque occidant. Sed ille suorum durato bellis robore, profligat periuram multitudinem, multos terga vertentes caedit: ne pergat ad exitum reliquorum, exoratur a Leone Pontifice; qui et obsides reddi obtinuit, ac se civibus, ovem lupis, committi. Etenim dum Adalbertum persequitur Augustus, meretriculae Romanae Iohannis amoribus, divitiisque suis in urbe potentes, perficiunt apud plerosque, ut Leoni letales struantur insidiae, quas tamen ille fuga antevertit, Ioannem paulo post digna facinoribus suis mors oppressit. In ipso nimirum adulterio tempora percussus a Satana, octavo die interiit, et sine Domini viatico, ad eum cui servierat, migravit.

Romani tali Pontifice digni, calcata sacramenti religione Benedictum sibi Papam statuunt, nec minus pro eius salute, quam nuper pro Imperatore et Leone sua devovent diris capita adversum eos, quibus se sacerrima iuramenti religione dudum addixerant.

Adeo illis nulla DEI aut fidei cura fuit.

Sed Otho machinis et fame adeo afflixit periuram Civitatem, ut Leonem VIII acciperent, annum et quattuor menses potitum sede: Benedictus Hamburgi apud Adelgagum Archiepiscopum exulem vitam clausit.

Dum ita Romae furorem castigat Deus, meliorem sui notitiam per Septentrionis regna spargit.

Sveno Danorum Rex, Scanico bello ab Erico sueonum rege devictus, Olaum Norvegum petierat auxilio; ab eo spretus Eduardum anglum. Cum et is eum adversaretur, confugerat ad Scotos, atque ab illis levamen senserat, unde nihil sperarat, fortunae saevitia ad Christianismi, quem antea abiecerat, amorem revolutus. Quare reverso in Sueciam suam Erico, Sveno amore sui receptus in regnum avitum, praeceptoris saepe partes apud nobiliores desumpsit, suasurus religionem, quam olim exciderat, cupidiore tamen instituto, quam efficaciore. Populus enim Daniae, patriis innutritus superstitionibus, Christiana sacra pro externis et adventitiis adhuc aversabatur, concedens sane Deum esse Christum, sed suis Diis nihil quicquam maiorem. Sed eam opinionem Poppo, ingenio vir et sanctitate conspicuus, sermone miraculoque discussit. Regnante Haraldo id contigisse Dithmarus, Witichindus, qui tum vixit, Adamus Bremensis et Albertus Stadensis notant: Saxo Svenonis, filii Haraldi, tempore. Percunctatus enim Poppo, an monitis suis obsecuturi essent populares, si ad flagrantis ferri tactum manum suam illaesam conspexissent, universis haud dubie parendum respondentibus, candentem ferri laminam ceu chirothecam brachio induit, eamque per omnes intrepide circumlatam ante Principis pedes excussit, incolumi dextera omnibus demonstrata. Eius miraculi evidentia moti dani idola sunt demoliti, Popponi Episcopatum dederunt Athusiensem: felix deinde et larga Christianorum messis secuta per totum Septentrionem. Eodem tempore et Poloniae Christus illuxit, per Micislai cum filia Bohemorum Principis Boleslai, nuptias. Cum enim haud annueret coniugio sponsa, nisi sollemnibus aquis ablueretur Micislaus, et Seminaria Christianismi per Poloniam institueret, iuvenis amoris vi subactus, amare et illum coepit DEUM, quem tanti fieri ab ea, quam amabat, intellexerat. Itaque baptizatus, Kracoviensem et Cnesnensem fundavit Ecclesias, cathedrasque Episcopales. At Roma novis exarsit seditionibus. Ioannem XIV suffectum de sententia Othonis Leoni, Iofredus Campaniae comes accitus a Senatu urbe expulit. Unde iratus Otho, magnis itineribus contendit Romam, consules exilio multat, decuriones laqueo suspendit, Petrum urbis praefectum virgis caedi, asinoque impositum, verso ad clunes vultu, circumduci imperat. Hac severitate territi Romani, Iohannem deinceps Pontificem ferre didicerunt.

Cesserunt et Saraceni armis Othonianis. Primum eos Sclavi Dalmatae de monte Gargano deiecerunt; deinde Hungari Consentia: tandem Otho reliquias eorum Fraxineto expulit.

Obortum denique et de Apulia Calabriaque cum Graecis bellum, Imperatore Nicephoro tam inviso domi, quam militiae claro, quod gloriam bellicam avaritia et expilationibus foedaret. Hic cum Imperium Orientis felicibus multum expeditionibus instaurasset, indigne tulit Calabriam Apuliamque Othonem sibi vendicare. Nam Siciliam Nicephorus, misso Manuele duce, recuperare de Saracenis voluerat, fecissetque, nisi rudis per adolescentiam Manuel, nec senioribus auscultans, classe in Syrtes impacta corrupisset exercitum. Idem Nicephorus Ciliciam, captis Taro et Mopsuestia urbibus, receperat. Cyprum etiam et maritimas urbes Syriae; tributariam reddiderat sibi Tripolin Phoeniciae et Damascum. Igitur Otho filiam eius ambivit, filio sibi cognomini, cui

in dotem daretur, quidquid esset Graecorum in Italia. Et iam convenerat de nuptiis, cum qui accepturi venerant sponsam, partim occiduntur fallacia Graecorum, partim capti affectique ignominia, mittuntur Constantinopolin. Helena sponsa Uladomiro Russorum postea regi nupsit. Qua rei indignitate exasperatus Otho, contractis copiis Gunthero et Sigfrido ducibus, Graecos iam Mauris foederatos, gravissimis proeliis ita attrivit, ut tributariam deinceps ab Othone calabriam haberent, et Apuliam.

Interim Nicephorus Antiochiam Syriae per Michaelem Burzen cepit, sed invitus; quod ea urbe expugnata, interitum sibi imminere praedictionibus nescio quibus comperisset. Quare egregio duci, tantaeque civitatis victori ademit ducatum. Nec tamen fatum mutare potuit, quod odium ei publicum struebar.

Ecclesiarum fundos augeri prohibuerat, causatus opes a Sacerdotibus male collocari: Episcopos se inscio nullos fieri sinebat. Monetam a se cusam pluris volebat esse, quam veterem. Cumque duplicem reperisset nummum, graviorem fisco solvi, leviorem quottidianos in sumptus erogari ordinarat. Sustulerat et donaria, senatoribus templisque dari solita annuatim.

Quas ob res gnarus se exosum esse populo, murum circumdedit regiae, et fame pressam plebem detenta flagellavit annona, quam dein care vendidit, oblitus exsecrationis, quam tales incurrere ait Dei spiritus. Notatum ferunt festivo militis dicterio, qui interrogatus, cur senior iam dedisset nomen militiae, respondit, robustiorem se nunc esse senem, quam olim iuvenis fuerit. Tunc enim dimidii aurei frumentum tollere nequivisse, iam duorum facillime sustinere. Cumque muro palatium cingeret Nicephorus, audita vox est: O Imperator, si vel ad caelum educas fastigia, intus exsistente malo, facile captu munimentum est. Auctor vocis reperiri nulla inquisitione potuit. Igitur qua die claves accepit portarum, quas muro indiderat, a coniuratis interfectus est, anno imperii septimo, aevi sui LVII. Conscia insidiarum traditur Theophano Augusta, tum quod frigidius se comperisset amari, tum quod filiis metueret suis, ideoque clam ad Iohannem Zimiscem, ducem strenuum, amorem transtulerat. Zimisces cum conspiratis, inter quos et expugnator Antiochiae Burzes, sporta susceptus noctu intra murum, Nicephorum suopte in cubiculo iugulavit, vociferantem hoc solum, Domine miserere, adiuva Deipara. Saraceni cladibus, quas sub Nicephoro pertulerant, exacerbati, templum sepulcri Domini celeberrimum, ipsumque Patriarcham incendio concremarunt.

Interempto eum in modum Nicephoro, Zimisces a Polyeucto diademate cupiens insigniri, repudiatur ut homicida: cumque diceret, suis manibus caesum haudquaquam esse Nicephorum, iubetur Theophano reginam, et percussores in exilium agere, et libellum Nicephori, quo Episcopos Imperatore inscio legi vetuerat, abolere. Obsequenti in omnibus coronam imponit Patriarcha, ac tricesimo quinto post die abit vita, successore Basilio, monacho Scamandreno.

Zimisces Antiochiam maximo apparatu obsidentes Saracenos, per mesopotamiae ducem vicit, Ut pax esset cum Othone, Theophaniam neptem suam misit coniugem Othoni iuniori, quae a Ioanne XIV Augustum diadema suscepit.

Inde reversus in Germaniam Otho, condidit metropolitanam Magdeburgi Ecclesiam, dato ei praesule Alberto Trevirensi, ac sequenti anno (qui erat supra nongentesimum tertius et septuagesimus) migravit ex hoc mundo, cum paulo ante Hattonem Moguntinum Antistitem, Wilhelmi filii Imperatoris successorem, ob illusos murium nomine egenos, mures devorassent, et Saraceni in Aegypto Cairum aedificassent urbem maximam. Ioannes XIV ea tempestate campanam de suo nomine appellavit,

unde mos inolevit praeposterus, tintinnabula aquis consecrandi, humanisque insigniendi vocabulis. Otho primus venas auri et argenti prope Goslariam, quam etiam exstruxit urbem, industria sua aperuit. Sclavicas gentes per verbi divini praecones imbuit Christianismo et Magdeburgensem, quae eis praeesset, statuit cathedram, cui Merseburgica, Misnensis, Cicensis (quae et Naumburgica) Havelbergensis, Brandeburgica et Posnaniensis dioeceses attributae sunt. In Dania fundasse dicitur Ecclesiam, quae ex ipsius nomine Ottensea, vel Othonia est cognominata.

Eo regnante Huldericus Augustanus, Luitprandus Cremonensis Episcopi; Witichindus Corbeiensis, Frodoardus Rhemensis monachi, Rosuita Monacha, litterarum et pietatis laude floruerunt. Bruno, Othonis frater, simul Archiepiscopus Coloniensis et dux Lotharingiae, novo exemplo fuit.

OTHO SECUNDUS, IOANNES ZIMISCES. BASILIUS II. ET CONSTANTINUS VIII.

OTho secundus Magni ex Adelheide filius, iam annum undecimum paternae successor designatus eminentiae, eo defuncto plenam adiit Imperii administrationem. Primum rebelles Ragineri filios in Hannonia, et henricum patruelem in Baioaria domuit. Inde movit in Danos, quorum rex haraldus cum Henrico ad imperium adspirante senserat, Sclesvicumque progressus, pace finivit bellum, Wismariae conventu habito. Henricus subinde instaurans bellum, Ducatu excidit Baioariae, quem Otho Dux Sueviae accepit, Ludolphi filius, Magni Othonis nepos: Bohemia, quod receptaculum esset Henrici perduellis, late vastata est quidem: Sed Imperator ad Pilsnam urbem a Boleslao, Bohemorum Principe gravi affectus est clade, ut Cromevam se reciperet, et sequenti demum anno Henricum subigeret patavium fugientem.

Sub illa Benedictus VI, a Cincio, praepotenti cive Romano, in carcerem detrusus suffocatur, succeditque Donus II, neque malis neque bonis factis memorandus; Illi Bonifacius VII, invasor sedis, et sacrilegus. Quare conspirantibus bonis civibus, Constantinopolin profugit, ac divenditis, quae sacrilegio abstulerat, revertitur instructus pecunia, ut largitione repetat amissum Pontificatum. Sed perbrevi felicitate usus, cum Ioannem Cardinalem privasset oculis, ut conatibus suis refragatum, gliscente maiorem in modum seditione, turpiter vitam finivit. Ita turbatam trienni propemodum tumultu sedem arripit Benedictus VII, qui octo eam annos insedit, quibus omnia Romae venalia habuit.

Dum illa fiunt Romae, Othonem Aquisgrano pellit Lotharius v. Francorum Rex, Ludovico rege et amita Othonis genitus, eoque modo Lotharingiam sibi imperii provinciam vendicat. Sed eum celeriter abeuntem Caesar insequitur, depopulatis omnibus et incendio consumptis, usque ad regiam parisiorum sedem. Incensis Parisiorum suburbiis, dum in patriam copias reducit Otho, tergo eius inhaeret Lotharius. Flumen Axonam transeuntes Caesarianos, vadi nescios, unda rapit confertim: reliquos ad Arduennam usque persequitur Rex, et Caesarem, plurimis amissis, cogit redire ad sua-Paulo post tamen Rhemis sancitur concordia, redditurque Othoni Lotharingia, indignantibus Hugone duce Francorum et proceribus plerisque. Sed Lotharium septuagesimo sexto huius saeculi anno defunctum, excepit Ludovicus filius eius valde iuvenis, qui post novennium Carolo, fratri suo, morte vacuum reliquit solium, in quo plane Caroli M. posteritas defecit, Hugone Capeto dignitatem arripiente regiam.

Felicius Augustum recuperavit splendorem Basilii Macedonis progenies, Basilius et Constantinus VIII. Ioannis autem

Zimiscae felicitas unius fraude Eunuchi concidit. Praeclare quidem rem gesserat Graecorum Zimisces. Russos, hortante Nicephoro Imperatore, immensis agminibus inundantes Bulgariam, eaque subacta iam Thraciam vastantes, primo per Bardam Sclerum, uxoris suae, quam privatus habuerat, fratrem: deinde et suopte ductu vicerat.

In quo bello memorabilis Scleri astus enituit. Cum enim rescivisset, longe praestare hostes multitudine, inque tres exercitus divisisse Sphendoslabum Russorum Principem copias; Pazinacas primum, qui Bosni, tum Hungaros et Bulgaros singulatim aggressus fudit, attritisque singulis turmis expeditiorem Imperatori victoriam fecit. Zimisces, superato Phoca, nepote Nicephori decessoris sui, assumptaque in matrimonium Theodora, Constantini VII Porphyrogenneti filia, multa Russorum castra et urbes, inter quas Persthlaba et Dorostolum fortiter expugnavit. Cepit Borisen, Bulgarorum regem: Sphendoslabum multis proculcatum proeliis, veniam petere adegit domum revertendi. Qui postea a Pazinacis Scythis, per quorum ditiones ei iter erat, cum exercitu est deletus.

Mox et Nicephoro Phocae, patrique eius Leoni, Imp. Nicephori germano, iterata perduellio concivit necem; nam primam clementius vindicaverat Zimisces. Recte quidem Filio DEI imperium tulit acceptum hic Imperator, cum nummos Christi imagine signari primus iusserit, addita inscriptione: Iesus Christus Rex regum: quem morem servarunt deinde posteri. At perperam Theodoro Martyri victoriam tribuit, de Russis, quod sacro eius die pugnasset, credulus nimium superstitiosis aliquibus, obequitantem se vidisse ordines Theodorum, religioso mendacio, asserentibus. Itaque ingentem rimam egit prosperitas Ioannis. Nam dum Orientis quasdam urbes debellat, perspecta Basilii Eunuchi sui iis in locis potentia, quod iniquum diceret, tot praestantium virorum sanguine partas possessiones, ab uno spadone detineri, dato per eum tabifico veneno, et prostrata corporis habitudine periit, annos sex totidemque menses rerum potitus. Sic reddita potestas filiis Romani Iunioris, Basilii Macedonis abnepotibus.

Sed eorum Constantinus, mollioris vitae homo, involuptatibus volutabatur. Basilius XX annorum iuvenis acri et excitato ingenio, praeerat Rei publicae. Primum Basilio Eunucho ut rerum perito publicarum obsecutus, matrem Theophano revocavit in aulam. Bardam Sclerum, qui in Oriente multa fecerat fortiter, potentiam eius et imperii cupiditatem veritus, detraxit ad inferiora, ac solius Mesopotamiae ducem esse iussit. Quo praepete consilio hominis non tam exstinxit ambitionem, quam inflammavit ardentius. Bardas enim velut ignominia notatus, totius Orientis dominium, favente exercitu, corripuit. Basilianos exercitus fudit proeliis, aut occidit. Nicaeam Bithyniae metropolin redegit in potestatem. Basilii res una velut sacra anchora sustentabantur, divino quodam ac caelesti praesidio.

Ergo reducitur ab exilio vir fortissimus Phocas Bardas, et copiis praeficitur fratrum Caesarum. Is singulari certamine vulnerato Sclero, perturbatas illius casu legiones fugavit, et ad Cosrhoen Babylonium Sultanum se recipere compulit, ad quem mox Sclerus proditionis delatus, carcerem pro regali intravit palatio.

Basilius intestino bello liber, Calabriam Apuliamque pro dote attributas Theophaniae, recuperare Graecis instituit. Otho eas provincias, ut coniugi suae dotalitias, defensurus, valido cum exercitu in Italiam proficiscitur, anno regni VI, non revisurus Saxones suos.

Per eius absentiam Sclavi, sublatis animis, Brandeburgum capiunt, bohemi Cizensem Ecclesiam; Mistuis Obotritorum Dux Hamburgum cremat.

Sed Duces Comitesque Saxonum, inter quos et Sigisfridus fuit, Dithmari Merseburgensis Episcopi, ex quo haec narramus, pater, muniti sacro Domini viatico, compellunt in collem quendam Sclavos, et praeclaram de iis victoriam reportant.

Imperator in Italia videns Graecorum iuxta et Saracenorum incursionibus expositam Apuliam, accitis e Germania Baioariis et Alemannis, occupat Tarentum. Deinde missis speculatoribus, Graecos alicubi improviso obrutos insultu tanta sternit multitudine, ut putaret esse deletos omnino, unde pallida mors Saracenorum dicebatur. Sed quemadmodum nihil est bellicis inconstantius successibus, conglobati iterum ex inopinato Graeci, ad Basentellum ingentem edunt Caesarianorum stragem. Otho plurimis illustrium occumbentibus, comite Othone fratris filio, ad littus properat, insiliensque in aquam, ab Henrico Zolunta milite, qui forte ibi in navi erat, agnitus, pro gregario quodam offertur, recipiturque navarcho. Patefactus autem petit ad oppidum deduci Rossam, ubi Theophania Augusta maximis se opibus praestoletur. Nautae praedae avidi applicant loco navem, intromittuntur aliqui Othonis necessarii, Imperator viribus et arte natandi confisus, dum exutis vestibus simulat se meliores assumpturum, e prora in mare desiliit, natandoque remeat ad suos, egregie delusis Graecis. Reparato deinde exercitu, animadvertere in Romanos et Beneventanos constituit, a quibus initium fugiendi esset factum. Beneventum capit incenditque, Romanorum, qui maxime nobiles essent perfidia, ad convivium invitatos occidit; cum reliquis epulari pergit, unde Sanguinarii ei cognomen inditum. Theophania quoque Augusta venit in odium, Graeca et feminea levitate insultare visa Latinis, quod suae gentis hominibus bello succubuissent. Nec diu superstes malis Otho, taedio angoreque animi defecit; aut vulnere potius, quod victis iterum mari Saracenis, acceperat, decennio acto potestatis. Moriens unam pecuniarum partem Ecclesiis, alteram pauperibus, tertiam Mechtildae sorori, antistitae Quedlinburgensi, quartam Benedicto legavit Pontifici et reliquis Episcopis. Germani Othonem tertium, filium eius Caesarem designarunt Romae, Italis Crescentium Nomentanum, aliis Henricum Bavarum, exilio nuper solutum, sibi regem deposcentibus.

Ea tempestate Adelbertus Pragensis Episcopus, cum Bohemorum non ferret mores, in Pannoniam descendit, et Geisam Ungarorum regem salutari fonte abluit. Inde profectus in Borussiam, a Barbaris laniatus interiit. Eduardus Angliae rex egregius novercae dolis occiditur, successore Edelredo, cuius regnum Canutus Daniae Rex miserrime est depraedatus, et fere pro suo habuit.

OTHO III. BASILIUS II. PORPHYROGENNETUS. BULGAR OCTONUS.

OThonis Tertii pueritia, quantum ex patre amoris, tantum a matre Graeca odii apud proceres nonnullos traxit. Igitur raptum Henricus patruelis Baioariae Dux, custodivit factiose, uti et sororem eius Adelheidam, seque pro Imperatore coepit gerere. Sed praevalente apud Saxones fide, quam Othoni iuraverant, meritisque nitente paternis, extortus est Henrico Imperator a principibus, redditusque matri Theophano et aviae Adelheidae. Ubi litteris divinis humanisque adprime instructus, tanta virtute emicuit, ut mirabilia mundi vulgo appellaretur. Quedlinburgi Caesarem egit. Henricus ei Bavarus ad mensam, Conradus Marchio ad Cameram, Hecil ad cellarium ministravit, Bernhardus Saxo equis praefuit, ut Dithmari, qui tum vixit, verbis utar. Principes ii etiam Francos denuo insidiantes Lotharingiae, et Bohemos represserunt. Miseco

Polonus, adducto inter alia munera Camelo, Othonis se commisit clientelae. Oborto deinde inter ipsum et Boleslaum bohemum dissidio, Boleslaus Luiticios seu Lusatos, Miseco Theophaniam Augustam auxilio iungunt sibi. Sed territus Miseco, transactionem amplectitur, Theophonia decedit Neomagi, anno eius saeculi undenonagesimo. Adelheidis avia exinde Othonem educat, donec protervorum depravatus consilio iuvenum, tristem a se eam dimisit. Anno nonagesimo Selavi iterum appetiti bello, subduntur Othoni, renovatis iuxta Albim castellis. At Dani occupata Stada, plurimos capiunt Saxonum, gravesque praeda, ut remeant domum, deducti in insidias a quodam Herberto, strage ceduntur magna. Henricus Baioariae Dux, a comitiis Magdeburgensibus ad Gerbergam sororem deflectit in Gandersheimanum monasterium, ibique correptus aegritudine subitanea, silium homonymum sibi accurate hortatur, ut fidem praestet Caesari illibatam, atque implorata DEI misericordia, obit diem supremum. Arserat tum iterum infandis seditionibus Roma.

Iohannem XV (antea Petrum Papiensem) tertio Pontificatus mense captum, Ferrucius Bonifacii VII parens, pedore carceris et inedia exstinxerat. Successor eius Iohannes XVI divina humanaque omnia, posthabito Dei amore dilargitus, clericorum omnium odia excitavit, habitusque est pestis, famis et terrae motus causa, per Dei ac hominum, quo se maculaverat, contemptum. Illo post mensem VIII exstincto, Ioannes XVII, qui successerat, a Crescentio Consule imperium sibi urbis vendicante in Hetruriam est expulsus, Othonemque invitavit in Italiam. Eius adventum pertimescens Crescentius, memor eorum, quae decessores Othonis egissent Romae, Pontificem venerabundus revocat, pedesque eius humillime exosculatur. Iohannes ita clavium potitus, Gerbertum, qui Archiepiscopatum nactus Rhemensem, multa in Romanos Pontifices disseruerat, sede detrusit, restituitque Arnulphum, quem Hugo Capetus, amotis Carolovingiis, Galliarum rex, proditionis reum abdicare se praesulatu coegerat.

Otho diu desideratus, pronuntiat expeditionem Italicam, actoque Ticini Paschate Romam venit. Ibi defuncto nuper Iohanni substituit Brunonem, Othone duce (Ludolphi is, patrui Othonis, filius erat) genitum, qui Gregorium se V appellavit. Mathildis interim, Othonis amita, praerat Saxoniae, cui defunctae suffecit germanam suam Imperator, Adelheide avia eodem tempore mortalitatem exuente.

Sed abeunte in Germaniam Imperatore, Bruno seu Gregorius seditionibus exagitatus Crescentii, ad Othonem confugit. Crescentius iterum consul Ioannem quendam Graecum, non minus pecuniosum quam doctum, largitionibus corrupto Clero populoque, creat Pontificem, seque moli includit Adriani, quae exinde arx Crescentii dicta. At superveniente iterum Imperatore, urbemque oppugnare adorto, Romani clementia Othonis freti, portas ei aperiunt. Crescentius, dum arce sua prodit spe veniae, multis vulneribus a multitudine confoditur. Ioannes erutis prius oculis Pontificatu simul privatur et vita, in pristinamque sedem Gregorius, undecimo ex quo pulsus erat, mense, restituitur. Is expensa imperii imbecillitate et varietate fortunae, quo diutius apud Germanos summa potestas permaneret sanctionem retulit haud abnuente Othone, ut solis Germanis liceret Principem deligere, qui Caesar et Romanorum Rex esset, habereturque etiam Augustus, cum eum Pontifex approbasset. Erat autem tunc Praesulum Moguntini, Coloniensis et Trevirensis antiquissima auctoritas, Ducum Baioariae, Saxoniae et Marchionis illius, cui Henricus I limites Imperii adversus Sclavos commiserat tuendos Brandenburgi. Tulisse hanc legem iniquo

animo Francos aiunt: Verum, quia in Carolo Ludovici fratre, desierat mascula Caroli M. prosapia, iamque exstincto Hugone, Robertus eius filius Galliae adierat regnum, Ecclesiasticis clarus Canticis, contentus ea fortuna, conciliandis vulgi animis incubuit, ut recens acquisitam familiae suae dignitatem defenderet.

Brunoni tertio Papatus anno vita functo, substituitur Gerbertus, ille quondam Rhemis pulsus, Roberti praeceptor Regis: ab Othone Ravennati praepositus Ecclesiae, dixitque se Silvestrum II. Homo erat Mathematicus, atque ut ferunt, Diabolo mancipatus, ut eius opera summos in orbe honores consequeretur. Quos et adeptus est, variante admodum fortuna, admirantibusque eius litteraturam regibus, in illa saeculi barbarie. Imperator Otho peregrinationem suscepit superstitiosam ad ossa Adalberti, in Poloniam delata, exceptusque a Boleslao duce magnifice, regem eum creat, Gnesnensem Ecclesiam Archiepiscopalem statuit, subiecta ei Cracoviensi, Colbergensi, Viotislaensi. Inter quae approperans annus Christi millesimus multa protulit mundo prodigia, malorum sequentibus imminentium saeculis praenuntia.

Terrae motus ingens, Cometa, facula ardens longo tractu instar fulguris illabens terrae, eaque evanescente figura serpentis, capite semper crescente, caeruleis pedibus, denuntiarunt graviorem serpentis antiqui seductionem in dies incubituram orbi Christiano. Nec mirum, cum Romae praesideret, tamquam Christi vicarius is, qui diabolo semet addixisset, atque Imperator eodem reversus, insidiis peteretur eorum, quos maximi aestimabat. Quibus vix elapsus, impudicae mulieris artibus intercipitur. Erat illa coniux Crescentii, quae regnandi cupiditate ad sui amorem pellexerat Imperatorem, trigesimum agentem annum; eoque privata, missis chirothecis veneno infectis, bonum Principem mala amica interemit, anno imperii XIX. Maria Augusta ob adulterium, quod ipsa cogitaverat, Comitique Mutinensi innoxio impegerat, supplicio affecta, perierat. dithmarus facie laetum, at conscientiae in secreto multa gementem facinora, ieiuniis ac eleemosynis indulsisse Othonem narrat, suorumque conspirationem praevertisse leto, emicante maxima Henrici ducis fide, qui patris sui memor monitorum, assensum haud praeberet coniuratis. Otho enim clam scrutando ossa Caroli M. et ad instar veterum Caesarum adornando cenas, quibus [Orig: queis] superiori loco solus accumbens epularetur, alienarat multorum animos. Decessit orbus, intestina eius Augustae, corpus Aquisgrani conditum ab Henrico successore, anno christi millesimo secundo. Silvester Papa a Domino suo, cui servierat, percussus, peractis in Basilica Cruci Hierosolymitanae sacris, cum mortem sibi adesse persentisceret, professus peccatum suum, salutisque aeternae dubius, migravit de vita, exemplum relinquens tam sanctitatis Pontificiae posteris, quam fraudis Satanicae, qua multi illaqueati, ob huius delicias saeculi caelestia tabernacula aspernantur.

Sub haec tempora Basilio, Imperatori Graecorum, perpetua cum Bulgaris bellorum seges nata est. Cum enim regia apud Bulgaros familia, Petro exstincto, defecisset, quattuor fratribus summo loco natis delato Principatu, tres eorum variis casibus sunt consumpti, quartus vero Samuel nomine, occasione usus civilis Graecorum belli, multas eorum urbes ditionis suae effecerat. In eum suscepta expeditione, Basilius ducum suorum fraude delusus, non tantum repulsus facile est, sed et iterum civili impetitus bello Phocae, eius qui Sclerum antea devicerat. Is enim indignatus, nullam sui rationem haberi a Basilio, quem tanti curis adversarii liberasset, invasit tyrannidem, variisque demum proeliis prostratus, subitanea morte antevertit fortunam graviorem. Tum vero Basilius anno

Imperii XXIV, cum sororem Patricii Byzantini Romani Argyri, Venetorum Principi elocasset, et Urani ducis industria fregisset aliquantum Bulgaros, totam Graeciam persultantes, grandem exercitum trans Haemum montem misit: qui captis maiore et minore Persthablis oppidis, victor revertit Byzantium. Sequenti anno ipse a Thessalonica adortus Bulgariam, Sarmatarum, et Soraborum colonos pervasit Servios, dirutasque in Thessalia instauravit munitiones Graecorum, eo tempore, cum Veremundus Hispaniarum Rex Almansorem, Saracenorum Cordubensium Dominum, maximo proelio profligaret.

Auctum ferunt superstitionem hoc tempore, narrante Peregrino, auditas sibi in Sicilia, apud ollas Vulcani, animarum tormenta patientium querelas, quin et daemonum, eripi sibi animas plangentium precibus monachorum Cluniacensium. Itaque Odilo Abbas memoriam omnium animarum sanxit, sicut antea omnium festivitas sanctorum erat instituta.

HENRICUS II. SANCTUS, qui et CLAUDUS. BASILIUS II. PORPHYROGENNETUS.

HEnricus Baioariae Dux, primi Othonis ex fratre nepos, regni insignia ab Heriberto Coloniensium Praesule extorsit, conciliatisque sibi nonnullorum animis principum, turbidum discordiis aliquantisper gessit imperium. Aemulus erat Eghardus Marchio, Thuringorum dux, rebus gestis clarus ac pro rege exceptus Hildesiae, haud exiguis Saxonum suffragiis subnixus. Sed eum Sigfridus Northemius Comes, incertum cuius instinctu insidiis circumventum apud Paderbornam interemit. Exuvias eius uxor Ienae condidit. Hoc exstincto, Boleslaus Bohemus, Henrici fautor partium, Budissinam, Misnam, aliaque occupavit oppida. Hermannus contra Alemanniae et Alsatiae Dux insessis Rheni ripis, ne Moguntiae inauguraretur Henricus, impedire conabatur. Sed Henricus astu elusit hostem. Simulata enim in Bavariam reversione, ut comperit abisse Hermannum, repente traiecit Rhenum, atque a Willegiso Archiepiscopo consecratus est. Is Willegisus fabro ortus, rotam insignibus intulit Moguntinorum Praesulum, grandibusque litteris in conclavi iussit scribi, Willegis, Willegis, recole unde veneris. Hermanni milites Argentinam, caput Alemanniae, quod Episcopus urbis Henrico studeret, captam deformarunt incendiis. Sed cum Saxonum Magnates, et Fridericus Palatinus Henrici comprobarent electionem, incassum laboravit Hermannus. Nec Henricus Othonis M. ex Ludolpho nepos, quicquam ad rei summam profecit. Sublevabant eum Boleslaus Polonus, invasor Bohemiae, Bruno Augustanus Praesul, frater Imperatoris, et comes Bambergensis Henricus. Comitem hunc omni ditione exuit Imperator, Schueinfurtum eius castellum pene excidit. Instauravit deinde Ecclesiam Merseburgicam et alias, Giseleri praesulis Magdeburgici avaritia, et Sclavorum incursu vastatas, suumque Diaconum Tagmonem Giselero defuncto substituit. Boleslaus interea Baioariis multum intulit damni: Bruno ad Hungaros profugit. Henricus habitu paenitentis se offerens Caesari, mancipatus est custodiae, Caesar improbis, ut scribitur, precibus Principum impulsus, duxit uxorem Kunigundam, filiam Sigisfridi Comitis Palatini. Inde Henrico, per priorem coniugem genero suo, attribuit Baioariam, commendataque Regina Tagmoni Episcopo in Italiam proficiscitur, Harduigum pro rege se gerentem Lombardia depulsurus. Ei in itinere occurrit frater Bruno, et annitentibus, quos secum duxerat, Hungaris, in gratiam recipitur. Sic pacata mediocriter Germania, per Carinthios Italiae aperiuntur aditus, ingressisque Harduicus

Rex securum fuga sua patefecit iter. Introitur Verona, mox Brixia, Bergomum, Papia. Henricus ibi ab Archiantistite et regni primoribus regale in solium collocatur, murmurantibus interim civibus, quos indulgentia demulserat Harduigi. Qui et concitata subito seditione, Heribertum Coloniensem lapidibus impetunt, Giselbertum Kunigundis fratrem occidunt, omnibusque modis palatium oppugnant Henrici. Verum tuentibus se viriliter, qui pauci aderant, Germanis, excitati interim clamore, qui foris erant, Alemanni, Franci, Lotharingi, fractis intrant muris urbem, eaque direpta et incensa, ac plurimis civium trucidatis reliquos gratiam petere cogunt supplices. Sunt qui in hoc tumultu luxasse crus Henricum, atque exinde claudicasse memorant. Digressus papia Mediolanum usque, compositisque, ut poterat, Italiae rebus revisit Alemanniam, Hermanni nuper ducis obitu vacuam. Eam filius eius, puer admodum, Imperatori regendam tradidit: cui successit Ernestus, in venatione pro fera occisus postmodum. Tandem ulturus Boleslai Poloni iniurias Henricus, suscepto Iaromiro, exule Bohemiae duce, Satzam a civibus traditam ingreditur, mox et Pragam, iam a Iaromiro praeoccupatam, ibi Godescalci Frisingensis Episcopi contione in misericordiam flexus, Henricum carcere absolvit, captaque deinde Budissina, Wilzienorum urbe, Lusatorum auxiliis daemonia adhuc colentium, Polonos oppugnare instituit. Traiectum fluminis Crosna in urbe sedens Boleslaus custodiebat: Sed Henricus, reperto per speculatores vado, transmisit sex legiones, quae irruentes in castra, tantum ingesserunt Polonis metum, ut Henrico Posnaniam usque progredienti nihil obiectarent impedimenti, nisi sicubi per insidias lacessere pabulantes possent. Itaque pacem Boleslaus per legatos precatus, obtinuit, perturbatores pacis Sclavi suspendio sunt puniti.

Inde cum fame pestilentia adeo orbem afflixit, ut taedio sepelientium, aegri adhuc spiritum trahentes cum mortuis obruerentur, et pecudes sine cura hominum per arva oberrarent palabundae.

Defuncto interim Othone duce Lotharingiae, Imperator Godefrido eam Arduennae principi assignat, invito Balduino Flandrorum comite: unde novum exstitit bellum, anceps et calamitosum. Robertus Francorum rex, et Richardus Normannorum Dux, opem Henrico ferebant, captoque tandem Gandavo et vastata Flandria, Balduinus dedit manus, et Valentinam urbem, cum Selandia Insula, pro feudo a Caesare impetravit.

Ceterum Henrico, ut erat Ecclesiasticis addictissimus, magni nominis Ecclesiam in Germania placuit excitare, eluendis, ut tum ferebat opinio, peccatis conscientiam prementibus. Ea condita est Bambergae, quem comitatum nuper acquisierat, omniumque ei bonorum Caesaris hereditas legata. Henricus Monachorum pater audire publice coepit.

Illas largitiones impatientius ferens Theodoricus, Metensium Episcopus, Kunigundis Augustae frater, et si orba decederet, haeres, arma occepit agitare. Sed urbs metensis ab Imperatore obsidione cincta, ac pene desolata, deditionem fecit, Episcopus cum Henrico in gratiam rediit.

Fervebat eodem tempore in Anglia bellum, quo Sveno rex Daniae subegit tandem Edelredum Regem, totaque Britannia est potitus. Boleslaus Iaromirum Bohemia eiecit iterum, et adductis in foedus Bernhardo Luneburgensium duce, ac Mislibogo Mechlenburgensi Vandalo, vastata est omnis Vandalia Imperio subiecta; Vandali Sclavique ad Idola sua redierunt.

Tandem Bernhardus Episcoporum monitis resipuit, solutaque Caesari multa, pacem est amplexus. Boleslaus excidit Lebusiam, recens ab Henrico conditam: Sed a Boleslao Polono sub epulis captus, oculorum lumina et Bohemiam

foede amisit. Boleslaum vicissim expulit Othelricus, pariterque fratrem suum Iaromirum, damnatum et carceris postea a Caesare, quod Bavaros quosdam, iniussu Caesaris munera ferentes ad Boleslaum, trucidasset. Nec diffitetur Dithmarus, eo tempore Merseburgi Episcopus, perperam consuluisse eos Henrico, qui ad hanc fido principi infligendam poenam eum stimularint. Othelricus iniuste usurpatam hactenus Bohemiam tunc gratuito Caesaris munere suscepit. Boleslai Poloni filius Miseco, allatis donis, fidem sacramento firmavit Henrico Merseburgi, mox et pater ipse Padebronnae. At cum repressisset Caesariano auxilio Russos, facile mutavit fidem, neque ex condicto expeditionem adiuvit Italicam, quam iterum Henricus adornabat, et Pontificis precibus, et suorum in Longobardia querelis imploratus.

Eius copias veritus Harduicus Longobardiae Rex, munitionibus se tuebatur, campestri impar proelio cui comitatum saltem petenti obstinate refragatus Henricus, multum ea re familiaribus damni peperit. Interim profectus Roman, quo Benedictum VIII. Pontificem remiserat, pulsum a Gregorio aemulo, exquisitis suscipitur honoribus, pronuntiaturque Augustus, Ecclesiae advocatus.

Praecesserat Benedictum Sergius, quo sedente, Guilielmus, Tancredi Normanniae ducis filius, adiuvante Mele seu Molocho Basilii Imp. praefecto, Saracenos eiecit Sicilia. Inde maligna praedae divisione exacerbatus, assumpta suorum manu valida, Apuliam Graecis obtemperantem occupat, victumque proelio Melen in suas traducit partes, qui missos adversum se Sami ac Cephaleniae rectores, navali pugna devicit, atque ita regnum Apuliae a Graecis ad Normannos transiit.

Successore Sergii Benedicto in sedem relocato, reflectit in Germaniam iter Henricus, fratremque suum Arnulphum Ravennae relinquit Episcopum. Tum vero prodiens e latebris suis Harduicus. Vercellis recipitur, ac denuo regium induit fastum, multumque Caesarianis molestiae creat; Imperatore interim cum Rodolfo Burgundorum rege, ut avunculo suo, de tradenda sibi Burgundia agente. Ea tractatio tandem peracta offendit Burgundionum primates, nihilque profecit Imperator, nisi quod vastatae sunt intestinis dissensionibus Burgundorum ditiones.

Sub haec cum Sveno subacta in Britannia subito interiisset, successit ei Canutus filius: Anglis interim Edelredum e Normannia revocantibus, Haraldus et Canutus Anglorum ulturi rebellionem, CCCXL navibus advehuntur, et Londinum urbem obsident: quam, defuncto Edelredo, tuebantur filii Edelstenus et Ethmundus. Ethmundus congressus acie cum Thurguto duce cadit, cumque eo flos Angliae: Canutus potitur insula. Mox recrudescit etiam cum Polono bellum, quod filium eius Miseconem a Bohemorum duce captum, et Imperatori traditum, non extemplo restituisset Imperator. Miseco effuse populatus est Bohemiam, Henricus Glogoviam processit cum exercitu, variae utrinque caedes factae, donec Budissinae transigi sineret litem Imperator, non ut decebat, sed ut poterat. Echardi marchionis filia Polonorum regi nupsit, anno eius saeculi XVIII, quo et Lusati Mistislaum principem, quod bello Polonico negasset suppetias, Suerinum in oppidum compulerunt: iuxta Obotritis et Varis pararunt facultatem ad Idola redeundi. Canutus, destructor antea Britanniae, adversus piratas eam strenue defendit.

Boleslao Polono aliud grande cum Iarislao Russorum principe exortum est bellum, quod is Suentipolcum Christianum ducem, expulisset, et in Poloniam iram verteret. Sed Poloni a Germanis adiuti expugnarunt Kioviam, fugatoque Iarislao, Suentipolcus regnum recepit.

Nortmannis inde Frisiam pro more non depraedantibus, Godefridus Lotharingus Comitem ibi quendam castigaturus, a Frisonibus capitur, impetrataque eis ab Imp. impunitate, dimissus obit, successore fratre. Eo tempore Benedictus Papa Bambergensem consecrarat Ecclesiam: cuius e Germania discessum prodigiosa siccitas, caelique intemperies, animalibus quam plurimis letifera, excepisse traditur. Aquisgranensi in conventu repertae columnae sudantes, quem Babo, vir Baro, XXXII filiis, et filiabus octo, legitimo susceptis matrimonio conspicuus, illustriorem reddidit.

Compositis ergo Germaniae rebus, tertio profectus in Italiam Henricus, Saracenos Capua expulit, Harduicum Longobardia, ac Bubaganum Graecorum ducem, qui Mauris faverat, acerrimo bello adeo est persecutus, ut eum quoque e Troia eiecerit castro, in finibus Apuliae eo loci condito, ubi olim Annibalis castra sunt habita. Felicitatem Caesaris maculavit pestilentia, qua confertim milites interiere. Sunt qui scribunt, Henricum cum uxore Kunigunda ita caste ac sancte vixisse, ut coniugali consuetudine mutuo e consensu abstinuerint prorsus, cuius rei, si vera, miror nullam inici mentionem a Dithmaro Henrici coaetaneo, curioso satis etiam somniorum annotatore monasticorum. Compilator vetus et Hulricus Mutius Kunigundam aliquando adulterii suspectam, candenti ferro probasse innocentiam memorant. Illud certius constat, insigni pietatis et munificentiae laude floruisse hunc Imperatorem, orbumque decessisse anno imperii XXII. sororem suam Gislam Stephano collocavit in uxorem, regi Hungarorum, cuius opera rex ipse, et populi omnes imperio eius subiecti, Christianismum susceperunt. Proximo ante obitum anno cum Roberto Francorum rege collocutus, de emendando Ecclesiae Reique publicae statu, pactusque ut opportune Papam Ticini convenirent ambo, non implevit quae destinaverat, fatis eum praevertentibus. Consultus de successore, Conradum de meliore nota commendavit principibus, quod et iudicium illi sunt secuti. Sic moritur Groningae, aetatis anno LII, sepeliturque Bambergae, ubi adhuc sepulcrum coli videmus.

Eodem pene tempore et Basilius Graecorum Imperator, decessit orbus, victor bulgarorum, quibuscum multis annis dimicaverat, variis certaminibus et cruentis. Dum autem illos annuis expeditionibus fatigaret, singulare domi tributum instituit, quod divites pauperum in bello consumptorum heredibus dependerent, idque graeco vocabulo allelengyum appellavit.

Tandem anno imperii XXXVIII, cum Samuel Bulgarorum rex angustias regni sui obsepsisset, Basilius, circuito magnis itineribus monte, subito a tergo aggreditur praesidiarios claustra custodientes, eosque in fugam agit. Capta eorum ad XV milia, ademptis oculis, relictoque singulis turmis uno duce lusco, ad Samuelem remittit. Qui non ferens tantam suorum calamitatem, vertigine propere oborta concidit, biduoque post exhalavit spiritum. Eius patruelem Ioannem Bladistlabum cum in acie interemisset Basilius, subacta est demum Bulgaria, illustriores quique gentis Constantinopolin translati. Bulgarorum fortunam Crabatarum mox natio, et Sirmium, Pannoniae urbs potentissima, imitatae, anno Basilii XLII.

Eodem tempore Turci, Gens Hunnica, populosissima et liberrima, Caucasiorum montium Boreale accolens latus, a Mahumete, Persidis et Mediae Sultano in auxilium vocati sunt, cuius antecessor cosroes, Byzantinorum opera adversus Persas erat usus. Etenim Inargus, regii generis Persa, populares suos diutinam coquentes iram in Saracenos, facile ad rebellionem incitaverat, recuperandaeque potestatis spe inflatos, multis conflictibus Cosroe superiores effecerat. Cosroes, qui Bardam Sclerum, ut

ante dictum, multosque milites Christianorum in vinculis haberet, statuit eos liberare, si forte Persas illorum virtute debellaret. Nec fefellit sententia. Sclerus cum suis Persas felicibus proeliis stravit, potitusque victoria refugit ad Christianos, Bardae Phocae se aggregans, qui tunc cum Basilio de imperio decertabat. Eius Scleri astutum memoratur consilium. cum enim Basilii in perudelles felicitatem suopte exemplo comperisset, Romanum, filium suum, pro transfuga subornavit ad Basilium, ut si Imperatoris partes praevaluissent, filii deprecatione evitaret periculum, seu vicisset Phocas, filio ipse veniam impetraret.

Romanus consilium id gnaviter exsecutus, brevi collegit gratiam Imperatoris, intimisque adhibitus deliberationibus, Eunuchum illum Basilium, cuius fraude Zimiscen diximus peremptum, ut rei publicae privataeque onerosum, depulit a gubernaculis. Imperator ablatis homini opibus, lento eum maerore animique aegritudine absumpsit. Sublato deinde repentina morte Phoca, Sclerus valde iam senex, e vastatore terrarum, studio filii, Curator palatii designatur: Sed antequam perveniret Byzantium amisso oculorum lumine, caecus est introductus. Basilius ea tempestate defuncto Iberiae principe, pleramque sibi addixit. Tripolitanum, Damascenum, Tyrium, Berytium, Dynastas, qui conspiratione inita Antiochiae agros populabantur, tributarios sibi reddidit. Mediam et Chazariam Romanae recuperavit ditioni, anno xi imperii.

Sed redeo ad Turcos. Cosrhoen vita functum Mahometus exceperat, a Pisasirio Arabum Babyloniorum exagitatus principe. Cui impar attraxit turcos, eosque profligatis Babyloniis Indisque, detinuit in Perside, ut eorum opera in alios etiam hostes uteretur. Obseptus iussu Sultani Araxes amnis custodiis, ne turci ad suos remearent. Sed pravum consilium et ingratum in caput auctoris vertit. Turci enim dolore incensi, quod partia prohiberentur ab eo, cui ipsi suam reddidissent, desciscunt a tyrannos, et montes occupant, homines ad tria milia; praedae habentur Saraceni, Mahumetus eos depellere conatus, misso exercitu cum ducibus xx millium. Eos Tangrolipices Mucaletus, Turcorum princeps, in fugam compellit. Asperatus ignominia Sultanus oculis multat duces, et dira minatus suis, facit, ut ad Turcos fugiant, eorumque augeant vires. Ita confluente ad Tangrolipicen acerrimo quoque, proelio certare ausus est cum Sultano, quingenta hominum milia offerente certamini, profligatumque occidit. Inde patefacto Araxis transitu fluminis, innumera suorum agmina adducit in Babyloniam, et Saracenicum imperium in se suosque populares transfert. Ab eis Hierosolymam hoc tempore captam, nonnulli scriptores memorant.

Basilius interim crebris elatus victoriis, cives iuxta ac milites coepit contemptui habere, eruditionem ut rem supervacaneam et inutilem spernere. Fiscum, obstructis liberalitatis foribus, refersit thesauris, ducenta milia talentorum auri, praeterque gemmas et margaritas, infinitam argenti copiam congessit, quae opes in conclavibus, inutile terrae pondus, iacebant. Pertinax ipse decretorum, irae dissimulator, sed quam differret, non auferret, metum incussit subiectis. Cum praemissis copiis, in animo haberet Siciliam repetere, fatis interceptus subsequi duces suos non valuit. Vixit et regnavit annos LXXII exemplo nullo: solus quinquaginta et amplius: reliquo tempore collega primum patris, deinde Nicephori Phocae, ac post illum Zimiscae, sed nomine tantum tenus. Ipso regnante, Bruno Episcopus Borussos cupiens ad Christum traducere, peremptus ab iiis praeivit morte.

CONRADUS II. SALIQUUS, Occidentis, CONSTANTINUS VIII, ROMANUS III, ARGYROPOLUS, MICHAEL IV, PAPHLAGO, Orientis Augusti.

DEfuncto Imperatore Henrico, congregati cum praecipuis Episcopis principes, Benno Saxoniae, Adelberto Histriae, Hetzilo Baioariae, Ernestus Alemanniae, Lotharingorum Fridericus, Ribuariorum Gozelo, Cuno Francorum, Uldaricus Bohemiae duces, in quadam Rheni insula creant Imperatorem Cunonem seu Conradum maiorem, Francorum ducem, patruo Brunonis, quondam Papae, genitum, materna stirpe e priscis Franciae regibus ortum. Is patruelem suum Cunonem minorem, competitorem imperii, modestia et gravitate superavit. Uxorem habuit Giselam, Henrici Imper. consanguineam, Hermanno Alemanniae quondam duce ortam, matre Burgundica. Ea Suevorum ante nupta duci Arnolfo, Ernestum ei et Hermannum pepererat: Conradus ex illa Henricum filium tulit. Kunigundis Augusta insignia Caesarei apicis publice Conrado tradidit. Archiepiscopus Mediolanensis, reliquique Italiae Optimates constantiae iurarunt Caesari: Ticinenses repudiati sunt, quod regium in urbe sua palatium destruxissent. Basilea urbs in confinio Burgundiae, Alemanniae et Franciae sita, ditionis erat Rodolphi, regis Burgundionum, cuius e sorore neptis Gisela Augusta erat. Is rex, quod liberis careret, Henrico II delegaverat regnum, proceribus invitis. Conradus ergo Basileam occupavit, tentaturus, utrum pactis Rodolphus staret: eique civitati Episcopum praefecit, non sine pecunia, quam tamen post eum pro sacro munere accepisse paenituit, teste Wippone, qui a sacris Conrado fuit, et vitam eius mandavit litteris. Principia igitur imperii tranquilla et felicia fuere Conrado, celeriter discussis, quae a Boleslao Polono, et Roberto Franco ingruebant, bellis. Item quae Cuno minor et Ernestus Imperatoris privignus, et Fridericus Lotharingus moliebantur. Erat enim constanti pectore ac imperterrito Conradus, virtutis indomitae ac pene infatigabilis, strenuus violatorum pacis vindex.

Tertio imperii anno Henricum sibi filium, puerum adhuc, destinavit successorem, actis Aquisgrani comitiis, conscriptoque exercitu Italiam adiit. Papienses bello coegit reficere arcem, quam demoliti fuerant. Ravennates mota seditione expellere eum urbe tentantes, Teutonica vicit virtute, misericordiamque supplices petere compulit. Ibi militem quendam, cuius pes supra talum eo proelio fuerat abscissus, plenis argento ocreis remuneratus est.

Inde Romam profectus, a Iohanne XXI Papa accepit diadema, mediusque duorum regum Canuti Angliae, Daniae et Norwegiae et Rodolfi Burgundiae regis, ad cubiculum deductus legitur.

Iohannes iste nullis ante sacris initiatus, Benedicto VIII successerat, cuius speciem atro in equo ferunt occurrisse cuidam Episcopo, rogantem, ut eleemosynae quaedam Benedicti nomine de iuste partis erogarentur, nam quae ab ipso praestitae essent, nihil iuvare, quia e rapinis datae fuerint. Talibus spectris satisfactiones vivorum pro mortuis nitebantur.

Oborto tum Romae de corio bovis litigio inter milites duos, Germanum et Italum, ad verbera, et mox ad proelium processit tumultus quo innumeri perierunt. Inferiores congressu Romani, nudis pedibus, insertisque collo laqueis veniam precati obtinuerunt. Subiugata deinde Conrado Apulia, Nortmannis attribuitur, ut eam Imperatori Teutonico adversus Graecos pro feudo defenderent.

Potiebatur tunc rerum apud Graecos Romanus III. quem Constantinus successorem legerat.

Basilio enim orbo e vivis sublato, constantinus frater eius iam senex, Ventris ac Veneris mancipium, dominari liberis capitibus coeperat, insano aleae studio, theatrisque et venationibus addictus. Hic in barbara prodigus mancipia, in optimos quosque tenax, tantum inertia sua afflixit rem Christianam in Oriente, quantum eam frater Basilius instaurare concupierat. Praecipuae urbes Syriae et Phoenices, interfectis praesidiis, libertatem resumere ausae. Pazinacas tamen, Scythicam gentem, Dux eius Constantinus Diogenes, Syrmii et Bulgariae praeses, ultra Istrum profligavit: Classem Agarenorum, Cycladas vastantem, devicit dux Sami. Morti confinis Constantinus, ut imperium filiae relinqueret, alaborare omnibus modis coepit. Itaque Romanum Argyrum, virum illustrem, simulata primum ira, coniuge sua spoliat, quae attonsa, quasi liberando e discrimine marito, coenobium ingreditur. Inde in palatium accito, filiam suam Zoen cum imperio dat pro uxore habendam, tertioque post nuptias illas die, naturae persolvit debitum, rebus humanis LXX annos, summa potestate usus triennium. Laudatur in ipso placabilitas, et de iniuriis praecipitanter illatis paenitentia. Nam illustrium plerosque, vanis perduellionis criminibus circumventos, ut Michaelis Burtzae filium, Nicephorum Comnenum, Romanum Scleri filium, Romanum Curcuam et alios, aut interfecit, aut privavit oculis. Sed turpissimum principi, ea per iracundiam committere, quae infecta fieri nulla paenitentia queant.

Romanus, dictus Argyropolus, quod ad prodigalitatem usque videretur munificus, allelengyum tributum funditus sustulit, refocillavitque Episcopos per id pene ad egestatem redactos. Zoes Augustae sororem Theodoram, ob clandestina consilia seposuit in insulam, Constantinumque diogenem ob affectatae crimen tyrannidis in turrim coniecit, qui postea, ne proderet conscios, suopte se praecipitio interremit. Cum autem Romanus per decessoris Soceri desidiam receptas sciret Saracenis urbes Syriae, repetere eas bello perseveravit, magni nominis avens, etiamsi hostes sine sanguine eas parati essent restituere. Sed sanguinis fundendi cupidus largiter eum dedit, clade nobilitatus maxima, cum Saracenis castra eius fame fatigantibus, amisso omni instrumento regi, aegre evaderet Antiochiam. Nec in Sicilia Italiave quicquam actum prospere, pudenda ducum inscitia. Normanni Apuliam, Conrado Caesare adiuvante, possederunt. In Syria tamen, coita cum Tripolitano Amita, qui ab Aegyptio desciverat, societate, duo recepit castella Romanus. Georgius Maniaces expugnavit Edessam, epistolamque Christi scriptam manu Abgaro, ut putabant, regi, transmisit Constantinopolin.

At Romanus ex infortuniis suis peior, ut amissa pensaret, pro Imperatore Exactor, acerbus quaestor, e tanto opum contemptore factus est, obsoleta patrum debita a liberis postulando, multos ad egestatem adegit extremam. Nec parcior aedificationum interim, diruit, aedificat, mutat quadrata rotundis. Profligatis vero per duces classiarios e mari Saracenis, unde imperium acceperat, perdidit.

Nam dum e sterili sua Zoe iam quinquagenaria, sexagenario maior ipse sobolem exsculpere omni arte humana magicaque annititur,irritus propositi rarius eam coepit attingere. Qua alienatione irritata mulier indomitae libidinis Michaelem Paphlagonem, cuius faciem natura expolierat ad venustatem, deperire incipit, qui ob id suspectus Romano, eiurat facinus, correptusque ob periurium morbo comitiali, firmat Imperatori opinionem innocentiae, non iudicanti amari illum aut amare posse, qui

tanto malo conflictaretur. Quare deleta adulterii suspicione, Paphlago noctu pedes fricat Romano, nec segnior Augustae concubinus, tandem incantamentis et balneis exanimato domino, post annos quinque imperii et semestre, pro moecho Imperatur est declaratus, mira aeterni Numinis tolerantia.

Dum illa fiunt, et Italiam componit Conradus, Occidentis Augustus, conspirationem in Germania obortam clementia divina brevi discussit. In coniuratis erant Fridericus Lotharingus, Cuno Wormatiensis. Ernestus Alemannorum dux, privignus Imperatoris. Friderici molitiones (vitricus is erat Cunonis) mors antevertit, Gothelo dux Mosellanam exinde ditionem accepit. Cunonis odium vi sua maius erat, Ernesti maxima audacia enituit. Hic collecta iuventutis praevalida manu, Alsatiam vastat Burgundiamque, vocatusque Ulmam, minime supplex venit, certus nihil concedere Imperatori. Sed cum Comites quidam negarent arma se laturos in Caesarem, desertus a suis, deditionem fecit, et Gibichinstainum pro captivo missus est. Cuno propugnaculorum destructione emercatus Conradi gratiam: Rodolphus Burgundiam tradidit, quae a temporibus Arnulphi Caesaris annis plus quam CXXX gentis suae habuerat reges. Adelbero dux Histriae, id est, Carentanorum, reus item maiestatis, excidit Principatu, quem Cunoni, iam ex hoste socio, assignavit Imperator. Werintharius Argentinensis praesul, legatus ivit ad michaelem, novum Orientis Caesarem, quo Byzantii consumpto, Michael aureis litteris legationi respondit, haud dubie, ut coniunctis viribus Saracenos, Sicilia pellerent. Ierosolymam instituerat proficisci Episcopus, ubi tunc templum sepulcro sacrum Dominico, incendio deletum a Mahumetanis, coniux Amirae Aegyptii Christiana instaurabat, impensis adiuta Romani et Michaelis Imp. Sed variis impeditus casibus in via defecit peregrinator. Conradus Augustus, exempto rebus humanis Rodolfo, hereditatem Burgundiae sine bello non crevit. Odo eam Campanus, Imperatricis matertera, Rodolfi sorore genitus, armis sibi asserebat; quicum Conradus fortibus congressus auxiliis, trucidato tandem in fuga aemulo, in provinciam redegit regnum, anno MXXXV. Eodemque tempore Miseconem Polonum revocavit ad oboedientiam, qui Othonem germanum suum deiecerat regno. Laudatur in eo bello Conradi magnanimitas, qui captum ab Udalrico Bohemo, ad quem confugerat Miseconem accipere noluerit, proditorias detestatus artes. Miseco ambivit deinde gratiam Conradi per Giselam Augustam, tertiamque in Poloniae partem restitutus, Casimirum reliquit filium Imperatoribus tributarium.

Obortum deine et cum Stephano Hungarorum rege, et Luiticis paganis bellum, quod pari felicitate Conradus Caesar finivit. Stephanus filio suo Emerico, quem ex Henrici II sorore pocreaverat, Bavariam vindicabat, sed progressus in mediam Imperator Hungariam, ad pacem adegit Stephanum, morte praesertim Emerici adeo fractum, ut silium, cui ditiones quaesierat, iam pro Deo tutelari superstitiose inciperet venerari. Luiticos duello probantes (quae tunc nimium vigebat stultitia) iustam sibi in Saxones belli causam esse, caedibus et insectationibus acerrimis vectigales Christianis reddidit. Henricus filius Imperatoris subegit Bohemos, cui mox Canutus Anglorum Danorumque rex, filiam iunxit Chunelindam: quae post biennium, edita in lucem filia, vitam in Italia clausit, et Limburgi, quam arcem Conradus in coenobium verterat, tumulata est. Italia eo tempore pestifero quassabatur motu, Episcoporum imprimis culpa, Mediolanensis, Placentini, Vercellensis, Cremonensis, quos Imperator suscepta expeditione comprehensos misit in exilium, murmurantibus non paucis, qui id absque Synodo haud rite fieri

censebant. Sed Conradus Parmensium seditionem severe ultus, transcendit Apenninum, Troiamque, Capuam et Beneventum legibus firmavit et iustitia. Dum ulcisci atrocius Mediolanensium perfidiam statuit, terretur quorundam sermonibus, Ambrosium se vidisse narrantium, minaci vultu poenas Conrado intendentem. Igitur compositis dissidiis revisit Germaniam, aegrotantem exercitum refecturus, dumque omne regnum serenitate pacis illustratum comperit, Burgundiam tradit filio, ac paulo post iam de otio sibi blandiens, Ultraiecti Frisiae moritur, anno potestatis XV. Corpus eius Spirae conditum. Praecesserat obitum trabis igneae in terram lapsus, secutum et solis deliquium.

Deterior graeci et Asiatici imperii sors fuit, cui Zoe Augusta cum Michaele malis artibus marito praesidebat. Nam totum illud septennium, quo adulter tori soliique Augustalis potiebatur, Cometis, pestilentia, siccitate, fame, terrae motibus, omnique infestum infortunio fuit. Locustae tantis catervis depascebant agros, ut incolae novas sedes quaererent, quae vento in Hellespontum demersae, cum aliquandiu iacuissent in littore, revixerunt demum, thraciamque triennium depopulatae, apud Pergamum tandem mira multaque strage interiere.

Zoe Regina, quae Michaelem tori primum, inde imperii fecisset consortem, aliquantisper simulato demulsa obsequio, at brevi redacta in ordinem, poenas dedit fraudis in Romanum maritum admissae. Amoti ab ea Michaelis iussu ministri, appositi custodes, nec quisquam admissus, nisi qui vigilum praefecto causas adventus sui explicasset. Id de Ioannis Spadonis consilio gestum, hominis vigilantis et acuti, nec epulis addicti, nec vino, qui Michaelem, ut germanum suum, ad apicem rerum imprimis promoverat. Quocirca in eum praecipua imperii administratio incubuit, Michaele ob morbum (daemoniacam invasionem ex Cedreni sententia) publico abstinente. Cum eo Amirae Aegyptii vidua tricennales pepigit indutias. Georgius Maniaces usus Saracenorum dissidiis, de Siciliae dominio dimicantium, totam Francorum adiutu recuperavit insulam, quemadmodum pactus erat cum Conrado Graecus Imperator. Sed postquam Stephanus, cui Michaelis erat nupta soror, incuria sua Sultanum dimisisset, atque ob eam inertiam increpationibus esset et verbere impetitus a Maniace, homo aulico praevalens favore et affinitate regia, tyrannidis crimine sugillat Principem egregium, effecitque ut dignitate multatus, carceris sordes haberet rei bene gestae mercedem. Stephanus fallendi melior quam dimicandi cum hoste, totam mox Siciliam amisit; exemplum evidens, quantum calumnia et praeposterus in suos amor apud mulierosos valeant. Catacalon Ambustus Messanam defendit Graecis, plurimoque Saracenorum sanguine litavit Christianis. At Germani stipendi fraudati a Doceano, Maniacis successore, desciverunt a Graecis, belloque petiti, ad Cannos eos profligarunt, vindicata sibi exinde Italia, quattuor tantum urbes Brundusium, Hydruntem Tarentum et Barin Byzantinis reliquerunt.

Claruerunt huius in saeculi barbarie Fulbertus Episcopus Carnutensis, Berno Augiensis, Glaber Rodolphus monachus, Historiarum sui temporis scriptor, Wippo presbyter, Guido aretinus Musicus, qui sex syllabis modulatim appositis, Musica intervalla digitis distinguere docuit.

In Gallia aliqui tamquam per delatas caelitus litteras militiam damnavere, et direptorum repetitionem; impetrarunt ieiunia omnibus, aliaque his similia, quibus Gerardus Cameracensis antistes restitit. Godescalcus Obotritorum dux, quod Nordalbingi patrem eius Vidonem interfecerant, universam evastavit Holsatiam Stormariamque:

at perculsus tandem animi, recipit Christianismum, deletamque apud Sclavos religionem mascule instauravit.

HENRICUS III. NIGER. MICHAEL PAPHLAGO. ZOE et CONSTANTINUS IX, MONOMACHUS.

HEnricus IIII, a crinium colore Niger dictus, Conrado patri successit. Adversus eum cristas erexerat Pretislaus, Bohemiae se ferens Regem, adiutusque ab Hungariae Rege Petro, concaedibus silvarum obstruxerat aditus. Henrico prima expeditio infeliciter cessit; dum irrumpit vastatque Bohemiam egregios amisit duces. Sed cum Hungari expellerent Petrum, substituto ei Ovone, Henricus suscepto in fidem exule, regressus in bohemiam, contumacem Principem obsides dare, et Ratisponae deprecari culpam coegit. Poloni requirunt Boleslai filium, Cluniacensem amplexum disciplinam, eumque promisso Pontifici tributo, ad Rei publ. administrationem evehunt. Inde cum Hungaris, minaciter reposcentibus regem suum, ut pro arbitrio de eo statuerent, grande et diuturnum bellum exarsit. Imperator in Pannoniam progressus, expugnatis licet urbibus aliquot, non persuasit recipere Petrum; Principem ab ipso constitutum, mox Ovo rex in Bohemiam depulit. Sed altera expeditione obsides, munera, pacis per iusiurandum confirmationem, Hungaris vix impetrantibus, accipiens, discessit. Sic constituta Imperii pace Agneten Wilhelmi, Pictavorum Principis, filiam regalibus sibi nuptiis Inhelheimi sociavit, ubi gravitas enituit Imperatore digna. Nam histrionibus et Saliis certatim eo confluentibus, neque cibum dedit, neque praemia; ea quae in illos essent impendenda, egenis erogari praecepit. Tranquillitatem hanc geminum interrupit bellum, Lotharingicum et Pannonicum. Illud movit Gotfridus, Gozzilonem fratrem suum, ignaviae obtentu, ducatu a patre relicto privans. Hoc renovavit Ovo, iureiurando violato iterum sibi usurpans Pannoniam. Hic mascule devitus ab Henrico, ac deinde a Petro restituto comprehensus, capite exsolvit poenas scelerum. Pannonia feudum Imperatoris factum, cuius partem dictam Austriam, Albertus Bavarus accepit, primus Austriae Marchio factus. Gotfridus desperans rebellioni, cum se suaque dedidisset, in custodiam missus est. Eodemque tempore Michael Paphlago, Graecorum Caesar poenis ultricibus maturescebat. Frater eius Iohannes Spado, dictus Orphanotrophus, tributis vexabat subditos: Michaeli persuaserat, ut quoniam ingravesceret morbus in dies, adoptaret sororis suae filium, Michaelem Calaphatem, summae potestatis heredem futurum. Michael dat Zoae Augustae negotium, quae obnoxia ipsius imperio, nec ausa refragari, Calaphatem sollemnibus caeremoniis sibi arrogat filium, avunculus eum Caesarem appellat.

Evidens tum superstitionis vanitas apparuit. Cum enim totis sex mensibus non pluisset, fratres Imperatoris circumtulerunt per urbem reliquias, quas putabant, Sanctorum, interque eas et Epistolam christi ad Abgarum olim, quemadmodum iactabatur, scriptam; atque a palatio Blacernas versus procedentes pedibus, supplicant Deo. Sed rudes verae peccatorum expiationis homines, non tantum pluviam hoc modo nullam impetrarunt, sed et grandine insuper percussi sunt horrenda, qua arbores comminutae, tegulaeque domorum prostratae. Pari pietate Michael ipse, iam quoque hydropicus, Demetrii martyris imploravit opem Thessalonicae. Nam nihil adiutus, Bulgariam quoque amisit, ob inique mutatum tributum. Igitur nimis dedecorosum professus sibi, si, qui nihil attulisset ad imperium, partem eius ullam rapi a quoquam pateretur, expeditionem in Bulgaros pronuntiat, haud irrito conatu.

Nam Alusianus quidam, Aaronis quondam Bulgarorum regis filius, cognito popularium errore, qui subdititium quendam pro se creassent ducem, occulte se insinuat familiaribus, factusque imperii consors, Dolusianum supposititium inter pocula captum excaecat. Inde gentem Bulgarorum ad Michaelis reducit oboedientiam. Ea potitus insperata victoria Michael facinora sua confitetur Sacerdotibus, abiectisque Augustalibus, initiatur divinis mysteriis. Itaque mortem peccati voluntariam elegit, iamiam caelesti succubiturus indignationi. Zoen ne ad colloquium quidem admisit postea, sed exsecratus flagitia sua paulo post vita cessit, acto potestatis septennio, perpetuo numinis irae obnoxio.

Successit Michael Calaphates, picatore olim navium genitus, homo improbus et ingratus. Hic Zoen, cui iuraverat obsequium, relegavit. Ioannem avunculum suum, cuius studio tantae culmen dignitatis ascenderat, depulit gubernaculis. Cognatorum plerosque emasculavit, maritos etiam et patres. Sed scelestum mortalem vindicta non dormitans celeri apprehendit pede. Byzantina civitas impium detestata Principem, excitato tumultu, Theodoram a Zoe sorore ad monasticum damnatam exilium, in theatrum portat, Augustam consalutat. Sedandae seditioni, constantinus, Calaphatae avunculus, subito revocat Zoen, sed maiore et suo et consobrini malo. Zoe enim memor iniuriarum acrius factiones accendit. Commissa in urbe pugna, interemptis licet per praetorianos tribus civium milibus, superiores tamen urbani, Michaeli, et Constantino, in monasterium abditis, eruunt oculos, urbeque eos pellunt, potentiae quattuor solum mensibus elapsis, iisque assiduo terrae motu horridis. Ita Byzantinum imperium in gynaeceum devolvitur, tristi interitus praesagio. Quae tamen dominatio trimestris tantum fuit. Nam Zoe viri cupida, Constantino nupsit Monomacho, neptis quondam Romani Argyropoli marito, quem ob suspicionem consuetudinis cum Zoe, Michael exilio punierat. Monomachus Scleraenam exilii habuerat comitem voluntariam, feminam pulcherrimam, quam potitus imperii, pari cum Augusta loco habuit, non refragante iam propter senium. Quali regiae statu non mirum, si male imperium habuit.

Triballi et Servii latrociniis vexati a Scythis, duce Stephano, patre Calaphatae. Michael Dyrrachi praefectus a Monomacho, rei militaris rudis, caesus cum XL militum milibus, Georgius Maniaces, dum Rem publ. strenue gerit in Italia, domi calumniis agitatus et iniuriis, tyrannidem arripit, proelioque [Orig: praelioque] superior, vulnere demum accepto letali, concidit in bulgaria. Theophilus Eroticus Cyprum alienat, qui classe vincitur. Ioannes Orphanotrophus Theodorae, ob exilium ei suum iratae, oculis pendit supplicium. Leoni, Tornicio Monomachi cognato, multorum votis maxima potestas destinabatur. Monomachus raso eius capite, fortunam se simul erasurum ratus, hominem tanto citius ad res novandas impulit. Nam quod acceptissimus esset Macedonibus Leo, recipitur Adrianopoli, collectoque celeriter exercitu oppugnat Byzantium, cepissetque, si victoria uti scisset. Sed tardior ingenio, dum occasionem fronte capillatam dimittit e manibus, reicitur ab urbe postmodum, interque importunas moras, evocatis e Media et Abasgia legionibus, deseritur a suis excaecaturque.

Eo hoste domito, confestim alius emersit, Russorum Princeps Uladomirus. Ille ob unum e suis, per litem forte obortam, Byzantii occisum, infinitis cum monoxylis (navium id genus erat) aggressus Constantinopolin, nullam pacis admittebat conditionem, quantumvis honestissimam. Multitudine confisus pugnatorum, quorum ad c milia adduxerat, nihil moderatum sapiebat. Sed Deo iniquitatem adversante Barbarorum, partim triremibus Graecorum,

partim ventis adversantibus, internecione fere occiderunt: eo tempore cum in Germania etiam Sclavi Saxoniam vexantes, victas Henrico porrexerunt manus.

Romanae urbis inquilinos solitis sub haec factionibus intumuisse, lego. Benedictus IX Magus Papa iam duodecennis, ob immania scelera deicitur sede, Silvestrumque III, pecunia inducunt aliqui. Mox benedictus, favore factionis suae restitutus, pellit Silvestrum, et Ioanni Gratiano Britannicis reditibus elocat thronum. Ita tres simul Papae Romanae insultabant sedi. Indignitatem rei detestatus Imperator, licet Hungari excaecato rege Petro denuo eum irritarent, tamen in Italiam adornavit iter, actisque Synodis, Sutrii praesertim, Pseudopapas canonica notatos censura, depulit Ecclesia, et Suidegerum Saxonem, Bambergensem Episcopum, praefecit cathedrae renitentem, qui nomine Clementis II auctus, consecravit henricum Caesarem, iurantibus Romanis se citra Imperatoris suffragium neminem Papam facturos. Henricus plurimum tum Ecclesiis per Italiam Germaniamque prospexit de pastoribus, Normannis duces dedit, relictoque Benevento Graecis revertit in Germaniam. Ea novis Gotfridi, cui captivitas erat relaxata, et Theodorici Comitis, ob ereptum pagum, seditionibus coeperat laborare. Imperator suffecto in locum Clementis II, qui post menses IX Benedicti decesserat veneno, Episcopo Brixiensi, firmataque cum Henrico Galliarum rege amicitia, Theodoricum Comitem in Phladirtinga accipit occisum, per Episcoporum Leodiensis et Traiectensis copias. Mox paucis Papatus diebus, exstincto Damaso II, substituit Brunonem Alemannum Tullensem Episcopum, qui Leonis IX nomen sumpsit. Ab hoc diris devotus Gotfridus, Imperatoris iterum exambiit gratiam: Balduinus Flander eius socius contempsit anathema Pontificis. Sed vastata a Caesarianis provincia sua, aliam induit mentem, placatoque Henrico, obsides dedit.

Papa, actis Rhemis, Moguntiae, Romae Synodis, Simoniacos et Berengarianos damnat. Etenim Berengarius Presbyter Turonensis, perspectis absurditatibus, quae transmutationem panis in corpus Christi, a nonnullis assertam, sequi videbantur, in mystica Christi cena non corpus eius, sed figuram esse corporis docebat, unde et adversus eum, et pro eo multum a variis, tam scriptum est, quam disputatum, donec eum Pontifices abiurare dogma, contrariumque ei errorem stabilire coegerunt. Graeci vero Pontificum Romanorum ambitionem, toti se Ecclesiae Christi pro dictatoribus obtrudentium palam detestabantur, clericorum etiam coniugia, ut divina lege permissa asserebant. At caeremonias quasdam Latinorum imperite cavillando, zelum in quibusdam scientia vacuum inaniter ostentabant.

Erat tunc in periculo Graecorum imperium ob Turcarum invalescentem potentiam. Cum enim e Babylonia, Basilio regnante, occupata, Mediam incursarent, repulsique a Byzantinis, iterarent expeditiones, misso tandem Seriphe (is Sultani successor erat, tali ex lege, quali apud Byzantinos Syncellus Patriarchae) foedus postularant, sed indignum adeo, ut Imperatorem Sultano tributo vellent obstrictum. Oratore, ut par erat indignanter dimisso, percursabant Orientem Turcae, et ad oram maritimam Constantinopoli obversam proferebant castra. Monomachus Imperator, qui nuper Pazinacas Scythas, ductu Regenis transfugae reguli, devicerat, ad Christanismum adductos collocaverat in Bulgaria, eorum XV milia in Iberiam deduci iubet, adversus Turcas militatura. Nam Turci ab Aarone Mediae praeside erant victi quidem, sed Liparitas Iberum rex captus, Sultano iuraverat, non se in Turcas amplius pugnaturum. Verum Pazinacae Chrysopolin transvecti, progredi ulterius recusarunt, traiectoque ut erant

in equis, audacter Hellesponto, suis se iunxerunt popularibus, thraciamque et Macedoniam, immo et vicina Byzantio quoque populati, multis acceptis illatisque cladibus, vix tandem XXX annorum indutias pepigere. Turcae interim pro libito grassabantur, quibus ipse Monomachus, profusis in aedificationes thesauris, ac deinde avocatis limitum praesidiariis, ut stipendiis parceret, stultissime aditus patefecit. Nationes enim, quae angustias provinciarum tuebantur, ab antiquo liberas, eo nomine, illigare tributis stolidus Princeps conabatur, eaque intempestiva avaritia eas Turcis faciebat obnoxias. Quorum impetum, ne laxatis habenis omnia prosternerent, divina cohibuit manus, immisso in Sultanum Persiae, eiusque fratrem Abrahamum intestino dissidio, quo mutuis Barbari cladibus tardarentur. Eum in statum deducta re Graecorum, Latinus Imperator Hungaros, quod male fidem pacemque colerent, primo per Ratisponensem Antistitem Gebhardum, inde etiam per Albertum Marchionem Austriae et Bavaros, tandem suopte ductu adortus, novam postulare veniam coegit. Sed male resarta gratia mox dissiliit, Andrea rege modo hoc, modo illud sibi indulgeri cupiente. Imperator Berzisburgum, id est, Presburgum, multiplicibus oppugnans machinis, cum frustra niteretur, nec Leonis IX interventu mitesceret Andreas, anathemate eum papali perculit. Papae pro Bambergicis et Fuldensibus, quae reposcebat, legatis, Samnium, Calabriam, Campaniamque velut cambii iure tradidit, quibus in locis tum Normanni violentius dominabantur. Leo instructus Teutonum auxiliis, Normannos, quamquam subiectionem promittentes, bello aggreditur, excedere Italia iubet. Conserto proelio, Germani plerique occumbunt, deserti ab Italis, Papa gravi afficitur clade, occulto DEI iudicio, ait Hermannus eius temporis scriptor, quia tantum sacerdotem spiritualis potius, quam pro caducis rebus, carnalis pugna decebat, et nefarios homines ob impunitatem scelerum, vel quaestum avarum ad se confluentes, militatum ducebat secum. Igitur in castello quodam obsessus abolere cogitur anathema Normannis dictum, ac Beneventum in custodiam abripitur.

Henricus filium suum adhuc infantem Tribuatiae regem curat designari, et Conradum Baioariae ducem Comitiis abstinentem, privat ducatu, mussantibus cunctis ordinibus, Imperatorem a tenore virtutis ac iustitiae in dies deflectere. Conradus Andreae se applicans, Carinthiae partem ab eo impetrat, quo tempore Leo correptus languore, restituta est a Gisulfo Sedi Romanae, ac paulo post obiit diem, ad quinquennium Papa. Huic Imperator Gebhardum, Aichstatensem Praesulem substituit, Victoris II nomine insignitum, petitumque mox toxico, sacro Romae calici indito; quo liberatus, convocato Florentiae concilio, multos Episcopos Simoniae aut scortationis damnatos exautoravit, praesente Caesare. Henricus Beatricem principem Italicam, Marchionis Tusciae viduam, quam Gotfridus Lotharingus, denuo rebellis, uxorem duxerat, ut eius praetextu opum italiam posset invadere, redegit in potestatem, et Othonem Novariensem Episcopum ablegavit Byzantium ad Constantinum Monomachum, articulari morbo nuper et pleuritide exstinctum, anno imperii XIII, cui successerat Theodora, Zoes Augustae soror, quae sequenti anno (is erat supra millesimum LVI) legatis suis Episcopo adiunctis, amicitiam pactumque vetus cum Henrico renovavit. Ipsa annum unum et menses IX ad clavum sedit; exutisque interim honore et facultatibus nonnullis procerum, Iliaco morbo periit, sequente mox Henrico, cuius exercitum Luitici Sclavi, interemptis ducibus, prostraverant: Balduinus etiam Flander Belgicam inquietabat Galliam. Quibus in turbis infirmatus Caesar, Bothfeldii Saxonum moritur, praesenti Papa Victore II. Vixerat annos undequadraginta, imperaverat XVII, maiestatis

Caesareae adversus ambitionem Pontificiam egregius, ac pene ultimus conservator, successit Henricus IV, septimum annum agens.

Eo tempore defuncto Canuto, magno illo Daniae, Angliae et Norwegiae Rege, ci non minor iustitiae et religionis, quam imperii prolatandi cura fuerat, Canutus eius filius, Daniae et Angliae Rex, Norvegorum defectione, ac titubante Anglorum fide territus, foedus inierat cum Olai Norvegi filio Magno, ut eius, qui prior decessisset, superstiti regnum cederet. Cumque priora Canutum fata abstulissent, Dani curiosius foederis pignus, quam debitam regno prosapiam intuentes, exclamationem extorserunt Saxoni Grammatico, qua adultae religioni eam exoptat vim auctoritatemque, qualem inter antiquos tenera atque enervis habuerit.

Verum ut Magni votis Danica fides respondit, ita Svenonis, consanguinei eius, crudelitatem Anglica perfidia circumventam oppressit. Nam haraldus Godovino natus, participato cum incolis consilio, Danicum, ut erat per praesidia distributus, exercitum excipi vicatim conviviis iussit, meroque ac somno sopitum unica nocte trucidari. Ea nox vetustam Danorum dominationem, diuque maiorum virtute elaboratum finivit Imperium; Angli dominium ignavia perditum scelere an arte receperunt. Haraldus Eduardo permisit Angliam, vernae procerum, contentoque quod alii fructum potestatis, ipse umbram tantum ac speciem teneret. Sveno Anglia pariter Daniaque extorris adivit Sueciam, e qua, excussu equi pereunte Magno, revocatus, avitum regnum recuperavit, sed nequaquam a felicitate, ut propagatum publici sementem odii rerum gestarum gloria aboleret.

HENRICUS IV, OCCIDENTIS: MICHAEL V, STRATIOTICUS, ISAACIUS COMNENUS, CONSTANTINUS X DUCAS, Orientis Augusti.

HEnricus IV, quinquaginta annis, inter varios fortunae ictus summum Occidentis apicem tenuit, eodemque temporis tractu multi Graecorum Augusti fuere, utrumque imperium hinc Pontifices, isthinc Turcae miseris labefactarunt modis, ipsique vicissim mutuo attritu labefactati.

Henrico puero primum a Saxonibus, ex odio patris, periculum fuit, cuius iniurias, dum oportuna insidis filii aetas esset, exscindendas iudicabant. Igitur Othonem, Wilhelmi Thuringi fratrem, nuper latebris e Bohemicis reducem, in spem vocant magnarum rerum, manifesti rebelliones. Agnes Augusta Mersburgum convocat Principes, filii sui honorem defensuros. Quo dum properant Bruno et Egbertus Saxoniae duces, obvium in itinere offendunt Othonem. Concurritur statim paribus utrinque odiis, praeter publicam causam, privata inimicitia natis. Cadunt mutuis vulneribus Otho Brunoque; Res publica maximo metu liberatur, Saxones adempto Seditionis signifero, nihil sequis in Henricum moliuntur.

Sub haec Victorem II excipit novus Papa Stephanus VII, frater Gotfridi Lotharingi, multos annos perduellis, qui legatus olim ad Byzantinos maiestatem Pontificiam Apostolica quadam Sandaliorum excussione asseruerat; nunc e Cassinensi Abbate Praesul Romanus, citra Imperatoris suffragium, Mediolanensem Ecclesiam ducentis annis a Romana alienam, eidem subiecit, septimoque mense ivit ad plures. Ei nobilium

quorundam factione subrepsit Episcopus Veliternus, Benedicti X nomine sumpto; sed Hildebrandus Cardinalis, cuius tunc astu praecipuo ea fulciebatur cathedra, Gerardum Florentinum Antistitem produxit. Eum Imperatrix per Gotfridum Lotharingum, tunc rerum potientem in Italia, Henricoque reconciliatum, collocavit in sede Romana, NIcolai II titulo insignitum. Nicolaus statuit, Pontificem iniuste potitum sede, non Apostolicum, sed Apostaticum dicendum: Berengarium fateri coegit, in cena Domini [Orig: Domni] verum Christi corpus edi, Lanfrancus id ipsum editis etiam libris adstruxit. Robertum guiscardum, id est, erroneum, qui Normannia egressus, Campaniam aliaque maritima, ignavae plebis victor, occupaverat, Apuliae et Calabriae creavit ducem, acceptisque ab eo copiis, Praenestinos, Tusculanos, Nomentanos subegit, bellatori, quam Episcopo propior.

In Oriente a muliebri manu theodorae, ad militarem Michaelis Stratiotici morositatem defluxit imperium, id agentibus Eunuchis, ut sub principe civilium rudi artium, rem suam facere possent. Ideo senem decrepitum, a puero in castris versatum, nec ullius rei, nisi militiae gnarum (unde ei Stratiotici nomen) admoverunt regimini, iuramento adactum prius, nihil sine eorum consilio acturum. Hic in alios potius omnes, quam in milites optimatesque liberalis, cum neque artes nosset conciliandi sibi animos eorum, quorum viribus tuenda ipsius dignitas esset, perbrevi ea excidit. Nam congregati in unum viri militares, Isaacio Comneno imponunt imperium: quem maxime adiuvit Catacalo Ambustus, fusoque in acie altero Stratiotici corna, ac direptis castris, Nicaeam occupavit. Stratioticus a vi in dolum vertit consilium, et Isaacium per legatos Caesarem appellat, cum iureiurando interim obligasset Senatores, ne unquam eum imperare paterentur. Georgius Cedrenus, hisce affinis temporibus, a fide dignis se accepisse narrat, Legatos Stratiotici, Michaelem praesertim Psellum, auctores fuisse Comneno, ne oblatas acciperet pacis conditiones. Itaque promoto Byzantium versus agmine, facile potitur rerum Isaacius. Primarii sacerdotes Stratioticum e regia eduxere, quos percunctatus, quid sibi daretur pro regno; illi, caeleste illud, responderunt. Ita per annum gestatis insignibus exutus, coenobium intravit. Ambustus a Comneno praemissus palatium occupat, anno Christi MLX quo Cedrenus historiam suam clausit.

Isaacius Comnenus, ut aerario mederetur exhausto, Ecclesiastica bona accidit, donationes a decessoribus factas rescidit, criminationes ea de causa nuntiatas sprevit. In Hungaros et Pazinacas suscepta expeditione, illis pacem petentibus dedit, hos vicit. Spectro apri territus, aut vento perstrictus prodigioso, deposuit purpuram, eaque cum humili lacerna commutata, imperium biennio et tribus mensibus gestum tradidit Constantino Ducae. Regni affectationem obiectanti cuidam respondit, ferre se non potuisse conservari imperium, iusta sibi praemia denegantis. litterarum expers Comnenus, imbutos tamen iis in honore habuit.

Ceterum Pannoniae non licuit pace frui, quam a Comneno impetraverat. Andreas rex Hungarorum id pertulit a propinquo suo Bela, quod Petro fecerat ipse. Cuius pavefactus armis, Salomonem filium, cui sororem Henrici desponderat, maximis cum opibus ad Henricum mittit, auxiliaque eiusdem implorat. Missi Guilelmus Thuringus et alii duces, cum plurimos Hungarorum occidissent, intersepto reditu, dederunt poenas genti. Andreas rex equo excussus, pugnantium pedibus conculcatur. Guilelmus Marchio, cum se dederet, ob virtutem restituitur libertati, qui reconciliatione tentata Henrici et Belae, decessit in thuringia, successore Othone fratre, anno MLXII. Paulo ante Henricus

Palatinus, infestationi obnoxius Daemonis, coniugem suapte manu occidit, vexatusque ad mortem mali insultu spiritus interiit.

Eodemque tempore Imperatrix Agnes, nimia Henrici Augustani Antistitis familiaritate, cuius consiliis gubernabat imperium, in suspicionem incestae consuetudinis venit, indignantibus etiam principibus, per unius superbiam, obliterari publicam auctoritatem. Quare Hanno Coloniensis, communicatis cum Ecberto Comite et Othone Bavaro consiliis, Henricum post epulas forte hilariorem. navim quandam producunt spectatum, eamque ingressum, repentino remigio in medium Rhenum propellunt. Henricus adolescentulus necem sibi parari arbitratus in flumen se dat praecipitem, essetque suffocatus, nisi Ecbertus statim, dato post eum saltu, periclitantem suopte periculo eripuisset morti. Exin blanditiis, quibus poterant, delinitum, Coloniam perducunt, ac mitigandae invidiae pronuntiant, in cuiuscumque ditione principis pro tempore versetur Caesar, ut ei potestas sit potissima delatas ad ipsum causas diiudicandi. Agnes Augusta necessitatem in voluntatem vertit, reiectoque non solum honore regni, sed et onere saeculi, Romae privato deinde in otio consenescere eligit.

Sed in ipsis Christiani gregis pastoribus, et monastici rectoribus ordinis tanta regnabat ambitio his temporibus, ut nec conscientiae plerique nec fronti parcerent. Romae Anselmus Lucensis, imposito ei alexandri II titulo, Pontificalem ascenderat thronum. Cisalpini Episcopi, annuente Henrici, eligunt Cadolum Episcopum Parmensem, qui accitus Romam, Alexandro Lucae delitescente, in pratis Neronianis commisit proelium grande, cum alterius factionis antesignanis, in quo multi utrinque cecidere. Repulsus tandem ab urbe, comparato maiori exercitu rediit, et Leoninam cum D. Petri Ecclesia, armis expugnavit. Sed iterum eruptione Romanorum fugatus suorum ope perfecit, ut Hanno Coloniensis Episcopus componendae ex arbitro rei veniret Romam. Qui ab Hildebrando persuasus, Alexandri consecrationem habuit ratam, hac lege, ut Mantuana in Synodo iuramento se purgaret Simoniae crimine, quod et fecit. Tali ab exemplo in inferiores praesules idem manavit malum. Hildesiensis Episcopus et Abbas Fuldensis, de proxima Moguntino sessione, goslariensi in templo armis disceptarunt. Episcopus occupato editiori loco classicum cecinit, admonitisque suis, ut fortiter rem gererent, potitus victoria est, mox tamen a Fuldensibus interpellata, adeo ut caedibus nox aegre imponeret finem. Caesar qui aderat, subtraxit se periculo. Postridie Fuldensis, Episcoporum oneratus invidia, largitionibus tantis eorum emercari coepit gratiam, ut coenobitas antea ditissimos secum ad egestatem redigeret, parumque abesset, quin suorum monachorum seditione necaretur. Sed hi adspectu maioris scandali, suprema auctoritate repressi regi supplicia pependere.

Gesa Ungarorum regis filius, mortuo patre, fidem promisit Henrico, maluitque moderatis opibus in pace perfrui, quam immodicas periculose affectare. Ita Salomon in solium Andreae patris relocatus est, adiutu exercitus Henrici, cui Moguntinus et Coloniensis erant a consiliis Episcopi. Sed cum hi Adelbertum Bremensem in partem adhibuissent administrationis, ille qua assentatione, qua obtrectatione perfecit apud principem, ut omnem ad se potestatem declinaret, eiusque suasu Goslariae gladio se accingeret, anno aetatis XV; mox propulsus in bellum, cum per adolescentiam parum, quid hoc rei esset, caperet. In Coloniensem imprimis Episcopum ardescebat, memor discriminis ante triennium aditi ipsius culpa, at matris suasu impetum intempestivum cohibuit.

Reliqui Teutonum Pontifices, Sigefridus Moguntinus, Guntherus Bambergensis, Otho Ratisponensis, Wilhelmus

Traiectinus, aliique non pauci, nova impulsi superstitione, versus Ierosolymam iter arripiunt, qui iusto Dei iudicio male multati a Saracenis et Turcis, plerisque suorum amissis, ne ipsi quidem omnes redire domum incolumes potuere; de septem M vix duo milia Germaniam reviserunt. Bambergensem praesulatum, sueta tum mundi via, redemit sibi Hermannus, Moguntinensis Canonicus. Eberhardo Trevirensi defuncto, substituit Hanno Conradum, praepositum Coloniensis collegii, sed invitis iis, quibus praeesse debebat. Itaque comprehensus Conradus a Trevirorum Comite Theodorico, confectus est militum manu, quos tamen mox divina nemesis corripuit, ut miserandis mortibus interirent. Imperator Comitem expulit in exilium, qui petita voti causa Ierosolyma, cum omnibus suis in itinere exstinguitur. Erat sub haec maximo in odio Henricus, quod sibi et Bremensi omnia indulgeret. Bremensis communibus procerum studiis oppugnatus, abiit tandem tutela, magno cum probro exercitae insolentiae. Quo anno (erat eius saeculi LXVI) Haraldus post Eduardum rex Angliae, a Guilelmo, Normannorum duce, et Haraldo Norvego pariter invasus, regno vitaque excidit. Et Haraldum quidem Norvegum omnia effuse populantem occiderat: Contra autem infelici cum Normannis pugna recentis victoriae omnem amisit gloriam.

Guilelmus Angliam annis XXII rexit. Ex eo Normannici sanguinis reges Angliam tenuerunt, usque ad Henricum VII. Dania quoque ab Norwegis afflicta, occiso per Anglos Haraldo, respiravit. Sveno Rex ab hoste iam liber, rudem adhuc Sacrorum Daniam, ad cultiorem religionis usum provexit, Sclavis contra Hamburgum et Nordalbingiam evastantibus, priscamque idolomaniam in usum revocantibus. Henricus Caesar Bertham, Marchionis Italorum filiam duxit, de qua questus postea, ut inepta ad matrimonium, et divortium petens, aegre cessit Petro Damiano, Pontificis Alexandri legato, et proceribus Germaniae postulantibus, ut maiorem publicae honestatis, quam iuvenilis desiderii rationem duceret. Iuventutem certe Henrici non paucis flagitiis obnoxiam, illorum temporum scriptores tradunt. Orientis tum Imperio fungebatur Constantinus Ducas, sine sudore suo elatus, moribus sat commodis, nec a pietate alienus, quamquam ingenio tardiori. Valde obfuit Reip. vel ipsius, vel ducum avaritia. Etenim viros bellicosissimos, quod nimium stipendii poscerent, sacramento solvit Ducas, vectigalibus augendis intentior. Ita ferocitatem aluit Barbarorum, suis animos dempsit. Uzi, gens Scythica, transgressi Istrum ad LXM armatorum, in Macedoniam et Graeciam penetrarunt. Imperator omni militum ope, ob accisa eorum stipendia, destitutus, ad preces confugit et lacrimas, obtestatusque Deum anxie, auditur. Immissa Uzis pestilentia absumpsit plerosque, reliquos Bulgari et Pazinacae gladiis confecere. Eas calamitates ingens antecessit terrae motus, quo templa et aedes sacrae passim conciderunt: Fulsit et Cometa horrificus, lunae par plenae, sed paulatim diminutus, quantum illa crescebat, defecit. Regnante Duca, Ioannes Xiphilinus Trapezuntius, mortuo Lichude, Patriarchalem adeptus est thronum, quod Ducas magni faceret viros eruditos, aiens, malle se doctrina nobilitari suorum quam militia. Obiit sexagenario maior, dominatus in annum octavum: Eudoxiae uxori tribusque filiis reliquit potestatem.

HENRICUS IV, CAESAR GERMANICUS: ROMANUS IV, DIOGENES, MICHAEL VI, DUCAS, NICEPHORUS III, BOTONIATES, Imperatores Graecorum.

COnstantinus Ducas iuramento adegerat Senatum, et Patriarcham

Xiphilinum, ne alii, praeterquam filiis suis, parerent: Eudoxiam Augustam, ne alii nuberet viro. Sed cum virum posceret Res publ. qui Turcis Orientem praedae habentibus obsisteret, dilapso praesertim ob adempta stipendia milite, Eudoxia post menses septem tori imperiique consortem adscivit Romanum Diogenem, affectati iam imperii damnatum. Is spe elusa Eudoxiae, quae ei marito imperitare cupiebat, in Asiam transivit. Sultanumque et Turcas in fugam actos, praeda, quam Neo-Caesarea expugnata luculentam ceperant, luculenter exuit. Hinc in Syriam progressus, Halepum capit et Hierapolin. Turcas ingenti cum suo suorumque periculo clam adortus, fugam coegit arripere. Altera deinde expeditione procedit in Cappadociam, varioque cum Barbaris marte proeliatur. Turci Iconium desolarunt, sed ab Armeniis omni praeda spoliati sunt. Diogenes ut erat ingenio acer, quamquam ambiguis certaminibus maximam copiarum partem amiserat, tamen proelii subire aleam cum Azane Sultano, quam pacis amplecti conditiones maluit. Et perculit sane audaci impressione Turcas, quodque serum diei esset, in castra se recipere voluit. Id fugam interpretatus Andronicus, Constantini Ducae frater, properanter abducit suos, proditoque et deserto Imperatori, necessitatem imponit extremi periculi faciundi: In quo certe non defecit animo Diogenes; sed obtruncatis Turcarum plurimis, ad ultimum captus, et premente primum collum eius, mox vero fortunam miserante Sultano, gratis recepit dignitatem, quam mascule esset tutatus. Sed durius ab suis, quam ab hoste habitus Imperator privignorum conspiratione amisit potestatem. Illi Michaelis Pselli usi consiliis, obsessum Adanae allectant ad deditionem, interposito iureiurando nihil passurum mali. Dedito crudelissime erutis oculis, nec curatis indignissimam necem inferunt, cum quadriennium fere imperassetn.

Eadem tempestate, anno eius saeculi LXX Alexander Papa Romam evocavit Moguntinum, Coloniensem, Bambergensem Episcopos, acerbeque obiurgatis, quod sacros ordines venderent, ipse eadem semet polluit labe. Nam Bambergensis corruptus muneribus, non solum impunitatem ei criminis obiecti dedit, sed et pallium, aliaque insignia Archiepiscopatus. Henricus Othonem Baioariae Ducem, suspectum insidiarum, quia minus se purgare videretur, bello petiit, Guelfoni Othonis genero dedit Baioariam; Ducem ipsum haud segniter se vindicantem, ad deditionem compulit. Robertus Balduini Flandri filius tentata Gallicia, Graeciaque, Frisiam tandem occupavit, coactus ad id a patre, qui conservandae claritati stirpis, uni filiorum dederat principatum, ac more gentis alterum quaerere sibi opes, propriamque gloriam iusserat. Hunc cum frater Balduinus excutere parta possessione iniquissime niteretur, occubuit proelio: Robertus Philippi quoque Francorum regis, sororii sui, prostrato exercitu, Flandriam sibi soli vindicavit, frustra obnitentibus, quibus Henricus id muneris delegaverat. Albertus quoque Bremensis, iterum possessor IMperatoris, pertinacibus odiis hominum moriendo tandem litavit, cum videndo non potuisset. Hanno Coloniensis pro ipso suscepit clavum, vir spectatae probitatis, sed per iracundiam convicia in quosvis amarissima rotare solitus. Caesar ipse fervidioris ingenii, cum cognovisset Romanos, se inconsulto, Hildebrandum, de nomine Gregori VII celebrem, statuisse sibi Papam, per legatum eos increpavit. Gregorius Deo teste confirmans se consecrationem hactenus distulisse, ut regio assensu obtineret thronum, placavit animum Henrici. Hic cum vellet, manicas suas discutiebat, et in modum scintillarum dissiliente igni, hoc quasi signo sanctitatis, homo praestigiator, Laurentii et Benedicti in schola necromantica eruditus, simplicium oculos ludificabatur. Mox Caesar

atrociori in Saxones ira intumuit, aegerrime ferentes, quod per montes et colliculos exstructis castellis, avitam eis libertatem ereptum iret. Res legationibus cum componi neutiquam posset, ad arma devenit utrinque.

Henricus hartesburgo in castro obfessus, crebra nuntiorum permutatione detinuit eousque Saxones, donec venatoris cuiusdam ductu per invios saltus in Hassiam evaderet. Ibi convocat Duces, quos praetextu expeditionis Polonicae dudum in armis esse iusserat. Interim Hermannus Saxo, Magni Ducis iam captivi frater, Luneburgum obsidet, cogitque Henricum, ni deserere suos malit, iam ad extrema redactos, liberare custodia Magnum, quem Ducatu Saxonico privare nitebatur. Castella etiam aliquot diruuntur a Saxonibus, et de Rodolfo Suevorum Duce, cui soror quondam Henrici nupta fuerat, ad imperium evehendo, instituitur consultatio. Lutitii Barbari ab Henrico incitati in Saxones, et vicissim a Saxonibus in Henricum, dum inter se disceptant, utras partes iuvent, ad intestinas cades deduxerunt controversiam; Rex Daniae suorum consiliis revocatus est a Saxonum infestatione. Iamque in arto erant res Henrici, quod Rodolfus Suevus, Bertholdus Carinthius, et alii, persuasi insidias sibi strui a Caesare, eum deserebatn. Soli wormatienses magnifice exceptum aliquantum refocillarunt; Regingerus delator, qui principes fictis in regem calumniis alienasset, ac duello coepisset veritatem narrationum adstruere, paucis ante congressionem diebus dirissimo daemone arreptus, horrenda morte interiit.

Tandem Henricus conspicatus suos diminui in dies, maluit vitam honeste, quam per dedecus regnum amittere, collectis, quascumque poterat, copiis acie decernere statuit. Sed Episcoporum interventu placati Saxones, bellum omiserunt. Henricus arces destrui passus, promisit se non semper Goslariae incubiturum Saxonico solo, sed et reliquas Imperii provincias de more circumiturum Sic refarta qualitercumque pace, Colonienses aemuli Vangionum, qui Caesaris adversam fortunam egregia fide fovissent, concurrunt in Episcopum suum, non minus sibi ob iracunda convicia, quam ob suspectam perduellionem, Caesari exosum. Arrepta cuiusdam mercatoris navis oneraria, ut eiectis mercibus antistitem quendam portaret, idoneum seditioni fomitem attulit. Conclamatur undique iniuriam fieri civibus, nec ferendam diutius Episcopi insolentiam. Post multas caedes suorum, vix evadit ex urbe Episcopus, et contractis dioeceseos subditis, Colonienses ad satisfactionem adegit.

Iam tum Gregorius VII, sine ullo maiorum exemplo, anathema erat ausus dicere Henrico, quod Ecclesiasticas vendidisset dignitates; perque nuntios, ut vocabantur, Apostolicos concilium postulabat fieri, quo homines per Simoniam intrusi officiis moverentur. Sed abnuentibus id, velut inusitatum, Episcopis, et concilii indicendi potestatem haud ipsi competere asserentibus, Hildebrandus frequentibus per Italiam Synodis, presbyteris uxores habendi facultatem adimit, praecipitque per litteras Gallis et Germanis, ut et ipsi a contubernio sacerdotum omnes omnino feminas perpetuo anathemate resecent. Aversus hoc decretum protinus infremuit tota Clericorum cohors, hominem plane haereticum, et vaesani dogmatis esse clamitans (oblitus sermonis Domini, quo ait: Non omnes capiunt hoc verbum, qui potest capere, capiat. Et Apostoli: Qui se non continet, nubat; melius est enim nubere quam uri) violenta actione cogeret homines ritu vivere Angelorum, et dum consuetum naturae cursum negaret, fornicationi laxaret frena et immunditiei. Sin pergeret, malle se Sacerdotium quam coniugium deserere, et tunc visurum eum, cui homines sorderent, unde gubernandis Ecclesiis Angelos esset comparaturus. Nihil minus

instabat ille, minis dirisque urgens Episcopos, ut ocius iniunctum sibi negotium exsequerentur. Moguntinus, evocatis Erphordiam presbyteris, abiurare coniugium aut Sacerdotium Pontificis nomine imperat. Illi velut ad consultandum egressi, partim non redeundum, partim Episcopum iniqua praecipientem, vi eiciendum multandumque morte disserunt. Commonitus a suis Antistes dat operam, ut latere saltem tecto abscedat. Inde Romam profectus, ut Hermannum Bambergensem adversus suorum criminationes, seu auro seu gratia tueretur, infecto negotio, rediit. Mox bellum recruduit Saxonicum, quod Saxones templum Hartesburgi constructum cremassent, nec principes Imperatori dederent Magnum et Othonem, cum Episcopis aliquot maximopere exosis Henrico. Ibi rodolfi Suevi consilio obruuntur Saxones, securius agentes, vulgus ad satietatem victorum iugulatur, principes diffugiunt. Altera expeditione, sed cui rodolfus Suevus, Guelfo Bavarus, Bertholdus Carinthius auxilium denegaveratn, plebe Saxonica iam taedio affecta belli, in deditionem venerunt Magnates, Wezil Magdeburgicus Bucco Halberstatensis, Otho dux quondam Baioariae, Magnus dux Saxoniae, eiusque patruus Hermannus, Fridericus Palatinus, Didericus Comes Cadlenburgius, Adelbertus Thuringus, et eminentiores opibus nobiles, qui contra quam speraverant, per omnes imperii provincias deportati, triste exilium pertulerunt. Otho tamen paulo post suum recepit locum.

Dum haec fiunt, et Henricus imperiosius sacras distribuit stationes in Ecclesiis, Hildebrandus Papa eum citare audet Romam, ad crimina, quae obicerentur, in Synodo responsurum: Ni comparcat, de corpore Ecclesiae anathemate rescindendum. Interim Pontifex ipse a Quintio praefecto urbis, quem diro ipse carcere et tormentis maceraverat, de altari abripitur et priusquam populus auxilio esse posset, ducitur in carcerem, ipsa nocte Domino nostro natali. Sed plebs ad arma convolans postridie, coegit Quintium dimittere e custodia Papam: nihilque minus mutuis in se cladibus utraque factio desaeviit. Caesar indignatus ad illatam sibi a Gregorio contumeliam, Wormatiae concilium egit omnium regni Antistitum, quo peropportune intervenit Hugo Blancus Cardinalis, deferens secum historiam Hildebrandi, quam perditis artibus perversoque ordine sedem occupasset, quae ante, quaeque post Papatum egisset nequiter. Cuius amplexati, qui aderant, auctoritatem, scripto et voce denuntiant Hildebrando, ut male invasa, et peius usurpata potestate semet abdicet, sciatque post eam diem, quicquid agat, iubeat, decernat, irritum se habituros. Contra ille nihil territus, Imperatorem et tot Episcopos anathemate ferire audet, destinatisque in Germaniam et Galliam nuntiis, in rebellionem animat, quoscumque potest, proceres Sed XIII Cardinales praecipui ipsius Papae communionem deseruerunt.

Caesar quod in dediticios Saxones atrocius consuluisset, nec fidem principum eis, priusquam dederentur obstrictam liberaret, invisus erat multis. Accedente iam Pontificis flabro, in flammam exarsit odium. Hermannus Metensis Episcopus nonnullos Saxonum, inscio Caesare, dimisit e custodia, qui recepta libertate mox instaurant per Saxoniam bellum, arces compescendae seditioni inaedificatas montibus diruunt, Othonem Hartesburgo excedere cogunt. Caesar Wormatiam indicit Comitia, hinc Moguntiam: Sed alienatis iam Rodolfi Suevi, Bertholdi Carinthii, Guelfonis Bavari animis, et ad alia diversis consilia, pauci ad edicta comparebant. Cum igitur et Halberstatensem effugisse intelligeret, quem Coniugi Salomonis, Regis Hungariae exulis, sorori suae, ad fines Pannoniae deportandum commiserat, reliquos Saxones ultro absolvit deditione, et sacramento obligatos novo fidelitatis, promptiores

se habiturum ad obsequia opinatur. Sed cum Misnensem Marchiam audirent duci attributam Bohemico, omnes infremuerunt. Egbertus Marchio adolescens adhuc statim eam armis repetere ausus est. Itaque fenestra iam aperta rebellioni, per ausus Pontificis et clientum eius suggestiones, Rodolfus, Welfo et Bertholdus, allectis ad se Episcopis, Papam respectantibus, alium sibi creant regem, Henrico tamen denuntiant, si intra vertentem annum anathemate absolvatur, et statim dimittat a se armatos, Pontificis se sententiae parituros. Caesar laetus aliqua vel foeda conditione, extremam declinari calamitatem posse, rigidissima hieme perrepit in Italiam, Hildebrandum apud Mathildem, Canusina in arce morantem, humilis deprecator adit. Ea Mathildis coniux erat Gozelonis Lotharingorum ducis, nec maritum sequi in Galliam, nec eo nuper defuncto aliud amplecti matrimonium certa, sed Hildebrando semper individua comes adhaerebat, iactante fama, eum dum prohiberet Clericis uxore uti, die ac nocte impudenter in Mathildis amplexibus volutari, ipsamque furtivis Papae amoribus praeoccupatam, facile secundas detrectare nuptias.

Tam indulgens in mariti desertricem Hildebrandus, cum leniter obiurgatos Episcopos, qui cum Henrico fecerant, absolvisset, Caesarem per aliquos Italiae principes deprecantem relaxari dirarum vincula, aegerrime admisit in conspectum. Receptus miser intra secundum murorum arcis ambitum, sine comite, sine cultu regio, nudis pedibus, ieiunus, a mane usque ad vesperam perstabat, sententiam praestolans Pontificis. Hoc secundo, hoc tertio die fecit. Quarto demum die, exceptus vultu Hildebrandi tetrico, his conditionibus absolvitur, ut evocatis ad concilium principibus Teutonicis, die locoque, quem Papa designasset, ad eius arbitrium, vel retineat regnum vel amittat: intereaque temporis nihil pro rege agat, cultuque omni regio abstineat; sin persistat regno, subditus Romano Pontifici, semperque dicto obtemperans sit. His conditionibus datis, Papa corpus Dominicum sumpsit, imprecatus sibi subitaneam mortem, si Simoniacis artibus Papatum obtinuisset. Quo manducato, invitavit Henricum, ut si nosset se innocentem, quorum argueretur criminum, intrepidus idem faceret. Sed ille eam sui purgandi viam prudenter aversatus, in comitiis appariturum duxit, quam rite imperio esset perfunctus.

Extemplo eluxit, quam vanum id Henrici de reconciliando sibi Papa consilium foret. Exclamatum mox est ab Italis, crimen eum gloriae suae intulisse, numquam abolendum, quod Papae haeretico, omnibusque probris contaminato, maiestatem regiam submisisset; quem iustitiae patronum, legumque Ecclesiasticarum vindicem sibi parassent, eum cum hoste publico privata necessitudine in gratiam rediisse. Indignum iam esse imperii fascibus, filium ei, licet impuberem, substituendum, per quem Papae illius apostatici gesta delerentur. Vix sedata verbis seditione, cum nil sibi regii honoris usquam exhiberi perspiceret Henricus, sera ductus paenitentia, Papam auctorem turbinis illius, quo concuteretur, agnovit. Quare eum detestatus, deflagrare ilico Italorum furorem, incalescere denuo principum studia animadvertit. Sed cum praecipiente Hildebrando, non statim Forcheimum ad accipiendam eius sententiam revolaret, iussi sunt principes de alio sibi rege prospicere. Missa est ab Hildebrando corona Rodolfo Suevo, hac inscriptione:

Petra dedit Petro, Petrus diadema Rodolfo.

Novoque exemplo omnes subditi Henrico oboedire prohibiti. Verum paulo post iudicium Dei longe a Papali diversum eluxit. Nam Rodolfum a Sigfrido Moguntino consecratum, ipsimet cives Moguntia expulerunt, Henricus, frustratis Papalium insidiis, feliciter

ex Italia Ratisponam assecutus, Rodolfum vertit in fugam. Inde Sueviam depopulatus, Hermannum Metensem Episcopum, Papae mancipium, patriae finibus eiecit. Hilbebrandus cognito, quod Italiae exitus Henriciani praeclusissent, captos insuper Bernhardum Cardinalem, Sigfridum Moguntinum, Adelbertum Vormatiensem, occisumque Werinherum Magdeburgensem in proelio, oblitus prioris ferociae, praecepit Germanis, ut discussa utriusque regis causa, iustiorem retinerent, seque eum, qui id impediret, pro anathemate habiturum. Vehementer ea Papae inconstantia perturbavit Teutones, qui repetitis tertio litteris, vix dormitantem et exterritum quasi galliciniis ex citare potuerunt, auro interim utramque factionem per crebros legatos emungentem.

Dum ille ita fluctuat, et Henrico ad Fladersheimum profligato, iterum blanditur Rodolfo, Henricus conventu Moguntiae habito, Papalem Hildebrando honorem secundo abrogat; petensque Longobardiam, Guibertum Ravennae Archiepiscopum, in locum eius substituit. Hildebrandus ad usitatas pseudoprophetiae artes versus, falsum regem eo anno praedixit moriturum. Nec fefellit novi Caiaphae vaticinium. Eodem namque anno MLXXX Pseudo-Caesar Rodolfus, quarto tandem proelio, licet victor, ad Elistrum fl. ab Henrico caesus, cum multis Saxonum principibus, suo exitio fallacem Papae mentem, sed dicti veritatem revicit: magnumque mundo documentum datum est (verbis loquar auctoris coaetanei) ut nemo contra dominum suum consurgat. Nam abscissa Rudolfi dextera, dignissimam periurii vindictam demonstravit. Manifestus mendacii Papa, de anima se Henrici, non de corpore vaticinatum, mentitus est. Godefridus Bulioneus vexillum, quod gerebat, impegit in pectus Rodolfi, eoque transverberato, cruentum rursus erexit.

Exstincto aemulo, Imperator ad comprimendum incendii civilis fomitem in Italiam proficiscitur, expugnatisque urbibus et castellis, pro Papa adversus se munitis, Romam obsidet, Saxonibus interim novum sibi regem Hermannum designantibus. Capta Leonina, cum pax simulatione Pontificis non conveniret, et percussorin Henricum ab Hildebrando subornatus cum saxo, quod in ipsum orantem moliebatur, decidisset in pavimentum, Romani et Episcopi Italiae plerique a Papa desciscunt. Eo ad Normannos refugiente, Henricus intrat urbem, eiuratoque a Romanis Hildebrandi pontificatu, Guibertus in sede collocatur, clemens III appellatus. Ab eo Henricus Augustalibus ornamentis redimitur. Reversus in Germaniam, Comitiis Moguntinensibus abdicationem Gregorii firmat, Guibertum aliquibus ore et manu approbantibus, corde adverso. Vicit deinde ingenti proelio Hermannum, regni invasorem, qui, dum in castellum quoddam irrumpit, deiecto molae fragmine est necatus. Pacem petunt Saxones, et pacti proscriptorum restitutionem in integrum, nec compotes promissi, ut volebant, rebellant iterum, incentore praesertim Egberto Marchione, Imperatoris consanguineo. Eodemque anno, eius quidem saeculi LXXXV, Hildebrandus Expapa obiit Salerni, confessus ante mortem scelera, prout Sigebertus se legisse profitetur. Benno Cardinalis Archipresbyter, qui tum vixit, oculatus testis asserit. At Monachi, partium studiis abrepti, Lambertus, inquam, Schafnaburgensis, Marianus Scotus, Leo Ostiensis, qui illa astate scripserunt, vel dubitanter attingunt Hildebrandi vitia, vel laudibus eum immeritis ferunt.

In Oriente iam tum inierat regnum Alexius Comnenus, Michaele Duca et Nicephoro imperio dimotis.

Michael Ducas scelere paternum solium receperat, ut dictum. Potitus rerum, orationibus et iambis scribendis a psello adhibitus praeceptore suo, cum nullius esset ingenii, eadem dexteritate artes

tractabat ingenuas, qua rem publicam, id est, nulla. Nicephorus Logotheta regia potestate fruebatur.

Ea occasione inescatus turcorum Sultanus, impune vastabat Orientem: Crabatae, qui et Servii, Bulgariae vim inferebant. Nicephorus botoniates vacuam a custode Rem publicam, conciliatis sibi in Asia Turcis, mutua laborantibus discordia, ad se trahit: Bryennius novus in Thracia rex consurgit. Botoniates Nicaeam occupat eodem fere tempore, cum Xiphilino viro eruditissimo, Cosmas litterarum rudis successit. Quare deponitur Michael, et cum Augusta sua includitur monasterio, expletis potentiae quantaelibet annis VI, mensibus VIII. Botoniates in Bryennium mittit Alexium, fratres in ordinem redigere nititur Botoniates, illi sumunt imperium, et obsessam constantinopolin proditione Francorum occupant. Crudeliter in cives, matronas, virgines, sacra profanaque omnia saevitum: multo cum sanguine sacerrima inita potestas.

Botoniates annis regni tribus actis, in monasterium seponitur; Alexius Augustus, Isaacius frater eius, natu maior, novo nomine Sebastocrator appellatus. Admota et gubernaculo utriusque mater, quae muliebri impotentia multos afflixit illustrium. Ei suasu Pontificis, quem Michael imploraverat, bellum fecit Robertus Normannus, et Graecos prope Epidamnum devicit. Sed Alexius simulatione fugae, cum repararet interea copias, ex insidiis maiorem Normanno cladem regessit. Robertus in Italiam regressus, cum Hildebrandum e mole Adrani secum avexisset, iam pene Henrici in manibus positum, defunctum deinde subsecutus est morte, relictis Rogerio fratre et filio Boemundo. Boemundo Apulia obtigit et Calabria, Rogerio Sicilia.

Invalescebant sub haec Turcarum vires, et percursata Syria Antiochiam redegerant on ditionem suam, quandoquidem et Botoniatae facesseret negotium Bryennius, et Hildebrandus cum Henrico ferali dissidio dimicaret. Boleslaus Polonus coronam sibi, hac oportunitate usus, sumpsit. Vratislaum bohemum, pro navata fortiter opera, Henricus diademate exornavit.

Canutus Daniae Rex, decimas impositurus incolis, religionis causa solvendas, Othoniensi in Basilica fraude peremptus occubuit, pro sancto deinceps cultus.

In Hispania Amful Galliciae Rex, Toletum, Saracenorum urbem maximam, aliquot obsessam annis, tandem expugnavit, et Christianisimum haud mediocriter instauravit in illis Hispaniae partibus.

At per Italiam, mortuis romae Henrici praesidiariis, factio Gregoriana, cum Odonem ex Monacho Cluniacensi ad Papatum evexisset, novas sibi vires comparavit. Odo Urbani II sumpto titulo, renovatisque adversus Henricum diris, Turbanus a Bennone appellatur. Unde in Ecclesia (verbis dicam Sigeberti) et in regno aucta sunt scandala, dum alter ab altero dissidet, dum regnum et sacer dotium dissentit, dum alter in alterum excommunicandi auctoritate magis ex suo libitu, quam ex iustitiae respectu, abutitur. Nimirum haec sola novitas, ne dicam haeresis, necdum in mundo emerserat, ut sacerdotes illius, qui dicit regi, apostata, docerent populum, malis regibus nullam deberi subiectionem, nec periuros esse, qui contra regnum sentiant. Immo anathema dici, qui Regi pareat: perduellis a noxa iniustitiae absolvatur.

Sed iudicium Dei celeri assecutum est rebelles pede. Nam et Egbertus, qui tertius Imperatoris appetebat thronum, brevi usus felicitate, ab exploratoribus Henrici in molendino quodam est oppressus, Timoni Lansbergio Marchioni data est Misnia: Godefrido Bullionio, strenuo Henrici propugnatori, Lotharingia.

Sic vario peremptis marte seditionum antesignanis, pertaesi malorum Saxones,

composita tandem pace, ab armis conquiescunt. Henrico in Italiam profecto prospere sunt recuperata, quaecumque a factionum Pontificiarum spectatoribus tenebantur. Occurrentibus et a Roma legatis, et pactum pacis ferentibus, cum inimici mox moliminis fama sequeretur, Imperator relicto in Italia filio Conrado, qui se grassanti Mathildi opponeret, regressus est ad Teutones. Sed persuasus a Mathilde Conradus (quem enim astutia non subvertat feminea?) inescatusque filiae rogerii Normanni nuptiis, regem se fert Italiae, et multos parentis secutos partes in sua castra trahit. Henricus impietatem detestatus silii, exheredato eo in Comitiis, Henricum minorem natu designat successorem, iureiurando adactum prius, ne quid unquam inscio aut invito patre imperii sibi arrogaret. Iamque ad intestinum bellum res spectabant, cum iustus rerum humanarum arbiter, leto Conradi praecipiti, sueta contumacium filiorum poena, metum communem sustulit. Unde hostes Caesaris, detruncato toties capite, non habentes, cui adhaererent, pactione subacti, bellum omisere.

Regnabat iis temporibus fames valida, pestilentibus morbis plurimi mortales absumebantur, terra quoque et aether insolitis motibus damnabant humanae gentis scelera.

Quibus commoti et iniuriis Turcarum irritati Principes Christiani, uti et Petri Eremitae, quas iactabat, revelationibus, Urbano Papa imprimis id agente, ut bellum a se suaque factione transferret longissime, novum consilium capiunt de terra sancta, inimicis Christiani nominis eripienda. Quare alii ab aliis animati, praesertim quod nupero pacis decreto ad egestatem redigerentur viri militares, crucis signum insuunt vestibus, concurrunt undique viri feminaeque, ab Germania, Gallia, Apulai, Hispania, Britannia, Scotia, Normannia, Lotharingia. Longobardia, Burgundia, aliisque item regnis et provinciis, atque ultum ire parant contumelias, ut rebantur, DEI a Mahumetanis ei illatas.

Et primo Iudaeos in urbibus, ubi erant, aggressi, ad credendum eos Christo compellunt; reluctantes bonis, patria, vita multant, quorum plerique postmodum ad Iudaismum revoluti, specimen praebuerunt, non esse salutarem per arma viam homines ad Christum adducendi.

In hac expeditione eminebant, Dux Lotharingiae godefridus, et frater eius Eustathius, et Balduinus, Robertus Flander, Balduinus Montium, Stephanus Blesensis, robertus Normanniae, Raimundus S. Aegidii Comites, Hugo frater Philippi, Regis Francorum, Boemundus dux Apuliae. Illos antecessit Petrus Eremita, qui tamen absque iustioribus Principum copiis nihil momenti ad causam contulit, sed per intolerandas Graecorum expilationes, Alexium Byzantinum Caesarem, iam ante parum Hesperiis aequum, accendit ad iras, ut conatibus illorum qua vi, qua fraude obsisteret. Petri exercitus XL millium variis cladibus, pene totus periit, Godescalci presbyteri sectatores ad Belgradum, a Colomanno Hungariae rege caesi sunt, similiter Hugonis copiae a Bulgaris. At Godefrido cum suis paulo melius res cessit. Cum pervenissent Byzantium vastatione suburbiorum coegerunt Alexium praebere commeatus. Iuncti deinde Boemundo, qui in Graecia hibernarat, foedus ineunt cum Alexio, ut armis et annona adiuvet negotium, ereptasque Turcis ditiones, demptis Ierosolymis, sibi habeat.

Sic pergitur in Asiam. Dum Nicaeam obsident, advolat etiam Robertus Normannus, inventaque sunt peditum promiscui sexus sexcenta milia, centum equitum. Nicaea capitur cum uxore Solymanni Sultani. Turcae conspicati se Asiam tueri haud posse, diffugiunt: Ciliciam occupant Christiani. Inde Balduinus progreditur ad Euphratem usque,

lectusque ab Edessanis princeps, Samosata urbem expugnat. Godefridus reliqua trahens agmina, tandem pervenit Antiochiam, ubi post summam rerum abundantiam intercepto commeatu, dum obsidioni inhaerent, prae inedia plurimi aut mortem subeunt, aut capessunt fugam, copiaeque admodum diminuuntur.

Nono tandem obsidionis mense capta urbe, et Boemundo commissa obsidentur vicissim a Mahumetanis victores, ac dira iterum cruciati fame multi, immemores iuramenti, quo se Ierosolymae obstrinxerant capiendae, effugiunt. Alexius ingentibus cum copiis laturus auxilium Christianis, terretur obsidentium multitudine. Quapropter desperata liberatione, eruptione pugnant Occidentales, cadunt hostium ultra centena milia, solvuntur castra Turcarum et luculenta victoria paratur; sed quam secuta pestis, qua L Christianorum milia perierunt, atra caligine obfuscavit. Hugo et Stephanus Blesensis Galliam suam repetivere.

Qui remanserant, expugnatis et aliis Turcarum castellis, dum longius provehuntur, tanta iterum fame sunt afflicti, ut nec a fetentibus Saracenorum cadaveribus abstinerent. Sed ab illorum locorum Christianis refocillati, Ierosolymam, ab Amira Aegyptio interceptam, tandem aggrediuntur, ubi cum denuo laboraretur victu, et praesertim aquae penuria, omnes communi decreto nudi pedes circumeunt moenia precando, octavoque eam die expugnant, ex quo obsessa fuerat, XXXVIII. Tantum ibi narrant sanguinis fusum hostilis, ut ad equorum genua pertingeret. Godefridus, qui primus insilierat in muros, Rex designatur, Coronam recusavit, professus, Dominum suum spineo ibi serto per contumeliam illusum. Hinc Ascalonem itum est, quo Rex Saracenorum Admiravistus quadringenta milia peditum, centum equitum ducens pervenerat. Feliciter ibi a Christianis dimicatum, caesis Mahumetanorum centum ferme milibus, Godefridus Bullioneus initium regni Hierosolymitani fecit, anno Christi millesimo undecentesimo, cum sub Saracenis urbs fuisset, annos ad CCCLX.

Sic recuperata urbe sancta, tandem etiam Clemens et urbanus moriendo finem suae de Papatu contentionis fecere: Reginerus, qui et Paschalis II, obtinuit sedem. Eum Simoniae insimulatum, Romani quinto post anno honore indignum pronuntiarunt, recepto in eius locum Maginolfo Archipresbytero, qui Silvester IV dictus est. At Paschalis in Galliam migrans, actis ibi Synodis, dignitatem recuperavit.

Centesimus supra millesimum annus multis principibus fatalis exstitit. Boemundus dux Antiochiae a Turcis est interceptus, successore Tancredo, Comite Tiberiadis; Godefridus novus Hierosolymus Rex decessit. Frater eius Balduinus, princeps Edessenus, accepit regnum. Wilhelmus Rufus Rex Angliae, a Waltero Gallo improviso ictu, quem is in cervum contorserat, traiectus occubuit. henricus Lovaniensis Tornaci in hastiludio periit. Bretislaus Bohemiae rex a latrone, dum e venatione redit, peremptus.

Ericus I. Canuti frater rex Daniae, ob inanes et falsas suspiciones exsecratione multatus ab Hamburgensi Antistite, Romam e vestigio petivit, cunctisque defensionis partibus actore superior, Lundiae oppido Archipraesulatum obtinuit, non tantum Saxonicae praelationi subtrahens Daniam, sed et Sueciam illi Norwegiamque religionis titulo subiciens. Suscepta deinde ierosolymam peregrinatione, Cypro in insula defecit, succesore Nicolao fratre. Italorum ingens multitudo victoriis excita Syriacis, dum incolas terrarum iniuriose tractat, in solitudines abducitur Paphlagonicas a Raimundo comite. Ibi horrenda clade a Turcis caesi supra CLXM.

Ceterum Balduinus, adscita in auxilium Genuesi classe, Caesaream Palaestinae,

Ptolemaidem aliasque urbes maritimas expugnat, tertia civitatum parte Genuensibus assignata. Boemundus pretio redemptus, cum Tancredo, et aliis societatem init, de Carris Mesopotamiae obsidendis. Sed dum illi de capta iam urbe, cuius accedere ditioni debeat, litigant, vi depelluntur: Ioscelinus et Balduinus in potestatem Turcarum veniunt. Boemundus repetit Italiam, ductaque Constantia, Philippi Gallorum regis filia, Antiochiam tandem redit.

Paschalis Papa nihil in Henricum decessoribus suis mitior, curat persuaderi eius filio Henrico Iuniori, ut Ecclesiae, quam vocabant, oboedientiam subiectioni patri iuratae praeferat, parum memor, quam nulla divinae legis sanctio filium culpae patris vindicem constituat. Hic simulata tandem deprecatione, et renovata fraudulento iure iurando fide patrem eo deduxit, ut exautoratis copiis pro captivo esset, et Moguntiae regni insignibus vi spoliatus, resignaret filio potestatem: Exarmato fortissimo Principi institit legatus Pontificius, ut fateretur, iniuste ab se Hildebrandum, et Pontificiam maiestatem esse violatam. Sed ille nullis minis, ut id faceret, adigi se passus, ad legitimam causae cognitionem provocavit. Quamobrem certior a suis factus periculi, Coloniam aufugit, indeque Leodium. Utrobique defensus a civibus fortiter, elusis vindicatisque impii filii conatibus, decessit, anno Domini post millesimum centesimo sexto, misericordiae in supplices, et placabilitatis in inimicos exemplar, inimicis ipsis fatentibus.

Eodem anno Philippus Galliarum Rex, cum abdicata Bertha regina, Fulconis Andegavensis uxorem rapuisset Bertradam, atque ex ea liberos genuisset, paenitens adulterii, abiit Miliduni, praesente Ludovico VI filio.

Tam sterili pietatis et eruditionis verae saeculo monachorum aucti sunt greges. Bruno Coloniensis Carthusianum: Robertus Molismi Abbas Cistertiensem condidit ordinem. Prisci Benedictini, ut plurimum a regula maiorum deflectebant.

Theophylactus Bulgaroroum Episcopus, Anshelmus Cantuariensis, Ivo Carnutensis, Valtramus Naumburgicus, Auselmus Laudunensis, glossae auctor, ut vocant, interlinearis, sacra eruditione celebres: Avicenna Arabs naturalium rerum scientia fuit.

HENRICUS V. ALEXIUS COMNENUS, eiusque filius IOHANNES.

HEnricus senior leodiensi e sepulcro eiectus, iussu Pontificis, inhumatusque totum quinquennium iacuit.

Henricus Iunior, usurpatum impie adversus patrem imperium haud minori Pontificum odio, quam ante gratia gessit. Quae res cordatioribus patefecit, Apostolicos istos non tam ex virtutibus aut vitiis Principes, quam ex avaritiae et ambitionis suae favore et patrocinio aestimare. Cum Goslariae haberet Comitia Henricus, oborta subito tempestate, fulgur acumen gladii eius perstrinxit, absumpsit baltheum, corium interius clypei corrugavit, infausto omine, quod arma imperii per ipsum essent hebetanda.

Primum in eos gladium strinxit, qui patrem adversus improbas machinationes filii defendissent. Hi erant, Henricus Lotharingus et Robertus Flander. Henricus Lotharingus, cum ut reum maiestatis se tradidisset, custodiae mancipatus, per industriam suam evasit. Affectans deinde repetere ducatum, quem Caesar Godefrido dederat Lovaniensi, Aquisgrano, quod oppidum invaserat, expellitur. Godefridi laudatur moderatio, qui uxorem aemuli dimiserit, indignum ratus, in imbellem sexum, a quo arma non gestantur, carceribus armisve grassari. Adversus Flandrum cum parum valuisset Caesar, simulato magis utrinque,

quam composito pacis foedere, discessum. Henricus, Rex Angliae, eo tempore cum Roberto Ierosolymitano fratre suo, Normanniae duce, funestum super Angliae dominatu bellum ducebat, quo victoria potitus, omnes pene Principes Normannorum aut occidit, aut cepit, Normanniam sibi vindicavit. Cum de Gisortio arce dimicaret cum Ludovico Crasso, proceres Francorum regi suo infensiores sollicitavit, iuvit, armavit. Sed cum liberi eius tranquillo mari ex Normannia solvissent, in medio cursu, atroci exorta tempestate, naufragio periere: tristi suis, sed salutari ad posteros exemplo, spem regiae simul universam, fortunae discrimini, ventorumque ludibrio credendam non esse. Superfuit filia Anglo unica Mathildis, quam Caesar Henricus duxit. Mox ad preces Almi (frater is erat Colomanni regis Hungariae) ereptam sibi potestatem quaerentis, frustra tentavit Hungariam. Hinc adiutus a Suantoploco Bohemo qui Botivoium, Vratislai successorem, Bohemia eiecerat, in Polonos movit, tributa veteri ex pacto debita dudum denegantes. Sed delapsis ob caedem clandestinam Suantoploci Bohemis, victus acri proelio Caesar, abduxit ab obsidione Glogoviae copias, transegit cum Polonis. Boriveius irrito conatu laborans in recipienda Bohemia, captus est a Caesarianis, Bohemia Ladislao attributa.

Alexius Imperator Graecorum, cum perfidiose haberet peregrinos, Ierosolymitanos roborantes regnum, Boemundi armis adactus, operam promisit Latinis fideliorem. Bertramus Raimundo natus, provinciae Comes, Balduini Regis auxilio, Tripolin subegit et Byblum, mox et Balduinus ipse Berytum, et Norvegorum confirmatus classe Sidonem.

Henricus vero Caesar, quinto a morte patris anno, Italiam intravit cum exercitum sedaturus dissensionem inter regnum et Sacerdotium, plurimis mortalium exitialem; asserturus simul auctoritatem sibi et consuetudinem, per trecentos et amplius annos inde a Carolo Magno usurpatam Regibus Teutonum, qua Episcopatus et Abbatias per virgam et annulum conferebant. Papa Paschalis contra a laicali manu potestatem eiusmodi dari non posse contendebat. Sed cum Imperator nervos regni Ecclesiis erogatos ostenderet, Papa iureiurando confirmavit, quaecumque Episcopi et Abbates, praeter decimas et oblationes, haberent, se imperio redditurum. Confectae sunt litterae, quibus Paschalis promittebat, se civitates, ducatus, marchias, comitatus, monetas, telonia, mercatus, iura centurionum, turres, villas, militiam, castra, Ecclesiasticis omnibus in perpetuum ablaturum; praedia et privilegia regalia, quae a Carolo; Ludovico, Othone et Henrico concessa essent Ecclesiis, redditurum imperio, eo quod divina lege sancitum sit, ne Sacerdotes curis saecularibus occupentur. Sed Papa tam luculenta promissa implere aut non voluit, aut non valuit, praecipuis Clericorum in faciem ei resisentibus, a quibus datum Caesari privilegium pravilegium appellabatur. Quare delusum se contemplatus Henricus, inque extremo insuper positum periculo, advocatis militibus Romam occupat, Papam cum Episcopis et Cardinalibus redigit in potestatem, nec nisi comprobato sibi praedecessorum omni iure, liberati eos suae restituit. Paschalis, porrecto Imperatori sanctissimi corporis Christi pignore, collationem Episcopatuum ei publice roboravit. Ita reversus ad Alemannos Henricus, patrem demum suum Spirae magnifice sepelit, mox ipse eandem cum ipso fortunam subiturus. Etenim assentatores Papae, et tyrannidis Ecclesiasticae avidi Antistites, gnari, quantum fastigii accederet suo ordini, si maximas tenerent opes, nulli sceptro obnoxii, extortam vi pactionem pronuntiarunt irritam, anathemati illigantes Henricum, ni propere Simoniam (eo nomine veniebat Imperatoria presbyteriorum collatio) abiceret,

et eiuraret. Sed Fridericus Suevus, sorore genitus Henrici, omnia, Rheno finitima, ubi maxima vis imperii erat, mascule subegit. Non quiescebant interim paterni odii heredes Saxones, Censuras Ecclesiasticas rebellioni praetexere docti. Illos anno eius saeculi XV apud Guelfonis Silvam aggressi Caesariani, magistro militiae Hoiero Mansfeldio, acri proelio conflixere. Contrarias ante partes tutatus erat Hoierus: Nunc inferior acie cecidit; Adelgotus Magdeburgicus, Reinerus Halberstatensis, praesules, Luderus, qui et Lotharius, Saxonum dux, profligarunt Henrici copias. Quare omissis Saxonibus, hereditatem occupaturus Mathildis, in Italiam reflectit iter, anno illo tristissimo (erat eius aevi XVII) quo terrae motus concussit orbem, terrae hiatibus urbes, castella, villae, homines absorpti sunt, Leodii non pauci in ipsa sanctorum veneratione fulmine deflagrarunt, scissi montes, siccata, immo librata in aere flumina, visa caeli ostenta: denique ea facta sunt, quae mundo aut extremum, aut extremo proximum pronuntiarent exitium. Paschalis in Apuliam secessit, Henrico Romam contendente, quo cum rediret iam armatus a Normannis Papa, mox exstinctus, Ioanni Caietano, qui et Gelasius II, fecit locum. Eo tempore et Balduinus, ex felici in Aegyptum expeditione aegrotus, obiit Ierosolymae, successore Balduino II, quondam apud barbaros captivo, affine suo. Similiter Alexius Comnenus, multiplicibus et continuis pene appetitus eluctatusque insidiis, cum mediocrem Imperatorem praestitisset (ut nulli non Principi maxime ad perfectam laudem plurimum deest, prout recte hic, historiam finiens, iudicat Zonaras) difficillima absumptus est morte, anno XXXVII, inhumaniter extremo in periculo a suis pene omnibus desertus.

Ceterum novus Papa Gelasius, cum minime absolveret iniustis exsecrationibus Henricum, pulsus Roma, Caietae delituit, donec a Guilelmo Apulorum duce, et Roberto Campano instrueretur copiis. Caesar ob id indignatus, Mauritium Baccarensem Archiepiscopum, creat Antipapam, eumque Fregepanum familiae, quae dudum in vincula misisset Gelasium, commendat. Inde motis castris abit Italia. Gelasius, quod Romae ei esse haud liceret. Cluniacum in Galliam profugit, ibique Pontificatus anno primo, die quinto obiit. Eodem tempore Templarii milites, prope sepulcrum Domini degentes, id muneris in se receperunt, ut peregrinos, ad sacra Palaestinae loca euntes, indemnes praestarent a maleficiis. Rogerius Antiochiae Princeps a Turcis caesus, ultorem habuit Balduinum Regem, qui affectis strage Turcis, Antiochiam Ierosolymitano regno adiecit.

Ceterum exstincto Gelasio, a Cardinalibus, qui tum Cluniaci aderant, sufficitur Guido Viennensis, qui rara huic generi modestia Pontificio abstinuit habitu, quoad constaret, Romanos electioni suae consensisse. Continuata deinde cum Caesare discordia, Burdinum Antipapam expugnat Sutrii, cameloque impositum in triumpho Romam ducit, omnique notatum ignonimia, Cavensi includit monasterio. Maius cum ipsomet Henrico negotium erat, quem Saxonicis denuo oppugnare armis instituerat. Sed Principes regni tantarum pertaesi cladium, persuadent Imperatori, iam quoque Gallis ob Papae studium infesto, ut cedat obstinationi Pontificiae, investitura, quam vocabant, per annulum et virgam in aliam Augustae propiorem commutata. Quare sinis certamini impositus is fuit, ut deinceps electioni renuntiaret Sacerdotum Caesar, ac per sceptrum concederet regalia designatis: sin dissiderent votis suffragatores, sua auctoritate melioribus robur adderet. Ita Callistus ille III, bellisime rem gessit Pontificiam, Caesaream diminuit, anno saeculi duodecimi secundo et vicesimo. Idem Rogerium, Siciliae Principem, frustra dehortabatur ab invasione Apuliae

et Calabriae, indignum ratus spoliari Principatu Guilelmum, cum nuptiarum causa abesset, Comnenam ducturus, Iohannis Graecorum regis sororem. Sed Rogerius oppressa vi illa parte Italiae, ad imperium sibi struere aditum nitebatur. Callistus Venetorum Ducem Dominicum Michaelem excivit, ut Balduino a Saracenis capto, res lapsas Christianorum in Palaestina erigeret. Veneti instructa classe Ioppen, a Turcis Babyloniis obsessam liberant, Tyrum, celeberrimam Phoenicum metropolin, terra marique mensibus quattuor oppugnatam capiunt, pacti prius cum Wilhelmo Palaestinae prorege, ut maritimarum urbium tertia ipsi parte fruerentur. Paulo post moritur Papa, quem morte secutus Traiecti Imperator, anno regni XIX, cum Balduinus II, multo se auro Turcica captivitate exemisset. Henrico et maioribus, iucunda cuiusdam Poetae ruditas Spire Epicedion, divisim tumbis applicatum, condidit: Filius hic, pater hic, avus hic, proavus iacet istic [Orig: isthic] .

Orientis imperium tunc moderabatur Ioannes Comnenus Alexii primogenitus, spirante adhuc patre potitus rerum, sed dissimulante iniuriam, quod Irene mater generi Nicephori Bryennii iusto studiosior erat. Ac sororis quidem victus sagacitate periisset Ioannes, ni socordior Bryennius tarditate sua occasionem corrupisset, Ioannes clementia et moderatione flexit in paenitentiam sceleris matrem et cognatos, firmatisque domi rebus, Sultanum Persidis, spreto foedere vastantem urbes ad Maeandrum fl. sitas bello agressus est. Cepit Laodicaeam, cinxitque moenibus.

Sozopolin, Pamphiliae munitissimum oppidum, strategemate occupavit. Iusso enim equitum tribuno aliquoties adequitare ad munitiones, coniectisque sagittis silvas petere, effecit, ut Turcae aliquanto longius abstracti a vallis, nudatam fere urbem Graecis invadendam exponerent. Eius oppidi fortunam alia eius tractus secuta.

Quinto imperii anno Iohannes Scythas Hamaxobios, qui et Pazinacae, innumera multitudine transgressos Istrum, donariis vanam in spem pacis impulit, atque hoc modo versos in ignaviam, albescente caelo, adhuc stertentes aut semisommes acri proelio devicit. Plurimi eorum capti, pagos deinde ad Istrum accepere, plerique pro mancipiis venditi, aliqui et cohortibus adscripti. Eadem felicitate foedifragos Triballos (aliis Servios dictos) domuit, captiva eorum turba in Bithyniam translata.

Postea ab Hunnis, Danubii et Savi accolis, ob susceptum Stephani, Principis eorum fratrem, insperato bello lacessitus, principiis quidem censuit obstandum, ac imparatus ab idoneo milite, Philippopoli se tenuit, donec instructior Franco chorium, fertilissimam Hunnici territorii partem subegit, ipsumque deinde adortus Chramum, maximam de eo praedam cepit.

Per haec tempora Norbertus, nobilis Lotharingus, loci et ordinis Praemonstratensis fundator strictiorem monachis vitam praeire, Augustini nixus regula, coepit.

Apud Graecos Ioannes Zonaras Monachus, et Euthymius Zigabenus, apud Latinos Sigebertus Gemblacensis, Rupertus Tuitiensis Abbas, Algerus Cluniacensis, Theologicae atque historicae eruditionis laude claruerunt. Pomerani Othonis Bambergensis opera Christianismo tandem tincti, aut Pontificii Christianismi traditionibus imbuti. Namque etiam tum meliores Ecclesiae praesules verbum Domini viva docere voce consueverant.

LOTHARIUS II, SAXO. IOHANNES COMNENUS.

EXhausto per civilia bella regiarum apud Teutones familiarum sanguine, cum vix reperiretur provincia, quae Dominos non mutasset, abrogato etiam Caesaribus iure dandi Sacerdotia, plurimum

erat maiestati illorum detractum in animis popularium. Nec Henrico V (memori in oppressorem patris ira Numinis) proles erat, quae Augustum apicem propagaret.

Gotfridus Viterbiensis, Conradi III notarius, auctor est, quattuor Teutonici imperii Optimates, diversis studiis rerum summae destinatos: Lotharium scilicet Saxonem, cuius pater Gebhardus Saxonico bello occubuerat, Fridericum Suevorum ducem, Henrici IV e filia nepotem, Leopoldum Marchionem Austriae, et Carolum Comitem Flandrorum, Canuti Daniae regis ex sorore Roberti Comitis filium: quem anno sequenti severius habita nobilium turba in templo Brugensi orantem nefarie interemit. Piaculum id Ludovicus VI teterrimis sceleratorum cruciamentis eluit. Fridericus Suevus studebat fratri suo Conrado, duci Francorum Orientalium. Carolum Flandrum popularitas, et in egenos munificentia, praeter alias virtutes commendabant. Sed vicerunt vota Saxonum, ius imperii ad suam gentem retrahentium. Sic Lotharius, renitens, ut aiunt hortatu Alberti Moguntini et Oratoris Pontificii, suscepit dignitatem. Qui iudicatus olim ab Henrico V perduellis, et quamvis nuptias eius lugubri habitu adiisset, carcere multatus, memor postea contumeliae, Henricianam familiam omnibus modis affixit. Interim Conradus a sua factione Rex creatus, munitis pro se Ulma, Noriberga, Augusta, intravit Italiam, contemptoque anathemate Pontificis, Mediolani se pro rege gessit.

Sed cum Henricus superbus Baioariae Dux, gener Lotharii, urbes Teutonicas, et in his Spiram, labore maximo, ad obsequium traxisset soceri sui, attenuatis viribus Conradus remeavit in patriam; Fridericus et Conradus fratres, dimisso regno, interventu Bernhardi, Abbatis Clarevallensis, aliquam in gratiam cum Lothario redierunt. Conradus exinde primam inter Principes sedem honoris ergo tenuit.

Saxonum magna vis a Bohemis caesa, cum Othonem Moravum imponere eis vellet Lotharius: Moravus ipse occubuit. Gesserat his quinque annis Pontificatum Lambertus, qui et Honorius II. Orator quondam a Callisto ad Germanos missus, ut Henricum v ad deponendam cum Pontifice litem induceret. Intrusus Leonis Frangepanis astu, ita praefuit Ecclesiae, ut Arnulphum in Cleri lasciviam et fastum liberius invectum, occidi Romae pateretur. Huius successor Innocentius II, dum Rogerium Siculum Apulia nititur depellere, eumque acie profligatum, Galucii obsidet, filii eius Guilelmi superventu capitur, cum Cardinalibus militiae sociis; sed opinione sanctitatis indulgenter satis habitus, dimittitur custodia postmodum. Interim Romae Petrus, Petri Leonis potentissimi civis filius, creatur Papa, Anacletusque appellatur, qui expilatis templis, cum esset, unde militem aleret, vi tueri dignitatem nihil dubitavit. Innocentius vero attributa Rogerio Apulia, redditus suis, sed impar viribus aemulo, in Franciam profugit. Siculus utrinque auctior factus, ab Innocentio cetera impetrarat; eo profugo se causae Anacleti coniunxit. Ab eo Rex Siciliae, contributis etiam cis fretum Brutiis, Lucanis, Apulis, Calabris, salutatus. Innocentius concilium Claromonte habuit, Anacletique factionem damnavit. Ludovicus Crassus Francorum, Henricus Anglorum reges, Innocentii partes amplexi. Crassi filius iam diademate ornatus, dum in suburbano Lutetiae equitat, occursu feminae suis pavefacto equo effunditur, paucisque post horis exspirat. Innocentius eius fratrem Ludovicum VII, rogatu patris, regiis sacris initiavit, cum Rhemis concilium maxima celebritate ageret. Solus Crassus in Gallia opem implorantes Papas vidit, Urbanum, Paschalem, Gelasium, Callistum, Innocentium.

Sub dimissum Rhemis Consilium,

Pontifex in Eburones profectus, cum Lothario Caesare egit, de sede Petri a schismate asserenda. Caesar coepit repetere ab eo potestatem dandi Sacerdotia, nuper decessori suo Henrico V ereptam. Quibus postulatis turbatus, et iam anxius reditus sui Innocentius, Bernhardi intercessione securus recessit ab Caesare. Lotharius Episcoporum suorum precibus delinitus Innocentii probavit electionem, et anno tricesimo secundo istius saeculi, in Italiam ivit, armata eum manu reducturus. Sed cum Romanos a dissidio partium revocare nequivisset, irritus pene coepti rediit domum, nisi quod Pontificem suum Lateranense in Patriarchium relocavit, et Augustalibus Romae insignibus exornatus est. Revertentem altero anno, solis iubare intercepto, nox mero die obnubilavit. Bernhardus et Norbertus, fautores Innocentii, cum eo ex Italia remearunt, quorum hic Magdeburgensi praepositus Ecclesiae, vitam ibi clausit, ille innumeris de se monachorum fusis gregibus, Cisterciensis regulae potissimus habetur illustrator.

Lothario in Germaniam abeunte ad compescendos Luticiorum motus, rursum Anacletus, licet Pisis quoque damnatus, Rogerio adiuvante, in Pontificem surgit. Nicolaus Danorum Rex, ob caedem patruelis Canuti, a filio suo Magno patratam, invisus populis, Ericum fraternae necis vindicem persensit, a quo et Lotharii arma Sclesvicum versus pertracta, Cimbris metum incussere. Sed tantae Iutorum copiae Vallum, quod opus Danorum vocant, circumfuderant, ut Lotharius inaniter a se teri tempus conspicatus, speciosam solvendae expeditionis rationem excogitaret. Magnus Canuti interfector, supplex Caesarem veneratus, ut castra trans Eidoram metaretur, effecit. Inde Adolfum, cui Lotharius multo ante Holsatiam assignaverat, extremos tunc curae iussum, adortus per insidias Magnus, non solum copiis spoliavit, sed etiam arma deformiter abiectantem, nando coegit fugam capessere. Ericus Caesaris ope destitutus, Magni Norwegi, sororis sibi matrimonio devincti, ambivit amicitiam: quam auro Danico corruptam esse edoctus, Lalandorum evasit auxilio. Magnum deinde equitatus subitaneo oppressum insultu, et plerosque cum eo Danorum antistites occidit. Nicolaus Magni pater, dum Sclesvicenses sibi reconciliare parat, in ipsa regia cum praetorianis caesus est. Ita crudeliter fuso Canuti sanguine haud minori crudelitate parentatum. Ericus sublato patruo, et qui partes eius sectus erat, Haraldo fratre, Danorum regno potitur, eo fere tempore, quo Henrico Angliae regi, Stephanus de sorore nepos successit, cui Mathildis filia Henrici, Goffrido nupta Andio, ademit Normanniam, inque Anglia maximas turbas dedit.

Porro Lotharius anno istius aevi, XXXVII revocatus in Italiam, ut Rogerium pro arbitrio dominantem compesceret, Cisalpinas partes prope sine ferro subegit. Transgressus Apenninum, Anconam, Spoletum, aliasque urbes accepit in ditionem. Pisanorum adiutus classe Rogerium terra marique oppugnatum, amissis rebus omnibus, Italia in Siciliam pepulit. Cuius victoriae magnitudine motus Ioannes, Byzantinus Imperator, legatos ei gratulatum misit, conciliataque sibi Lotharii amicitia, Persarmenios spoliavit Castamone, triumphumque redux Byzantii egit splendidissimum, Mariae virginis commilitio victoriam imputans, quam rectius aeterno et uni Numini adscripsisset. Quare haud diuturna ei adversum Turcas felicitas obtigit. Digresso eo, Tanismanius, atque illo exstincto, Mahumetes, non solum amissa recepere, sed et Gangra, Ponti urbs potentissima, in Turcarum ditionem venit.

Lotharius sesquiannum fere in Italia moratus, maximis rebus gestis, et commissa Reginaldo Apulia, Henrico genero Thuscia, dum per Tridentinos saltus

in patriam reverti parat, sub vilissima casa obiit diem, imperii anno XIII, funeratus in monasterio Ducatus Bruswigii, quod ex ipso Regis nomine Lotharium appellatur.

Eius temporibus Gratianus Bononiensis Monachus, post Ivonem, collegit Canones Ecclesiasticos et decreta Pontificum; Hugo Rector monasterii sancti Victoris apud Parisios, eruditione sacra inclaruit; Vernerius libros legum Romanarum, multis neglectos saeculis, renovare conatus, favente institutis Lothario, nova doctoribus iuris, primum civilis, inde et Canonici, privilegia et immunitates praeparavit.

Ierosolymis, praeter Hospitalarios, quibus peregrinorum et aegrorum cura erat, et Templarios, itinera tuta praestantes, Teutonicus etiam ordo invaluit, Xenodochium suae gentis procurans. Initia exigua magnae opes secutae. Vicelinus Hameliensis ab Adelberone Archiepiscopo Hamburgensi, vel Bremensi, deductus Meldorfium, per Sclaviam et Nordalbingiam, ubi rara etiam tum pietas, Christianismum propagavit, fretus imprimis Henrici Sclavorum reguli, et Adolfi Schaumburgici favore et studio. Sed cum filii Henrici, Suentepolcus et Canutus, intestinis se bellis confecissent, Canutus Erico Dano genitus, Sclavorum principatu potitur. Illo autem necato, Vicelinus persuasit Lothario, ut exstructa Sigeberga arce, adversus Pribislaum Wagirensium et Polaborum ducem ethnicum, praesidium sibi compararet.

Anno Lotharii altero, Balduinus II, Hierosolymorum rex, Fulconem Andegavensem, Fulcone et Bertrada (postea pellice Ludovici Crassi) progenitum, suasu amicorum toto ex orbe delegit, cui maiorem filiam Meliscendam in spem successionis collocaret. Elisa, minor eius filia, Boemundo iuniori Antiocheno principi nupsit. Tentata inde non sine clade Damasco, et Boemundo genero a Turcis interempto cum invita filia, et impie ad Turcicum principem Sanguinum respectante, subdidisset sibi Antiochiam, tricesimo primo eius saeculi anno abiit vita, successit Fulco. Edessenus princeps Ioscelinus, aegro in corpore validos animos gerens, lectica deportari voluit in proelium, eaque constantia depulso ab obsidione Cressi Sultano Iconiensi, laetus reddidit Deo spiritum. Raimundus, Guilelmo Aquitaniae natus duce, inimico quondam Fulconis, secundas ab eo partes in regno, Antiochenum nempe principatum, et Constantiam Boemundi filiam obtinuit. Ita opes Asiaticae Latinorum virtuti, nobilitatique dotales erant; et Francorum nomen tam illustre, ut omnes Latinos Francorum nomine Barbara religio censeret.

Sic inveterascere in Oriente Latinum nomen et imperium, invidiae erat apud Graecos, suetos imperare Syriae. Ioannes Comnenus a contemptu vindicaturus Graecorum Remp. destinavit Antiochiam recuperare Byzantinis. Sanguinus Halapianus Satrapes, Christianorum simultates occasionem suam ratus, Fulconem saevo adoriri bello statuit. Tharso, Baca, Anabarza, captis a Comneno, foedus ictum, ut Raimundo Ciliciam redderet Augustus, Raimundus ipsius beneficiarium se profiteretur, praesidium Graecorum reciperet Antiochia. Itaque ab illo et Tripolitano adiutus Ioannes, Pizam ad Euphratem, aliasque urbes Syriae et Mesopotamiae extorquet Barbaris: Sed Antiochenis adversus praesidiarios tumultuantibus, deducere eos coactus, de amovendis e Syria Latinis agitavit consilia. Iamque in arto erant res Antiochensium, Edesseno Ioscelino obsides imperatos mittente, cum respondit patriarcha et cives, rata sibi publice non esse, quae iniussu procerum populive egisset Raimundus. Missis et ad Fulconem legatis, quibus sacra invisere loca poscebat Comnenus, et adversus Barbaros commilitium, renuntiatum est, non esse alendis exercitibus tantis regiones

istas. Sin cum decem milibus veniret, regio apparatu excipiendam Graecam maiestatem. Ita utrinque exclusus Ioannes, in Ciliciam se Tharsum recepit, ubi in aprum forte venabulum iaculatus, eversa impetu pharetra, venenatis telis referta, laevae infixit vulnus, eoque incuriosius curato, tumescentem manum abscindi noluit, negans unimano Caesare terras regi recte posse. Hoc casu magnanimo Imperatori mors attracta, anno dominationis XXV. Antequam exspiraret, Manueli, inter superstites filios natu minori, regnum legavit, negans Isaaci impotentem irae animum administrandae Reip. idoneum. Sub idem tempus obiit Ioannes a Stampis, quem a temporibus multi vocitant, ob vitam ad miraculum usque longaevam. Plus enim trecentis sexaginta annis eum vixisse faciunt; Sub Carolo Magno meruisse stipendia, Ludovico Crassi filio decessisse.

CONRADUS III. MANUEL COMNENUS.

ANtequam vita emigravit Ioannes Comnenus, iam aliquot annis Germanorum imperio potiebatur Conradus III, Henrici V sorore genitus, quem maxima pars principum, Confluentiae, ad id fastigium evexerant. Sed Henricus superbus, gener Lotharii, qui insignia ab socero accepisset, Augustae dignitati inhiabat. Ratisponam accitus Augustalia sane tradidit, sed titulo necessitudinis multa sibi reservando, quae Reip. erant, iram Conrado movit, unde bellum civile natum. Conradus acto Herbipoli conventu, proscripsit Henricum, ducatum Saxonicum Alberto Urso consobrino eius, Noricum Leopoldo Austriaco, fratri suo uterino, dedit. Ita Henricus, principum Germaniae potentissimus, derepente pauperrimus, notabili Dei iudicio, apparuit. Sed idem Saxonum nixus favore et auxilio, Albertum Saxonia depulit; reddita et Adolfo II Holsatia, qui eam novis e Belgio, Westphalia, Frisiaque colonis frequentavit, et secus Dravum amnem Lubecam condidit.

Leopoldus Ratispona subiugata, ad Lycum amnem protulit castra, verum affectus aliqua clade recessit in Austriam. Ei revertenti occursare moliens Henricus, fatis praevenitus, ac Lothariensi in monasterio soceri exuviis apponitur.

Nihilo segnius Saxones, parvuli eius filii amore, propagarunt bellum. Guelfo frater Superbi, Leoppoldum in fugam egit, nec impetrato ab Caesare Norico, vim maiorem attulit. Caesar obsedit Winsbergum, a quo eum depellere omnibus modis conatus Welfo, arci pugna vincitur, ira Caesaris omnis in obsessos vertit. Hi pacti tandem imbelli turbae salutem, et quantum illa exportare humeris posset. Tunc ipsi viri uxorum suarum elati humeris, misericordiam exciverunt egregio Imperator, eoque multo quam antea placabiliore usi, incolumitatem impetrarunt. Tantum etiam virtus in hoste agnita valuit. Ea in obsidione invisa Guelforum et Gibelinorum nomina orta, hostibus Caesaris se a duce suo Guelfos, et Caesarianos a Veiblinga, natali eius solo, Gibelinos denominantibus. Conradus et Ladislaum, a Moravo expulsum, Bohemiae restituit.

Non multo post rapto morte Leopoldo, cum frater successisset, vidua ei iuncta Superbi, quasi dotale attulit Noricum, maioris discordiae seminarium. Welfo enim nihil ob id sedatior, provinciam sibi armis asserebat, illectus et Rogerii Siculorum regis muneribus, qui ut ex arbitrio disponeret Italiam, suo periculo in alieno defungi cupiebat. Romani enim multos annos cum Tiburrinis, Tusculanis, Albanis, Praenestinis, et reliquis Latii populis gesto bello, Tusculi excidio illud finierant, eaque occasione submoto ab administratione Rei publ. Innocentio II. Senatum, quique ei praeessent, Patricium et iudices aliquot constituerant. Conradum memorando, quas iniurias maioribus ipsius intulissent Romani Praesules, ad firmandam sibi Remp.

hanc invitabant: Petrum Apostolum tributum solvisse, nec competere Episcopis dominatum terrenum, contendebant. Quibus in litigiis anathemate notati, vulgato Pontificum telo, sed obtuso saepius, non approbarunt lectos a solo Clero suo Pontifices, Caelestinum II. quinque mensium, et Lucium II Bononiensem: eaque causa Rogerio in Italiam reverso, amissa brevi recuperandi potestatem praebuit. Quae ut teneret, studii duxit Conradum Transalpino haud extricari bello, ne otium ei esset Italiam more maiorum ingrediendi. Iamque ad maiores turbas spectabant res Germanicae, cum subito audita Edessae expugnatio, aliorsum abstulit impetus, neque hostes Christiani nominis torsit. Eius expeditionis, quae et maxima fuit, et omnium in se populorum traxit animos, occasiones nobis paucis memorandae.

Fulco rex Ierosolymorum, dum recreationi indulget, et leporem forte oblatum apud Ptolemaidem, fervidius insequitur, excussus tam gravi ruina est, ut cerebro per aures naresque effluente, statim exspiraret, relicto filio tertium decimum agente annum, et Almerico sex annis minore.

Mater meliscendis tutelam gerebat regni, sexus quem neque hostes formidarent, neque subditi admirarentur. Simul in Syria progenies eorum procerum, qui imperium Turcarum prope everterant, non pietate modo religioneque animi, sed armis etiam virtuteque et consilio a parentibus degeneraverat. Ioscelinus suo more usus, Edessam raro inviserat, mercenariis eam tradiderat, ipse deliciis vacans stipendium tarde persolvebat. Cum Raimundo insuper Antiocheno principe haud obscuras exercebat inimicitias. Contra Sanguinus, Persarum et Assyriorum princeps, in omnes augendi imperii occasiones intentus, Edessam, (quae Rages olim) Mesopotamiae metropolin, obside, obsessam capit, et magna Christianorum edita strage tendit ulterius. Sed dum crapulabundus iacet in tentorio, confoditur a suis, filiusque Noradinus, genitore cautior, legisque Mahometicae studiosior, suscipit gubernacula. Is Edessam, furtim receptam a Ioscelino, trucidatis ingenti caede Christianis, subegit denuo. Orbis Christianus universus tristissimi rumoris impletus.

Regnabat eo tempore in Anglia Stephanus, et Davidem Scotorum regem Angliae infestum, variis proeliis sustinebat. Eo repulso, Mathildem quondam Augustam, Henrico rege, avunculo suo genitam, adversariam reperit constantiorem; cuius filius Henricus ab Ludovico VII, Dux Normanniae erat creatus. Mathildis transmisso mari, multa in ipsa Britannia proelia cum Stephano, et in his aliquot secunda fecit. Tandem collatis signis, captus Stephanus, eiusque filio Guilelmo bellum reparante, foedus ictum his legibus, ut Stephanus omni deinceps vita regnaret, defuncto succederet Henricus: Guilielmus certis in Anglia Normanniaque oppidis potiretur. Itaque ab Anglia tunc intestinis implicata bellis, praesidium Christianae rei nullum.

In Gallia Ludovicus VII, ducta Eleonora, Aquitani ducis filia, dotalem acceperat Aquitaniam. In Theobaldum Blesensium Comitem exarserat nimium, quod is dimissionem Petronellae (soror ea erat reginae) armis urgeret apud Rodolfum Veromanduum, obtendens Petronellam, repudiata iusta uxore, praeter leges Rodolfo ductam. Rex direpto Victoriaco, theobaldi oppido, in supplices Divorum saevierat, combustis eorum in aede principe MD.

Ob id facinus se lamentis afflictantem, aggreditur Bernhardus, delendo sceleri esse, expeditionem Syriacam suggerit, firmatus auctoritate Lucii et mox Eugenii Papae: res insuper ipsa Asiaticorum, et legatio missa auxilium flagitabat. Persuaso Franco itum ad Germanos, simul oratoribus Latinorum fidem

opemque Caesaris implorantibus. Nec mora, depositis ad tempus rixis signa moventur utrinque in Turcas Asiaticos, Caesarem equitum loricatorum LXXM, peditum ad CCM secuta. Pronuntiatur iter per Hungariam, ubi Geisa rex, profligato Boricho aemulo imperabat; attinguntur provinciae manuelis Comneni, Graeci Caesaris, foedere et affinitate iuncti Conrado, quod duae sorores, Berengarii Sulbacensis filiae, illis nupserant. Francus rex eadem perrexit via.

Conradus, subdola exceptus magnificentia a Manuele, Bosphoro Thracio transit in Asiam. Graeci a se omnia polliciti, auctores fuere, ne rei frumentariae prospiceretur. Hinc proditis Iconiensi Sultano consiliis, ferro, fame, errore viarum, atque omni miseria vexati Teutones; vix decimus quisque superfuit. Coactus Imperator laceras reliquias ex hostico deducere. Subsequebatur Francus, mendacio fidens seductorum, qui viam in Orientem, expugnato Iconio, apertam Germanis ferebant. Sed Fridericus, Conradi fratre genitus, rapidissimo adequitans cursu, fraudis Graecorum admonuit Ludovicum, et iungere cum Germanis castra induxit. Fertur enim, gypsum farinae permixtum a Graecis, quo cum pernicie necessario Latini ignari vescerentur. Sic perventum est Ephesum, ubi Conradus multarum egens rerum substitit, inde Byzantio novam Manuelis opem quaesiturus. Franci ad Maeandrum progressi amnem, haud exiguam cladem a Turcis pertulere.

Interim Rogerius Siculus, vindicaturus illatas nostris ab Graeca perifidia iniurias, classe Corcyram occupat, omnemque populatur oram Graecorum maritimam. Unde atrox inter illum et Manuelem orta concertatio. Conradus Graeca, Francus sua classe Syriam tandem tenuere. Ingressus Antiochiam Ludovicus, a Raimundo principe, Eleonorae coniugis et sociae itineris patruo, rogatus est, ut in Noradinum arma verterentur. Sed Balduini regis preces, et parum pudica inter luxurias Antiochenses Eleonora, fecerunt, ut Rex in Iudaeam festinaret. Conradus advectus Ptolemaidem, indeque deductus Ierosolyman assensit consilio, ut Damascus oppugnaretur. Eo XLVII eius saeculi anno omnibus copiis ventum est. Suburbanae munitiones urbis nobilissimae multo Latinis sanguine stetere. Expugnatis, illis, dum pro capta habent Damascum principes, deque eius imperio praemature litigant, conspicati duces veterani, inclinare ad Theodoricum Flandrum vota, satius duxere, non capi urbem, quam fructum militiae ab recentibus advenis praeripi.

Quocirca occulta fraude, transferri in alterum latus castra suadent, quo facilior pateat in urbem aditus, receptisque interim per Damascenos suburbanis, iras conciunt Caesari, qui deserta obsidione Byzantium, Byzantio domum rediit inglorius. Francus sequenti vere secutus, captivitatem pene subiit Graecorum, e qua Rogerianus eum Praetor explicuit. Manuelis enim classis, post multas clades, recuperata arce Corcyrana, mare Siculis infestum aegre tuebatur. Rogerius eo tempore inter alias praedas, repertos Chalcide serici confectores in Siciliam Apuliamque traduxit, et adversus Michaelem Palaeologum, Manuelis ducem, vario marte dimicavit. Alia sub haec Christianorum manus per mare Britannicum Ulyssiponem iverat, eamque urbem et vicinas oras extorserat Saracenis non sine dubio belli ictu, et plurimo sanguine. Ea urbs Alfonso, Lusitaniae duci nuper a Castellae rege creato tradita. Saxones et Dani in Sclavos profecti sunt, ad Christianam eos fidem pertracturi. Sed Teuto miles, pecuniis Sclavorum corruptus, deserto in proelio Danos gladiis obiectavit infidelium. Ipsi vero Dani, duobus tunc regibus, Iuti Canuto, Sialandi et Scani Svenoni parebant, privatisque gliscentibus iris, publica minus concorditer tractabantur. Itaque promissa de Sclavis pietas suo exitu caruit.

Conradus Imp. et Ludovicus novis domi turbis excepti. Ludovicus e Sicilia revectus in Galliam, ante omnia diremit matrimonium cum Eleonora, obtentu consanguinitatis usus, ne difficiliore adulterii probatione laboraret. Illa mox Henrico Andegavensi nupsit, materno iure Anglorum regi, et duci Normannorum; paterno, Comiti Andium, Turonum, Coenomannorum; uxorio, iam Comiti Pictonum et duci Aquitaniae. Quae delicatissime apud novum habita maritum, feralium bellorum facem inter Anglos Gallosque praetulit: Constantia, Adelfonsi Gallaecorum regis filia, toro Franci sociata. Romanis Episcopis, per hosce annos, vix vitam in urbe, aut mortem pacatam civitas sua concessit. Indignatus enim populus, Tiburtinis favere antistites, ad priscum morem reformavit Remp. Pontifices sacra curare, et e decimis atque oblationibus alere semet iussit. nec segnius reliquae Italiae civitates intestinis inter se bellis concertabant. Eugenius tamen III, Bernhardi quondam discipulus, cui illos egregios de consideratione libros dicavit, Tiburtinorum auxilio coercuit populum Romanum, pacemque, sed infidam, eo tenore dedit, ut abdicato Patriciatu, Senatores de sua auctoritate urbem gubernarent. Idem Viterbii Armeniorum legatos, de caeremoniis quibusdam consulentes, Romano ritu imbuit, edoctus ab iis, Ioannem extremi Orientis regem (quem Presbyterum aliqui nominant) potentissimum, Ecbatana nuper expugnasse, et cruentissima acie Medorum ac Persarum reges eo prostravisse nomine, ut iter sibi Ierosolymann versus patefaceret: qui tamen conatus irritus exstiterit. Legationi interfuit Otho Frisingensis Episcopus, Conradi Imp. frater uterinus, historiographus, quem vitae iam tum taedebat, foeculentam ausus dicere tumultuosissimi Imperatoris improbitatem. Coaetanei fuere Petrus Cluniacensis: Dodechinus presbyter, Guilelmus Malmesburiensis, Richardus de S. Victore, petrus Lombardus, quem magistrum vocant sententiarum, Petrus Comestor historiae auctor Scholasticae, Malachias Hibernorum Episcopus, atque eius generis alii, pro sui saeculi genio sapientes.

Ceterum Conradi ad Germanos reditum praeverterat Guelfo, infirmitatis causa in Siciliam delatus, ad veterem belli tubam Rogerium. A quo iterum incitatus, civilia per Germaniam dissidia coepit renovare: Sed Friderici, qui Conrado successit, prudentia repositus in gratiam patrui, conquievit tandem. Conradus, dum Italiam pacare cogitat, Bambergae moritur, imperii anno XV, non sine suspicione veneni Italici, per Rogerii medicos dati.

Eo tempore, Petrus Abelardus et Gisilbertus Pictaviensis Episcopus, sinistre de Trinitate visi ab Eugenio Pontifice damnati sunt.

Alius stolide dictus Eum, cum stolidius sibi divinum honorem arrogaret, in carcere exstinctus est.

FRIDERICUS I, AHENOBARBUS [(transcriber); sic: AENOBARBUS] , Vulgo BARBAROSSA, Imperator Romanus. MANUEL COMNENUS, ALEXIUS II, COMNENUS PORPHYROGENNETUS, ANDRONICUS COMNENUS, ISAACIUS ANGELUS, Graecorum Augusti.

COnrado Caesari suffectus est, tam ipsius commendatione, quam principum suffragio Fridericus, a capillo et barba dictus Barbarossa, fratre genitus Conradi Friderico, et Henrici superbi Noricorum ducis filia; in quo duce Teutonum nobilissimae conspirarunt familiae, cum pater esset e stirpe Gueiblinga Henricorum Caesarum, mater de sanguine Guelforum Altorfensium. Simul consecratus est Aquisgrani, Traiectinis

datum ab Conrado Imp. Episcopum Hermannum confirmavit. Reos maiestatis iudicaverat Traiectinos Conradus, quod a summi Principis sententia ad Papam provocassent; Fridericus pecuniis eos multavit.

Actis deinde Mersburgi Comitiis, Canutum Magni, regis quondam Danorum, filium, et Svenonem nuper defuncto Erico procreatum, de regno controvertentes, ita reconciliare tentavit, ut Imperatoris Sveno, Svenonis vero Canutus beneficio potiretur Dania; Valdemarus, nefarie quondam a Magno interempti Canuti filius, vadimonio se obstringeret utrisque. Sed reversus in regnum Sveno, deque aemulo comitem nactus, remissis e vestigio litteris, in eas se conditiones fallaciter adductum affirmavit, in quas Danicorum adhuc regum nemo concesserit. Novas inde cum Canuto pactiones iniit, motisque in Svenonem Suecum armis, ob filii eius iniurias: Finnos et Verendiam subegit. At hiemis rigore subactus ipse, ut retro ferret pedem, domi turbata omnia factionibus reperit; atque a Sclavis insuper vexatus, ad Henrici Saxonis speciosam magis, quam utilem confugit opem.

Erat ille Henrico superbo natus, fratre Guelfonis, ac post multam Friderici diligentiam, avitum Baioariae ducatum receperat. Henricus Caesaris patruus, ex Marchione Austriae Dux creatus, in compensationem damni, exemptus fuerat Baioariae dominio, cuius principem antea ut superiorem reverebatur. Guelfoni avunculo suo, attribuit, Caesar Thusciam, Spoletum, Sardiniam, et Mathildis principatum. Conradum fratrem Palatinum Rheni fecit, Guichmannum Antistitem Magdeburgicum, obnitentibus frustra Eugenio, ac post eum Anastasio Pontificibus. Pacata sic quomodocumque Germania, firmataque auctoritate, tertio imperii anno expeditionem suscepit Italicam, ab exulibus Appulis, Laudensibus item et Ticinensibus, quos Mediolanensis infestabat civitas, multis precibus exoratus. Cum de more in campis Roncaliensibus ad Padum fl. aliquandiu stativa habuisset, ut ibi civitatum causas cognosceret, progressus, aliquot Mediolanensium munitiones destruxit: Evertit Terdonam, pertinacius rebellantem, ac Ticini sueto in palatio Corona Longobardica redimitus, iter Romam flexit. Viterbii exceptus est ab Adriano IV, qui nuper e sedis Romanae legato, cum Nidrosiensem in Norvegia Archiepiscopen instituisset, ac Lundano Danorum Antistiti primatum concessisset in Suecos, cathedram illam adeptus, invito populo, fuerat. Romani ab Arnoldo Brixiensi, Doctore suo persuasi, velut Petri Abelardi discipulo, non convenire clericis aut Monachis civilem dominatum, sed humilem sacrae rei curam, Christi fretam robore; minime erant dicto audientes Pontifici, Fridericum per legatos, vetera Romae iura iactantes, ut priscam eis redderet libertatem, insolentius alloquebantur. Ille a Carolo et Othone referens subactam vi Italiam, Desiderium et Berengarium, Romanorum tyrannos, in Germaniam abductos, nec accipere victorem conditiones, sed dare victis oportere, recipi in urbem sine tergiversatione postulavit. Mox praemissis mille armatis, urbem Leoninam cum Basilica S. Petri occupantibus, praecedentem subsequitur Adrianum, stipatusque exercitu, diadema Augustum sumit. Frementibus ob id Romanis, et castra pariter eius ac templum invadentibus, occursum est fortiter. Caesi hostium aut Tyberi amne mersi pene mille, uno tantum e Caesarianis necato. Repulsi in urbem, cum commeatum Friderico negarent, insuperque eum urgeret Sirius, Nari fl. admovit Caesar castra. Huc annonam iussi expedire Spoletani, non paruerunt, Guidonem ab Caesare ad Guilelmum Apuliae regem legatum, coniecerunt in vincula, nulloque contumaciae genere omisso, repentinum sibi attraxerunt exitium.

Expugnata urbs, et in favillas redacta est, anno saeculi duodecimi LV. Accepta in fidem Apulia, et Veronensium insidiatorum quingentis patibulo affixis, in Germaniam revertit Imperator. Hermannum Comitem Palatinum, ob violatam se absente pacem, canes gestare per milliare Germanicum (probrosi id supplicii instar erat) coegit. Duos Henricos, Saxonem et Austriacum, sine sanguine reduxit ad concordiam.

Sed eius praesentia ut Germanis pacem redditi, sic Italis absentia subtraxit, Guilelmus Siculus, Rogerio patre importunior, Apuliam et Campaniam, ipsasque Romani Antistitis ditiones bello vexabat. In eum profectus Papa, magna regni parte exutum compellit pacem poscere, et Manuelis Graecorum Augusti succinctus auxiliis, omnia Italia nititur eicere. At mox versa belli fortuna, captus a Guilelmo, utriusque regni, Siculi et Apuliensis, titulus redemit sibi libertatem: nec a suis receptus, voluntarii semet exilii damnavit, quoad captus a Caesarianis Arnoldus, qui Pontificem subesse urbano debere magistratui contendebat, a praefecto urbis exustus est.

Fridericus interea, repudiata dudum, ob sanguinis propinquitatem, fidemque dubiam, Adela Hochurgica, Beatricem Burgundam, Reinoldi filiam duxit, quae ei ex morte parentis dotalem attulit Burgundiam, Bertoldo duci Zaringio, Lausannae tantum et Genevae finibus, quaeque Iuram interiacent montem, de veteri Burgundionum regno reservatis.

Italicam expeditionem, quam nova Ligurum rebellio exigebat, inhibuit aliquantisper Boleslai Poloni vis, qui pulsum regno Lobislaum, consobrinae Caesaris maritum, suumque fratrem, recipere, nisi armis adactus, detrectabat. Transgressus Oderam fl. Caesar, effusa Poloniae vastatione leges pacis accipere Boleslaum compulit, sed oblata necessitate Polonis, ilico rescissas.

Maior inde cum Ariano Papalis exorta, beneficium suum asserente esse imperium, Friderico contra se id a Deo accepisse, circummissis litteris, praedicante. Imperator deleri picturam, Lotharii repraesentantem acta imperavit, quam Lateranensi in palatio fixam a Pontifice compererat, additis versiculis.

Rex venit ante fores, iurans prius urbis honores,

Post homo fit Papae, sumit quo dante Coronam.

Igitur Viennensi, Lugdunensi, Valentiano, Avinionensi, aliisque regni Burgundici Episcopis, Arelate sacramento sibi obstrictis, ac deinde Ratisponensibus in Comitiis Ladislao Bohemo, ob fidelem in Polonia fortemque operam, ex duce in regiam evecto celsitudinem, praemisit in Italiam Othonem Witelspachium Palatinum, et Reinoldum a Dasselis Cancellarium, qui occupata angustiis in Veronensibus Rivola arce, plerasque dubiae fidei civitates in verba adegerunt Caesaris, Legatos Graecorum, res novas molientes, minacibus dictis protelarunt. quibus [Orig: queis] territus Papa, quod beneficium dixerat, bonum factum interpretatus est callide, eaque importuni vocabuli emollitione, fremitum Caesaris et Germanorum principum mitigavit, cum omnes permitterent, bonum factum dici, quod Papa Caesarem corona exornasset.

Sub haec inveteratum inter Mediolanenses et Cremonenses odium, apertum in bellum erupit. Mediolanenses, olim Lotharii iudicio Cremonam, ut proscriptam, bello vexare assueti, a nullo iniuriarum genere temperabant. Prohibiti severitate Friderici Augusti, et ad causam citati dicendam, adiunctis sibi Brixianis et Placentinis, imperata facere renuebant, instauratisque quas Caesar diruerat munitionibus, Novariam Papiamque rapinis exhauriebant. Itaque Fridericus ad centum milia armatorum in Italiam duxit, urbem circumvallatam, ferro ac fame ad deditionem adegit. Imperatum, ut Cumas et Laudam sinerent

instaurari, palatium Caesari in urbe struerent, in verba eius iurarent, consules de sententia eius legerent, monetam, telonea, portus, imperio resignarent, novem milia marcarum argenti multae loco dependerent. His legibus advoluti pedibus Friderici, in gratiam recipiuntur.

Mediolanensium exemplo territae, aut castigatae sociae civitates, atque in his Verona et Ferraria, in ius ditionemque Imperatoris concesserunt. Latis deinde italiae legibus, de principum et Iurisconsultorum arbitrio, ordinatisque Rebus publicis, Albam hibernaturus processit, vicini incolis soli commeatum advehentibus, quae res Adriani iterum alienavit animum, accensum et illo nomine, quod tenacior priscae maiestatis Fridericus, ab Episcopis terrenas tenentibus possessiones, homagium sibi praestari postularet, et Cardinalibus a latere Papae legatis civitates clauderet. Regessit Fridericus, quaecumque regalia teneat Ecclesia, largitione principum tenere, ac proinde iure sacramentum eis Episcopos dicere. Cardinalibus non patere urbes, quia praedatores veniant, non praedicatores: si mutent mores, stipendiis et commeatu non fraudandos.

Ita flagrante utrinque odio, Mediolanenses ab Adriano animati, resumunt spiritus, legatos Caesaris lapidibus incessunt, percussores ei et veneficos parant. Quare revocatis in Italiam, quos antea habuerat, belli sociis, imprimis Henrico Saxoniae et Baiorariae duce, Crema oppidum Mediolanesibus foederatum diruitur, Mediolanum denuo omnibus copiis oppugnatur. Meditabatur interim diras in Fridericum Adrianus, easque expuisset, nisi musca gutturi eius inhaerens superbam exclusisset animam. Adstrinxerat autem iureiurando XIV Cardinales, ne quem se mortuo Pontificem crearent, nisi qui adversum Caesarem Guilelmi Siculi et Mediolanensium tueretur partes. Eiusdem coniurationis labe Mediolanum infecerat. Unde accidit, ut plures Cardinales suae factionis socium eligerent Rolandum, meliores autem, nec innodati conspirationis vinculis, Octavianum, qui et prior consecratus, atque a Clero populoque receptus, Victor appellatus est. Duodecimo post die, apud Cisternam Neronis, Rolandus ab altera parte pronuntiatur Papa, et Alexandri III nomen sumit. Tollendo schismati, Imper. vestigiis insistens, ut aiebat, Constantini, Theodosii, Iustiniani, Caroli M. penes quos ea potestas fuisset, concilium indicit Ecclesiae praesulum, qui Papiae congregati, Rolandum defugientem iudicium, nec se a quoquam iudicari posse, insolenter iactantem damnant. Octavianum, qui in Synodi se potestate futurum profiteretur, rite electum pronuntiant. Subscribunt Imperator, et reges Angliae, Daniae, Hungariae, Bohemiae. Mediolanenses religione se sacramenti attineri aiunt, ne pacem in vito Pontifice amplectantur, ac proinde, dimissa licet maxima Caesarianorum parte militum, nova cinguntur obsidione. Imperator haud sine vitae periculo, victoriam tandem adeptus, urbem secundo in suam redegit potestatem. Cives absque conditione supplices facti, et in crucis formam advoluti eius pedibus, gratiam veniamque scelerum petierunt. Vita donati quidem; at urbe bonisque omnibus multati sunt. Qui postmodum miserabili per Italiam cultu vagantes, necessitatem in religionem versam, Humiliatorum ordinem pepererunt. Mediolanum solo aequatum, Placentiae, Brixiae, aliorumque illis foederatorum oppidorum propugnacula deiecta sunt.

Dum illa occiduis in partibus fiunt, Oriens quoque haud leves sensit rerum publicarum mutationes. Nam reversis ad sua Conrado Caesare, et rege Ludovico, audacia creverat Turcis, reputantibus indemnem sibi exstitisse maximorum orbis regum praesentiam, quorum antea etiam nomen expavissent. Itaque

abhinc ultro incessere Christianos Damascenus et Iconiensis Sultani: Noradinus excursiones principatum in Antiochenum facere, Raimundum fortius quam prudentius, prosilientem ad certamina, occidere, vacuasque duce terras pro arbitrio agere ferre. Mox et Edessanus Comes. Ioscelinus, ubi forte alvi causa levandi secesserat, capi et in carcerem compingi, uterque principatus ad viduas devolvi. Iisdem diebus et regnum ipsum Ierosolymae Melisendi matri extorserat Balduinus III, qui reputans imparem se tuendis terris, XV dierum itinere dissitis ab Ierosolyma, postulanti Edessanum Comitatum Emanueli Graecorum Augusto cessit, deducto ex urbibus Latinorum praesidio. Sed effeminati Graeci, vix annum vertentem defensis oppidis, Noradino succubuere: tres cathedrae principes orbis Eoi, Edessena, Hierapolitana, Coricensis, a Turcis subactae. Iacturam hanc resarsit defensio Hierosolymae quam qui venerant expugnatum Barbari, ingenti caede repulsi sunt. Hinc et Ascalon munitissima urbs, pervicaci obsidione victa Ioppensi Comiti accessit, repertaque ibi annona famem sublevavit Palaestinae, quam annus 1154 advexerat vehementissimam.

Emanuel Imperator cum Armeniis decertabat, qui Ciliciae occupaverant pleraque. Reinoldus Castilionaeus, qui ducta Raimundi vidua, Antiochenum acceperat principatum, latrones ex angustiis Cilicum expulit. Sed fraudatus mercede, ab Augusto Graecorum promissa, Cyprum sibi sumpsit depopulandam, dum Balduinus de Paneade cum Noradino ambiguis proeliis disceptaret. Hospitalarii et Templarii, praedis ditati et oblationibus, iam nec decimas Patriarchis amplius praestare volebant, Romanaeque curiae auro emercati gratiam facile pervincebant, ne quid Patriarchae Ierosolymitano ab ea subsidii exsisteret. Exorta esset et exitialis Reinoldo a Graecis pugna, ob devastatam Cyprum, nisi ille humillima deprecatione, Manuelis iam in Syria versantis, iram mitigasset, ac Balduinus Rex, nuper Theodorae (Manuelis ea neptis erat) matrimonio devinctus Byzantinis, et Reinoldum et Armenios reconciliasset Caesari. Caesar vicissim Balduino, qui fracto per venationem brachio Antiochiae decumbebat, Chirurgi exhibuit ministeria, suaque manu applicatis quottidie medicamentis, Augustam maiestatem dilectionis obsequio vicit.

Diversa Pontifices indole, et illis onerosi, quorum amorem experiebantur, in Orientem quoque dissidiorum suorum semina dispersere. Balduinus rex negabat legato opus esse Papa, qui Ecclesias impensis gravaret, extorsionibus attenuaret. Archiepiscopus Tyrius Alexandrum, alii Victorem probabant Pontificem. Praevaluit inutile consilium, et mox gravis repertus legatus Alexandri, quibus [Orig: queis] initio benignus apparuerat.

Balduinus III, missa Manueli Augusto Principis Antiochiae filia pro uxore (nam Reinoldus eius vitricus in vinculis agebat Turcicis) Berythi obiit, tabefactus pharmaco, quod ei alienus a Christianismo Medicus praebuerat, anno eius saeculi secundo et sexagesimo. Successit frater Amalricus.

Hunc negatum ab Aegyptiis tributum perpulit armis ius suum persequi. Sultanus Aegypti Dargan, placato sibi Amalrico rege, gravem mox expertus hostem Savarum, Noradini succinctum copiis, de Christianis conquirit auxilium. Sed Dargane interfecto a suis, Savarus Syraconi (fiduciarius is erat Noradini) armis restitutus, cum Syraconum pro amico aemulum comperisset, Amalricum donis illexit, ut eius ope Syraconus pelleretur. Fecit id quidem Amalricus, sed dum longius ipse abest a suis, Antiochenus principatus invaditur a Noradino, capiuntur proelio victi Bohemundus princeps, Raimundus Tripolitanus, Colomanus Ciliciae procurator, illuditur Christianis. Capitur et Caesarea Philippi, alio nomine Paneas, capitur a Syracono

spelunca Tyria. Dum liberat auro captivos Amalricus, Syraconus a Calypha Babylonio impetrat exercitum, quo successorum Halys in Aegypto dominationem subvertat. Per Saladinum, fratre suo genitum, occupat Alexandriam, et toti inhiat Aegypto. Verum Amalricus, maioribus inescatus Elhadechi Calyphae tributis, auxilio ei venit, pellit Aegypto Turcas, regrediturque divitiis onustus Ascalonem, anno Domini MCLXVII.

Ut Amalricus Aegyptiacis, ita Fridericus Pontificiis semet implicuit dissidiis. Alexander III, cum videret ditionem Romanam, dempta Anagnia, a Caesarianis teneri, conscenso navigio, ad id Guilelmi Siculi iussu comparato, in Franciam contendit, conventuque in Claromonte habito, anathema in Imp. et octavianum statim enuntiat; Veronenses, Vicentini, Patavini, Veneti, auxilia Friderico denegant. Fridericus ira incensus, Veronam ducit, oppugnandae urbis causa. Cum eo pervenisse aliarum civitatum auxilia intellexisset, tollendi schismatis ergo, novam apud Divonem Synodum indicit. Sed recusante eius iudicium Papa, redit in Germaniam. Victor Lucae moritur, eique Guido Cremensis surrogatur, Paschalis nomine insignitus. Tum vero Romani, creatis consulibus Alexandro amicis, eum revocant, Lombardicae civitates resumunt arma, praesidia Friderici ex arcibus deiciunt. Imperator quarto regressus in Italiam, ac praeter spem nulli noxius, Padum traicit. Anconam aliquandiu obsessam capit. Per Christianum praesulem Moguntinum et alios, XV milia Romanorum, pro salute Alexandri apud Tusculum [Orig: Thusculum] depugnantium, occidit, pulsoque Alexandro, Paschalem Lateranensi in palatio collocat, Romanos sua in verba adigit.

Verum oborta peste, cum Reginoldus Coloniensis, Eberhardus Ratisponensis, Godefridus Spirensis Episcopi, adhaec Fridericus Conradi Caesaris filius, Berengerus Sultzbacensis, Welfo iunior interissent; Graecorum quoque Augustus Alexandro Graecam offerret opem et conspirationem, si sibi Latinum diadema redderetur: Veritus graviora mala Fridericus, evitatis Cisalpinorum insidiis, rediit in Germaniam.

Illis temporibus Waldemarus, postquam Svenonem Canuti interfectorem, suique avidum sanguinis, per Iutos interemisset, potitus Daniae, assiduas in Sclavos, piratica infestantes Danorum insulas, expeditiones fecit. Foederatus tandem Henrico Leoni, et Alberto Urso Marchioni, Niclotum Sclavorum ducem in eas redegit angustias, ut Mechlenburgum, Suerinum, aliaque oppida ipse destrueret, sola ad Varnum Verla sibi incolumi reservata. Henricus et Albertus, accitis e Flandria, Hollandia, Frisia colonis, vastatam frequentarunt Sclaviam, praesertim ripas Albis fl. Ab iis excultae regiones, urbesque instauratae, Sclavorum nationes diminutae, Ecclesiae passim erectae, conditum et Rostochium a Primislao, filio Nicloti. Alter Nicloti filius, Christianismo tinctus, apud Danos exulabat, compertoque occisum patrem, nulla tristitia victus, impietatis eum dedisse poenas fatebatur. Ita Waldemarus Rugos vicit, Ericus Suecorum Rex Finlandos, Bremensium, et nuper ab Henrico Leone aucti Lubecensium mercatores, Livones armis ad Christianismum pertraxere. Episcopatus Altenburgicus, petente Geroldo praesule, Lubecam translatus est. Dantiscum a Danis in Vistulae ostio conditum. Imperator sub haec fratruelis sui ditionem universam, simul Guelfonis terras, quod henricus Leo aurum, seniori Guelfoni postulatum haud praestaret, sibi vendicavit.

Interim in Italia rebelles, nacti adiutores Alexandrum et Caesarem Byzantinum, Latini cupidum imperii, instaurant Mediolanum; apud Tarum amnem, condunt oppidum, de nomine Pontificis Alexandriam nuncupatum, inque

id XV hominum milia mittunt. Alexander vero Anagniae sedens, Francis Anglisque imperitabat. Angliam pro eo turbaverat Thomas Cantuariensis, iura regni in Episcopatibus, in quae semel iuraverat, enervando. Qui ad tempus exul, ut ope Pontificis recepit sedem, quod anathemate non solveret adversarios, interemptus est a regiis, nec multo post Sanctorum annumeratus pontificialium gregi. Henricus iunior Collega factus patris, coniuncto cum ipso iureiurando, provocationes ad summum Pontificem sancivit per Angliam. Pater ducentos milites in Palaestina se aliturum suo sumptu recepit. Ita Alexandri gratia Anglis recuperata, anno MCLXXII. Sed Henricum seniorem, duritia in filium, cui Ludovici Francorum regis filia nupserat, multis postmodum molestiis implicuit, regnumque Anglicanum Scoti regis incursionibus, et procerum ipsorum intestinis populationibus reddidit obnoxium. Verumtamen Deo, impietatem flii in patrem, licet duriusculum, adversante, tum ipsius, tum Ludovici eius soceri copiae, Anglis succubuere. Guilelmus Scotorum rex captus, Philippi Flandri expedition irrita fuit, pertaesique sumptuum adiutores filii, pacem cum genitore inierunt. Scotus captivitate solutus regnum tamquam de beneficio Henrici recepit. Henricus ipse iunior anno post sexto obiit, saeculi istius secundo et octogesimo.

Graecorum rei labem imposuit Andronicus, Manuelis agnatus, homo in flagitiis versatissimus. Hic toties carcere elapsus, quoties in illum missus, recuperata tandem Imperatoris gratia, cum Toruse Armenio bellum gessit infeliciter, duasque nobilissimas feminas, Philippam principis Antiocheni filiam, et Theodoram, Balduini III viduam, in stupri consuetudinem pellexit. Manuel interim Hungaros ad suscipiendum regno Stephanum, affinem suum, infelicibus armis urgebat. Postquam cos tandem acerrimo proelio prostravisset, Serviisque dedisset principem, inescatus celeberrima Aegypti opulentia, coniunxit cum Amalrico copias, praefectoque classi Contostephano, bellum ambitiosum et avarum movit. Captum est Pelusium, obsidione cincta Damiata, quae Memphis quondam, coactusque in angustias Calipha Aegyptus. Sed dum fraude Sultani pecuniam offerentis, et segnitie Amalrici trahitur bellum, accitus ex Assyria Syraconus erigit partes Aegyptias, infectaque re disceditur. Plerique Graecorum, dum redeunt domum naufragiis interiere. Syraconus temporum opportuna speculatus, immisit Sultano et filiis eius percussores, habitoque honore Calyphae, summo Aegyptiorum Imperatori, Aegypti universae procurationem adipiscitur. Ita avaritia vitiorum radix, amicam antea Christianus Aegyptum, inimicissimam eis reddidit, quae altero anno Saladino cessit, Syraconi fratre nato, nostris infensissimo. Hic cum veluti Calypham pro more adoraturus, intrasset regiam, eum clava deiectum soloque affixum interemit, ac supremam eiusce terrae potestatem ad Turcas transtulit.

In eum novam moliti expeditionem Manuel et Amalricus, frustra desudant, incensaque partim classe, partim deinde fluctibus absorpta, innumeram vim hominum disperdunt. Saladinus adiecit animum ad regni Ierosolymitani eversionem, praevio, ut solet fieri, terrae motu, quo Antiochia, Laodicea, Alapia, Caesarea, Emissa, Tripolis, aliaeque urbes nobilissimae pene conciderunt. Ceterum parum ad rei summam profecit, dum in vivis fuit Amalricus, annuis irruptionibus vastavit, quaecumque insederat loca; Christiani fortiter ei subinde occurrerunt.

Sub haec in fata concessit Amalricus, duobus insuper magnae rei conatibus frustratus, Assisinorum ad Christianismum allectatione, et restitutione Paneados.

Assisini (Arnoldus vocat Heissesim)

populus erant in Antarado Phoeniciae, castella incolentes decem, homines ad LX milia, qui Mahumeticae legis observantissimi, hoc imprimis studio sibi ducebant, ut quisquis eorum iussus a Magistro esset, Christianum quemcumque Mahumetismo perniciosum, clam sumpta sica, quavis data occasione interficeret. Illorum Magister, expensis nostratium divinis monumentis, inclinaverat ad Christiana sacra animum, si Templarii duo aureorum milia, quotannis in tributum pendi solita, relaxarent. Id auri cum Amalricus de aerario suo solvere promisisset, legatum Assisinorum Templarii in itinere occiderunt, auctore facinoris occulto. Ita pium consilium foedo facinore disturbatum. Similiter Paneadem Noradini vidua, qua pretio, qua armis sibi servavit. Amalrici solio impositus est filius, Balduinus tredecennis, institutus a Guilelmo Tyrio, Ierosolymitanae historiae scriptore, anno duodecimi saeculi LXXIII.

Interim Pontificias molitiones disturbaturus Imperator Fridericus, quintam expeditionem in Italiam parabat. Sed Moguntinos prius, qui Arnoldum Episcopum suum, arma in proprias oves agitantem, occiderant, datumque ei successorem Christianum eiecerant, muro et munitionibus nudavit: Conradus autem Moguntinus praepositus, Alexandri se applicuit partibus, hostisque Friderici capitalis factus. Quamobrem Caesar, anno LXXI eius saeculi, destinavit in Italiam Christianum, a Moguntinis reprobatum, qui Anconam, civitatem maritimam, expulsis Graecis, Imperatori restituit, totoque quinquennio cum multa fortiter fecisset, adunatis anno tertio Caesarianis copiis, Alexandriam obsidione cingebat. Ea urbs grandibus munita fossis, opinione diutius, exercuit Friderici militem, nec parva clade affecit. Nihilominus validissimas Lombardicarum civitatum copias, priusquam iungerentur Alexandrinis, adeo perterruit sua Caesar fortitudine, ut veniam eius mallent, quam pugnam experiri. Cum prostratos et supplices recepisset in gratiam, indutiasque Alexandrinis dedisset, maiorem exercitus partem exautoravit. Mox nova Lombardorum defectione agitatus, suos revocare e Germania, eandemque aleam multo imparatior subire cogitur. Praecipua tunc erat Henrici Leonis apud Teutones potentia, quod teneret Baioariam et Saxoniam, omnemque Sclavorum terram victricibus armis subiugasset. Quamquam enim Pribislaus, dolens, ereptum sibi Obotritorum dominium, et Guncelino attributum Suerinensium Comiti, bellum renovarat, dirutoque Mechlenburgo, et attractis in partes suas Casimiro et Bugislao, Pomeranorum ducibus, occisis quoque ad Demminum Adolfo Holsato, et Reinoldo Dithmarso Comitibus, formidolosus apparebat, tamen Henricus, sociatus Waldemaro Danorum regi, potenter eos devicerat, ac Stolpam usque progressus, Pribislaum omni paterna ditione exuerat. Adeptus etiam erat comitatum Stadensem et Dithmarsicum, nec pauca per universam Saxoniam territoria, quorum possessioni alii principes inhiabant; cumque ob id bello simul a plerisque Germanorum Magnatibus peteretur, fortissime se defenderat. Inde Mathilde Henrici II. Anglorum regis filia ducta, Voldemarum regem, Rugia potitum, novo sibi devinxerat foedere, Adolfo III addixerat Holsatiam, sub tutela Henrici eius avunculi, Pribislaum in gratiam receperat, pacataque universa ditione sua, Ierosolymam adierat. Revertentem magnifice exceperat Sultanus Iconiensis, quem admonitum ab Henrico Christianismi, dixisse ferunt, haud incredibile sibi videri, Deum de virgine nasci, qui hominem de limo finxerit: sed eum non uno ab omnibus velle honorari cultu. Itaque Mahometi se probare sententiam, nec aegre ferre, si Christiani suum Christum sequantur. Henricus omisso eo, iam redux in patriam, sollicitabatur a Caesare, ut quia

Germanorum potentissimus esset, honoremque eius Fridericus amplificasset, memor beneficiorum labantem erigeret Rem publicam. Ille corruptus a factione Pontificia, praetexuit senium, et labores hactenus exsantlatos, nimiumque demisse supplicantem sibi, Caesarem reiecit, ea tantum lege exorabilis, si Goslariam praemii loco obtineret.

Quod postulatum cum iniquius videretur Friderico, augere cupienti imperium, haudquaquam diminuere, accusavit eum postea laesae maiestatis. Tunc vero dissimulata ira, qua potuit, virtute adortus Ligures, Brixianorum insidiis vincitur. Corruit suffosso equo, rapitur eius aquila, ab uxore pro mortuo lugetur. Sed quinto post die, Ticini prius Imperatorio habitu conspectus est, quam vivere crederetur. Ibi plerique Antistites aperte testati, defecturos se a Friderico, nisi Pontifici reconciliaretur, rem ad legationes de pace deduxerunt. Narrant Antonius Sabellicus, Ioannes Nauclerus, Iac. Philippus Bergomas, venisse venetias Pontificem, in dissimulationem sui compositum, quod parum fideret Italis.

Proditum ibi, postulatumque ad deditionem a Caesare, apud Venetos tanto in honore fuisse, ut bello eum navali defenderint, quo filius sit captus Imperatoris. Filium sub fide ad patrem missum effecisse, ut pax componeretur de sententia Pontificis, redditaque ditione Ecclesiastica, perferret Fridericus, quicquid pro perpetrata culpa Alexander iniungeret. Hac lege ingressum urbem, et ad ianuas aedis D. Marci prostratum, ut absolveretur, premente collum eius Alexandro, audivisse illud Psalmographi: Super Aspidem et Basiliscum ambulabis, et conculcabis Leonem et Draconem. Cum responderet Pontifici, Non tibi sed Petro, cuius es successor, pareo: regessisse illum solita insolentia; Et mihi et Petro. Acta haec anno post millesimum centesimumque septimo et septuagesimo: Veneti multis a Papa privilegiis ornati. Alexander post XVIII annorum turbas redditus urbi Romanae, concilium egit magnum stabiliendo Papatui, ius allegendi mortuos in Divorum gregem, sibi soli et successoribus asseruit. Waldenses multa Pontificiae docentes sedi contraria, bello domandos statuit. Petrum Lombardum inique damnavit haereseos, parum intelligens eorum, quae ille de Trinitate alicubi disseruisset. Legem quoque tulit, ne quis Pontifex haberetur, nisi quem plures Cardinalium elegissent, Romanorum magistratus Pontifici sacramentum dicerent. Ita decessit, anno eius saeculi LXXXI, quo et Manuel Graecorum Imperator, eiusque aemulus Iconiensium Dynasta Solymanus. Manueli et cum Venetis navale bellum fuerat, quod eorum mercatores, opum fastu contumaciores, comprehendi, bonisque multari praeceperat. Illi enim cum praesentissent periculum, instructa classe, insulas vastarunt imperii, adiutique a Guilelmo Siculo, pro bonis publicatis quindecim auri centenarios Augusto extorserunt. Secuta in Sultanum Persicum expeditio, ex Dorylaei oppidi instauratione nata, per quam violata foedera Iconiensis querebatur. Conspicatus autem Manuelem maximis copiis Iconium tendere, praeoccupat angustias, et pacem petit. Qua spreta a Manuele, incantius procendentem obruit ex insidiis, et gravi afficit clade, ut perparum Imperator ipse a certissima morte abesset. Stipulatus ergo destructionem Dorylaei et Siblaei Sultanus, ut reliquias exercitus Graeci dimitteret incolumes, intellexit Manuelem parvi facere vi expressam pacem. Itaque Tralles et Phrygiae Antiochiam deditione cepit. Sed ad Maeandrum per duces Graecorum victis Turcis, variis deinceps proeliis est certatum, donec moris utriusque principis finem turbis attulit. Manuel fatis vicinus, monasticum sumpsit habitum, astrologorum, quibus attenderat, vanitatem sera paenitentia piaturus. Illi enim XIV vitae annos ei adhuc superesse

praedixerant. Cessit vita, dominatus ambitiose annis XXXVIII, successore Alexio II filio, cui Annam Ludovici Francorum regis filiam desponderat.

Ludovicus eodem tempore obiit, coronato iam Philippo eius filio, cui Comes Flandriae nupserat, ex quo coniugio, ob dotales Flandrorum provincias, larga bellorum seges nata. At post Manuelis obitum, improbissimos gubernatores Graecorum imperium habuit.

Alexius Comnenus ex ephebis nondum excesserat, magnates interim pro arbitrio tractabant rem publicam. Alexius Protosebastus, Augustae amoribus fidens, nihil patrueli suo, praeter nomen Imperatoris, reliqui faciebat. Sororem eius Mariam Caesarissam, compertam defectionis ad Andronicum exulem, ipso in Sapientiae templo oppugnabat. Per haec Andronico, apud Turcas Chaldaicos exulanti, invadendae tyrannidis occasio data. Ille enim conciliatis sibi passim animis Asiaticorum, quod ex testamento Manuelis, vindicaturum se profiteretur illatas filio eius iniurias, contraxit exercitum: Andronicum Angelum, a Protosebasto missum, proelio devicit in Bithynia, ac proditionis reum Byzantii factum, paulo post socium sibi adscivit. Inde promotis ad obversa Byzantio littora castris, plerosque nobilium ad se traducit. Protosebasto iniecta vincula, mox iussu Andronici adempta lumina. Sic rerum potitus profanissimae mentis homo, Latinos pro Xene Augusta, eiusque amasio proeliantes, expellit urbe, aut capitis damnat: regiamque ingressus, ut erat mira calliditate, primo tutelam simulat Alexii, eumque propriis humeris deportat in templum, corona decorandum: Ioannem Comnenum Batazen, Philadelphiae praesidem, adoritur bello, quod edicta eius contemneret. Iconii Sultanus interea Sozopolin, Attaliam, aliasque urbes suae ditionis facit. Punitis deinde atrociter coniuratis, remotisque ex aula Reip. primoribus, Andronicus Xenen Alexii matrem, insimulatam conspirationis cum Bela, Hungarorum rege, suffocat. Ipse collega additus Alexio, et paulo post ex tutore interfector eiusdem, strangulatum corpus mari demersit, anno aetatis eius XV, imperii tertio, tyrannusque impius undecennem sobrini coniugem, toro adhiberi suo non abhorruit. Nicaeam postea Prusiamque, ubi erant, quos timere poterat, quique crudelissimum eius imperium aperte detrectabant, illam deditione, hanc vi redegit in potestatem; victoriam atrocissime exercuit. Quare metuentes eum, Alexius Emmanuelis nepos, et Latini milites, ad Guilelmum Siciliae regem profugiunt: Isaacius Andronici Consobrinus, Cyprum quasi pro praetore occupat, tanto crudelior ipso Andronico, quanto Andronicus aliis. Pari ingenio Siculi, expugnatis Thessalonica et Dyrrachio, nihil non contumeliae civibus irrogarunt, nec illis sacri quicquam humanique fuit, cum Andronicus interim Byzantii in suos ferarum in morem grassaretur. Cuius tamen illa laus fertur egregia, quod rapaces quaestorum manus coercuit, magistratus, non pretio sed iudicio dedit, egenos sublevavit, naufragos spoliari ante solitos iuvari praecepit a litoralibus, eos qui secus facerent, altissimis in rupibus suspendit. magnates suos aut iniurias coegit relinquere, aut vitam. Disputationes de rebus divinis inhibuit rixosas, eruditos in pretio habuit. Ceterum impulsus a Gnathonibus, ut captivos, omnesque eorum cognatos una sententia neci daret, hydromantas consuluit de successore: doctusque ab duabus litteris I. S. incipere nomen eius, vix assensit Hagiochristophoritae cuidam assentatori, ut Isaacium angelum interficeret. Ille vero comprehensurus virum, ab eo trucidatur. Angelus metu Andronici, qui ab urbe tum aberat, in templum confugit, et concursu populari salutatur Imperator. Andronicus frustra vocatis ad arma suis, frustra delinito precibus populo, frustra arrepta navi, assurgente in

fluctus mari, retrahitur e fuga, et per mille contumelias interimitur, acto tyrannidis biennio. Praecisa dextera, per aliquot dies inedia maceratur, deinde altero oculo effosso, scabioso imponitur camelo, productusque in theatrum, inter duas columnas pedibus suspenditur. Ibi uncis et harpagonibus petitus miser, saepius iteravit vocem: Domine, miserere: et quid calamum fractum conteritis? Itaque vario corporis laniatu interiit, lamentabile factus exemplum punitae in altiori fortuna insolentiae.

Eiusdem specimen Henricus Leo eodem tempore praebuit tantae felicitatis, ut aequalium fere omnium invidia peteretur. Fridericus eum ter citavit ad dicendam in Comitiis causam criminum, minimeque comparentem proscripsit. Othoni Witelspachio eius Baioaria, Bernhardo Anhaldino Saxonia, Coloniensi Praesuli Westphalia accessit. Sed Coloniensis Adolfo et Holsatis ad Osnaburgam succubuit: Halberstadensem cepit Henricus, itemque Ludovicum Thuringum, et Hermannum Palatinum Northusam exussit. Verum paulo post, cum captivos iuberet gratis restituere Adolfum, obtendente illo, proprio se sumptu militasse, ac stipendium e captivorum redemptione petendum, iratus tam fido militi Henricus, ditione eius occupata, multorum a se animos abiunxit. Quam rem, ut est edoctus Caesar, tamquam tempestas prostravit pleraque omnia Henrici propugnacula, in iis Hartesburgum, Lavenburgum, Blanckenburgum, Regensteinum. Bogislaus Pomeranus in fidem venit Barbarossae, cumque eo Sclavi omnes Henricum deseruere.

Imperator Albim transgressus, obsidione clausit Lubecam. Cives per Episcopum requisito principis sui consilio, qui tum Stradae erat, tradunt se Imperatori, a quo aucti privilegiis, laetanter eum suscepere. Adolfus mediam vectigalium urbanorum partem, ob praestitam Caesari opem, obtinuit. Ibi et Danorum rex Waldemarus, potentiorem expertus vicinum, quam amiciorem Henricum, amicitiam cum Caesare iungit, eique firmandae, filiae suae nuptias promittit Friderico Iuniori, duci Suevorum. Cum Luneburgo admovisset Caesar castra, sub fide ad eum venit Leo, Sigefrido Bremensi interim Stadam recuperante, haud sine auxilio Philippi Coloniensium Antistitis. Henricus Erfordiam accitus, abiuravit ad triennium Germaniam, salvo tamen patrimonio Brunsvicensi, quod filius eius teneret. Imperator fidem principibus dedit, numquam se restituturum in integrum Leonem, nisi de communi omnium suffragio. Ita Henricus apud socerum exulavit. Bernhardus dux usurpavit sibi Saxoniam superbissime. Dithmarsiam conatus adimere Adolfo, itemque Todesloam et vectigalia Lubecensium, frustra fuit. Adolfus enim, adiunctis sibi Raceburgensi et Suerinensi comitibus, destruxit Lavenburgum, depopulatus est Sclaviam. Boruinus, Henrici Leonis gener, filius Pribislai, Rostochium obtinuit et Mechlenburgum, roboratus et Pomerani Ducis auxilio. Niclotus et Boruinus capti, ille a Bogislao, hic a Germaro Rugiano, ea dimissi sunt lege, ut Canuto Danorum Regi, qui Waldemaro successerat patri, clientum fide subessent, Canutus, Absolonis Lundani Roschildensisque Antistitis subnixus prudentia et viribus Sclaviam pleramque suae ditioni subdidit, indignante Imperatore. Coepere tum pietas, et bonarum studia litterarum caput attollere per Daniam, conditumque ab Absolone Soranum monasterium, et aliae meliorum artium officinae.

Anno eius saeculi LXXXII, Fridericus filium suum Henricum, Comitiis in Moguntinensibus gladio accinxit, et Caesarem designavit; ubique grassante in monachis superbia, quod religio peperisset divitias, et filia praefocasset matrem. Abbas Fuldensis sinistrum Caesaris latus, prae Coloniensi praesule, ambitioso

claudere conatu voluit, sed irrito. Sequenti anno oborta lis Caesari cum Lucio III Papa, quem Consulum nomen abolere annixum, Romani expulerant urbe, fautoribusque eius eruerant oculos. Lucius enim pollicitus restitutionem iis, qui sub Alexandri schismate ordines amiserant, mutaverat postea consilium. Disceptabatur et de principatu Mathildis, quem Caesar Imperio, Papa Ecclesiae datum affirmabat. Praeterea Trevirorum Episcopum Rodolfum defendebat Caesar, quod suo esset electus suffragio, Papa probabat Volomarum, a maiori Canonicorum parte designatum. nec Augustalia dabat Henrico Lucius, nisi pater imperium deponeret. Interim morante in Italia Friderico, Henricus Leo, expleto exilii triennio, reversus est Brunsvigam, Imperator Guilelmi, Siculorum regis sororem Constantiam, dedit filio suo Henrico coniugem, celebratis magnifice nuptiis apud Mediolanum, perque id coniugium Sicilia Apuliaque ad imperium rediere. Henricus Rex, de pace agens inter Conradum Moguntinum et Landgravium Thuringiae, in cenaculo Erphordiano, tristi est exterritus casu. Rupto enim derepente pavimento, quattuor comites multique nobiles in cloacam deciderunt, turpi confecti morte, quidam ingenti cum vitae periculo extracti documentum fuere, quam displiceant Deo de lutosis putidisque rebus dissidia.

Defuncto sub haec Veronae Lucio Papalem ascendit thronum Urbanus, qui quod Mediolanensis erat, acceptum a patria odium adversus Caesarem, propagavit, atque ob turbatam Italiae pacem, Turbanus dici meruit. Cum vehementius urgeret traditum a decessore certamen, iamque in Fridericum coqueret diras, praeventus morte est, sicque Imperator maledictionis eius iaculum evasit. Vitriacus et Platina dolore animi exstinctum referunt, quem ex calamitate Christianorum amissa Ierosolyma, contraxerit: Quae quomodo occiderit, paucis erit exponendum.

Balduinus IV corpore quidem leprosus, at animo validus, cum caelibem e morbo torum elegisset, sororem suam Sibyllam Guilelmo Montisferratensi elocaverat, ex quo illa filium tulit posthumum Balduinum. Mortuo interim Noradino, Damascena Syria potitus erat Saladinus, acer, impiger, audax, liberalitate mira, in acie ferox, in victoria mitis, nulla voluptate nisi dominandi, animo magno verius quam pio. Idem Noradini filium Alapiae regnantem, exuerat imperio; Tripolitanum Comitem, regni sacri tutorem, auxilium ferre Aladiensi parantem, beneficiis demulserat, redditis ei obsidum nobilissimis, qui apud Barbaros detinerentur.

Anno quarto regni Balduini, Philippus Flandriae Comes Ptolemaidem (quae et Accos) classe tenuit. Coeptum agitari de invadenda Aegypto. Sed cum Saladinus universas eo copias cogeret, deposito consilio, obsessa a Christianis Arethusa. Sic vacuum milite regnum Ierosolymitanum ingressus Saladinus, omnia ferro et igni miscet, Ascalonem XXVI milibus equitum petit. At Balduinus, supra aetatem fortis, palabundos nactus Turcas, admirabili victoria potitur. Ferunt equitibus CCCLXXV, peditumque paucis cohortibus, ingentem illam hostium vim succubuisse. Auctor est Tyriorum Pontifex, eius belli aequalis, e quo haec descripsimus, Turcarum nobilissimos, qui Arabice. Amiri vocitantur, servos sive bello captos, sive emptitios, sive vernas, assuefacere disciplinae militari: ac ut cuiusque profectus animi indolisve fuerit, ita eos honoribus, stipendiis, fortunis augere, qui lingua eorum Mamaluci appellantur. Horum delectissimis stipatus Saladinus, non nisi fusis omnibus, finem pugnandi fecit. Ab Arethusa vero robur Latinorum veterum novorumque, re infecta, decessit. Saepe bellum intermissum repetitumque, ambigua utrinque sorte. Odo Templariorum magister, homo

nequam, captus ab hoste, in carcere interiit.

Intrantibus sub haec regnum Boemundo Antiocheno, et Raimundo Tripolitano, subveritus Rex, ne quid monstri alerent, sororem suam viduam Guidoni Lusiniano e summa Pictonum nobilitate collocat, cum Saladino indutias facit, mox et Tripolitanus. Hic secundae ab regio genere maiestatis, quod suspectus rerum novarum esset Balduino, prohibitusque ab eo finibus regni, perniciosam rei Christianae iram animo concepit. Saladinus eo tempore, intercepta apud Damiatam navi, qua mille quingenti peregrini vehebantur, solvit indutias, praetexens Antiochenum principem infideliter pacem coluisse. In hunc tendentem Barbarum antevertere voluit Balduinus, nudatoque praesidiis regno, aliquot castella reliquit Damascenis occupanda. Fusus tamen a nostris Saladinus, ne victus diceretur, in Mesopotamiam duxit copias, exegit Noradini fratrem, nec Edessam modo, sed et Carras Parthiamque recepit. Ita potitus a Tigri usque ad Nilum, et a Cilicia ad mare rubrum omni Asia, insuperque Aegypto, nil mirum, si facilem postea de Christianis victoriam habuit, praesertim nec Deum rite venerantibus, nec invicem sibi fidis. Balduinus apud Nazaretham aegritudine correptus valida, pro curationem regni mandarat Guidoni Comiti Ioppensi, sororio suo: Sed, cum socordiorem eum comperisset, anno LXXXV moriens Tripolitanum Balduino puero tutorem constituit. Puer diademate ornatus, paucis mensibus superstes avunculo fuit. Quare Sybilla redditam sibi a Templariis coronam, marito suo Guidoni imposuit, primoribus regni plerisque, et in his Tripolitano, inconsultis. Renata continuo simultas inter Tripolitanum, Raimundum et Guidonem, peccatis Hierosolymitanorum fata approperantibus. Apertum odium minus obfuit: simulatio gratiae reconciliatae res evertit. Saladinus obsidebat Tiberiadem. Ne urbs nobilis amicaque amitteretur, auxilio eundum erat. Tripolitanus, qui antea sub specie indutiarum transitum praebuisset Saladino, non ferens, urbem, uxorio iure ad se pertinentem, foeda cum nominis sui ignominia occupari a Turcis, Guidoni se coniunxit. Mille ducenti circiter equites loricati, peditum ad XX milia censebantur. Hostes cum L equitum milibus aderant. Annus eius saeculi agebatur septimus et octogesimus. Saladinus cognito, Christianos, dissuadente Tripolitano, ad Sepphorianum fontem progredi, aquatione eos interclusit. In sitiente iniquoque loco noctem sollicitam agere compulit. Antequam affectae iam vires totae deficerent, proelio erat decernendum. Sed priusquam consererentur manus, Tripolitanus in fugam se suosque subducit. Reliquos acriter pugnantes, lassitudo, vulnera, ieiunium, aestus, sol, (quod imprimis captarat Barbarus) simul paucitas, ut a summo duce desertos, confecere. Nobilissimus quisque cum rege capti. Capta crux, fatale sacri Regni pignus, Templarii et Hospitalarii a Saladino necati: Cetera omnia Saladino prona exstitere. Insultatum passim nomini Christiano, vacuae prope urbes in potestatem venere Turcarum, Ptolemais, Berytus, Byblus sine sanguine cesserunt. Tripolin dum Comes tradere conatur, noctu mortuus in cubili fertur inventus. Ascalonitae negarunt se parituros Saladino, nisi Ierosolyma expugnata. Guidoni et captivorum nobilissimis libertatem obtulit Saladinus, si Ascalonitis deditio persuaderetur. Sancta urbs undenonagesimo, quam de Barbaris recepta fuerat anno, Sexto nonas Octobris Victori Saladino, cum non superessent, qui propugnarent, circumsiderenturque, conditionibus reddita est, ut nostris incolumibus abire liceret. Latini emigravere, in quibus regina fuit. Reliqui Christiani nominis remansere, Graeci, Syri, Armenii: Iacobitae, Georgiani, Nestoriani; Terna nomina, illa gentium, haec sectarum.

Heraclius Caesar de Persis Cosroeque crucem recuperaverat, tunc Heraclio Patriarcha rursus amissa est, quem neque caste neque integre vixisse ferunt. Urbano II Pontifice sancta urbs recepta. Urbano III recidit in servitutem. Inde cum Ascalonitis convenit, ut rege et magistro Templariorum dimissis, urbs traderetur. Iuravit Rex, se ius regni armis ultra non prosecuturum. Sed fidem hosti religionis haud servandam, visum malae fidei patribus.

Tres tantum urbes Tripolis, Tyrus et Antiochia Christianis remansere. Fama rerum in Oriente adversarum animos Pontis´ficis Augustique Germani, ac regum Optimatiumque maerore implevit. Urbanum secutus Gregorius VIII, decessit Pisis, Pontificatus die LVII. Ita Pontificatus ad Clementem III devolvitur. Hic statim de bello in Saracenos gerendo proponit edictum. Nam Saladinus secundo victoriae cursu usus, iam civitates quinque et viginti de principatu Antiocheno ceperat, ipsamque Antiochiam, corrupto largitionibus Patriarcha, occupare parabat, occupassetque, nisi Guilelmi Siculi classis desperatis rebus levamentum attulisset.

Adeo Deus Christianorum vitia gravius, quam infidelium inscitiam immanitatemque ulciscitur.

Ceterum Imperator Fridericus, sumpto crucis signo contractis XXX milibus militum, ereptum ivit Turcis Palaestinam. Negatum sibi a Bulgaris transitum ferro aperuit, Graecam astutiam Germana fortitudine prostravit, Philippopolin expugnatam diripuit. Hibernavit Orestiade et Philippopoli, invito Isaacio Angelo, Imperatore Byzantino. Isaacius ille, recepta de Siculis thessalonica, captivos eorum fame et siti confecerat, stolide persuasus, licere quod libeat victori de victis. Sed a Cypri Tyranno Isaacio Comneno, et Valachis (qui Mysi olim) rebellantibus, eurumque destinato domitore Alexio Brana, passus erat in suis, qualia fecerat aliis. Branam forti opera conradi, marchionis Montis ferrei prostraverat, qui exinde Tyrum abiit, eamque urbem mascule adversus Saladinum est tutatus. Isaacius a Dositheo quodam, monacho fatidico delusus, opinabatur Byzantino imperio insidiari Alemannos, ac proinde omni eos iniuria afficere cogitabat. Nicetas Choniates, qui tunc praeerat Philippopoli, aegre eum de sententia deduxit. Tandem vi territus Graecus, placavit sibi muneribus Fridericum, et data, quantam vellet, annona, structisque summo studio navibus, eum per Propontidem in Asiam cum exercitu transvexit. Angliae Franciaeque reges primum bello intestino, deinde Anglo mortuo, et Richardo filio succedente, tempestatibus impediti sunt, quo minus Fridericum mature sequerentur.

Ille benigne exceptus a Laodicenis, omniaque bonis bona imprecatus, Turcarum fines intravit. Choechosroem Sultanum Iconiensem filii sui expulerant. Hi cum barbarica feritate, pro commeatu quem promiserant, ferrum et insidias pararent, Alemannorum virtute sunt concisi: Sultanus ipse ad deditionem coactus. Tantae ad Iconium strages Turcarum editae, ut unus Ismaelita cc stateres pollinctoribus penderet, uti cadavera e suo tantum horto exportarent. Unus Germanorum, isque lassatus ex itinere, L Turcas profligavit. Quo spectaculo attoniti Barbari, datis obsidibus, per fines Fridericum suos benigne deduxere. Fridericus supplici Sultano restituit Iconium, exercitumque spoliis ditatum Tharsum versus direxit, ubi et Armenii laetanter ad eum confluxerunt. Sed (o inexplorata hominibus Dei iudicia!) cum in flumine (Cydnum vocant aliqui) lavandi refrigerandique sui causa nataret, vorticibus hauritur aquarum, extractusque ingenti labore militum, triduo elinguis, accepto Domini corpore, diem clausit extremum, Princeps nulli virtute aut Christi amore secundus, quem quieti et deliciis domesticis longe praetulit,

imperio functus annos XXXVIII.

Maestissimas velut defecto capite copias, Fridericus iunior, Caesaris filius produxit Antiochiam, ubi exitiali correpti tabe plerique cesserunt fatis. Reliquias egregius iuvenis Christianis in obsidione Ptolemaidis desudantibus aggregavit, mox febri ibidem confectus. Patuit ita omnibus, nondum desaeviisse iram aeterni Dei, absque cuius favore vel honestissime agitata publico nihil conferunt.

Haec aetas fertilis scriptorum visa, Ioannis Sarisberiensis Clerum obiurgavit, nugas curialium irrisit. Petrus Blesensis multa sapienter scripsit. Guilelmus Tyrius, Ierosolymitanam, Nicetas Choniata Byzantinam, Urspergensis Abbas Conradus, Otho de S. Blasio, Godefridus Viterbiensis, Robertus de monte Latinam; Guilelmus Neubrigensis, Rogerius de Hoveden Anglicanam: Helmoldus Butzaensis Sclavicam, Saxo Grammaticus Danicam Historiam in litteras misere. Ioachimus Abbas Calaber etiam praedictionibus pollere creditus.

HENRICUS VI, CAESAR GERMANICUS, ISAACIUS ANGELUS, ALEXIUS III ANGELUS, qui et COMNENUS.

POstquam Syriacae expeditioni se dedisset Fridericus, Henricus VI, superstite adhuc patre successor designatus, imperii administrationem adiit. Leo interim Saxonicus, ob invasam Thuringiam, captumque Landgravium, novi damnatus a Friderico exilii, ne deesset occasioni, absente Caesare Stadam appulit, ibique exceptus ab Hartuico Bremensium praesule est, sperante se viri bellatoris auxilio Tithmarsos, Woldemari nuper Dani, Sclesvicensis Episcopi, ditionem amplexos, ad Bremensem dioecesin revocaturum. Nec spes eum fefellit. Holsati Stormari, quod Adolfus comes abesset in Syria, proni transibant in partes Leonis; Hamburgum, Plona, Etzehoa restituuntur. Dithmarsi cum universa Holsatia auctoritatem secuti Ducis. Hac ille tumens felicitate, Bardevicum, nobilissimam eo tempore urbem, quam Bernhardus Anhaldinus praesidio firmaverat, expugnat et excidit, templa domusque sacras delet igni. Exemplum tam atrox subegit Lubecam, ubi erant Mechtildis, mater Adolfi, cum coniuge eius et Dasselio Comite. Mox et Lavenburgum ab Henrico receptum. Ceterum Holsati, miseratione exulum mutatis animis, dum Sigebergam obsident, capiunt legatum Henrici, capiunt Helmoldum Suerinensem, seque ad Comitis Dasselii partes transferunt; qui per absentiam nepotis sui reliqua Holsatiae tenebat. Ea res fortunas Henrici deminuit. Accessit et Imperatoris Henrici ira, qui Brunsvigam vastaturus, cum parum promovisset, Hartuicum Antistitem, belli huius facem, expulit Bremensi territorio. Henricum, interventu praesulum quorundam, Fuldae recepit in gratiam, ea lege, ut Lubecae mediam partem redderet Adolfo, cum universa Holsatia; destrueret Lavenburgum. In has conditiones obses datus Leonis filius, qui paulo post decessit Augustae: alter Henricus iunior militavit Caesari, in Italiam eunti, qui Romae Caelestino III, Clementis successore, coronam obtinuit, restituto ei Thusculano. Romani receptum oppidum ilico diruerunt, magno imperii, cuius asylum fuerat, dedecore. Bertoldus Zeringius, qui ante duodecim annos Friburgum condiderat, Bernam anno XCI huius saeculi egregiam urbem exstruxit. Roma in Apuliam movit Imperator, regnum cis transque fretum Siculum, uxoris nomine, quae Rogerii Siculi filia esset, sibi vendicaturus. Romanus Pontifex eas terras, morte legitimi Regis Guilelmi, redire ad summam sedem contendebat. Tancredus, pellice procreatus

Rogerii, opibus et studiis domesticae nobilitatis plus poterat. Itaque iam studiosior Caesaris causae, quam Tancredi erat Caelestinus, cui tamen, si Arnoldo fides, possessionem illarum terrarum, ante Caesaris adventum indulserat. Tancredus paulo ante Philippum Augustum Francum, et Richardum Anglam reges, e Sicilia dimiserat, Francum tamen prius; qui in Syriam delatus, velut caelo missus, refecit Latinos, iam vicesimum tertium mensem Ptolemaidi assidentes, cum multa tamquam eorum, qui obsidebantur, clade. Ex eo obsessi artius premi coepti. Anglus serius Messana solverat, extorto prius dotali auro Siculis, quod sorore sua sine liberis mortua, sibi ut heredi reposcebat. Tempestate in Cyprum compulsus, cum littoribus arceretur, virtute terram tenuit; insulaeque tyrannum Isaacium Comnenum bello cepit. Totam insulam sui fecit iuris, praesidia arcibus imposuit. In itinere maximam Saladini navem intercepit. Ita exscensione ad Ptolemaidem facta, obsidentibus se coniunxit. Tantum non capta urbs erat, certa internecione si vi expugnaretur. Deditio facta hac lege, ut cives et praesidiarii ad Saladinum deducerentur, Christiani crucem, et quicquid captivorum in vinculis esset, reciperent. Leopoldus ibi Austriacus vexillum suum in turri quadam posuerat; Richardus id deici, et luto conculcari iussit, gloriam captae urbis sibi vendicans. Cum vero crucis signum non compareret, fraude id factum interpretatus, quotquot Barbarorum ei obvenerant, ad septem milia interemit. Francus prudentior, suorum permutationem fecit. Pestilentia in Syria plus L Pontifices principesque absumpserat inter paucos dies: In quibus Philippum Flandrum, et Sibyllam reginam cum liberis quattuor. Francus valetudine affectus, irritatusque insuper Richardi aemulationibus, Othoni Burgundieo quingentos equites, decem peditum milia reliquit, repetitoque mari domum revertit.

Simile infortunium Henrici Caesaris consilia de Neapoli et Apulia interrupit. Nam miles aestu et pestis saevitia exhaustus, occupatis iam CLX castellis, a Neapoli re infecta discessit, omnibus pene ductoribus amissis. Quo comperto, Salernitani ad gratiam Tancredi recuperandam, Constantiam Augustam apud se degentem, custodibus sepsere, nec nisi fulmine Caelestini territi, libertati eam reddidere post biennium. Sub haec Henricus Leo Holsatiam et Lubecam, ut convenerat, minime restituens Adolfo Comiti, iam reduci e Palaestina, armis Bernhardi ducis et othonis Brandeburgici adiuto, cedere coactus est. Adolfus etiam Stadam cepit, et Lubecam. At a Canuto Danorum rege, ob adiutum praesulem Waldemarum, bello petitus, pacem pecuniis redemit. henricus Iunior, Leonis filius, ducta Palatina Principe, patruo Caesaris genita, tandem gratiam eius emeruit, discussisque in Saxonia bellorum facibus contentus Brunsvigia et Luneburgica ditione Leo in pace decessit.

In Syria, post Philippi Franci abitum, uni Richardo Christianorum omnia parebant, dempta Tyro, quam Conradus tenebat, Ferratensis Marchio, cui Elisa, Sibyllae reginae soror nupserat. Is, (ut fama tulit) immissis a Richardo Assasinis percussoribus, dum otiosus Tyri in foro inambulat, peremptus est. Elisa vidua conciliante Anglo, iungitur Henrico Campaniae Comiti, sorore nato Richardi. Guidoni regi semel salutato persuasum, ut regnum Cypri a Richardo capesseret, cederetque iure, quod sibi esse in regnum Hierosolymitanum, ceteramque Syriam contenderet. Guido in Cyprum transmisit, sublatis secum rebus suis: quo regno Lusinianorum familia usque ad trecentos annos potita est. Haec Ptolemaide acta, inde ad tentandam Hierosolymam itum, occurrensque apud Antipatridem Saladinus, acerrimo proelio victus est, tot barbarorum milibus caesis, quot illa patrum

memoria una acies vix absumpserat. Fortitudinis palma eo die Iacobo Aveniensi Comiti opinione omnium tributa, eaque illi morte empta.

Prope in oculis erat urbs sancta, quae accendere animum debuisset una tot hominum conatibus petita. At Richardus causatus hiemem instare, Ptolemaidem reduxit copias, Franci Tyri hiemarunt. Inde cupidine tactus revisendi patriam, quod diceretur Ioannes frater eius regno Anglicano, Philippus Francus Normanniae insidiari, in quinque annos indutiarum conditiones ab Saladino accepit; ut continuo muros Latini diruerent urbium Ascalonis, Gazae, Dari, et aliarum, quascumque post receptam Ptolemaidem munivissent. Id erat, ut tanto duorum regum, tot principum conatu nihil actum videretur; utque in Syria ac Phoenice nihil integrum praeter Tyrum, Ptolemaidem, Antiochiam, nostri obtinerent. Cum fluctibus in Illyrici oram eiectus, sumpto Templarii habitu, per Pannoniam iter faceret, agnitum ex annulo per hospitem Leopoldus Austriacus cepit, et ad Caesarem Henricum duxit, multis criminibus oneratum. Duodeviginti menses custoditum non dimisit Caesar, nisi centum milibus ac quingentis pondo argenti redemptum.

Continuo auro Anglico auctus, in Italiam duxit exercitum, mortuoque Tancredo rege, cum filio eius Rogerio adhaererent populi, Campaniam, Lucaniam, Apuliam, Brutios, Siciliam in ius ditionemque redegit. In coniuratos quosdam, qui necem Henrico intentarant, atrocius animadversum ferunt, alios rebellionis insimulatos, exquisitissimis tormentis periisse. Atque haec agitanti Caesari Augustam iam quinquagenariam, Panormi peperisse filium Fridericum, postea Augustum. Reperta et Panormi Irene, Isaaci Graeci Augusti filia, quae desponsa Rogerio fuerat. Eam Henricus Ph lippo fratri nuptum dedit, eumque ducem creavit Thusciae. Manfredi uxor, filius, et filia thesaurique incredibiles capti.

Hortante instanteque Caelestino, ut Caesar tam secundis rebus Syriacam susciperet expeditionem, domesticas occupationes, ac nondum firmatas opes suas causatus, duces cum exercitu in Asiam mittit, Conradum Moguntinum, ac Henricum Saxoniae ducem, Palatinatu etiam nuper potitum. Novae autem semper res in Syria exoriebantur, Henricus Campanus, capta a Saracenis Ioppe, iam aut reditum cogitans in patriam, aut peregrinorum Teutonum expulsionem, dum Ptolemaide superiorem aedium partem incautius circumit, praeceps delatus exspirarat. Elisa matrimonio copulatur Haimerico, Guidonis Lusiniani fratri, iam Cypri et Ierosolymae regi salutato. Sublatus et Nostrorum terror Saladinus. In cuius, ut iusserat, funere, qui signifer in proeliis esse consueverat, praetulit lancea sublimem interiorem illius tunicam, clamitans; Illud unum ex domitore Orientis restare. Filios eius undecim Saphadinus patruus omnes necavit, praeter unum Noradinum, Halapiae Sultanum, fide virtuteque paternorum amicorum tutum a patrui insidiis. Ea quidem ingens erat reparandarum rerum Christianis occasio: Sed illi iisdem languentes dissidiis, ultorem Deum vix sero agnoscebant.

Nec deerat suum Hispaniae terrae malum. Dani, Frisii, Hollandi, coniunctis classibus Barbariae Africanae bellum intulerant, quod non contenta finibus suis Hispaniam tentaret ureretque, Sylvinam Saracenorum urbem vi captam diripuerant, et everterant. Inde in Siciliam profecti, Iacobo Aveniensi se adiunxerant, in Syriam tunc ituro. Eam cladem ulturi Numidae, Mauri, Afri, transmisere in Hispaniam, congressique cum Alphonso Castellae rege, tantam vastitatem victores edidere, ut etiam Gallos metus incesserit, ne illi Pyrenaeum saltum sibi putarent transcendendum.

Balduinus Philippi Flandri, qui in

Syria perierat, sorore natus, ex hereditate Artesiam sibi asserebat, beneficii nomine Flandris a Franco attributam. Eodem tempore Francus dotem repetebat germanae, cui Rex Richardus repudium dederat. Foedus a Franco cum Balduino ictum ut eius esset Hannonia, Atrebates Franci. Ductam deinde Canuti Danorum regis sororem dimittere ausus Rex Philippus, praetenso propinquitatis nomine, recipere eam ad se Synodorum auctoritate coactus est. Bellum cum Richardo varia sorte tractum.

In Sicilia seditiones exercuerant Henricum, iam LX hominum milibus instructum, quos ad Palaestinam ablegarat. Contigit autem ut comprehenderet perduelles, et regem adversum se creatum, diademate clavis acutissimis affixo capiti, necaret filios eius suspendio ig nique. At tertia expeditione principes Normannorum crudelius persequendo, ipsam a se alienavit Constantiam, qua conspirante cum popularibus in castro quodam obsessus, ad uxoris arbitrium pacem iniit, mitigatisque oratione Siculorum iris, de cetero Palaestinam curae habuit. conradus Moguntinus eius legatus, regem Cypri corona insignivit. Inde Sidonem delati principes, urbem destruunt, Berytum expugnatam instaurant, Toroniam obsident, iamque illud conditionibus recepturi, ferali invaduntur discordia, atque occurrentibus auxilio Barbaris, Tyrum et Ptolemaidem recedunt. Percrebescente tum morte Imperatoris, qui ex venatione aestuans, largiore gelidae aquae haustu febrim, ex febri interitum attraxerat, Archiepisopus Duxque quorum in deligendo Imperatore auctoritas praecipua esset, nulla obsecratione Francorum, qui Simone Ferratensi Duce advenerant, retineri potuere. Factae igitur indutiae, cautumque, ne Tyro et Ptolemaidi arma inferrent Barbari, qui fuit annus eius saeculi duodecentesimus. Henricus imperaverat octennium.

Haec inter Isaacius Angelus, homo vanus et sacrilegus, deliciarum melior quam belli, a duobus Pseudalexiis, qui se Manuelis Augusti filios asserebant, infinitisque aliis exagitatus tyrannis, a Walachis insuper per exactiones incitatis ad rebellandum, varias accepit clades. Illi non contenti agrorum populationibus, urbes quoque non paucas, in his Anchialum, Sardicam, Barnam, devastarunt. Constantinum Angelum, acris, sed insolentis animi iuvenem, qui terrori Mysis erat, postquam ob affectationem imperii oculis multatum acceperunt, manifestam per irrisionem multos annos precati sunt patruo eius Isaacio, gnari, florituram Valachorum Remp. tam ignavo hoste. Isaacius enim imperii securus, modo Balsamonitae morbido, modo pueris permittebat gubernacula, convivia struebat in colles panum, saltus ferarum, piscium maria, vini flumina, vestibusque se et unguentis instar pavonis ostentabat. Aliis largiebatur, adulter abat monetam, auctionabatur magistratus. Tandem consulto Basilacio praestigiatore de sorte sibi imminente, subsannatur ab eo. Magus imaginem Caesaris in pariete pendentem oculis spolians, mox fidem praestigiis secit. Isaacius a proprio fratre, quem forte in castris reliquerat, fugatus captusque, et confestim oculis exutus est, anno dominationis X, aetatis XL, diceres excaecatum corpore, qui animo videre noluerat; in quo vix quod laudaret reperit Nicetas, nisi quod magnum facit imaginum beatae Mariae veneratorem, dignum sane umbratili numine, qui statuam potius Imperatoris, quam Imperatorem praebuerit. Nec illo oculatior fratricida Alexius, suspensa adversus Scythas expeditione, largitionibus emercatur auram popularem: Byzantiumque coronandus festinat. Eum equus Caesareus recipere dorso abnuit, ac vi impositum excussit, fracto diademate, ut brutum animal indignari intelligeres, cum civitas regia sceleribus serviliter plauderet. Solutus inde in voluptates, et communicato quasi cum

Euphrosyna, impudica coniuge, imperio, in Pseudalexium movit, sed proelio lacessere non ausus hominem plebeio favore subnixum. Eo autem nocturnis insidiis iugulato, impetitur ab Isaacio Comneno, qui a Richardo Anglo cuidam amico donatus, cum servitutem arte evasisset, novas tyrannidis spes conceperat. Sed et hoc venenata potione interempto, frustra Valachis pacem obruit, doctis et duces Graecorum, et Caesares ipsos in fugam agere. Ipse contempto Angeli, sumptoque Comneni cognomento tumens, nec Scythis Valachis, nec Persis Galaticis resistere idoneus, utrinque carpebatur.

Henricus Imperator provincias omnes, ab Epidamno ad Thessalonicam usque sibi, ut Siciliae regi vendicabat, veteresque offensas, patri Friderico et Conrado propatruo illatas ulturum minabatur. Ostentantem divitias vestiumque elegantias Alexium, irriserunt Alemanni muliebria ornamenta viri.

Alexius cum tributum a subditis non impetraret, ad pacem redimendam, sepulcra Imperatorum scrutatus, LXX centenarios argenti, aurique nonnihil inde corrasit, quod Germano augusto penderet, principi pallido et severo, atque vix vesperi curanti corpus, uti quidem Nicetas memorat. Sed eum ingenti cum Siculorum gaudio, plausuque Alexii, mors rapuit, priusquam funebris pecunia aerarium eius subiret.

Eo tempore Theodorus Balsamon, vir eruditus, Antiochenae praeerat Ecclesiae, Constantinopolitanae, post Dositheum praestigiatorem, Georgius Xiphilinus praesidebat. Fulco presbyter per totam Franciam homines a vitiis revocare studuit, non sine notabili auditorum emendatione: Sed quo fine defecerit, ignoratur.

PHILIPPUS II. SUEVUS, ALEXIUS III COMNENUS, ALEXIUS IV ISAACII ANGELI Filius, ALEXIUS V DUCAS MURZUFLUS, BALDUINUS FLANDER, BYZANTINI CAESARES.

HEnricus VI, filium suum infantem designaverat successorem, solo Coloniensi praesule refragante. Paulo ante mortem destinatus Germaniae filium, evocaverat Philippum fratrem, cui nuper, exstincto altero fratre Conrado, Alemanniae Ducatus cesserat. Ille perducto Romam infante, decessisse comperit Caesarem in Sicilia, remissoque ad matrem Friderico, haud fine vitae periculis in Germaniam reversus, id egit, ut rata maneret nepotis sui electio, ipse ut patruus tutelam imperii capesseret. Decreta ei potestas Arensbergae, plerorumque principum suffragiis: sed Coloniensi, Treviro, et Henrico Palatino invitis, qui Bertoldum Zaringium ad summam potestatem extollebant. zaringius amicorum suasu detrectavit honorem, cumque Leopoldo Austriaco, Landgravio Thuringiae, et Rege Bohemiae partes Philippi amplexus est. Nihilominus Episcopi, ab Innocentio Papa incitati, qui Barbarossae familiam, Pontificiae ambitioni adversantem oderat, accitum ex Anglia Othonem, Henrici Leonis filium, Caesarem creant Coloniae, praesidio etiam subnixum Richardi, et mox Iohannis, regum Angliae avunculorum suorum. Iohannes enim Richardo fratri, in obsidione castri Cuiusdam Aquitanici sagitta traiecto, successerat. Tantum ea principum dissensio emolumenti attulit curiae Romanae, ut exclamet aequalis eorum temporum Abbas Urspergensis: Gaude mater nostra Roma, quoniam aperiuntur cataractae thesaurorum in terra, ut ad te confluant rivi et aggeres nummorum in magna copia. Iucundare

super adiutrice tua discordia, quae erupit puteo infernalis abyssi, ut accumulentur tibi multa pecuniarum praemia. Habes quod semper sitisti, decanta canticum, quia per malitiam hominum, non per tuam religionem orbem vicisti. Ad te trahit homines, non ipsorum devotio, aut pura conscientia, sed scelerum multiplicium perpetratio, et litium decisio, pretio comparata. Quam haec ille vere, docent, quae dicta hucusque e scriptoribus suorum temporum: Et haec ipsa duorum Caesarum tristissima dissidia. Philippus enim Augustalia tenens ornamenta et opes, multos promissis, multos minis ad se traducebat: Otho Aquisgrani coronatus a Coloniensi et Treviro, iura iactando et loca, summique auctoritate Pontificis, Philippi partes subinde diminuebat.

Certatum utrinque armis, quae cum a parte Othonis essent debiliora, adiuta sunt aliquandiu fulminibus Innocentianis, sed Philippo innoxiis. Tota enim fere Germania bellis involuta, Argentina, Colonia, totaque superior Teutonia perdomita a Philippo fuit, Saxonia Othoni suo adhaerente. Primislaus Bohemiae Rex, initio vastando Saxoniam, sibi et successoribus regium nomen a Philippo meruerat: sed ob repudium sorori Marchionis Misnici datum, offenso Philippo, Othonem adeo coluit, ut Othocarus exinde diceretur. Conradus Moguntinensis reversus e Palaestina, quietemque reducere cupidus, insperata praeventus erat morte: Ecclesia schismate distracta, duobus in cathedram insilientibus, Philippus Imp. Probabat Leopoldum Vormatiensem, qui Moguntiae remanebat, discedentem Siffridum Innocentius. Octennio integro Moguntinenses, fidelium communione exelusi a Papa, simulata eius rei ignorantia, nihilominus sacris operabantur; Hermannus Landgravius Siffridi tuebatur partes, et Philippum Erphordiae obsidebat. philippus item a Bohemo et Thuringo non desertus tantum, sed et oppugnatus, clam egreditur Erphordia, et terras eorum ferro ignique vastat, donec recedente Othocaro, hermannum reduxit ad obsequium. Henricum Palatinum a fratre Othone minis abstraxit: Bohemum dimidio regno multavit. Coloniensis Adolfus muneribus expugnatus, Aquisgrani Philippum consecravit, anno decimi tertii saeculi quinto. Duces Brabantiae et Lotharingiae ibidem recepti in fidem, Siffrido Moguntino a latere Papae fulmen dirarum intentante Adolfo, quod et vibratum eo anno, et Adolfus dignitate sua exutus est, suffectusque ei Bruno, praepositus Bonnensis. Quae res dioecesin Coloniensem omnibus iniuriis reddidit obnoxiam. Capta a Philippo Nussia, obsessa Colonia, copiae ab Anglia venientes dissipatae, Bruno novus Antistes, Wassenburgi captus. Otho sub fide admissus ad colloquium, in Angliam abiit, auroque onustus in Germaniam revertit. Philippus anno eius saeculi septimo, redacta in potestatem Colonia, iniustas exactiones abolevit, atque ut diuturnis bellis finem imponeret, elocatione filiarum principes sibi obstringere artius, aut conciliare studuit. Bohemo Wenceslao, et Duci Brabantiae, despondit duas natu maiores: Innocentii Pontificis, qui fortunam secutus, ab Othone semet ad Philippum transtulisset, nepotem Richardum sibi devinxit tertia. Othoni aemulo quarta destinabatur, ut adeo Bellonae faces hymenaeis exstinguerentur, afflictaeque Germaniae lene e regiis nuptiis medicamentum proveniret. Sed strenuo, doctoque, et egregio principi unius filiae matrimonium capite stetit. Otho Vitelspachius Palatinus, cui eam ob caedis cuiusdam probrum denegaverat, repulsae, dolore accensus, Imperatorem nefarie in ipso palatio Bambergensi, dum salutare simulat, interemit, anno Christi MCCVIII, imperii X. Urspergensis cruentam mortem ideo putat Philippo immissam divinitus, quod pecuniis exhaustus, multas Ecclesias et monasteria nobilibus oppignoraverit, ut

esset, unde militibus stipendia persolverentur. Nobiles enim isti non tam patronos se fiduciarios Clericorum, quam Tyrannos aut expilatores gerebant.

Ardente civilibus dissidiis Germania, Marchio Brandeburgicus rem suam facere molitus, Sclavos quosdam Canuto Danorum regi subiectos, ad se traxerat. Regis legatus Petrus, Roschildensium Antistes, classe ingressus Oderam, exposuit in Marchia militem, et congressus acie cruenta, captus est. Sed delinito custode elapsus, Marchionem, adiuvante Adolpho Holsato, vastantem Sclaviam, meliori marte oppugnavit. Reinholdesbergum, vetus ad Eidoram flumen castrum, Adolpho extortum. Sociatus inde Petro Valdemaro Sclesvicensium Duci, Regis germano, Comitem fere omni ditione exuit. Lubecam occupavit deditione. Scacco quidam Thitmarsiae comes impositus. Adolfus a Valdemaro cum oppido Hamburgensi captus. Accessit tandem et Travemunda Sigebergumque: mortuoque Canuto, frater eius Valdemarus 11, Rex Danorum, Sclavorumque, et Nordalbingiae Dominus Lubecae salutatus; Lavenburgum munitissimum ad Albim castrum, pro liberatione Adolfi deditum Regi est. Valdemarus Episcopus Slesvicensis, qui cum Adolfo sensisset, pulsus Episcopatu, cum postea Philippi Caesaris auxilio Bremam se contulisset, a Burchardo Antepiscopo eiectus est; rex Valdemarus ei defendendo Horneburgum communivit. In quem meditatus expeditionem Philippus, Bambergae, prout dictum, occubuit. Uxor Irene tam tristi consternata casu, ut erat praegnans, gemino dolore contabuit.

Eodem tempore Imperium Byzantinum a stirpe domoque Irenes ad latinos transierat, mira divinae manus dispositione.

Alexius Angelus, seu, ut malebat ipse vocari, Comnenus, fraterno sanguine madens, ita gesserat imperium, quasi id esset praeesse aliis, voluptatum tyrannidi subesse. Iconiensem Sultanum ob detentum par equorum bello lacessere ausus, Caniam et Tantalum ad Maeandrum fl. oppida amiserat. Barbarus tanta allectabat humanitate Graecos, ut multi, cupide relicta patria, in colonias ipsius commigrarent. Nam crebrae tyrannides subditis sobriam cordatamque vivendi rationem extorserant, plerisque Imperatorum nihil in suos moderati vel cogit antibus, vel facientibus. Inde cum Chryso et Ibanco, Scitharum Valachorumque ducibus, cum improspere pugnatum esset saepius, desidiaque et muliebri mollitie omnia torperent apud Byzantinos, ab armis ad fraudes, aut turpes conditiones descendebatur. Illi permissae regiones, quas occupaverat: Ibanco contra fidem datam vincula iniecta. Nec deerant seditiones interim crebrae, iisque sopitis expilationes, caedes, incesta coniugia, libidines. Interdum metus ad Astrologorum et Magorum venanda ludibria rapiebat.

Inter haec Isaacius, imperio oculisque privatus, liberiori fruebatur exilio. Alexius filius eius custodia eductus, consilium fugae circumspexerat, incitatus a patre, ut a Latinorum opibus recuperandae dignitatis spem aliquam mutuaretur.

Veneti irati Byzantinis erant, veterum nomine iniuriarum, quas Henricus eis Dandalus Dux subinde refricabat. Itaque ad sororem Irenem, Philippo Caesari nuptam, pervectus Alexius, facile obtinuit, ut rationes eius reducendi inirentur.

Philippus proprio certamine, adversus Othonem aemulum, implicitus, Philippo Augusto, Francorum regi affinem commendabat, et proceribus novam expeditionem in Syriam professis, Bonifacio, inquam, Marchioni Ferratensi, Balduino Flandro, et aliis. Divina occasio Venetis visa, qua terrestres Francorum vires maritimis suis sociarentur. Aedificata toto triennio classe, ad egestatem redacti, qui crucem sumpserant,

ingentem vim auri a Venetis mutuantur, inde Iaderam, quae a Venetis desciverat ad Hungaros, perdomant, contempto Innocentii fulmine, cuius consilio reges duo Hungarorum intestinum bellum in Syriam transtulerant. Alexius nihil non pollicitus Latinis, inter alia et depravatae eorum religionis commercium, excipitur classe, et Byzantium perducitur, iam multo ante gnaris occidentalibus, Graecum imperium nihil esse aliud, nisi crapulam et ebrietatem, nec aliud Constantinopolin, quam Sybarim illam luxu celebratam, CCL naves vehebant mille cataphractos, peditum XXXM. Istis copiis oppugnata Constantinopolis, fugatus tyrannus Alexius, cum molliter et timide sedisset in solio per octennium, nihilque minus nosset quam bellare. Vulgata eius fuga, Constantinopolitani Isaacium, manu productum aliena ad solium, adorant. Latinis portas patefaciunt, Alexium adolescentem ei collegam poscunt. Datus ea lege, ut senex Augustus rata haberet filii promissa. Sed collatio tantae pecuniae gravis ingrataque Graecis erat, solitis exigere aurum, non pendere. Fremebant, oppignoratum addictumque imperium a puero avarae superbaeque genti. Ergo discurritur ad praedam a Latinis, nec sacro auro parcitur: Incenditur Saracenorum Synagoga, indeque orta flamma pleramque urbem vastat. Nullus statuitur finis modusque exactionum, conniventibus ad iniurias Augustis, ne potestatis suae auctores offenderent, quod indignatio populi, ducem nacta, in saevitiam efferbuit. Erat in urbe vir regii generis Alexius Ducas, ob coniuncta supercilia Murzuflus dictus, qui edito in grassatores fortitudinis specimine, popularem auram meruit. Itaque concursu in templum maximum civitatis facto, iactantur in Caesares, ut malos angelos, convicia, alius Imperator poscitur. Moritur interea senex Isaacius, iam infestus ipsi filio, et ad vanitatem auguriorum suorum pristinam revolutus.

Nicolaus quidam Canabus Imperator dicitur. In eum advocat Alexius Bonifacium Marchionem, Latinosque in urbem invitat, novum Tyrannum depulsuros. Eius consilii gnarus Murzuflus, adiit clam Alexium, docet enotuisse populo insidias, suadet fugam, et quasi liberaturus eum producit e regia, teterrimumque in carcerem conicit. Mox et Canabum e templo extrahit, Alexio guttur elidit laqueo, mense imperii VII. Deinde aliquanto tempore haud instrenue defensa urbe, ad pacem resarciendam egreditur, oppressusque pene a Latinis, refugit intra moenia, novamque oppugnationem paucis diebus sustinet. Ad extremum contemplatus, ni abiret, paratum se brevi obsonium maxillis Latinorum fore, LXXV sumptae tyrannidis die discedit, abductis secum Euphrosyna Augusta, et filia eius, quam deamabat Eudocia. Theodorus Lascaris, gener Alexii Comneni, cum frustra incitari videret ad vim propulsandam Byzantinos, fuga et ipse salutem quaesivit. Ita ad supplicationes versi Graeci, inexorabili Latinorum saevitia spoliati, laniati, et miserrimam in servitutem redacti sunt, exsecrante impietatem eorum Niceta, paulo ante summo Logotheta, tetramque eorum hypocrisin posteris denudante. Latini, cedentibus urbe, quotquot poterant, Graecorum praestantissimis, reliquis semet dedentibus, post innumera scelera flagitiaque, sortiti sunt provincias. Balduino Flandro imperium obtigit, caeci imprimis Henrici Dandali studio, quippe qui eo eniteretur, ne quis Latinorum mari potens, vicinusque Byzantio, tantam adeptus dignitatem, unitis opibus, gravis exinde Venetis exsisteret. Balduinus XXXII aetatis annum non excesserat, piusque ac pudicus prae reliquis, ac dignus eo apice visus. Cum peragratis provinciis Thessalonicam venisset, cives exemplo Byzantinorum territi, introitum in urbem militum deprecantur, perficiuntque officiis, ut redeatur Byzantium, ubi

Bonifacius Marchio iam res novas agitabat. Balduinus eum placavit concessa Thessalonica, quam modeste ingressus Ferratensis, mutato paulo post animo, spoliavit opibus, ostentatoque e Maria Hungarica (fuerat ea quondam Isaaci Imperatoris coniux) filio, Graecos ad se pellexit, ut Beroea, Larissa, totaque Peloponneso potiretur; quod et Factum, Graeciaque occidentalibus collum subdidit, anno Christi supra millesimum ducentesimumque quarto. Balduinus firmandarum opum cupidus, traiecit in Asiam, praemisso Henrico fratre, qui per Idae montis angustias, Adramytium usque processit. Prusa Bithyniae portas ei clausit, clademque haud modicam intulit. Murzuflum erronem maior error Alexius Latissae orbaverat luminibus, Latini eum et de altissima columna praecipitatum, crudeliter necarunt. Alexius solita ignavia ad Marchionem profectus, panis et vini demenso imperium commutavit. Comites eius a Walachorum principe suscepti, Macedonum Thracumque urbes, inque his Adrianopolin et Didymotichum ad defectionem impulere, eoque facinore et Balduinus ex Asia, et e Graecia Marchio est revocatus. Adrianopolis a Graecis defensa, tempus Ioanni Misorum Duci dedit armandi suos, qui interceptos insidiis Balduinum et Latinos, partim occidit, partim vinculis oneratos in captivitatem rapuit. Balduinus unius anni Imperator, maceratus carcere, foeda tandem morte interiit. Nicetas refert, cum pedibus manibusque truncatum, et volucribus escam factum, tertio demum die exspirasse: Scythisque haud multo mitiores Latinos, terram marique rapinis et caedibus complevisse. Utrisque populis victae civitates cum poenas miserabiles darent, ipsi vicissim Latini Scythaeque alternis cladibus atterebant. Dandulus Venetorum Dux, ruptis e fuga intestinis periit, vulneribus Pleae Comes Doloicus; Henricus Balduini frater capessit imperium. Bonifacius Marchio, a Scythis Berrhoea, Serris, aliisque oppidis exutus, Thessalonicae se inclusit. Latini passim a Scythis male multati.

Philippopolis, Rusium, Perinthus, Daonium, Arcadiopolis, Mesena, Athyra, captae destructaeque. Duae tantum urbes Thracum, Bizya et Selybria, rapinas et vastitatem effugere. Latini lupis Byzantio velut ovili insidentibus, Graecia a variis distrahebatur tyrannis. In Oriente Prusa, Nicaea, Lydi, Smyrna, Ephesus, et interiecta oppida, Theodoro Lascari parebant, qui et fabricatis navibus plerasque Insulas subegit. David et Alexius fratres, Andronici quondam tyranni nepotes, alter Ponti Heracleam, et Paphlagoniam, alter Oenooeum et Sinopen urbes, ipsamque Trapezuntem tenebat. Attaliae Aldobrandinus It alus dominabatur. Ita dilacerati imperii membra quaelibet praedonum manus infestabat. Genuenses piratae, pro mercatoribus ingressi Cretam, eius insulae potiti sunt. Vix a quoquam principum in commune consulebatur, quisque sibi captabat dominia, iisque moribus Graecorum Res publicas pene omnes pessumdabant.

Eadem tempestate inter Philippum Galliarum, et Ioannem Anglorum regem, flagrabat bellum, quod Arcturus, Angli fratre maiore genitus, qui potiorem se Britanniae heredem contendebat, ad Mirabellum captus occisusque esset, idque Francus, contemptu legum Francicarum a Ioanne patratum diceret. Arrepta igitur occasione, totam Normanniam armis recuperavit Philippus, ducentesimo et septuagesimo anno, quam attributa Rolloni Dano fuerat. Duodecim inde a Rollone Duces eius numerantur: ex iis sex iidem Anglorum reges. Ac ne quid deesset ad mutationem rerum humanarum, eodem temporis tractu Tartarorum in Asia dominatus, auctore quodam sollerti eius gentis viro, quem Chamum appellarunt, institui coeptus. Et Livonia cum tertium iam haberet Episcopum, e Bremensi Canonico Albertum (Meinardus Sigebergensis primus

fuerat) novum sacrorum militum accepit ordinem, qui pari Pontificum indulgentia, quo Ierosolymitae, ad abolendum apud Livones gentilismum animati, magnas sibi iis in locis opes pepererunt.

Apud Graecos agitata quaestio, an corpus Domini in sacra Cena perceptum, sit maneatque in omnibus incorruptibile, praecessit eius Ecclesiae servitutem. Nicetas haec mysteria silentio veneranda, omnique humana disputatione maiora, pie ac prudenter iudicat.

OTHO IV, GERMANICUS CAESAR. HENRICUS FLANDER, PETRUS ANTISIODORENSIS, Byzantini.

EXstincto Philippo, turbatam valde Germaniam ad tranquillitatem revocare annixus Otho, aemulus eius, multum impendit laborem conciliandis sibi animis principum. Saxones Halbersteti, Alemannos Francofurti ad comprobandum imperium suum induxit. Frequentissima haec fuisse comitia ferunt, quibus multa egregie constituta. Otho Palatinus Philippi interfector proscriptus, possessiones eius heredibus delegatae. Sublata et latro cinia, quibus multi civilium praetextu bellorum insueverant. Firmata VII Electoribus suis iura. Tollendis inter Saxones et Suevos suspicionibus odiisque visum, ut Philippi filia Othonis connubio sociaretur. Obstabat propinquitas sanguinis, quod Othonis pater henricus, avunculus fuisset Friderici Imperatoris, e quo Philippus genitus. Sed ei peccato remedium reperit Papa facillimum. Dispensatum est, ut vocant, imposita culpa universo Monachorum ordini. Abbas quidem publice illam in se suosque transtulit, modo Imperator Cistertiense monasterium suo sumptu strueret, et Ierosolymitis subveniret. Paulo post innotuit, Henricum Caletinum Marescalcum, et Welfonis quondam a Witelspacio occisi filium, supplicium exegisse de Philippi Caesaris interfectore, caputque eius mersisse Danubio.

Otho Imperator perrexit in Italiam, coronamque de Innocentii manu excepit, perexiguo cum fructu suo. Oborta enim statim lis de Mathildis principatu, coniugis quondam Conradi, filii Henrici IV, quem illa olim circumventa a Pontifice Ecclesiae Romanae assignaverat, cumque ab Imperatoribus semper repeteretur, Innocentii astu interceptus fuerat, ardente dissidiis Germania. Otho imperii iura sibi asserenda ratus, et Marchiam istam, et alia territoria, a Friderici II tutoribus praerepta armis recuperare statuit. Eam rem indigne tulit Innocentius, pertinacemque propositi Othonem, nec, nisi iuramenti religione, quo dignitatem imperatoriam se promiserat defensurum, absolveretur, ablata restituere volentem, anathematis vinculo innodavit. Otho vicissim, dispositis passim custodiis, ne cui adeundi Papam facultas esset, interdixit.

Idem Pontifex Ioannes Angliae regem percussit fulmine suo, quod Cantuariensem Praesulem repudiaret, ad arbitrium Monachorum, ab Innocentio seductorum designatum. Nam cum duo alii electi essent, Papa Stephanum Langetonium Cardinalem intrusit, cui suffragantes monachos expulit regno Ioannes, conspicatusque ob id sacra, ex edicto Papae, per universam Britanniam intermitti, multavit reditibus suis Clericos, et fugibundo cuidam plumbeam iniecit tunicam, in qua animam exspiravit. Nimius autem rex in exigendis tributis fuit. Iudaeo cuidam singulos quottidie excussit dentes, donec septimum omni patrimonio suo redimeret. Subegit Hiberniam Walliamque: Alex. Caementario Theologo habuit fidem, dicenti, non esse Pontificis aliena curare regna. Idque ipsum per Galliam Germaniamque

plurimi asserebant eo tempore, addentes, Romanam Ecclesiam esse coetum malignantium, ignarum Euangelii, meretricem Babylonicam, Papam ipsum caput errorum, subnixum suis Scribis et Pharisaeis, Praelatis et Monachis. Episcopos bello se miscentes, homicidarum in numero habendos. Deo oboediendum prae Episcopis; perniciosas esse Cleri divitias et dominationes saeculares; in traditionibus humanis numeranda, quaecumque praeter Scripturas observent Monachi; Conciliis et Synodis non obstringi conscientias. Baptismum et S.S.cenam duntaxat esse Sacramenta, exonerandaque exorcismis et gesticulationibus, praeter divina mandata superadditis. Errasse, qui matrimonio interdixerint Clericis Occidentalibus, quandoquidem et orientales coniugiis utantur. Quod e sacris litteris auctoritatem non habeat, pro fabula censendum; Sacra vulgari lingua, quam omnes capiunt, peragenda. Neminem sanctum, nisi solum Deum invocandum. Consecrationes, translationes, vigilias mortuorum, nihil esse; Crucis signo nullam inesse vim, nec efficaciores ducendas in templo preces, quam in cubiculo. Praestare pauperes vestire, quam ornare parietes. Multa post Gregorium in Ecclesiam irrepsisse, priscis incognita aut damnata; nec esse nisi duas vias, alteram electorum in caelum, aliam damnatorum ad infernum, si bonus sit qui decedit vita, non indigere ope aut suffragio viventium: sin malus, nihil iuvari. Purgatorium nugas esse humanas. Hi aut ab auctore, aut aloco, aut ab hostium ludibriis, vocabantur Valdenses, pauperes de Lugduno, Albigenses, Beggini haeretici; circumibant vicos et castella, prompti et Scripturarum. Eorum loco Innocentius Minores, Francisco magistro, erexit; aliusque ordo Praedicatorum, Dominico inventore, appellatus. Sed quia verbis expugnari haud poterant Valdenses, in arma propulit Papa suos, qui hinc inde plures variis enecarunt suppliciis. Simon comes Montisfortis strenuam navavit Pontifici operam, qui redactos in potestatem, quoscumque minis blanditiisque dimovere haud poterat a sententia, instructo rogo cremavit.

Otho sub haec Imperator, subactis Apulia Calabriaque revertit in Germaniam, iam instinctu Papae et praeconio Sifridi Moguntinensis tumultuantem. Sifridus enim promulgata Imperatoris exsecratione, Bambergae cum rege Bohemiae, et Hermanno Thuringo consilia tractabat de electione Friderici, nepotis Barbarossae, Siciliae regis, cui quondam puerulo dixissent principes sacramentum. Sed pluribus assensum minime praebentibus, frater Othonis, Henricus Palatinus, dioecesin Moguntiacam incendio et rapina devastavit. Imperator, demonstratis Norimbergae causis dissidii inter se et Innocentium, Comitiorum decreto abrogavit regiam potestatem Odoacro Bohemo, eamque filio eius cum VI vexillis assignavit. Thuringiam quoque populatus, quarto demum a morte Philippi anno, celebratis cum filia eius nuptiis, quarto eam die amisit, rebus humanis praepropere exemptam. Eodemque anno Saxones, Westphali, Frisones, Austriaci, in Begginos susceptam expeditionem, cum illi castra et urbes desererent, in Saracenos laudabilius vertere, auxiliatique Hispaniae regibus, Maroccae tyrannum acie devicerunt. Saraceni ad naves suas profugi, plerique fluctibus sunt mersi.

Ferunt et pueros ingenti multitudine, fanatici cuiusdam hortamenta secutos, tamquam per ipsos Palaestina esset recuperanda, in mari et Silvis, miserabilibus leti viis interiisse. Saeviebatur interea in Albigenses, quibus Petrus Aragonum rex et Tolosanus Comes suppetias ivere. Crudeliter utrinque exercitas victorias lego, Petrum bello occubuisse; Albigensium multos, quod fidem suam eiurare nollent, combustos igni. Fervebat eodem tempore inter Othonem et Fridericum aemulatio. Fridericus Moguntiae a praesule et Alemannis susceptus, Innocentii et Italorum suffragiis nitebatur,

suisque opibus. Accedebant et Philippi Francorum regis subsidia, qui perniciosam suis rebus Othonis potentiam duceret, nati sorore Ioannis, regis Anglorum, ob ereptam sibi Normanniam, appetitamque de consilio Papae Angliam, infensi. Ferdinandus Lusitanus, e nuptiis cum Ioanna filia Balduini, Flandriae Comes creatus, cum Anglo sentire visus; exutusque pene ditione a Franco, maiori eam virtute recuperavit. Ioannes Rex transmisit in Aquitaniam, Andegavum antea receptum, novis munitionibus firmavit. Pictones, obliterata pristinae simultatis memoria, ei affuere. Caesar Otho Reginaldo Bononiensi, Ferdinando Flandro, Guilelmo Brabantino sociatus, conflixit cum Franco acerrime iuxta Tornacum, ad Bovinum pontem. Sed cum se inprimis cerneret peti, circumacto ex vulnere equo excessit acie. In exercitu eius CL milia peditum fuisse narrant, equitum vim tantam, ut mille et quingenti ex iis aurata balthea virtutis causa gererent. Reginaldus in vinculis Peronam, Ferdinandus Lutetiam ductus, Otho cum suis evasit; sed eo proelio dignitatem amisit suam.

Fridericus ad Mosellam Mosamque omnia subegit, desertoque a suis Othone, et Coloniae incluso, Aquisgrani a Sifrido coronatus est. Mox et Colonia Friderici in nomen adacta, instaurataque divina, quae sesquiannum fere cessaverant, dum civitas anathemati Pontificio subiaceret.

In Anglia rem suam fecit Innocentius. Ioannem regem metu Franci, cui universam Angliam, cum venia quoque peccatorum, occupandam concesserat, et suorum insidiis territum, ad turpissimas adegerat conditiones, ut resignato in manus Pandulfi legati regno, beneficiarium se Pontificis profiteretur; exules omnes reciperet regno, Stephanum pro Cantuariensi praesule haberet. Ita coactus expeditionem relinquere Francus, in Flandria etiam affectus clade fuerat. Proinde Ioannes, intellecta exulum adversus se molitione, et Innocentii ambitione, et avaritia inexplebili; quem auro in quodvis scelus certum effici didicerat, largitionibus eum devinciendum sibi existimavit. Itaque Nicolaum Thusculanensem, Legatum Pontificis, observantissime excipit, ad eius pedes regia ponit insignia, regna Angliae Hiberniaeque tradit Pontifici, receptaque ei, tamquam feudi Domino, vectigalia facit. Legatus vicissim differri curat restitutionem oblatarum Clericis opum, vacantes locos implet Clericis, suo solius arbitrio creatis, offendit praesules, et Stephanum ipsum Cantuariensem, tantum Pontificis clientem, morositatis et insolentiae accusat. Postea, licet in Normannia, et Pictonibus prospere bellaret Ioannes, tamen infelici partium proelio ad Bovinas consternatus: Postquam me, inquit, meaque regna Romanae subieci Ecclesiae, nulla mihi secunda amplius, sed adversa omnia evenerunt. Convenit ergo de quinquennalibus inter Gallos Anglosque indutiis. Anglus domi novis exceptus, iisque maioribus turbis. Petebantur a Baronibus et Clericis immunitates, ab Eduardo olim et Henrico primo datae. Rex contra sacerdotibus satisfacere cupiens de ablato, aurum rapacius exigebat. Ea dissensio manifestam in rebellionem exarsit. Appellatus iterum Francus, ut invaderet Angliam ne indutias violare videretur, filium misit Ludovicum IX, qui rex salutatus, Londinum urbem regiam introivit. Innocentius omnes Angliae Barones notavit anathemate, Regem fide immunitatum data absolvit, Stephanum Cantuariensem, quod abnueret exsecrari magnates patriae, movit cathedra. Ipse eo anno (erat XV eius saeculi) frecuentissimum egit Romae Concilium Episcoporum CCCCXII, Metropolitanorum LXXII. Intererant utriusque Imperatoris, Henrici Byzantini, et Friderici Siculi, legati: Patriarchae etiam Orientalium Ecclesiarum aut ipsi venerant, aut miserant

nuntios. Nihil dignum tanto coetu actum.

Recitata ab Innocentio capita, aliquibus onerosa, aliis grata visa. Inprimis agitata adversus Palaestinenses Barbaros expeditio, solutoque concilio extorta a praelatis pecunia ingens, quam Romae a faeneratoribus duris coacti sunt legibus mutuari. Haud diu superstes tantis ausibus Innocentius, diem clausit extremum, Pontificatus anno XVIII, successore Honorio III. subsecutus Ioannes Rex Angliae, et maerore animi confectus, Henrico eius filio aequiores fuere gentis proceres, eique contra iurisiurandi, quo se Francis addixerant, religionem, affuere adversus Ludovicum, iam undique omni Anglia evastata, vibrato nominatim in Barones, ipsumque Ludovicum fulmine Pontificis, Anglisque iam sero, quod in servitutem inciderent Francicam, paenitentibus indignantibusque. Igitur Ludovicus non una prostratus clade, Londinique obsessus, eiurat Angliam: Normanniam Pictaviamque Henrico restituit, anno supra millesimum ducentesimum septimo decimo. Ludovicus postmodum Albigenses domare conatus est frustra. Simon Comes, qui velut in praemium militiae Tolosam sibi vindicaverat, Lateranensi concilio ei adiudicatam, ob pericula adversum haereticos suscepta, in obsidione ipsius Tolosae saxo ictus occubuit. Albigenses omnia castra feliciter recuperarunt, filiosque Simonis captos interemerunt. Iactabat sub haec Honorius Papa, revelatum sibi divinitus Ierosolymam se Pontifice recipiendam a Christianis, quemadmodum et Innocentius ex Apocalypsi asseruerat, Saracenicam tyrannidem annis DCLXVI terminandam. Sed ambo falsi convicti vaticinii. Nam Honorio sedente, Damiata quidem Aegypti maximis Christianorum impensis et laboribus capta, at biennio post, maioribus eorum probris cladibusque amissa est, anno XXIV huius saeculi, ut suo dicetur loco. Potuerat recuperari Palaestina, si cupiditatibus modum scivisset statuere Legatus Pontificius: At dum nimia ambit, pro gloria ignominiam retulit.

Nec Latini propagarunt suum in Thracia Graeciaque imperium. Theodorus Lascaris, Alexii quondam profugi gener, Sultanum Alexio patrocinantem, in Phrygia devicit, captumque socerum liberaliter habuit Nicaeae. Cum Henrico Byzantino coluit pacem. Eo post XI imperii annos defuncto, Petrum Antisiodorensem, per nuptias Iolantes, potitum Byzantii, Romaque, ubi ab Honorio coronatus fuerat, revertentem cum copiis, depulit Dyrrachio. Tendentem inde in Macedoniam intercepit, et bienni maceratum captivitate interemit.

Haec pleraque debemus Arnoldo Lubecensi, Godefrido Coloniensi, Roberto Antisiodorensi, qui historias huius saeculi cuius ipsi pars erant, in litteras misere.

FRIDERICUS II. CAES. GERM. ROBERTUS et BALDUINUS Byzantini, THEODORUS LASCARIS et IOHANNES DUCAS, Nicaeni.

CUm Friderico, Aenobarbi nepoti, omnia se superioris Germaniae Italiaeque permitterent, Otho in latebram se recepit Saxoniae, et Hartespurgi, pestilenti correptus febre ac dysenteria, discessit, anno gesti post Philippum imperii decimo. Ita Fridericus, favente Honorio, ex sententia Principum potitur rerum occiduarum, quo tempore Ioannes, Brennae Comes, Hierosolymitani regni titulo ornatus est, consilio Philippi Francorum regis; et Robertus Antisiodorensis, capto ab Lascare necatoque patre, Byzantinum conscendit solium. Is Brennus abdicato, et nimia auratarum ingurgitatione mortuo Almarico, Cypri et Ierosolymae rege, ducta eius filia Maria, regium susceperat nomen, ac rem Christianam in Palaestina haud segniter

administrabat. Sed ab Andrea Hungarorum rege, qui corpore ter in Iordane abluto voti se religione solutum putarat, domumque copias reduxerat, desertus, speque recuperandae Palaestinae exutus, castrum peregrinorum inter Caesaream et Caiapham montem communierat. Ex ea velut arce omnia infesta barbaris circa incolentibus, faciebat. At confirmatus novis peregrinantium auxiliis, statuit invadere Aegyptum, quod ea incolumi viderentur vix operae pretium nostri in Syria facturi. Petitur classe Damiata (Heliopolis quondam) munitissimum Aegypti emporium. Perrumpitur virtute arteque catena, ingressu Nili interiore arcens. Turris validissima Barbarorum ingenti labore nostratium, plurimoque cum sanguine expugnatur, Saphadinus interit. Filius commeatus inopia fractus, abducit exercitum quem defendendae urbi habebat. Conradinus Damasci et Hierosolymorum Sultanus, filius et ipse Saphadini, conditiones offert pacis; pollicetur, sacrosanctam se crucem, et quidquid de Christianis in Syria Phoeniceque, ipse aut decessores cepissent, redditurum. Franci, Angli, Germani, Itali, leges comprobabant. Obstabat Pelagius Cardinalis, perdomandam clamans prius, fanandamque Aegyptum. Conradini Oratores infecta pace dimissi. Ille indignabundus Hierosolymam, Caesaream, Saphatum, muris discinxit, magnificentiora aedificia et monumenta diruit, ne usui nostris fierent. Sub haec pestilentia nostros, at obsessos, cum lue dira, etiam fames populatur, capiturque tandem sesquiannum oppugnata Damiata, anno eius saeculi undevicesimo. Cum eam Pelagius, iure legationis, Pontifici attribuere niteretur, Brennus rex Ptolemaidem secessit, atque vix nobilissimorum precibus procerum mitigatus revertit. Revocato instat Pelagius, Cairum ducat, Aegyptum subigat. Reponit Brennus, de sancto solo certamen esse, in Syriam, non quo necesse non est, non unde nullus usus exstet, arma vertenda. Legatus perstitit in sententia, praecedere Ludovicum Bavarum, sequi ceteros iubet: qui dicto audiens non foret, eum se exsecrari. Iverunt metu dirarum ad LXX hominum milia: Castra ad decimum ab urbe regia lapidem locant. Munitionibus se continebat Aegyptius, quoad gnarus locorum temporumque, incautos improvidosque incruenta debellaret victoria. Patefactis enim Nili, maxime tunc increscentis, emissariis, castra nostrorum aqua superfusa operuit, usque eo, ut commeatus corrumperetur, nec in sicco consistendi locus esset. Ita plurimis submersis, superstites abiurare Damiatam, cedere Aegypto coacti: irriti tot labores redditi. Damascenus indutias in octo annos dedit: quibus fretus Rex Brennus, venit in Italiam, nova auxilia corrogaturus. Eam ingressus anno huius saeculi vicesimo Fridericus, ab Honorio acceperat Augustalia, eiusque gratiam dato Fundano Comitatu sibi auctoraverat. Sed cum Anagniae Comites, Innocentii III fratres, Othonis quondam partes secutos, in potestatem redegisset, unus eorum Thomas, custodibus frustratis ad Honorium confugit, a quo perbenigne susceptus, nova inter regnum et sacerdotium sevit dissidia. Fridericus filiolum suum Henricum, quem e Constantia genuerat Arragonica, consecrandum curavit Aquisgrani ab Reginaldo Coloniensi, dum horrendi terrae motus Europam quassarent, et Romae mixtum sanguine pulverem pluerent nubes, insequentium malorum portenta. Erat annus XXII illius saeculi, Waldemari etiam II Danorum regis captivitate insignitus. Ille enim rex a bellica felicitate Victoriosi sortitus cognomen, cum omnem maris Balthici oram Sclavicam, Teutonicamque, adiecisset Daniae, et Hamburgum de Othone IV recepisset, florentissimum armorum decus Veneris impotentia maculavit, summamque fortunam una actione pessundedit. Henricus Suerinensium Comes, Sacram professus

militiam, uxorem regi suam commendaverat, nuspiam ratus tutiorem, quam apud Dominum suum fore. Redux comperit violatum a rege torum, dissimulat iram, agit gratias de servata coniugis pudicitia, vindictae cupiditatem quovis obsequio velat, donec obvium fraudulento consilio regem venatio maritima apud Fiones, largiorque Bacchus fecerunt. Sopitum enim lassitudine et vino Valdemarum nocturnus aggreditur, obstructoque ore, vinctum portat cum filio in navem, quam in hoc antea parari iusserat, abreptumque in alterum littus, Dannebergensi castro includit. Sic princeps armis inclitus, inopinanter regno et libertate excidit. Biennio post XXXV argenti redemptus talentis, regnum quidem recepit; at quia ditiones Germanicas repetiverant iam plerique, quibus antea ablatae bello fuerant, Vandalicae urbes per hoc regis infortunium in libertatem se vindicarant. Maior motus inter Fridericum Caesarem, Honoriumque Papam, et Europae perniciosior exstitit. Brennus, auctore Honorio, Iolen aut Isabellam filiam Friderico collocavit, ut dotali sacro regno, sacrum maiore animo capesseret bellum, unde Siculis regibus mos Hierosolymitani imperii titulos usurpandi.

Philippus II. Galliarum Rex eodem tempore moriens, sexagena milia aureorum Brenno, et duobus magistris Templariorum Hospitaliumque legaverat; Ludovico filio dederat praecepta, rei Christianae omnibus modis adiuvandae. Sed cum is instinctu Honorii, novam in Tolosanos et Avenionenses haereticos, ut habebantur, persecutionem adornasset, tertio post patris obitum anno periit pestilentia, cumque ipso nobiliores expeditionis socii plerique Francia ad Ludovicum IX, puerum devoluta. Fremebat sub haec Honorius, ac dira coquebat in Fridericum, quod is minime expedit ionem sacram absolveret, Lombardorum licet Saracenorumque impeditus turbis. Balduinus quidam Flandriam reposcebat, fingens se Constantinopolitanum esse illum Caesarem, quem Nicetas trucidatum narrat. Sed filia eum sua minime recepit, proditusque tandem, capite poenas luit, licet haud desint, qui verum eum fuisse Balduinum arbitrentur. Engelbertus, Coloniensis praesul, a Comite Isenbergio, suo consanguineo, quem ob tyrannidem increpaverat, trucidatus, successorem vindicemque nactus est Henricum, qui captum Isenbergium rota, ad latronis instar, punivit. Fridericus Imp. Cremonam evocaverat Principes, ut Palaestinae negotium urgeret, cumque Veronenses, infessis Alpium claustris comitia impedirent, iaculatus est in eos diras suas Papa. Verum ipse mox mutatus, Veronensium se Lombardorumque aggregavit partibus, et coniurationem in Fridericum iniit, quam ne perageret, morte est praeventus, anno Papatus XI. Hugo Ostiensis, Gregorii IX nomine sumpto, strenue eam peregit, fulmine in Fridericum torto, tamquam voti reum, cui nequiquam aegritudo praetexeretur. Atque ut appareret, patres illos raptam maiestatem, depressis Augustis, firmatum ire, transire iam volentem mare Imperatorem inhibuit Pontifex, minime ex dignitate Augusta instructam classem obiectans. Th. Fazellus Monachus Fridericum tradit, pro pede dextro Pontificis Gregorii genua eius exosculatum idque altius in Pontificis animo, quam ut unquam excidere posset, haesisse.

Sed Fridericus refutandae calumniae ursit iter, spretaque Papali ira, pervectus ptolemaidem, munit Ioppen, Sultanum domestico intricatum bello cogit reddere Ierosolymam, Bethlehemum et Nazaretham. Gregorius interim Ioannem Brennum sacratis instruit pecuniis, perque eum Apuliam occupat et Calabriam, adiecta et fama, mortuum esse Caesarem, fulminis Pontificii telo ictum, ut facilius in suas alliciat partes subditos. Inducit et Templarios, qui exitium

Friderico parent. Sed frustra fuere ista. Sultanus ipse exsecratus Pontificiam perfidiam monstravit proditrices litteras suis, addiditque: En fidem Christianorum!

Fridericus sua coactus repetere, Reinaldo Bavaro committit Syriae principatum, reversusque in Siciliam, brevi recuperat amissa, socerum perfidum proelio sternit et profligat, Soram uno die oppugnatam exscindit. Gregorium ab ipsis Romanis expulsum, qui aliquandiu decimis hinc inde avarissime exactis militem saginasset, iamque auri egeret, per Leopoldum Austriacum, immensa placavit pecunia, ut absolutus mensae eius gloriose adhiberetur. At de istis artibus populari dictum est verbo:

Non habet eventus sordida praeda bonos.

Anglia expilationes Romanensium detestata, decreto sanxit, ne quid ulterius erronibus istis penderetur.

Hinc Papa et Imperator in rebelles versi, igni eos cremant. Fridericus Messanenses in Sicilia, Papa per Conradum quendam innumeros Teutones, haereseos insimulatos. Eodem die, scribit Godefridus Coloniensis, quo quis accusatus est, seu iuste, seu iniuste, nullius appellationis, nullius defensionis refugio proficiente, damnatur, et flammis crudeliter inicitur. Quamobrem Conradus iste, immanissimae persecutionis administer, a quibusdam nobilibus, nullum gratiae locum apud eum invenientibus, iuxta Marpurgum trucidatur. In Stadingos, Saxoniae Frisiaeque populos, arma sumpta a Pontificiis, quae illi mascule repulere. Gregorius iterum a civibus exactus, libertatem spirantibus vetustam, Reati se defendit Teutonicorum militum praesidio. Ceciderunt uno proelio armatorum xxx milia. Exinde circummisit praedicatores, qui novas in Palaestinam copias excirent, pecuniis populos emungerent, eorumque opera ingens multitudo confluxit, ducibus Theobaldo Navarrae rege, Almerico Montefortio, Henrico Campano et aliis.

Quae plebs, cum navibus haud posset, pedestre molita iter passimque caesa et attrita, attigit Ptolemaidem. Verum non multo post, superveniente Turcarum exercitu, fortissimus quisque occubuit; pauci admodum in patriam inglorii rediere. Illis temporibus Ferdinandus Rex Castellae, Hispalin et Cordubam: Iacobus rex Aragonum, Valentiam et Maioricam de Saracenis recepere, Barbaris in Africam expulsis. Friderico Imperatori Henricus filius, qui Germaniae praeerat, se opponere ausus ex subiugata Bavaria, vindicem sensit paternae maiestatis Deum. Tradunt Longobardorum coniuratione corruptum, quod Conradum e Iolanta, Hierosolymae regina susceptum, tenerius diligeret Fridericus; sed cum in castello quodam captus, ad genua accidisset patris, demptisque vinculis, veniam pene impetrasset, convictus postea venenum procurasse genitori, oneratur catenis, et infensissimo hosti, Duci Bavariae, quem spoliare hereditate voluerat, custodiendus traditur.

Eodem anno Isabellam duxit Imperator, tertiam coniugem, Henrici III Anglorum regis sororem. Papa Gregorius decretales edidit: usurarios defendit Anglicanos; voto peregrinationis Syriacae absolvit pretio, quos voluit. Franciscani, eandem praedicarunt peccati indulgentiam iis fore, qui pecunias in recuperationem terrae sanctae erogarent, quam qui laboriosum iter susciperent. Quibus auditis, infremuerunt multi, admirantes tot reperiri vias Romanensibus, quibus [Orig: queis] loculos expilarent populorum.

Anno XXXVI saeculi Christiani decimi tertii, in Longobardos, eorumque insolentissimos Mediolanenses, arma paravit Imperator, cum interfuisset consecrationi Elisabethae, viduae Cattorum Landgravii, Andrea Ungarorum rege genitae, quam quinquennio anno defunctam,

Gregorius Divam pronuntiaverat. Godefridus eius aetatis scriptor, duodecies centena hominum milia ob hanc causam Marburgum confluxisse narrat. Tanta superstitionis vis fuit.

Interim ille Divorum creator Gregorius occulte fovebat rebelliones Longobardicas, Simoniam sine rubore exercebat, filia Sion, ut meretrix effrons, prostabat populis. Fridericum ab obsidione Mediolani retraxit Friderici Austriaci violentia, qui Hungaris, vicinisque omnibus ferebatur infestus, citatusque ad comitia edictum contemnebat. Is tota ditione exutus, quumque satisfecisset Imperatori, receptus iterum, a libidinibus suis non discessit.

Graecis Byzantinis dominabatur Robertus, Henrici et Balduini sorore genitus Iolanta, qui susceptis Alexio et Isaacio Comnenis exercitum dedit, ad Asiaticos Graecos subigendos. Indignabantur enim Comneni, Iohannem Ducam, generum Theodori Lascaris, rerum potiri post socerum, regiumque stemma contemni. Sed infeliciter cessit ambitiosa expeditio. Theodorus Lascaris octodecim annis illas imperii reliquias collegerat, filiamque Irenen Ducae, egregio et cordato iunxerat viro, qui nec inconsulto quicquam faceret, et consulta celeriter expediret. Itaque non tantum acie devicit aemulos, sed etiam civitates Asiae, olim Henrico subactas, Latina servitute liberavit. Theodorus Angelus, absente Montisferratense Marchione, regebat Thessaliam, atque ut erat acer, et rebus novandis ingeniosus, Thessalonicam occupavit, regemque se a Primae Iustinianae Episcopo inungi fecit. Quem ut Bulgariae suae vidit imminere Ioannes Dynasta, accitis Scitharum auxiliis, proelio vincit Theodorum, et oculos ei eradit. Ioannes interim Ducas Lesbum, Chium, Samum, Rhodon, aliasque insulas subigit, cui paulo post et Sestus, Calliopolis, Cardia, et Chersonesus accessere. Itaque Bulgarus sororem Helenam filio Ducae despondet, Theodoro, inquam, Lascari iuniori, eoque pacto Ducas Thraciae et Macedoniae urbes, perpetuis conflictatas miseriis, dum modo huic, modo illi subiciuntur praedoni, sibi subdidit, atque a Byzantio Strymonem usque fl. progressus, Graecorum refovere Remp. coepit. Ioannes Brennus sub haec extorris Ierosolymae Rex, tutor Balduini pueri, cui Roberto fratre mortuo Byzantium cesserat, Latini imperii curabat rudera, quem Matthaeus Paris aut Parisiensis, huius scriptor temporis, anno XXXVII eius saeculi memorat defunctum, Graecamque Ecclesiam penitus a Romana defecisse: cum, si Godefrido fides, Iacobitae, Nestoriani, Marmaritae, aliique Orientales Christiani, Pontificiam subirent ditionem, Armeniam et ulteriora quaeque Tartaris Scythis effusissime vastantibus. Eorum dux Sitzis Chanus, conditor Tartarorum Reip. duobus filiis relictis, decessit.

Telepugas alter filiorum, meridianas Caucasi partes, Caspiique maris littora pervasit, perque Massagetas, et Sauromatas progressus omnes ad Maeotidem paludem et Tanaim fl. gentes subegit. Deinde Tanais fontibus superatis, impetum in Europaeas nationes vertit. Hunni et Comani, Istri ostiorum accolae, intolerabili Tartarorum perterriti impressione, mutandas sibi sedes censuerunt. Neque enim ullis gentibus satis erat ad resistendum fiduciae, sed velut spicae in area terebantur. At priusquam certam sibi sedem legerent, Ioannes Ducas Imperaror beneficiis eos allectavit, suisque adscripsit legionibus complures, aliis alibi sedibus attributis, partim in Thracia et Macedonia, partim in Asia ad Maeandrum Phrygiaque.

Alter Sitzis filius Chalaus, (M. Paulo Veneto forte Cublai, aliis Cobilas est) relictis ad Caucasi radices hibernis, populos superioris Asiae ad Indos usque, annuis praedatus excursionibus, ad Chaldaeos et Arabes pervenit, tertioque anno,

postquam Iaxartem fl. transierat, Mesopotamiam tenuit, tribunisque suis et Satrapis, aliis alio missis, Persas primum, et Parthos Medosque subegit: Deinde per Armeniam maiorem ascendendo, eo tempore quo Damiatam expugnabant nostri, versus Septentrionem ad Colchidem, et finitimam illi excurrit Iberiam, auri deliciarumque contemptor initio, postea vero per fortunae blanditias cum aliis amator.

Turcae, impares se Tartaris simul Graecisque rati, foedus cum Duca Imperatore inierunt, quod ille cupide amplexus, ad agros vineasque colendas incitavit suos, iisque effecit artibus, ut alimentorum egentes Turcae, aurum suum gemmasque vili cibo commutatas, haud gravatim Graecis permitterent. Peregrinas contra vestes, Assyrias, Babylonicas, sericas, inhibuit prudentissimus Imperator, nobilitatis insignia virtute et Graeco definiens amictu, divitiasque domo, quod aiunt, domum deferens, Notavit et Germanus, Byzantinorum praesul, Honorii et Romanensium tyrannidem avaritiamque, hortatusque epistolis, ut saniorem ad mentem redirent, nihil profecit. Ex eo Graeca Ecclesia, quae a Latinorum dominatu Romam coeperat ut matrem venerari, deinceps edocta mores eius, tamquam meretricem novercantem exsecrata est. Nec Scotiae rex ullum intra regni fui pomoeria Legatum Pontificis admisit. Henricus III, tanto pronior in Honorium, adeo peregrinis indulgebat consiliariis, ut alienatis a se indigenis Magnatibus, intestino Britanniam bello implicaret. Fridericus Imp. Mediolanensibus fortiter punitis, praeter urbes quattuor, inter quas Bononia, universam Italiam suis partibus adiunxerat. Balduinus contra, Petri Antisiodorensis filius, a Byzantinis suis Burgundionibus ablegatus, in Anglia, aliisque Latinorum regnis, opem commendicabat, imperio recuperando firmandoque, anno istius saeculi XXXVIII. Saraceni similiter in Franciam Angliamque profecti, auxilia in Tartaros petitum, quos a Taro fl. dictos putat Paris, additque Episcopum Wintoniensem dixisse: Sinamus illos canes invicem se laniare, Christi inimicos, ut nos superstites, mundum Ecclesiae catholicae subiciamus. Sane Marinus Sanutus tradit, Olacos et Siculos, Pannoniae populos, montium aditus Tartaris occlusisse, ne in occiduas terras licentius se effunderent: Sed paucis post annis, XLII praesertim, Russiam eos invasisse, vicinasque regiones, Turciamque ipsam, ac XXX regna integra, praedae ac ludibrio habuisse. Chan princeps Tartarorum nuntium se scripsit Dei excelsi, ad edomandas gentes sibi rebelles missum. Sed tanta incesserat Christianorum principes discordia, ut eo flagello opus esset ad veternum oculis detergendum, quod tamen nec illis vibicibus effectum.

Fridericus Lombardica e victoria tumidior, nullam Mediolanensibus pacem, nisi se suaque omnia permittentibus, dabat. Subegerat et Sardiniam insulam, ab antiquo Siculis oboedientem regibus. Ea fortuna male habebat Gregorium, iam inde a principio Papatus parum Friderico aequum. Iubet ergo reddere Sardiniam Ecclesiae: ni faciat, anathemate plectendum. Imperator professus publice, nihil se alienum appetere, Sacramento obstrictum imperio recuperare sua, Gregorii indignis modis potestate sua abutentis iudicium non vereri, diris devovetur, haereticus appellatus et hostis Ecclesiae. Ille vicissim circummissis ad reges litteris, innocentiam demonstrat suam, Papam multorum redarguit criminum. Sed nisi Romana avaritia devotionem populorum ab Gregorio avertisset, totus mundus Papae epistolis exasperatus, in Imperatorem, ut christi inimicum, unanimiter insurrexisset. Nam et Ezelinus de Romano faciebat ei invidiam, copiis a Friderico acceptis, in Transpadana Italia tyrannidem exercens, redactis in potestatem suam Tarvisio, Patavio, Vicentia, Verona, Brixia.

Pontificem vero cives Romani lucro, quod e praesentia eius capiebatur, adducti, in urbem receperant. Venetos et Genuenses, de imperio maris decertantes, sibi conciliaverat Gregorius ipse, foedusque inter eos in nonum annum stabilierat, ut communibus bellum auspiciis gereretur.

Robertum, Ludovici Francorum Regis fratrem, vocabat ad imperium, Germanos nequiquam ad defectionem incitari expertus. Responsum a Francis, plus se religionis in Friderico reperisse hactenus, quam in ipso Papa. Ausu eum temerario abiudicasse potestatem summo principi: qui si apice isto deiciendus sit, meritis id exigentibus, penes solum concilium sententiae dictionem fore. Helias, Franciscanorum caput, absolvit etiam ligatos ab Gregorio, multorumque eum criminum publice reum fecit. Carthusiensis quidam in Anglia diserte eum haereticum, et Ecclesiae pollutorem confirmavit.

Paulo post Francorum rex Ludovicus, et Anglorum Henricus, inimicitiam induerunt Friderici, quod Raimundum Provinciae comitem, utriusque regis socerum, Tolosani Comitis oppugnaret armis, praetexens eum minus dicto audientem esse, neque in Flandrum, hostem imperii, bellum ex edicto sumpsisse. Gregorius interim pene oppressus a Friderico, indutias interventu Ioannis Columnae cum Caesare init, quas tamen mox dissolvit, auro Anglicano et Francico refocillatus, quod mellitis sermocinationibus, et fellitis comminationibus miscuerat, dicente Parisiensi. Columna iussus renuntiare Caesari datam de indutiis fidem, abnuit, oggerentique Papae, eum de cetero sibi haud pro Cardinali fore, reposuit, nec tu mihi pro Papa. Etenim sacratum a Papa exercitum iam orco mactaverat Imperator, Venetosque paludibus conclusos vehementer afflixerat. Ferraria tamen Pontifici recuperata, et Azoni data Estensi.

Fridericus, cum non satis constaret, qui partes suas, quive Pontificis sequerentur, antiqua Guelforum Gibellinorumque nomina innovavit. Inde Florentini nobiles suos Gibellinarum, id est, Caesarianarum partium eiciunt, Aretini et Senenses Guelfos. Exemplum reliquas pervasit civitates; ubique plus quam civilia bella, pleraeque urbes a Pontifice descivere. Defecissent et Romani, ni Pontifex, delatis per urbem supplicando Apostolorum capitibus, populum ad commiserationem flexisset.

Imperator Beneventum vi captum diripuit, Cassinensi monasterio eiecit Benedicti sectatores, Saracenis Nuceriam concessit, ravennam repentino incursu petitam, in potestatem suam redegit. Hanc ob rem Gregorius concilium apud Lateranum indixit, in quo de abrogando Friderico ageretur. Verum Fridericus, testatus diplomatibus, locum, tempus, patres, indictionem, omnia pro Gregorio, omnia contra se esse ordinata, terra marique praeclusit vias, quosdam Cardinales atque antistites mari captos, adiuvantibus Pisanis, in carcerem coniecit. Qua ex re tantum cepit doloris Gregorius, ut animam cum pravis molitionibus dimitteret, anno pontificatus plus quam XIV, vitae fere centesimo. Faventia diuturna obsidione subacta, se dedidit Friderico, et misericordem experta victorem est.

Fusi etiam ab eius filiis Conrado Henricoque, et fugati Tartari, iam ad Danubium progressi; Polonia, Hungaria, Silesiaque vastatis. nam Hungariae rex Bela subditorum odiis laborabat: ob exceptos regni visceribus Cumanos, maiorique quam Reip. expediebat, liberalitate cultos. Itaque invadentibus eum Tartaris, nihil feliciter gesserat, Barbari incendio, libidinibus, rapinis omnia foedarant. Cum autem Fridericus Austriacus, Conrado regi iunctus, expulisset Tartaros, Hungari Cumanos eis exilii comites addidere. Verum mox revertentes Cumani magna Hungaros affecerunt strage: regnumque totum,

fugiente Bela, depraedatione habitum Barbaris; qui exsaturati vix tandem, onustique spoliis, Mysia, Bulgariaque peragrata, avitas ad Ostia Istri sedes repetierunt. Belacum crucigerorum, (quorum larga tum ubique seges) et Caesaris auxiliis, regnum recepisset, Austriacum adortus est bello, ob ademptos sibi profugo thesauros, eoque caeso, raptis ipsius opibus, expilatam Hungariam coepit solari.

Apud Polonos, post Lesci Albi obitum, dubiis casibus diu nutavit Resp. Boleslaus puer (cui ex votiva abstinentia Pudici cognomen inditum) ambitiosa tutorum inquietudine pene amiserat regnum. Conradus, eius patruus, tutelam sibi adversus Henricum Vratislaviensem vendicabat: unde crebri conflictus, et utrinque damna, donec tandem Conradus potiores tulit partes, invita matre Boleslai. Pupillus ipse genitricis secutus affectus, Henrico impensius favebat, ac proinde captus a Conrado, et in monasterio quodam delitescere coactus est. Deceptis autem vino custodibus, cum ad henricum evasisset, eius ope operaque principatum recuperavit, aegreque per proceres impetratum, ut tutores ambo potestate se abdicarent. Ita attritam intestinis malis Poloniam Tartari irruperunt, sub annum salutis MCCXL. innumerosque mortales aut vita privarunt, aut libertate. Pudicus cum coniuge in Hungariam profugerat ad socerum: sed cum eadem tempestas, et illum regno exegisset, Tartarique iam Silesiam vastarent Moraviamque, castello se quodam abdidit. Submotis inde Germanorum virtute Barbaris, Henrici Vratislaviensis, qui in acie occubuerat, filius Polonia potitur, mox vicissim amotus a Conrado, Boleslai patruo. Verum nec illi diuturnum imperium stetit. Ubi enim sumptus bellorum severius exigeret, in odium adductus Polonorum extremum, Boleslao reditum aperuit in patriam: qui anno demum XLVII, mortuo Conrado, principatum in pace possedit.

Ea tempestate Balduinus, Latinorum apud Graecos imperator, urgente re nummaria, sertum spineum, ac crucem Domini (ita habebantur, quamquam Saladinus crucem perhibetur veram abstulisse) Venetis grandi pecunia oppigneraverat. Illud nomen luit Rex Francus, Sanctissimaque deposita occurrens reverendissime excepit. Sed ea impietas visa Balduini, sacras opes nundinantis, odium invidiamque ei apud Graecos auxit, et novam ad occidentales oras profectionem imposuit. Successerat Gregorio IX, Caelestinus IV, cum Fridericus, deprecante Richardo Anglo, e Palaestina reduce, Cardinales ad tempus liberasset. Caelestinus duodeviginti dies, nec sine schismate sedit. Exin unum et viginti menses sine Papa egit Ecclesia, quo tempore Bononiensis Academia Patavium migravit, auctore Caesare. Balduinus vero, omissa spe bene gerendae rei in Asia, cum Raimundo Tolosano in Italiam veniens, tantum precibus valuit et auctoritate apud Fridericum, qui tum Parmae erat, ut Cardinales, aliosque praesules missos faceret, iuberetque designationi Pontificis intendere. Dissidentes cunctantesque ipse armis, Ludovicus IX minis ursit, malis ambo suis, quantamque rei Christianae perniciem procurarent, ignari.

Creatus Anagniae anno MCCXLIII Sinibaldus Fliscus Ligur, cui Innocentii IV nomen impositum. Statim ex amico Cardinali Pontifex Caesari inimicissimus factus, suspicionem firmavit, sedem Romanam dare potius vitia sessoribus, quam accipere ab illis. Deluso enim spe pacis Imperatore, in quem statim more maiorum fulminaverat, insidias sibi strui suspicatus, mentitusve, Genuam Roma profugit, exinde in Franciam profectus navi, Lugdunum pervenit. Viterbienses Romanis iuncti, cladem quandam ingesserant Friderico, subitanea conspiratione praesidibus suis oppressis, ultionem meditanti. Ibi habito conflictu, quidam Imperatori persimilis occubuit,

vulgataque exitii ipsius fama, multos, ut est mobile semper vulgus, in diversas partes abstulit. Summa, nuspiam erat quies, nisi Deo fidentibus soli.

Papa et Imperator perpetuis inter se confligentes dissidiis, alebant Tartarorum, Saracenorum, Turcarumque errores, iactantium, benigniorem esse sibi ac suis Deum, quam Christianis, mutuo semet odio perimentibus. Inter Francos Anglosque vix coierant iterum indutiae ex bello, quod Hugonis, Marchiae Comitis, ambitio, et Isabellae quondam Anglorum reginae, uxoris eius, conflaverat.

In Syria Templarii ab Hospitalis Teutonicique ordinis militia dissidentes, classicum canebant, occasionem quoque praebentes Sultano Babylonico, Chorasmios a Tartaris pulsos in Palaestinam immittendi. Qui Gaza et Ascalone expugnatis, plurima intulerunt rei Christianae damna, caesisque ad Iordanem sacris militibus, ipsam Ierosolymam sine labore occupatam evertere, civibus et inquilinis immaniter trucidatis. Sultanus Aegypti novus, e Mamalucis electus, Damascenum, Christianis foederatum subegit; Tiberiadis castrum, aliaque a Navarreno, Richardo, aut ceteris munita, destruxit. Turcomanni, qui et Mamaluci, exinde et Antiochenis formidini esse coepere. Sacra profanaque Christianorum minabantur ruinam. Minores et Praedicatores monachi subitis inflati successibus, utri potiores essent, inter se rixabantur: Subtilius, quam par erat, de visione Dei, de natura divina et Angelica, disputaturientes, humanis etiam viribus ad caelestia acquirenda nimium deferebant. Innocentius continuando expilationes, nationibus, et inter eas Anglicanae, fastidium creabat regiminis Pontificii, Cistertiensium intercessione humillima apud Ludovicum IX reperit patrocinium, qui rex deliquio oppressus letali, cum admotis cruce et lancea, respirasset, vovit expeditionem Syriacam, Pontificiamque tutatus est inscienti zelo auctoritatem.

Igitur legit novos Cardinales Papa, atque ut augustiores efficeret, purpureis eos vestibus pileoque nobilitavit. Imperatorem denuo exsecratus, cum Germanis sedulo egit, ut Henricum Thuringiae Landgravium sibi praeficerent regem. Sed Fridericus, qua auctoritate, qua armis, filii imprimis Conradi opera, perfecit, ne quid illi motus pestiferum procrearent. Itaque Papa altiori intentus negotio, contraxit e variis mundi partibus Synodum Lugdunensem. Ubi eleganter et animose defendentibus Imp. Thaddaeo Suessano, Petro de Vineis, Waltero Ocrano, et aliis, cumque parum proficerent, ad plenius concilium provocantibus, nihilominus multo cum audientium horrore, Fridericus e coetu sanctorum exclusus, omnibusque diris devotus est, anno eius saeculi XLV. Mandatum et principibus, ut actutum novum sibi deligant Caesarem. Impletum ante omnia Pontificis aerarium thesauris ambitiosorum hominum, accusatoribus avaritiae et Simoniae Romanensis nihil responsum. Iniectus tamen regibus scrupulus, ne forte deinceps Romani, plebeia licet stirpe orti dicerent: Nos maximum Imperatorem Fridericum conculcavimus, et quis tu es, qui nobis audeas resistere? Creditum interea plerisque Imperatorem varias ob noxas haud immerito damnatum.

Ille contemptis initio diris, Mediolanenses graviter affligebat: deinde conspicatus se a sponsa Austriaca, ac multis principibus, ut Ecclesiae extorrem sperni, obtulit Innocentio perpetuam in Palaestina militiam, modo sibi anathematis nexibus soluto, Conradus filius sufficeretur. Sed Innocentius erecta cervice, adeo irrisit conditiones, ut indignaretur et Ludovicus, quod speratam modestiam in servo servorum Dei minime reperiret. Nec annuit Francus incitanti eum Papae, ut Angliam negatas ob

contributiones armis adoriretur, pluris faciens fidem regiam, quam importunam nefandamque suasionem. Non desinebat sub haec Fridericus inculcare regibus, intolerabilis exempli rem esse, si Episcopo Romano, cui ut alii praesuli, clavibus regni caelestis legitime utenti oboedientia minime denegaretur, in summas potestates tyrannidem liceret usurpare. Innocentius contra largitionibus devicit Henrici Landgravii cunctationem, et capessere imperium subegit. Conradus Friderici filius, dum pugnam adversus eum init, ignarus corruptos esse promisso aut muneribus duces, deseritur in proelio, et ad patrem inglorius redit.

Duo sub haec nova carcinomata Ecclesiae gubernationem insederunt. Si qui principes armis decertarent, ilico alteram partem anathematis, urgebat Papa, hac via ex omni dissidio lucraturus. Et si quem solita inescatus ambientium prodigalitate, ad maiorem provexisset dignitatem, illi etiam priores relinquebat census, utrinque hiantes impleturus rictus suorum familiarium.

Gemebat interim pietas, in Syria multi Mahumetismum amplectebantur. Fridericus iam malleus Romanensium, haud permittebat subsidia advehi Palaestinensibus, asserens, nulla arte ditiores effectos, nulla sophistica magis intumuisse saginatos Pontifices, quam specioso liberationis Palaestinae glaucomate. Indutias aut pacem petenti Innocentio rescripsit Sultanus Babylonicus, cum Friderico sibi foedus patrique suo ictum, absque eo nullum cum Christianis commercium fore. Innocentius autem sicarios subornavit Caesari: sed deprehensi capite luerunt scelus. Magnates Franciae, Papam ad humilitatem Ecclesiae primitivae reducere molientes, partim beneficiis, partim minis emolliti: Pecuniam tamen nec mutuaticiam dedere, fallacia Romanorum iam nimis denudata.

In Germania Episcoporum subnixus opibus Landgravius, pro Imperatore se gerebat; sollemniter inaugurandus tendebat Ulmam. Ibi excipitur proeliis a Conrado rege, qui fata Martis ambigua metuens, XV bellatorum milia arcano cuidam diverticulo incluserat. Conserta acie, cum victoria ad Landgravium inclinaret, erumpunt ex insidiis armati; Pontificius Imperator accepto vulnere fugit, auro ab Innocentio submisso spoliatur, praecipui eius fautores cadunt. Ipse Isenacum deportatus, maestissimam paulo post animam exhalat, anno eius saeculi septimo et quadragesimo.

Tanta ictus calamitate Innocentius, quattuor Oratores in Alemanniam, Italiam, Hispaniam, Norvegiam legat, pollicitus per eos peccatorum regibus veniam, si unanimes in Fridericum insurgant, deploratamve ex inopia curiam liberalitate iuvent. Fridericus Apuliae Siciliaeque praeposito filio Henrico, quem ex Isabella Anglica genuerat, captoque per Hensium nothum Sardiniae Regem, praecipuo Innocentii agnato, cum comperisset se filiumque Conradum atrocissimis denuo perstrictum diris, Sic fecerunt, inquit, qui christum crucifixum mortuumque lancea perfoderunt. Exinde submissos a Papa Guilelmo Hollando, ad sumendum contra se imperium, thesauros, per Comitem Sabaudum intercepit. Sed legatus in Germaniam destinatus ab Innocentio, Conradum Coloniensem, aliosque praesules sibi devinxit; extortaque variis artibus infinita pecunia, validas armavit copias, quibus firmior iam Guilelmus, Conradum regem Germania exegit, piscantibus non homines, sed nummos Franciscanis Dominicanisque, quos dudum Pontifices cursores dromedariosque, et publicanos passim ordinarant.

Quare in Burgundiam cogitabat Fridericus, Lugdunum Pontifici ea parte infestum facturus. Iter ei habenti, Parma largitionibus corrupta Innocentianis, portas clausit. Ibi haesit, statuens non prius ultra progredi, quam ea expugnata

deletaque, ceteris terrorem hoc exemplo iniceret. Plus annum ea obsidio tenuit. Ibi novae urbis condendae spatium mensus, Victoriam eam appellat, nummum Victoriarum. Sultanorum Orientis, simul Africae regum socius, missis ad se elephantis ferisque, spectacula edidit; Caesarum veterum magnificentiam, aut potius vanitatem, alieno tempore aequare conatus, ad penuriam pecuniae recidit. Victoriatos ex aureis scorteos cudi fecit, fiscum suum aureis eos commutaturum pollicitus. Parmensibus deditionem offerentibus, in superbiam elatus et truculentiam, respondit: parce ac prudenter annona sua uterentur, quia vivente Friderico, nihil ultra quam nunc haberent, manderent. Ea austeritas a Thaddaeo ut emanavit, ita in eius caput vertit. Aberat forte ab exercitu Caesar, valetudinis se causa recreaturus, magnamque partem militum secum abduxerat, proposito castris Thaddaeo. Ista occasione usi Parmenses, et repentina et fortissima, qualis esse desperatorum solet, eruptione in fugam agunt Caesarianos, castris et impedimentis exuunt, praeter aliam opulentiam, XV iumentorum milia capiunt, ipsumque Thaddaeum concidunt in frusta. Victoria urbs, ante victa eversaque, quam plane in basi consisteret.

Ea res prostravit partes Caesaris, Pontificias erexit. In Germania similiter fervebat bellum. Guilelmus consecrationis cupidus Aquisgranum obsidebat. Dux Saxoniae et Bavarus, cuius filiam duxerat Conradus, haud assentiebantur Guilelmi electioni: Coloniensis, Clericique ditiores eam armis dirisque urgebant. Victa tandem urbs aquarum inundationibus, admisit Guilelmum; Conradus a cruce signatis repulsus est cum clade.

Pio magis bello Ferdinandus Castellanus Hispalin, quae et Sivilia, edomuit eodem anno XLVIII, centumque Maurorum milia expulit urbe. Eadem mente Ludovicus IX, relicta matri Blancae administratione Franciae, in Palaestinam susceperat iter, quem prope fame confectum in Cypro, Imperator commeatu largiter misso refocilavit. Quo nomine monitus a Ludov. et Blanca Innocentius, rancorem in Fridericum conceptum demitigare, tantum abfuit, ut morem eis gereret, ut multo acrius Imperatorem oppugnaret. Patuitque eodem tempore horrenda proditio Petri de Vinea, qui depravatus, ut fama erat, ab Innocentio, per Medicum tollere veneno voluerat Fridericum. Detecto autem scelere, cum instaret aegro Imperatori, potionemque suaderet sumere toxicatam, praegustare eam iussus Medicus, effudit in terram medicamen. Petrus effossis ob id oculis circumductus, ne Pisanorum moreretur arbitrio, allisum columnae cerebrum excussit.

Innocentius ad Imperatorem Tartarorum quattuor Monachos miserat, e Praedicatorum coetu, si gens, horrido caeli cardine profecta, beatioresque quaerentes regiones, imbui Christianismo posset, ac ab insita feritate mansuefieri, ne vastitatem orbi terrarum inferret. Et percrebuit, susceptum a Tartarorum rege baptismum, ac missos ad Ludovicum Oratores, animantes eum premere fortiter Damiatam, Tartarum interim superiora Asiae invasurum. litterae Arabicis erant litteris scriptae, quas a Mahumeticae superstitionis antesignanis addidicerant Scythae; Sed inspectis Christianorum vitiis, moribusque corruptissimis, obfuit magis legatio novae religionis rudimento, quam profuit.

Ab Chorasmiis, qui Palaestinam caedibus impleverant, periculum amplius non erat. Excitata enim adversus Sultanum rebellione, iam internecione erant deleti. Itaque Ludovicus Francus, comitatus principibus et copiis, quas pestilentia ei variique casus reliquas fecerant, Damiatam ab Aegyptiis desertam, incensamque occupavit. Inde promotis Cairum versus copiis, duobus fluviis clauditur. Hostes ex adversa ripa tormentis

tela ingerebant. Nulla evadendi patebat via. Plurimi tunc occidentalium ad Barbaros defecere, multi Christum, pro quo se militare putabant, subsannantes, Mahometi acceperunt legem. Monstrato tandem, transfuga indice, vado, pervenitur ad castra hostium, Robertus Atrebas cadit, variis proeliis certatur, quibus nobilissimi Barbarorum duces desiderati. Calipha Meledinus, cladis nuntio perculsus, animam exhalavit. Eius filius Melexala, multo vicinis omnibus acceptior, Babylonicis Arabicisque stipatus auxiliis, advolavit in Aegyptum; pugnandi aequo loco copiam non fecit, quod Christianos sciret peste, rerumque omnium penuria laborare. Rex Ludovicus corpore tam exhausto erat, ut se, quantocumque animo, sustinere vix pedibus posset. Qui pauci a morbis integri adhuc erant, aut minus languebant, ii correptis armis, hostem ad pugnam provocant. Exigui numero, locis iniquis, multitudine hostium circumventi, vincuntur; fratres regis Carolus Alphonsusque cum rege capiuntur. Perpaucis receptus in castra patuit, quae ab aegris, rege capto, defendi non poterant. Mori sanctissimum videbatur. Sed conditiones ultro obtulit vitae Melexala; deduceretur exercitus, Damiata cederetur: captivi utrinque redderentur, indutiae in decem annos fierent: ingens vis auri penderetur. Has conditiones necessitas iniungebat, cum antea, nisi superbiissent nostri, tota offerretur Palaestina, modo Aegypto cederent. Ceciderunt equitum duo milia, peditum XV. Sunt, qui LX milia occubuisse tradunt. Revalescebant interim partes Friderici in Italia et Germania. Conradus Guilelmum in Hollandiam abegerat. Fridericus Parmenses pace securos oppresserat. Bononienses, qui filium eius Hensium ceperant, Avenionenses item, Arelatenses, et alios pacem petere compulerat. Vulgantur in Francia rumores, submersum regis fratrem, regem ipsum, reliquosque duos fratres captos. Tam incredibilis res visa, ut regina mater nuntios suspendio puniverit. Mox firmata rei veritate, apud aliquos incredibilis planctus, apud plures indignatio in Papam, qui Fridericum tanto belo idoneum procaciter persequeretur, cruce signatos absolveret mercede, triennalibus decimis emunxisset Franciam, qui onerosus toti orbi Christiano, nil nisi bullas coqueret et diras. Venetiae, aliaeque civitates plenae semi-Christianis, plane vacillarunt fide: multi in blasphemias prorupere manifestas, nefarium Mahometum Christo Deo Dominoque praeferentes. Ludovicus Ptolemaide remansit, Alphonso et Carolo fratribus in Franciam remissis. Iniunxit his, denuntiarent Papae, uti Fridericum reciperet in gratiam, qui solus Ecclesiae periculis posset medelam adhibere, ni faceret, Lugdunensi statim excederet urbe. Sed dum Innocentius tenax propositi, Burdegalae hospitium sibi ab Rege Anglorum petit, exul ab Ecclesia sua et extorris, in Apulia sua stupor mundi Fridericus, acutissima correptus febri absolvitur a Cistertiensis ordinis Episcopo, legatisque testamento immensis thesauris, ad recuperationem Palaestinae, moritur, anno imperii XXXVIII, saeculi istius L, cum eodem die gravis terrae motus secutura mortalibus mala praenuntiaret.

Caesar hic Aristotelem, Ptolemaeum, Galenum, ex Graeca aut Saracenica lingua in Latinam curavit transfundi, studiaque discentium iuvit.

Hugo Cardinalis, concordantiarum Biblicarum, ut vocant, auctor primus, Alexander de Ales, Bonaventura, Vicentius Burgundus, speculorum scriptor satis insulsus: Matthaeus Paris Anglus historiographus, Accursius Iuris Consultus, hac tempestate claruerunt, Albertus ex amplitudine doctrinae dictus Magnus, Episcopae Ratisponensi, quae interdum armis tuenda videbatur, eruditum otium praetulit. Rodericus Toletanus Praesul de rebus Hispanicis novem libros contexuit: de Ostrogothicis et

Arabicis singulos. Hallis Suevorum multi Papam haereticum, potestatisque spiritualis expertem esse praedicarunt, utpote a vita ac doctrina Apostolica alienum.

Fertur Friderici Epitaphium, eius saeculi Poesin repraesentans.

Si probitas, sensus, virtutis gratia, census,

Nobilitas orti, possent obsistere morti,

Non foret exstinctus Fridericus, qui iacet intus;

Eo temporis tractu redditus Danis suus Waldemarus, post abiuratam vindictam, coepit absolutioni fidere Papali, et cum Suerinensi Comite, cum Adolfo Holsato, vadibusque pro se datis, apud Bornhovedam infelici proelio concurrit. Ubi victus, damnata fortunae inconstantia, acquievit regno paterno, cum in Russia Frisiaque septem Episcopatus Christianismo acquisivisset.

Waldemarus III, regni consors, fortuito ministri telo ictus in venatione ante patrem decesserat. Patre sub annum XLII exstincto, Ericus Lubecanos, iam Hamburgensibus foederatos, sub iugum redigere cogitabat. Sed a fratre suo Abele, Sclesvicensium duce, nefarie peremptus, quam impatiens sit consortis dominatio, exemplum fuit. Miracula ad sepulcrum eius facta, sanctitatis ei opinionem apud credulum istius saeculi vulgus pepererunt, ut passim aliis. Nec effugit Abel, in Cainum versus, vindicem Dei manum. Dum enim Frisones armis ad imperata vectigalia adegit, plebis armatae impetu trucidatur, Acone Norvego, qui a Legato Innocentii coronam acceperat, septentrionem gubernante.

CONRADUS IV, Rex Germaniae et Siciliae. IOHANNES DUCAS Nicaenus, Imperator. BALDUINUS Constantinopolitanus.

SUperstes adhuc Fridericus, Conradum filium Regem creaverat Romanorum et Siciliae. Henrico, quem ex Angla genuerat, regnum Hierosolymitanum, Manfredo procurationem Italiae delegaverat. Sed illi telo Innocentiani fulminis icti, nihilo amiciores Pontificiae tyrannidi, quam pater, exstitere. Nec gentium in eos favorem Romana exstinxit insolentia, sed auxit. Guilelmus Hollandus propensissimo Innocentii studio, maximisque largitionibus tueri dignitatem haud potuit, suaeque sibi conscius tenuitatis, anno post obitum Friderici altero, sumptum temere imperium abiecit.

Pontifex valedicturus Gallis, quibus fastidio coeperat esse eius in Fridericianos pertinacia, orationem habuit ad populum Lugdunensem, faciente verba Hugone Cardinali: quem non depuduit dicere, Veniente Papa, quattuor se reperisse lupanaria Lugduni; recedente eo, superesse unum saltem, sed illud ab Orientali urbis porta ad occiduam extendi.

Incussit ruborem femineo coetui, ista audienti, Curiae Romanae mores parum emendavit. ne Romam rediret Innocentius, metus fecit civium, quos Senatorem creasse maxima potestate, cognoverat, velleque repetere sumptus, in Fridericianum erogatos bellum. Itaque Perusiae substitit, Mediolanensium protectus armis, Petrique Veronensis, et Stanislai Cracovii, consecrationibus se ostentavit apud nationes. In Syria senescebat Ludovicus Francus: ne exscinderetur sacrum regnum, non cura Pontificis, quam Italici tumultus circumstabant, sed Mahumetanorum discordia fecit. Illi Sultanum, quod Francorum regem, nobilissimam praedam scilicet, auro commutasset, repentino capti furore trucidarant, percussori sceptrum tradiderant. Qui ab Halapiensi Sultano oppugnatus, indutias Ludovico datas firmavit, quod debebatur pro redemptione eius, instantius exacturus. Sub haec in Galliis, ad praeconium cuiusdam Magi Hungari, ultra centum milia congregantur pastorum,

sumptisque cum cruce armis, ut Palaestinam regemque suum liberaturi, Blancae reginae et civitatum favore provehuntur, exsecrantium Innocentii segnitiem malitiamque, qui in Christianos Principes crucem praedicari iuberet, omissis Saracenis. Sed cum miracula promissa non praestaret Magus, haberetque praedae Gallias, a quodam bipennifero trucidatur. Successor ad Sultanum, cuius instructu illa fiebant, ut viris armisque evacuaret Franciam, profecturus, mergitur mari a nautis: Tertius Monstreoli frustillatim conciditur. Multitudo dispersa aut periit, aut in Palaestinam deducta, errore agnito, Ludovico regi dixit sacramentum, Sidonem tunc et Caesaream, Ioppenque restituenti.

Invalescebat interim odium Innocentii. Robertus Lincolniensis in Anglia Praesul, Si Pontificiis, inquit, emissariis custodiam mandarem animarum, satanizarem. Magnates Franciae increpabant Monachos, vocem commodantes Innocentio, ad suadendum hominibus, quod veniam essent habituri peccatorum, tum ipsi, tum parentes largissimam, modo cruce insigniti arma capesserent in Conradum, filium Friderici. Blanca Ludovici mater, manus iniecit eorum facultatibus, qui ferali tacti insania, in egregium illum principem insurrexissent. Quare elusis artibus suis, Innocentius neptem suam Henrico voluit collocare, Conradi germano. Sed Teutones id rati dehonestamentum stemmatis Caesariani, nuptiis contradixere. Thomas vero Sabaudus, et alii, quondam Pontifici hostes, per consanguinearum illius amplexus, non tantum anathematum nexibus exempti, sed et maximis opibus locupletati sunt. Conradus cum armis et benevolentia nationum facile superiores ferret partes, venenis, gladiisque petitus sicariorum, elapsusque divina ope, Papalium infamiam auxit. Romam commeantibus interclusit iter, iustum asserens bellum in eos geri, qui iniquo Ecclesiae tyranno adderent robur.

Guilelmus Hollandus cum Frisiis ducebat bellum, quos portentosa aquarum inundatio pene absorpserat.

Ludovicus a Francis etiam suis derelictus est, quod Normanniam spoponderat Anglo se redditurum, si maturam sibi opem in Palaestina ferret. Sed et Angli sui oderant Henricum, decimis inhiantem regni, quas et Ludovicus a Gallis, belli causa sacri, exegerat. Itaque spe frustratus Francus, Sultano se Babylonico artius adversus Halapiensem coniunxit, eiusque beneficio Palaestinam cis Iordanem suscepit gubernandam, anno eius saeculi LII, quo et Alfonsus, subacta fere Hispania universa, et Blanca Gallorum regina, cesserunt vita. Papa vero Innocentius, rebus desperatis, Richardum Angli regis fratrem, pecuniosissimum simul et avarissimum, ad regnum invitavit Siciliae. Sed Richardus prudenti suorum monitu sprevit hamum aureum, perindeque esse hoc munus dixit, ac si quis Lunam daret, ea lege, ut ascendens detraheret ipsam. Robertus quoque Lincolniensis demonstravit Anglis, Innocentium IV. multo percipere abundantiores ex Anglia census, quam ipsum regem Henricum, ac LXX marcarum milia suis ibi clientibus lucrari annua. Moriens in Curiam Romanam hos torsit versiculos:

Eius avaritiae totus non sufficit orbis,

Eius luxuriae meretrix non sufficit omnis.

Verum Civitas ipsa Romanorum Brancaleonem sibi praefecit Bononiensem, adstrictissimae virum iustitiae et severitatis, qui priusquam iniret magistratum, iureiurando adegit populum, ut triennio sibi audiens dicto esset. Tandemque serio monuit Innocentium, rediret ad coetum sibi commissum, quippe qui non Lugduni, non Perusiae, non Assisii, sed Romae Episcopus esset. Additae minae, numquam rediturum, ni iam rediret, exscindendamque urbem, quae eum foveret,

manibus Romanorum. Ita tremebundus pater revisit demum filios, anno, postquam abierat, decimo, parumque abfuit, quin Romani in male quaesitos eius involassent thesauros, ni Brancaleo dedecere oves eam in pastorem saevitiam, docuisset. In Burgundia mons revulsus subito, ad alios transivit longe dissitos, civitatesque et villas interiectas, lapidibus obrutas delevit. Sub haec Conradus Neapolin, Capuam, aliasque urbes sibi adversantes contrivit, nudavitque moenibus. Henricus Anglus Vasconiam, quae ad Alfonsum defecerat, revocare ad oboedientiam connixus, profusis inaniter sumptibus, Eleonoram, Alfonsi uterinam, Eduardo despondit silio, eoque coniugio Vasconiam felicius, quam armis recepit. Ludovicus misso e Palaestina edicto, Iudaeos exegit Francia, haud temere motus falso Saracenorum cavillo, exprobrantium, regi minus carum esse Iesum Christum, qui infensissimos eius hostes visceribus regni foverat. Itaque nemo eius gentis remansit, nisi qui victum suis sibi manibus pararet: qua de causa haud indignum sancti nomine hunc regem exstimaveris.

Mox redire eum compulit Margaretae Flandricae intemperies. Ea clam e Burchardo Avennio tres susceperat filios. Postea Guilelmi Tampeti oblectata amplexibus, dum Burchardus Romae ambit legitimationem, ut vocant, liberorum, totidem Guilelmo parit. Ioannes e priori natus concubitu, cum adolevisset, Guilelmum Tampeto genitum, Flandriae iam imperantem, petit bello, affinitate subnixus Guilelmi Hollandi, cuius sororem duxerat, simul et Germanorum auxiliis, Guilelmo ut regi opitulantium. Consertis proeliis, capta caesave ad centum milia hominum, necatoque Guilelmo, cui Flandriam adiudicaverant Galli, captisque ceteris fratribus, potitus Flandriae Ioannes. Tantum unius mulieris luxuries vulnerum populis attulit; Ludovicumque e Palaestina in Franciam retraxit. Alii Margaretam, post excessum Burchardi, nupsisse Guilelmo aiunt, iustumque ei fuisse cum utroque matrimonium. Guilelmus Frisones subinde vexando, exitium sibi concivit tandem. Etenim cum recederet incautius, equus eius onere ferri pressus, haesit in palude, desertumque a suis Frisones in arundineto latitantem operuerunt telis, ac miserabiliter precantem parci sibi, in frusta conciderunt, anno eius saeculi LV. cum praecedenti et Conradus rex aemulus eius, et protector Innocentius occidissent.

Etenim Conradus, Henrico fratre per Ioannem quendam Maurum exstincto, Innocentii calumnias deterserat, fuderat eius exercitum, Guilelmo nepoti Pontificis commissum. Apuliam potenter defenderat. Sed cum Innocentius Henrico III Anglorum regi, vano et credulo persuasisset, Edmundo eius filio dandam a se Apuliam Siciliamque, ditatus auro Anglicano, odore eius inescaverat cruce signatos quam plurimos. Quamobrem aeger animi Conradus, dum resistere parat, veneno interit, ingenti Innocentii laetitia, qui brevi totam Apuliam subegit. Sed impio perparum saginatus gaudio, Manfredi, quem Apuli dixerant regem, incursionibus citius amisit, quam occuparat aliena, caputque iam inter nubes condere visus, quasi ad Tartara decidit. Pleuresi laborantem cum plangerent circumstantes amici, sublevans oculos iam in morte natantes, Quid lamentamini, ait, nonne vos omnes divites relinquo? quid ultra requiritis? Atque haec dicens, subituram Dei iudicium animam exhalavit.

Graecis dominabatur adhuc Ioannes Ducas, et Irene Augusta mortua, Annam, Friderici Imperatoris filiam duxerat: cui cum praeferret magistram eius et nutricem Marcesinam, philtris illectus et deliciis amatoriis, tamen impetrare a se haud potuit, ut Nicephorum Blemmydem, qui sacris pellicem excluserat, puniret, sed accusata potius suamet libidine, laudavit incorruptam Doctoris integritatem,

Pontificem Rom. de fidei vitaeque erroribus vehementer increpavit. Inde Michaeli Angeli, Thessalorum et Aetolorum Principi male fido cum Macedoniam ei et Thessalonicam ademisset, Despotae indulsit titulum, et Michaelem Comnenum Palaeologum iuramento adstrinxit, de regno numquam affectando. Correptus ad ultimum epilepsia atroci, decessit Nymphaei anno imperii XXXIII. successore filio, Theodoro Lascari secundo. Ei praematurum diadema imponere noluerat, veritus ne tamquam potitus eo, indignum se fastigio praeberet, volensque, ut virtutis via velut ambiendo, constanti id potius subditorum voluntate, quam paterna indulgentia compararet.

Eo tempore Bela Hungarus, et Othocarus Bohemus, qui diu inter se de Austria Styriaque armis contenderant, pacem tandem hac lege fecere, ut Austria Bohemo per nuptias Margaretae Austriacae: Styria Hungaro relinqueretur. Othocarus cruce signatus in Prussiam abiit, magnamque istius terrae partem cultui subdidit Christiano.

RICHARDUS ANGLUS, Rex Alemanniae, BALDUINUS IMPERATOR Byzantinus. THEODORUS LASCARIS II. Et MICHAEL PALAEOLOGUS, Nicaeni.

COnradus moriens heredem scripserat fratris filium Conradinum, tutoribus institutis Bavaris, quod hi et puero, et matri suae gentis fideles futuri erant. Erat enim Conradinus Elisabetha, Othonis Bavari filia procreatus, cuius fratres Ludovicus et Henricus felices Bavarorum terras tunc tenebant. Sed Manfredus, apud Siculos Apulosque natus educatusque, potior eis regno videbatur, iamque victor Innocentio, Saracenis Nuceriam tenentibus accinctus, formidolosus cunctis erat. Episcopus Ostiensis, Gregorii IX nepos, ascenderat Papalem thronum, Alexandri IV nomine notior. Hic videns Nuceriam refugii sinum pandere Manfredo, obsedit eam, duce Octaviano Ubaldino Cardinale. Erant LX milia armatorum in urbe, parque eam numerus militum circumsedebat. Ficto autem a Manfredo Conradini apud Bavaros obitu, maxima obsidentium pars discessit. Reliquas copias eruptione fudit, fugavitque Manfredus, Edmundi Angli inaugurationem ventis rapiendam dedit. Igitur quasi nulla iam iusta Regiae Siculae stirpe, Rex Manfredus salutatur, cum Petro rege Tarraconensium contrahit affinitatem, collocata illi filia Constantia. Alexander Contionatores circummittit, ad lacessenda piorum in eum sacro aere arma, praeque Saracenis iam Manfredus, Ecclesiae hostis praedicatur. Apuli contra indignantes, se pro infidelibus haberi, artius adhaerescunt Manfredo, ac ne matris obstet ignobilitas, docent matrimonio eam aliquando iunctam Friderico. Nec erat Praesulum quisquam, quem avarissimi hypocritae Alexandri cura afficeret, cuius Dromones Franciscani, a nullo iam genere sceleris, quod occultari putabatur posse, abhorrebant. Neque tamen effugere erat tot mortalium observationes, neque illi semper fronti parcebant.

Londini patuerat insigne Iudaeorum nefas, puerum quendam e Christianis annuo velut sacrificio immolantium. Eius facinoris auctores aliqui supplicio sunt affecti: plures eorum Nigri fratres, pecunia corrupti, suis intercessionibus liberarunt. Hinc Anglicanae in ipsos plebis tepuit devotio, simul in praedicatores Gallicanae, qui receptas Academiae Parisiensis consuetudines, Papalibus tumidi privilegiis, eversum ibant. Ne quidem in urbe Romana integra Pontificis auctoritas erat. Brancaleonem sane sua austeritas invisum reddiderat nobilitati, captivusque tenebatur: Sed Bononienses,

e quibus sanguinem trahebat, contempto Alexandri fulmine, coegerunt Romanos eum eximere vinculis. Brancaleo, ut erat multitudini acceptissimus, dignitatem facile recepit, destructaque nobilium insolentia, moriens avunculo suo transmisit potestatem, invito Alexandro.

Nemo regum dicto audientior erat Pontificibus, quam Henricus III Anglus, ut supinae princeps de exteris crudelitatis, ita suspiciosus in suos.

Eius fratrem Richardum plerique Germanorum Principes Regem sibi deposcunt, missusque in Angliam Coloniensis, electionis nuntius, viam praeparabat Caesari novo; aliis contra, nimirum Treviro, Saxone, Brandeburgico, Bohemio, Alfonsum X, eruditissimum iuxta et ambitiosissimum Hispanorum regem designantibus; anno istius saeculi LVII. Pontifex exitum speculaturus consiliorum, neutrius partis videbatur. Richardus prior insignibus potitus, Rhenanas urbes traxit in obsequium, aliquas oppignoratas redemit, Italicas etiam nonnullas (nam pleraeque, exturbato a Pontificiis copiis Ezelino, in libertatem se asserebant) accepit in fidem. Alfonsus Richardi fratrem appellavit de foedere, quo auxilium sibi de eo in hostes esset stipulatus. Verum Anglus festive; Igitur in fratris, inquit, mei inimicos tuam imploro fidem, quia mutuam nobis in communes stipulati sumus hostes opem. Richardus interea Trevirensem ditionem, quod Episcopus Alfonso studeret, igni ferroque vastat, Saracenis impedientibus Alfonsum, Cordubam infestando, ne suppetias suffragatoribus suis iret.

Sed perbrevis Richardo apud Teutones mora fuit, dispersis, quibus amabatur, nummis, reque Anglicana eum in patriam revocante, quae dudum per Henrici III socordiam ad perniciem spectabat. neque enim tantum emunxerat aere suos, octingenta marcarum milia in Apuliae occupationem effundendo, sed et omnibus Romanorum nugatoribus adhibebat fidem; alienigenis linguaeque ignaris Anglicae assignabat Ecclesias, adeo ut Eboracensis praesul morti vicinus, ad tribunal summi iudicis Alexandrum Papam citaret, paulo etiam post secutum. Fames insuper maxima conficiebat multos, nec praestabantur seu Baronibus, seu Praelatis, quae Comitiis erant promissa non unis. Quare trepidus rerum suarum Henricus, pacem componit cum rege Ludovico, Normanniaque ei cedit et Andibus, ccc sibi milia pactus Turonensium libratum. Richardus transmissurus in Angliam, non recipitur, nisi obligatus iuramento, nihil adversus pacta conventa in Comitiis moliturum. Germani, perspecta eius apud suos vilitate, revocare eum spreverunt ad Caesaris dignitatem. Ita ad interregnum deducta Res publica, donec anno eius saeculi LXXI in Anglia Richardus viam universae carnis ingressus, novis locum consiliis fecit.

Alexander interim IV Papa suum in Manfredum fulmen eiaculatus, perierat, anno LX: successerat Urbanus IV Gallus, patre sutore veteramentario, e Patriarcha Ierosolymae Pontifex, qui patrimonium Petri, ut appellant, a Romanorum exercitu, cum Siculo sentientium, vindicavit, ac primus Carolum Andegavensem, Ludovici IX fratrem, spe implevit occupandae Apuliae, iamdudum ad id uxoris, quae reginarum, Anglae, Francaeque et Augustae, Richardo nuptae, soror esset, stimulis incitatum.

Alexandri deceptus absolutione Anglus, discessit a fide, quam dederat suis, de immunitatibus indigenarum, electionumque iure sacris collegiis conservando. Post multa et cruenta certamina, Franci iudicio lis permissa, qui pro Anglo rege sententiam tulit. Sed turbata semel Anglia, extractae dimicationes ad annum istius aevi LXIV. cum commisso proelio, Henricus Richardusque reges capti, et multa utrinque bellatorum milia ferro sunt perempta.

Eduardus Henrici III filius, Londinensium patrata caede, quos in fugam propulerat, in eosdem incidit casses, seque Simoni Montifortio, Baronum duci, obsidem tradere est coactus, in pacem perbrevi reformandam. Verum regiarum duces partium, Simonis vastando ditiones, irritarunt eum acrius, ut assumpto Leolino, duce Walliae, atrocem vindictam exerceret. Nec profecit Urbani quicquam anathema, cum Episcopi susque deque haberent eius diras; cessissetque imperio Baronum universa Britannia, nisi, ut fit, suborta inter pares simultas, de captivorum redemptione, animos viresque disiunxisset.

Igitur Eduardus, simulato exercendi se equis studio, elapsus custodia Herefordensi, recolligit vires, separatasque nactus Simonis a ceteris copias, occidit eum in acie, cum filiorum maximo, patremque et patruum vinculis exemit.

Henricus proscriptionibus grassatus in eos, qui arma contra se tulissent, velut ignem affudit oleo, nec spatium respirandi Angliae dedit.

Luxit dirus sub haec Cometa, et Urbanus Papa Perusii eadem nocte, qua sidus illud deflagrabat, decessit, herede solii Clemente IV Gallo, marito antea, et aliquot filiarum patre, qui e Consiliario regio ad Narbonensem Cathedram, hinc ad Pontificatum evolavit. Carolum hic Andegavensem, memor patriae, senatorem pronuntiavit urbis, et regem creavit Siculum, Manfredum exercitu cruce signato, ut impium et haereticum debellavit, commisso ad Beneventum proelio victus Manfredus, et proditione cuiusdam Comitis, cuius coniugem violarat, interemptus est, anno istius saeculi LXVII. Cremona, Mediolanum, Brixia, Placentia, Ticinum, Dertona, excusso Palavicini imperio, legatos Pontificis susceperunt.

Conradinus, Friderici nepos iam adultus, cum paternam repeteret hereditatem, adiuvantibus Pisanis, Thuscis, et Veronensibus Longobardis, Friderico Austriaco comitante, intravit Romam, ubi a Senatore urbis Henrico, Alfonsi regis fratre, augustum in modum recipitur. Verum iam victor pene Siciliae Apuliaeque, et magistro militum Caroli interempto, postea infelici ad Beneventum proelio fusus proditusque a nauta, in vincula conicitur, nec multo post inclementi Clementis sententia, percutitur securi Neapoli, supplicii socio Friderico. In iis duobus capitibus Caesarum simul Suevorum, et Austriacorum familia principum, tristi fato defecit. Robertus Flander promulgatorem sententiae, carnificem alius interemit, ne tam nobili sanguine a se fuso superbirent. Carolus Andegavensis, Rex novus, vectigalia a Pontifice suscepit regna, XL aureorum milia fisco Romano solvere annua iussus, Augustumque eiurare nomen, ut in officio semper fideque Pontificis foret. Nucerini fame perdomiti, Pisani et Senenses frequenti assultu subacti, Caroli subierunt iugum. Confestim et Clemens Viterbii moritur, vacavitque sedes triennio.

Eodem fere tempore (erat annus LXIX) praevaluit Henrici per Angliam tyrannis, ac Baronibus partim auro, partim exilio, partim capite multatis, pax parum amica agros illos revisit: rex ipse quinquaginta sex annis acta potestate, vivendi finem fecit, peregrinante in Palaestina filio eius Eduardo, sub annum LXXIII.

Nunc et Graeca nobis et Asiatica sunt dicenda, haud minores passa per ea tempora mutationes, quam occidentalia haec nostra, cum et Byzantinum imperium Latinis, et Syriacum Latinis iuxta Saracenisque pene adempta memorentur, ut verissime dixeris, Latinam potentiam, cum Friderico Imperatore eiusque sobole, prostratam concidisse.

Theodorus Lascaris, Ducae aut Batazis filius, avi referens nomen, Imperium Nicaenum, faventibus populis, Arsenio Patriarcha eum coronante, susceperat.

Asanem Bulgarum principem, et Michaelem Angelum, Thessaliae Despotam, in ordinem redegerat. Sed eo in Graecia absente, Michael Palaeologus, a veteri Comnenorum et Palaeologorum stirpe ortus, quod aut aliorum calumnias aut facinora sua extimesceret, ad Iconiensem profugerat Sultanum, cui cum Tartaris bellum erat, qui nec parva eum ditionis parte multarunt. Eum Theodorus imper. novo adactum iureiurando, quo fidem sibi et Ioanni silio stipulabatur, revocavit Nicaeam; Constantino Taecho Theodoram elocavit filiam, ut bellum Bulgaricum cum matrimonio principi eius gentis commutaret. Inde triennio acto imperii, ut fatalem vidit adesse diem, in monastico habitu exspiravit, Georgio Muzaloni sexennis filii tutela commendata:

Muzalo, novae homo potentiae, gnarus quam sibi difficile esset nobilitatis invidiam sustinere, maluit resignare tutelam, quam perpetuis subiacere insidiis. Sed non licuit ei hoc consilio uti, urgentibus aliis, ut retineret commissam sibi provinciam, aliis paucos post dies dexteras periuras in caedem eius armantibus.

Muzalone nefarie interempto, Palaeologo, procerum nobilissimo, committitur imperium, additurque Despotae titulus: quo insignitus, Thessalum Michaelem, duobus subnixum generis, Manfredo Siculo, et Guilelmo Peloponnesi Principe, ad Bellegradum profligat, ductu fratris sui Constantini; eoque facinore imperatoris cognomentum emeretur, Peloponnesius captus Monembasiam, (quae et Epidaurus) Mainam et Spartam addixit Palaeologo, ut principatus reliqua recuperaret.

Palaeologus ea oppida fratri dedit Victori, qui earum usus opportunitate, Graecorum auxit Rem pub. pignusque hoc velut maioris fortunae suscepit. Etenim Byzantini, a Palaeologo munitis circum castellis inclusi, ob lignorum inopiam pulcherrimis iam aedificiis pro ignis materia abutebantur. Mox in ipsam Constantini potestatem subito redacti, documentum facti sunt mortalibus, exigua spe manuque maximas saepe urbes subigi, opesque dissipari. Etenim Constantinus, cum DCCC omnino militibus, Propontidem transgressus, cum in cives quosdam Byzantinos incidisset, edoctus ab iis est, Latinas copias Daphnusium oppidum circumsedere, vacuamque praesidiis urbem cuniculo posse intrari. Eo igitur a civibus monstrato ingressus, ignem immisit aedificiis, Balduinumque Imperatorem cymba quaerere salutem coegit. Similis somnio res visa Palaeologo, orbis terrarum miraculum Constantinopolin, octingentis a viris expugnatam. Eius Latinorum infelicitatis causam praebuit Venetorum et Genuensium discordia, quorum praecipue opibus res Balduini steterant.

Uterque populus Ptolemaide suum forum, suum praetorem, suas areas, suas sibi leges habebant. Philippus a Monteforti, Praetor Ptolemaidis, aequiorem se Genuensibus ferebat. Genuenses fanum divi Sabae, quod Venetus sibi vendicabat, occuparant, septumque instar arcis emunierant. Veneri indignatione accensi, mota Tyro classe, tres et viginti Ligurum onerarias incenderunt, fanumque diruerunt, anno eius saeculi undesexagesimo. Hoc initium funesti belli, cruentorumque inter Venetos ac Ligures certaminum fuit, quibus inter se dimicantibus, facile fuit Proceribus Graecis Latinos exigere, potentiamque maiorum recuperare.

Receptum est Byzantium anno MCCLXI ut illius aetatis habent Historiographi, Nicephorus Gregoras, Guilelmus Rishanger, Monachus Patavinus, et alii, qua ex die captum a Franco Venetoque de Graecis fuerat, octavo et quinquagesimo. Michael Palaeologus, instaurata urbe, Graecisque in ea sacris, ut firmaret sibi imperium, Ioannem Augustae dignitatis heredem excaecavit; sorores ipsius, Latin orum devinctas connubiis, amandavit

in Italiam, fratrem suum, a Peloponnesio Guilelmo captum postea, Manfredi permutavit sorore, Ioanni Batazi quondam Augusto nupta. Mox impar tantae felicitati, Arsenium Patriarcham, qui sacris ei, ob facinus in pupillum, periuriumque ob apertum, interdixerat, eicit in exilium, eique Germanum Adrianopolis praesulem substituit, Latinos opifices et negotiatores pellit urbe, eisque Galatam assignat oppidum; servata tamen mercium immunitate. Euboeam, proditione cuiusdam Icarii, Venetis adimit, insulasque Aegaei maris, Latinis servientes, reducit ad Graecos.

Igitur velut Numine Latinis irato, piacula quaerenda omnes censebant, moresque deformatos ad veteris sanctitatis aemulationem revocandos. Sed dum alter alterius accusat culpas, oboritur Perusii subito flagellantium se hominum caterva, propagaturque ad infinitos alios exemplum, nemine praecipiente, ut multa adeo milia passim per vicos discurrerent et oppida, iniquitatum suarum veniam hoc pacto deprecantium. Manfredus, Henricus Bavarus, Palavicinus Marchio, aliique, novum paenitentiae genus suis e ditionibus exclusere, aliaque magna ingenia, ut sumptam temere religionem, pro stultitia aut superstitione aversabantur.

Mox maior ex Oriente calamitas Latinorum mentes consussit. Mango rex Tartarorum, Aitonis Armenii consilio, Christianismum amplexus, Saracenos late in Asia dominantes bello petierat, deleverat Assisinos. Frater eius Haalo, Perside subiugata, Baldacam (Seleucia quondam ad Tigrim nominabatur, de ruinis priscae condita Babylonis) expugnaverat, Calypham tyrannum avarissimum, inter medios auri acervos collocatum, exstinxerat fame. Mesopotamiam postea ingressus, Halapiam obsedit cepitque. Edessa etiam et Samosata subactis, contendit in Syriam; Antiocheno principatui per Saracenos adempta recuperavit, munivitque praesidiis. Cum semel atque iterum Damascum frustra tentasset, Halapiensem Sultanum, quem in vinculis circumducebat, sub ipsis moenibus concerpi in frusta iussit, ad terrendum eius filium, pertinacius urbi incubantem. Qui cum nihil tam atroci spectaculo moveretur, oppugnatam acrius Damascum tandem occupavit, eique Abagam filium rectorem dedit: ipse cognito, fratrem vita excessisse, expeditionibus anno sexto domum revertit ad suos, ubi domestico implicatus est bello, sicut et Guiboga Christianorum Syriensium seditionibus.

Tum vero Neledinus, Babylonius Sultanus, qui Aegypto se tuebatur, CCC instructus equitum milibus, invasit praesidia Tartarorum, et ad pugnam eos excivit in agris Tiberiadis, potitusque victoria, removit Barbaros ultra Euphratem, Saracenis sua reddidit. Sed eum Babylonem revertentem Aegyptiam, occupat in itinere Bendocdar, dudum imperii aemulus, et occisi statim tyrannidem corripit violenter, quaeque illarum erat levitas gentium, tota Aegypto, Arabia Syriaque potitur, ut veteris istius Saladini potentiam videretur aequaturus. Ab Antiochiae eum quidem obsidione Tartari, ab Armenio rogati, depulere: Ptolemais quoque tentata frustra fuit: At Caesarea, a Ludovico rege munita, proditione cessit Bendocdaro, anno istius aevi LXIV. Hugo Lusinianus maritus Isabellae reginae Cypri, defendit quidem adhuc Ptolemaidem, Saphatam vero Sultanus expugnavit. Caesi ibi sexcenti, quod Christum abnegare nollent. Venetis et Genuensibus, his Ptolemaide, illis Cypri receptum habentibus, mutuamque in mari exercentibus piraticam, capitur proditione et Ioppe, anno LXVIII. Sequenti anno, Bendocdarus Armeniam depraedatus, Antiochiam Orientis oculum, abstulit Christianis; XVII ibi hominum milia interfecit, ultra centum milia in servitutem rapuit, factaque est urbs nobilissima miseranda solitudo. Iacobus Rex Aragonum senex

naufragiis quassatus, nulla ope Palaestinensibus allata, redit inglorius. Armenii, et qui Scitharum ad eos confugerant, communi missa legatione, Ludovicum Francum, et Carolum eius fratrem, Siciliae simul et Hierosolymorum regem nuncupatum, ad bellum concitarunt, sed infausta auxilia laturos.

Carolus firmius regnum suum sperabat futurum, Africanis Saracenorum opibus eversis. Placuit Ludovico consilium, quod Tunetani in Palaestinam tendentibus crebra detrimenta inferebant. Iungitur cum Eduardo Angli regis filio societas, ut in Syria rem Christianam tueatur, dum Franci Siculique Afros premunt. Decurritur ad Carthaginis moenia, toties excisae, et prope veteris istius vestigia dudum restitutae. Capitur tandem urbs, transferuntur Tunetum castra, ipsa Carthagine maius certamen praebiturum. Dum commeatus inopia subigi posse urbs speratur, exorta pestilentia, Ioannem Trestannum, filium regis, mox regem ipsum Ludovicum, cui Sancti cognomen impositum, absumit. Eius morte perculsos Francorum animos, superveniens confirmavit Carolus, novisque perterrito hostibus Barbaro, leges dixit: ut verba facere de Christo liceret civitatibus Africanis, et quadragena aureorum milia persolverentur Siculo, quae summa Pontifici ex formula debebatur.

Inde in Siciliam recursum, magna spe, mutatione caeli leniri luem posse. Sed et classis pleraque absorpta est tempestatibus, et Theobaldus Navarrenus cum uxore, filia Ludovici, aliaque nobilia simul et ignobilia capita eidem fato cessere. Eduardus aegre evitatis Assasini cuiusdam insidiis, cum nihil a Latinis suis perciperet auxilii, invitavit Tartaros, qui discursando per Syriam, ad Stratonis usque Turrim, quicquid erat obvium Saracenorum, trucidarunt. Hac via novas pactus indutias, ad regnum avitum recessit. Henrico etiam Richardi Caesaris filio, ad aram viterbii maximam, a Guidone Montefortio, in patris sui vindictam mactato.

Illi saeculo, cum praeceptore suo Alberto M. Thomas Aquinas, Bonaventura item Cardinalis, Guilelmus de S. Amore, Martinus Polonus, Reinerus Dominicanus, aliique id genus scriptores, lucem adferre studuerunt. Robertus Sorbones Theologus, collegium Theologorum Parisiis excitandi auctor Ludovico regi fuit, cui ab eo nomen Sorbonae. Cardinales de successore Clementis IV triennium disceptarunt, apparuitque Ecclesiam sine tali esse capite posse. Ioannes Teutonicus, primus decretorum Pontificialium interpres, a flaminis Romani explicationibus ad communem Christianorum conventum provocavit. Urbanus IV Papa corporis christi sollemnitatem sanxit, anno Domini MCCLXIV.

RODOLFUS I. HABSPURGENSIS. MICHAEL PALAEOLOGUS.

FUncto fatis Richardo, et Gregorio X, post triennes Cardinalium altercationes, in Papalem thronum evecto, respirare coepit a calamitatibus suis Germania, quibus durante interregno misere conflictabatur. Cum enim metu eorum principum, qui Fridericianas partes adversus Pontificias tuebantur, nemo sumere gubernacula auderet, patebat potentiorum violentiae Alemannia, et cuique sua lubido pro lege ducebatur. Intutae erant viae, nobilitatem generis et maiorum, multi ad latrocinandi rapiebant impunitatem.

Igitur querimoniis afflictorum motus Gregorius consilio inito praecepit Electoribus, ut sibi de more regem designarent Romanorum, ni maturarent, vacanti imperio semet prospecturum. Cum convenissent Francofurti principes, Wernerus Moguntinus magnanimitatem praedicavit et prudentiam Rodolfi, Comitis Habspurgensis, qui tutum ei, Romam pergenti, iter ad Alpes usque praestitisset, atque in aestimando principe,

divitiis potentiaeque egregias animi dotes, disserebat longe praeferendas. Inducti in eandem sententiam Trevir et Coloniensis. Mox et Bavarus, cum Saxone et Brandeburgico, filiarum sibi Rodolfi matrimonia stipulantes. Burggravius urbis Noricae, Rodolfi consobrinus, Basileam oppugnanti ei (nam dudum e vicinis civitatibus, et nobilium terris, incrementa rerum suarum venabatur) electionis nuntium attulit, suaeque tenuitatis conscio, vix fecit iureiurando fidem. Pace statim Basiliensibus data, Aquisgrani ornatur diademate Rodolfus, cumque eo Anna coniux, Burchardo Comite Hohenbergensi genita, ex qua sex filias, filiosque duos habebat.

Aberat a Comitiis Othocarus, rex Bohemorum, qui ex Margaretae heredis Austriacae matrimonio, Austriam, Styriam, et Carinthiam sibi vendicabat, atque tam late propagaverat ditiones, ut longe Rodolfo potentior videretur. Cum Bela, Stephano, Ladislao, Hungarorum regibus, de Austria Styriaque feliciter dimicarat. In hunc incitarunt Rodolfum expulsi a Bohemis et Cumanis proceres, perfeceruntque, ut pro imperio reposceret edictis prius, mox armis provincias, ab Othocaro occupatas. Bavarus neapolin Austriacam astu, paulo post Imperator ipse Viennam deditione cepit. Viennenses ipsi excursionibus vastarunt Bohemica, nec fuit fiducia Othocaro impetum sustinendi Teutonum. Itaque Alberto, Rodolfi filio, pactus suae nuptias filiae, in fidem venit Imperatoris. Studio erat Rodolfo, vestium contemnere splendorem, et superbas pomparum praestigias. Eam consuetudinem adversus Othocarum curiosius tenuit, insolentiam hominis suo exemplo castigaturus. Accessit exquisitissime ornatus Bohemus ad Imperatorem, vili in habitu ingentem prementem animum, apertoque de industria eius tabernaculo, prostratus ad genua sui quondam ministri (magistrum enim aulae Bohemicae egerat aliquando Rodolfus) omnium oculis patuit. Coactus cedere Austria, maximosque ex ea reditus Alberto resignare, haut diu perstitit in fide, instigante praesertim Kunigunde Cumana seu Russica coniuge, quam abdicata Margareta, praeter leges duxerat, et indignum dicente, magnificum regem pauperculo Caesari genua flectere.

Igitur filia Bohemi monasterio sacratur, conscribuntur occulte X milia militum, qui insidias Rodolfo struant, tentantur pecuniis proceres, ut deserant Caesarem, aut saltem debilius iuvent. Sed cum male ista celarentur, Rodolfus collecta Germanorum et Hungarorum manu, ad Viennam proelio congreditur cum Bohemo, et licet impari exercitu, iamque deiectus equo, vincit tamen perfidum regem. Othocarus ab ignobili quodam captus, dum ad Caesarem ducitur, insequentis cuiusdam militis manu, cuius quondam fratrem interfecerat, cadit: in acie XIV bellatorum milia caesa. Subacta mox et Moravia, novum foedus percutitur inter Caesarem et reginam Bohemorum, ut filia Caesaris nubat Othocari filio Wenceslao, isque ut beneficium Caesaris Bohemiam capessat: Rodolfus iunior sorori iungatur Wenceslai, et Austriacas possideat terras.

In hasce leges reformata pace, Bernenses Helvetios, hinc et Burgundos, imperata facere cogit Caesar, cumque XIV conflictibus priores tulisset, Victoriosi cognomento insignitur. In Thuringia vicinisque locis, ubi Albertus Landgravius, ob pellicem matri eorum superinductam, a filiis dissidebat, LXVI latronum arces diruit. Duodeviginti imperavit annos, numquam Italiam ingressus, semperque novas occupationes causatus publice: apud amicos non dissimulans, se ab Italia deterreri, quod Caesarum versus eam vestigia laeta, magnifica, plenaque bonae spei videret: Sed retroversa, tristia, misera, luctuosa. Romandiolam Pontifici donavit, in detrimentum imperii, ut ait Albertus Argentinensis. Superbia sub eo et fastus Romanensium

accrevit in Italia, Augustorum vires ex eo tempore vehementer diminutae: Bononiensibus, Florentinis, Genuensibus, Lucanis, auro data libertas a Rodolfo. Cum rebellantem sibi Columbariam obsideret, quidam Friderico Imper. simillimus, Rhenanas pervagatus partes, Wezlariam pervenit, metumque incussit Rodolfo amittendi imperii. Quare admissis ad pacem Columbariensibus, descendit ad inferiora Rheni, fingensque obsequium erga Imperatorem novum, cum fraudes eius deprehendisset, igni hominem exussit. Valde senex iam, postquam vitae finem sensit adventare: Eamus Spiram, inquit, ad alios reges: iamque vicinus urbi, decessit Germersheimii, et reliquis Germanorum Augustis appositus est, numerosa a se sobole relicta, Princeps facilitate et clementia laudatissimus.

Dominabatur Graecis eo tempore Palaeologus Michael, excaecato, ut diximus, Ioan. Lascari, cuius soror Constantini Bulgari in matrimonio agebat. Confugerat ad Michaelem Azatines, Sultanus Iconii, a Tartaris pulsus imperio. Hic cum artius custodiretur, impulit Bulgarum, iam domesticis suae coniugis stimulis concitatum, ut bellum Palaeologo inferret, Bulgarus XX Scitharum milia, sibi sociata, intrusit in Thraciam, quorum latrociniis misere ea terra evastabatur. Palaeologus aegre evasit insidiatorum manus: Sultanum Scythae custodia liberarunt. Comites eius, qui plurimi erant et bellicosissimi, Christiano baptismate regeniti, nomen Romanae militiae dederunt. Palaeologus Imperator multam Barbaris sternendae Christianorum potentiae occasionem praebuit. Sultano Aegypti et Arabiae patefecit Hellespontum, qui petitis hac via Europaeis Scythis, ad Tanaim degentibus et Maeotidem paludem, mancipia vel transfugas complures in Aegyptum coepit transferre, quorum virtute fretus, quod perpetuo in armis exercerentur, Celtas Gallosque in Oriente adhuc reliquos partim expulit, partim interfecit. Gregorius senex, Palaestinae magnus amator, e qua ad Pontificium venerat culmen, Lugduni egit concilium, quo Rodolphum Imperatorem, Philippum Francum, Ludovici Sancti filium, Alfonsum Castilionensem, aliosque Europae principes, incitavit ad recuperandam Palaestinam, Palaeologo Graeciae adiudicavit dominium, Balduino profugo etiam atque etiam reclamante. Sed paulo post e vita sublatus Aretii Pontifex, nihil ad rei summam profecit. Eo concilio Palaeologus Graecos, tertia decima vice in sententiam Romanae Ecclesiae, iam toties deficientes, retraxit, ut habet in Gregorio X Platina. Novaeque ibi leges editae de Pontificis electione, in conclavi undique custodito facienda, ne forte per ianuam illabens ambitio vel avaritia Cardinalibus sese immisceret. Lectus post Gregorium Petrus Tarantasiensis, Innocentium se vocavit v. Florentinos anathemate solvit, Genuenses et Venetos ad concordiam nequivit reducere. Semestrem hunc Pontificem secutus Adrianus v, qui undequadraginta dies sedit, iamque pertaesus Caroli Andegavensis, Romae pro arbitrio agentis plurima, frustra Rodolfum in Italiam accersivit. XII tamen milia librarum argenti Patriarchae misit Ierosolymitano, ad triremes instruendas. Eum excepit Petrus Hispanus, Ioannis XXII nomine assumpto, omnibus instructus disciplinis, sed, ut Annales habent Colmarienses, magus, religiosis infestus, decretorum concilii Lugdunensis contemptor, inverecundi et socordis ingenii. Scripsit multa, principes orbis Christiani frustra cohortatus, ut positis dissidiis in Barbaros insurgerent, Camerae Palatinae ruina periit, Pontificatus mense octavo.

Nicolaus III, dictus ante Pontificatum Ioannes Caietanus, cum post semestres Cardinalium discordias, invito Carolo Siculo, thronum conscendisset, abrogavit ei vicariatum Hetruriae, seque ipsum senatorem urbis fecit. Ubique

Franco nomini infensus, Philippo regi mandavit, ut arma vimque omnem ab Hispania abstineret. Volebat enim Francus Castilionense regnum parare sororis suae filio, quae ea lege ferdinando, Alfonsi regis filio, nupserat, ut qui ex ea nasceretur, avo succederet. Sed Sanctius, minor Alfonsi filiorum ipsi patri imperium praeripiebat, eiusque petitus exsecrationibus, procumbebat supplex ad genua senis, veniamque aut supplicium postulabat. Itaque resarta parentis gratia, in haud dubiam spem regni alebatur. Ius nepotum contra armis prosequi nitebatur Philippus. Sed Nicolao Pontifici nimiae Francorum opes iam timori coeperant esse, quemadmodum et Palaeologo Graecorum Imperatori, a quo Carolus Rex, Philippi patruus, Byzantium repetebat, ut dotale suae filiae, quam Balduini Imperatoris filio despondisset. Igitur foedus inter Nicolaum, Graecosque et Tarraconenses ictum, ut Palaeologus Graecos, qui iterum defecerant, ad Pontificis oboedientiam reduceret. Petrus Rex Tarraconensium, uxorio nomine, quod Constantia Manfredi filia uteretur coniuge, Siciliam Apuliamque occuparet, auro opibusque eum Graecus adiuvaret. Pontifex interim Caroli in Graecos expeditionem impediret. Ioannes a Prochyta, prorex quondam Siciliae, tantae coniurationis internuntius, omnia sibi terra marique pervia Minorum tectus habitu fecit. Dum dolus ingens cruentusque struitur in Francos, decessit Nicolaus. Huius consobrina, quod puerum ursinis ungulis peperisset (alii concubinam fuisse Pontificis aiunt) rubore perfusus, omnes ursorum imagines e domibus suis abrasit. Succedit post tumultus semestres Simon Turonensis, Cardinalium Gallorum suffragiis, Martinus IV appellatur. Hic Francorum studiosior, exsecratur Palaeologum, Carolo dignitatem a Nicolao ademptam restituit: Tarraconensem sciscitatur, quid sibi velint tanti in adornanda classe apparatus: Cumque Oratores n ullum percunctandi finem facerent; Comburam, inquit Petrus, tunicam hanc interiorem, si supicer, eam arcanorum meorum gnaram. Comparata iam classe, in Africam contendit, atque Hipponensium populatus littora (ne quis subolfaceret fraudem) flexit in Sardiniam iter, exspectans coniurationis in Sicilia eventum. Ibi rei atrocis conspiratio, anno eius saeculi octogensimo primo, ipso Dominicae resurrectionis die, erupit. Cum ex templorum turribus, Campanae sonitu signum ad vespertinos hymnos daretur, caedes subito omnium Francorum tota insula factae. Tanta superbiae ac libidinis eorum detestatio apud Siculos fuit, ut nec mulieribus Gallico compressu praegnantibus pepercerint. Inde Siculus vesper proverbio increbuit. Naves etiam occupantur, quae in Siciliae portubus stabant, paratae ad Graecos invadendum. Petrus tanto pignore devinctos sibi animos sentiens, quid Carolus moliretur, exspectabat. Ille ex Gallia classem evocarat, transportatoque exercitu, Messanam obsidebat. Nulla multis saeculis tenuit acrior et oppugnatio, et propugnatio; animis utrinque pari odio ardentibus. Tandem Tarraconensis Panormum appulit, suceptusque maximo populi affluxu, perterruit Carolum, et in Calabriam recedere subegit. Maximae hinc contentiones insecutae, et perpetua inter se Hispanis Francisque materia bellandi. Cum apud Pontificem de hac consternatione ageretur, Carolo Mamertinos premente, missi a Panormitanis Oratores, non exhorruerunt Martinum, ut Christum salutare, stratique ad pedes eius exclamare: Qui tollis peccata mundi, miserere nostri. Pontifex in agere dixit Siculos, quod illi, qui, cum regem Iudaeorum salutarent Christum, caput eius ignominia et verberibus affecere. Siciliae sacris interdixit. Carolus autem contraxit ex omni Gallia vires; e filio Carolo Claudo neptem despondit Franci regis filio, tantumque brevi effecit, ut non tantum terrestres copias haberet pares

Siculis, sed etiam maritimis praestaret. Nec aurum Palaeologus, commissis iam inter se Latinis regnis, Petro ultra subministrabat. Itaque Arago astu procellam procul vertit, provocat ad duellum Carolum, paucorum iubet certamine diiudicari, utra gens bello sit melior. Placuit utrinque, ut equitibus uterque inter se centenis dimicarent burdegalae, quod eius loci dominus rex Anglorum esset Eduardus, affinitate iunctus utrique. Ingentem exspectationem gentium, mentemque mortalium suspensam, frustratio ludificationque excepit. Nullus Petrus comparuit, id solum consecutus, ut praesentem tempestatem devitaret, Francorumque vires a limine verteret Siciliae. Excusatione ea usus est, quod Francus rex cum iusto exercitu appropinquare Burdegalae diceretur. Paulo post Rogerius Dorius, exul Apulus, filium Caroli Claudum, in mari pugnantem cepit, Rososulem in Macedonia Palaeologus: tanto dolore senis, ut luctu taedioque adversarum rerum fractus, exspiraret animam. Ita nobilissimo Conradi sanguini parentatum. Francus Rex Robertum Atrebatem misit in Apuliam, qui continentem a vi speque Petri tutaretur, desperata iam Siciliae possessione.

Martinus interim Pontifex in numero impiorum decernit habendum Aragonem, sacrum in eum bellum decernit, regnum Aragoniae Carolo Valesii Comiti, Regis Franci ex sorore Petri filio attribuit, ne in alienam cognationem transferri sceptrum populares conquererentur.

Anno eius saeculi LXXXV. Perpenianum perventum a regibus, quae urbs Iacobo Balearium regi, qui ad Francos transierat, deditionem fecit. Genua, Ruscinonis Comitatus oppidum, magna vi oppugnatum, quod interfectorum, eo bello peccata sua faceret Pontificis legatus. Caesi tandem puberes impuberesque, viri, feminae. Ad ulteriora transgressis, Gerunda resistebat, tertiumque mensem Francos morabatur; Petrus locum quendam insidiis opportunum occuparat. In eum missus magister equitum cum turma lectissima, acerrime pugnantem, inflicto vulnere, fugere coegit, ex quo paulo post fuit exstinctus. Gerunda a Francis capta, pestilentia simul eos, novumque a Rogerio Apulo bellum invasit. Qua pulsi urbe, in angustiis montium atrocibus Hispanorum proeliis excipiuntur, perque infinita vulnera et mortes, cum Perpenianum attigissent, Philippus ibi ingravescente morbo decessit, eodem prorsus anno, quo et Martinus, Francorum amantissimus Papa, Carolusque Philippi patruus, et Petrus utriusque hostis, interierant, Petro Iacobus 11, Philippo Philippus Pulcher, filii patribus successere, Honorius IV Martino.

In Palaestina interim Barbaris res ex sententia proveniebant. Maria Domicella, regio Hierosolymitanorum creta sanguine, cum regnum sacrum sibi adversus Hugonem, Cypri regem, assereret, et Romanam sectaretur Curiam, ad ultimum ius suum Carolo Siculo resignaverat, qui anno LXXVII, misso prorege, in sua verba adegit proceres, quo et anno Bendodacarus a Tartaris ad Euphraten profligatus, accedente ex veneno ventris profluvio interierat.

Eius filius Melechsaitus, ingenti e Tartaris proelio ad Calamelam fusus, brevi occubuit, successore Helpi. Adversus eum Armenii, cum iterum Tartarorum implorarent auxilia, et aliquamdiu egregie dimicassent, deserti ab eis in acie sunt, quod Tangodomor, Scythici dux exercitus, in fugam declinabar. Magna sic Christianorum recedentium strages edita.

Abaga rex Tartarorum, reversos domum milites suos, muliebri damnavit habitu, mollitiem hoc pacto exprobrans; Sed dum ipse congredi cum Saracenis parat, veneno tollitur; imperium Tangodomori delatum. Hic pro Christianismo Mahometis amplectitur deliria, Argoni etiam fratri infestus, a quo foveri

nostros noverat. Nec odii saturatus, intercipere eum insidiis conatur, quod dum agit, suopte praeventus dolo interiit. Argon e captivo Rex factus.

Ea Tartarorum dissidia respirandi Aegyptio tyranno occasionem lautam dedere. Quare cum Henricus, Hugone genitus Cyprio, laceras sacri regni reliquias vix teneret, Melech Messor obsidione cinxit Tripolin, perque cuniculos expugnatam tandem igni exussit, XII Christianorum milibus in urbe interemptis. Ita res iterum ad indutias deducta, mortuoque Messore, Seriphus eius filius gubernacula suscepit. Hic anno XCI eius saeculi, quo et rodolphus Imperator obiit, immensis opiis circumsedit Ptolemaidem. Marinus eius aetatis scriptor, LX equitum, CLX milia peditum ei adfuisse dicit. Capitur ita tandem corona Ptolemais, asylum Christianorum Syriensium, XXX hominum milia ibi horribiliter trucidantur, quae remanserant. Plerique enim antea, dum evadere in Cyprum sperant, tempestatis saevitia prope omnes sunt fluctibus obruti. Hinc Sidon et Berytus spoliatae dirutaeque. Tyrii profugerunt urbe, Berytii simulata indutiarum fide, nefaria a Barbaris caede sternuntur. Tyrus mox deditione capitur. Destruitur et castrum peregrinorum munitissimum, nihilque ex eo Christianis occidentalibus in Syria relictum. Reliqui peregrinorum, sarcinis peccatorum onerati, in Cyprum se recepere. Dum illa superiorem per Asiam fiunt, Minorem incursare coeperunt Turcae. Palaeologus Imperator viros doctos, Pontificis Romani obluctantes imperio, omnibus modis est insectatus, nudavitque Ecclesiam simul et arces propugnatoribus, qui poterant, tum a finibus Graecis Barbaros, tum barbariem ipsam a templis scholisque propulsare.

Etenim postquam Azatinis Sultani, eius qui ad Palaeologum a Tartaris pulsus profugerat, filium sui occidissent, eversus est Turcarum Iconiensis principatus, divulsumque inter Satrapas regnum, quos quia parum metuebat Palaeologus, sublatis castellorum praesidiis, latrocinandi quibuslibet viam aperuit. Accessitque mox gravius malum, ut propulsi a Scythis Turcae, quam infirmi adversus illos, tam validi in Graecos fierent, ac pro desertis suis, plenas omnibus opibus copiisque terras Graecorum infestarent.

Coactus ergo iusto pugnare exercitu Augustus Graecorum, in Paphlagonia cum Turcis conseruit manum, eosque ad flumen fugibundos egit. Illos incautius secuti duces, opprimuntur insidiis, atque hinc flumine, illinc ab hostibus interclusi, cadunt pene Graeci omnes, ex eoque tempore Turcae ad Sangarium amnem omnia pro arbitrio populantur. Thracenses interim exercitus distinentur Bulgaricis moribus et Illyricis, quos Terteres Despota, pulso Imperatoris genero, excitaverat; Phryges vero Lyciique aliis Turcarum molitionibus obviam eunt. Visumque Imperatori, quae reliqua adhuc essent, tueri potius, quam amotis et inde copiis, omnia simul in extremum casum dare. Andronicum filium, dudum imperii consortem, instauratum Tralles, ultra Maeandrum sitas miserat. Sed Turcae quadrienni assultu, quicumque fame aut siti non perierant in urbe, deditione tandem cepere, haud pauciores XX milibus. Hinc dum Palaeologus Ioannem Thessalum, qui rupta saepius pace animum eius exacerbaverat, Scythicis petere auxiliis molitur, et prope Lysimachiam recenset copias, palpitatione cordis inopinata exstinguitur, a filio Andronico, nec plebeia affectus sepultura, quod a fide maiorum ad Romanam Ecclesiam defecisset. Potestatem egerat annos XXXV.

Praeerat tum Romanis Nicolaus IV, iterum post annuas pene Cardinalium rixas lectus, qui post novam Francorum cladem, annuit paci inter Aragones Francosque. Cum enim Robertus Atrebas Catanam Siciliae Francis subegisset, classem eius ad Neapolin cepit Rogerius,

interque alios proceres, etiam Guidonem a Monteforti, qui hac via poenas Anglis dedit, quorum regio sanguine, necato quondam Richardi Caesaris filio, Viterbii aras perfuderat. Annitente ergo Eduardo rege, qui Vallia tunc subacta triumphabat, foedus his legibus inter Francos Aragonesque percussum: ut Carolus Claudus dimitteretur; viginti milia pondo argenti penderet, praestaretque intra triennium, liberam Iacobo regi Siciliam: ni faceret, in custodiam ipse rediret. In hac formulam dati obsides, Carolus, postea rex Ungariae, et Ludovicus, ob accurate actam ex regula Francisci vitam, Sanctus appellatus, filii Caroli ambo.

Hungaris vero tunc regnabat Andreas, vocatus ex Veneta matre educationeque Venetus, Andreae regis e Stephano filio nepos, quem, perosi Ladislai regis libidines Pannonii, regem sibi statuerant. Ladislaus et Boleslaus Pudicus vix tandem submoverant Tartaros, Hungariam Poloniamque persultantes. Boleslao apud Polonos, Lescus Niger successerat, Iazygum victor et Russorum, Conradi etiam Masovii, quem aliqui procerum regem dixerant.

Apud Danos Ericus VI. Waldemari ex Christophoro nepos, paucorum insidiis interierat, cum Waldemarum amitae suae maritum Sueciae regno depulisset, idque Magno fratri eius conciliasset. Suffectus ei filius Ericus VII. admodum puer. Regnum consiliis Agnetis Brandeburgicae et procerum, egregie administratum. Interfectores regis hostes iudicati, regnoque pulsi, piratica vexarunt populares; sed haud impune. Nam paulatim omnes poenas exsolverunt sceleris. Ericus iam adultus, pacis bellique artibus claruit. Holsatos, Vandalos, itemque Marchiones inter se dissidentes reduxit in concordiam. Rostochiensem ditionem, aliasque in obverso Danis littore provincias, suae iterum potestati subdidit.

In Belgio Ioh. Dux Brabantiae emptam ab Henrico Limburgensi provinciam, haud sine armis occupare potuit. Impugnatus enim ab hostibus validissimis, prope Coloniam eos insigni proelio postravit. Capti Coloniensis praesul et Adolfus Nassovius. Henricus Lucelburgensis, et alii bellatores caesi magno numero. Reinhardus Geldriae Comes eiuravit Ducatum, atque ita libertate donatus est. Henrici filius, ducta Brabantini filia, dotalem Comitatum recepit, cuius postea nomen Augustum erit.

Hamelenses ad Visurgin, cum Magi conducta opera, mures fistulae cantu eicientis, mercedem ei non persolvissent, eiusdem nefandis artibus CXXX pueros amisere, mirando Dei iudicio. Alfonsus Rex Castiliae sapientia et Mathesi clarus, divina monumenta in Hispanicam traduci linguam curavit. Guilelmus Durandus, Iacobus Vorago, Becus Byzantinus, Aegidius Romanus, sacrarum professi litterarum scientiam, Arnoldus Villanovanus et Thaddaeus Florentinus, Medicam excoluere.

ADOLFUS NASSOVIUS. ANDRONICUS PALAEOLOGUS.

ADolfus Nassovius auctoritate Gerhardi Eppensteinii, consanguinei sui, Electoris tunc Moguntini, ad imperium promotus, nihil fere tanto nomine dignum gessit. Eduardo Anglorum regi cum Philippo Pulchro bellum erat, e spoliatis quibusdam Anglorum navibus, ac caede nautarum ortum. Vastabantur Normannia Aquitanique, provinciae in Gallia Anglorum. Guido Flander cum filia, quam Anglo desponderat, evocatus, vix e custodia erat dimissus Francorum. Sponsa attinebatur. Adolfus ergo cum Guidone Flandro stipendiariam pollicitus militiam Eduardo, LXXV ab Anglo milia pondo argenti suscepit. Robertus eum Atrebas antevertit; Flandriamque ingressus, metu cepit provinciam; Rex Anglus classe oram maritimam tenuit. Albertus Austriacus, Rodolfi Caesaris filius, Si Dominus, inquit,

meus stipendiarium se Anglo facit, quidni ego me Franco; Ita in contemptum venit Adolfi principatus. Cum Alberti filiam suo ambiret filio, repulsam tulit, addito cavillo: Si Comes esset Austriacus, velle et suam filiam principem facere. inde simultas inter Nassoviam Austriacamque domum firmata. Mox et aliud supervenit dissidii incrementum.

Albertus Thuringus, Friderici Imperatoris e filia nepos, invitis filiis, suum vendidit Adolfo principatum, intestinoque subditos bello implicuit. Adolfus hostilem in modum vexavit Thuringiam Misniamque, et plurimis Fridericum Dizemannumque, Alberti filios, cladibus affecit. Repulsus ipse vicissim a Friderico, ex admorsa materno osculo maxilla denominato, conspirantibus adversus eum Pragae, dum Venceslaus II coronatur, Imperii principibus, indignus sceptro iudicatur.

Idem Moguntinus, qui eum evexerat, imputata ipsi ingratitudine, Ecclesiarum vastatione, diminutione imperii, stupratione virginum, mercenaria militia, deiectionis auctor fuit. Albertus Austriacus Moguntiae Rex designatus Romanorum. Inter duos reges nihil non pro conservanda potentia tentatum. Ad extremum Adolfus, quod esset animi vehementior, equitatum suum rapit in Austriacos, haud exspectato, ut prudentissime monebatur, peditum exercitu. Albertus, qui id operam dederat, ut adversum haberent solem hostes, armis eos astuque devicit. Adolfum ipsum in proelio vulneravit secus oculum. Prostrati in terram cum galeam armiger levasset, modico in collo vulnere inflicto obiit, anno potentiae octavo.

Otho Bavarus, Rodolfus Palatinus, et alii, Adolfi partes secuti, fuga periculum declinarunt. Factum in agro Spirensi, anno saluti millesimo duodetrecentesimo, cum iam Anglus Francusque foedeve inter se affinitate iuncti, bellum deposuissent, et Albertum iuvandum, adversus perfidum Adolphum ducerent, quod a Rege in Regem auro corruptus, fidem minime praestitisset.

Nicolaus Pontifex, quod omnia male ei cederent, taedio animi exstinctus, duodetriginta mensium altercationes purpuratis suis reliquerat. Lectus tandem Petrus Brutius, vir lucis purpuraeque ignarus, et nascente dignior, quam senescente Christianismo, Caelestinum V vocaverunt. Eum mira fraude Benedictus Cardinalis abire provincia, cui impar erat, adegit. Longa arundine per parietem ei quiescenti acclamavit, cede Caelestine, cede: Nisi papatum dimittes, animam amittes: id aliquoties factum, ut exueret se Pontificatu, perpulit. Creatus Papa Benedictus, Bonifacius esse VIII voluit. Caelestinum eremum repetentem retrahi, et custodiri imperat, animique dolore exstingui, gnarus nomen eius sanctum mortalibus, facile motum aliquem procreare posse. Ludovicum Pulchri regis avum, in superos memoria sacrata retulit. Conciliasse quoque visus est pacem inter Francos Tarraconensesque, ut Siciliam Iacobus Carolo Claudo redderet, Adela eius filia ducta, Sardinia insula dotali. Sed Fridericus Iacobi frater, classe in Siciliam ex Hispania vectus, Rex obviis cunctorum votis salutatur. Asia interim variam experitur fortunam.

Argon Tartarorum Princeps, a regibus Armeniae Georgiaeque imploratus, cum foederibus sibi conciliaret vicinos ad recipiendam Palaestinam, obierat diem. Frater eius Quegatus, ventris Venerisque mancipium, acta sexennii luxuria, a Scythis suffocatus est. Serisus quoque Christianorum eversor in Syria, cum classem struere suos, et Cyprum invadere iuberet, interemptus est a ducibus, qui dissidio inter se oborto, intestinis concurrerunt aliquandiu, dedissentque ansam respirandi nostris, nisi et Armeniorum reges mutuis semet odiis perdidissent, eadem tempestate.

Verumtamen [Orig: Veruntamen] Cazanus, Argone genitus, invitatus a Saracenis ad legem Mahometi accipiendam, ut pro Baytone, Quegati consanguineo, imperium capesseret, simulavit pro tempore obsequium, iunctisque sibi Saracenis facile Baytonem devicit, tenendisque in officio Saracenis, Christianorum destrui permisit Ecclesias. Verum firmatis opibus, refovere Christianos, Saracenorum proceres, somnia sibi Mahumeti importunius inculcantes, interficere coepit. Quamobrem petitus bello a Melecho Nasero, Aegyptiorum tyranno, ac pene victus, desiliit in pedes, tantoque ardore instauravit proelium, ut caesis XX Saracenorum milibus illustri victoria potiretur. Mox LX Tartarorum milia tradidit legato, Sultanumque in Aegyptum usque persecutus, Baldacae, id est, Babyloni se includere compulit. Ipse distributa omni militibus praeda, solum Sultaniensem, victoriae documentum retinuit. Ita aliquantulum resurgere visa res Christiana anno millesimo trecentesimo: sed minime durabili felicitate. In Britanniae insulae parte boreali, iam inde e lapsu rei Romanae, dominabantur Scoti, gens ingenii et armorum laude felix. Georgius Buchananus, rerum Scoticarum scriptor indigena, XCV regem facit alexandrum, Henrici III Angli generum, cum tota stirpe circa haec tempora exstinctum. Ioannes Baiolus, quod uxorem haberet generis regii, patruo quondam magno Alexandri prognatam, Eduardi Angli opera sceptro potitur; Sed expressa antea regni deditione, qua illud, invitis proceribus plerisque, in Angli ius ditionemque concessit. Flagrante ergo inter Galliam Angliamque bello, Baiolus recuperandae avidus libertatis, Francorum amplectitur partes; vicissim aemulus eius, pari gradu regium attingens sanguinem, Robertus Brussius, armatur in Scotos. Capitur ab Anglo Bervicum, hinc alia oppida. Tota fere Scotia in potestatem eius venit, captivoque Baiolo, proregem Anglum accipit, praecipui nobilium, ne quid novi audeant, in intimam Angliam relegantur.

Sed dum in Gallia abest Eduardus, Guilelmus Vallas, nobili, sed paupere ortus lare, manu hominum collecta, quos par fortuna, aut similis patriae amor ei conciliaverat, primum castella aliquot expugnat. Inde Anglicanum prosternit exercitum, brevique adeo bello fortunam circumegit, ut neminem Anglici generis, praeter captivos, in Scotia reliquerit. Igitur Eduardus, compositis cum Pulchro rebus, subito in Scotiam advolat, atque invidia nobiliorum, desertum in acie Vallam ingenti profligat clade, ceciderunt a Scotis supra X milia. Vallas livori cessit, neque post eum diem pro imperio quicquam ausus. Ioannes Cuminius Prorex a Scotis legitur, variisque rex extracta proeliis est, donec necato etiam Valla, Robertus Brussius solium conscendit Scoticum, anno interregni X.

Nec quietiores res in Polonia erant. Obierat sine prole Lescus. Boleslaus Masovius, Henricus Vratislaviensis, et Ladislaus Locticus, Lesci frater, de principatu contendebant. Wenceslaus Bohemus Sendomiriam Cracoviamque, velut legatas ab regina ditiones, invadebat.

Nec Tartarica deerant latrocinia. In istis turbis Vratislaviensis moritur; Primislaus a Polonis rex creatus, cum septimo mense decessisset, Ladislaum habuit successorem. Sed ille difficillimis laboribus partum regnum, otio ignaviaque amissit. Abrogatum ei a proceribus imperium, delatumque Venceslao Bohemo, anno ipso MCCC.

In graeco imperio, ob Michaelis cum Romana Ecclesia collusionem, eo exstincto nihil non turbatum. Patriarcha Becus clam se subducit: rediit Iosephus ad dignitatem, quam olim pro Arsenio acceperat. Ita scissa in tres factiones Ecclesia, cum aliqui Beco, nonnulli Iosepho, alii Arsenio mortuo adhaerescerent. Andronicus

natura mitis, ut tolleret scandala, Gregorium Cyprium provexit ad Cathedram: Sed eo consilio dissidia haud conciderunt. Tandem Adramyttii Synodus acta, placuitque post multa verborum certamina, cuiusque opinionem libro consignatam in ignem mitti, divinumque de ea experiri iudicium. Cuius charta incolumis transisset, ea pars vinceret. At ignis chartas omnes subito redegit in cinerem, non sine derisu eorum qui Ecclesiam alieno tempore, nullamque ob sufficientem causam turbarent. Itaque omnes Gregorio Cyprio assensi, interque se uniti, Becum et reliquos Pontificiarum partium, exilio aut dignitatum amissione damnarunt. Sed cum a contumeliis non abstinerent, Gregoriusque imprimis in Becum exulem, scriptis detonaret, nec aurem praeberet mitiora monentibus, conspiratione Chilae Ephesii, et Danielis Cyziceni, exutus honore est: qui Episcopi vicissim a suis clericis sunt deiecti. Substitutus Gregorio Athanasius eremi sectator, Episcopos ad suum quemque gregem pascendum abire iussit, eoque rigore homines, urbanarum amantes voluptatum, adeo offendit, ut quarto post anno eum repetere solitudines suas cogerent.

Imperator sub haec persuasus a quibusdam, rei privatae amantioribus, quam publicae, classem destruxerat, qua hactenus imperium maris valide asseruerat Graecis, et adversus Francos, Graeciae insidiantes, littora defenderat. Tunc Tarraconensibus iunctus matrimonio, Siciliam obtinentibus, nullum esse amplius tanti apparatus usum iudicabat. classiarii partim Latinis locarunt suam operam, partim ad agros se colendos transtulerunt. Imperium exinde Graecorum cuivis insultationi patuit. Accessit mox aliud malum. Cum enim delatores suspectam fecissent Caesari, fratris eius Constantini munificentiam et comitatem, transgressus in Asiam Andronicus, commorantem apud Lydos germanum subito in carcerem detrusit, addito socio ei michaele Strategopulo, qui hactenus fortiter cum Barbaris dimicarat.

ALBERTUS AUSTRIACUS. ANDRONICUS PALAEOLOGUS.

ALbertus ex veneno quondam altero captus oculo, principum suffragiis, et victoria de Adolfo parta firmavit imperium. Philippo Pulchro affinitate est iunctus, sorore eius filio suo Friderico desponsata. Carolus Valesii Comes, Pulchri frater, quicquid Flandriae superiore bello occupatum non fuerat, Francis subegit: Pulcher a Flandris apparatissime excipitur. Effusam laetitiam amoremque maior mox luctus odiumque secuta. Cum enim regius praefectus nobilitatem colendo, plebem onerando, rebellioni fomitem subministraret, tanta infremuit seditione vulgus Flandrorum Brugensium, ut quem quisque Francum hospitio acceperat, necaret. Pulchrum bello ulcisci conantem facinus, soror Eduardo nupta, Flandrorum protectori, de insidiis domesticis admonuit, inhibuit impetum, conatum disturbavit.

Bonifacius Papa Alberto erat infestus, quod se inconsulto imperii insignia sumpsisset. Mortuo autem Iacobo Aragone, cum Robertus, Caroli Claudi filius, in Siciliam traiecisset, Catanamque cepisset, tantum subito bellum exortum est, ut tota fere Italia trepidaret. Nam Siculi Aragonensibus faventes, comparata classe, Philippum roberti fratrem bello superant, captumque in carcerem coniciunt. Fridericus non Siciliam modo, sed et Calabriam recuperat armis. In Etruria vero adeo contra Pisanos Genuenses exarserant, ut et Liburnum caperent, incendioque everterent, et naves onerarias demergerent in fluminis ostio, ne Pisanis navigare amplius liceret. Et ne existimares, tum Deum cum hominibus pacem coluisse, tantus repente terrae motus exortus est, quantus numquam: quo quidem multis diebus, per intervalla durante, plurima aedificia corruere.

Instabat nimirum ferale saeculum, quo solvendus e carere Satanas, sursum deorsum omnia volutare cogitabat. Reati tum erat Pontifex, ubi rem divinam faciens, prae horrore defecit, casulamque ingressus delituit in ea aliquandiu, hiatum terrae pertimescens. Apparuit et Cometes, usitatus calamitatum nuntius publicarum.

Tum vero, quod nemini in mentem venerat, Bonifacius VIII, sibi redditus, lustralem annum (iubilaeum vocant) instituit, largissimamque peccatorum omnium indixit veniam iis, qui sacra Romanae urbis loca rite visitassent. Ibidem insolenti se habitu, Regem simul et Pontificem praelatis duobus gladiis gessit. Tanta undique multitudo confluxit Romam, ut vix incedere per urbem amplam vastamque liceret. Venit et Carolus Valesius, ductaque Balduini, ultimi ex Latinis Byzantinorum Augusti filia, soceri iure, Augusti titulum a Bonifacio emendicavit. Praefectus ab eodem patrimonio S. Petri, legatusque in Etruriam missus est, ad novas ibi seditiones comprimendas. Nam a Gibellinis et Guelfis ad Albos et Nigros transierant. Valesius Florentinos continere non potuit, quo minus Albos, id est, Gibellinos ab urbe sua pellerent, interque eos Dantem Aligerium, Poetam ingeniosissimum. Inde Carolus in Franciam ad Pulchrum fratrem revocatus.

In Asia Tartarorum opes rursus ingentes erant, anno millesimo trecentesimo. Cazanus pulso, ut diximus, Aegyptiorum Imperatore, Syriae iure dabat. Religione noster erat, Armenii Regis filiam habebat in matrimonio. Cum sederet ad fluvios Syriae Damascenae, comperit Caydonem suum consanguineum in Persia moliri res novas. Ergo praeponit Damasco, Capchicum, vel Caycaphum, Saracenum transfugam, Damasci quondam rectorem sub Aegyptio; Oratores ad Francum regem, Bonifaciumque Pontificem mittit, cum Latinis proceribus foedus icturus, ut communi animo consilioque sacrum regnum recuperaretur. Ea spe inflatus Bonifacius, ad Pulchrum regem dat litteras imperiosas, ac ni continuo sumatur bellum, minarum et fulminis plenas. Itaque datur in custodiam Episcopus Apamensis, solitus fando male de rege sentire. Pontifex eum dimitti imperat, Epicopos Francorum Romam ad concilium vocat. Vetuit Pulcher a Francia discedi. Maiore accensus ira Bonifacius, Pulchrum nominatim exsecratur, ius ei regni abrogat, proceres sacramento solvit, diploma Narbonensi Archidiacono tradit vulgandum. Id priusquam coactis Lutetiam patribus recitaretur, Atrebas raptum igni dedit, facessere Archidiacono procul iusso. Philippus Bonifacio scribit: Sciat tua maxima fatuitas, in temporalibus nos nulli subesse. Ipsi Bonifacio domi periculum conflatum. Petro Iacoboque Columnis Cardinalibus ius pilei rubri ademerat, quod Gibellinae factionis essent. Illi vicissim malis eum artibus dicebant invasisse sedem, haeresisque et caedis reum. Pulcher quasi vacante sede, ad concilium appellavit.

Ea re percitus Bonifacius, Philippum, eiusque regnum Alberto Imperatori subicit, quem initio repulerat. Albertus non annuit, nisi hereditarium sibi suisque fiat imperium. Ibi vero reputans secum curia Romana incrementa domus Habsburgicae subita, servitutem ex hoc verebatur, si cui familiae perpetua lege Augusta dignitas addiceretur. Bonifacius etiam animo contemplatus, Elisabetam Augustam sororem esse Conradi uterinam, pertimuit eius progeniei dominatum, quae tantum Pontificiae sedi certaminum procurasset. Sic spes clusa tam Pontificis, quam Alberti. Franci, per Atrebatis praecipitantiam, insignem accepere cladem ad Curtracum. Duodecim eorum milliam cum nobilissimis ducibus perierunt, interque eos ipse Atrebas, cuius terras Otho Burgundus occupavit.

Auxit spiritus Flandrorum, quod Guido

Comes eorum, spe veniae et impunitatis proposita, eos redire in fidem Pulchri precatus, obierat, relictis filiis victoriae auctoribus. Audebant ergo et Hannoniae Comiti inferre bellum, qui Hollandiam sibi Selandiamque usurparat, occiso dudum florentino Hollando a suis, eiusque filio Ioanne sine liberis exstincto. Sed dum circumferunt bellum incidunt in insidias, et altera post alteram affecti clade, has leges accipiunt, ut ducenta aureorum milia Guidonis filii Francis numerent: Robertus stirpis maximus in rem Flandricam patri succedat.

Interim bonifacius, principibus populisque terrorem potius, quam religionem inicere conatus, regnaque dare et auferre pro animi arbitrio, auri sitientissimus, indignum suo fastigio, dignum factis exitium subiit. Sarra Columna et Wilhelm. Nogaretus, quasi ad vulgandam Pulchri appellationem, in Italiam venerant. Admissi Anagniam a suae factionis hominibus Pontificem nil tale metuentem, in domo paterna capiunt, captumque Romam perducunt, ubi quinto et tricesimo die post, dolore animi confectus, periit, anno potestatis IX. dictum de illo percrebuit. Intravit ut vulpes, regnavit ut leo, mortuus est ut canis. Suffectus homini Benedictus XI. Pulchrum censuris absolvit: Columnios recepit in gratiam, intra mensem octavum veneno decessit. Creatus deinde post annuam contenionem Bertrandus Burdegalensis, Clemens V. vocitari voluit. Purpuratos excivit in Galliam, Lugduni Pontificatum iniit, tribus regibus coetum celebrantibus, Franco, Anglo, Arragone. Dum pompa coronationis per urbem agitur,Ioannes Britanniae dux ruina opprimitur muri, Philippus rex eadem debilitatur, Pontifex ex equo deturbatus, excussa tiara, longe maximi ex ea pretii gemmam amittit. Hoc omine in Galliam transiit purpurata cohors et Papatus, anno infelicis huius saeculi quinto, ibique ad LXXII annos mansit. Tres Cardinales cum Senatoria potestate Romam missi, quorum auspiciis urbs atque Italia gubernaretur.

Interea, desinente Christianismi regnantis millenario, Christianorum in Syria principatus corruit. Saracenus ille, quem Cazanus Damasco praefecerat, amicior patriae, ut putabat, quam benefactori, totam Syriam revocavit ad Sultani Aegyptii oboedientiam. Malaius, Syriae Prorex, in Mesopotamiam recessit. Sequenti anno, saeculi illius altero, confluxerant ad recuperandam Syriam Armenii Cypriique: Sed Cazani aegritudine nihil agi potuit. Corruptis dehinc astu Sultani graminibus, atque inducta provinciis solitudine, penuria conflictabantur Christiani pabulorum. Gotholosa quoque Cazani legatus, adversus Damascenos male dimicabat. Inter haec moritur ipse Tartarorum Imperator, eiusque frater Campanda, vel, ut Haythonus Armenius, istius aevi scriptor, eum nominat, Carbaganda, haud diutius Christianam coluit fidem, quam mater eius vixit. Ea defuncta, Mahumentanis se adiunxit, quorum vires augeri perspiciebat in dies. Anno sexto huius aevi Cyprii proceres (Templarii erant) Henrico regi abrogarunt imperium, gubernatore de se constituto, qui velut relegato in Armeniam rege, quadriennio post a quodam familiarium est interemptus. Percrebuitque eo tempore, Templarios ad Saracenos defecisse. Quamobrem passim cremati sunt, qui comprehendi potuere: eorumque bona partim Rhodiis militibus, (hi Hospitalarii erant) qui insulam paulo ante occupaverant, partim Papae et Pulchro regi, partim novis religionibus cesserunt. Oborta et Fratricellorum haeresis, qua mares et feminae in omnem provolvi libidinem ferebantur, qui in Alpibus armis sunt Pontificiis oppressi.

Fuerat virgo quaedam Anglica, inauditae auctor haereseos, quae Spiritum Sanctum se esse asserebat, in salutem mulierum incarnatam, baptizabatque femineum

sexum in nomine Patris, et Filii, et suo. Haec cum vita exisset, Mediolanum deportata et combusta est.

Albertus sub haec Caesar, cum Rhenanis Praesulibus gerebat bellum, iniquas eis imputans vectigalium in Rheno fl. exactiones. Moguntinus etiam Rodolfum Bavarum, qui fratrem possessionibus expellebat paternis, defendere ausus frustra fuit. Caesar et Ducem Rodolfum in ordinem redegit, et expugnata Binga, Moguntinum aliosque praesules, imperata facere compulit.

Per Hungariam, exstincto Andrea rege, Carolus, Claudi Siculi nepos, et Robertus Caroli patruus, et Venceslaus Bohemus de regno contendebant. Magnates Othonem elegerunt Bavarum, qui a Transylvano captus, uxoris eius beneficio evasit ad suos. Albertus Carolum traduxit in regnum, qui pluribus procerum eiectis, aemulis suis praevaluit.

Cum Wenceslao II affine suo, super terris quibusdam dimicatio Alberto grandis fuerat. Wenceslaum paulo post exstinctum, sequitur filius Wenceslaus III in cubili suo ob turpitudinem occisus, filioque Alberti Rodolfo regnum Bohemicum traditur, cui vidua Wenceslai II matrimonio copulatur. Barones designaverant Henricum Carinthium, Caesare inconsulto. Ille, cum rodolfus sine prole periisset, regnum sibi iterum vindicabat. Albertus contra suis id asserere molitus, inter apparatus hosce a Ioanne, Rodolfi fratris sui filio, quod Kyburgum, aliaque eius bona diutius pro tutore teneret, prope Scafhusium interficitur. Anno praecedenti MCCCVII, Dicemannus, Marchio Misnensis, a sicario Lipsiae in templo erat confossus, quem ei Adolfi regis patruus Philippus immiserat. Eoque tempore helvetii foederis sui initia ex Austriacorum iniuriis cepere.

Raimundus Lullius, ex mercatore Eremita, admirandas adinvenit artes, quas ut caelitus revelatas persuadere conatus mortalibus, multis delirandi materiam praebuit, ut et Ioannes Scotus nimiae subtilitatis.

In eadem tempora Nicephorus Callistus, Siffridus presbyter, Henricus Stero historici incidere.

Andronicus Graecorum Augustus, Caroli Valesii filiam, Michaeli suo filio, quem Caesarem creaverat, oblatam repudiavit, perque Theodorum Methochitem et Ioannem Glycyn legatos, Armeniorum ei regis despondit sororem. Ioannem Sozopolitanum creavit Patriarcham Byzantii. Turcas tum primum Maeandrum flumen transgressos, per Alexium Philanthropenum, et Lebadarium Ioniae rectorem repulit.

HENRICUS VII. LUCELBURGIUS, ANDRONICUS PALAEOLOGUS.

TRucidato Alberto Caesare, Proceres Germani contrariis studiis scindebantur. Philippus Pulcher non tantum aboleri Bonifacii VIII memoriam, sed et transferri Augustam potestatem a Germanis ad Gallos contendebat. Clemens V ea de causa Avenionem, Provinciae urbem, quae Roberti Italiae regis erat avita possessio, se contulit, ne in potestate Pulchri esset. Inde properatis epistolis maturari electionem, atque Henricum Lucelburgium creari Caesarem curavit. Adiecta a Pontifice lex, ut intra primum biennium, ad motus Italiae compescendos, Romam novus Caesar properaret. Civitates enim Cisalpinae, praefectos urbium suos in Dominos commutaverant. Verona Scaligeros, Mantua Passerinos, Patavium Carrarienses. Veneti Ferrariam, Florentini Pistorium expugnaverant.

Henricus fratris sui Balduini, Trevirorum praesulis opera, Caesar lectus, Albertum et Adolfum, decessores suos, uno die Spirae sepelivit.

Tenax maiestatis quam gerebat, Argentinensibus legatis privilegia suae civitatis innovari petentibus, nihil respondit,

quod dominorum suorum iussu se venisse dicerent. At cum mutatis verbis praefarentur: Cives vestri Argentinenses hoc orant: benigno eos prosecutus est responso. Eberhardum Comitem Wittenbergicum, non satis facientem de contumacia in aliquot imperii subditos, cuius reus agebatur, ditione sua expulit. Percussores Alberti Caesaris, lata sententia, capitis damnavit, quorum nonnulli lentis, aliqui subitis casibus interiere.

Frid. Marchioni, cui cum Adolfo et Alberto de Thuringia Misniaque certamen fuerat cruentum, avitas confirmavit possessiones. Lusatiam regno abdixit Bohemico, idque filio suo Ioanni per coniugium Elisabethae, Wenceslai filiae, armis acquisivit, expulso Carinthio. Frid. Austriaco Austriam, ob quam quinque reges periisse ferebantur, contulit pene invitus.

Vituperasse fertur proximorum Caesarum ignaviam, qui Italiam intrare non ausi, decus ibi imperii corrupisset. Quare exercitum ex duxit, sperans velut exule sede Romana, imperii maiestatem sanctius omnes culturos. Sed exitus docuit, Henrici spiritus Pontifici nimios visos, qui statim cum novo Apuliae rege roberto, Claudi filio, consilia contulerit arcana, quibus Caesareos impetus coerceret. Ea re freti Florentini de recipiendo in urbem Caesare, tunc se deliberaturos responderunt, cum propius accessisset, Cisalpinarum tamen legati civitatum, honoris officiique causa obvii statim fuere. Mediolanum duae factiones, ut omnia ubique, distrahebant. Vido Turrianus Guelphorum, Matthaeus Vicecomes Gibellinorum principes erant. Sed tunc Matthaeus domo exactus, inopem sollicitamque agebat vitam. Ad Astam Caesari venienti occurrit: quo ingens vis exulum, spe patriae recuperandae, confluxerat. Pergitur Mediolanum. Anno eius saeculi undecimo ferrea ibi corona redimitur Caesar, aurum coronarium exigit, magna plebis querela.

Insurgitur in caput Caesaris, nec deest occasioni Turrianus. Sed revocatis, qui in suburbiis tendebant, Germanis, caesi Mediolanenses, vicariusque eis Matthaeus impositus. Cremonenses, funibus collo insertis, pacem coacti petere. Brixiam ingenti obsessam exercitu, quamquam a Guelfis omnibus defenderetur, Henricus subegit, transfosso tamen apud eam sagitta fratre Valramo, plurimisque peste absumptis. His vicinorum calamitatibus perterriti Mantuani, Veronenses, Vicentini, Patavini, Tarvisini, Veneti, mandata Imperatoris fecere. Qui Placentia Genuam profectus, Beatricem ibi Augustam amisit. Pisas classe delatus, Ioannem Austriacum, istic [Orig: isthic] repertum, carcere damnavit perpetuo. Per Wernerum Hohenburgensem multas de Longobardis victorias tulit. Igitur Papa, Philippus et Robertus Reges, simul exterminium fortissimi principis spirabant. Robertus Romam praeoccupavit, Ursinorum factione adiutus. Columnii intromiserunt Henricum, purpurati eum legati tertia corona exornarunt. Romani omnes in verba eius adacti. Tum vero neque assurrexit amplius Cardinalibus Imperator, neque ad mensam eos invitavit, indictoque tributo, fremitum facile populi movit. Tumultu exorto Tibur, inde Pisas regressus, Roberto diem dicit. Ubi ea venit, absentem sacri imperii hostem iudicat, maiestatis damnat: Regni nomen, ius, insignia ei abrogat. Hoc decretum deinde Clemens Pontifex irritum pronuntiavit, cognitionem causae ad se pertinere contendes. Idem Clementinas, ut vocant Constitutiones sanxit, a successore eius Ioanne XXIII editas, Pontificii regni robur.

Imperator, assumpto in foedus Siciliae rege Friderico, Calabros, Apulos, Lucanos, Picentinos, Campanos, magno terrore perculit. Cum in Florentinos et Lucenses copias duceret, occupato Bonitio, ad Bonconventum substitit, in itinere morbo implicitus. Ibi superante

magnitudinem animi vi morbi, haud dubia veneni suspicione decessit. Virus sacro calici, Florentinorum, ut volunt, conductu, miscuerat Bernhardus Monachus Praedicator, perque ultimum scelus et inauditum, columnam magnanimitatis et iustitiae, florem germinis Germanorum, ut est apud Albertum, subvertit. Sunt, qui sacrilegum parricidam vivum postea excoriatum ferunt. Henrico in quintum annum imperium fuerat. Germani eo orbari, Italici belli concilio destitere. Cum eo vigor Germanici imperii apud Transalpinas gentes concidit: eodemque tempore, cum paulo post Clemens V interiisset, de pontificio apice purpuratos, de Augustali principes Electores longa et feralis incessit contentio, Suitenses, Urienses, Unterwaldenses, qui veterum Helvetiorum terras colunt, excusso Austriacorum iugo, in libertatem se vindicarunt. Leopoldus Dux haud exigua ab iis clade affectus, foedusque helveticum Lucernensium Turigensiumque accessione roboratum.

In Asia res Christiana partim intestinis, partim externis Turcarum armis inflicta, pessum ivit. Hucusque Alexius Philanthropenus et Libadarius, Ioniam et ulteriora Asiae feliciter defenderant, repressis furoribus, Turcarum, quibus Othomannus quidam Ertugulis filius, Carmaniae antea regulus, manu et consilio promptus, coeperat praeesse. At cum Alexius a Turcis suisque iuxta coleretur, subveritus Libadarius eius potentiam, calumniis effecerat, ut minime cogitatum antea scelus, defendendi sui causa admiteret Philanthropenus, et Augustalia sibimet capesseret. Tardiorem in exsequendo eo consilio oppressit Libadarius, corruptisque custodibus, captum excaecavit. Sic magna Turcis ianua exercendae tyrannidis aperta. Etenim Andronicus, suspecta iam suorum omnium fide, Alanos (qui et Massagetae) Scitharum fugientes imperia, accepit in foedus, eorum opera Turcas debellaturus.

Horum adventum ingens praecessit terraemotus, futurarum praenuntius cladium. Illi enim ex Transistrianis partibus in Aisam perducti, et iussu Caesaris, gravi subditorum incommodo, armis instructi equisque, quos defendere debuerant, tamquam hostes spoliarunt. Insuper e Turcis fusi fugatique, depopulatis undique agris, per hellespontum in Europam traiecere, quasi ea de causa duntaxat e Scythia acciti venissent, ut Turcis maturius iter ad mare praemonstrarent. Neque enim probabile erat, rem bene gesturos eos, qui lacrimas et exsecrationes pro viatico secum abstulissent. Andronicus eorum cladem edoctus, Magnesiae se tenuit. Quo mox Byzantium reverso, Turcae descenderunt ad littus, omnibus fere terris ad oram usque Lesbiam occupatis. Eodem tempore, Veneti Byzantini, suorum damna praetexentes, aperte illuserunt Andronico, et quod classe careret armata, domos civium spoliare, onerariasque naves in ipso eius conspectu dirimere sunt. ausi. Quibus rebus tumidiores ferocioresque facti Turcae, provincias Asiae inter se diviserunt. Satraparum potentissimo Othmano, Olympi confinia et Bithynia obvenerunt. Sorte, Halisurio Carmania Phrygiaque, Hellesponto finitima Calami, aliis regiones aliae. Oblata tamen mox Andronico alia hostes reprimendi occasio.

Ronzerius seu Rogerius, Catelanorum Aragonum dux, qui Friderico regi in Sicilia militaverat, compressa Caroli ambitione, et foedere inter duas regias icto, pervagatus fuerat oceanum, et e piratica quaesierat opes. Tunc Constantinopolin profectus, Andronico suam obtulit in Turcas opem, honoratusque ab eo, et in Asiam missus, Turcas in veteres submovit terminos. Sed vetitus ulterius ire miles, cum stipendiis fraudaretur, ex amico se hostem praebuit Asiaticis, primoque Asiam, deinde et thraciam foedissime devastavit. Graeci, per insidias caeso Rogerio, quam sopire voluerant, accenderunt acrius seditionem.

Auxiliares Turcae, qui dudum Graecis militaverant, pars factionis Catelanicae facti. Catelani in Thessaliam delati, pecunias extorserunt proceribus. Inde cum Athenarum ac Boeotiae princeps transitum eis intercluderet, conserta cum eo manu, ipsum exercitumque eius occidione occiderunt, ac mox Athenis Thebisque potiti, in media consederunt Graecia. Turcarum pars ad Cralem Serviae Principem se contulit, pars in Asiam reducenda a Graecis, postquam insidias sibi tendi intellexit in Chersoneso, ob manubias, de Graecis ablatas, contraxit auxilia popularium. Res acie disceptatur; victi a Turcis Graeci. Michael Andronici filius, ornamenta Imperatoria amisit, quae ludibrio Turcis fuere. Sic res in Asia Europaque corruptae, dignitas Imperii conculcata, Magogicae et aliae gentes, impulsore iterum Satana, quemadmodum ante annos mille, Ecclesiam circumsedere, et oppugnare undique coeperunt: quarum potestas ex hoc tempore invaluit in dies, Christianismus in deterius vergit. Imperium utrobique, et in Oriente, et occiduis in partibus, in contemptum venit: Romanensium nugae et ambitiosae artes orbem Christianum implevere. Sacros Syriae et Palaestinae locos exinde Barbarica tyrannis insedit. Turcae tam effuse populati sunt Thraciam, ut Constantinopolitanis toto biennio vix porta exire liceret. Apud Gallos Templarii falsis, ut volunt, Pulchri criminibus circumventi, ignibus deflagrarunt. In regias eorum opes Pulcher involavit.

Pulcher, mortua uxore Ioanna Navarrae regina, Ludovicum filium Pampelonem missum, coronandum curavit. Nurus regis omnes probri causam dixere. Ioanna, Philippi uxor absoluta. Margarita Ludovici, Blanca Caroli, flagitii convictae. Adulteri verendis convulsis, cute nudati, unca tracti, reste tandem suspensi, poenas insessi illustris tori graves illustresque dedere. Ludovicus, adultera in carcere exstincta, Clementiam Roberti Apuli sororem duxit; Carolus Ioannam, Henrici Imperatoris, Eburonum Comitis filiam: Pulcher per venationem excussus equo, mortuus anno eius saeculi tertio decimo, quo et Henricus VII decesserat.

Hic noni libri, quo feliciora Christianismi tempora depinximus, finis esto; graviora deinceps mala, haud sine animi cruciatu dicturi, cum et Turcae praecipua orbis terreni spatia, latitudinem terrae, ut vocat Apocalypsis, occupaverint, oppresso iis in locis, aut exstincto Christianismo: et doctrina salutari Iesu Christi in ipsa Ecclesia oppugnata, et propemodum deleta sit, omnium vitiorum sentina naviculam Petri inundante.

Durandus Mimatensis Episcopus de Ecclesia reformanda bene, sed irrito conatu scripsit. Dantes quoque Aliger, et Arnoldus Villanovanus, maximam in Ecclesia corruptelam agnovere. Dantes Pontifici nullam esse asseruit creandi Caesaris potestatem.

LIBER X. Continens Saeculum ultimum Ecclesiae obsidionem patientis a Gentibus, praesertim Gogo et Magogo.

HActenus viguit per Asiam et Europam Christianismus. Quamquam turba Mahumetana occidit multos, potiori tamen semper loco Christiana res stetit, melioresque terrarum orbis provincias et urbes tenuit. Multi quoque de belluae Romanae superstitionibus, characteribus, auctoritate, potentia, omnique eius nomine et valore triumpharunt. Graeca Ecclesia Romani Pontificis dominatum sprevit. Imperatorum, invitis ut plurimum

Papis, maxima per Italiam, Galliam, Germaniam, auctoritas habita. Tartari etiam, Armenii, Russi, Christum Dominum coluere. Turcarum nationes praedationibus magis, quam stabili potentia insultarunt Christianismo. Non pauca illorum milia sacro fonte tincta, pro ipso Christo depugnarunt.

Sequitur saeculum infelix, malum, triste, turbidum, ultimorum ultimum. Rara dehinc per universam Asiam Christianismi habitacula. Totam hanc mundi partem latissimam Scythicae gentes implent. Ascenderunt in latitudinem terrae, ut praedixit Apostolus. Mox Europae praecipua occupant, ipsum imperii Christiani oculum tollunt, Constantinopolin. Alteram mundi metropolin, eamque vetustissimam, Romam, Papa tenet, exclusis inique Imperatoribus: firmam ibi superstitiosi dominatus sedem figit, imperium exercet in reges terrarum. Testes Christi ferro inique oppugnat, vincit, occidit. Graeca Ecclesia perpetua obsidione premitur Turcarum. Imperatoribus Teutonicis vix per Germaniam integra auctoritas manet. Tartari Mahumetum venerantur. Armenii, Russi et remotiorum terrarum Christiani, plus superstitionis et nugarum, quam religionis habent. Turcarum vires valido stant talo, et semper res Christiana diminuitur. Plerisque in mundi partibus, ne mutire quidem veritati Christianae licet. Solutus e carcere suo Diabolus, pertinacius astutiusque Ecclesiam Christi obsidet, quam unquam regnante Ethnicismo fecit. Haec nobis deinceps cursim contemplanda, ut Dei veritas et potentia in suis elucescat, Daemonumque malitia in pravo hoc mundo agnita devitetur, obsidentique Satanae repugnetur constanter, ne locum sanctis in cordibus reperiat. Igitur Orientis Imperatores mihi posthac erunt, non qui laceras imperii ruinas apud Graecos possident, sed qui florentissimas Asiae provincias ad nutum circumagunt, ipsamque tandem arcem doctioris mundi expugnant, habentque Constantinopolin. Eorum primus fuit, ut constat, Turca Othomannus, rerum potitus maxime, cum, qui auxiliares antea Andronico fuerant, Turcarum exercitus Christiani, ipsam urbem regiam, totamque Thraciam incursarent. Itaque tunc Imperatores erant.

LUDOVICUS IV. BAVARUS, ET OTHOMANNUS, et mox ORCANES, eius filius.

LUcemburgensi mortuo, diversa Electorum studia fuere, nonnullis Fridericum Austriacum, maiori parte Ludovicum Bavarum probante, unde gravium bellorum semina enata. Eodem tempore, cum sedes Romana ultra biennium vacasset, Iacobus Cadurcensis, Portuensis Episcopus, se tandem ei, ut sequester litium, suamet sententia imposuit, Ioannes tertius et vicesimus dictus Platinae, et aliis qui Ioannem VIII Pontificem agnoscunt. Apud Francos Philippo patri successerat Hutinus Ludovicus X, cui brevis aevi regnum fuit.

Altero enim anno decessit, Clementia uxore gravida: unde natus Ioannes, octo tantum dies vixit; Philippus V, cognomine Longus, Frater eius, et ventris procurationem, et infantis tutelam gessit. Reliqua erat Hutini sobolis Ioanna, ex Roberti Burgundiae ducis filia procreata, cui avunculus regnum asserebat deberi. Sed Francorum proceres legis Salicae haec verba defendebant: In terram Salicam mulieres ne succedant. Longus rex nemine ultra contendente salutatus, trium filiarum maximam Othoni Burgundo despondit, alteram Ludovico Flandro, tertiam Delphino Viennensi. Delphinos enim suos Principes Allobroges vocitabant. Anno eius saeculi XXI Rex Longus obiit peste, nulla ex se virili prole, Frater eius Carolus Pulcher suscepit regnum. Pestilentia haec fraude humana potius, quam vitio caeli saevire credebatur. Iudaei, gens pervicax,

ac exsecrabili in nos odio furens, cum ab Hutino recepti essent, ut bona sub Pulchro, patre eius, direpta ulciscerentur, accepta ab Turcis pecunia, elephantiacis, qui stipe mendicanda vagi victitarent, persuaserant, venena in puteos spargere. Eorum quam plurimi comprehensi. quaestione habita, de confessis supplicium sumptum. Iudaei quoque in custodiam alii alio divisi: ex quibus multi suis morientes manibus, ludibriis se suppliciorum subtraxere.

Anno XVI eius saeculi dira fames, et Cometa, extrema quaeque mortalibus minabantur, cum Ludovicus Imperator Rodolphum Palatinum fratrem suum, quod Friderico Austriaco studeret, ditione avita expulit; qui in Anglia est defunctus. Successit anno XVII, qui millesimus ab eo, quo Constantinus Magnus, victis tyrannis gentium, gubernaculis mundi a Christo, Satana depulso, es admotus. Tunc ad Eslingam infestis aciebus concurrunt Ludovicus Bavarus et Fridericus Austriacus Caesares, Consobrini; vix usquam pertinacioribus animis pugnatum. Extractum in atram noctem certamen, tanta utrinque clade, ut neuter sibi victoriam arrogaret. Fridericus essingensi obsidio inhaesit, a quo eum Ludovicus diversione abstraxit belli. Nulla non calamitas premebat interim Germanos. Ludovico fovebant Ioh. Rex Bohemiae, Trevir, et Moguntinus Electores. Fridericum Coloniensis, Saxo et Palatinus adiuvabant. Brandeburgicus Legatus Ludovicum, inscio domino elegerat, ob id domi inedia interfectus. Ludovicus Aquisgrani a Moguntino et Treviro, loco quo debuit, sed non a quo debuit: Fridericus Bonnae a Coloniensi, a quo debuit, sed non loco, quo debuit, erant consecrati. Inferioris Germaniae civitates Bavarum, Argentina et superiores Austriacum sequebantur, sed valescente Bavari parte, Argentina ad eum transsit. Negotiationes, quibus crescunt civitates, iam totae propter infesta itinera cessabant. Omnibus malis, bello, fame, seditionibus, latrociniis, Germania vexabatur. Ioannes Papa, neutrius Caesaris amicus utrumque regem appellando, ex illis dissidiis, auctoritatis venabatur et potentiae incrementa. Dividebat Episcopatus, alios divisos redigebat in unum, mutabat in Abbatias Episcopatus, vicissim in Episcopatus Abbatias, novas dignitates, nova collegia instituebat, constituta invertebar. Clementinas confirmabat traditiones, mandans doctoribus, ut publice praelegerent librum. Novum creabat militum ordinem, in Lusitania adversus Saracenos dimicaturum, cui Templariorum in Hispania opes attribuit. Thomam Aquinatem Divorum addidit gregi. Declaravit edicto haereticos, qui affirmarent, Christum et Apostolos nil proprii habuisse.

Cum octennio inter se vario marte dimicassent Caesares aemuli, Bavarique imprimis et provinciae Rhenanae aegrescerent cladibus continuis, tandem in agro Salisburgensi, absente Leopoldo, Friderici fratre, consertae sunt validae manus. Fortissime pugnavit Fridericus, L amplius sua manu confodisse milites fertur. Sed superveniente cum recenti exercitu Friderico norimbergensi, victus captusque cum Henrico fratre Austriacus, Ludovicus solus rerum potitus est, princeps eo fastigio haud indignus, si citra ambitionem et clades publicas id assequi potuisset. Accidit ea strages Austriacis, anno liberationis humanae XXIV post MCCC, festo Michaelis die, quo ante annos L, rodolphus auctor illius stemmatis, lectus Caesar fuerat.

Leopoldus ex hoc casu semper tristis, Badensi Marchione et Civitatibus aliquot subnixus, nihil non liberandi causa fratris tentabat. Egit et cum Necromantico, ut Daemon sub habitu viatoris Fridericum educeret custodia. Sed cum venisset ad eum exsecrabilis ulator, precibus se Deo commendavit princeps egregius, atque tam fodi liberatoris gratiam est aspernatus.

Ergo armantur in Ludovicum, Pontifex et Carolus rex Francorum. Francus imperium ambit, Papa in Bavarum dira et exsecrationes iaculatur. Sed Germani, spretis hisce artibus, Ludovicum iam sequebantur, id agentes interim, ut custodia Austriacus exiret. Quod et factum, triennio exacto, ea lege, ut uterque, quoad viveret, regio uteretur titulo; Fridericus vero Italiam non intraret, quod et sancta fide servavit. Sic restituta fuisset pax Rei publ. nisi et Leopoldus, et Bohemiae rex Ioannes, partium studia armis fovere perseverassent. Leopoldus varie debacchatus per Alsatiam Helvetiamque, insania denique correptus, sine paenitentia obiit. Ioannes autem Bohemus et Carolus Hungariae rex, cum altero Friderici fratre Othone, Austriam rapinis et incendiis pervastabant. Paulo post Otho, hinc et Fridericus amatorio, ut ferunt, poculo tabefactus, interiere, anno XXX saeculi istius. Ludovicus Alberto Contracto Austriam, Styriam, et Carinthiam contulit, eque re Bohemum, cuius filius Carinthiam matrimonii lege tenebat, vehementer offendit. Auxitque iras, cum Margaretam Tyrolensam, filio Bohemi impotenti nuptam, suo sociaret filio Ludovico, quem Marchionem Brandeburgensem creaverat, eique Tyrolensem hoc pacto compararet Comitatum. Papa vero Ioannes Caesari iam Victori litem intenderat, quod minime a se confirmatus, nomen vimque Imperatoriam usurparet, quodque Vice-Comiti mediolanensi adversus Guelfos auxilia submitteret. Etenim Henrici VII virtute, Gibellinorum in Italia partes revaluerant, quibus Bavarus haud obscurum impendebat favorem, uti et quibusdam Minoribus, quos Papa diris insectabatur. Fraterculi hi vocabantur, purpuram, opes, dominatum, a Sacerdotio aliena esse praedicabant. Christum et Apostolos non exemplum modo, sed et legem hanc successoribus dedisse. Hanc sententiam Ioannes Pontifex impiam censuit damnavitque. Illi vicissim Pontificem haeresi laborare, novumque creandum contendebant. Wilhelmus Occamus Minor, cum Augustorum iura copiose tutaretur, Ioannem haereseos aliorumque criminum coarguit.

Ludovicus anno eius saeculi XXVI Tridentum progressus, obvios habuit rectorum Longobardiae legatos. Miserant eos, Galeatius Vice comes Mediolanensis, Canis Scaliger Veronensis, Castrutius Lucanus, et alii Italici gibellini, quos Pontificis legati vexabant. Corruerunt apud Bononiam et passim Pontificii pugnatores. Itaque magnifice exceptus Mediolani Caesar, secundam ibi de more coronam accepit. Sed cum aurum a civitate exigeret coronarium, Vice comites sibi adversantes movit imperio, quos tamen postea restituit. Pisanos in potestatem redactos, Castrutio iussit oboedire. Ibi pestilentia exercitum vastavit.

Papa exsecratus Ludovicum, mandavit Electoribus, ut alium crearent Imperatorem. Sed Ioannes Bohemiae rex eiusque patruus Balduinus, Trevirorum Praesul, illa consilia disturbarunt. Ludovicus perrexit Romam, invitatus a populo et principibus, ubi tertia redimitus corona, auctoribus praesertim Stephano et Sarra Columnis, Petrum Corbarium Reatinum insignibus Pontificiis exornavit, hominem maioris, quam sanctioris litteraturae; at ad res gerendas non ineptum. Illi Nicolai V nomen inditum, a quo denuo Caesar coronatus. Si statim in Apuliam Movisset, eam Roberto, Pontificias tuenti partes, adimere putuisset. Sed moram trahendo in urbe, et muniendi sui spatium hosti praebuit,e t civibus oneri fuit. Quare discedere coactus in Thusciam, dum Florentinos obsidere parat, morte impeditur Castrutii: Inter Castrutii filios et Lucanos, cum parum conveniret, abstulit iuvenibus civitatis dominium, Accium Vicecomitem Mediolanum remisit, Antipapam reliquit Pisis,

Marcus, frater Galeatii, Luca potitur, quam tamen mox milites Spinolae cuidam Genuensi vendidere. Quam ob rem Ludovicus, vacillantem Veritus Italicorum fidem, cum diceret, Caesares multos veneno, paucos ense ab Italia abactos, revertitur in Germaniam, re omni, quam susceperat, infecta, nisi quod civitatibus Procuratores dedit, Vicarios nomine, re dominos terrarum. Eo digresso, Bonifacius Pisanus Comes rem gratam Ioanni facturus, antipapam Nicolaum Avenionem (ubi tum curia erat) perducit. Ibi eiurato honore, in carcerem conicitur Pseudonicolaus, vitamque in aerumnis absolvit.

Dum illis Occidens factionibus quassatur, Oriens conculcatur a Turcis, Byzantinus principatus in dies imminuitur.

Andronicus Iunior, senioris nepos, flagitiosam agebat adolescentiam, nocturnis grassationibus rivales suos persequebatur. Factum casu, ut dispositi milites, dum genio heri obsequuntur, fratrem eius Manuelem letali telo transfixerint, hucn de Andronici rivalibus esse rati. Eo infortunio adeo consternatus est Michael Palaeologus, pater utriusque, Thessalonicae tum degens, ut prae maerore vita abierit. Andronicus interim senior avus, altum mente dolorem concipit, et de redigendo in ordinem nepote, consilia agitat. Erat eidem nepos e Constantino filio spurius nomine Syrgiannes, cui multum tribuebat. Hic avi consilia adolescenti denudavit, fecitque, ut adiunctis sibi Ioanne Cantacuzeno et aliis, Thraciam per illos clanculum occuparet. Senex interim obiurgatum, convictumque de flagitiis nepotem, carceri volens mancipare, a Theodoro Metochita persuadetur, moram consilio interponere, quod instante Carnisprivio, lautioribus dediti conviviis cives, faciles in seditionem proruere solerent. Quo tempore ex equo ad parietem depicto clarissimus resonuit hinnitus, malorum impendentium, ut et olim, praenuntius.

Elapso igitur quadragesimali ieiunio, vocatus denuo in senatum nepos, iureiurando adigitur, de non struendis vitae, aut imperio avi insidiis. Sed illum coniurati adeo in diversum egere, ut et impunitatem illis per Metochitam, Andronici generum, auderet postulare. Ea audacia ingemiscens senior, aperte fassus est, sua aetate et imperii maiestatum et pietatem Ecclesiae obiisse, atque comprehendendi nepotis consilium Gerasimo Partriarchae, qui Ioanni Glycae successerat, aperuit.

Antistes male tegens arcanum, accurrit ad iuvenem, exponit periculum, accelerare fugam suadet. Itaque nocte Paschali profugit Andronicus Adrianopolim, anno mundi (ut Graeci corruptis e libris putant) 6829, secundum Hebraeos libros 5237, salutis anno MCCCXXI. Ibi in castra delatus Syrgiannis et Cantacuzeni, colligit militem, et avo bellum facit. Seniorem oderant subditi, per bella Turcica continuis exactionibus et tributis pressi, atque tum maxime in perpetuam classem adversus Turcas annui census poscebantur. Quare iunior, pronuntiata per urbes et pagos immunitate, totam fere Thraciam Macedoniamque ad se traxit, in eumque egit terrorem avum, ut thraciam addiceret foedere nepoti, sola Constantinopoli et Macedoniae parte sibi retenta. Quo tempore Turci, animadversa imperii labe, classes aedificare, et mare ingredi coeperunt, idque adeo impune et magno numero, ut Thraciam quoque et Macedoniam incursarent, magnasque clades maioribus cumularent. Unde factum, ut exhausto fisco, veterum Imperatorum ornamenta venderet Andronicus, urgente inopia. Sub quod tempus primum visi sunt Byzantii funambuli, et alii curosarum simul, mirabiliumque artium ostentatores, qui ex Aegypto profecti, theatrumque sibi terrarum praestituentes orbem, suis plerique technis consumpti

sunt. Paulo post Syrgiannes indignatus, se consortem potestatis non fieri Andronico iuniori, ad senem transfugit, speique illum implet fore, ut universum recuperet imperium. At iunior, ficta avi morte, ad ipsa Constantinopolis suburbia promovet exercitum, incensus et matris suae Zenes infortunio, quam Constantinus Despota thessalonicam ingressus, vi impositam navi avexerat Byzantium, carcerique incluserat. Eius tamen dimissae interventu nova pax coiit, flagitante id etiam Philadelphiae periculo, cum a Turcis tunc obsessam, Philanthropenus ante XXXVIII annos oculis captus exemit manibus Barbarorum. Iunior Andronicus diademate ornatus, collegam se avi gessit. Syrgiannes pro palatio subiit carcerem, opes eius populus diripuit. Nicephorus Gregoras, unde haec descripsimus, Pascha haud iusto tempore celebrari ostendebat Andronico, sed senex adspectu scandali, nihil censuit innovandum, temporis esse quaestionem, non fidei arbitratus. Interea neglectis Orientalibus oris, tota fere Bithynia in Othomanni venit potestatem. Decumbente ex pedibus Othomanno, filius eius Orcanes Prusam, bithynorum urbem praecipuam, fame perdomuit, anno Christi MCCCXXVI, ibique anno sequenti patrem argentea in tumba sepelivit, functum principatum annis XXVIII.

Quo anno Othomannus, eodem et Carolus IV, Rex Francorum obiit: Eduardus III Anglus, sorore eius genitus, hereditatem postulavit regni. Ex lege Salica Philippus Valesius, patruelis defuncti, Rex salutatur, sacraturque, quanta non alius multis saeculis celebritate. Bellum cum Flandris gessit, natum e seditione, qua illi Ludovicum Comitem ob exactiones asperiores premebant. Comes, superatis ad Casletum Flandris, restitutus suae ditioni, de auctoribus motuum suplicium sumpsit, quorum circiter sex milia exstitere.

Eduardus II senior, Anglorum Rex, quod Scotos sibi subicere tentasset, varias ab iis acceperat clades; Isabellam et Eduardum filium, quod diutius in Galliis abessent, exules pronuntiaverat; e primoribus multos affecerat suppliciis; Spensios pravorum consiliorum auctores, altius quam propinqui eius ferre possent, extulerat. Quare a filio atque uxore, modicis copiis transmarinis freta, comprehensus, atque in artissimam custodiam datus, foedo mortis genere interiit. Transmisso in anum per fistulam corneam ferro calido, intestina eius ita sunt adusta, ut nullo exterius indicio, facinus immanissimum proderetur. Nulla quaestione de tanto scelere decreta, uxor et filius ab eo consilio haud alieni crediti. Eduardus III, cum nihil adversus Robertum Scotum efficeret, pacem iniit, salva Scotis libertate. Apud eos Roberto Brussio David filius successit aetate pupillari. Sub eo Scotia multis calamitatibus, per indigenas exterosque hostes affligitur.

Ioannes sub haec Bohemiae Rex, rarus domi et in regno suo, frequens apud exteros, aut Lucemburgensi in principatu, Lituanos, a Wernero Cruciferorum Prussiae Magistro, invitatus, multis affecit cladibus, qua expeditione alterum oculum ex aeris intemperie amisisse fertur. Boleslaus dux Silesiae, eiusque cognati, huic se regio obstrinxere, deserto Loctico, Polonorum rege. Hinc cum anno eius saeculi XXX et Fridericus decessisset, et Ludovicus ex Italia repetiisset Germaniam, Ioannes rex a Brixianis, aliisque Lombardis invitatus, multas Italorum urbes subegit, ac Pontifici simul Caesarique simulans obsequium, ambobus displicuit. Quare ne de bohemia periculum subiret, Caesari semet excusaturus, rediit in Germaniam. Bononieses, et aliae Civitates, caesis Papae praesidiis in libertatem se vindicarunt. Legatus Avenionem proficiscitur, anno MCCCXXXIV, quo ipso Ioannes Pontifex vita abit, anno aetatis XC, Papatus paulo plus XIX, relicto inaestimabili thesauro

1250000 aureorum, sive ut alii, millionibus XXV, ut vel hinc appareat, haud frustra illum sutoris filium omnibus modis restitisse, ne crederetur publice paupertatem Christi, non dominatum mundi, Ecclesiae pastoribus competere.

Ludovico Alemania, spretis Ioannis exsecrationibus, oboedire non abnuit, licet multa inter clerum populosque altercatione. Iam enim proverbio ferebatur illud: Curia Romana non pascit ovem sine lana. Ioannes pertinaciter, omnem potestatem spiritualem civilemque Petro commissam a Christo, contendebat.

Eo tempore nova Byzantinos Principes discordia invasit. Andronicus iunior longos pertaesus dies senis, Michaelem Bulgariae Despoten foedere sibi iunxerat, avum aut purpura, aut vita privaturus. Proditis seni insidiis, auxilia quidem ille contrahit, sed frustra, populorum animis ad orientem potius nepotis fortunam, quam ad ignavum avi senium respectantibus. Duces ipsi intestinis dissensionibus exitium sibimet, nepoti victoriam peperere. Iunior proditione cepit Constantinopolin, avumque ab omnibus derelictum, blande allocutus, non prorsus dignitate exuisset, nisi pravis aliorum, Niphonis praesertim Patriarchae, suggestionibus iniquior ei esset redditus. Amotus denique gubernaculis senex, tanta doloris acerbitate est perculsus, ut utriusque oculi usum amitteret, reliquamque vitam in meris ageret tenebris. Interim iunior suscepta in Asiam adversus Orcanem expeditione, ob vulnus in pede acceptum, proelio excessit. Eum milites fugere rati, etiam ipsi in effusissimam proiecti sunt fugam, totumque exercitum perturbavere. Ingens a Turcis clades, ignominiaque accepta. Profectus inde Didymotichum Andronicus, ex frigore post balneum, subito gravem contraxit morbum, quo omnis ei salutis spes adempta. Id cum percrebuisset, Senior Byzantii monachum cogitur induere a Theodoro Synadeno, eiuratoque imperio, nomen immutare, ut pro andronico iam Antonius diceretur. Mox convalescit iunior: a Bulgaro ad societatem belli in Triballos invitatur. Sed cum Bulgarum minus sincere amaret; fortunam eius exspectare, quam periculum adire maluit. Bulgarus a Crale Serviae cum copiis caesus occubuit. Andronicus tantum abfuit, ut afflictis Bulgaris opem ferret, ut et oppida eorum invaderet. Sed perfidiam ultro sequitur a tergo Deus. Occiditur a suis Crales, Alexander, Bulgari filius omnia receperat. Triballi Amphipolin usque simul Bulgari ad Orestiadem, cunctas Graecorum provincias devastant. Mox etiam Orcanes celeberrimam Bithyniae Nicaeam, diuturnae obsidionis. malis fatigatam, expugnavit. Reliquos illorum locorum Christianos, tributis paulatim exhaurire, quam uno impetu delere maluit. Inter haec publica privataque mala, Andronicus senior tandem, in cucullo suo decessit, anno vitae quarto et septuagesimo, potestatis L, saeculi istius XXXII. Iunior bellum Alexandro Bulgaro intulit, affini suo, audo multa Haemi montis castella teneret. Alexander vim deprecatur, Turcas potius petendos, quam Christianos Imperatori Christiano, ait. Cum nihil proficeret, copias contrahit, vincit Andronicum, victum obsidet, fame urget. Nihil ei exercituique supererat spei, cum ultro misertus tot hominum Alexander, pacem hosti obtulit, hortatus, ut memor periculi moderatior esset in posterum.

Hac clade depulsa, Syrgiannes vocatur in iudicium, maiestatis ei crimen intenditur. Ille fugit, coniurat cum Triballis, Macedoniam occupat. Andronicus impar viribus, fraude eum tollit per sicarium. Crales, id est, Dynasta Triballorum pacem concedit Caesari, muneribus placatus. Macedonia ad officium redit. Missi tunc a Pontifice Episcopi duo, Byzantinos ad disputationem provocarunt. Sed Nicephorus Gregoras

auctor fuit Graecis, ne id certamen subirent, cuius neque fructus, neque iudex appareret ullus. Rescriptum Ioanni a Graecis Laconice: Potentiam tuam summam circa tuos subditos firmiter credimus, superbiam tuam summam tolerare non possumus, avaritiam satiare non valemus; Diabolus tecum, quia Dominus nobiscum. Papatum susceperat Iacobus de Furno, Pistore genitus Tolosano, Benedictus XII voluit appellari. Ab eo cum nihil non impetraturum se confideret Philippus Valesius, alienavit a se hominis animum, contemni sacrosanctam potestatem indignantis. Quare coepit favere Ludovico Benedictus, in quem tamen decessoris diras renovaverat. Ludovicus Rupertum Bavarum, et Wilhelmum Iuliacensem, Oratores ablegat, reconciliationem petituros. Sed obnitente purpuratorum cohorte, quae Franco regi studebat, nihil efficitur, fatente licet Papa Ludovici innocentiam. Iam enim proverbio Romanensium ferebatur, maxime eis expedire, Germanos esse quam stolidissimos.

In Italia quasi vacante imperio, quilibet rapere ex alieno conabatur. Scaligeri Parmam, Gonzaga Regium, Estensis Mutinam, Florentini Lucam appetebant. Imprimis vero crescente Mastini Scaligeri potentia, qui et Parmam, et Lucam, et Patavium, dedente Ubertino Carraria, in potestatem suam redegerat; ad tantum dominatum exstinguendum, omnes fere Italiae populi et principes coniurarunt. Cinxerunt Veronam obsidione Veneti, Gonzaga Estensisque, dum Luchinus Vice comes Brixiam et Bergomum ditionis suae faceret. Mox alterante ex metu potentiae odio, ne Vicecomes augesceret nimium, pax a Venetis constituta, ut Veronam, Vicentiam, Parmam, Lucamque, Scaliger retineret. Romanis persuasum, ut Senatoriam dignitatem, quam diu regio nomine gesserant, suis et Ecclesiae auspiciis administrarent. Stephano Columnae potestas ea in quinquennium data. Franciscus Petrarcha, qui intermortuas litteras, velut ab inferis revocavit, corona Poetica in Capitolio donatus. Pontifex veritus, ne Italia iterum ab externo quodam hoste invaderetur, Luchinum Vicecomitem, eiusque fratrem Mediolani, aliarumque urbium Vicarios instituit. Scaligerum Veronae et Vicentiae, Philippinum Gonzagam Mantuae et Regii, Albertinum Carrariam Patavii, Obicionem Estensem Ferrariae, Mutinae, Argentae, suo (ut ipse dicebat) iure, quod vacante imperio, omnis eius potestas in Pontificem recideret.

Ceterum Ludovicus, congregatis Francofurti omnibus Imperii proceribus, decreta protulit contraria: Electorum esse, nec alterius cuiusquam, Regem constituere Romanorum; cui plura accedunt suffragia, Imperatorem esse, regem esse. Nomina diversa haec, rem eandem: designatum posse imperii exercere iura, citra Pontificis approbationem. Teneri Pontificem inungere eum quem Principes elegerint, nisi horrendo quodam scelere, eoque notorio, sit commaculatus. Sin id recuset, posse ab alio quocumque Antistite Imperatorem proclamari et Augustum. Inunctiones istas esse sollemnitates adventitias. Pontifici nullum ius competere in Imperatorem, cum sint distinctae potestates, civilis et Ecclesiasticae. Falsissimum esse, quod imperio vacante, potentia ad Papam devolvatur. Imo in Palatino eam et Saxone remanere. Eluendo crimini haereseos plane confessus est omnes fidei articulos Imperator. Acta haec anno XXXVIII. Comes Iuliacensis Marchio: Geldrus, Dux ibi creatus. Additum aliis Comitiis, si qui deinceps Ludovicum in impiorum numero haberet, aut ob sententias Papales a divinis cessaret officiis, proscriptorum poenis fore obnoxium.

Ea tempestate, maximum inter Eduardum III et Philippum VI, reges, subortum est bellum, auctore inprimis Roberto Atrebate, cui Artesia ablata, et Mathildi amitae eius, Burgundo nuptae,

adiudicata esset. Anglus suum esse ius regni Francici praedicabat: se Philippi Pulchri nepotem, filia ortum, Valesium patri Pulchri stirpem debere, remotioremque a solio censendum. Bavarus Caesar, Guilelmi Hollandi gener, alienior a Francis erat, quod consilia Pontificum ab iis regi sibi persuaserat, Francorumque artibus factum, ut neque supplex, neque armatus, benedictionem impetraret. Ipse Eduardus in continentem transgressus, obtinuit ab Caesare, ut Vicarius imperii in Germania Galliaque institueretur: ut ea potestate Augusta auctus, proceres imperii cogeret ad nomina danda in Philippum, Valesii Comitem (ita Francum appellabat) iam a Bavaro hostem iudicatum, quod oppida Romanae ditionis, in quibus [Orig: queis] Cameracum, detineret. Nec deerant Eduardo inferioris Germaniae principes; Cameracum obsidebatur. Philippo tres aderant socii reges, Bohemus Ioannes, eiusque filius Carolus, David Scotus et Navarrus. Duces sex, in quibus Britannus et Lotharingus. Sexaginta milia pugnatorum sub signis Anglus, centum milia Francus habebat, inque iis quattuor milia equitum, baltheo virtutis causa donatorum. Cum pugnam detrectaret Francus, Roberti Apuli dehortationibus motus, qui unius proelii alese publicam salutem negabat committendam; Germani duces, qui in spem propinquae gloriae praemiorumque venerant, dimissionem petiere. Eduardus regem se Franciae scripsit, ut Flandros, qui regi Franco sacramentum dixissent, periurii noxa liberet. Parisios usque praecedente Ludovico Imperatoris filio, igne ferroque omnia devastavit. Segnescente autem bello, exre nummaria laborare coepit Anglus. Interim Philippus ad filiam sororis, uxorem Caesaris, Oratores mittit, Reginam Alemanniae Augustamque, quod ad eam diem non fecerat, salutat: petitque ut Augustum maritum Franco nomini, ipsa Francico sanguine orta, conciliet. Ergo Bavarus, cum Anglus, quod convenerat, aurum non penderet, foedus cum Franco percussit, Anglo vicarii nomen iusque abrogavit. Promissa Bavaro reconciliatio cum Pontifice, Franci ope conficienda. Verum saepius missi Oratores reinfecta redierunt, variis occasionibus dilato negotio, adeo ut Francus crederetur, quod noluisset, simulasse se velle, Benedictus, quod voluisset, simulasse se nolle. Hanc enim Ludovici Francique confoederationem novam Pontifex, suis utilitatibus intentus, aegre tulit, qui et inter illas moras migravit vita, successore Clemente IV, qui ex monacho Praesul factus Rothomagensis, et Carolo IV imperium erat ominatus, et ipsi Papatum Carolus, prout is in vita sua narrat. Anno praecedenti, qui erat eius saeculi XL, pro Slusa, Anglicarum partium oppido, stans classis Francica, Eduardum appulsu littorum prohibitura, gravem iniit cum Anglis pugnam, vincenteque Anglo, XXX circiter milia utrinque periisse feruntur. Inde dum Tornacum premit Anglus per sororem Franci indutiae in triennium, inter duas cognatas regias factae.

Ceterum Clemens, mulierum, honoris ac potentiae cupidissimus, instante Franco, ut absolveret Caesarem, diem ei dicit, quo post triduum, Ecclesiae satisfaciat. Acto triduo, impedivit Francus, ne novas detonaret in absentem diras. Tandem praescripta a Pontifice formula reconciliationis, quam ne captus quidem vilissimus quisque de se darer Nimirum per Humbertum Delfinum, et aliquot Clericos, confiteretur Ludovicus omnes errores haeresesque, resignarer imperium, nec nisi de gratia Papae resumeret; se, filios, dignitatem, opes universas, in manus Clementis deponeret. Indigna et crudelis res visa principibus imperii, iudicatumque, perniciem strui Augustae potestati; missi qui turpitudinem negotii tam bello pastori ob oculos statuerent. Id Pontificem ita exasperavit, ut mox cum Boemo et filiis, ac Trevirensi eorum patruo, exterminium

Imperatoris, ac liberorum eius meditaretur. Quadragesimus sextus agebatur eius saeculi annus, cum renovatis exsecrationibus in Ludovicum, iussi sunt a Clemente Electores novum principem creare. Motus loco Henricus Moguntinus, quod nova comitia haud indiceret: suffectusque ei Gerlacus Nassovicus, Adolfi Caesaris nepos: Ioannes Bohemus et Carolus id Avenione agebant, qui et Pragensi praesuli Archiepiscopalem impetrarunt mitram, ne deinceps Moguntino subesset. Ioannes rex paulo ante Caesari reconciliatus, Tyrolensi comitatui renuntiaverat nomine filii; Sed Carolus et Ioannes fratres eam pacem improbarant. Igitur novus ille Moguntinensium Antistes, ut Pontificis expleret voluntatem, contrahit in unum principes, ac facile obtinet, cum Balduinus patruus, et Ioannes pater Caroli largitionibus pugnarent, ut Rodolfus Saxo, et Valramus Coloniensis, auro corrupti suffragia commodarent Carolo, Marchioni Moraviae, qui in baptismo quidem Wenceslaus, at a Carolo Franco, cui amita eius nupserat, Carolus erat appellatus. Mox properatur Aquisgranum, ut novus Caesar diadema accipiat. Sed civitates Teutonicae solide Ludovico adhaerebant, inter quas Aquisgranum. Annitebatur et Margareta Augusta pro marito, quae occiso a Frisonibus fratre suo Guilelmo, hereditatem adierat Hollandiae.

Incidit in hunc annum atrocissimum illud Anglorum Francorumque proelium, ad Silvam Cressiacam, quo Ioannes Bohemus periit. Antecesserat pugna cum Mauris, quorum tres reges in Hispaniam transgressi, et cum veteribus Saracenis Baeticam incolentibus coniuncti, nostros terra marique vicerant. Sed duo Alfonsi, alter Castilionensis, alter Lusitanus, refecta spe, opeque divina adversus pietatis hostes implorata, vicissim Barbaros profligarant. Caesa eorum parte maxima, reliquis receptaculum Baetica factum. Auxilia Hispanis Francus tulerat. Hic per indutias Anglicanas, quaestiones exercendo maiestatis, cum multos Anglicarum partium proceres damnaret, et aliqui ad Eduardum transfugerent, resuscitavit bellum. Anglus plus mille navium classe in Normanniam transmisit, (de qua pridem inter se Carolus Blesensis, et Comes Montfortius, eoque defuncto, uxor Montfortii, haeres Normanniae, depugnabant) devicit Vasconiam Pictaviamque. Normanniam ferro ignique populatus, praedam et captivos in Angliam transportavit. Philippus rex, praeter domesticas copias, auxilia accersierat externa. Ioannes Bohemus cum Carolo filio, recenti Caesare, adfuere: Rodolfus item Lotharingus, Ludovicus Flander, ducesque alii. Hi omnes in pugna illa occubuere. At Carolus cum insignibus Augustalibus e proelio fugit, ad nomen ingens in Germania capessendum. Pater eius Ioannes, iam oculis captus, et Carolus Franci regis frater, cum XXX milibus pugnatorum caesi, in quibus et praecipua nobilitas. Eduardus victor. Itium, quod et Cales oppidum unde in Angliam commodissimus est traiectus, pertinaci obsidione expugnavit, Coloniamque Anglorum fecit. Davidem Scotorum regem, bellum interea facientem, magna clade repulerunt Angli, regemque ipsum ceperunt, eodem anno, quo Imperator Ludovicus, dum venenum agitatione corporis discutere studet, excussus equo, ex convulsione decessit, anno potestatis XXX. Obtestatus antea devotis precibus Deum, misereret animae suae, omniaque sibi ignosceret delicta. Pestilentia tunc horrenda Asiam, Europamque depopulabatur, quae nec tertiam Europae partem reliquit incolumem. Florentiae LX hominum milia absumpsit, Lubecae nonaginta milia. Viginti quattuor horis, aiunt, ibi ad mille quingentos interiisse. Auctores habeo, in Anglia Franciaque VIX nonum hominem superfuisse contagio. Eduardus III post Cressiacense proelium,

Garterianum ordinem equitum, quorum insigne est ligamen auro fibulatum, condidit cum symbolo: Probrum ei, qui male cogitat.

Istis temporibus Manichaei, positis erroribus, ad Ecclesiam Graecam redierant, Turci maritima quaeque et insulas classibus coeperant populari, unde consilium Graecis Latinisque uniendi vires, ut Barbaris resisti posset. Sed provocato tot sceleribus Deo, irritum factum. Catanes, Genua oriumdus, qui ab Andronico seniore Phocaeam possidebat, contemplatus Rhodios et Cycladum principem Lesbo inhiare, Mitylenen intercepit, omissoque in Turcas bello, Andronicum recipere sua de Latinis adegit. Nam et Genuenses, Galatam seu Peram incolentes, Imperatorem Andronicum audebant aspernari. Quamobrem Andronicus Phocaeenses redegit in ordinem, Mitylenen Philanthropeno ductore recuperavit, cum interim Scythae transistriani, Thraciam percursando, Graecos iuxta Turcasque, ibi vagantes, in servitutem raperent, hominum ad XXXM. Orcanes vero Byzantio struebat insidias. Producti celeriter LXX Graecorum equites, numerosum Turcarum peditatum, Cantacuzeno duce, fuderunt, argumentum Byzantinis ponendae in Deum fiduciae, cuius solius auxilio insperatam victoriam obtinuissent. Sed vecordia principum, an ulciscendi libido, attraxit paulatim Turcarum in Europam arma. Andronicus, ut securior Aetoliam occuparet et Acarnaniam, principis tum morte vacantem, Turcas accersit in Illyriorum agros, quod suis rebus iniquiores Illyrios comperisset. Sed dum ille Aetoliam Epirumque (quae tamen defecere postea) subigit, Orcanes expugnat Nicomediam Bithyniae, ac sequenti anno Turcae, magno numero, Thraciam impune persultant. Mox et Hellespontum cum iumentis traicere ausi, Callipolin tentarunt, eamque duce Solimanno, maiore Orcanis filio, postmodum obtinuere, Irruptionem Graecis exitialem partus monstrosi et biformes, ac habitus maiorum commutatio, dudum portenderant. Sub haec Andronicus, XLI eius feculianno, exsplenis vitio interiit, expletis potentiae annis XX, cum paucos dies Barlaamus monachus Italus iactantiae et vanitatis suae editis documentis, Graecorum esset calculo damnatus.

Caesar filio, infra pubertatem adhuc posito, tutorem dederat Ioannem Cantacuzenum, opibus praepotentem, sed iureiurando obstrictum, ut bona fide regnum pupillo conservaret. Cantacuzenus, sueta mortalium ambitione, imbellem aetatem despexit, primores Graecorum coluti. Orcani Turcarum Sultano filiam dedit coniugem, omnique arte viam sibi ad firmandam potentiam struxit. Orcanes XXX annis gesto imperio, cessit vita, et ante eum filius Solimanus, qui Hellespontum transmittere Turcas edocuerat. Ita ad Amurathen Turcica pervenit potestas.

Apud Septentrionales quoque Europaeos inquietas illis tempestatibus res invenio, Ericus VII, sexti filius, a Burgero Sueco, multisque aliis principibus adiutus, Stralesundam, olim a Waldemaro I fundatam, subigere decreverat, ingenti, sed irrito apparatu. Cum enim Ericum Saxonem Stralesundani cepissent, disiectaeque essent terrestres copiae, reges, qui maritimum bellum susceperant, domum discessere. Triennio post (erat annus XIX istius aevi) obierat Ericus; Burgerus, fratrum suorum interfector Suecia erat pulsus: Christophorus II, frater Erici, exul regnum suscepit Danorum. Et regnante, Dithmarsi, Altenvurdensi in templo obsessi et supplices, cum ignem inici tectis cernerent, fortissima eruptione Gerhardum et Ioannem, Holsatos Comites, in fugam egere, duodecim illustres occiderunt, anno eius saeculi XXII. Christophorus rex civitatibus infensus, Rostochium Henrico Megapolensi restituit, Rugiam principe vacuam Danorum asseruit iuri. Contra

eum Cimbri, qui et Iuti, Valdemarum, Erici V nepotem, adiuvantibus Gerhardo et Ioanne, Comitibus Holsatis, regem dixere. Gerhardus ab eo Slesvicensem accepit ducatum: Christophori filium Gottorpio depulit. Christophorus regno pulsus, exulavit Rostochii, donec adiutus opibus atque copiis Holsati Ioannis, fratris sui uterini, reductus est Wardingburgum. Dani eum, dominationis Gerhardi iam pertaesi, obviis animis recepere. Mox Cimbri, pro Valdemaro pugnantes, caeduntur, Ioannes Selandiam, Helsinburgum, Lundam, aliaque oppida Danica, praemium reducti Christophori nactus est, Gerhardo Fionia permissa, Valdemaro Sclesvicensis ducatus. Sed Dani nihil mali timentes Holsatos, per occasionem adorti, in Scania trucidarunt. Scaniam addixerunt Magno regi Sueco, Erici, quem Burgerus occiderat, filio, iam per matrem quoque Norvegiae heredi. Christophorus in istis aerumnis clausit vitam, sepultus Sorae anno XXXIII. Res ad interregnum devenit septennale. Gerhardus interim Iutiam tenens, filium Christophori Othonem, regnum repetentem, collatis apud Wiburgum signis cepit, anno 1337. Lubecenses a Caesare Ludovico iussi, frustra eum Segebergensi ex arce eripere tentarunt. Sed cum ad certas leges captivitatem exiisset, easque minus implere videretur, renovavit Gerhardus bellum, Valdemaro Slesvicensi Daniam acquisiturus. Eo consilio progressus in Iutos, a nobili quodam, latenter eius castra cum LX armatis ingresso, trucidatur. Percussorem armis insectatus Gerhardi filius Henricus, cui a ferreo indutu cognomen, non conquievit, donec captum vulturibus devorandum exponeret.

Ludovicus Bavarus, Caesar, Othonem et Barnimum, duces Pomeranorum, denuo adiunxit imperio, qui cum filio Caesaris, Brandeburgico Marchione, bellum gesserant: initumque est pactum, ut deficiente Pomeranorum stirpe, Marchiones hereditatem adeant Pomeraniae. Valdemarus IV, Christophori II filius, qui Caesari militabat, accitus a Danis, regnum suscepit paternum. Ludovicus Marchio, Caesaris filius Holsatorum motus precibus, Lubecae evicit, ut posita lite, Slesvicensis Valdemarus Quarto cederet, Slesvicensique acquiesceret ducatu, et quae paternae ditionis fuissent, oppidis. Pax firmatur nuptiis; soror Slesvigii Valdemaro regi nupsit. Cimbri ei apud Wiburgum sollemni sacramento devincti. Ita potitus rerum Valdemarus IV. Holsatos Fionia molitur eicere. Fraus non latuit. Valdemarus Slesvicensis Neuburgum in captivitatem ductus, servatusque biennio, magno se ab Holsatis aere redemit. Callundburgum Wardinburgumque arces, postea eadem fortuna tentatae. Capti caesique ab Holsatis regii. Tandem agente Magno Suecorum rege, Comites Ioannes et Henricus, persoluto sibi auro, arces oppignoratas reddidere. Magnus Ericum natu maiorem Sueciae, Haquinum minorem filium Norvegiae regem constituit. Valdemarus IV Estoniam vendidit ordini Teutonico: pecuniae maximam partem prodegit in itinere Ierosolymitano, consilio inepto et superstitioso.

Eo tempore apud Graecos Georgius Pachymeres, Nicephorus Gregoras, Maximus Planudes, eruditissimi viri enituere: Apud Latinos Guilelmus Occamus Theologus Anglus, Marsilius Patavinus, Franciscus Petrarcha, Nicolaus Liranus, Christianus e Iudaeo. Permulti ea aetate Pontificem Antichristum scripsere. Minori laude Franciscus Maironis Scotus, Pelagius Alvarus Hispanus, Petrus Bertrandus, Simon de Cassia Hernicus, palpum obtrusere Pontificibus: Iurisconsulti quoque Ioannes Andreas, et Calderinus, et Bartholus. Nec defuerunt qui Papam articulos fidei condere posse, in caelo, terra, infernoque vices Christi tenere, tribunal unum cum Christo habere, a quo appellare non liceat, assererent; immo Pontificem diserte Deum

Dominumque vocitarent. Ioannes Villanus Italice historiam texuit.

CAROLUS IV. AMURATHES I.

CArolus quondam Moraviae Marchio, post occiso ab Anglis patre, Rex Bohemorum, empto Coloniensis et Saxonis suffragio, ut dictum, insignia Bonnae obtinuerat imperii, clauso ei Aquisgrano. Electionem eius, ut vitiosam, culpantibus plerisque, varia passim proelia studiis partium sunt exorta. Trevirensis et Leodiensis Praesules dum Carolum defendunt, Leodiensium X milia occidere. Romana civitas cum gubernatore careret, factionibusque insuper laboraret continuis Columniorum et Ursinorum, notarius quidam prudens et facundus, Nicolaus Laurentius, Tribunus a plebe legitur, factiosos eicit urbe. Clementi VI mandat, ut Romam intra annum revertatur; ni faciat, alium se Pontificem creaturum. Carolus, audita morte Ludovici, Ratisbonae, Noribergae, Argentinae, fremente populo, pro Imperatore receptus, Basiliensibus plane non persuasis, nisi divina officia ante omnia iuberet instaurari. Neque enim Ludovicum Imper. haereticum, neque haeresim eam esse dicebant, designatum ab Electoribus Caesarem sequi. Iniqua se Pontificis exsecratione petitos, quod Bavarum Caesarem coluissent, legitime creatum. Nam id ipsum se quoque in posterum, quod fecissent, facturos. Quare cum duo viri, ex formula a Pontifice praescripta, seorsim absolvi peterent, Legatus toti civitati libentissime veniam indulsit. Wormatienses armis praesentem Carolum adegerunt, uti praeciperet Legato anathema revocare. Moguntiam intromissus non est, nisi hac lege, ne Gerlaco, quem Clemens Praesulem creaverat, tradere urbem moliretur. Ibi rescivit, a Ludovico Brandenburgico, Erico Saxone, Rodolfo et Ruperto Palatinis, et Henrico Moguntinensi electum esse Rensi ad Rhenum, Anglorum regem Eduardum, e victoriis nuperis, Francica Scoticaque, inclitum. Quamobrem cum reversus Spiram Carolus non satisfecisset hospitibus, repertus lanio est, qui promissionem a Caesare exigeret, ne exiret urbe, donec fidem liberasset. Per Sueviam deinde et Noricum in Bohemiam regressus, Constantiam, Tigurum, aliaque oppida frustra sollicitavit. Ruperti Palatini ditionem vastavit quidem, at vicissim Cuno Falkensteinius LXX Gerlaci Nassovii villas combussit, laniavit ubicumque repertas Pontificis litteras, exegit census, Praesuli Henrico debitos, nec ipsi cessit Imperatori, donec defuncto Henrico, et praebenda sua servaret (erat enim praepositus collegii) et omnibus Ludovicum secutis veniam a Pontifice exprimeret. Qui vir Episcopen adeptus est postea Trevirorum, Teutonicae exemplar constantiae habitus. Ceterum Eduardus, quod indutias ei Francus nullas concederet, imparem se utrisque et Germanis et Gallis ratus, promisso Electoribus favoris sui auxilio, gratias de oblato imperio egit. Mox iidem principes invitarunt imperio Fridericum, Misnorum Marchionem, abnepotem Friderici II ex filia, Bavari Caesaris generum. Sed Fridericus arthritidem contemplatus suam, et ingentem pecuniae vim a Carolo oblatam, partes eius amplectitur, hoc unum stipulatus, ne in uxoris quondam suae fratres pugnare cogeretur. Carolus Albertum Austriacum nuptiis filiae, Anglum regem donatione Hollandiae, quae Ludovici filiorum erat, sibi devinxit, Marchioni Brandeburgico per supposititium Valdemarum ingentes excitavit turbas. Haec gesta anno XLVIII.

Eodem tempore Humbertus, Delphinorum princeps, dolore amissi filii unici, statuebat coenobio Praedicatorum se sacrare, dominatumque suum, cuius caput est Vienna Allobrogum, Pontificibus non magno pretio addicere. Nobilitas persuasit, ut Francorum

fidei tutelaeque traderentur. Placuit, filii regum, ut quisque in proximam spem regni suscepti essent, Delphini vocarentur, iuraque Delphinatibus rederent.

Meliori haec eis iure, quam Ludovico Tarentino Apulia, Pontifici Avenionensis urbs cessere.

Robertus Apulus Ioannam, neptem suam, Andreae, Caroli Hungari minori filio, ad se in spem regni evocato, collocaverat. Ludovicus Tarentinus, Caroli Claudi nepos, propiorem se hereditati putabat, Ioannae placebat magis. Neatur ergo Atellae faucibus compressis Andreas, adultera Ludovico nubit. Rescripsit Ludovicus Hungarus, exstincti frater, Ioannae: Et vita antea flagitiose acta, et retentum regnum, et ultio praetermissa, et subsequens matrimonium, et nullo dum accusante defensio tentata, haec omnia te parricidii arguunt. Mox cum exercitu in Italiam profectus, cum Ioanna Tarentinusque Massyliam refugissent, omni cis fretum regno potitur. Sed pestilentia exercitum vastante, decessit, procuratione rerum Stephano Vaivodae demandata. Facile Ioanna Clementis gratiam, attributa ei Avenione urbe, emercata, recepit eius auxiliis regnum, cuius censuris notanda ignominia fuisset. Annus iste XLVIII terrae motibus et contagiis adeo est nobilitatus, ut Albertus Argentinensis inde a diluvio, haud regnasse tantam vim morborum et mortium putet. Quaedam provinciae hominibus plane evacuatae. Clemens VI Camerae inclusus, continuos habenti ignes, neminem ad se admisit, neminem visitavit. Non uno anno hoc malum grassabatur. Quadragesimo nono plurimos principes absumpsit, in his reginam Ungariae, Caesaris filiam, eiusdemque sororem, Ioannis Franci regis coniugem; sola Argentina eo anno XVI milia Libitinae dedit. Iudaei passim veneficii, corruptorumque fontium accusati, incendiis ad clamorem vulgi periere.

Eodem anno Guntherus Suartzenburgicus, princeps strenuus et bellicosus, imponi sibi Caesaris nomen passus, Francofurtenses agros cum exercitu insedit, sextaque hebdomade in urbem receptus, Wetteraviam dicto audientem reperit. Carolus cum suis collocutus, allectat in partes Rodolfum Palatinum, filiae eius matrimonium paciscitur, Guntherus, ab expugnato Fridburgo Francofurtum reversus, in morbum incidit. Freidancius medicus, qui pharmaca ei parabat, venenum admiscuit potioni, coactusque eam praegustare, periit intra triduum. Gunthero aegrotanti, interveniente Ludovico Marchione, Caesaris filio, XX milia marcarum argenti data, duoque oppida. Hac lege electionis iuri renuntiavit, aegritudine magis et perfidia Rodolfi, quam alia causa motus. Sexto post mense decessit. Ita tandem potitus exambito honore Carolus, Aquisgrani de more coronatur, Francofurtensibus, quas abstulerat, nundinas restituit, Rhenanis civitatibus telonea indulget nova, quae tamen mox, quod Argentinenses Rhenum clauderent, abolere est coactus. Comites Megapolitanos Albertum et Ioannem, duces creat. Cum Ludovici Bavari filiis transigit Noribergae. Personatum Marchionem (is molitoris erat filius, armiger quondam Valdemari, ac proinde secretorum eius conscius) se defendisse ait, persuasum ab Rodolfo Saxone, et Alberto Megapolensi. Romano, Ludovici filio, Brandeburgicum principatum, Ludovico natu maiori superiorem attribuit Bavariam, Guilelmo Hollandiam Hannoniamque; Margaretae Augustae, Guilelmi matri, pensiones annuas. In hasce conditiones tradidit Carolo Ludovicus insignia, inter quae lancea, qua vulneratum putant Christi latus, clavi, spongia, pars crucis Domini, gladius Caroli Magni, dens Baptistae, et alia, quae praeter datam fidem, Pragam translata, et sollemnibus a Pontifice feriis celebrata sunt. Sed Margareta, vidua Ludovici Caesaris, cum adspiraret

ad imparis cuiusdam matrimonium, repoposcit a filio Hollandiam, maximasque ei excitavit turbas. Minata filio, si eum caperet, supplicium, moderatissimo eius responso haud lenita est. Rescripsit, se matrem, si in suas deveniret manus, non pro hoste, sed pro matre habiturum. Bello inter se atroci mater et filius concurrerunt, anno MCCCLI. Tandem Imperatrici Hannonia ad vitam concessa, Guilelmus matre defuncta, plures annos impos mentis egit.

Expiandis vero contagiis, novi Flagellantium greges prodiere, quos Henricus Rebdorfius, eius temporis scriptor, Baalitis, semet cultris quondam et lanceolis configentibus, confert. Clemens Pontifex abrogavit eam superstitionem, ipse novam adinvenit, sed lucrosam aerario. Ut enim olim Bonifacius VIII centesimum, ita Clemens quinquagesimum sacravit annum, quo Romam euntes peccatorum omnium relaxationem impetrarent, Romani messem argentariam meterent. Sed pestis triennio adeo pervagabatur Italiam, ut vix decimus quisque e millesimo homine superesset. Id malum ex Asia in Europam transierat, creditusque est nullus orbis angulus eo vacasse. Rebdorfius, qui Romae tunc spectarat sudarium Domini, multos se praesente suffocatos narrat; cumque dies XV peregrinis destinatos, in octiduum commutasset Legatus Pontificis, Romanos indignantes dies decurtari messis suae, sagittis eum petiisse, quas cum mitra ferrea elisisset, toxico infectum consumptumque.

Eodem anno Philippus Valesius clausit vitam, frustra tentato Calesio. Ioannes regni haeres, decem purpuratos una promotione curavit pronuntiari a Clemente. Eduardus, cum nec de uno audiretur, ira incensius, beneficiarios Pontificis omnes Anglia expulit, poenamque intendit submersionis ei, qui papales bullas in ditiones suas importaret.

Anno LI Carmelita quidam Papam et Cardinales in OS reprehendit acerrime, eamque ob causam honore excidit. Alius, Minor professione, quod multa Papatui et Imperio praediceret infausta, in carcerem est missus. Paulo post affigitur palatio Clementis epistola, qua princeps tenebrarum salutabat Vicarium suum et Cardinales, collaudans eorum vitia, quibus iam feliciter devinceret Christum, nitentem exaltare pauperes, adversus huius mundi potestates. Salutabant eosdem mater ipsorum superbia, et sorores, Avaritia Luxuriaque, cum cetero grege iniquitatum, ut Romana ope bene solideque triumphantium. Clemens lecto scripto, cum non reperiret auctorem, in morbum incidit gravissimum, annoque sequenti interiit. In vinculis erat apud eum Nicolaus Rentius Tribunus, qui metuens factionis, quam offenderat, ex urbe in Bohemiam profugerat ad Carolum, ab eoque Clementi dono erat missus. At qui successit Clementi, Innocentius VI, donationes et provisiones, quas antecessor Simoniacus sibi reservarat, sustulit. Nicolaum Tribunum absolvit vinculis, ut per eum Franciscum Baruncellum, eiusdem potestatis invasorem, debellaret. Obstrictus Pontifici Rentius, Romam vadit, receptaque populi favore dignitate, Baruncellum e Capitolio deiectum interfecit. Paulo post ipse, dum nobilitatem persequitur, pellitur in idem Capitolium, indeque fugiens, instinctu Columnensium, a civibus obtruncatur.

Decollaverat Nicolaus quendam Hospitalium magistrum, qui societati bellatorum praefuerat, Caroli Caesaris in Italia partes propugnantium. Carolus interim Sanctorum circuibat sepulcra, quorum membra, aut ossa abrasa, deportabat in Bohemiam, eiusmodi thesauris regnum illud ornaturus. Societas vero illa militaris, Marquardo Augustano ductore, persecuta quoslibet, tributa pendere abnuentes, turbarum implevit Italiam, iam ante factionibus civitatum Principumque tumultuantem. Quamobrem imploratus Carolus, intraverat

Longobardiam, Vicecomitibus suum Mediolani firmarat principatum, ferreoque ibi diademate redimitus, Romam festinabat. Florentini pecunia redemerunt [Note: Franc. Petrarcha ad Carol. Epist. Blond. d. 2. l. 10. P. Iov. lib. 8. de vita Vicecom. Mediol.] libertatem. Romae hac conditione exceptus, coronatusque est, ut statim urbe Italiaque discederet. Igitur eodem die, quo Augustalia acceperat, abiit, oboedientissimus Servo Servorum Augustus, anno eius saeculi LV. Pisanorum seditiones adversus eum excitatas Marquardus virtute compressit. Qui Praesul, vicarius Imperatoris in Italia relictus, ob aes alienum, quo laborabat domi, valde vexavit Italicos, donec Mediolanenses captum in vincula coniecere, e quibus altero anno evasit.

Eodem anno Franci, temerario in Pictonibus proelio commisso, et clade affecti sunt grandi, et rex ipse Ioannes cum filio in potestatem Anglorum venit. Id bellum festinaverat Carolus Navarrus, qui ob simultates Ludovicum Hispaniensem, Caroli Blesensis generum, eumdemque magistrum equitum trucidaverat, impetrataque ab rege venia, cum novam insolentiam superiori adiecisset, Lutetiam fuerat in vincula missus. Quare cum Ioan. Rex Haricuriam et Eburovices subigere anniteretur, tota Normannia, in exspectationem rerum novarum erecta, Anglum exciverat. Conserta acie, die Gallis quinque armatorum milia occubuere: Princeps Valliae Eduardus, Ioannem regem in Angliam transvehi curavit. Navarrus, furto mox e custodia subductus, per suam factionem, magis turbavit rem Francicam: solum Numen regnum texit. Rex Scotus cum beneficiarium se Angli faceret, dimissus custodia est. Ioannes, ut idem promitteret, adduci nulla ratione potuit. Interim Gallia seditionibus quoque, supra cetera mala, laborabat. Carolus Delfinus vix tandem Lutetiam suam placavit. Indutiae cum Anglis profuerunt biennio populis Francorum. Cum exivisset dies, Eduardus ad suburbanum Lutetiae vicum processit, copiam pugnae fecit. Nihil fortunae commisere Franci. Sua uri vastarique malebant; et ille omnia ferro flammaque miscet. Ei Dux Claudiocestriae: Nudum, inquit, solum relinquere Francis potes: ipsi vero malorum assuetudine indomiti, caesisque patribus subinde succrescentes, te in rebus nullo exitu gerendis, omni vita tenebunt. Verba haec repentina tempestas, cum caeli fragoribus subsecuta, ita perterruit Eduardum, ut aequam se pacem Francis daturum voveret. Facta his legibus, ut Aquitaniam et Comitatum Pontivensem Angli haberent iure quoque optimo. Eduardi duo iureiurando sollemni exuerent se iure, si quod illis in summum Franciae dominatum, spemque hereditarii diadematis exstitisset. Eis numerarentur tricies centum scutatorum milia. His conditionibus, quarto quam captus fuerat anno, revertitur Ioannes rex, professusque Sacram militiam, antequam moveret quicquam, Londinum transmisit, ibidemque morbo obiit, anno eius saeculi LXIV. Ei filius Carolus V. Sapientis clarus cognomento successit.

Vicina Gallis Helvetia hisce temporibus artiora in foedera coivit. Tigurinos incolis Suitiae Vallium foederatos, obsederat Albertus Austriacus, inani conatu. Depulsa, Bernatum aliorumque vicinorum ope, obsidione, Berna se addidit corpori Helvetico, eiuratoque Austriacorum dominio, foederati iam XXXVI annis liberi, iugique vexati bello, Carolos semet Imperatori subdunt. Eodem auctore, Suevicae civitates, iuramento interposito, se ad mutuam obstrinxerunt opem; Ulricus Comes Wittenbergicus invitus illi foederi nomen dedit.

Carolus sub haec Bohemiae suae ornator maximus, novam Pragam condit, Academiam excitat, collegia doctorum instituit: Vicegradum munit, regnum in duodecim regiones distribuit, Flagellatorum sectam delet, multa boni principis officia implet, linguarum etiam quinque, Latinae, Italicae, Gallicae, Germanicae, Bohemicae gnarus. Ambitionem

simultatesque Electorum ac principum sustulit sanctione illa, quam auream bullam vocat posteritas. Eam approbante frequentissimo procerum Senatu, promulgavit Noribergae, qua gradus ac potestatem principum, aliorumque ordinum, ita discrevit, ut nullus de iure suo possit conqueri. Imprimis vetera Caesarum de eligendo rege Romanorum placita, eum in modum renovavit, ut hodiernum in diem Carolina constitutio de mandandis suffragiis, sola apud principes vireat, vigeatque. Clarus certe Imperator, nisi Bohemici regni gloriam [Note: Cuspin. in Carolo IV. Theod. de Niem. l. 2. de schism. c. 25. et in Nemore unionis tract. 6.] magis quam Romani quaesivisset. Nam in Italia omnia ubique omnibus concessit, e quibus pecuniam abradere potuit, venditurus imperium, si emptorem habuisset. Gallis iura regni Arelatensis indulsit. Silesios principes, quos pater eius a Polonico regno disiunxerat, partim emptione et pretio, partim armis, partim matrimonio Annae Suidnicensis, Bohemiae adstrinxit. Marchiam Brandeburgensem a Bavari posteris versute emptam, Sigismundo, suo ex Elisabetha Stetinensi filio, attribuit. Anno LXI natus erat ei filius Venceslaus ex Agnete Palatina, quem maxima sollemnitate baptizandum curaverat, tantique ponderis aurum, quanti infans esset, miserat Aquisgranum, ut Divae eum virgini commendaret. Ei bimulo diadema Bohemicum, quindecenni Augustum nomen comparavit. Nam cum principes Electores haud facile ad eam rem trahi possent, ut duos adsciscerent Augustos, quod virtute non poterat, pretio obtinuit, promissis cuique Electori centum milibus aureorum. Quos cum repraesentare non posset, publica illis Romanae Rei publicae vectigalia obligavit, perpetuum Imperii detrimentum, libertatis Electorum pignus. Hinc enim Augusta potestas pene ad nihilum redacta, attollere deinceps caput nequivit, Electoribus semper iureiurando adigentibus Caesarem, ne pignora addicta revocet. Sigismundum, cui Mariam, Ludovici Hungari filiam, desponderat, pro spe regni in Pannoniam misit, litteris moribusque Hungaricis imbuendum.

Gessit potestatem annis XXXI, defunctus anno eius saeculi LXXVIII. De eo postmodum [Note: Iac. Spigel ad l. 5. Ligur. in principie Chron. Belg. Plat. in Inn. VI. et Urb. V. Blond decad. 2. lib. 10. Benev. lib. Augustali.] Maximilianus I. Caesar dixisse fertur, pestilentiorem illo pestem numquam Germaniae contigisse. Lucenburgensem ditionem, cui frater Wenceslaus praeerat, in Ducatum provexit. Si quis Clericum in carcerem compingeret, eum infamem pronuntiavit. Urbano V. Avenione Stratoris praestitit officium, Papamque equitem secutus est pedes. Is Urbanus Innocentio VI erat suffectus Pontifici, qui alios omnes oves proprias hortaretur pascendas, ipse interim Avenione procul a grege suo desideret. Urbanus Italiam semper factione principum tumultuantem, per Aegidium Hispanum, quo et Innocentius erat usus, pacare instituit, Bernabovemque Vicecomitem, Gonzaga, Carrario, Estensi adiuvantibus, arduo proelio vicit. Aliqua ex eo pax refloruit, sed incerta. Urbanus ipse in Italiam, ut eam componeret, frustra venit; advolavit et Carolus. Sed cum fecisset metum Florentinis Pisanisque, et undecumque pecuniam abrasisset, tertio mense retrocessit, maiori infamia quam opulentia. Urbanus quoque, dehortante Brigitta Sueca, et revelationes iactante, Avenionem reversus, periit toxico, anno LXXI. Eius locum accipit Gregorius XI, a Clemente quondam vi, patruo suo, Cardinalis creatus adolescentulus, et a Baldo Icto institutus Romae tum Senator semestris ius dicebat, urbis custodia et administratio penes decuriones erat, qui a Vexillis Banderessii dicebantur. Veneti et Genuenses inter se decertabant, quod Petrinus, Rex Cyprius, in Venetos propensior, priorem iis in coronationis suae pompa locum dedisset.Cyprus ob id a Genuensibus devastata, Famagusta capta. Mox Florentinis auctoribus, quos Legatus Pontificius offenderat, multae urbes Italicae a Pontifice descivere, Tifernates, Perusini,

Tudertini, Spoletini, Viterbienses, Eugubini, Forolivienses, Asculani, Vexillis Libertatis vocabulo inscriptis, id effecerant Florentini, quibus et Bononienses accessere. Gregorius frustra, misso exercitu Britonum, ad oboedientiam eos revocare conabatur. Cum Episcopo cuidam praeciperet, ne diutius nudam pastore Ecclesiam relinqueret suam: Ille, cur tu, inquit, ceteris exemplum daturus, tuum Episcopatum non repetis? Iis verbis, damnoque Italico motus, Romam revertitur Gregorius, anno MCCCLXXVI, excipiturque gaudio civitatis ingenti. Nam et urbanitas et aedificia conciderant, diuturna per LXXII annos absentia Pontificum. Nihilo magis Florentini, vel anathemate, vel armis movebantur, ut ad Gregorii redirent iugum, qui paulo post intolerabili vesicae dolore exstinguitur.

In Gallia adhuc bellum erat de Britannia minori, quae caeso Blesensi, devictoque Navarro, cessit Ioanni. Militia in Hispaniam transiit, ubi Petrus Castiliae rex Blancam coniugem, reginae Gallicae sororem, veneni insimulaverat, captusque amore Padillae pellicis, sustulerat e medio. Vexabatur ab eodem rex Tarraconensis, et frater Petri nothus Henricus oppidis, quae habuerat, exutus ad Francos refugerat. Itaque Bertrandus Gasquinas Brito per Tarraconensium fines, in Castilionensem duxit, exegit Petrum, Henricum restituit. Petrus Burdegalam ad Anglum profugit, Princeps Anglus reducit Petrum, Gasquinatem acie vincit, capitque, Henricum fugat. Mox cum Petrus militi stipendia, ut convenerat, non dissolveret, Henricus novo Francorum exercitu adiutus, destitutum iam Anglicis auxiliis, fratrem victor occidit, rerumque potitus, rex salutatur Castiliae. Eduardus Aquitanis nova, insolitaque genti vectigalia imponebat, tam magnis rebus gestis, ob Petri Tyranni perfidiam, egens. Obsides Francorum, qui apud Anglum asservabantur, ut suos inviserent, dimissi, domum redierunt, nequaquam reversuri in custodiam. Comitatus Pontivensis ad Carolum regem defecit, mox et urbs Cadurcorum. Hinc bellum inter Anglos Francosque, terra marique instauratum. Recepta Francis Rupella: utrinque magno conatu, multa hominum civitatumque strage, res actae, cum anno eius saeculi LXXVI Eduardus filius, insequenti Eduardus pater rex, decessere. Richardus, Eduardi iunioris filius duodecennis, Anglia potitur, nulla ei mota a patruis, clarissimis Ducibus, controversia. Interim tota Britonia, excepto uno Bresto, in fidem Franci redierat, legem tunc ferente, ut mortuo rege, maximus stirpis filius, si XIV annorum esset, statim sine tutela regnaret. Idem Vectigal sali ac promercali vino imposuit.

Carolo IV regnante, Ioan. Cantacuzenus, pueri Ioannis tutor, cum Graecorum dominatum septem fere annis tenuisset, tandem adulto pupillo, a Graecis ob luxuriam, in monasterium seponitur. Ioannes Francisco Catalusio, cuius ope tyrannum exegerat, Lesbum insulam cum Mitylene dedit, anno Domini 1354. Paulo post anno Agarenorum DCCLVIII id est, Christi 1356 Solimannus Orcanis filius occupavit Callipolin, maximamque Turcarum multitudinem in Chersonesum traxit, amoenitate Europae captam. Agros vicinos sine intermissione vastabat. Tandem, dum leporem effusius insequitur, labente equo corruit, et confestim exspirat: quem pater Orcanes duos post menses secutus, anno eius saeculi LVIII. Laonicus Chalcocondylas a Solimanno captus Adrianopolin tradit, et Philippopolin: Sed Sultanorum annales, Georgius Phranzes, Paulus Iovius, aliique historici, id Amurathi eius fratri tribuunt, quem et perhibent patri Orcani solum successisse, exstincto ante Orcanem Solimanno. Itaque Amurathes, tertius Turcarum Imperator, pace cum Calo Ioanne facta, traiecit in Europam: Cralem

et Unglesem, Triballorum duces, Graecis permolestos, castigaturus. Eum Triballi primo congressu fundunt. Vicissim auctus copiis Amurathes, utrumque fratrem vincit proelio, occidit Unglesem; Crales nescio quo casu interiit. Hinc Didymotichum, aliaeque Chersonesi et Thraciae urbes, a Turcis captae. Itum est Adrianopolin, compulsisque in urbem Christianis, secuta deditio, anno eius saeculi LX. Cumque ingentem captivorum vim in Asiam transportare vellet Amurathes, de consilio suorum, Sacerdotum praesertim, quintum sibi quemque, elegantissimum forma delegit. Hi inter Turcas distributi, ut disciplinae laboribusque adsuescant, Turciceque instituti triennio, ad Portam reducuntur, Genizarorum ordinibus adscribendi. Ex his praetorianus miles, et robur belli Turcici adversus Christianos constat. Amurathes Adrianopolin sibi regiam statuit, populatur Macedoniam, praedam liberalissime indulget suis. Cognito autem, Triballos Mysosque ingentem parare exercitum, voluit sane accepta pecunia, restituere Graecis urbes, et in Asiam reverti: Sed cum terrae motu multorum moenia oppidorum concidissent, armatis ea Turcis dedit occupanda. Mox et Triballis, per ebrietatem suam acie devictis, Pherae urbs eorum, et finitima Rhodopae monti omnia, Barbaris cessere. Susmanus, Mysorum rex, data filia, placavit Sultanum, alteram Andronico Ioannis filio iunxit, cui pater Augustus regni curam commendavit, eumque stipendiarium, et vectigalem Amurathi fecit. Oborta deinde simultas inter Ioannem et Andronicum, quod filius patri, apud Venetos aeris alieni causa detento, minime succurrisset, plurimum Graecis damni dedit. Interim praefecti Asiatici ab Amurathe desciscunt, quos ille, regressus cum Ioanne in Asiam, maxima utrinque clade superavit, paulo post Sauzis filii sui, quem in Europa reliquerat, rebellione exagitatus. Etenim Sauzes, absentibus et Amurathe et Calo Ioanne, cum Andronico Ioannis filio conspirationem iniit, ut ambo parentes suos imperio deicerent. At Amurathes, cum revertisset in Europam, blanditiis ad se retraxit exercitus, filium Didymotichi obsedit, captumque (ut inter ipsum et Ioannem convenerat) multavit oculis, idemque Andronicus, sed lenius, a patre suo passus. Platina in Gregorio XI. Genuensem hic intervenisse operam indicat, qui Tenedon insulam, praemium facinoris, ab Andronico tulerint: Sed vicissim Venetos (ut erant perpetua fere inter Ligures Venetosque dissidia) reducto per se Ioanne, eandem ab eo insulam pactos. Quae deinceps cruenti causa belli inter utrumque populum fuit.

Dania et reliqua Septentrionis, non unam eo tempore mutationem experta. Valdemarus VI. cum Rostochiensem terram Alberto Megapolitano in feudum contulisset, filio eius Henrico Ingeburgin elocavit filiam, Polono Casimiro foedere se devinxit. Atirae obsequentior rex, Cimbros suos adeo offendit, ut Comitibus Holsatis iuncti, tyrannidem ei et libertatis avitae diminutionem exprobrarent. Multis tractatibus vix compositio tenuit, ut secundum priscas leges omnia deciderentur. Rex Avenionem abiit; reversus adulterinam cudit monetam, servitia impetravit insolita. Hinc renovatur bellum, varioque inter Cimbros reliquosque Danos Marte geritur.

Nec Suecia pace fruebatur. Rex Magnus vitae dissolutioris, quam ut ferri a Republica posset, Benedicto cuidam familiarium Scaniam, ab Ioanne Holsato emptam, dederat. Is potiori apud Regem loco quam filius Ericus erat. Res indigna visa regio iuveni; concitat nobilitatem, bello extorquet patri Scaniam, Benedictum novum principem exturbat.

Valdemarus sub haec Bugislao, Barnimo, Wartislao, Pomeranis ducibus, Rugiam contulit. Haquino Norvego,

alteri regis Magni filio, Margaretam despondit, septennem filiam: Ericus, cum paulo post iterum faceret bellum patri, Blancae Valesiae, matris suae, veneno intercipitur. Scania ad Valdemarum et Danos redit, anno eius saeculi LX. Occupatur iis sequenti anno et Gotlandia, ubi pridem Visboea, emporium Arctois gentibus opportunum fuerat, ex quo Vinetam Pomeranicam exciderat primus Valdemarus. Damni ibi civitatibus maritimis illatum haud parum, direptis a milite Dano mercibus, quarum maxima istic [Orig: isthic] copia servabatur. Ergo foederantur Suecis, expugnant Hafniam, Helsinburgum obsident, damna damnis pensant. Sed Dani, VI civitatum navibus in freto captis, solvunt obsidionem urbis regiae. Ioannes Wittenburgius Lubecensium Consul, quod eius inertia clades Lubecensibus accidisset, domi cervice luit. Dum ita bellum inter Danos Suecosque trahitur, Haquino Elisabeta Holsatica adducitur sponsa, quam Dani, ut in fraudem Margaretae nupturam Norvego, e mari abductam detinent. Haquinus nuptias cum Margareta peregit, cui datam fidem Sueca nobilitas impugnaverat. Elisabeta monasticam amplexa vitam. Verum enimvero Holsati perfidiae postulant Suecos, perficiuntque, ut Albertus Megapolitanus, amita genitus Haquini, frater uxoris Henrici, Holsatiae Comitis, Rex appelletur Suecorum. Hic bello congressus cum Magno rege, capit eum, septemque annis in custodia habitum, dimittit hac lege, ut regno se abdicet. Quod factum, submersusque est in Norvegia tandem Magnus, ann. MCCCLXXIV. Albertus rex Elsburgum, Gotlandiam, Verendam, Vindevidam, addixit regi Valdemaro: Valdemarus Adolfo Holsato Femariam. Eodemque tempore Albertus Megapolitanus Hamburgum pronuntiavit subiectum esse Holsatis Comitibus: sententia a Carolo IV Lubecae confirmata. Hamburgenses deiciunt Rolandi statuam, quam pro signo libertatis in ponte, qui hodie nomen tenet, erexerant, comitibus suis deinceps (ut semper) coniunctissimi.

Ceterum urbes Germanicae, cum minus sibi in principum favore auxilii esse cernerent, mutuo semet foedere colligarunt, quod Hansae appellatur. Ei nomen dedere sex Vandalicae, Lubeca, Hamburgum, Rostochium, Vismaria, Stralesunda, Lunaeburgum. Pomeranae: Stetinum, Anclama, Golnovia, Gryphisvaldia, Colberga, Stargardia, Stolpa, Rugenwalda. Prutenicae: Colmaria, Thuronium, Elbinga, Dantiscum, Regiomontium, Brunsberga. Livonicae: Riga, Derbatum, Revalia, Pernovia. Saxonicae: Magdeburgum, Brunsviga, Goslaria, Eimbeca, Gottinga, Hildesia, Hannovera, Vlyssaea, Buxtehuda, Stada, Brema, Hamelia, Minda. Westphalicae: Monasterium, Osnabruga, Dortmunda, Susatum, Hervordia, Paderbronna, Lemgovia, Bileveldia, Lippa, Coswaldia. Clivicae et Montenses: Colonia, Vesalia, Duisburgum, Emerica, Warbergum, Unna. Geldricae. Neomagum, Sutphania, Ruraemunda, Arnacum, Fendloa, Elburgum, Hardervicum. Transisulanae: Daventria, Campi, Suolla. Frisicae: Groninga, Staverda, Bolschuerda. Similiter, quae anno MDLIV descivere, Stendalia, Soltquella, Berlinum, Brandenburgum, Francofurtum, Vratislavia, Cracovia, Halla, Ascherslebia, Quedlinburgum, Halberstatum, Helmstadium, Chilonia, Northeimum. Istae civitates bellum denuntiarunt Valdemaro, inter quas reperio Ultraiectum quoque, et Dordracum, et Amstelodamum. Rex Danus per irrisionem, LXXVII Hansas, et LXXVII Gansas, haud devoraturas iactans suos anseres, haud parum tamen damni pertuli a classe civitatum: ideoque profectus Avenionem, peregit apud Pontificem, ut anathemate ferirentur et ipsae omnes, et rebelles Cimbri. At interim Senatus Danorum pacem iniit cum civitatibus, eisque attribuit Scaniam ad annos XV, ea lege, ut tertiam redituum

partem fiscus perciperet regius. Iamque convenerat in ter Gregorium XI et Valdemarum, ut absentes signis quibusdam se invicem edocerent quid cuique e re sua videretur, cum Dani missis Oratoribus a Papa obtinent litteras, quibus praeceptum Valdemaro, ut leniter tractaret subditos, ni anathema vellet subire Apostolicum. Ille ut erat iracundior, rescripsit: Naturam habemus a Deo, regnum ab incolis, divitias a parentibus, fidem a tuis decessoribus, quam si nobis invides, per praesentes remittimus. Quinquennio post decessit rex durus, et sententiae tenax, arcium Gurrae et Vardingburgi nimius aestimator. Sepulcrum eius apud nos Sorae visitur.

Illis temporibus Ioannes Taulerus, interioris Sapientiae praeco, et Ioannes Wiclefus Anglus, liberioris puriorisque Theologiae Doctor, Pontificiae superstitionis subversor, Franciscus Petrarcha melioris litteraturae instaurator, enituere. Albertus Argentinensis, Ioannes Bocatius, Henricus Rebdorfius, historias condidere. Apud Graecos Nicolaus Cabasilas claruit. Feruntur et Gregorii Ariminensis, Richardi Armachani, Brigittae Suecicae libri, hac aetate editi. Ioannes Columbinus Senensis, Iesuitorum ordinem instituit. Iuris peritia Baldus claruit Perusinus.

VENCESLAUS Romanorum Imperator. AMURATHES I. Et BAIAZEFES TURCARUM Sultani.

VEnceslaus, ut corrogatis coemptisque suffragiis imperio potitus, haud maiori illud fide quam acceperat, gessit. Voluptatum sequax. laboris fugiens, vini quam regni curiosior, neque praeterita corrigere, neque futura praecavere doctus. Si a vino et ebrietate abstineret, haud imprudens: at mero madens, furoris et amentiae intolerabilis erat. Cum evocaretur in Germaniam, respondit: Si qui indigeant sui, quidni ad regem suum ipsi veniant; Nihil esse, quod e re sua istic agendum videat. Quarto eius anno pestis saevissima Bohemiam populata est: Pragae quattuor mensibus una parochia tria milia funerum et quinquaginta dedit. Quo tempore in Germania novum illud machinarum genus inventum, quod bombardas vocant.

Venceslaus ne a foedis quidem abstinuit lustris: a quibus cum dehortaretur eum Ioanna regina, Alberti Hollandi filia, offensionem subiit tantam, ut Caesar Sacerdotem, cui confiteri ipsa consueverat de more Christiano delicta, omnibus modis cogeret arcana effari, renuentemque Muldavia fl. demergeret.

Regina aut animi dolore, aut, ut Chronicon Belgicum habet, a molosso, quem Venceslaus in cubiculo alebat, perempta est. Tyrannus assiduum penes se carnificem habuit, quem familiariter Compatrem salutabat, quod filium eius de sacro fonte levaverat. Eum secum equitantem aliquoties desilire, subitoque homines ad poenam rapere iussit. Cum Pragenses per tumultum aliquot Iudaeorum milia delerent, impune id facinus fuit: Sed ut multi qui timent, saepe uni qui timetur praevalent, sic Venceslao accidit. Recenti adhuc duorum procerum, duorumque civium caede madentem capiunt Pragenses, publicoque in carcere quattuor mensibus foetore et squalore macerant. Ille exorat Senatum, ut illuviem et sordes balnei lavacro liceat eluere. Inde dum secedit, refrigerandi sui causa conspicitur lembum piscatorium: in quem nudus cum nuda balneatrice desiliit, novamque in arcem, ad flumen nuper structam, evadit, ubi a Ioanne fratre, Marchione Lusatiae, et Procopio Moravo defenditur. Nec mitior abhinc, quam ferae solent caveis elapsae, nullius, nisi Susannae illius (id balneatrici nomen) alloquio flectebatur, quam ad lectum quoque suum adhibebat; nec

segnius, per compatrem suum carnificinam exercens in eos, quos suspectos sibi vel invisos habuit.

Iam tum Sigismundus, Venceslai frater, regno erat potitus Hungariae, defuncto Ludovico, cuius filiam habebat coniugem. Attriverat Caroli Neapolitani factionem, quem nonnulli Hungari induxerant, tantosque in eam rem fecerat sumptus, ut Marchionatum Brandeburgensem Iodoco et Procopio, patruelibus suis, in pignus daret. Itaque placuit coniuratis, ut ex voluntate Sigismundi statuerent, de inicienda iterum in Venceslaum manu. Deliciantem ergo cum paucis iuxta Beraunam, invadunt, captumque turri includunt Pragensi, inde Viennam ad Albertum Austriacum transportant, quem deinceps Sigismundus, elocata ei filia, generum habuit. Nam Ludovicus Austriacus ab Helvetiis proelio erat interemptus. Ibi piscatorem, qui pietate ductus, captivis pisciculos frequenter donabat, promissis onerat Venceslaus, ut zona sibi allata serica, demittatur in scapham, Vicegradumque deportetur. Eam arcem mendici propemodum habitu ingressus, exclamat: Qui regius est, ad auxilium regi suo ferendum accurrat. Plures quam viginti praesto fuerunt, iniectaque praefecto catena, vinctum illum Venceslao tradunt. Mox ille litteras signat annulo praefecti, magistratus aliquot evocat in arcem, eorumque neminem incolumem restituit. Piscator in equestrem ordinem adscriptus. Tuendis deinde opibus, Ioannis Palatini ducis filiam ducit Sophiam, ludionibus interim magis et praestigiatoribus addictus, inter quos quidam Zyto, impostor celeberrimus, a Daemone fertur abreptus, memorabili eiusmodi artium documento, Principatus Venceslai multis, eisque mirandis regum tyrannorum, Rerum publicarum, casibus insignitur. Sub initium eius curiam Romanam, post LXX annorum in Galliis exilium, feralis discordia incessit. XIII Cardinales Gallici, Pontificem e suo corpore volebant, Italici quattuor Papatum cupiebant suae genti, urbique restitutum. Romani stationibus militum cinxerant Vaticanum. Creatur rite Bartholomaus Barensis, Praesul Italus, Urbanusque VI appellatur. Mox Galli electionem, ut fraudibus metuque extortam, calumniantur. Post mensem tertium, ut aerem mutaturi, Anagniam, inde Fundos concedunt. Ioanna regina favente, Gebennensem Cardinalem Robertum, qui ante legatus in Italia fuerat, Pontificem deligunt, cui Clementis VII indita appellatio. Nec eo contenti schismate, Britones, multa tunc Ecclesiae castella tenentes, in Pontificem Urbanum, et Romanos mittunt: quos tandem Romani ad internecionem cecidere. Discordia haec totum pene orbem Christianum ultra XL annos divexavit, clarissimum piis documentum, non esse in eo coetu divinum spiritum, qui horrendis in se ipsum diris grassatur: neque ex eo capite Ecclesiae pendere corpus, quod ipsi eius oculi, Cardinales inquam, partim ignorant, partim exsecrantur.

Itaque Franci, Neapolitani, Scotique Clementem, ceteri Urbanum secuti. Hispani variarunt sententiis, Arragonii Hannonesque neutras partes adscivere. Pax inter regna, Anglicanum Francumque tanto minus convenire potuit. Gandavenses Flandri comitis sui mores perosi, arma in eum corripuerant, insigne factionis alba capitia sumpserant. Brugenses, Dammum, Hypras, redegerant in potestatem. Pacem, auctore Philippo Audace, Flandri genero, resartam, tegmina ponere iussi, resciderant. Inter nobilitatem plebemque flagrabat bellum.

Angli in Britoniam tendebant, cum interim Carolus Sapiens decessit, relicto impubere filio. De quo rege questum lego Anglum, nullum sciri hostem, qui illo minus armaretur, et plus negotii facesseret. Flandros intestinum, externum Venetos bellum ad extrema consilia adegit.

Petrus Auria Genuensium praefectus Gradum, Comaclum, Caprulas vi captas incenderat. Clugiam aliquandiu egregie defensam expugnarat: Carrariensis, Patavinorum tyrannus, terra ei subministrabat commeatum. Multa Venetorum milia, nec pauca occubuerant Genevensium. Fracti cladibus Veneti, cum nec terra, nec mari auxilia sperarent, captivis Genuensium e carcere liberatis, per eos veniam pacemque petunt, eas accepturi leges, quas clemens victor imponeret. Genuenses prosperis rebus elati, quod solent victores; nullam spem pacis ostendunt, nisi se suaque omnia dedentibus. Desperatio animos accendit Venetis ut extrema, quam indigna mallent pati. Portus suos catenis obducunt ferreis, dispositisque in littore equitibus, Victorem Pisaneum (qui ob rem ad Polam male gestam in carcere latebat) rei maritimae praeponunt. Instabant sane Genuenses, et captis circumquaque castellis, ingredi urbem parabant. Sed eos, post longum certamen, Ioannes Barbadicus armatis lembis repulit, cum progredi ulterius in aestuariis illis triremes Genuensium haud possent. Attulit opem tormentum bellicum (bombarda ei a bombis et ardore nomen) a Germano nuper machinatore Bertholdo Nigro repertum, atrox bellicis rebus et anceps instrumentum. Nulla enim erat Venetorum scapha, quin duas pluresve bombardas veheret. Singulae uno ictu binos ternosve plerumque prosternebant, impetu ob novitatem rei improviso, ac proinde pluribus letali.

Pisaneus intra portus se fauces tenens, in quaslibet occasiones hostibus nocendi erat intentus. Bernabos Mediolanensis Venetorum socius, divertendis Genuensibus, versus urbem eorum copias misit, sed irrito conatu. Calo Ioannes Graecorum Imp. ut debitam ex foedere praestaret Veneto opem, Peram urbem Genuensium Byzantio vicinam, oppugnavit. Sed Andronicus, excaecari olim iussus, infuso aceto oculis, patri iuxta ac Venetis erat infensus: qui Turcorum succinctus Bulgarorumque opibus, Peram acerrime defendit, eoque terroris deduxit patrem, ut falsa Venetis fide, in Genuensium partes transiret. Multa insuper variis locis utrinque accepta, illataque damna, in hoc opusculo omittenda. Unares civitatem Venetam mire recreavit. Carolus Zenus opulentissimam Genuensium navem, ab Alexandria venientem, intercepit, inque portum Venetum deportavit, cuius merces trecenta aureorum milia superabant. Inde duas onerarias Clugiensi in portu demersit, eoque deduxit necessitatis Genuenses, ut ipsi exinde maiore quam Veneti penuria laborarent. Prostratus et Auria, dux eorum fortissimus, fulmineo tormenti ictu. Tandem deditionem facere coacti Genuenses, anno supra tredecies centesimum octogesimo: capti eorum ultra quattuor milia, plures ab hoste et fame interierant. Cum finem belli non faceret Genuensis, captaque praeter arcem Iustinopoli, nova peteret classe Venetias, nemo ad certamen prodiit. Fessum cladibus utrumque populum, reconciliavit tandem Sabaudus, hac formula, ut permutatis utrinque captivis, Hungaro Genuensibus foederato Venetus septem milia aureorum quoque decennio persolveret. Aquileiensi Pontifici, idem quod antea ius, in Foro-Iulio permaneret. Arx Tenedi Insulae, belli fomes, exscinderetur.

Urbanus Papa non intentus paci, ut par erat, componendae, Hungarum in Ioannam Neapolitanam incitarat, quod ea Clementis Antipapae partes tutaretur. Carolus Hungari nepos, qui in Tarvisinis contra Venetos dimicasset, cum in Ioannam ductaret copias, meliusculas res Venetorum effecerat. Iam subegerat Aretium, Florentinos auro multarat, superatisque Ioannae ducibus, Neapolin deditione ceperat, cum nova belli nubes Italiam inumbravit. Sed hanc, priusquam demonstrem, Flandrici, qui praecesserunt, tumultus, paucissimis exponentur.

Etenim Gandavenses, cum, ut dixi, pilea non ponerent, factionis insignia, principis sui animum optimatumque acrius irritarunt. Hyprensibus etiam submiserant subsidia, quos ob caesam urbis suae nobilitatem plectere Flander cogitabat. Sed auxiliares istae cohortes interierunt, domitisque Hyprensibus, pleraeque civitates exemplo territae, redierunt ad Comitis fidem. Cum autem Gandavenses artius obsideri, propter urbis magnitudinem, non possent, oppugnabatur Gavra. Sex milia Gandavensium, qui suppetias ibant, intercepta. Eodemque tempore plebs Anglicana, Sacrifico quodam praedicante, parem esse omnium conditionem mortalium, natales eosdem, neminem alteri praestare, tremendam seditionem moverat. Progressi Londinum homines ad LX milia, direptis potentium fortunis in via, aegerrime mitigati sunt ab Richardo rege, omnia illis promittente, ut insanam multitudinem blandiendo dissiparet. Quod factum est.

Flander obsidione cinxit Gandavum, ex Hannonia et Artesia, cuius non ita pridem a morte suae matris potiebatur, milite convocato, Petrus Silvanus, et Philippus Artevillanus, furenti plebi duces se praebebant. Parisienses etiam, aliique Gallorum populi, ob novas exactiones ad cruentam spectabant seditionem, quae arte principum sedata. Flander inopia commeatus pressos Gandavenses, adegit pacem petere: Sed cum eam non daret, nisi nudi et inermes universi, permitterent liberam de capitibus suis statuendi potestatem, sensit superbiae vindicem Deum. Quinque enim Gandavensium milia, quod destinatos mori, aut vincere animos attulissent, maximum eius exercitum profligarunt; ipsumque iam vitae dubium, ad Carolum Francorum regem compulerunt profugere. In victoris populi potestatem pene omnis Flandria concessit.

At vero Carolus VI patrui sui (is gener Flandri erat) precibus, communique omnium principum et nobilitatis periculo, id dedit, ut alacriter in Flandros susciperet bellum, LX bellatorum milia in Gandavenses ducta. Prima prope Cominum pugna fuit. Flandrorum sex milia caesi. Hypra deditionem fecit. Altero certamine L Flandrorum milia cum Gallis conflixere, Philippo duce. Ad horam circiter unam pugnatum refert Frossardus, eius aetatis scriptor, tantilloque tempore viginti quinque milia Flandrorum desiderata. Cecidit Philippus seditionis caput. Si secus evenisset, qui tum erat passim rerum status, in summum, ait, esse periculum adductos reges, principes, nobiles. Nam multos populos eius proelii eventum avide exspectasse, fortunam in consilio habituros. Necdum tamen sopitum erat bellum, quod Gandavenses, Silvano auctore, ut principem suum Ludovicum agnoscerent, nulla ratione inducerentur. Carolus rex etiam tum adolescens, in regnum rediit.

Clemens sub haec Papa Avenionensis decimas, vitamque aeternam largiebatur diplomatibus suis, si qui in Urbanum dimicarent. Idem vicissim Urbanus suis promittebat. Huius hortatu patruus Angli regis in Galliam, Episcopus quidam in Flandriam classe appulit, quantumvis Flandri pervicaciter Urbanum sequerentur. Ad Duncquercam novem Flandrorum milia Angli occiderunt: iunctique Gandavensibus, novum Ludovico crearunt bellum. Sed cum iterum maior Gallorum adventaret exercitus, recessit Episcopus: Britoniae Dux rem ad indutias deduxit, in quibus Flander pene exul clausit vitam, exemplum principibus, ut leniter et moderate habeant suos, nec unquam in universam plebem citra discrimen grassentur, Philippus Burgundiae Dux, Caroli VI patruus, uxorio nomine Flandriam suscepit, suamque filiam Guilelmo, Alberti Bavari filio, Ludovici Caesaris nepoti, collocavit. Ita septennale Flandrorum bellum, quo nimium humani sanguinis fusum,

data per Philippum pace conquievit tandem. Silvanus multitudini diffidens, in Angliam commigravit.

Haud minoribus interim Italia motibus turbabatur. Ioanna Neapolitana, quae primum maritum interfici curasset, altero in Hungariam abducto, Balearium regi nupserat. Eo in expeditione adversus Hispanum exstincto, postremo adsciverat Othonem Brunsvicensem. Is contra studium uxoris Urbano cupiebat: in bello tamen fidem Ioannae adversus Hungarum praestabat. Mira visa Hungari felicitas. Urbes advenienti ei victoriam acclamantes, deditionem fecerant. Neapolin receptus, Ioannam in arcem novam inclusam obsidebat. Othonem, qui uxori opem ferret, proelio commisso egregie pugnantem, tandem ruente saucio equo, incantatoris cuiusdam fraudibus comprehendit, Ioannamque, amissa iam omni spe, dedititiam, coniecit in carcerem. Verum illa periculum contemplata suum, iam Clementi Apuliam Siciliamque donarat. Ille eadem regna Ludovico Andium Duci, Franciae tum Rectori contulerat, Caroli VI regis patruo.

Ludovicus ergo Provinciam Phocensem, quod ea ditio Ioannae esset, metu, vi, malo, domuit. Ad triginta milia equitum (numerus peditum incertus est) in Italiam traduxit. Per Marsos regni fines ingressus, sperabat hostes potestatem pugnae facturos, ac se tanto exercitus robore facile brevique victoria potiturum. Sed Carolus cunctando eum ratus frangendum, iniecto interim faucibus Ioannae pulvino, animam ei interclusit. Iam ad Cassinensem saltum pervenerat Ludovicus, cum alia eius equitum decem milia Aretium, opera exulum admissi, diripuere. Verum ipse, dum trahitur tempus in Apulia, morbo an veneno (utrumque traditur) decessit. Galli, ut capite resecto, bini ternive mendicantes in patriam rediere. Aretium Florentinis venditum. Is finis tumultus Gallici fuit.

Tum vero Urbanus terrore Gallico liberatus, cum nepoti suo Campaniam ab Hungaro non impetraret, Luceriam digressus, novos creat Cardinales, ingentem turbam; septem ex veteribus dat in custodiam, quod diceret eos cum rege et Clemente adversum se coniurasse. Mox Carolum Luceriam citat. Responsum ab rege, affuturum brevi, verbisque iuxta et armis obiecta crimina diluturum. Cum obsideretur Luceria, Urbanus favore Raimundi Ursini exceptus navi, Genuam deducitur, ubi quinque Cardinales saccis involutos mari mersit, homo rusticus et inexorabilis.

Elisabeta sub haec Hungariae regina, iudicium viri secuta, ut Sigismundus gener adolescentulus in Hungaria regnaret, elaborabat. Bona procerum pars exstincti regis nepotem, recenti fulgentem Neapolitani regni gloria, in Pannoniam accersebant. Advolat Carolus, coronatur, solatium vocatur viduitatis Elisabetae. Sed regina dolorem simulatione fraudeque atroci armans, parato domi percussore, venientem ad se Carolum, in sinu prope suo occidendum curat. Sigismundus ab Hungaris, Ladislaus Neapoli reges agnoscuntur. Urbanus ditionibus metuens suis, regnique Neapolitani cupidus, Genua Ferentium movet, Ladislaum hereditate paterna deturbaturus. Sed cum Caietani, aliique populi repugnarent, Romam infecto negotio reversus, Banderesiorum excipitur insidiis, quos creatis una die novem et viginti Cardinalibus sustulit, qui omnes, tribus demptis, Neapolitani fuere.

Avitum Mediolanensi erat Vicecomitum familiae in Pontifices odium. Hoc tempore Ioannes Galeatius Bernabovem patruum, insidias filiae eius veritus, coniugis suae, interceperat dolo, captivumque ad mortem tenebat. Placentiam, Parmam, Laudam, Brixiam, Bergomum, quae in divisione patrimonii patruo obtigerant, sibi sumpserat. Valentinam filiam elocaverat Ludovico

Aurelianensi, Caroli VI germano, dote attributa decies centenorum millium Francorum. Superatis Scaligeris, Veronam, Vicentiamque; Carrario Patavium eripuerat. Tremendam Italis omnibus, et in his Pontifici potentiam sibi parabat. Florentini metu servitutis, Franci regis imploraverant fidem. Comes Armeniacus, qui auro Florentinorum motus eam sibi provinciam depoposcerat, educere permissus e regno perditissimorum hominum manum, quindecim milia equitum, decem peditum conscripsit. Iacobus Vermis, praefectus Mediolanensium, passus advenientem eum circumvolitare, provocareque frustra ad cominus conserendas manus, in oneratos praeda, incompositosque, impetum repentinum facit: Ad sex milia eorum occidit: Armeniacum cepit saucium. Quo exstincto, reliquiae aegre domum sunt reductae.

Sub haec Urbanus VI undecimo infelicis Pontificatus anno obierat: Successor erat Bonifacius IX vir iuvenis, sed tanti animi, ut primus populi Romani vim omnem in Pontificem transtulerit, creatis suo nutu magistratibus omnibus, munitaque Sancti Angeli arce, in mole Adriani sita. Huic insueta decessoribus felicitas obtigit, ut messem Iubilaei argentariam bis uno decennio meteret. Nam annum sui saeculi nonagesimum sacraverat Urbanus, velut tricesimum tertium, quod id aetatis habens Christus, mortem pro nobis oppetiisset. At minime eum viderat: veneno aut aegritudine luci subtractus. Bonifacius, vorago pecuniarum insatiabilis, non lucratus inde, quantum vellet, mutata mente, centesimum deinde colere, ut sacrum iussit. Litem super Pontificatu cum eo Clemens primum, eoque deinde mortuo, Petrus Luna, cui Benedicti XIII nomen, pervicaciter continuavit. Franci, cum obsecratus Benedictus cedere sententia nollet, oppugnare eum armis tandem coepere. Ille sacra sua praeferens, ne a quoquam violaretur, ad natales suos Tarraconensesque concessit. Venceslaus Augustus in sedanda ea seditione, nihil memorabile gessit: nullum specimen religionis, magnive animi praebuit. Tantum Ioannem Galeatium, ingenti pondere auri exoratus, ducem Mediolani designavit, contributis latissimis finibus.

Eo regnante, vir quidam nobili genere Wiclefi libros Pragam detulit, Ioannique Husso, ingenio et mundiori vita claro, eos commendavit, uti thesaurum singularem. Hussus, cum magistratum Academiae Teutonicis abstulisset Caesar, illique maximo numero commigrassent Lipsiam, princeps Doctorum Pragensium habebatur. Ille, laudatis Wiclefi scriptis et Waldensium, ingenti clericorum et plebis plausu coepit docere. Romanum praesulem, aiebat, reliquis Episcopis parem esse, inter sacerdotes nullum discrimen, nisi quod vitae sanctitas conciliet. Animas e corporibus excedentes, aut in aeternas e vestigio poenas mergi, aut perpetua consequi gaudia. Purgatorium ignem nullum inveniri: Dei et sanctorum imagines, quae ad venerationem prostarent, delendas. Aquarum palmarumque benedictiones irridendas. Mendicantium religiones malos Daemones invenisse. Confirmationem, quam chrismate Pontifices inducunt, et extremam unctionem inter Ecclesiae Sacramenta minime contineri. Baptisma fluvialis undae, nulla inter iecta sacri olei mixtura, recipiendum. Templum Dei immensi ipsum mundum esse: coarctare maiestatem eius, qui Ecclesias, monasteria, Oratoriaque construunt, quasi praesentius ibi Numen habituri, Sacerdotales vestes, altarium ornamenta, pallas, corporalia, calices, patinas, vasaque huiusmodi, nil habere ad pietatem momenti. Sacerdotem quocumque loco, quocumque tempore, sacrum Christi corpus petentibus ministrare posse: sufficere, si verba sacramentalia tantum dicat. Suffragia sanctorum in caelis cum Christo regnantium frustra implorari. In canonicis horis cantandis dicendisque frustra

tempus teri. Ieiuniis feriisque ab Ecclesia institutis, nihil inesse meriti. Sbinco Praesul libros Ioannis publice cremavit: auctorem ipsum Praga expulit, qui natali in villa (Hus ei, quod anserem sonat, nomen) docere non destitit. Mox Petrus Dresdensis et Iacobellus Misnensis communionem calicis, a Christo praeceptam, impie intermitti praedicabant. Sbinco cum in Venceslao parum reperiret praesidii, Sigismundum eius fratrem adsit. sed leto praeoccupatus inhibere Euangelii cursum desiit.

Perpetuis sub haec Italia motibus quatiebatur, in quibus Albericus Cunii comes, consociatis militarium virorum animis, Italicos docuit bellare, iampridem arma gestare desuetos, ac proinde exterorum obvios iniuriis. Ex eius officina militari Brachiani sunt orti et Sfortiani milites, quorum armis Italia aut deterruit postea peregrinos, aut aditum tentantes depulit. Galeatius eius opera tantum incussit Florentinis metus, ut actum de sua libertate putarent, nisi ipse e medio auferretur. Nam Pisas vendiderat ei Gerardus, Perusini, excusso Pontificis iugo, Bonnonia item Lucaque Galeatio se adiunxerant.

Hispania quoque bellis ardebat. Ferdinando Lusitano successerat Ioannes filius nothus. Ioannes Castiliae Rex quod gener Ferdinandi esset, uxorio iure Lusitaniam ad se trahebat. Compertum tamen postea, nec uxorem Ioannis legitimo ortam toro: Ferdinandus enim matrem eius abduxerat a marito. Galli Ioannem, Angli Lusitanum adiuvabant. Cum Lisbonam Ioannes frustra obsedisset, pestilentia exercitum eius populante succinctus Anglorum copiis Lusitanus, Gallos et Castilianos duobus proeliis fudit. Perpetratis insignibus malis, qui mos principum, indutiae convenerunt. Comes Lanclastrius, Angli regis patruus, qui Petri, Castilia quondam pulsi filiam, et ex ea prolem haberet, strenue adiutabat Lusitanum, alteramque filiarum ei connubio sociabat. Sed aegritudinibus vexato exercitu suo et contagiis, migrare Baionam compulsus, ne omni spe excideret, alteram Petri neptium Henrico, Ioannis filio, coniugem dedit, ut quomodocumque res caderet, suam prolem in Hispania regnantem videret. Carolus rex Navarrae improbus, cum proceribus suis exitium minatus, somno se dedisset, fortuito an insidioso incendio ambustus, misere vitam finivit. Richardi Angli regis iuvenilem animum Hiberniae princeps pene excantaverat. Narrante illo credidit rex, insidias sibi strui a patruis, quia fremente ob iniquas exactiones plebe, quaestores aliquot capitis damnassent. Nec latebant Scotos intestina dissidia. Collecta enim manu, Anglos memorabili pugna profligarunt.

Indutiae inter Anglos Francosque erant. Ad petitionem Genuensium visum utrisque, Africanos aggredi barbaros. Iverunt duce Borbonio, cinxerunt obsidione urbem, Africam nomine. Sed aestu et penuria vexati, plurimis amissis, liberatis tamen captivis non paucis, domum rediere. Secuti multorum regum miserandi casus.

Carolus VI, cum in Britonum ducem, Gallis permolestum, aestuosissimo die, citatissimo cursu ferretur, subita correptus amentia, et lingua pene captus, quamquam per intervalla respirabat a morbo, perparum deinceps pro rege egit. Ei oblectando multa excogitabantur. Nocturnis aliquando ludis pice delibutus, semiferi portenti speciem spectantibus praebebat, eodemque habitu quinque alii in coetum matronarum virorumque prodibant. Frater regis, studio clarius visendi, correptam facem propius admovit. Scintilla ex ea in regem forte incidens, repentinum in omnes illos effusa flamma conflavit incendium. Duo inopes auxilii miserabili ululatu periere. Duo inter manus elati, cum biduum animam traxissent, exspirarunt. Unus ruens in propinquam Promi cellam, aqua vinoque se perluens salutem

sibi peperit. Femina princeps regem veste, ut caudata fluxaque erat, involvit, ignemque restinxit. Exin valetudo regis multo magis suspecta mortalibus, bacchantium ritus exsecrationi prudentibus fuere.

Interim Angli Hiberniam insulam, captis quattuor eorum regulis, in ditionem suam redegere. Franci regis filia septennis Richardo tradita. Id coniugium Thomae Glocestrio, patruo regis, acerbissimum accidebat, anhelanti per bella ad sceptri potentiam Anglicam: qua spe, ubi pax inter duas regias coaluisset, se deiectum providebat. Itaque adhortatus populum, ut exactiones tolli flagitaret, capitur per venationis speciem, Caletumque ductus, linteo strangulatur. Londini de coniuratis supplicium, iubente rege, sumptum, ac pro more Anglicano, pupillorum bona eius administrationi subiecta sunt. Paulo post defuncto Ioanne et Lanclastrio, filius eius Henricus, ob quaedam liberius in regem effusa, exilio multatur. Rex similiter in patrimonium eius involat, distribuit ex eo quaedam hominibus, nulli praeterquam sibi charis. Nec eo contentus, proditionis insimulat Henricum apud Gallos, quo confugerat. Haec cum implacatissime ferrent Londinenses, concurrerentque alia, quae odium incenderent regis, mittitur clam Praesul Cantabrigiensis, Henricumque, iniecta spe regni, Lugdunum perducit. Extemplo Richardus in custodiam datur, vitaeque dubius, gubernacula cogitur tradere Henrico, cum annos regnasset XXII. Nec multo post vitam claudit. Haec in Anglia.

In Turcia, Amurathes multis maximisque victoriis florebat. Cum Mysos, Epirotas, Macedones profligasset, quoslibet deinceps bellis lacessebat. Emanuel Palaeologus, Calo Ioannis filius, castra eius sequebatur. Placebat Triballorum (Servios vocant) principem Lazarum invadere. Is Hungarorum implorata ope, quam maximis poterat copiis, Savum fl. tenebat. Ibi Milois cuiusdam armigeri egregia fortitudo enituit. Simulat transfugam se, producitur in conspectum Amurathis, confestim tyrannum hasta transfigit, vitam suam publicae saluti donat. Amurathes humani cruoris sitientissimus, in suos blandus, sermonis parcus, XXXVII proeliis defunctus, tali fato periit.

Iagupe altero Amurathis filio strangulato, Baiazetes arripit tyrannidem. Triballos fudit fugavitque, Lazarum acie peremptum, concidit in frusta, Filiam eius forma conspicuam toro adiunxit. Ad eum Andronicus, oculos iam meliuscule habere expertus, cum Ioanne filio se recepit, oblataque tributaria adversus quosvis ope, auxilia impetravit ad expugnandam Constantinopolin. Ita potitus rerum, patrem cum Emanuele germano in custodiam mittit, Ioannem filium regem declarat Graeciae. Quartum annum macerati carcere, Calo Ioannes et Emanuel, cum custodem corrupissent, evadunt ad Turcam, promissisque aureorum triginta milibus, et quantuscumque posceretur, in quosvis hostes, exercitu, reducuntur Byzantium.

Emanuel ergo Palaeologus, vectigalis Turcae Imp. inane Augusti nomen gessit. Andronicus, eiusque filius ianuas Baiazetis secuti. Prolata deinde in Orientem arma Turcarum, Armeniorum regia capta: duces Asiae, tametsi sanguinis Turcici Turcici essent, Mahumetumque prophetam colerent, ditionibus suis pulsi. Hi ad Temirem Lancum, id est, Claudum confugere. Temir Scytha aut Parthus, magna vi animi corporisque, audendo, agendo, moliendo, fortunam industriae parem nactus, Parthos Indosque subegerat, e gregario milite maximi exercitus dux, restitutionem exulum a Baiazete amice postulabat. Nihil aequi respondebatur. Baiazetes interim Macedoniam perpopulatus, Illyrios vexabat. Thessaliam deinde subigebat, et Phocidem. Ne Peloponnesum perdomaret, Hungarorum Gallorumque audacia obstitit.

Ioannes Philippi Burgundi filius, Sigismundo ferebat opem. Sigismundus aliquandiu profugus, occiso per Blasium Forbachium Carolo, et vicissim per Croatiae Banum sublata Elisabetha, socru sua, revocatus erat per uxorem, punitisque Elisabethae interfectoribus, Hungaria potiebatur. Auxilia undique contraxerat, ut formidolosissimam Turcarum potentiam, priusquam maiora sumeret incrementa, protereret. Galli auxiliares, primi fortunam proelii admodum secundam habuerant. Baiazetes, cum rescivisset ad Nicopolin processisse hostes, doctusque esset a Galeatio Mediolanensi, qui Gallos ob Valentinam filiam iniuriosius habitam oderat, quantis inter se dissidiis laborarent Christiani, audenter obviam ivit, coactis ferme milibus ducentis. Artem viribus miscuit. Octo milia praemisit velitum, quae cladis occasionem nostris praebuere. Avidissimi enim laudis galli, tamquam ad certam de tantilla turba victoriam, prosiliunt in certamen. Sequuntur paulatim Hungari Germanique, ne desertores videantur. Sed circumfusi omnibus Turcarum copiis, Galli sternuntur, proceres agniti e splendore armorum, innectuntur vinculis: Equi sessoribus vacui, cum occursarent Hungaris, late terrorem fecere. Sigismundus vitae ambiguus, triremi arrepta, Byzantium profugit, captivi partim caesi, partim ingenti pretio redempti. felix igitur tam nobili victoria Baiazetes; At victor paulo post multo infelicior victis fuit. Tam fallax rerum humanarum fides. Turcarum enim in pios ingruentem procellam, maius in orbem terrarum fulmen inhibuit.

Marcus Dacorum (qui Moldavi et Valachi) princeps, impetum strenue repulerat Baiazetis. Turca denuo Byzantium obsidebat, pervicax instituti, fame exhaurire urbem cupiens. Causa praetexebatur conspiratio, quam ab Emanuele initam, Ioannes eius patruelis fingebat. Superstes etiam tum Calo Ioannes, fertur filii sponsam (ea Trapezuntii regis filia erat, venusta supra modum) violasse. Turca suspicatus, iunioris Ioannis fraude expeditionem trahi, necessitatem ei quaerendae reconciliationis cum patruo imposuit. Ab eo receptus, et urbi ipsi praepositus, difficiliorem Turcis expugnationem faciebat. Emanuel interea occidentalium corrogabat auxilia. Theodorus frater eius Spartam Venetis vendebat: Argos urbem expugnabant Turci.

Dum in annos aliquot obsidio tantae urbis ducitur, Iconium, Amasia, Sebaste, eripiuntur Turcis, illis qui Tamerlanis auxilium poscebant. Nova Scythae legatio cum irrisione excipitur, uxor eius quoque, quae impetum viri cohibuerat, probro afficitur a Baiazete. Igitur frenare nulla gens iram Temiris potuit. Praedae fuit Oriens. Quadringenta milia equitum, sexcenta peditum, sub signis habuisse fertur. emporia, quae aurum defoderant, astu circumventa. Misit, qui partas direptione merces vili et praesenti pecunia divenderent. Ita plenus auro, vetere rursus praeda repente opprimens potiebatur. Ditissimae Civitates, in quibus Damascus, Halapia, Sebaste, ludibrio, direptioni, caedi fuere.

Aegypto tenus Tamerlanis procella omnia pervasit. Primo adventu signa candida proponebat: deditionem eo die facientes, sine insigni iniuria recipiebantur in fidem. Postero die purpurea, ut sanguine luendam inoboedientiam scirent. Tertio atra, velut undique funesta. Interempto apud Sebasten Baiazetis filio, patrem ipsum, Scitharum Europaeorum, multarumque gentium auxiliis munitum, proelio in Cappadocibus excepit. Scythae, et qui exulibus favebant plurimi, a Baiazete ad Tamerlanem defecere. Explicatis ad Stellam montem aciebus, tanta ferocia concursum a barbaris, ut CXL hominum milia occubuerint. Proelii exitus Baiazeti exitialis fuit. Equo plurimis confosso sagittis

captus, cum superbius loqueretur, miserabile domitae ferociae spectaculum toti Asiae praebuit. Catenis vinctus aureis, inque cavea ferrea circumductus, dorsum victori equum ascendenti supposuit. Expugnata Prusa, thesauri et concubinae Turci in potestatem Tamerlanis venere. Uxorum potissimam, Lazari despotae filiam, ubi contemptim haberi, seque Samarcandam, Scythiae urbem deportandum inaudivit Baiazetes, impatiens calamitatum, illisit ad caveam caput, sibique ipsi in Ionia mortem conscivit. Tamir fessus potius, quam satiatus cruore, vastitateque terrarum, ad comprimendam Indorum rebellionem revolavit in Scythiam, exornataque spoliis et captivis sua Samarcanda, salacissimus regum, interiit. Mortuo successere filii, neque fortuna, neque indole pares, ac parum inter se concordes. Proinde variis semet et diuturnis cladibus pessumdedere.

Haec circa annum millesimum quadringentesimum, quo innumera hominum multitudo Romam confluxit, haud exiguum Papatus Bonifacii sustentaculum. Venceslaus easdem peccatorum expiationes illis venditabat, qui Pragenses reliquias viserent. Idem Coloniae et alibi factum, Bonifacio indulgente, sed porrigentibus Ecclesiae romanae manus adiutrices. Electores Venceslaum, ut imperii dehonestamentum, sordibus ignaviaque infamem, potestate eodem anno exuerunt. Perque id tempus Iagello Lituaniae princeps, Christianis sacris initiatus, Ladislai nomen, et Hedvigem, Ludovici Poloni filiam, coniugem accepit. Igitur Poloniae rex creatus, Lituaniam, Samogitiam, Russiam adiunxit Poloniae, eaque accessione auctum regnum ad posteros in centesimum ferme annum propagavit. Academia Cracoviensis illo auctore nata, sicut Heidelbergensis Ruperto, et Coloniensis et Erfurtensis, Senatu urbano procurantibus.

Apud Danos exstincto rege Valdemaro IV, Olaus undecennis, e filia eius Margareta nepos, rex erat pronuntiatus, tutrice matre. Decretum tunc Slagelosae fertur, ut quisque presbyter villam pagi sui possideret optimam: Nemo cogeret extra Daniae fines militatum proficisci; bellum ne moveretur, magnatibus invitis. Haquinus Norvegus, Olai pater, Orcades insulas Henrico Sanclaro Comiti contulit. Defuncto patre, Olaus Norvegiam Daniae coniunxit. Scaniam civitatibus Hanseaticis possessam hactenus, Danorum restituit sceptro. Mira eo tempore esculentorum vilitas traditur. Medimnum siliginis XI nummis, vaccam solidis tribus, tonnam cerevisiae quattuor veniisse, mercedem servi diurnam ternos nummulos exstitisse. Sed neque India tunc praebebat Europaeis aurum, neque Islandia, anno 874 habitari primum ab exulibus Norvegis coepta, nisi regibus, adibatur. Olaus, ubi Gerhardum, Henrici Comitis Holsati filium, ducem Slesvigae, et regni Danici fiduciarium creasset, immatura morte praereptus, Sorae inter materni proavi, avique tumbam conditur.

Margareta Herois regnorum gubernationem retinuit, assentientibus provinciis. Cum prole careret, Ericum neptis suae e sorore filium, heredem curavit declarari regni Norvegorum: Alberto Megapolitano, quem soror ipsa Ingeburgis pepererat, infensior, quod Daniam Norvegiamque bello impetiisset. Eam ob causam patruelis Alberti, Sueciae rex, bellum Danis movit, multisque modis, femineum contempsit dominatum, missa cote iubens aciculas suas cultrosque acuere reginam. Nec blandior suis Suecis, praecipuas dignitates indigenis debitas, in Teutones transtulit, postulans insuper tertiam praediorum, quae nobilitas teneret, partem, ut regiam curaret splendidius. Hinc simul Suecico Danicoque vexatus bello, ad extremum Gothia in Occidentali cum filio capitur, duce Danorum Ivaro Luckio. Bahusam perductus, iubente regina, quam contempserat, in carcerem mittitur. Megapolitani,

quo nocere Danis possent, edicunt, ut cuiuscumque generis nautae piraticam in Danos, Suecos, Norvegos promiscue exerceant. Praedae illecta dulcedine plebs confluxit. Iis nihil pensi erat, in quorum bona involarent: utrumque pervolitabant Oceanum, nemini, nisi unde lucrum deesset, parcentes. Septimo anno dimissus Albertus, ea lege, ut LX marcarum milia persolveret, aut tradita Stockholma, Suecico regno renuntiaret. Civitates foederatae praeda factae. Cum solvendo non esset Albertus, Stockholmam reginae tradiderunt. Itaque Ericus VIII Pomeranus, a Danis, Suecis, Norvegiae rex lectus, decretumque in Comitiis Calmariensibus, ut tria haec regna perpetuo unita foedere, uni semper principi parerent, singulaque ex suis legibus et statutis regerentur.

Ea tempestate Paulus Burgensis Episcopus, Ioannes Hussus, et Hieronymus, Doctores Pragensium, Manuel Calecas Graecus, Ioannes Rusbrochius Belga, sacra eruditione, Frossardus et M. Paulus Venetus, historica claruerunt.

Albatorum maxima multitudo, linteis amicta candidis, Sacerdote quodam ductore, in Italiam descendit. Clamabant, corruptam esse erroribus Ecclesiam, dignamque lacrimis. Cum multo applausu exciperentur, Bonifacius throno suo metuens, comprehensum sacerdotem igni tradidit.

Emanuel Chrysoloras Byzantinus litteras in Italiam Graecas attulit, quae quingentis ibi annis conticuerant. Ex eius schola Guarinus, Victorinus, Philelphus, Leonardus Aretinus, aliique viri docti, tamquam ex equo Troiano prodiere. Latina etiam lingua, quae silvescebat, excoli diligentius coepta.

RUPERTUS Imperator Romanus. ISA CELEBIS, SOLIMANNUS, MOSES CELEBIS, Baiazetis filii, Turcarum Imperatores.

Cum quattuor Electores, Moguntinus, Coloniensis, Trevir, et Rupertus Palatinus, Venceslao imperium abrogassent, Coloniensis et Moguntinus, Iodocum Barbatum, Marchionem Brandeburgicum dixerunt Caesarem, consilio inani. Nam neque par tantae dignitati visus, neque coronam adeptus est unquam, sed sexto post mense defunctus. Ferunt, Venceslao non invito, delatos Iodoco fasces, quod patruelem mallet, quam se imperii curis onerari. Chronici collector Belgici eam Iodoci designationem, mortuo Reperto, factam narrat. id constat, communi principum suffragio designatum Fridericum Brunsvicensem, non imparem tanto fastigio. Sed eum Moguntinus Praesul, scelerata Waldeccii Comitis opera, cum ad diadema suscipiendum veniret, in itinere interemit. Unde proverbio vulgatum: Moguntia ab antiquo nequam.

Igitur deinde Rupertus Bavarus, Elector Palatinus, de Ludovici IV genere, insignis iustitiae cultor, ingeniique acerrimi, Caesar creatur Bopardiae, anno ipso salutis millesimo quadringentesimo. Fridericus Coloniensis diademate eum Coloniae insignivit, quandoquidem Aquisgranenses fidem Venceslao datam praetexerent. Rupertus autem postea et illos, et alias civitates Venceslao studentes, redigit ad oboedientiam.

Italia tunc, praeter luem, bellis vexabatur Mediolanensis Galeatii. Bononienses, qui Bentivolum legerant Dominum, et Faventini, magno in discrimine erant, nec in minore Florentini. Ergo vocatur Rupertus, ducentena ei promittuntur florenorum milia, sed ea conditione, ne percipiat pecuniam, nisi cum Galeatii

terram exercitus eius attigisset. Bonifacius Papa decimas interim sacras Caesari indulgebat. Quas cum Electores, Moguntinus, Trevir et Coloniensis, dare abnuerent, imperium, quod sub Boemis, Carolo et Wenceslao, languescere coeperat, sub Ruperto defecit aperte. Nam tota Italia a tyrannis undique subacta, ingressus ipsi Ruperto interclusus est. Venit sane in Brixianum agrum Caesar, pernegans Ducem esse Galeatium, quem largitione corruptus dixisset is, cui ob indignitatem imperium sit ademptum. Sed Galeatii copiis impar, accepta clade, Tridentum rediit. Inde vocantibus Venetis, Patavium est delatus, quo Florentini Oratores sumptuosissimo quidem apparatu, sed copias illius desiderio minores, ut bellum resumeret, transmiserunt. Ductores erant Sfortia Attendulus, tunc primum nosci coeptus, et Balthasar Mutinensis. Quumque copiarum tenuitati pecuniarum quoque paucitatem addidissent Florentini, nec Pontifex Venetique palam in auxilium descenderent, austerus re infecta Caesar, rediit in Germaniam.

At Bonifacius Pontifex, Simoniacus et indoctus, Romae ad subiectionem reductae gloria et pecuniis Iubilaeo anno perceptis auctus, rem aggressus est novam, quae Pontifices Romanos non minus orbis Christiani, quam Romanae urbis dominos reddidit. Legem promulgavit, non licere cuiquam sacerdotii, ad quod promoveretur, beneficium adipisci priusquam primi anni reditus, pecuniis aestimatos, Pontificali aerario dissolvisset. Soli Angli, cum legi in summis sacerdotiis parerent, in minoribus eam contempserunt. Ladislaus Neapolitanus, Caroli filius, auctore bonifacio, Caietae coronatus: Urbani in Carolum sententia antiquata est.

Ceterum Mediolani Dux, digresso Ruperto, copias illius respectu in Lombardia retentas, ad Albericum misit, Bononiam et Bentivolum oppressuras. Fusi fugatique Bononienses, eorumque auxiliatores Florentini: occiso Bentivolo, Albericus patentibus portis in urbem introductus. Trepidatum tunc per universam Italiam, apud Florentinos praesertim, incendio propiores. Sed Galeatius, oborta inter summas cupiditates et furores febricula exstinctus, metum dempsit Italicis: filiis Ioanni et Philippo Mariis ditiones, cum odiis subditorum, subditis bella reliquit. Albericus a Ladislao Magister equitum creatus, Neapolin Ludovico Andegavensi, prioris illius filio studentem, recepit; Balthasar Cossa Pontifici, Bononiam; Florentino Pisas, a Gabriele Maria, tyranno exule sibi venditas, armis subegerunt.

Ladislaum mox in Hungariam nova procerum conspiratio traxit. Sigismundus ibi olim de duobus et triginta nobilibus sontibus supplicium sumpserat, quod nullum sibi regi officium praestare voluissent. Conflatam ex ea severitate maximam invidiam, res eius prosperae aliquantisper texerant: Clades Nicopolitana in lucem eam protulit. Facta, auctore Papa, coniuratione, comprehensus duobus a iuvenibus Gariis custodiebatur, filiis Niconis, inter ceteros interrempti. Ladislaus, nondum satis confirmato Apuliae regno, in Hungariam evocatus, Iaderam oppugnabat. Sigismundus interim matri iuvenum Garensium persuadet, non defore, si interimatur, vindices necis suae: Sin ipsorum opera dimitteretur, maxima a se et certissima eos praemia manere. Dimissus brevi, aut perterruit, aut punivit adversarios. Ladislaus, Iaderam urbem obsidione premit recipitque, festino perculsus est nuntio. Neapolitanos in rebellionem animis apparatibusque propendere. Quare Iadera Venetis, quorum pluries fuerat, vendita, Neapolin rediit, et severiori quam prius disciplina usus, neminem in regno esse permisit, qui vel oppidi, vel arcis retineret dominatum. Galeatii interim mortui ditiones, aut pulsi antea tyranni, aut praesidiorum duces occupabant.

Multi per ea tempora, sicut et semper, post schismatis originem de unione Ecclesiae tractatus sunt habiti. Quibus dum intenditur, nonus Bonifacius, putrescente virili membro periit. Carmen ei dictum a Theodoro Urico Theologo:

Heu Simon regnat, per munera quaeque reguntur,
Iudiciumque pium gaza nefanda vetat.
Curia papalis fovet omnia scandala mundi,
Templaque sacra facit perfidiosa forum.

Suffectus Bonifacio in Septimum Innocentium Cosmas Sulmonensis, iureiurando spopondit, quam primum esset pro unione requisitus, Pontificatui renuntiare. Eo defuncto, purpurati singuli dira caput suum exsecratione detestati, se, si deligerentur, in auctoritate concilii futuros. Interim cum et vero Pontifice, et optimo Imperatore carerent Itali, unicuique scelerato peccandi licentia data est. Ioannes Galeatius Maria, Mediolanum, Philippus frater eius Ticinum tenebat: reliquae civitates ad quinque et viginti variis artibus caedibusque agitatae, ab imperio Vicecomitum defecere. Franciscus Cararius multa improbe ausus, cum Venetos aestuariis se et paludibus suis iuberet continere, ab iis Verona Patavioque spoliatus, necatusque est. Romani Innocentium VII. crudelius dominantem urbe exegerant. Sed fuso Ladislai regis milite, quo utebantur, eundem in urbem recepere. Delectus, illo mortuo, Angelus Corrarius Venetus, anno eius saeculi sexto, Gregorium duodecimum nomen edidit. Iusiurandum, quod verbis conceptis purpuratus nuncuparat, Pontifex confirmatum in acta referri iussit. Ceterum cum locus congressui patrum consensu deligendus esset, nullus proponi poterat, nisi quem Benedictus, qui et ipse evocabatur, aversaretur. Collusio haec visa, et uterque in sacra causa praevaricator. Sanctius egere patres. Convenit inter utriusque partis Cardinales, ut Pisas convenirent. Ibi utrique Pontificatus aemulo ius sedis claviumque abrogatum: Delectus Petrus Minor, Theologus, genere Cretensis, quo Oratore quondam Galeatius Ducis exambierat titulum. Hic solitus dicere, divitem se Episcopum, inopem Cardinalem, mendicum Papam factum, Alexandri V nomen brevi tempore gessit. Tarraconenses, Scoti, Armeniaci, in Benedicti fide mansere: Carolus Malatesta Gregorium Arimini regebat. Ecclesia Romana triceps exinde visa, monstra simul biformia aut triformia nata. Alexander hostem iudicat Ladislaum regem, quod urbes Imperii pontificii, inque his Romam suae ditionis faceret. Ius regni adiudicat Ludovico Andegavensi. Bononiae moritur, octavo sedis suae mense. Ibi largitionibus factis, suffectus Balthasar Cossa Neapolitanus, bellator melior quam Pastor, unionis Ecclesiae nullam curam habuit. Ei Ioannis XXIII nomen inditum.

Genua tunc in fidem regis Franci venerat. Florentini Pisas occupaverant. Fucinus Canis, tyrannus potentissimus, Vercellas, Alexandriam, Dertonam, Novariam, obtinebat, ingentesque insuper divitias, Lombardiae direptionibus quaesitas. In Galliis varii erant rerum motus, temporum conditio misera, qualem fides sit esse rege mente affecta, ducibus dissentientibus, pace incerta. Ludovicus Aurelianensis, frater regis, immisso per Ioannem, Philippi Burgundi filium, percussore, occubuit. Auctori gratia delicti facta. Idem Ioannes Eburones domuit, Episcopo suo infensissimus, quod inflatus spe dominatus Hannonum et Hollandorum (erat enim frater Comitis) maioribus initiari ordinibus nollet, aversus a sacerdotio. XVII milia Leodiensium cecidere. Chronicon Belgicum XXIII milia habet. Ioannes Episcopus de plurimis supplicum sumpsit, qui mortuo postmodum Guilelmo fratre, cum Hannoniam, Hollandiam,

Flandriamque hereditate cepisset, a milite quodam suo trucidatus est.

Et ne male Christianis tantummodo iratum diceres Deum, in gentes etiam efferas indignationem suam effudit. Filii Baiazetis, patris exemplo nihil emendatiores, cruentis se invicem bellis attriverunt, quae occasio exsitisset optima rem Christianam in Asia reparandi, ni feralis discordia Romanensium animos principum distraxisset. Sex Amurathi erant filii. Mustaphan Tamerlanes occiderat. Mahumetes in Cappadocia indulgebat quieti. Isa (Iosuam aut Iesum vocat Chalcondylas) et Moses, se invicem oderant. Isa regni sedem invasit Prusam, brevique Asiae et Europae pleraque in verba sua adegit. Solimannus militiae peritissimus, Byzantii se tenebat. Casan Celebis sextus aetate erat tenera. Solimannus ergo, allectis ad se militaribus, Europam, absente in Asia fratre, peragravit, firmusque ab exercitu transgressus in Asiam, in Cappadocia eum vicit proelio, comprehensumque trucidavit, anno tyrannidis quarto.

Cum ergo Solimannus regnare coepisset, rediit dimissus a Tamerlane Moses, conciliatisque sibi ducibus, qui Isam secuti essent, Marcum Dacorum regulum, traducit in partes, et Adrianopoli rex salutatur. Solimannus contra, ut Emanuelem sibi adiungat, Theodori fratris eius filiam ducit uxorem, transgressusque Byzantium, bellum Mosi infert. Mosen, praeter Dacos et Triballos, adiuvabat Stephanus, Lazari Despotae filius. Hunc ad defectionem impulit Graecus Imperator. Nihilominus victor Solimanni Moses, dum fugientes insequitur, per insidias fratris, castris exuitur. Quare dissipato Mosis exercitu, Adrianopolin recipit Solimannus, defunctumque se periculis arbitratus in ignaviam ac voluptates quasque provolvitur. Graecis, qui fidam attulissent operam, maritimam Asiam restituit. Interea Moses instaurat vires, adiuvante iterum rectore Daciae. Magister equitum et auxiliarium copiarum praefectus, ab rege inerti et vinolento, ad Mosen deficiunt. Solimannus Byzantium refugit, in animo habens Graecis reddere Europam, ut commodius posset Asiam tueri. Sed illa agitantem, in itinere comprehendunt Turci, et ad fratrem deducunt, a quo ilico necatus est. Comprehensores pariter igne cremati a tyranno, quod diceret eos impia in regem suum commisisse. Acta haec anno eius saeculi XI. Praecedente Rupertus Palatinus, cum improbasset Pisanum concilium, et Gregorio XII adhaereret, insperato diem obierat Oppenheimii, decennium potestate functus. At qui a confessionibus Pontifici erat, repetit ostio affixam epistolam, cuius hoc exordium: Satanas regnorum Acherontis Imperator, tenebrarum rex, profundissimae perditionis dux, superbiae Princeps, omnium damnatorum aeternus comes, fidelissimo dilecto nostro Ioanni, Dominici ordinis praedicatorum, perditionis filio. Peior etiam Gregorio Ioannes, nihilque habens sanctitatis, adeo ut meretrices ei Bononienses singulis mensibus trecentos penderent aureos, multorum mentes offendit. Cum plenam delictorum omnium veniam offerret iis, qui in Ladislaum, Neapolitanum regem, arma sumerent, exclamatum est Pragae ab Hussitis, Ioannem Papam Antichristum esse. Eorum aliquos clam interfectos a Senatu, populus per omnia urbis templa circumtulit, praedicantibus Ecclesiasticis: Isti sunt sancti, qui pro testamento Dei sua corpora tradiderunt. E dispersione Pragensis Academiae Lipsiensis nata, Friderico Misnensi auctore, sub annum MCCCCIX.

Petrus de Alliaco Cameracensis Episcopus, Ioannes Gerson, Poggius Florentinus, ea tempestate claruerunt.

Inter Gerhardum ducem Slesvicensem, eiusdem fratres, Dithmarsos ortum est bellum, quod ericus Saxo Dithmarsos diripuisset, idque Damni Holsatis ferretur acceptum. Initio Dithmarsi, quod innocentibus Holsatis crimen impegissent perfidiae, male multati. E Delburgensi

castro et Hanrovia, incursiones in ipsos factae. Sed postea Comes Albertus, dum praeda gravis festinat in Holsatiam, excussu equi moritur. Gerhardus dux fervidius instans Dithmarsis, et subigere cupiens populum, ex insidiis trucidatur, cumque eo nobiles trecenti. Inhumata mansere cadavera, nisi quae multo auro redimerentur. Rusticae id inclementiae datum. Foedus tandem ictum, ut caveret uterque populus, ne alterutri per conniventiam damnum inferretur. Henrico, Adolfo, Gerhardo, filiis Henrici puerulis, tutores constituti, defensorque Ericus Rex Danorum. Sed cum Gottorpiensis arx tradenda esset Margaretae reginae, suspicio oboritur, eam insidiari ducatui obtentu tutelae, impleturque armatis castellum. Discedente regina, Ericus demolitur quaedam Slesvicensium: unde natum bellum, ingenti cum Danorum Holsatorumque clade per multos annos gestum.

Pluris stetit Cruciferis in Borussia, quod Lituaniam invaserant. Iagello seu Vladislaus IV rex Poloniae, ad Grunevaldum XL eorum milia, deinde post semestre X milia occidit. Ita Cruciferorum Resp. quae ab anno Christi M CXC variis surrexerat incrementis, ad interitum proclinata.

SIGISMUNDUS, Imp. Romanorum. MUSA et MAHUMETES, filii Amurathis I. AMURATHES II. Turcarum Sultani.

EXstincto, ut dictum est, Ruperto Caesare, continuo Ioannes Pontifex auctor per litteras fuit proceribus Germanis, ut Sigismundum regem Hungariae, Turcico bello sanctiorem quam feliciorem, crearent Caesarem, eius gratiam tanto iudicii consiliique beneficio initurus. Sigismundus maiestate regia, quam in procero ostentabat corpore, liberalitate simul et virtute animi, quam multarum peritia linguarum quoque exornabat, omnes facile anteibat suae aetatis reges. Aequaturus erat Carolos et Othones, si ad pacis artes parem bellandi felicitatem, pudicitiamque corporis addidisset. Designatus est ab Electoribus eodem anno, quo Martinus e Barcinonensi familia postremus obiit Rex Tarraconensium, destinatusque est successor Ferdinandus rex Castiliae. Cruciferi in Borussia maximas a Polonis clades accepere. Italia tunc bellis partim Vicecomitum, partim Ladislai Neapolitani quassabatur. Ioannis Mariae, Mediolanensis ducis, exosa erat subditis crudelitas: unde pronum fuit urbium praefectis distrahere Vicecomitum provincias. Fratri eius Philippo, ob tenellam aetatem, minus erant audientes dicto Ticinenses. Qua occasione intromissus a gibellinis Canis Facinus, urbem diripuit, tutelamque prae se ferens Philippi, Brixianos, Bergomates, Cremonenses, vexavit incursionibus, Philippus per stupendam paterni principatus eversionem, ad eam devenit rerum inopiam, ut praefecti Ticinensis beneficio vitam inibi tutatus, singula educationi necessaria, a singulis emendicaverit amicis. Mater eius Mediolani, ob truculentum, cui insueverat, dominatum veneno exstincta: frater domestica factione caesus. Philippo vix vicenni obiit Facinus Canis, potentissimus tunc Longobardiae tyrannus, ut qui Vercellas, Alexandriam, Tertonam, Novariam, plurimaque per eam regionem obtinuerit oppida, ingentesque insuper divitias, direptionibus Lombardiae quaesitas. Eius filiam Beatricem, quadraginta annis maiorem, duxit Philippus, perque illud connubium, et principatus paterni partem recuperavit, et cum opibus militum acquisivit favorem et ducum, quorum usus opera, patrueles suos a Mediolanensibus revocatos expulit, et Brixiam, Cremonam, Placentiam, aliaque oppida redegit in potestatem. Sigismundus eum postea, datis insignibus,

ducem Mediolani appellavit. Beatrix adulterii postmodum insimulata, capite caeso finivit vitam.

Agebantur haec in Insubria, cum Franciscus Gonzaga, Mantuae Dominus, Bononiam adversus Malatestam, Ladislai mercenarium, acerrime est tutatus, Ladislao interim Romam, Latium, Umbriam et hetruriam late occupante, non sine spe universae Italiae regno potiundi. Ludovicus sane Andius, rex ab Alexandro V. et Ioanne dictus, clade eum aliqua affecerat; sed Ladislaus nihilo segnius bellum instaurabat, adeo ut Ioannem Pontificem Roma exigeret, murosque dirueret urbis, anno eius saeculis XIII. Florentinos urgens, tam opportune obiit, ut veneno sublatum non absit suspicio. Florentina virgo venustissima, cuius amore flagrabat, accepta a patre cicuta eum confecisse perhibetur, non memorando artificio. Successit soror Ioanna, nihilo illa superiore Ioanna sanctius feliciusque Neapolitanis nomen. Matrimonium pacta Ioannis Aragonis, mutato consilio nupsit Iacobo Borbonio. Sfortia duce, Romanam urbem adversus Brachianos milites strenue defendit. Interea Sigismundus Romam, ut aiebat, diadematis causa iturus, in Venetos validum miserat exercitum, captoque Foroiulio, Tarvisium oppugnabat. Sed eum Carolus Malatesta cunctando potius, quam pugnando fregit. Caesar Laudae congressus cum Pontifice, denuntiat ei, ut concilium tollendo schismati indiceret. Aut dicto audiendum, aut offendendum genus humanum fore. Delecta tandem Constantia, Italis, Gallis, Germanis opportuna, miro gaudio Augusti, in cuius fide urbs erat. haudquaquam dubium, in conventus eius potestate futuros Ioannem Gregoriumque, utrumque Italum. Ioannes, amicis dehortantibus, eo se contulit anno MCCCCXIV. Tam frequens erat concilium, ut discrimina et velut classes essent faciendae, divisis in quinque partes patribus. Initio Itali, Germani, Galli, Angli praecipuae dignationis erant. Postea et Hispani advenere. Ceterae nationes aliae aliis harum adscribebantur. Quod tribus harum generatim placebat, id reliquae ratum sanxere. Cum diu multumque disputationibus incertos ambiguosque tenuisset Ioannes, qui potissimum decernerent, superveniente Sigismundo, factaque omnibus dicendi, quod liberet, potestate, multa crimina Ioanni obiecta. Probabatur, eum largitionibus et suam emisse, et plurimas aliis vendidisse dignitates, dedisse et Laicis spiritualem potentiam. Incestis et adulteriis se polluisse, negasse pertinaciter animarum immortalitatem, et corporum surrectionem. Audiens haec agitari Pontifex, sumpto militari habitu, Scafhusam, Friderici Austriaci oppidum refugit, ad Ioannem Burgundum iturus. Sed Imperator, confluentibus subito copiis, coegit Fridericum semet et Papam resistere. Retractus e fuga Ioannes, cum non haberet, quod testibus opponeret, in carcerem traditur et convictus XL criminum, abrogato ei de concilii sententia Pontificatu, Ludovico traditur Electori Palatino custodiendus. Manheimii servatus est, dempto sermonis commercio. Iamque prolatum erat decretum, concilium generale legitime congregatum, statim habere a Christo potestatem, Pontifices concilio subiacere.

Gregorius Carolum Malatestam misit cum tam liberis mandatis, ut ei facultas, iusque cedendi Pontificatu daretur. Is insignia Pontificis indutus, in augustissima sella consedit, ac velut Gregorii personam gerens, depositis insignibus, relictaque sella, se abire Pontificatu effatus est. Gregorio ius pilei redditum, Legatione Piceni et principatu Cardinalium attributo. Sed non diu superfuit, dolore (ut aiunt) animi propter subitam abrogationem (nam in mora spem posuerat) absumptus. Sublatis duobus Pontificibus, restabat tertius Petrus Luna, qui et Benedictus, animi pervicacior. Duces Franci eum de sententia non moverant.

Sigismundus, cum oratoribus Concilii ad Franciae et Angliae reges ivit, hortatus, ut in abdicatione Benedicti eius sequerentur sententiam. Perpauci Caesares, ut de hoste victoriam armis ferrent, tot labores adiere, quod Sigismundus bello infelix, ut pacem Ecclesiasticam constitueret. Perpeniani cum Benedicto et rege Aragonum in colloquium venit. LXXVII annos natus erat Benedictus facundia litteraturaque praestans. Verum se Pontificem esse contendit, atque etiam si non sit, solum omnino ex omnibus Cardinalibus superesse, qui a certis Pontificibus purpura sint donati: reliquos a controversi iuris aemulis creatos. Itaque si interregnum sit, penes se solum, nonnullosque Romanos, ius Pontificis eligendi fore. Expugnari fando non potuit, concessit Panoscholam, munitissimum etiam mari oppidum, exprobrans suum Ferdinando iudicium, quo dictus ille post Martini utriusque obitum Tarraconensium rex esset. Imperator cum Oratoribus Castellae, Aragoniae et Navarrae regum, moram apud Francos Anglosque traxit, pacisque inter eos nomen redintegravit.

Pendente sic lite Pontificia, causa fidei adducta in quaestionem est. Ioannes Hussus et Hieronymus Pragensis, fide publica ad Synodum evocati, plerosque Ioannis Wiclefi, pridem defuncti, articulos propugnabant. Congressi cum doctoribus stetere constantes. Se veraces, se Christi discipulos esse, Romanam Ecclesiam, ceterasque per orbem dispersas, longe a traditionibus Apostolorum abiisse. Dominatum et delicias plerosque exquirere, nescire prorsus divina mandata, aut scientes contemnere. Poggius Florentinus, qui interfuit, ait, neminem se vidisse unquam, qui in causa dicenda, praesertim capitis, propius accederet ad facundiam priscorum, quam Hieronymum, nihilque protulisse indignum bono viro: adeo ut si id fide senserit, quod verbis profitebatur, nulla in eum mortis causa, immo ne levissimae quidem fuerit offensionis. Dixit, hunc morem priscis, doctissimis, sanctissimisque viris fuisse, ut in fidei interdum sententiis discreparent, non ad pessundandam, sed reperiendam veritatem. Prior Hussus combustus est, cantato hymno, quem vix flamma et fragror ignis intercipere potuit. Hieronymus in fundo turris foetidae atque obscurae, trecentis quadraginta diebus habitus, ubi ne videndi quidem facultas erat, tot Ecclesiasticos Doctores in sententiam suam protulit, quasi summo in otio sapientiae interim studiis operam dedisset. Cum lictor ignem post tergum inicere vellet, Huc, inquit, accede, et in conspectu accende ignem; si enim illum timuissem, numquam ad hunc locum, quem effugiendi facultas erat, accessissem.

Cecinit Symbolum, et Davidicum illud: Circumdederunt me viri mendaces. Ambo (teste Sylvio Aenea, qui postea Pontifex Pius II fuit) pertulerunt animo constanti necem, et quasi ad epulas invitati, ad incendium properarunt, nullam emittentes vocem, quae miseri animi posset facere indicium, viri sempiterna memoria digni. Sangerhusae eodem tempore multi haereseos nomine cremati. Cineres exustorum, ne raperentur a bohemis, in lacum proiecti. Sed discipuli terram, in quo ignis fuit, velut sacram secum in patriam detulere. Mox sequaces Ioannis et Hieronymi, Ecclesias nonnullas a Venceslao postularunt, in quibus suae praedicari plebi, Sacramentaque ministrari libere possent: Et impetrarunt.

Constantiae, quasi id ageretur, ut pateret multitudo suffragatorum superstitionis, subducta ratione repertum est, in europa esse monasteria Benedictinorum 15107: Consecratos ex eo ordine 35449.

Sed cum de restituenda Ecclesia, emendandisque moribus Clericorum, mentio haberetur, placuit, velut vacante iam quadriennium cathedra, prius novum Pontificem creari, consilio, quo nullum

rei Christianae pestilentius, nullum Sigismundo et Germanis ingratius. XXXII Cardinales, adiunctis e quaque natione senis, Othonem Columnam crearunt Pontificem maximo plerorumque gaudio, qui quod sacra Martino die electus esset, Martinum se V appellavit. Confirmata concordiae ergo acta trium Pontificum aemulorum. Constitutum, ut ex ea die quinto post anno concilium haberetur, alterum septimo, tertium decimo. Exin perpetuum id esset, legitimumque, ut decimo quoque anno convenirent in unum patres omnium gentium. Reformatio Ecclesiae in capite et membris, quam Germani Gallique maxime urgebant, et in iis Ioannes Gerson, in illud tempus dilata a Pontifice, qui anno XVIII eius saeculi, invito Imperatore, concilium dimisit. Nec puduit patres illos innoxiorum suppliciis defendere illam potestatem, quam tot annis a sceleratissimis hominibus gestam agnoscebant: non puduit Sacri calicis usum, non obstante scilicet Christi mandato, laicis adimere: eoque eniti, ut receptae superstitiones armata regum manu tegerentur.

Sigismundus ibi Adolfum Clevensem e Comite Ducem, Hermannum socerum suum e Barone Ciliae Comitem, Amedeum Sabaudum e Comite Ducem, Fridericum e Burggravio Noribergensi Marchionem Brandeburgicum creavit. Ericum Saxonem Lavenburgicum privavit eligendi Caesaris iure, idque in Fridericum Misnensem transtulit.

Martinus inter Philippum, Mediolani Ducem, et Pandulfum Malatestam, aegre pacem composuit, quae mox rursus disturbata, cum Malatesta reliquique reguli, gustata semel imperandi voluptate, quas occupaverant ditiones, non tantum tueri studerent, sed et augere aliorum iniuriis damnisque. Receptis tamen Philippo Brixia et Cremona, Nicolaus Estensis sponte fecit, ad quod cogi poterat, reddiditque Parmam Philippo. Gonzaga Mantuanus, cum minus comi fronte inspiceretur Mediolani, odoratus id, quod res erat, Philippum sua repetiturum, Venetis se Florentinisque adiunxit, metu Principum quemvis omni arte in suas partes allicientibus. Hi Francisco Carmignola duce, cum multiplicibus proeliis Brixianum territorium subegissent, Bergomum quoque ex foedere tandem acceperunt. Carmignola postmodum proditionis compertus, cervice luit, cui substitutus Sfortia. Brachius vero Montinius interim pontificias ditiones insederat, ut Martino Romam proficisci tuto haud liceret. Martinus florentiam pervenit, ubi Ioannes XXIV, empta XXX aureorum milibus libertate, eum adoravit, iussusque uti pileo, et Thusculanae praeesse Ecclesiae, maerore periit. Cosmus Medices, Ioannis Expapae familiaris, maxime crevisse eius opibus fertur. Porro Brachius, Florentinorum opera reconciliatus Martino Bononiam ei, quae libertatem denuo sumpserat, subiecit, viamque Roman versus aperuit. Florentinorum Ecclesia ob id Metropolitano honore exornata.

Cum Romam denique anno XXI venisset novus Pontifex, adeo direptam eam vastamque reperit, ut nullam civitatis faciem agnosceret. Collapsae domus, templa, palatia, moenia destructa, coenosae desertaeque plateae, omnium rerum penuria, rusticitas mera regnabat. Refectam aliquantulum inundavit Tiberis, templumque Pantheon ad maius altare implevit.

Haud paulo feliciorem eo tempore reperio Constantinopolin. Musa vel Moses eam urbem obsederat, iratus Emanueli Palaeologo, quod Solimanno opem tulisset. Sed victus navali bello abscesserat, quo in certamine filii Emanuelis nothi enituit virtus, postea ob patrui invidiam carcere diuturno macerati. Imperator Graecus, ut se ulcisceretur, Orcanem Solimanno genitum opposuit Musae: qui in Thessaliam progressus, ibique custodis sui fraude proditus, poenas patruo elisis faucibus dedit. Minimus

filiorum Amurathis Byzantii Christianis imbutus sacris, eo tempore migravit vita. Supererat Mahumetes, qui metu fratris Musae chordis se fabricandis aluerat, et Caramannum apud principem latitabat. Hic Graecorum Turcorumque ope, tyrannidem Musae detestantium, Asia facile potitus, transcendit in Europam, proelioque [Orig: praelioque] primo inferior, Constantinopolin refugit. Musam, ne in Asiam transiret, Graeci occupato traiectu impediere. Refectis viribus, denuo tentatur proelii alea; victusque Mahumetes Triballorum adit Ducem, Turcarum proceres ad defectionem invitat, haud irrito conatu. Nam transfugio quorundam confirmatus, instaurat certamen. In eo Musa tyrannus, dum Cazanem peregrinorum ducem transfugam occidit, a ministro eius manu truncatur. Saucium deserit exercitus, ad Mahumetem signa rapit: qui fratrem in paludibus latentem nactus, praefocavit laqueo, itaque imperio potitur.

Hic Graecorum beneficiis motus, qui et Mustapham, e Baiazetis se sanguine ferentem, in vincula misissent, perpetuam cum eis pacem coluit, Triballum finibus auxit, Dacorum regulo imperavit tributum. Oborto cum Venetis de insulis Ionii maris certamine inferior, Lampsaco cedere coactus est. Emanuel munito Isthmo, Peloponnesios principes redegit in potestatem, filiumque Ioannem Graecis regem dedit. Mahumetes, punito Caramanno, qui Prusam urbem cremaverat, ablatisque aliquot oppidis ei reconciliatus, rara inter Turcas humanitatis laude decessit, anno istius saeculi vicesimo secundo; Amurathes II eius filius rei Turcicae praefectus est.

Italia interim, Francia, Bohemia, mirandis motibus agitabantur. Ioanna Neapolitana haud maiori fide Borbonium, quam antea Tarraconensem, amabat. Ob id administratione rerum submota, palam se lusibus ac deliciis, amplexibusque marti dabat, auctores conspirationum ultro deserebat, ut nulla Iacobo uxor fidelior videretur. Sed mox muliebris enituit dolus. Occasionem enim nacta, Sfortiam eximit carcere, Iacobum in eam arcem, in qua delituerat ipsa, compulsum obsidet, ac navi profugere in Franciam cogit. Pollicita deinde Pontifici duces subsidiaque, adversus ditionis Ecclesiasticae invasores, eo auctore, coronatur, Alfonsumque Tarraconensium regem novum, veterem Siciliae Dominum, adoptat. Verum cum minus promissa implerer Martino, Ludovicus ab eo Andegavensis, secundi Ludovici filius, rex appellatur, qui protinus Calabriam nulla contentione obtinuit. Aquilam urbem pro Alfonso obsidentem Brachium, Sfortia iunior interimit proelio, Senior enim Aterni flu. undis perierat.

Idemque iuvenis Perusiam, Tudertum, Assisium, ad Martini obsequia reduxit. Ibi vero indignatus Alfonsus, non sibi concedi, quod aemulo, missis ad Senense concilium Oratoribus, postulat causam Benedicti cognosci, qui superstes adhuc Panoscholae sedebat, haud obscuro Aragonum, Scotorum et Armeniacorum studio. Ea tantae rei mentio absterruit Pontificem, ut velut renascente schismate, ne qui denegaret Alfonso. Continuo Alfonsus gratiam retulit. Benedicto enim sub idem tempus mortuo, duo eius Cardinales delegerant Aegidium Barchinonensem Canonicum, eum Clementem VIII appellantes. Et viri et loca in ditione Tarraconensis erant. Missus ergo Alfonsus Borgia, qui postea Callistus v fuit, Panoscholam, pervicit, ut Aegidius nomine pontificio cederet, Balearium Episcope accepta. is finis L annorum schismatis certus, uno iam certo Pontifice.

Ex eo tempore parum sancta societas regni inter matrem Ioannam, vario mutabilique ingenio, et filium Alfonsum, non genitum, sed assumptum. Accedebant factiones, altera Tarraconensium, altera Andegavensium. Tandem regina, ut ingrati animi Alfonsum abdicat,

Andegavensem adoptat. Tarraconensis classe advolans Massiliam, repentino adventu captam diripuit.

Ludovicus secundus, qui socer Delphini foret, et patruelis regis, tantum apud Gallos poterat, ut omnia eius consilio agerentur, nec eius Francos paeniteret. Eius morte mala Franciae, quae interquieverant, recruduere. Armeniacus, magister equitum, avaritiae et impotentiae flagrabat invidia, e templis pecuniam ab regina depositam abripuerat. Regina Burgundionem evocat, praedicantem se afferre malis Franciae levamentum. Facile receptus, quod Anglus, Cadomo expugnato, Rotomagum obsideret, Parisiis etiam proditione potitur, regemque et aulam omnem sui arbitrii facit, aegre Delphino elapso. Armeniacus per tumultum occisus.

Cum nullus videretur malorum futurus finis, nisi morte Burgundionis, evocatus velut ad colloquium Delphini, trucidatur. Ita caedes Aurelianensis caede auctoris piata. Philippus occisi ducis filius, acerrimus necis paternae ultor exstitit.

Cum Anglo Rotomagi iam potito foedus icit, urbem regiam, Carnutes, Tricasses, regem, reginam, Catharinam Virginem, quae omnia in potestate patris fuerant, ei incruenta victoria, nullo negotio tradit, anno eius saeculi duodevicesimo. Tam atrox telum indignatio praebet. Catharina, patre Carolo, qui nec sui, nec regni, nec mentis potens foret, nihil detrectante, nubit Henrico, his legibus, ut rex gener, si socero regi superstes foret, liberive ex Catharina procreati, in regnum Franciae succederent: interea rem Francicam administraret Anglus, rectorque Franciae diceretur. Eo nomine bellum gerens, adiuvante Burgundo, Senones, Meledunum, Meldas cepit. Frater eius in Andibus impetu multorum in se ruentium cecidit. Henricus ad nuntium occisi germani, relicta domi Catharina, et ex ea filio bimulo Henrico sexto, in continentem rediit, spe Franciam debellandi, anno eius aevi XXI. insequens fuit eius vitae postremus. Tres et quinquaginta dies illi superstes rex CaroluS VI fuit. Catharina vidua Ovino Tedertho Vallio nupsit, ex quo Edmundus, Henrici VII, postea Anglorum regis, pater ortus est.

Annum primum et vicesimum agebat Carolus VII, Sexti filius, cum allata morte patris, maiore conatu res gerere constituit, ratus in primordio regit nominis a se suscepti positum esse, qualis apud suos maiestas, apud hostes terror, an contemptus imperii sui foret. Aderant egregii bellatores, ex his civitatibus, quas integras ab Anglis sua vel virtus fidesve, vel fortuna servarat. Ad Crepantum duo milia Francorum desiderata, oppidum amissum. Mansit tamen animus, adversis obluctandum visum. Hostes in Normanniam vim pecorum ingentem abigentes, praeda exuit Carolus. Fani Michaelis obsidionem solvit. Variante belli fortuna, ad Vernolium novam accepit cladem: Ligerim usque Anglorum pervenit imperium. Carolum Biturigum regem per ludibrium vocitabant. Aurelianensium fides eo bello enituit, qui suburbia sua aequarunt solo, obsidionem Saleberiensis Comitis fortiter sustinuere. Ingravescente fame, Burgundo se credere parabant. Id Saleberiensis aspernatus, minime dixit convenire, cum ipse plagas feris tetenderit, capturam alteri cedere. Clementius responsum reddi poterat nobilissimo duci, quod cum tantum belli superesset, segniorem eum non efficeret. Eamque ferociam etiam eventus damnavit. Comes enim e moenibus tormento ictus, biduo post decessit.

Iam Deus ipse Franciam respiciebat. Ioanna puella Lotharinga sub patre pascere oves solita, ad regem ducitur, praedicans se Anglos Francia exacturam. Mirabundo rege, multiplici percontatione procerum versata, semper sibi constitit, nullumque ei verbum nisi pudicum sanctumque fertur excidisse.

Militari ergo habitu muliercula, accepto ab rege exercitu et ducibus, clausis iam septimum mensem Aurelianensibus, auxilia commeatusque intulit, crebrisque eruptionibus obsidionem solvit. Anglum deinde levibus proeliis, sed quae in summam universae rei spem proficerent, fatigavit. Ad tria hostium milia in Belsia caesa, anno eius saeculi undetricesimo, quo Burgundus Isabellam, Ioannis Lusitani filiam, duxit. Nec fortunae se offerenti defuit Carolus: auctore ac duce puella, Rhemos ad suscipienda regni insignia profectus est. Coronatus sacratusque ad urbem Parisiorum duxit copias Betfortus Anglus dux, diligentia virtuteque nullum locum, omnia attentanti hosti opportunum, reliquum fecit. Puella vulnerata reduxit copias, obsesso Compendio opem latura. Irrupit sane in urbem, sed eruptione deinde infausta in potestatem Anglorum venit, a quibus, fassa se spiritu agi familiari, ut superstitionis et diabolici rea consortii, crematur. Obsidione tamen exemptum Compendium, Meledunum, Corvolium, aliaque oppida recepta.

In Belgico sub haec, interquiescente tandem post varia bella Guilelmi hollandi fratre, Leodiensium designato Episcopo. Iacoba Guilelmi filia nupserat Ioanni, Antonii filio, duci Lotharingiae, Brabantiae, et Limburgi, qui anno XXVI huius aevi Lovaniensem Excitavit Academiam, quemadmodum Ericus Danorum rex anno decimo octavo Hafniensem, et Ioannes Albertusque Megapolitani cum Senatu urbis, Rostochiensem condiderant, eodem Martino Pontifice tribus Academiis privilegia indulgente; Sed dempto eisdem Theologorum collegio, quod successores demum addidere. Sed cum Brabantinus minus extolleret factionem Houxensium, quae Ioanni, provinciarum Hollandiae, Selandiae, Frisiae, tutori adversabatur, abstractam a toro eius Iacobam tradiderunt Humfrido Glocestrio, Angli regis Henrici V fratri. Sed eum Hannonia Ioannes Brabantus expulit, exstinctoque tutore aemulo, ut legitimus Iacobae maritus, Hollandiam occupavit, anno supra millesimum quadringentesimum vicesimo quarto. Triennio ante infra Dordracum LXXII parochiae aquarum diluvio absorptae. Triennio post in Catalonia concidere XXI civitates, ad montem Pessulanum Tertona terrae motu in voraginem hausta. Erat mater Iacobae nupta Philippo Burgundo, eidemque Flandrorum comiti. Is a factione Cabeliaviensi invitatus, domitis bello Anglis, Hollandiam sibi subegit. Iacoba comes renuntiare etiam Selandiae Frisiaeque coacta, dedit se tandem amplexibus Franconis, Dynastae Borselii, quem Ostervandiae Comitem Philippus designavit. Cumque tricesimo huius saeculi anno sine prole decessisset Philippus, Ioannis Brabantini frater, Lotharingia quoque et Brabantia et Limburgum in ditionem Burgundi concessere, qui exinde maximis par regibus, Burgundiam, Lotharingiam, Brabantiam, Limburgum, Lucenburgum, Flandriam, Artesiam, Hannoniam, Hollandiam, Selandiam, Frisiam, usque ad annum MCCCCLXVII Mediocri in pace tenuit, et Carolo Burgundo, unico filio transmisit, ordine aurei Velleris equitum condito, in quem XXIV heroes adscivit.

At vero tricesimo secundo huiusce saeculi anno Angli, ut maiestatem partibus in Francia suis conciliarent, Henricum sextum, quinti e Catharina Franca filium, in Galliam evocant, qui annum duodecimum agens, Lutetiae coronatur. Carolus interim Carnutes arte cuiusdam aurigae, in porta pisces donantis excubitoribus, recipit, rerumque secundarum cursui, nihil consiliis Anglorum territus, insistit, praesertim quod Philippus minus iam acer Anglicarum defensor partium, propiora respiciebat. Verum enim vero universa Gallia diuturni belli mala sentiebat. Vastitas in agris, in urbibus inopia; armorum caedisque assuetudine mortalium animi efferabantur.

Multi igitur ad Burgundionem se contulere, ne bonis universis ab Anglo exuerentur, dederuntque operam, ut deflagrante Ducis ira, ac odiis cruore vastitateque exsatiatis, in Atrebatibus de pace ageretur. Conventum anno XXXV. Sed Anglo regni Franciae aemulo, satisfieri haud potuit. Burgundus Matiscone, Fano Gengonis, Altissiodoro, aliisque datis oppidis, placatus. Ita indignatio, quae sumpta Anglos Franciae Dominos imposuerat, eadem deposita externum brevi dominatum discussit. Lutetia statim animos sustulit, Anglosque eiecit urbe. Burgundio Francis opem tulit. Mox, pars curarum bellum in Italicum, Neapolitanasque res versa.

Ludovicus enim tertius Andegavensis decesserat. Ioanna eius per adoptionem mater, annum ei superstes fuerat. Ferdinandus Alfonsi frater, Ludovici aemuli, in Sicilia degebat, vetere iam Tarraconensium regno. Ioanna testamento, seu vero, seu supposito, Renatum heredem scripserat, fratrem Ludovici. Is a Burgundo captus bello Lotharingico, quod nondum persolvisset lytron, tardior aderat. Isabella uxor eius classem militemque paravit. Alfonsus expeditior, Caietam terra marique obsidebat. In ea urbe Genuenses magnam habebant fortunarum suarum partem, professique iam partes Andegavensium, pervicerunt apud Philippum Mediolanensem Ducem, in cuius tum fide Genua erat, praesidium Caietam terrestre mitteret, ipsi classem adornarunt. Alfonsus contra e Sicilia Hispaniaque milites, et nobilitatem imprimis regiam, excivit. Inter Caietam et Pontias navali proelio concursum. Ibi singulare Genuensium stratagema eluxit. Calcem vivam effudere in hosticas naves, ut velut densa nube oculis offusa, declinare ictus nequirent. Alfonsus cum duobus fratribus, et praecipua nobilitate captus. Blasius Agereus, non genere, sed virtute nobilissimus, Genuensium dux, reges et trecentos amplissimis familiis ortos, Mediolanum ad Philippum duxit. Ille rara moderatione magnificentissime exceptos captivos, cum muneribus dimisit, ratus nullum imperio suo firmamentum, quam tantorum regum procerumque benevolentiam fore. Renatus, redempta Casleti traditione libertate, cum Genuensibus firmavit amicitiam, infensis iam Philippo, quod sudore ac periculo alieno partam victoriam, in propriam gratiam gloriamque vertisset, eaque de causa in libertatem suam respectantibus, deserto Mediolanensi. Itaque sua et Genuensium classe Neapolin Renatus tenet, rex salutatur, res gerere incipit.

Dum haec in Italia Galliaque geruntur, maiores Bohemiam motus agitarunt. Coeperat ibi statim populus, ob indignissimam Ioannis et Hieronymi necem, tumultuari. Venceslaus rex aliquot templa Hussitis concesserat; plura petentibus dira minabatur, Sigismundi fratris opem implorabat, vetuerat dominicam Cenam sollemni ab eis pompa agi. Illi impediti a Pragensibus, consulum plerosque mactant. Venceslaus ex ira paralysi correptus, signatis eorum nominibus, quos neci destinaverat, interiit, aetatis anno LVII. Ioannes Trosnovius, qui et Zisca, id est, Caecus, quod strenue olim pugnans oculum amiserat, dux ab Hussitis lectus, simulacra sanctorum et imagines perfregit, monachos, qui velut sues in claustris saginarentur, migrare alio iussit. Brevi supra XL hominum milia contraxit, qui Sigismundum, ut Sanctorum interfectorem detestati, Pilsanam et Vicegradum occuparunt, et pontem Muldaviae fluv. impositum Pragae. Intercesserunt indutiae, restituerunt occupata Hussitae: Sed audito, Vratislavienses quosdam a Sigismundo securi percussos, manifesto descivere. Invasus apud Auscam Zisca, proicere mulieres in terram pepla iussit, quibus implicati per calcaria equites prius exstincti sunt, quam pedes expedire valerent. Prope Auscam munivit locum, cui Thabor nomen indidit, ex quo erumpens, Nicolao

Sigismundi duci mille ademit equos, equitibus interemptis: exinde equestri etiam pugna certaturus. Confluxerant eodem tempore, qui Adamitae vocabantur, promiscuo concubitu utentes. Ut quisque libidine in aliquam exarserat, in hanc, inquit, spiritus meus concaluit. Cui princeps: Ite, respondit, et replete terram. Hosce omnes Zisca gladio delevit.

Sigismundus interea convocatis Silesiae ducibus, Graetziam, exinde Cuthnam, infesto exercitu petit. Zisca a Pragensibus accitus, tenebat urbem, arcem obsidebat. Sigismundus, illato in eam commeatu, regni coronam accepit de Conradi Archiepiscopi manu, qui postea Hussi dogma amplexus. Albicus enim, qui familiam edentem ferre non potuerat, dignitate se abdicarat. Zisca de consilio suorum omnes basilicas delere adorsus est, quae hominibus essent dedicatae. Neque enim fas dicebant, alteri, quam soli Deo, templa sacrari. Inde oborto cum Pragensibus dissidio, abscessit, et Vicegradum expugnat. Martinus V. oblata peccatorum venia iis, qui adversus Theaboritas et Orebitas militarent, permultos gladiis Hussitarum mactandos misit. Sigismundo Bohemia pulso, Comitaviam cepit Zisca, ad Rabum oppidum alterum, quo uno caeli lumen adhuc videbat, amisit oculum. Iamque plane caecus, Peronam, Brodam Teutonicam, Cuthnam expugnavit, nihiloque remissior, Imperatorem ipsum cum omnium Electorum copiis in fugam egit. Cuthnam illi recuperatam exussit, ob argenti fodinas, crumenam eam vocans Antichristi. Hungarorum XV milia, Sigismundum secuta, fracta quam transibant glacie, undis hausta interierunt.

Iamque subacta Bohemia, in Austriam excurrebat Zisca. Sigismundus Moraviam Alberto genero suo, ne defensore careret, dono dedit. Sed Zisca eam Procopio commendavit, qui irritas Alberti molitiones effecit: Auscam, Friderico Electori Misnensi donatam, interemptis novem pugnatorum milibus, eripuit. Pragenses ob basilicarum demolitionem rebellantes, proelioque [Orig: praelioque] fusos, interventu Ioannis Rochezanae presbyteri, ad obsequium reduxit. Quamobrem Sigismundus omnia et ex sententia cedere conspicatus, gubernationem totius regni et militiae praefecturam, cum ingenti vi auri annua ei obtulit, si in verba sua adigeret civitates. Supplex nimirum summa maiestas facta homini seni, caeco, haud admodum nobili, ad infamiam imperii, adversus innocentes exerciti, sempiternam. Sed Ziscam conventa impleturum, pestis exstinxit. Aiunt, priusquam decederet, iussisse e pelle sua tympanum fieri, arrepturos fugam hostes, quam primum eius sonitum audivissent. Eo mortuo, divisi Hussitae, quidam orphanos se ob amissum ducem dixere; alii Procopium assumpsere ductorem. Silesiam Moraviamque assidue populabantur. Retium Austriae caput diripuere. Nemo impetum virorum sustinebat.

Ergo Martinus Pontifex, misso cardinale Vintoniensi, vicinas gentes in arma excivit, tres conflavit exercitus. Unus erat Saxonum et Civitatum, quas Hanseaticas appellant. Alter Francorum, duce Brandeburgico. Tertius Bavarorum, Rhenensium et Suevorum, duce Trevirensi. Iuncti, castra ad Misnam urbem ponunt, sed cum Bohemi, collecto raptim milite, in eos properare nuntiarentur, non visum hostem fugientes, gravi clade sunt multati.

Machinis bellicis, impedimentisque omnibus potiti Bohemi, divitem exercitum reduxere. Hinc Iuliano Cardinale auctore, Noribergae nova decernitur expeditio. XL milia equitum in Bohemos, plurimi pedites ducti, rectore Friderico Brandeburgico. Villae oppidaque crudeliter habita. Mox iterum subitus pavor castra invasit, et priusquam Bohemus in conspectum se daret, foedissima coepta fuga, ut abiectis armis salus quaereretur; Lusatia, Misnia, Franconia, Noricum, direptionibus Bohemorum patuere.

Interea appetente tempore concilii Basiliensis, Iulianus illud Cardinalis Martini iussu inchoavit, anno Christi millesimo quadringentesimo tricesimo primo. Ad id blandissime invitati, et a Caesare, et patribus Bohemi, venerunt cum trecentis equitibus, ducibus Procopio, Guilelmo Costa, Ioanne Rochezana, Petro Anglico. L diebus causa eorum acta. Martinus sub id V. decessit, apoplexia ictus, qui viris doctis commisisse Ecclesias, et laborasse in reparanda Roma fertur, cumulandis thesauris intentior. Eius successor Gabriel Condelmerius Venetus, Eugenii IV. vocabulum adscivit. Cum primum ageret Senatum Cardinalium, obtritus est Senogalliae Episcopus. Inde in Columnios saevitum, quod fama ferret, immensos iis thesauros a Martino derelictos. Qui adductum venerant, vi usi, miserabilem in urbe tumultum excitarunt. Ne diutius dimicaretur, effecit Sigismundi metus, qui tunc in Italiam venerat, diadema accepturus, et Florentinos Venetosque, iterum cum Philippo Mediolanensi atrociter bellantes, redacturus in ordinem. Impedire quidem nixus Eugenius iter Caesaris, misso Nicolao Tollentino, qui Arnum flumen insideret: Sed dum Tollentinus Senenses vexaret, Caesar amnem traiecit, Romamque profectus, diadema sumpsit, multis de more in equestrem ordinem in ponte Adriani adscitis, Mantuanum Gonzagam creavit Marchionem. Eo digresso, Mediolanensis cum Venetis transegit.

Mox in Eugenium ira vertit. Is Nicolaum Fortebrachium, ducem ingenio et manu promptum, stipendio privaverat. Ob id a Mediolanensi et Sfortia nactus copias, tam celeriter Romam occupavit, ut vix consilii capiendi otium Eugenio relinqueret. Romani damnis affecti gravissimis, fugientem mutato habitu Pontificem, lapidibus et sagittis petiere, magistratus ab ipso creatos expulerunt urbe: Solus arcis praefectus, cum veluti castrum traditurus Riccius quidam, potentiores ad se pellexisset, et in carcerem misisset, urbem ad obsequium Pontificis retraxit. Novem tamen annis Eugenius ab Ecclesia sua abfuit. Bohemos quoque interim invasit dissidium. Mainardus vir nobilis, Procopii aemulus, Alscionem quendam praefecit genti, Thaboritae et Orphani Procopio adhaerebant, Synodum aspernanti. Certamine prope Pragam inito, Procopius non tam victus, quam vincendo fessus, telo in incertum misso, transfoditur. Coapcho valida cum manu Coloniae se inclusit. Mainardus, simulatus se captivis, qui militare cuperent, adversus Coapchonem velle uti; in horreum quoddam congregatos immaniter combussit. Id eo tempore actum, cum Basilienses in Eugenium coepissent ipsum insurgere, quod concilii veritus iudicium liberi, Bononiam illud transferre moliretur. Denuntiabant Eugenio, nisi Basileam se conferret, constituturos se in illum, quod in desertores sacrae causae decerni conveniat. Compulsus Pontifex Iulianum legatum confirmare, cum non assentiretur Synodo, nec sui copiam ipse faceret, aegre placavit per Sigismundum patres, ne clavium sibi ius abrogaretur. Inde cum Ratisponam venisset Sigismundus, probavit acta et conventa in Synodo de sacro calice Bohemis concedendo: profectusque Budam, proceres Bohemorum muneribus delinivit, Ecclesiarum praedia occupatoribus reliquit, Rochezanae Pragensem promisit Archiepiscopen; qui oboedientiam concilio pollicitus. Ea lege Pragae summis Caesar honoribus excipitur; qui Thaboritis permisit suis moribus quinquennio uti. Quod dum mutare postea, et monachos reducere coepit, Rochezanae et sociis denuo accendit bilem: Sed maiores turbas morte interrupit. Aeger comperit Barbaram Augustam, adulteriis assuetam, novum agitare cum Casimiro, Ladislai Poloni filio, matrimonium, ut regna sibi retineret. Itaque Albertum generum commendavit procerbus, uxorem in vincula dedit. Sic clausit vitam Znoimae, anno vitae

LXX, imperii XXVII. Doctos fovit, licet humiles natos, amtestare eos natura aliis affirmans, qui ingeniis pollerent. Divitias et munificentiam principum fato obtingere, querenti de fortuna sua ministro (ut erat facetus) optione duarum pyxidum monstravit, quarum alteram auro, alteram plumbo impleverat. Querulus enim iste plumbo plenam delegit. Saepissime in adulterio deprehensae Barbarae, adulter ipse ignovit. Haec in occidente.

Orientalibus plagis dominari occoeperat Amurathes II, Mahumeto genitus. Adversus eum Ioannes Palaeologus, iuvenis Graecorum Augustus, ad regnum produxit Mustapham, multum dissuadente patre, qui religionem foederum temeranti nihil prospere eventurum disserebat. Sed Ioannes Callipolin recipere cupidus, quam Mustaphes offerebat, expugnata ea, Adrianopolin versus ductavit exercitum. Turcae Europaei Mustapham, ut Baiazetis filium, regem salutarunt, qui Adrianopoli potitus, in Asiam transportavit copias, sectante eum et Zunaita Smyrnensium duce, multisque aliis Amurathi infestis. Sed hi, cum a Mahumete Bego blandissime compellarentur, parum fidentes fortunae Mustaphae, quisque ad sua refugere. Mustaphas desertus, in Europam quam celerrime revolavit. Graecus Imperator Ioannes in Periconneso interim amoribus dabat operam, cum Amurathem, quem stolide lacessierat, Europa arcere debuisset. Amurathes castra hostium ingressus, pedites, qui remanserant, occidit, conductaque Genuensi nave quantolibet pretio, exercitum transportat in Europam. Mustaphas ex arbusto quodam extractus, laqueo elisis faucibus, pependit de muris Adrianopolis, anno tyrannidis tertio.

Sic de facili utraque potitus continente Amurathes, rex salutatur. Mox impetum in Byzantinos vertit, qui inimicum non iuvissent tantum, sed et e latebris eduxissent initio. Obsessa magna vi Constantinopolis, haud minori defenditur. Tormentis aeneis (bombardas vocari diximus) certatum horribiliter, recentibus etiam tum apud Graecos et Turcas hisce machinis. Amurathes re infecta discedere coactus. Cum pacem a Graecis oblatam aversaretur, novum illi hostem Ioannes excitavit. Laonicus filium Amurathis, Turcae fratrem fuisse asserit. Eum Niceae potitum, educator prodidit Amurathi, a quo praefocatus laqueo est. Graecis exinde maior afflictio orta. Direpta a Turcis Valachia, quae defecerat, Smyrnensis princeps ditione sua pulsus. Graeci Thessalonicam, urbem nulli secundam, Venetis vendidere, rati eam facilius defendi ab Latinis posse. Sed opinio eos fefellit. Amurathes divinitus se motum professus, in eam maxima vi irruit, expugnatamque proditione, exhausit incolis. Cives passim venditi per Asiam et Europam trahebantur, praesidium Venetum classe evasit. Aetolia eandem fortunam subiit. Graecis ea lege pax data, ut Isthmi munitiones destruerent, nec quicquam deinceps novae rei molirentur. Cum Albanis deinde vario marte pugnatum: Sed ad extremum victi manus dedere. Cares, Pisidae, Caramanni, imperata secere, filii principum merere apud Amurathem iussi, qui exstructo ingenti apud Adrianopolin templo, Mahumetem filium maxima sollemnitate circumcidit.

Dicenda et septentrionis gesta. Apud Danos Margareta Herois clauserat anno 1412. vitam, cum a pactis Slesvigae indutiis ad suos navi remearet. Corpus eius a Roschildensibus ablatum Sorano monasterio, et sequenti anno Roschildiae conditum. Regina tantum Danis suis laudata, quantum vituperata Suecis.

Ericus exinde VIII, primus Danorum rex advena, Holsatis Slesvicensem abiudicat ducatum, praetexens, intra vertentem eos annum feudum haud petiisse, insuperque Danis bellum excitasse. Exstruit arces ad Sliam et Traeam flumina; quibus conservare ditiones istas

regno suo possit. Ea usi occasione Dithmarsi, Eidorostadios populationibus vexant, et pro arbitrio pecuniis multant, causati suorum aliquos suspendio ibi periisse innoxios. Holsati Fresenburgum et Tunderam, Femeriamque insulam occupant. Ericus, coactis a Dania, Suecia, Norvegiaque, centum milibus armatorum Slesvicum expugnat, Gottorpium arcem obsidet. Sed audito, Hamburgenses Dithmarsosque Holsatis suppetias festinare, solvit obsidionem intempestive: hostibus spatium semet colligendi praebet, qui a Brunsvicensibus et Lunaeburgicis adiuti (hi duces avunculi erant Comitum Holsatorum) Slesvicum recepere, arces Danorum aequarunt solo. Ericus contra Femariam invadit, ubi magna incolarum strages edita. Foedus cum Hanseaticis civitatibus iungit anno eius saeculi XXIII. quo et Albertus Saxo, ex Anhaldina familia elector ultimus, decessit, ius suffragii ad Fridericum Misnensem cum Saxoniae parte delatum. Sequenti anno Sigismundus arbiter lectus, Slesvicenses ditiones Erico addixit. Holsati Pontificem appellarunt. Rex, sumpto peregrinatoris habitu, invisit Hierosolymam, haud sine periculo. Depictus enim antea, agnitusque ex imagine, clam in Palaestinam praemisso, multo se auro redemit a Barbaris. Nihil ex ea peregrinatione melior, monetam domi corrupit, Slesvigam denuo obsedit frustra. Civitatum, quae iam alio spectare coeperant, apparatus eum exterruere. Henricus Comitum natu maximus, dum Flensburgum incautius oppugnat, hasta confoditur: Adolfus ei frater succedit, ex inimico deinceps amicissimus Danis factus. At Civitatibus haud impune violatio foederis stetit, XXX naves navali proelio amisere. Rex missis ad populos litteris, quibus perfidiae senatores urbium accusabat, perfecit, ut Rostochii, Vismariae, Lubecae, et alibi, multi primores necarentur. Hinc variis tractatibus lis versata, quod Caesarem, ut regis consobrinum, non paterentur iudicem Holsati et Civitates. Tentata ab Holsata classse Hafnia, a Danica Stralesunda, irrito utrinque conatu. Philippa regina, Henrico IV genita Anglorum rege, maerore rei, ad Stralesundam suo auspicio infeliciter gestae, Vadsteinum ingressa coenobium, sine prole decessit. Rostochium et Stralesunda, adspectu damni, e sublatis trium regnorum commerciis pullulantis, Erico reconciliatae. Reliquae urbes biennio post indutias amplexae. Interea expugnato ab Holsatis Flensburgo, Comites Adolfus et Gerhardus intestino vexantur dissidio. Adolfus Gerhardum fratrem coegit abdicare coniugem Annam Badensem, quod septimo post nuptias mense gemellos peperisset, quantumvis et Medici et obstetrices, id negarent infamiae cuiquam esse. Gerhardus prosecutus uxorem, in itinere exstinguitur. Adolfus ex eo solus Holsatiae potitus, sobolem, e coniuge Mansfeldia nullam tulit. Verum surgente in Suecia adversus Ericum tumultu, quod sub regiae exactionis umbra, sua quidam marsupia implerent, neque rex Engelberto auscultaret, afflictorum causam agenti, necessitas ei imponitur, cum Holsatis et Vandalicis urbibus transigendi. Permittitur Adolfo Australis Iutiae ducatus, Civitatibus prisca libertas negotiationum redditur. Sic externum tricennale bellum finitum. Graviora confestim domestica exorta, quod Suecicae turbae Daniam quoque invitare in perniciem videbantur. Itaque Ericus cedendi secreto sumpsit consilium. Ubi enotuit, regem Gedanum enavigasse, parati mox ad eum revocandum nuntii. Reversus, Bugislaum Pomeranum, patruelem suum, postulat aut regem, aut, dum id nollent Dani, adiutorem regnorum institui. Traditae illi arces aliquot. Sueci interim se proditionis invicem arguunt: Alii per tumultum, alii quasi per sententiam capite puniuntur. Caesus mactator Engelberti Olaus Bentzius; Christianus Nicolai praetor regni, et Magister equitum Carolus Canuti omnem ad se Suecam

vim traxere. Ericus rex Gothlandiam cum aliquanta suorum manu insedit, Rugiam Vratislao dedit Pomerano. Quibus rebus moti Dani, quodque reverti in regnum rogatus nollet, Christophorum III Bavarum, sorore eius genitum, designant sibi regem. Ericus frustra scriptis excusationibus, traiecit in Pomeraniam, et in arce Rugenvaldensi consenuit, consumptus demum anno MCDLIX, inconstantis fortunae exemplum. Floruerunt hac tempestate sacra eruditione celebres, Ioannes Gerson, Thomas de Kempis, Ioannes Capistranus, Alfonsus Tostatus Abulensis, Nicolaus Panormitanus, Antoninus Florentinus, Ioannes de Turre cremata, Ioannes Nider: Graeca Latinaque, Laurentius Valla, Leonardus Aretinus, Georgius Trapezuntius, Ambrosius Camaldulensis. Blondus Flavius Foroliviensis Historiam Romanam condidit: Eugenio Pontifici a secretis fuit.

ALBERTUS II. AMURATHES II.

ALbertus gener Sigismundi, paucis pene mensibus ex duce Austriae dux Lucemburgensis, Marchio Moraviae, rex Hungarorum, Bohemorum et Romanorum creatus, duobus tantum annis in summo rerum fastigio sedit, argumentum rerum humanarum instabilitatis, quae quo cuius in altum surgunt, eo facilius graviusque ad ima decidunt. Casparus, Scliccius ad Bohemos missus Orator duplici nomine regnum ei deberi contenderat; tum quod matrimonio teneret Elisabetam, regio prognatam sanguine bohemorum, tum quod priscum foedus exstaret inter reges Bohemos et duces Austriacos, ut deficientibus in altera domo masculis heredibus, altera acciperet regnum. Hungari, qui priores eum regem dixerant, aegre assensum praebuere, ut rem Romanam susciperet gubernandam, causati, quod dum Sigismundus Italiam Germaniamque, et alias regiones peragrasset, Turearum direptioni patuisset Pannonia. Fridericus Iunior nepos Alberti, precibus evicit, ut eam domui Austriacae accessionem fieri paterentur. Plus apud bohemos negotii fuit, quorum aliqui proceres Casimirum, Poloni Ladislai fratrem ad regnum invitabant. Eorum partes roborabat Ptarsco Hussitarum caput, gnarus Albertum in Romanenses pronum, suis parum faventem et propitium fore. Itaque civitates, quas Hussitae tenerent, impigre munivit, Georgii etiam Poggiebracii, regis postea Bohemorum, opera fideli usus. Thaboritis iuncti Poloni, cum in proelium provocare Austriacos auderent, Alberti maxime Brandeburgici opera, cui XXX militum milia parebant, inferiores tulere. Fridericus Elector Saxonicus, dum properaret domum, pene victus in itinere a Bohemis, vicit fortitudine, plurimosque Hussitarum captivos abduxit. Hac suorum fortuna motus Ladislaus, populatis hostis agris, rediit domum. Caesar relicto, qui Bohemiae praeesset, Vratislaviensibus Brandeburgicum Achillem (is Albertus erat) ducem praeficit, qui late Poloniam depraedatus. Sed cum de pace actum venisset legatus Basiliensi e concilio, Caesar e gradibus prolapsus, multis diebus decubuit, claudusque in Austriam revertitur. Ulricum Ciliensem iam regnum affectantem, subtractis stipendiis, datisque successoribus, Meinardo et Ulrico Rosensi, omittere malignas spes coegit. Mox vocatur in Hungariam, cui extrema Amurathes minabatur, fugato iam Serviae, quam Rasciam vocant, despota, contemptaque ritu Turcico affinitatis necessitudine. Nam Georgii despotae filiam in matrimonio Amurathes habebat. Despota reliquerat filios duos, Sinderoviam oppidum defensuros: ipse ad Hungaros, quibus Belgradum antea tradiderat, certae commutationis lege, profugus properam opem postulabat. Sed filii continua oppugnatione subacti, seque et urbem dedierunt. Hi cum postea

clam adiutare patrem dicerentur, hostilia agitantem, emasculati a tyranno exoculatique, documentum Turcicae fidei fuere: Amurathes occupata omni Triballorum regione, Belgradum quoque Savo et Istro fluminibus circumfluum, omnibus copiis obsedit, iamque irruperat in urbem, cum praesidiarii et cives ingenti eum caede repulerunt, solutaque obsidione, ut fugam circumspiceret, adegere.

Albertus cognito eum abiisse, dimisso exercitu, Budam rediit. Sed insolito ferventis Augusti calore vexatus, peponum abusu, in ventris solutionem incidit, Viennamque repetiturus, decessit prope Strigonium in itinere, princeps liberalitate et fortitudine clarus, cum annus ageretur saeculi quattuordecentesimi nonus et tricesimus. Vidua Elisabeta posthumum proximo vere Ladislaum edidit, coronamque Hungaricam occulte custoditam, quadrimestri ei infantulo imposuit.

Basiliense sub haec concilium, ut Pontificatum, nimia tyrannide Ecclesiis insultantem, in ordinem cogeret, defugiente eius iudicium Eugenio, Pragmaticam sanctionem (ita vocabatur) edidit, e qua rex Francus Carolus VII publice mox ius dici imperavit. Per eam exspectationes et reservationes functionum spiritualium prorsus reprobatae. Iure equidem Annatae (id est, primi anni e quaque provincia reditus) interdictae, simul quae pro palliis, investituris, (inventa Romanensium sunt) consecrationibus, ordinibus exigebantur, recisa omnino. Praemetuit aerario suo Pontifex, Ferrariam se transferre Synodum pronuntiat, praetexit Ioannis Palaeologi Graecorum Imperatoris adventum, qui dirimendis inter Graecos Latinosque controversiis, maximo comitatu adventaret. Sed eum tam Basilea poterat, quam Ferraria excipere, Basilienses immo Patres eum maximis sumptibus invitarant. Profectus Veneta classe Ferrariam venit, quod ibi Pontifex esset, exortaque mox peste, Florentiam itum. Alto in suggestu Eugenius; e regione Augustus sedit. Descenderunt Graeci in sententiam nostram, Spiritum sanctum a Patre Filioque procedere: quin et sedem Romanam Armenii principem agnovere, persuasi et purgatorium dari post hanc vitam, Ephesius Pontifex expugnari noluit, in persuasione pristina cum suis permansit.

Coniugio, quemadmodum consueverant Graeci Sacerdotes, deinceps eis uti permissum, et pane fermentato in mysteriis, similiter utraque specie, Armeniis et Indis confirmationis quoque impositum Sacramentum. Basilienses discessu purpuratorum magis irritati quam territi, damnato Eugenii nomine, Amadeum Sabaudum Pontificem salutavere, Felicem V. nuncupantes. Id schisma decennium duravit, Germanis plerisque neutrum Papam probantibus. Auctores habeo, sententiam Basiliensis concilii, qua concilio subiciebatur Papa, toto eo saeculo maximis suffragatoribus et constantissimis esse defensam.

FRIDERICUS III. Austriacus. AMURATHES II. MAHUMETES II. BAIAZETES II. TURCAE.

ALberto Caesare exstincto, patruelis eius Fridericus, Ernesti filius, Leopoldi Austriaci nepos, Alberti (qui idem proavus Alberti II Caesaris) pronepos, Francofurti Rex Romanorum designatur. Bohemia et Hungaria, quae Imperatoris Alberti fuerant, alios reges accepere. Praegnantem reliquerat coniugem Albertus, Proceres Hungariae, dubio adhuc partu reginae, auctores ei erant novicum Ladislao Polono connubii, ut tori esset, quem et solii successorem Alberto destinarent. Visa initio annuere Elisabeta; cum masculam prolem edidisset, abnuit nuptias, quibus spes regni paternis filiolo demeretur. Polonus

nihilominus Hungariae potitus. Elisabeta cum infante Ladislao ad Fridericum se recepit, qui et Austriae tutelam, ut stirpis maximus, capesseret. Inde bellorum inter Hungaros et Austriacos seges. Bohemi partim pupillo, partim Alberto studebant. Regem a regendo dictum, disserebat Ptarsco: reges regno dari, non regna regibus: qui regendus sit, eum regis titulo indignum. Vicit haec sententia. Albertus ea virtute atque animi moderatione usus est, quae postquam reges esse coepere, rarissima semper fuit. Noluit cum alterius iniuria oblatum accipere regnum, paternam hereditatem nulli, nedum pupillo, dixit, auferendam. Ergo ad Fridericum itum, ab allis tutela, ab aliquibus ipsum regnum ei delatum, cui id ex foedere ut principum Austriae vetustissimo deberetur. Negavit ille se orphani hereditatem quoquo pacto invasurum, gnarusque insuper, se tutelam, sine profusione maxima pecuniarum, retinere non posse, quod Bohemici Barones accipere potius ab regibus suis, quam dare eis consuessent, suasit, ut per se ipsi provinciam regerent, quoad adolesceret Ladislaus. Lecti gubernatores Ptarsco et Meinardus, concordi aliquantisper discordia rem Bohemicam disposuere. Hussitis Ptarsconem, Pontificiis Meinardum colentibus, donec illo defuncto, et Meinardi gliscente auctoritate, Georgius Poggiebracius rector factus, Hussitarum conspiratione Pragam occupavit. Meinardus carceris taedio exstinctus est.

Italia sub haec perpetuis bellorum incendiis urebatur. Philippus, Dux Mediolanensis, Nicolai Picennini opera Venetos adeo premebat, ut a Florentinis Franciscum Sfortiam, multa ditionis Ecclesiasticae oppida tenentem, contentissimis precibus auxiliatorem poscerent. is validis cum copiis missus, aliquot secunda proelia fecit, Veronam etiam, expulsis Picennino et Mantuano, recepit. Eugenius Pontifex decem et octo Cardinalium creatione, inter quos duo Graeci, Bessarion Nicenus, et Isidorus Rutenus, suas partes firmabat. Florentinos et Hetruriam suis copiis adversus Picenninum tueri conabatur, minima felicitate, nisi in Sfortiam reducturus exercitum Picenninus, dum iniquo loco proelium committeret, cladem magnam accepisset, signis etiam militaribus amissis.

In Apulia, post adventum Renati regis, exarserant maiori odio partes. Renatus fideli Genuensium opera Neapolin defenderat. At Alfonsus Sinuessae, Fundorum, et Nolani principum, favori innixus, postquam Capuam, Caietam, Acerras, et complura vetustae Campaniae oppida cepisset, Neapolin adeo afflixit, ut civibus pene destituta, tamen fame laboraret. Tandem transfuga quodam ingressum occultum, subter muros per cloacam, ostendente, urbem nocturno furto irrupit, eodem prope fato, quo tot ante saeculis Bellisario recepta de Gothis fuerat. Renatus nulla spe defensionis reliqua, incolumitatem sibi suisque discessu pactus, in Franciam remigravit, anno eius saeculi altero et quadragesimo. Potitum ergo regni Alfonsum Philippus rogat, quo Franciscus a Venetis distraheretur. Sed ea re Sfortia ab instituto revocari non potuit, quin ultro Picenninum ad certamen provocaret. Post multum utrinque sanguinem fusum, pax componitur eodem anno, ut Franciscus, Blanca Philippi filia ducta, Pontremolum et Cremonam dotem acciperet: reliqua utrinque capta iis redderentur, quorum ante id bellum fuissent. Fremebat ad eas conditiones Eugenius, quod Bononia, se posthabito, in Picennini potestate permaneret. Romam ergo profectus, novum vectigal vino impositum sustulit, audivitque: Vivat Eugenius, cum antea succlamassent: Moriantur nova vectigalia, eorumque inventores. Hinc Laterani concilium generale indixit, ut Basiliensibus derogaret, memorque iniuriarum, Picenninum ipsum accivit, bellique ducem in Picentes misit, Florentinis incommoda allaturum, qui frustra

renitente Sfortia in ditionem Ecclesiae redegit. Bononiam Bentivolus revocavit ad libertatem, Picenninum, dum eam punire nititur, dolor animi exstinxit. Franciscus eius filius, praeter opinionem omnium obsidere Cremonam coepit, iubente Mediolanensi: unde bellum Florentini Venetique resumpsere; occupatisque passim oppidis, nil praeter Cremam citra Abduam fl. Philippo est relictum. At Sfortia ab Eugenio simul et Alfonso in Picentibus oppugnatus, qui rem Venetam augeri indignabantur, omisso denique Piceno, Philippi militiam secutus est, eiusque copiis praeficitur. Iamque Florentinos adoriri statuebat cum Alfonso Eugenius, cum Pontificatus anno decimo sexto, mors virum rapuit, in omni vita varium. Leonardum Aretinum, Carolum Poggium, Trapezuntium, Blondum, viros doctissimos secretis suis admiserat, non una re pessime meritus de Christianismo. Nam et superior omni esse concilio voluit, et Delfinum, Caroli regis Franciae filium, composita prius inter regem et Burgundum pace, cum magno equitatu in Basilienses concitavit, cuius impetu dissipatus ille conventus est. Viginti milia equitum, decem peditum, pauci numero Helvetii sustinuerunt, ad extremum non tam victi, quam vincendo fatigati, victoriam lugubrem Gallis reliquere, inter rarae fortitudinis exempla numerandi.

Gravius damnum Hungaris eiusdem Pontificis perfidia attulit. Vladislaus Polonus Hungariae rex, Ioannis Hunniadis auspicio rem strenue adversus Turcas gesserat, Georgium Despotam restituerat in integrum. Amurathem felicibus proeliis eo redegerat, ut pacem ipsius arbitrio faceret, Hungaris Serviam relinqueret Moldaviamque. Iuratis utrinque decennii indutiis, Amurathes in Ciliciam profectus, Caramannum principem punire cogitabat, Pontem Bithyniamque in cursantem. Dum ille ibi bellum trahit, Eugenius per Iulianum Legatum Cardinalem instigat Vladislaum, ut violato iureiurando, quod minus e Rep. praestitisset, novum Turcis bellum faciat. Morem gerit Vladislaus, in Mysiam progreditur. Amurathes composita facile Asia, praepropere in Europam revertitur, classeque Italica, quae Hellesponti aut Bosphori transitu eum arcere debuisset, metu aut perfidia quiescente, Genuensi etiam adiuvante transfretat. itaque inopinatus ad Varnam oppidum supervenit Vladislao, iamque inclinata suorum acie (XXX enim Turcarum milia ceciderant) Deum, ut fama est, Christianorum in ultionem perfidiae implorans, ingenti eos clade sternit, rege etiam ipso et Iuliano Cardinale interfectis. Turcae eum sui numinis petiisse opem ferunt, maximoque gaudio hanc victoriam celebrasse, amoreque otii voluisse regni gubernationem Mahumeti relinquere filio: Sed Genizaros eum ad gubernacula retraxisse, filio amoto. Nisi Huniadis, qui cum decem milibus excesserat acie, et a Dracula Walacho captus se redemerat, virtute servata tunc esset Hungaria, haud difficile fuisset barbaris, eam tanta perculsam clade omnino subiugare. Sed Amurathes fugientes persequi non ausus, nec exsultare de victoria, nollem (inquit) hoc modo saepius vincere. Ita collectis sarcinis, copias, quas proelium superstites reliquerat, domum remisit. Elisas utrinque vires aliquanti temporis otium secutum.

Ladislaus inde, Alberti posthumus, mortua et matre et aemulo Polono, rex ab Hungaris appellatur; postulatur a Friderico, ut eum in Hungariam dimittat coronandum. Responsum, recte egisse Hungaros, qui regem tandem suum recognoverint: sed eum tutoris indigere, coronatione, quae semel peracta sit, nova opus haud fore. Irritati ob negatum regem Hungari, infestis copiis Austriam petunt, duce Huniade. Sed neque coronam ab Elisabeta asportatam, neque castella a Ladislai partibus praeoccupata, neque ipsum obtinuere. Huniades gubernator regni Hungarici, Podiebracius

Bohemici permansit, donec duodecimum Ladislaus annum explevisset.

Infelicitatem eorum temporum novum Typographicae artis inventum parte aliqua resarsit. Ioannes Gutenbergius Argentinensis, genere ingenioque nobilis, primum specimen edidit. Ioan. Faustus Moguntinus civis invenit, decennioque pressam artem inter secreta habuit. Magnum certe ac divinum munus, de quo Poeta eius aevi Teutonicus:

Nuper ab ingenio Rhenanae gentis et arte,
Librorum emersit copia larga nimis.
Et qui e divitibus vix regi obvenerat olim,
Nunc liber in tenui cernitur esse casa.
Quae doctos latuit Graecos, Italosque peritos
Ars nova, Germano venit ab ingenio.

Et Aprutinus Episcopus: Imprimit ille die, quantum non scribitur anno.

Mox sublectus etiam Eugenio Pontifex, qui doctrinae gradibus subito ad id fastigii evolavit, uno anno Episcopus, Cardinalis et Papa creatus, e Thoma Barzano Nicolaus V, librorum, et quae ex iis petuntur, artium fautor insignis et promotor. Cum pacem inter Philippum Mediolanensium Ducem Venetosque compositam cuperet, et bellum a decessore suo, Alfonsoque rege in Florentinos ac Senenses meditatum, restinguere conaretur, legatus eius Philippum apoplexia mortuum reperit, anno eius saeculi XLVII. Mediolanenses, lacerato Philippi testamento, quo heredem Alfonsum scripserat, in libertatem semet asserunt. Ergo Venetis Laudam Placentiamque occupantibus, Franciscus Sfortia, gener Philippi, a Mediolanensibus obducitur, cui Ticinenses confestim deditionem fecerunt. Placentia ab eo vi expugnata est, Alfonsus in Hetruria multa castella cepit. Sequenti biennio adeo ubique peste laboratum, ut pauci de multis superfuerint. Nihilominus bella invalescebant, Sfortia Venetos adeo premente, ut actum pene de iis videretur, nisi inter ipsum Sfortiam et Mediolanenses simultas orta, tempestatem in Mediolanenses convertisset. Etenim Veneti icto foedere, ut quae citra Abduam caperentur, ipsorum essent, Sfortiam ex hoste socium sibi fecere, qui brevi omnibus pene Mediolanensium civitatibus potitus, maiorem Venetis, quam prius pavorem incussit. A quibus ob id desertus, oppugnatusque insuper ab Alfonso, qui Mediolanum sibi iure hereditario deberi diceret, constantia sua urbem mediolanensem tandem subegit, anno MCCCCLIX. Veneti Alfonsum, et Florentinos, ut Sfortiam ducatu pellerent, invitarunt, Nicolao contra pacem omnibus modis urgente, ut sequenti anno quinquagesimo ad Iubilaeum populis venire libere liceret. Nam apud Fridericum iam effecerat, ut Sabaudum Pontificatu se cogeret abdicare, Felicemque ex aemulo Cardinalem et Germaniae legatum crearat: Venientibus et in arbitrium Nicolai, quicumque a Felice purpuram erant consecuti. Itaque auctoritate maior, animos principum aliquandiu repressit, magnaque celebritate Iubilaeum egit. Tanta affluxit multitudo superstitiosorum illius saeculi, ut occursante forte mula in ponte Hadriani, ducenta hominum corpora mutua collisione obtererentur. Sequenti anno munivit urbem Pontifex milite simul et turribus, quod venturum Fridericum intellexerat, tum coronae, tum nuptiarum causa. Desponderat enim sibi Imperator Leonoram, Eduardi Lusitani filiam, Alfonsi Neapolitani agnatam, quam Senis offendit, iam ex Hispania advectam. Benedixit Nicolaus nuptiis, ambosque Augustalibus exornavit, anno LII. Antoninus, qui tum vixit,parum maiestatis in Friderico deprehendit, neque libertatem, neque liberalitatem, immo nec sapientiam quidem, quod semper quasi per alium loqueretur. Cupiditatem ait apparuisse

multam, cum munera quaereret et aciperet libenter. Laudatur sane in eo pacis studium. Sed id cum ingenti orbis Christiani incommodo coniunctum fuisse putatur. Sfortia enim Mediolanensium ducatum, aliique reguli alias imperii provincias decerpserunt. Borsius Estensis Mutinae, et Regii dux creatus. Clivensis dux et Antistes Coloniensis de Susatensi territorio, Frid. Saxo Elector, fraterque eius Guilelmus, de hereditate armis contendebant. Apollonius Vicethumius auctor erat tristissimi certaminis inter fratres, quod maximo Thuringiae et Misniae malo annis quinque continuatum, exilio demum inventoris est finitum. Albertus quoque Brandeburgicus, Teutonicus Achilles dictus, urbem Noricam et alias diuturno bello vexabat. Octo proeliis victor, uno defecit. Imperator rerum suarum satagens, cum Alfonsum Neapolitanum invisisset, celeriter in patriam iter arripuit, ubi Austriaci simul Hungarique, expulsis Friderici praefectis, aut tradere regem Ladislaum, aut bellum exspectare iubebant. Postulatis non tam reiectis, quam suspensis, Neapolis Austriae infestis signis petita, victisque Caesarianis, moenia machinis quassata. Obsessus a multis milibus Fridericus, interventu Caroli Badensis et Sigismundi Saltzburgensis, Ladislaum tradidit Ulrico, Ciliae Comiti, qui mox Viennam ductus, principatuum regnorumque administrationem duodecennis adiit, alieno triumvirorum, Huniadis, Poggiebracii et Ulrici, arbitrio subnixus. Penes Ulricum maior auctoritas, qui regem in potestate habens, illis quoque imperare posse videretur. Sed eum Ulricus Eizingerus apud regem accusatum, aula et potestate deiecit; Ladislaus Pragae diadema suscepit Bohemum.

Ardebat adhuc inter Venetos et Sfortiam certamen, hunc Florentini, illos Alfonsus adiuvabat, terra marique pollens. Itaque Florentini grandi stipendio conducunt Renatum Lotharingum, paulo ante Sicilia pulsum, cuius adventu magna fortunae inclinatio facta. Sfortia Brixianis et Bergomatibus ad XL oppida, partim vi, partim deditione cepit, Veneti loco pulsi. Sensit haec Ciliae Comes, suam Venetis opem obtulit, perosus iam terras, in quibus e summa dignitate ad cuiusque opprobrium esset devolutus.

Ad eum modum distractis Christianorum principum animis peropportuna Turcis occasio amplificandae suae rei fuit. Post Varnensem cladem impetus in Peloponnesum, servitutem nobilissimae provinciae attulit, cuius princeps Constantini Imp. frater, Pindum, Boeotiam et Locros, Atticam quoque, Rainerio Florentino parentem, infestaverat. Rainerius Amurathem iuvit, ut expugnatis Isthmi munitionibus, Sicyonem, Patras, aliaque oppida diripienda daret. Peloponnesiacis antea liberis tributum imperatum. Altera expeditione Amurathes Ioannem Castriotam, qui et Alexander, seu Scanderbegus vocabatur, periit, quod is, obses olim datus Amurathi, effugisset in patriam Epirum, eamque ad resumendam libertatem concitasset. Perpopulatus totam Albaniam Turca, et aliquot oppidis potitus, Croiam urbem, neque armis, neque fame, perdomare valuit. Moenibus eius adhaerentem abstraxit generosa Huniadis audacia, qui progressus in Cosovae campos, arduo cum Turcis proelio conflixit, quo tandem inferior, Valachorum proditione septendecim amissis milibus, quattuor Turcarum occidit. Simulata vero in castra Amurathis irruptione, capessit fugam, captusque a Georgio despota, sancito inter filiam eius, suumque filium connubio, evasit. Amurathes biennio post apoplexia ictus, quam nimia vini ingurgitatione conciverat, exspiravit, anno tyrannidis XXXII, istius saeculi L. Paulo ante Ioannes Palaeologus decesserat, relicto successore filio, cui Constantinus, fatale Constantinopoli nomen, et salutare, cum Christum rite coleret, et exitiale,

cum suis voluptatibus indulgeret, fuit. Patrui eius Demetrius et Thomas, spreto et sanguinis et iurisiurandi vinculo, insanum inter se de Peloponnesi principatu bellum gerebant, auxiliante Demetrio Amurathe, ut mutua collisione frangerentur. Filius vero Amurathis Mahumetes II, interempto ante omnia fratre parvulo, foedera cum Graecis sanxit, itemque cum Triballis et Peloponnesiis, ut adversus Halisurium Caramannum tutius se defenderet, quem et brevi reddere ablata, pacemque petere adegit. Canum accipitrumque curatores, ad VII milia in militiam allegit, negans se aliturum tot homines ad rem nihili vanamque. Quamquam vero Tzanises, Persarum rex Armeniam percursaret, omisso tamen eo, mahumetes ad Bosphorum urbem validissimam Laemacopiam, tresque turres struxit, ut expeditum semper in Europam transitum pararet. Interiecto tempore lacessivit Byzantinos; Peloponnesios iterum dissidentes pacaturus, Isthmum diruit. Inde omnia ad oppugnandum Constantinopolin maximo studio comparavit, nactus praesertim tempus, quo Imperator Fridericus et reliqui Christianorum reges nihil minus, quam de Constantinopoli defendenda cogitarent. Fridericus enim eo anno, Ladislaum Austriacis et Hungaris tradere, armis compulsus.

Carolus VII Francorum rex, ruptis per Anglos indutiis, Normanniam Aquitaniamque de Anglis tum imprimis recipere conatus, peregit negotium multis proeliis, cum interim Henricus rex domesticis seditionibus agitaretur. Et Scotia e Duglassii Comitis, qui in regem Iacobum II protervierat, nece conflato tumultu quassabatur. Renatus Andegavensis, ut dictum, Mediolanensi iam Sfortiae foederatus, regna Siculum et Neapolitanum, ab Alfonso repetebat. Ne quidem inter Electores Germanos conveniebat. Palatini cum Moguntinensi et vicinis principibus dissidium, iam ad arma processerat. Borussi quoque a Magistro militiae vexati sine modo, Polonis se in clientelam dabant. Nicolaus Pontifex Cardinalem Rutenum, patria Byzantinum, ad Constantinum XI miserat, qui auxilium ei et civibus polliceretur, sed hac lege, si ad Romanam subiectionem, ut in Florentino concilio promiserant, redire voluissent. Iamque ipse Romae cum Stephani Porcarii coniuratione conflictabatur, qui Pontificem et Cardinales capere, libertatemque reddere civitati, conabatur. Qua oppressa, morosior tum in omnes, tum praesertim Romanos, factus Nicolaus, neminem facile ad colloquium admittebat. Quibus dum laborat vitiis Occidens, advolavit subito fama, Constantinopolin esse expugnatam. Etenim Mahumetes, contracto in Europa Asiaque quadringentorum millium exercitu, terra marique urbem, cuius ambitum centum et undecim stadiorum prodit Laonicus, obsederat. Erant ei sternendis moenibus tormenta aenea praegrandia, inter quae unum a LXX boum iugis, viris bis mille trahebatur, globum torquens trium talentorum. Cum XL dies continuos in muros detonuisset, promisit ei, qui primus per ruinas irrumperet, amplissimam Europae provinciam, exercitui triduanam ditissimae urbis direptionem. Si quis segnius rem gereret, ei capitis poenam statuit. Indicto tridui ieiunio, omnes vel ad moriendum, vel vincendum paratos esse iussit. Constantino pacem petenti, centena imperat aureorum milia annua, aut salvis opibus incolumem ex urbe discessum. Cum eae conditiones minime placerent, renovatur oppugnatio: pellitur loco Iustinianus Genuensis, qui cum trecentis armatis primum impetum sustinebat. Constantinus ipse, et qui circa eum erant, in fugam versi sternuntur. Portae obstruuntur cadaveribus, ne fuga pateat fugibundis. Ianitores etiam abiciunt quarundam claves, ut retentos in urbe cives redintegrare cogant proelium. Mascula pubes pene universa occiditur, virgines et matronae

meliores rapiuntur in servitutem, ultra LX milia. Isidorus Cardinalis, missus ut Graecos Pontifici reconciliaret, cum id iam, sed sero nimis peregisset, captus venditusque, ignorantia sui tectus effugit. Pera Latinorum urbs, obversa Byzantio, eodem infortunio perculsa, tradidit se Turcis. Eius muri statim destructi. Qui effugerant Graecorum, ibi postea receptum habuere. Hic finis imperii Graecorum. Is casus urbis, ubi Christus praecipue undecentos circiter ac viginti annos erat cultus, quaeque sanctissimos, doctissimosque viros genuerat. Nec periit nisi deserentibus illis, in quibus duodecim ante annos maiorem, quam in avita religione, spem ponere occoeperat. Imagines et reliquiae sanctorum, quae ad venerationem prostabant, omnibus ludibriis irrisae. Visum a Turcis obsidentibus ingens lumen e caelo in urbem demitti, alteraque nocte in caelum redire. Indicatum, illuminatam olim divinitus urbem, iam tenebris relinqui. Mahumetes tamen frequentandae urbi, instaurare conventus suos iussit Christianos, lectumque ab iis Patriarcham, pedo ei pastorali tradito, palam confirmavit.

Nicolaus, dum impactam Pontificatui suo labem abolere, coactis in Turcas copiis studet, arthriticis doloribus totum corpus pervadentibus exstinguitur, anno potestatis octavo. Tristis nuntius religionem piis animis iniecit, bellorum amplius in eiusdem Numinis cultores gerendorum. Itaque lugubres in Italia caedes festa tandem pax excepit, nisi quod Genuensibus cum Alfonso parum conveniebat.

Peloponnesi duces tantus pavor incesserat, ut fugam circumspicerent. Novo foedere devinctos, Mahumetes adversus Albanos quoque defendit, fractisque Albanorum viribus, duodecim milia staterum aureorum utrisque imposuit: unde mox nova discordia, dum Albani renuunt tributum, nisi aequaliter provinciae dividantur, ipsique fratres Thomas et Demetrius, suas quisque roborant factiones.

Barbarus interim Novopyrgum Triballorum capit oppidum, caecos Georgii filios, praeficit Serviae, Belgradum (Taurinum veteres, alii Albam Graecam vocant) quod olim Triballorum fuisset, reposcit. Mittit et Colchos triremes, qui maritimas Trapezuntii regis oras carpant.

Alfonsus Borgia Hispanus, qui Calixtus III Papa sedecim triremes, e Symbola passim corrosa aedificatas, duce patriarcha Aquiliensi in Asiam misit, Insulasque nonnullas, in iis Lemnum, cepit; Sed triennio post amissae. itali capti interfectique sunt. Hic Campanis in meridie signum dari iussit, ut orationibus iuvarentur, qui in Turcos dimicarent. Crediderim tunc precibus omnium Christianorum datam victoriam, quam Ioannes Huniades reportavit. Mahumeten enim ingenti cum exercitu Belgradum oppugnantem, strategemate devicit. Receptis videlicet in urbem Turcis aliquot, derepente iussit suos et ex arce et e latibulis irruere in discurrentes iam ad direptionem aedium, alios in tormenta immisit Turcica, eisque potitus, occisis XL milibus Turcarum, saucium tyrannum solvere obsidionem coegit. Res summa virtute acta, clamante Ioanne Capistrano monacho: O Deus, o Iesu, ubi sunt misericordiae tuae antiquae, veni in adiutorium genti tuae. Huniades paulo post peste infectus, maximis rebus gestis decessit, simulque Capistranus, acerrimus vitiorum, aleae praesertim, ebrietatis, aliarumque nugarum insectator, aemulus Bernardini, qui in Italia Guelforum Gibellinorumque factiones magna ex parte abolevit. Vicerat Capistranus saeculi pompas, fugerat delicias, calcaverat avaritiam, subegerat libidinem, contemnere gloriam non potuit. Describens enim bellum, nulla Huniadis facta mentione totum suum esse dixit, quod gestum erat. Scilicet ingens dulcedo gloriae facilius contemnenda dicitur, quam contemnitur.

Eo tempore Baptista Mantuanus vitia quoque Romanensium versibus castigabat, Georgius Heimburgius provocationem a Pontifice ad concilium ratam esse docebat: Nicolaus vero Cusanus Cardinalis, veniae papalis praeco, in carcerem a Sigismundo Austriaco ob iniqua postulata coniectus, magno auri pondere se redemit. Matthaeus Palmerius historiam contexuit. Nicolaus Perottus Cornucopias, Bartholomaeus Platina ruinas Campaniae, quas terraemotus fecerat, lustravit. Pomponius Laetus, nimio profanarum litterarum amore, pro Petro Pomponii nomen sumpsit. Georgii Trapezuntii, et Georgii Phranzis, et Bessarionis Cardinalis, Graecorum, eruditio eluxit. Academia Gryphisvaldensis in Pomerania, Basiliensis in Helvetia, Friburgensis in Brisgoia originem habuere.

Calixtus cum Senenses a Iacobi Picennini incursionibus liberasset, mortuo, qui eum defendebat, Alfonso, sine prole legitima, regnum Siculum feudali, ut aiebat, iure ad sedem pontificiam retrahebat. Usumcassanum, Persarum et Armeniae principem, uti et regem Tartarorum, multis muneribus, uti bellum Mahumeti facerent, induxit. Exstinctus anno eius saeculi duodesexagesimo, successorem habuit Aeneam Sylvium Picolomineum, bonis artibus excultissimum virum, qui Pius alter appellatus est. Hic multa, quae exstant, ingenii reliquit monumenta, in quibus historia Bohemica, et Europae status illo tempore. narrat Ladislaum, Huniadis filium, oborto iurgio, Ciliae comiti, qui iam gratiam regis Ladislai, ut avunculus, recuperaverat, intulisse necem, quod is perpetuus virtutum patris eius obtrectator et hostis exstitisset, nihilque moderatum in filios eiusdem cogitaret. Regem dissimulato aliquantum dolore, postmodum iussisse capite plecti percussorem, fratremque eius Matthiam Corvinum in Austriam captivum abduxisse, inde in Bohemiam, quo nuptias cum Magdalena, Caroli Franci regis filia, peracturus ibat. Ibi nobilissimus adolescens, duodeviginti annos natus, in ipso gloriae culmine, inter maximos nuptiarum apparatus, deliciis atque opibus affluens, infra sex et triginta horas, postquam aegrotare coeperat, exstinctus, Georgio Poggiebracio Bohemiam reliquit, matthiae captivo Hungariam. Singulare prorsus humanae inconstantiae documentum. Alter ex regio solio, dum novae nuptae thalamum exornat, defertur ad tumulum; alter, dum capitale iudicium trepidus manet, ex carcere vocatur ad regnum. Mirabile, quod matrem matthiae repentina laetitia non exanimaverit, cum tot cladibus afflicta, prius regem appellatum audiverit filium, quam vinculis exemptum.

Inde Fridericus Imperator Austriam cum Alberto fratre et Sigismundo patruele dividere coactus. Factus sub idem tempus e notario quodam Basiliensis Concilii Pontifex Aeneas Sylvius, Ferdinandum Alphonsi nothum, diademate donat Siciliae, ea tamen exceptione, ne id fraudi cuiquam foret. Mantuam deinde profectus, quo convenire Europaeos iusserat, bellum communi omnium decreto Turcis inferendum disseruit, oratione, ut poterat, comtissima. Verbis modo sacrum bellum decretum, controversiae privatae effecerunt, ut intestinis potius armis semet ipsos lacerarent. Surgunt Germani partim in se ipsos, partim in Pannonios. Excitatur Britannia duplici factione, quorum altera veterem in insula regem Henricum, altera novum, Richardum Eboracensem, fugato veteri, retinere conatur. Margareta Andegavensis, Henrici coniux, acie fusum Richardum occidit. Sed recepto iam ex hoste viro, post multam suorum stragem ab Eduardo pellitur regno, Henricus iterum in carcerem conicitur. Surgunt Hispani Barchinonensibus auxilio futuri, quos Aragoniae rex, Gallorum armis adiutus, bello premebat. Et ne quid ad disturbanda

omnia deesset, Ioannes Renati regis filius, Ferdinandum Apuliae regno pellere conabatur, unde duplex in Italia factio, cum ii Ferdinando, illi Renato faverent. Ferdinandus felicioribus proeliis et Pii favore subnixus, hostes regno expulit. Pius fortunae indulgentia mutato animo, ex hoste tyrannidis pontificiae, maximus eius defensor, Annatas exegit rigide. Sigismundum, Friderici Imp. fratrem, quod reiecta Pontificis sententia, concilium appellasset, exsecratus est. Diterico Isenbergio, Electori Moguntino, imperare ausus, ne se inscio collegium principum convocaret; cum exactionibus suis et ambitioni resisteret, dignitatem abrogavit, Adolfum ei Nassovium substituit. Inde bellum. Elector Palatinus Ditericum, Metensis Episcopus, Marchio Badensis, Comes Wittembergicus Adolfum tuebantur. Sed Palatinus cepit adversarios; captis quod molendina corrupissent, obsonia sine pane apposuit, multam grandem imperavit. Adolfus postmodum, adiutu Bavari Nigri, nocturna irruptione superatam Moguntiam diripuit, destruxit, incendit, vacuavit incolis, praedoni quam pastori propior. Ditericus tandem restitutus, Academia exornavit urbem, ut vel hinc appareret, quantum a lupo bonus pastor distaret. Idem Pius Georgium Bohemum regem, a Friderico confirmatum, damnavit haereseos. Matthiam Hungarum Bohemiae regem dixit, unde nova bellorum incendia. At Georgius a Friderico, quem cives Viennae obsidebant, imploratus, summa arte eum liberavit, ut neque periret neque vinceret. Papa cum eundem Matthiam, Philippumque Burgundum ac Venetos, expeditionis in Turcas socios adscivisset, Anconam lectica delatus, in itinere magnam hominum multitudinem quod belli impensam secum non detulissent, domum remisit.

Sed dum classem Anconae moratur, febri lenta et aegritudine animi moritur, anno Pontificatus sexto, saeculi eius LXIV. Ludovicum XI, Franci regis filium, a patre suo multis annis alienum, adeo ut apud Burgundum degeret, ob paternorum amicorum impotentiam, accusatum contumaciae absolvit. Carolum subincusavit. Decessit Carolus curis et inedia, anno LXI. Ludovicus ingenio asper et varius, iure pragmaticae sanctionis cessit Pontifici. Inter multa Pii egregie dicta laudantur et illa: Sacerdotibus magna ratione sublatas nuptias, maiori restituendas videri. Lubricum esse primum apud reges locum. Ut in mare flumina omnia, sic vitia in magnas aulas fluere. Cui plura nosse datum est, eum maiora sequi dubia. Neque avarum pecunia, neque doctum cognitione rerum unquam repleri. Sed non erat in fatis, ut ambitiosus Pontifex quicquam adversus Turcas proficeret. Demetrius et Thomas, Palaeologi fratres, malo genio agitati, neque pacem inter se, neque cum Albanis colebant fidem. Ea intemperie opportunam Turcarum iniuriis Peloponnesum praebuit. Turcarum iniuriis Peloponnesum praebuit. Turca expugnavit Corinthum, Athenas, Spartam, multasque post caedes universam occupavit Graeciam, praeter non multa oppida, quae Venetis parebant. Demetrio Oenum attribuit cum stipendio. Thomas, relicto Epidauri praesidio, ad Pontificem profugit. Capta et Amastris, Genuensium in Ponto urbs, et Sinopensi Principi, quod cum Usumcassane conspiraret, Sinope, Castamona, ditioque universa adempta, reddita in Europa Philippopolis. Hinc in Trapezuntium regem itum, cuius maiores Pontum et Colchidem ad ducentos quinquaginta annos tenuerant, Comnena domo prognati. David Comnenus tunc iis gentibus imperabat, neptemque e Ioanne fratre uxorem Usumcassani iunxerat, ac per eum laxari petebat tributum, quod ab Ioanne Mahumetes esset stipulatus, dum Trapezuntem subigeret.

Eo postulato accensus Turca, utrumque armis aggredi statuit: Sed placatus

a matre Usumcassanis, quae nefas esse dicebat, eiusdem consortes religionis affligere, abstinuit a Partho manum, in Davidem solum iram effudit. Ille impar tyranno, deditionem fecit, pactus aliam provinciam: Turca imperium Trapezuntinum pro arbitrio disposuit.

Davidem paulo post e litteris, ab Usumcassanis uxore ad eum scriptis interceptisque, proditionis insimulatum cum filiis omnique familia Byzantii interemit. Hinc in turpissimos puerorum et concubinarum solutus amores, a Dracula quodam concubino pene necatus, fratri eius assignavit Delum, quam ille optimis quibusque interfectis crudelissime exhausit. Viginti hominum milia absumpsisse fertur suppliciis.

Postea rebellionem molitus, Turcas etiam non modicis affecit cladibus. Mahumetes haud impune perpopulatus regionem, Draculae eam exoleto suo dedit, qui allectis ad se popularibus, Blandum fratrem eiecti. Eodem anno Lesbun subegit. Nic. Catelusius, princeps insulae dedit eam, inescatus spe novae ditionis potiundae. Sed stupra sceleraque vindices non effugiunt Dei manus, quibus maculatus Catelusius, cum assumpto ritu Turcico evadere poenas cogitaret, nihilominus capitali tandem supplicio periit. Interposuit aedificationes urbium Turca, quibus Hellespontum cinxit, mox in Illyricum movit, cuius rex Stephanus, eiecto antea patre suo, tributum denegabat. Centum et quinquaginta milia equitum, praeter pedestre robur, in felices Illyriorum terras ducta, postquam Dorobyzam vi cepissent, Iaizam et pleraque alia oppida facile subegerunt. Clissam rex ipse refugerat, quae summis viribus oppugnata, non sustinuit impetum. Stephanus ipse, accepto iureiurando se nihil mali passurum, Mahumetis in fidem venit, a quo, nequiquam allegans pacta, capite est truncatus: idemque reliqui Illyriorum duces passi. Tum vero Veneti, periculi vicinitatem apud animum reputantes, icto cum Pannoniis foedere, classem in Peloponnesum mittunt, Lacones et Arcades facile ad defectionem trahunt, Isthmum munire incipiunt. Sed cum Corinthus, reliquaque Achaia, in Turcarum fide manerent, adventaretque dux Europae Mahumetes cum exercitu, Veneti relicto Isthmo diffugiunt. Argos recipitur a Turcis, Laconica metu defecit. Peloponnesus, post varias caedes et proelia, in pristinam servitutem recidit. Matthias rex, cum Bosniam recuperasset propemodum, vulnere affectus recessit.

Romana iam sede potiebatur Paulus II, omnia habens venalia, humanitatis artes adeo contemnens, ut omnes carum studiosos, uno nomine haereticos appellaret; Romanis satis esse diceret, si legere et scribere didicissent, Platinam et Pomponium Laetum carcere et tormentis excruciaret. Mandavit, ne quisquam bireta coccinea (sic capitis tegmina appellant) praeter Cardinales ferret; quicquid gemmarum in pretio est, suam in mitram congessit. Romanis ludos et venationes ad veterum imitationem exhibuit. Comitis Aversi filiis novem castella, suis et Ferdinandi Neapolitani armis ademit. Petentem ob ea merita relaxata tributa Ferdinandum, invadere bello statuebat, cum mirandae solis ac lunae eclipses regnorum mutationem portendere visae. Secutus Francisci Sfortiae obitus, Genuae etiam dominatum adepti, pertaesis Gallici dominatus civibus. Galeatius, Sfortiae filius, in Gallia erat cum exercitu, ubi Ludovicus XI cum principibus regni, haudquaquam obtemperantibus, bellum gerebat, cum Burgundo imprimis Carolo, qui ei expeditioni boni publici nomen imposuerat, Francorum se vindicem professus.

Bartholomaeum Bergomatem, qui Florentinos exules, factione Petri Medicis pulsos, reducere armis conabatur, Ferdinandus rex et Galeatius acerrimo proelio repressere.

Ludovicus XI cum Burgundo et sociis

ambiguo marte conflixit. Plus fugae quam caedis fuit: ambo duces parum ab exitio abfuere. Philippus Comineus, qui prima pugna Burgundo adfuit, utrinque minimum duo bellatorum milia cecidisse, auctor est. Sed cum Carolo, fratri regis, Rotomagum se permisisset, rex cum Burgundione congressus: Normannia, inquit, fratris esto, tua sunto ad Somanam oppida. Ludovicum Lucemburgensem magistrum equitum creo. Ioanni Lotharingio ingens auri pondus ac militem do, ad regnum Neapolitanum repetendum. Duci Borbonio reliquum aurum dotale appendo. Boni publici species hoc exitu terminata.

Matthias rex fortissimus, diplomate inescatus pontificio, ab Turcis in Bohemos arma vertit, Georgium, ut haereseos anquisitum, regno deiecturus. Septenne id bellum fuit, quo Moraviam, Silesiam, et Lusatiam Matthias subegit. Fridericus summa in patriae perturbatione paucis venerabilis, nemini formidabilis, Romam quasi ex voto petiit, Paulum ad reconciliandos principes in Germaniam vocaturus. Quod frustra fuit. Digresso Imperatore, Pontifex, cum die quadam laetissimus apparuisset, nocte in cubiculo nemine vidente periit, eius saeculi anno LXXI. Multitudinem propositis ab ipso indulgentiis excitam, Georgius facile dissipavit. Cumque Casimirus Polonus, cui soror erat nupta regis Ladislai, regnum Bohemiae ad se quoque traheret, Matthias cum Georgio pacem fecit, Moraviam Silesiamque sibi reservavit.

Veneti per id tempus regno Cypri singulari plane fortuna potiti. Eius insulae Rex Ioannes Carolottam filiam Ludovico Sabaudo collocaverat, Iacobum filium nothum exheredarat. Is Ludovicum conspicatus, pronis Cypriorum animis suscipi, ad Messeraphum, Aegyptiorum Calipham profugit, iuratoque ei obsequio, expulit armis Sabaudos. Sic eius regni potitus, Catharinam Marci Cornelii, patricii apud Venetos sanguinis, filiam duxit. Senatus Venetus eam adoptavit. Non multo post profluvio ventris moritur Iacobus, relicta coniuge praegnante, quam Venetorum tutelae commendat. Posthumus fetus cum vitalis minime esset, Cyprus in Veneti potestatem, velut hereditario iure devenit.

Multo inferior Ioannis Lotharingi fortuna fuit, Tarraconense regnum animo complexi, cum Neapolitanum adipisci non potuisset. Pyrenaeum superavit, egregia facinora edidit, pestilentia exorta decessit. Ludovicus Francorum rex revocavit suos. Omnis Ludovici cura exinde in Britonem, quem a fratre Carolo serendis alendisque suspicionibus disiunxerat, fratremque ipsum versa, ut Philippi Burgundionis in Eburones. Philippus Leodiensem Episcopen Ludovico Borbonio, sororis suae filio exoraverat, admodum adolescenti. Borbonius, ubi per aetatem initiari poterat, noluit, magistratus praefecturasque intimis avunculi amicis credidit.

Permoti rei indignitate cives ab eo deficiunt, parere iussi permanent in sententia, a Pontifice impii iudicantur, bello velut ad sanitatem revocandi dantur Philippo duci. Is fines populatur, Dinantum oppidum evertit, proelio victis leges imponit durissimas. Papa dicto audientes esse Episcopo iubet, obtemperantibus sacra restituit; Ludovicus tandem sacratus populo benedicit. Decedit sub haec Philippus anno eius aevi LXVII, summa apud suos gloria, et virtutis, et felicitatis. Eburones iam solutos se Burgundionis imperio rati, finium suorum oppida recipiunt. Linium deiectis Caroli propugnatioribus occupant. Carolus suo paternoque odio plenus, maiorem quam pater finibus vastitatem infert, proelio Leodienses fundit, urbem moenibus propugnaculisque nudat, graviores parendi tributique pensitandi conditiones imponit. Interea Ludovicus rex Britonem fratremque subigit, ad pacem paciscendam. Carolus

quasi confecto Eburonum bello, simul revocatis ad obsequelam Gandavensibus, qui gravitatem tributorum et ipsi questi, officio decesserant, in Britoniam movit, auxilio ducibus foederatisque futurus. In itinere rogatur, ut communis pacis sanciendae causa, Peronae cum rege det colloquendi facultatem. Dum ibi de pace agunt, compertum est, Eburonum exules in patriam rediisse, occupatisque Tungris, provinciam Burgundo infestam reddere. Confestim ille regem inquieti animi per simulationem colloquii, res suas turbare inclamat, eumque velut in custodia asservat. Ludovicus blandimentis pollicitationibusque effecit, apud ducis familiares, ut excusata imprudentia, expeditionis in Eburones socius fieret, vindexque seditionis, quam per legatos ei exciverat. Facile captum Leodium, oppositis iis viribus, quibus virtutem cedere necesse foret. Caedibus incendiis, ruinis foedatur; spoliatur armis, machinis, opibus, viris. Nulli aetati, sexui, dignitati, parcitur: urbs quae CXX animarum milia moenibus contineret, redigitur in solitudinem.

Ludovicus nato sibi Delphino animosior, id coepit agere, ut Carolum attributis ad Somonam amnem oppidis finibusque deiceret. Egit cum Optimatibus, ut iura sibi aut non reddi, aut sordide per libidinemve reddi a Burgundo, conquererentur. Prompta via haec statuendi, fidem conventorum ab ipso violatam. Missus qui ei diem diceret, primum per iram retentus, deinde dimissus.

Lucemburgii magistri equitum occultis artibus factum, ut Fanum Quintini Ambianique Gallis reciperentur.

Reliqua porro aperto bello tentabantur. Frater, regis interea, non sine veneni suspicione, decessit. Aquitania Ludovico se reddidit. Tectior Ludovicus erat, Carolus apertior, liberius intemperantiusque indignationem prae se ferens, Magister equitum utrique suspectus erat.

Studia Francicarum partium ex continenti iam multo ante in Angliam transcenderant, et ipsam suis atque his atrocioribus morbis aegram. Duae factiones iam inde ab amissa Aquitania Normanniaque eam distinebant. Altera Henricum Sextum Regem ingenii mitioris, quam tempora belli postularent, dehonestamentum regiae maiestatis dictitabat. et proelio his, qui ab eo stabant, victis, in custodia habebat. Ab ea Eduardus Plantageneta, Richardi ducis Eboracensis filius, Eduardi III abnepos, rex salutatus, sororem Burgundioni caelibi despondit. Margarita regina Henricum captivum proelio victrix liberavit, Eboracensem securi percussit. Sed victor altero proelio, quo pleraque Britanniae nobilitas occidit, Eduardus rex rursus Henricum in vincula compegit, prout supra indicatum. Et hoc parum malorum visum. Pristina recrudescunt. Comes Vervicus, acerrimus nuper hostis Henrici sexti, repente ab Eduardo IV, cuius summus modo propugnator fuerat, defecit. Acie victus, transmisit in Franciam, ne a Franco rege adiutus, ad instaurandum bellum, redire in patriam posset, Burgundionis classis observabat. Sed disiecta classe tempestatibus, Vervicus auxiliis Franci subnixus, Henricum e custodia educit, collatis signis Eduardum fundit fugat. Pulsus, ad Burgundionem sororis virum traiecit, qui simul et reconciliationem tentat, et occulte restitutioni necessaria parat. Igitur Eduardus prius Angliam classe tenuit, quam hostis eum solvisse suspicaretur. Pugnatum, caesus Vervicus. His de regno inter Anglos contentionibus, permulta cruentaque proelia facta. Cecidere plus sexaginta summi proceres, amplissimae regiae cognationis, non pauci extorres. Horum nonnulli ne ausi quidem aperire quinam essent, vitam mendicitate diu tolerarunt. Eduardus IV. rursus rerum apud Anglos potitur. Henricum, et uxorem quod bellum instauraverat, in carcere exstingui curat. Periscelidem Burgundio sumit,

ordinis apud Anglos regii insigne. Pater Burgundionis anno MCCCXXX Velleris aurei ordinem, in Isabellae Lusitanicae nuptiis, condiderat. Rex Francus alium divi Michaelis instituit, idque insigne ad Britonem misit.

Burgundio, Eduardo ope sua in regnum restituto, habere se ratus, quem Franco regi opponeret, novi belli maiorem molem suscepit. Arnoldum, Geldrum ducem, adolescens filius, Adolfus nomine, in carcerem miserat, iuraque popularibus dabat. Eo pulso Carolus imperium seni restituit, ab eoque ob id meritum haeres instituitur, exherede filio. Tanta ditione praeter spem auctus, alia parte Comitatum Feretanum pignori accepit a Sigismundo duce Austriae, Augusti fratre, Helvetiis infenso. His tam inter se longinquis inductus opibus, multo maiorem concepit animo spem, quicquid terrarum inter hos duos iaceret dominatus, sui arbitrii faciendi. In Treviris caesarem convenit, illata mentione filiae Maximiliano Caesaris filio despondendae. Illam enim in tantas opes successuram, appeti ab omnibus, a nullo dum haberi cupiebat. Ceterum cum contenderet, ut Rex aut Vicarius interea imperii crearetur, deprehensa cupiditate, Fridericus, eo ne valere quidem iusso, repente discessit. Non tamen ob id Carolus conatu destitit. De pontificatu Agrippinensium contentio erat: pulsum ab adversariis Rupertum Palatinum restituere Burgundus nitebatur, foedere ac cognatione iunctum. Caesar indigne passus, res Germanicas ducem externum ad se evocare, conventum gentis habuit, auxiliaque Novesium misit, quod oppidum Coloniae propinquum Carolus oppugnabat. Dum ibi haeret dux, sedendoque Caesar victoriam de feroci hoste reportaturum sperat; Ludovicus quoque novos in ducem hostes excitavit, et iungendarum et disiungendarum amicitiarum efficacissimus artifex. Occiso ab Helvetiis Hagenbachio, Caroli praefecto, pervicit, ut Sigismundi ea gens sponte ad imperium rediret, foedusque insuper fieret, quo Sigismundus et Suitenses ad mutua auxilia obstringerentur.

Renatum iuniorem induxit, ut Lotharingiam, velut avitum patrimonium, bello repeteret. Tandem et ipse quaedam Caroli oppida capit. Vicissim sollicitante Carolo, Eduardus Calesium traiecit, auctorque per oratores duci erat, ut Novesium omitteret. Aegre Carolus Pontificis Max. auctoritati cessit, qui tum Sixtus IV. erat, ut crematis castris abscederet. Ferunt explicatis ad statariam pugnam utrisque aciebus, procerum quorundam Belgicorum opera, de nuptiis inter Maximilianum Caesaris filium, ac Mariam Caroli heredem rursus agi coeptum, proclamataque ob id subito pace, cruentum bellum in optatissimi spem coniugii desiisse. Rupertus postmodum in carcere mortuus, Hermannus Landgravius Hassorum Episcopen sortitus est. Soluta obsidione annua, Carolus Renato facessit negotium, Lotharingas res Francicis anteponit. Profectus ad Anglum modico comitatu, Quintinum velut a magistro equitum tradendum, invadi ilico suadet. Sed cum id parum succederet, Anglus legatos de pace facile admisit, filiam Delphino despondit, Aquitaniam ei dotalem stipulatus, indignante supra modum Burgundo. Fides interim Magistri equitum (Franci Constablium vocant) nutabat, fortunam, non causam in consilio habentis. Ludovicus Rex, excusantibus eum legatis, inconsiliis, inquit, capiendis tali capite opus esset. Sed truncatum intelligebat. Itaque Carolus rexque simul, in perniciem hominis ambidextri, ac bellorum cupidi incubuere. Carolus Nancium tunc obsidebat, cum placabiliorem eius iram ratus Lucemburgicus, vel Sancto-Paulianus Comes, supplex ad eum se recepit. Postulabat rex supplicium de eo sumi, ut convenerat. Carolus propinquitatem excercitus regii veritus, tradidit supplicem, quod mox,

deditione a Nanciatibus facta, infectum frustra exoptabat. Igitur Lutetiae de eo capitis exacta poena: neque quicquam posthac prospere Carolo cessit. Bellum Helveticum suscepit, Helvetiorum auxiliis a Sigismundo Comitatu Feretano spoliatus. Deprecabantur illi vim, lacessitos se iniuriis sumpsisse arma, pluris inquiunt, sunt equitum tuorum calcaria quam patrium nostrum solum. Dicta Carolus aspernabatur. Parat exercitum validissimum, quantumque aetas illa vix viderat. Lausanam prope sine certamine capit. Granosone plus quingentos Helvetios reste suspendit. Apparuit tunc genti, quo cum hoste sibi res foret. Tanto furore, cum eo conflixere, ut funderent, fugarent, castris, impedimentis, machinis exuerent. Granonem recepere: Burgundiones ibi inventos restibus sublimes tollunt, pari mortis foeditate.

Reparat bellum Carolus, Murtiam obsidet. Renatus extorris Helvetiis se iungit. Hi prostrati in genua, Numinis ante omnia auxilium poscunt. Vincitur iterum Burgundica acies. XXX Virorum milia sternuntur, vinci animo Carolus, nisi moriens, non potuit. Renatus Lotharingiam recepit, summa popularium voluntate. Carolus cum fortuna pariter hiemeque ipsa pugnaturus, obsidet denuo nancium. Antea fusus fugatusque erat, hic occiditur, ineunte anno eius saeculi LXXVII. Princeps cetera omnia, si ambitionem excipias, egregius.

Fuit deinde Eremita, qui Carolum se mentiretur, septennemque paenitentiam vovisse, ob temere suscepta bella; qui ob id a permultis visitatus, tandem ne agnosceretur, se subduxit. Renatus adnitente etiam Arausiensi principe, pauco tempore totius Burgundiae potitur, nomine regis Ludovici, qui Perona, Monstrolio aliisque oppidis captis, Atrebates quoque in ditionem redegit, pertinaciter Mariae Caroli filiae adhaerentes. Ideo translati in interiorem Franciam sunt; urbs novis colonis repleta, Franciaque nominata est. maria Maximiliano, Caesaris filio, viginti et duos, annos nato nupsit, reclamante frustra in Comitiis Francofurtensibus Ludovico rege. Cum Arausiensi avitus non redderetur dominatus, multi eo auctore a Ludovico defecere, quo bello Francus sex Helvetiorum milia perpetuo alere stipendio coepit. Plura oppida auro pollicitationibusque, quam vi militari expugnavit.

Undecim diebus antequam dux Burgundiae caderet, Galeatius, dux Mediolani, in templo ab Andrea Lemponiano cive suo, ob ereptum ei fundum occiditur, relicto filio admodum puero. Exinde rerum administratione obortis certaminibus, Robertus Severinas, ducis consanguineus, domo exactus, ad Francum regem venit, ad res Italicas affectandas eum impulsurus. Eam provinciam abnuit rex, praedicans documentis compertum, Italiam a Francis teneri non posse. Florentiam a Sixto Pontifice et Ferdinando impugnatam, non armis, sed consilio iuvit. Simul ad verecundiam terroremve Pontificis, de pragmatica sanctione restituenda Concilium Aureliani habuit, ne ob Romana diplomata aurum e Francia exportaretur. Itaque Pontifex, et illo et Turcico metu perculsus, ius sacrorum Florentinis reddidit, pacemque indulsit. Genua, velut Euripi agitata aestu, modo Mediolanensi subdita, modo libera sub ea tempora fuit, Spinolis, Doriis, Severinate, Flisco ad surarum factionum arbitria plebem trahentibus retrahentibusque.

Maiora Graecorum et orientis mala fuere isto saeculo. Mahumetes, repressis Venetis, omnes vires in Alexandrum Epiri ducem effudit, qui fortissime hactenus paternum defenderat principatum, maritimis praesertim munitionibus se tenens, unde, cum res ad extrema venisset, in Italiam pateret traiectus. Quare cum tueri se ultra non posset, in Italiam evectus, omnes ad bellum Turcis

inferendum inflammat, facturus utique operae pretium, nisi febris eum praematuro leto demersisset. Veneti interea acriter cum Turcis depugnabant. Si qui Graecorum defectionem pararent a barbaris, prompte [Orig: prompti] iis aderant. Ludovicus Canalis, Classis Venetae praefectus, Oenum occupavit et diripuit. In Macedonia per legatum feliciter rem egit. Ad Imbrum Turcicae classi occurrit: sed explorata eius magnitudine, deflexit Scyrum. Ferox hostis mox Euboeam petiit, excisisque duobus sub primum appulsum oppidulis, Chalcidem oppugnavit. Tanta ibi caede circa muros dimicatum, ut XL hominum milia castra Turcica desiderarint. Ad postremum, quia Veneta classis iam in conspectum urbis venerat, Mahumetes, satraparum consultu, a nocturna diurnaque oppugnatione nihil remittens, perrupti munitiones. Saevitum sine discrimine in omnem sexum et aetatem. Ferunt. praefecti filiam, corpore animoque praestantem, mori maluisse, quam tyranni explere libidinem. Insignis ea insula Turcicae tyrannidi subditur.

Nondum bellandi consilium Usumcassanes exuerat. Armeniam ingressus, Tocatam urbem eius provinciae maximam populatur. Iustufzes Begus in Carmaniam irrumpit. Europaeos hortatur, ut manu facta simul Turcas invadant. Avintes Asiae maritima vastata, multae urbes captae. Reliquis surdis cecinit. Mustapha, qui patris nomine iis locis praeerat, Iustufzen proelio captum Byzantium misit. Mox Mahumetes ipse comitatus Baiazete, Mustapha, et Zeme filiis, octoginta bellatorum milia adversus parthos ducit. Usumcassanes ex insidiis adortus Turcicum Beglerbegum (id principi principum, qui toti Asiae vel Graeciae praeest, nomen) cum maiori eum exercitus parte occidit. Sed dum incomposito agmine fugientes insequitur, in tyrannum ipsum incidit, ubi acerrimo proelio, tormentis praesertim aeneis victus, amittit filium et impedimenta omnia; arreptaque fuga ad sua tuenda recedit. Meliori marte Ioannes Castriota, Scanderbegi filius, Scodram urbem tutatus est. Ingenti accepta clade, Solimannum Bassam repulit in Moldaviam, ubi is a principe gentis Stephano fusus fugatusque est, anno eius saeculi LXXV. Sequenti missis XX militum milibus, Capham, Genuensium in Taurica Chersoneso urbem, proditione cepit Turca, Tartarosque vicinos subegit, a Matthia interim Hungaro Sabbatia castello spoliatus. Cum ergo Stephanum Moldavum debellare cogitaret, Turcas simul Tartarosque concitat. Stephanus solo Dei subnixus auxilio, ex insidiis lacessit Turcas, commeatum intercludit; acie inferior subducit se quidem, sed Turcae interim lue etiam correpti domum abire compulsi sunt. Infelices quoque eisdem in Peloponnesum et Hungariam expeditiones susceptae. Duces Matthiae regis multa Turcarum milia cecidere: Scodra demum fame subacta, manus dedit, cum Castriota sibi, suisque salutem pactus, omnibus cum facultatibus inde emigrasset. Venetus cum Turca pacem fecit. Non contentus eo sucessu Barbarus, ingentes in Hungariam copias ablegat, quas proelio inopinato acerrimoque aggressus Rex Matthias delevit, caeso duce Isabego. Nihilo felicior Rhodi oppugnatio fuit. Tres continuos menses tormentis variisque machinis urbs quassata, Petro Danbussione, magistro militiae, acriter eam tuente. Virtus Rhodiorum militum tanta enituit, ut Mesites Bassa, amissis circiter XXX milibus, turpiter refugeret domum. Itaque furorem Mahumetes in Italiam vertit, Hydruntem Apuliae armis cepit. Archiepiscopum urbis serra dissecuit lignea, multosque mortales omni crudelitatis genere excarnificatos peremit. Trepidatum tota Italia est. Cardinales iam ad fugam se comparabant, Xystus vel Sixtus IV, qui in Laurentium et Iulianum Medices, superbiae eius adversantes, coniurationem tunc inierat, eaque parum feliciter peracta, Florentinos bello vexabat,

eo terrore consternatus, pacem hostibus dedit. Mox vero mors tyranni Turcici ex veneno consecuta, dum in Natoliam proficisceretur, permagno Italiam metu liberavit, anno imperii eius XXXI, a capta Constantinopoli XXVII. Subegerat Byzantinum et Trapezuntium imperia, regna quattuor, Syriam, Peloponnesum, Armeniam, Sclavoniam, Provincias ademerat Christianis XX, urbes CC.

Romanam tunc cathedram, qui tenebat, Sixtus IV, olim Minor, nihil unquam praeclare in Turcas gessit. In suos indulgentissimus affectu, multa praeter ius fasque egit. Fridericum Feltrium creavit Urbini ducem. Morte Mahumetis, et receptae Hydruntis nuntio animosior, Venetis favere coepit, Herculem Ferrariensem atroci tunc bello petentibus, volens ex Herculis calamitate, Hieronymi Riarii, cognati sui, potentiam amplificare. Sed foederatorum Italiae principum sollicitatione mutatus, subito adversus Venetos stetit, quorum cum iam fractae contusaeque vires viderentur, Ludovicus Sfortia a sociis discedens, aequissimam eis pacem, invito Sixto attulit; Sixto ex dolore animi et podagra mortem approperavit anno MCD LXXXIV. Liberalissimus hic idem fuisse et quaestuosissimus dicitur. Primus Pontificum nova instituit collegia, quae non nisi pecunia emerentur; coniecitque velut in compedes aulam Romanam, sublata omni industrii et laboriosi ingenii sollertia, cum venderet officia, gratuito antea doctis et probis viris tribui solita. Ianiceros et Mamaluchos milites instituit, qui Turcarum exemplo praetorium eius munirent, certosque adstipulatores, sine quibus nullae tabulae conficerentur. Ex iis Mamaluchos et adstipulatores, qui ei successit, Innocentius VIII abrogavit. Sixtus veteribus novas sollemnitates adiunxit, ut conceptionis et oblationis mariae, Annae, Iosephi, Francisci. Urbem velut e lutea lateritiam fecit. Bibliothecam in Vaticano palatinam, advectis ex omni Europa libris, construxit, certosque proventus, unde plures emerentur, assignavit. Id praecipuum Pontifice dignum operatus est. Sed et nobile aedificavit lupanar, nonnihil emolumenti ex meretricio quaestu aerario suo accumulans.

Ad eum visendum, conficiendamque in Italia pacem, iter arripuit Christianus Daniae, Sueciae et Norvegiae rex, cum anno sequenti Iubilaeum indixisset Sixtus, tempusque illud, prout et antecessori visum fuerat, quinto quoque et vicesimo anno celebrandum ordinasset.

Igitur monemur re notissima, ut Septentrionis intermissam historiam repetamus.

Dani, cedente Erico, Christophorum Bavarum, Ioanne Palatino et Sophia, sorore Erici regis, genitum, evocaverant in regnum, anno saeculi decimi quarti tricesimo nono, diademate ornandum, cum trium Borealium regnorum consensus accessisset. Anno quo appulit Christophorus, Vandalicarum urbium piratae Bergas Norvegiae, insultu captas, diripuere. Rex novus, omissis bellis, Carolo Canuti, Magistro equitum apud Suecos, Finlandiam Olandiamque permisit, Adolfo Holsato Slesvicensem principatum ad pontem usque Coldingensem, Erici regis patrueles Dania dimovit. Ineuntes regni curas aggravarunt agrestes per Cimbriam, qui Erici exulis incensi litteris, Escillum Brocium, duodecimque primariae nobilitatis viros per tumultum occidere. Christophorus acie devictos rebelles poenas pendere seditionis coegit. Coronatus a Suecis, traiecit Gothlandiam, avunculum ibi regem invisurus, cui exinde naves spolianti onerarias minus succensuit, perhibens indulgendum exuli, unde viveret, commeatum. Ab eo reversus, naufragii periculum scapha arrepta vix evasit. Upfloae a Norvegis, tandemque Ripis a Danis coronatus, de nuptiis coepit cogitare. Duxit Dorotheam Brandeburgicam,

Ioannis Marchionis filiam. Triennio post obiit. Exuvias Roscildia habet.

Deligendus ergo rex erat, qui latissimas septentrionis provincias pacifico sceptro gubernaret. Erant e Danica nobilitate, qui id decus haud obscuris vortis indigenae cuidam servari poscerent. Sed eo in consilio, praeter aemulationem procerum, consensus etiam vicinarum gentium timebatur. Suecia statim praevaricata pactum, de trium regnorum coniunctione, e suo corpore regem assumpsit Carolum Canutium. Dani ad Adolfum respiciebant Holsatum, vicinas Nordalbingiae ditiones ex infestis dudum, amicissimas regno facturi. Renuente propter aetatem Adolfo, Christianus Oldenburgicus, veteri ac nobili domo Comes, Hedvige germana Adolfi genitus, eique pro filio educatus, quem multae corporis animique virtutes ornabant, rex Daniae Norvegiaeque adsciscitur, Dorotheamque reginam ducit. Hoc matrimonio abolitum Danicae regiae opprobrium, quae sterilitatis incommodo percussa, intra annos XC nullum heredem masculum tulerat. Dorothea intra annum enixa Olaum, eoque parum vitali, Ioannem et Fridericum, longam sceptris borealibus posteritatem divino munere daturos.

Christianus deinde Gotlandiam, Erici refugium, vi capit, Adolfi avunculi armis adiutus. Wisbu, florentissimum quondam insulae emporium, disicit. Gravissimis, quibus [Orig: queis] Prussia laborabat, bellis, imploratus se non miscet. Olaum Nicolai, Bergensem in Norvegia praefectum, neque sibi satis fidum et Vandalicis negotiatoribus molestum, cum circumsistens Saxonum multitudo, simulque Episcopum loci interemisset, mitior in auctores visus est.

Carolus Canutus, ne idem sibi a Suecis, violenti pertaesis dominii accideret, collectis clam thesauris, in Prussiam se recepit. Itaque Christianus Sueciae, volente procerum senatu, potitur: cumque biennio post Adolfus, Sclesvicensis familiae ultimus, vitam sine prole finiisset, Sclesvicensem ducatum, regni Danici feudum, sibi ut proximo heredi asserit. De Holsatia maior erat quaestio, quod more Teutonici imperii, cuius ea terra pars est, ad masculam propaginem crederetur pertinere, superessetque Otho Scaumburgicus, Adolfo agnatione, quamquam remotiori iunctus, qui octo conspicuus filiis avitam hereditatem postulabat. Nobilium plerique defensorem quaeritabant, trium regnorum potentem; alii masculae Comitum stirpi adhaerescebant. Repertum transactionis remediu8m, magno Holsatiae bono. Placati auro Scaumburgici omni in Holsatiam iuri renuntiarunt; Mauritius et Gerhardus, fratres regis, pacti et ipsi pecuniam sunt, ut solida regi, eiusque posteris, Holsatiae possessio foret. Pinnenberga, Hatzburgum, Barmsteda, vetus Scaumburgensium inde a morte Adolfi Wagrii ditio, Othoni eiusque filiis relicta. Holsatiae praelati, nobilitas, civitates, viri, cum iusiurandum Christiano, designato iam principi, dicerent, insignibus ornantur privilegiis, inter quae et illa, ut indigenae Remp. regant, Sclesvicensi ducatui Drostus (sic vicarium appellabant) Holsatiae Marscalcus praesit, nec divellantur hae provinciae, nec arma cogantur extra limites ferre. Hamburgum, ut antiquissima Stormariae Civitas, fidem Christiano regi datis dextris sanxit, dominum eum suum successoresque legitimos Holsatiae rectores appellavit. Rex Marinum Pontificis legatum, qui oves trium regnorum totondisset, id est, argento emunxisset, portione privavit lanae. Reliquum exactori mercatores, mercibus involutum edocti, surripuere. Ita praeda iniuste parta, haud multo meliori iure distracta est.

Mox exactiones Suecicum tumultum excitarunt. Proceres praefecturas alienigenis dari, plebs regem diutius abesse questa, in seditionem exardescunt. Pugnatum

maiori regnorum clade; Carolus Gedano ad sceptrum revocatur. Sed paulo post, desiderata suorum integritate, sponte se abdicat regno: Archiepiscopus Upsaliensis semel motam loco fidem Suecorum, difficulter Christiano restituit. Interquiescente hac tempestate, aliam Gerhardus, regis frater, in Nordalbingia movet, pro administratore principem segerit, gravis nobilitati, popularis vulgo. Igitur accusatus, Segebergae detinetur, donec persoluto ei auro provinciis decederet. Intervenit Anglicanum bellum, cum nec stipendium, proavo Christiani Henrico ferreo debitum, exsolveretur, insuperque Islandiae praefectus caesus ab Anglis esset. In eo Vandalicae civitates ingens damnum ab Anglis passae, compositionem demum octavo anno Traiecti obtinuere. Plus negotii cum Suecis fuit, qui duce Ivaro Axelio, arces a regiis insessas oppugnabant. Clade fracti, Lubecam veniunt, de pace agunt. Rex Carolum Canuti decedere regno iubet, tubam seditionis ablaturus. Cum id passuros se Sueci negarent, infecta pace disceditur. Rex angustias Suecicas nivis tempore ingressus, cum enotuisset consilium, magnam pertulit cladem. Surrexitque iterum Gerhardus, ac popularitate sua Eidoranos, Frisones, Marososque Crempenses et Wilstrios in sua verba adigit. Visis deinde, quibus impar erat, armis regiis, deserit quos animaverat. Plebs aegre ad renovanda regi sacramenta compellitur. Capiti seditionis Henningo Wolfio latibulum Dithmarsis fuit, dudum praedas agere e vicinis sueta. Christianus rex Orcades insulas Iacobo II1 Scoto, elocata filia, dotales addixit, donec persoluto nuptiali auro redimi Norvegis possent. Scoti omne ius Orcadum ad se transiisse contendunt. At continuator Hectoris Boetii I. Ferrerius, qui vidit tabulas, L milibus florenorum Rhenensium redimi posse insulas confitetur.

Secutum regis ad limina Apostolorum (ut loquuntur) iter, LXXIV eius saeculi anno, cuius multi scriptores meminere: uti et Simonis pueri Tridentini, in quo Iudaei omnes Christi cruciatus renovarunt. Conventus Imp. Fridericus, Dithmarsiam cum Holsatia Stormariaque coniunxit, inque unum ducatum vertit, edito super ea re diplomate. Loquente apud Romanos multa per interpretem rege, Sixtus nullas tanto in principe litteras mirabatur. Magnifice ubivis exceptus rex, Carolum Burgundum cum Caesare frustra reconciliare laboravit. Domum reversus, ad Suecorum tergiversationem exstincto Carolo Canuti, nulli iam regi, sed Senoni Sturaeo, sorore Caroli genito, ut gubernatori parentium, connivet, temporum occasiones speculatus. Ioanni interim filio Christinam, Ernesti Saxoniae Electoris filiam, maximo apparatu iungit. Indicto Reinholdesburgi conventu, Dithmarsis Augustales insinuat litteras, suumque agnoscere imperium praecipit. Illi inde a Friderici I. aevo Bremensi se subiectos Ecclesiae, respondent, Caesarem de alieno largitum. Rex in speciem hoc praetendi certus, quod aliis interea Dominis Dithmarsi paruissent, cogitare gentem de sua salute iubet, recisisque, quas magnates Holsati postulabant, usuris, regressus Hafniam, carnem exuit, anno regni XXXIV. Rex omnium suffragio iustus, moderatus, septentrioni perutilis, solo Ioanne Magno, Upsalensis Ecclesiae Pseudomysta contrasentiente, Danicarum odio partium, quod nimium quidem ubique prodit.

In regna Daniae et Norvegiae haud dubius successor, Ioannes, natu maior filiorum Christierni erat. At Sueci, Helmstadium exciti, ut ex foedere prisco, trium concordiam regnorum restabilirent, simulatione Stenonis Sturaei, quem gubernatorem assumpserant, corrupti, Danorum spem frustrabantur. Ioannes cum Friderico germano, ditionem Sclesvicensem et Holsaticam aequo iure divisit. Post reliquos Stormaros, etiam Hamburgenses ab utroque principe in fidem

accipiuntur. Sic denuo Holsatia, contra quam constitutum initio fuerat, in partes distracta, nobilitas utrique fratri iuramentum dixit. Ioannes, imperatis in vomerem binis aureis, grande aes alienum, quod pater emendis ducatibus conflaverat, fideliter dissolvit. Octogesimo tertio eius saeculi anno, Hafniae sacratur rex Daniae a Ioanne Laxmanno, maximo regni Antistite; apud Nidrosios Norvegiae Steno quoque Sturaeus Calmariae tandem regium Ioannis nomen comprobavit, modo rimam haberet, quo defectionem pro tempore renovandam tegeret. Ea erat adiecta electioni conditio, ut rex Sueciae Ioannes aes parentis alienum dissolveret. Mox enim incusans neque id fieri, neque Gotlandiam Suecis reddi, novis Sueciam factionibus implevit, Ivarum Axelium Gotlandia Oelandiaque insulis deicere conatus. Quod periculum animis expendentes Dani, educta classe, Gotlandiam, tradente Ivaro, repetunt, Stenonemque fidem regi novare compellunt, quam nihilo sanctius ille, atque ante datam coluit, foedere insuper occulto, Vandalicas sibi devinciens civitates, nihilque exinde sacri aut profani habens. Tandem, cum indictis iterum comitiis praesentiam suam subtraheret fraudibusque omnia misceret, in apertum bellum, quo plurimum humani sanguinis fusum est, erupit discordia, multis Suecorum procerum perfidiam viri detestantibus.

Eo tempore enitebant Domitius Calderinus et Rodericus Santius Romae, Marsilius Ficinus Florentiae, reliqua in Italia Angelus Politianus, Philippus Beroaldus, Hermolaus Barbarus, Hieronymus Donatus, Georgius Valla, Franciscus Philelphus, Ioannes Annius Viterbiensis. Nicolaus Helveticus Undervaldensis multorum annorum inedia et praedictionibus inclarescebat.

In Germania Rodolfus Agricola, Conradus Celtes, primus e Germanis Poeta laureatus, Ioannes Reuchlinus, qui et Capnio, Hebraismi instaurator, Dionysius Carthusianus scripturarum interpres, Ioannes de Monter regio Astronomus. Ioannes Wesselius Pontificiorum Censor errorum, Moguntiae damnatus: Petrus Uxamensis Toleti. Academiam Ingolstadiensem anno LXXI Bavarus, Tubingensem anno LXXVII Eberhardus Wittenbergicus excitarunt. hartmannus Schedel historiam contexuit.

Sixti IV locum implebat Ioannes Baptista Cybo Genuensis, Innocentium VIII vocarunt. Is innatam avaritiam dicteriis scommatibusque solitus velare. Liberos ante Pontificatum susceptos ad summos honores provexit. Ursini sub eo et Columnenses atroci se bello laniabant, quod alio graviori ipse interpolavit.

Aquilanos enim, opulentam Civitatem, suo adiungere imperio cupiens, adversus Ferdinandum regem eos tuendo, cruentum tumultum excivit. Venetos, et Columnenses adscivit socios, Insubres, Florentini, et Ursini regem sequebantur. Caedibus incendiisque saevitum. Alfonsus, Calabriae dux, Latium hetruriamque, captis direptisque oppidis, foede laceravit. Tandem Innocentius, relicta Aquila, ut aerario consuleret, damnum bellicis impensis acceptum, institutis venalium officiorum collegiis, resarsit. Ferdinandum, ob negata sibi tributa, anathemate notatum exautoravit. Zemem Mahumeti filium in custodia habuit, ingenti ob eum a Baiazete fratre auro cultus. Id ita accidit:

Byzantii morte Mahumetis tumultuatum, partesque in contrarias itum fuerat, aliis Baiazetem stirpis maximum patre nondum Imperatore, aliis Zemem vel Zizimum eodem iura dante natum, ad imperium vocantibus. Cum abessent ambo, Baiazetis filius in regia sede locatur, dum pater advolaret. Baiazetes ergo Byzantium, Zemes Prusiam occupavit Bithyniae. Baiazetes, revocato ex

Apulia exercitu, Neapolitanis recuperandi Hydruntem ansam praebuit. Matthias Hungarus Turcas ultra Danubium removere annixus, importuna Caesarianorum irruptione revocatur. Quare Viennam expugnavit, totamque subegit Austriam, ab Alberto demum Saxone fractus, ut pacem amplecteretur. Baiazetes interim cruento fratrem proelio devicit in Bithynia, qui pulsus procul in Syriam, atque inde per Arabiae deserta in Aegyptum se contulit, fidem Sultani implorans. Ab eo perhumaniter exceptus, cum a fratre nihil aequi impetraret, spem concepit, vicinos Turcis Satrapas ad sese defecturos. Apud Cilices invenit auxilium, sed maximis impar viribus, descendit in maritima Ciliciae, fideque publica ad Rhodios traiecit. Rhodii honorificentissime exceptum in Franciam transvexere: a Ludovico rege Innocentio petenti transmissus est.

Provincia tum ad Francos devenit, stemmate Andegavensium exstincto. Maximilianus Romanorum rex dictus Francofurti, Francos in Morinis acie profligavit. Maria eius coniux delapsa equo, per venationis studium, occubuit, relictis Philippo et Margareta parvulis. Ex eius morte Maximilianus in Belgio parum auctoritate valebat. Margareta trimula Delfino despondetur, doti adscriptis Atrebatibus, et comitatu Burgundiae. Delfinus, exstincto paulo post patre, tertium decimum annum agens, praeesse regno haud poterat. Latine eum scire pater vetuerat, praeter illud unum: Qui nescit simulare, nescit regnare, Sorori regis et duodecim paribus Res pub. commissa. Decesserat et Eduardus IV Anglus, Henricus VII gener eius e Britonia, ubi exulabat, furtim elapsus, Richardum tertium, Eduardi regis, soceri sui, fratrem, qui matri propriae adulterinum impegisset concubitum ex eoque Eduardum susceptum iactasset, necassetque eius filios, sub signis occurrentem proelio vicit, occidit, ac eo regno potitur.

In Hispania Elisabeta vel Isabella, Ioannis II Castilionensis filia et haeres, castiliam secum dotali nomine ad virum Ferdinandum traxit. Lusitanorum magna pars ad Alfonsum Galliciae regem inclinabat, unde factum, ut universa terra gravi exarserit bello.

Post varias hinc inde acceptas illatasque clades, in Numantino agro vincitur Alfonsus, speque omni occupandae Castiliae deicitur. Ferdinandus iam late Hispaniae imperans, plurium annorum bello Maurorum opes in Baetica (quae nunc Granata dicitur) oppugnavit, ac postremo totius regni viribus, cum Isabella coniuge connixus, anno eius saeculi nonagesimo, regnum barbarae gentis in ea terra funditus evertit, Mele seu Baudele Maurorum rege cum urbe regia in potestatem redacto, anno circiter DCCLXX, quam Saraceni Hispaniam invaserant. Inquisitionis officium exinde in Mauros Iudaeosque institutum. Ferdinando Catholici nomen datum. Centum viginti quattuor milia familiarum migrare Hispaniis iussae. Ex eo tempore gens Hispanica multo per orbem illustrior facta, altero velut orbe terrarum, Hispanorum regum auspiciis, gentibus patefacto. Christophorus Columbus Genuensis naucleri cuiusdam naufragio edoctus, incognitas latere occidentali in Oceano terras, primus omnium classe rem tentare ausus est, anno MCCCCXCII. Cum Fortunatas insulas (Canarias vocant) tribus navibus tenuisset, inde centesimo, quam Gadibus solvisset die, Leucaias inter Cubam et Floridam insulas attigit: Mox Hispaniolam, aliasque regiones lustrare coepit.

Fridericus sub haec Imperator Maximilianum filium, a Brugensibus Flandris captum, praecipua usus Alberti Saxonis opera, liberat. Albertus, Hector dictus Teutonicus, non Brugenses solum ad deditionem compulit; verum etiam Eburones, Sicambros, Batavos, novenni bello attritos, Maximiliani agnoscere coegit imperium. Frequens iis proeliis rex ipse interfuit, ducemque suum

Frisonum provincia remuneravit. Eoam vero Frisiae partem Ulricus Nordanus, empta ab Hamburgensibus Embda, tenebat, Comitis titulo ab Imperatore Friderico fatis vicino exornatus. Fridericus enim anno imperii LIII, ex carcinomate desecto crure, decessit Lintii, pacis et otii, quam Res publica ferret, studiosior. Africa (inquit Langius) amissa, Asia sub iugum missa, Europa, eo imperante, adeo in angustias coacta, ut fidem, qua totus pridem personabat orbis, exiguus occidentis, incomtusque hirti septentrionis angulus vix audeat tuto profiteri. Triennio ante obierat Matthias rex Viennae, cum litteris simul armisque Pannoniam exornasset: a cuius excessu Maximilianus Austriam recepit. Ladislaus, Casimiri Poloni filius, Bohemiae Hungariam adiunxit. Anno XCI Carolus VIII Francus Rex, Margaritae, quam impubis ipse impuberem sibi desponderat, repudium dedit, Britoniaeque heredem, Maximiliano pactam, suo toro applicuit, gemina in Maximilianum iniuria, cum et filiam eius aspernaretur, et praeriperet sponsam.

Baiazetes variam expertus sortem est, fratre pulso. Moldaviam a Walacho adiutus subegit, a Sultano Aegyptio multas in Cilicia pertulit clades. Tharsum, Adanem, larandam, multo sanguine Aegyptius expugnavit. Cum bellum utrinque maximis esset viribus gestum, modestior tandem Baiazetes Oratorem Aegyptii humaniter habuit, pacemque restitutis sibi Tharso et Adane fecit. Deterior Barbaro Alexander VI, Rodericus ante Borgia, Pontifex fuit, qui emptis Cardinalium suffragiis, quos auro corruperat, ut dignitate potiretur, potitus ea suffragatores exitio dedit. Tam impudenter nundinatus sacra, ut versu notaretur:

Vendit Alexander claves, altaria, Christum.
Vendere iure potest, emerat ipse prius.

Pessimo tamen saeculo doctissimi effloruere viri, Ioannes Picus Mirandulanus, Ioannes Trithemius Spanheimensis, Antonius Coccius Sabellicus, Iacobus Philippus Bergomensis historiarum scriptione insignes. Rostochienses interempto collegio canonicorum, quos Magnus et Balthasar principes introduxerant, praeposito Thomas Rhodio, plurima civitati suae incommoda accersivere, quae auro tandem et deprecatione humili sublata sunt.

Iacobus Usumcassano genitus, cum veneno ab impudica uxore peteretur, praegustare insidiatricem coegit. Quod cum illa fecisset, rex accepto eodem poculo, datoque filio, cum uxore filioque interiit. Ismael Sophus, sororis filius, avitum Persarum regnum recuperavit.

Reddita fuerat et Friderico Austria, avitus principatus: Verum Ladislaus Polonus, Matthiae Corvini apud Hungaros, et Poggiebracii apud Bohemos successor, Hungariam sibi pro peculio asserebat. pactum id impugnabat Maximilianus rex Romanorum, coactoque e Germanis potissimum milite, Belgradum cepit, parumque aberat ut totam Hungariam revocaret ad Austriacam domum. Sed cum milites parum obsequentes haberet, conventum est in conditiones, ut, si Ladislaus e vidua Matthiae regis liberos non gigneret, regnum ad Maximilianum, eiusque heredes devolveretur. Belgradum (Albam regalem vocant) Ladislao receptum.

Poloniam, defuncto Casimiro, patre Ladislai, frater eius Ioannes Albertus, literatum quam armorum melior gubernabat, mox Barbarorum incursionibus affligendam.

Adscribere iuvat Philippi Cominaei, cordatissimi scriptoris, de eius saeculi, quo et vixit, rebus iudicium. Nihil, inquit, praestabilius est mediocri vitae genere, quod qui honeste acquisitum tuetur, is omnium certe est felicissimus. In rebus humanis ita comparatum est, ut nullus fere sit populus, quem non aemulus aliquis

exerceat. Gallis oppositi sunt Angli, Anglis Scoti, Hispanis perpetua quaedam simultas intercedit cum Lusitanis. Italiae principes magna ex parte retinent possessiones, nullo fere titulo, et acerbe suis imperant. Iis adversantur reliquae potentiores civitates, Venetiae, Florentia, Genua, nonnumquam etiam Bononia, Sena, Luca. Aragoniae reges oppugnantur ab Andegavorum ducum familia: Mediolani et Insubriae Vicecomites ab Aureliana domo. Venetis sunt infesti principes Itali et Florentini: Seneses autem et Genuates oderunt Florentinos. Genuates laborant, et sunt divisi civilibus factionibus Fregosiorum, Adurnorum et Auriorum. In Germania magnae sunt inter Austriacam et Bavaricam domum aemulationes, et quae sunt ex Bavariae ducum stirpe natae familiae, inter se ipsae dissident. Austriacis principibus grave est odium cum Helvetiis. Impugnantur a Clivensibus Geldri: et hi valde sunt iniqui Iuliacensibus. Quae sunt ad Oceanum Germanicum et Balthicum mare civitates, bella saepe gerunt cum Daniae regibus. In Germania plurimae sunt arces et castella munita, quae res licentius agendi multis occasionem praebet. Populi Asiae Africaeque, dicuntur inter se non minus quam nos, immo turpius aliquanto dissidere. Nam in servitutem se pertrahunt ipsi, seque invicem nostris hominibus venundant. Et videmus, quam multi quottidie ad Lusitanos deportentur. Itaque nihil est in hac aerumnosa vita praestantius, quam divinum metuere iudicium, et studere in omnibus aequitati, contentumque esse mediocri citae genere: neque defatigari iis curis, quales fere suscipiuntur a plerisque nimia quadam cupiditate et ambitione augescendi. Haec ille, quibus nihil verius, consuevitque Deus excitandis torpentium animis ostentare mundo prodigia. Sic designandae dissidiorum foeditati natum reperio monstrum in Scotia (cuius regem Iacobum in coniurati interfecerant) biforme a capitibus ad umbilicum, inferius unus homo, diversis pugnantibusque inter se voluntatibus, quod XXVIII annis produxit vitam. Prope Basileam lapidem trecentarum librarum de caelo cecidisse prodit Trithemius. Hermannus Risvichus Batavus, cum immortalitatem animae, universamque Christi doctrinam, fabulas esse nugaretur, maluit vivus exuri, quam teterrimas blasphemias retractare, haereticorum stolidissimus.

MAXIMILIANUS I. Romanorum Imp. BAIAZETES II, ET SELIMUS I, Turcae.

MAximilianum unicum e Leonora Lusitana filium, Fridericus pater imperii consortem adsciverat, annuente Electorum collegio. Exstincto deinde Friderico, Maximilianus attritam valde Caesaream dignitatem, varia fortuna XXV annis gessit. Par utrique sorti visus, a magnitudine animi, munificentia, pietatis literarumque meliorum amore, antiquitatis praesertim studio, plerisque laudatus. Viennae collegium Mathematicorum Poetarumque erexit, ubi poetas laurea ornandi facultatem Conrado Celti tribuit. Comitiis Wormatiensibus sedes Academiis singulos deligere Electores iussit. Illis auspiciis Academia Witebergensis in Saxonia a Friderico Electore, anno secundo supra sesquimillesimum et Francofurtensis ad Viadrum, annitente Ioachimo Brandeburgico, anno eiusdem saeculi sexto, effloruit. Nec facile alia aetas plures historia omnique eruditione celebres fudit. Nobilitarunt imperii Maximiliani initia repertae ad Sudetes montes argenteae venae.

Locus a Silvis horridis Schreckenberg dictus, novos exinde nummos praebuit, oppidumque Annaebergam, quod subito effossis e terra opibus auctum est. Prima Caesari in Turcas, croatiam vastantes, expeditio fuit: Sed illi

Christianorum mactatis, pluribus in servitutem raptis, abierant. Croatia tamen in fidem Maximiliani rediit. Mox versa in Carolum Geldrum arma, qui hereditatem, patris Adolfi impietate amissam, multisque annis Burgundo possessam, a genero eius Maximiliano repetebat. Eum fregit Albertus Saxo, qui dextera manus imperii appellari meruit. Philippus Maximiliani e Maria Burgundica filius, Belgarum princeps salutatur. Alberto Saxoni praemium militiae datum a Caesare Frisia, e qua ille nihil fere praeter labores et sanguinem tulit. Nam dum eam feralibus dissidiis fluctuantem subigere tentat, morte intercipitur. Filii Georgius et henricus, quod imperfectam victoriam prosequi anniterentur, cladibus quidem implevere Frisiam, sed semetipsos simul viribus pecuniisque exhauserunt; Frisii alieni, multoque servilis impatientes iugi, in libertatem semet, sed cruento Marte, vindicarunt.

Durius bellum Italiae incubuit. Ferdinandus Rex Neapolitanus, mente subdola, nemini fidus, decesserat anno M CCCCXC IV. Rem paternam susceperat Alfonsus, nihilo gratior Italis quam pater, cuius imitabatur sordes, impietatem, saevitiam, libidines. Francis imperabat Carolus VIII, qui Francisci Britonum ducis filiam, Maximiliano pactam, praeripuerat, Henricum VII Anglorum regem auro placarat, bellum Galliae inferentem. Ei spes ingestae amplissimae, per odia subditorum in Aragones, totius Apuliae, ac per eam Siciliae Graeciaeque occupandae. Favebat iuris species, quod exstincta familia Andegavensium, ultimi ex ea stirpe regis testamento haeres esset scriptus. Incitabant Neapolitani exules, incitabat Ludovicus Sfortia, ut nepotem suum, cui Alfonsi regis filia nupserat, per bellum Gallicanum Mediolanensi ducatu depulsurus. Incitabat initio et alexander Pontifex, Alfonso infensus: qui cum se ei metu Gallorum submitteret, Caroloque insuper tributum offerret, remorari tamen iter institutum, in quod plurimi sumptus effusi erant, nequivit. Carolus paulo XX annis maior, XX peditum, quinque equitum milia in Italiam duxit. Ioannes Nauclerus L milia armatorum ei, praeter aliorum fidem, tribuit. Maximilianus Caesar, oblata sibi a Ludovico Sfortia in coniugem Blanca Maria, corpore animoque elegantissima virgine, ducis Mediolanensis Ioannis Galeatii sorore, exuerat offensam, quam ex intercepta Britonica sponsa conceperat in Carolum. Ferdinandus Hispanus, restitutione Perpeniani et agri Ruscinonensis, Gallis erat devinctus. Itaque a nemine impeditur Carolus: urbes Italicas, novis passim imperiis studentes, sibi adiungit. Ioannes quoque Galeatius, dux Mediolanensis, adolescentulus, seu fato, seu veneno raptus, vacuum Sfortiae patruo locum facit. Petrus Medices Reip. Florentinorum princeps, quod metu adductus Pisas, Liburnum, aliaque ditionis Florentinae oppida, Carolo permisisset, urbe eicitur. Florentini pecunia adiuvant Carolum, oppida ei concedunt sua, quoad Neapolin intrasset. Alexander Romae exceperat Ferdinandum, Alfonsi filium, cum copiis: Sed audito, omnia prospere Carolo evenire, iamque teneri ab eo Viterbium, inops consilii dimittit Neapolitanos, Carolum in urbem, se ipsum Adriani in molem recipit; conscius sibi, quam turpiter solium Romanum adeptus, quanta cum infamia ei praesideret. Sic Romam intrat Carolus, extremo anni nonagesimi quarti die, largitione et promissis corruptus, ne a spurcissimo Pontifice poenas scelerum exigeret.

Inauguratur ibi regno Siculo, Gemum vel Zizimum, Baiazetis fratrem, bello adversus Turcam gerendo usui futurum, ad se traducit. Sed Pontifex petitioni Baiazetis satisfacturus, quicum occultam contraxerat amicitiam, id egit, ut vixdum Neapolin translatus Gemes vitam finiret, non sine perspicuis

propinati veneni notis. Sola arx Neapolis impetum Gallorum aliquandiu sustinuit. Cetera regni omnia ultro Gallis deditionem fecere. Alfonsus rex gnarus, quanto in odio apud suos esset, Ferdinando filio tradiderat regnum, Iovinianus Pontanus abdicationis formulam conscripserat. Nemo enim crudelis vir fortis esse solet. Messanam profectus, abstinentia coepit monastica veteris vitae flagitia piare. Eum Ferdinandus filius, arreptis navibus, celeriter insequitur, nullo fortitudinis specimine edito. Simul Fridericus, frater Alfonsi, qui classe tenebat mare, inglorius fugit. Diceres, Dei nutu, adultos reges ac senes per adolescentem castigari. At sicut per aestatem extremo in septentrione sol ubi occidit, modico post intervallo oritur vicissim: Sic et quae Gallis affulsit fortuna, repente evanuit, Aragonensibus refulsit iterum. Ut enim in summo erant Galli honore initio, ob virtutis opinionem: Sic cognita eorum rapacitate, aliisque flagitiis, foedum sui odium excitarunt. Rex ipse, cum antea bellum spiraret in Turcas, subitaneae felicitatis sensu corruptus, nihil seriae rei agitabat. Nobilitas Italica contemptui erat Gallis, eum rerum successum virtuti suae tribuentibus. Quare cum Alfonsus et Pontifex Venetos, Ferdinandumque et Caesarem de auxiliis sollicitarent, iamque Ludovicus Sfortia metueret Gallos, quos adiuverat, praesertim Novaria spoliatus nuper a Ludovico, Aurelianensi duce, facile ictum foedus est de Gallis Italia exturbandis. Carolus exhausto opibus regno Neapolitano, modica ei pro tempore praesidia imponit; ipse reflectit iter Romam versus, exiturus Italia, priusquam confoederati copias in unum contraxissent. Sed antequam discederet neapoli, Ferdinandus Hispanus Rhegium, extremis in Calabriae finibus oppidum, munierat. Mox Calabriam quoque et Apuliam, adductis e Sicilia praesidiis, Aragones recuperarunt. Novem milia reducebat secum Carolus, quae nec ipsa retinuit integra, cum et Senensibus imponeret praesidium, et Genuam aliquot cohortes mitteret, Florentinos alienavit, non redditis, quae illi tradiderant, oppidis. Igitur Veneti eum et Sfortiani cruento ad Tarum amnem proelio excepere, quo victores quidem Franci, at per Stratiotas Graecos, Venetis militantes, praeda et impedimentis exuti sunt. Morbum, quem Gallicum vocant, Neapoli secum in Galliam miles traxit. Ferunt Hispanos eum ex Africa novoque orbe advexisse. Novariam confoederati obsidebant, quam a Ludovico, qui post Francis imperavit, interceptam diximus, antea Mediolanensibus subiectam. Ibi Gallorum iam duo milia fame interierant: reliquorum miseriis motus Phio. Cominaeus, Orator regis Francorum, omnibus modis id egit, ut pactis indutiis, liceret eis egredi salvis, atque interim pax cum Sfortia et Venetis fieret. Ea confecta fuit sane, sed infida, cum nec Sfortia suppetias Gallis promissas praestaret, sed Ferdinando subministraret subsidia: nec Veneti conditiones admitterent alias, nisi si in Turcam duceret Carolus, et Ferdinando regnum Neapolitanum sub tributo possidendum, relinqueret.

Maximilianus sub id temporis conventum agebat Wormatiae, Eberhardum Wirtenbergicum creabat ducem, iudicium Camerae formabat, Sfortiae Mediolanensi parabat subsidia. Francus rex cum in Galliam revertisset, nihil fere rerum per se ipsum agebat, neque per aetatem cavere sibi satis a deceptoribus poterat. Itaque commeatus subtractionem indignati milites, quo in Italia reliquerat, aut defecere ad Ferdinandum, aut turpes cum eo conditiones pacti, tradebant castella et urbes. nec deerant, qui mera perfidia transirent statim ad hostes. De multis Francorum milibus pauci, iique infirmi remearunt in Franciam. Mox vero et Ferdinandus, cum caietam obsideret, nuperque toro adiunxisset amitam suam, febri vexatus discessit e vita. Horrescit animus Cominaeo ista

referenti, notantique, matrimonia eius generis haud pauca Ferdinandi maioribus contracta. Iam ante eum pater Alfonsus interierat, cuius frater Fridericus rem Neapolitanam arripuit. Sic biennio quinque Neapolis reges exstitere, Ferdinandus, Alfonsus, Ferdinandus, Carolus Galliae rex, et Fridericus, Nec mirum sane, regnare illustribus in familiis calamitates, cum praeter ceteram licentiam vitae, in matrimoniis etiam ius fasque omne conculcant, rati, leges plebeio tantum sanguini latas, se supra omnia divina humanaque iura positos. Igitur in Ferdinandi quoque Hispani domum haud exigua irruit clades. Unicus, qui erat filius, morte rapitur. Nurus, Maximiliani Caesaris filia, fetum edit mortuum. Gener Alfonsus, Lusitaniae regis filius, tertio post nuptias mense delapsus equo, perfringit cervicem. Filia Emanueli, demortui patrueli elocata, partus doloribus exstinguitur. Ita ad Ioannam Philippo nuptam, devolvitur hereditas.

Neque Carolo VIII praereptio alienae sponsae feliciter cessit. Sobolem ex ea vitalem nullam tulit. Ipse cum Ambosae ludentes pila spectaret, apoplexia ictus eo loco, ubi conciderat, nonam post horam exspiravit. Id ei fatum praedixerat Hieronymus Savonarola, hortatus simul in coram et litteris scriptis (quemadmodum Philipp. Cominaeus et legisse se, et audisse memorat) ut Ecclesiam reformaret, nec ad suorum conniveret rapinas et flagitia. Hunc caelestis sapientiae praeconem Florentini in cineres redegere cum sociis, Pontificis instinctu, cuius horrenda flagitia carpebat et tyrannidem. Viro, sanctitate vitae et praedictionibus claro, imputata est dissidii excitatio in Republ. crimen Apostolis, aliisque Christi testibus solitum impingi. Neque vero melior Caiapha Alexander VI, Pontificiis historiographis testibus. Primum Cardinales, a quibus Pontificatum emerat, varie ab eo damnati, debitas, ut ait Onuphrius, scelerati studii, venalisque suffragii poenas dedere. Tum Ursinos bello persecutus aestate una, cum nihil inde praeter dedecus reportaret, in gratiam eos recepit. Spurios deinde suos, Innocentii exemplo, palam iactare, solutaque omni disciplina honoribus et divitiis cumulare unice studuit. Lucretiam filiam Hispano, cui nupserat, ademptam tribus principibus, primum Ioanni Sfortiae Pisaurensi, deinde Aloisio Aragoni, tertio Alfonso Estensi, Ferrariae duci, contra ius fasque elocavit, simul ipse eam in amoribus deliciisque habuit, filiis rivalibus patris: unde Pontanus et Sanazarius versibus in haec facinora lusere.

Pontanus.

Hoc iacet in tumulo, Lucretia nomine, sed re
Thais, Alexandri filia, sponsa, nurus.
Actius Sanazarius.
Pollicitus caelum romanus et astra Sacerdos,
Per scelera et caedes ad styga pandit iter.
Et in Lucretiam idem.
Ergo te semper cupiet, Lucretia, Sextus!
O fatum diri numinis, hic pater est.

E nothis minimum, principem regni Siciliae, medium, Caesarem Borgiam Cardinalem, maximum Candiae ducem in Hispania fecit. Sed hunc Cardinalis noctu vagantem per insidias occidi, proicique in Tiberim iussit. Post cuius mortem spreto sacerdotio, cupidus dominandi, se in Galliam cum magna vi auri ac supellectilis contulit. Regnabat iam Ludovicus XII, patruelis Caroli VIII, qui cum regno Neapolitano, Insubrum quoque imperium, hereditatis iure, ad se pertinere contendebat: Quippe cuius avia Valentina fuerat primi Insubrum ducis Ioannis Galeatii filia. Ergo

contra Ludovicum Sfortiam, et regem Fridericum, cum Pontifice, Florentinis, Venetis, et Ferdinando Hispaniae rege, exsecrabile, ut ait Onuphrius, ac Italiae funestum foedus, his conditionibus percussit, ut principatu Mediolani acquisito, Cremona Venetis dederetur, Caesar Borgia Papae filius, qui sacram purpuram, ducta uxore Carlotta de Aliberto, Francorum regis propinqua, deposuerat, Aemiliam, Flaminiam, Picenum et Umbriam, veteribus dominis eiectis, obtineret. Reges vero Hispaniae et Francorum, regnum Neapolitanum sibi dividerent. Ingentibus igitur et potentissimis copiis comparatis, Sfortia parvo labore a Ludovico rege Mediolani imperio exuitur. Borgia, eiectis aut necatis Aemiliae Hetruriaeque principibus, maximum sibi in Italia dominatum comparat. Dici paucis nequit, quantum doli caedisque patraverint Pontifex eiusque filius, ut exsecrandas cupiditates adimplerent. Volaterranus, Guicciardinus, Iovius, et ex illis Onuphrius, idonei testes sunto. In urbe, inquit Volaterranus, gladiatorum numquam licentia maior, numquam populo Romano libertas minor. Delatorum magna frequentia, brevissimo maledicto poena mortis erat; grassatorum insuper omnia plena, nec noctu tutum per urbem iter, nec interdiu extra urbem. Roma gentium refugium, et arx populorum, nobilis iam carnificina erat, quae quidem omnia Alexander suorum causa, quibus omnia indulserat, permittebat. Hic vero inter reges partiebatur orbem novum: Quae ad Orientem spectarent, Ioanni Lusitano, occiduas partes Ferdinando attribuens.

Lusitanus, superato suis auspiciis Bonae Spei promontorio, clausit vitam, Emanuele, Ferdinandi eius patrui filio, successore. Americus Vesputius Florentinus novam continentem, cui nomen ab ipso Americae inditum, Ferdinando Hispano aperuit.

Ut felix illis expeditionibus Hispania, sic misera suis Polonia fuit, Ioanne Alberto rege. Hic enim dum Albipolin et Lycoscoviam, instigante Moldavo, bellis appetit, in angustiis montium a perfidis Valachis spoliatur exercitu, barbarisque in Poloniam irrumpendi audaciam praebet. Adiuncti enim Valachis Tartari, cum omni saevitia in Polonos essent grassati, ad centena hominum milia maestam in servitutem rapuere.

Haud multo felicior Austriacorum in Helvetios expeditio fuit. Austriaci enim successu rerum insolentes, cum Sigismundo, Maximiliani patruo, habenas principatus extorsissent, in Curienses, Engadinos et Grisones iniurii, ademptas Episcopo Curiensi arces non reddebant. Erat enim eis in animo, Rhetos Helvetiosque sub excussum pridem iugum reducere. Praetexebatur causa, quod Helvetii Suevico foederi nomina dare nollent. Rheti Helvetios, Austriaci Suevos Francosque in societatem armorum traxere. Sed erant illi disciplinae militaris observantissimi, virtuti plurimum, fortunae in omnibus minimum tribuebant: Caesarianos duces plerosque et peritia rei militaris, et militis oboedientia deficiebat. Itaque cum octies pugnaretur, semper victoria ab Helvetiis stetit. Apud Constantiam urbem M D Helvetii decem Caesarianorum milia fugarunt, cumque duo hostium milia occidissent, vix unum aut alterum desiderarunt e suis. Maximilianus tandem ipse, licet Geldrensi distentus bello, advolavit. Quo praesente, paulo quidem melius res gestae, vastatum passim hosticum solum, in proeliis complures etiam Helvetiorum perempti, sed nihil tamen solidae victoriae partum. Fames utrinque foeda plurimos mortales absumpsit. Bilibaldus Pircheimerus, qui octingentos tunc Norimbergenses pro Caesare ductaret, greges puerorum puellarumque, ait, se vidisse, pastum actos prata, ad herbas iumentorum instar vorandas. Caesarianis praeerat Henricus comes Furstenbergius, magnus contemptor hostium, qui disciplinae

militaris neglectu, ad Dornecum arcem a Bernensibus et Solodurensibus prostratus, cum quattuor milibus occubuit. Sfortia Mediolanensis, quem tunc maxime urgeret rex Francus, pacem facere inter Caesarem et Helvetios summopere annixus, priusquam pax plane coiret, omni fere ditione expellitur. Tandem Basileae, cum dura bellantium corda auro emolliisset eius legatus, sopitum est crudele dissidium. XX pugnatorum milia occiderant, nec alterutris quicquam accessit, nisi quod ante discordiarum initium possedissent. In hoc bello novissimum virtutis suae specimen edidisse helvetios, Bilibaldus, qui id descripsit, censet: deinceps incrementa eorum fastum avaritiamque communes felicitatis pedissequas, excepisse.

Tum vero Sfortia omnibus modis stimulare Maximilianum, ut pro salute Italiae Alpes ilico transcenderet. Idem Veneti et Pontifex per Oratores postulare. Caesar vicissim flagitare, ut rem pecuniariam celeriter expedirent Veneti, festinatoque itinere in Italiam contendere. Verum cum ex condicto neque aurum Veneti, neque copias ad oppugnandam Florentiam sisterent, nequiquam tentato Liburnensi portu, Caesar indignationis plenus in Germaniam revertitur. Galli, qui exterriti Caesaris adventu, trans Alpes reduxerant exercitum, eo digresso, mox in Liguriam et Transpadanam oram irrupere. Caesar interim tentatis Francorum finibus, cum nihil a confoederatis auxilii veniret, Geldricum metuens bellum, placem cum Ludovico fecit Cameraci, qui Sfortiam mox tota Insubria eiecit, maximoque cum splendore ingressus Mediolanum, Longobardorum dux appellatus est. Sfortia ad Caesarem profugit. Ei frater Ascanius Cardinalis, versutissimi homo ingenii, brevi amissa recuperavit, quod Insubres aegre ferrent Gallorum militum insolentiam. Id Ludovicus non ferens, novos scribit milites, interque eos sex helvetiorum milia. Sfortiae suaserat Caesar, ut solis uteretur Suevis, quod inter Helvetios Suevosque haud facile conveniret. Id ille consilium aspernatus, malo suo optimum fuisse didicit. Cum enim ad certamen ventum esset, helvetii Sfortiani noluerunt cum gentilibus suis, qui Franco militabant, manus conserere: Sed congressi iungebant dexteras, felicia sibi invicem comprecati. Ita desertus Sfortia, capitur a Gallis, inde et frater eius Ascanius a Venetis, amboque Gallicano in carcere contabuere. Ita quattuor mensibus Mediolanensis ditio, omnium Italicarum pulcherrima fecundissimaque, dominum mutavit.

Baiazetes, tyrannus Turcicus, Methonem Venetis ereptam, omni pube mascula spoliavit. Ambitione Graecorum incitatus, a Ioachimo Patriarcha tria ducatorum milia exegit annua.

Inter haec Alexander anno MD Iubilaeum celebrat, his qui venire neglexerant, seu minime poterant, per diplomata licitatus. Angelum supremum, Hadriani moli impositum, deiecit fulmen, ruituri papatus omen: quem Alexander restituit. Eo, qui secutus est, anno primo eius saeculi, cruces variae, interque eas cruentae admodum in vestibus, indusiis, mulierum peplis, ipsaque adeo cute multorum apparuere, maximo cum spectantium horrore. Indignari diceres Deum, oculisque subicere crucis signa, quam contemptim adeo haberent mortales, ut vel tantis e prodigiis commonefacti crucis Christi, desisterent a superstitionibus et vitiis, vel sanguine suo poenas penderent. Sed latius terrent portenta, quam emendant, uti finiens suam historiam, ait Iohannes Nauclerus, Praepositus Tubingensis, qui tum vixit. Subiungit is, qui tredecim sequentium annorum pertexuit historiam, Nicolaus Basilius, monachus Hirsaugiensis, statim seditionis malo coeptum laborari passim, pestilentibusque morbis et contagiis, quibus [Orig: queis] nonnullis in locis tertia, alicubi dimidia pars hominum interierit.

Basilea, Scafhusa Mulhusium, deserto Imperio, foederi se adiunxere Helvetico. Dioeceseos Spirensis rustici coniurarunt in capita magnatum, sacerdotibus imprimis infensi: Sed auctores conspirationis suppliciis affecti sunt.

Iudaei tum arbitrati Ismaelem Sophum, patre natum Alcorani interprete novo, qui collecta undique exulum et miserabilium hominum manu, Mediam, Parthiam, Persiam, Mesopotamiam, Armeniam, secundo victoriarum cursu peragraret, Messiam esse suum: brevi didicerunt illum Iudaicam gentem ut caecam et infidelem detestari, legis Mahumeticae nova, atque a Turcis aliena instituta, urgere.

Parturiebat enim hoc saeculum plurima ubique terrarum nova. Mahumetismus findebatur in sectas, cum aliam Persae, aliam Turcae inciperent tueri. Petrus Alvarus Brasiliam et Calecutium Ferdinando indagabat; Emanueli versus Orientem et Austrum novae insulae acquirebantur, qui et Ormusium et Malaccam postmodum, et Goen in India Alfonsi Alburquercii armis cepit, expulsis Saracenis. Prorsus Hispanae genti novum surgebat imperium, id quod novus Ferdinando Hispano titulus, quem Catholicum Papa dixit, praesagiebat. Poscebat et novum curia Romana censorem. Nam canente Mantuano:

Vivere qui sancte cupitis, discedite Roma:
Omnia cum liceant, non licet esse bonum.
Sanctus ager scurris, venerabilis ara cinaedis
Servit, honorandae Divim Ganymedibus aedes.
Templa, sacerdotes, altaria, sacra, coronae,
Ignis, tura, preces, caelum est venale Deusque.

Et:

I pudor in villas, si non patiuntur easdem
Et villae vomicas: urbs est iam tota lupanar.

Vulgatis proverbiis: Quo quis Romae proprior sit, eo peiorem esse Christianum. Item, in nomine Dei (id diplomatum Papalium exordium) incipere omne malum. Similiter: Qui semel it Romam, videre scelestum: qui secundo, recognoscere: qui tertio, in patriam referre. Non defuerunt divinae veritatis praecones, Ioannes de Vesalia Vormatiae, Ioannes Wesselus Groningensis, Gocchius Mechliniensis, Andreas Archiepiscopus Carniae, Nicolaus Rus Rostochii, Paulus Scriptoris Tubingae, Andreas Proles Lipsiae, et alii graviori censurae praenuntii.

Interim saeculi istius anno secundo Ludovicus XII, ex foedere clam cum Ferdinando icto, maximas in Fridericum Neapolitanum mittit copias, Ferdinandus Consalvus Cordubensis exercitum Hispaniensem Siciliae applicat, praetendens se auxilio venire Friderico. Sic Fridericus, eodem tempore a duobus potentissimis regibus circumventus, facile opprimitur. Oppressus maluit aperto se hosti Ludovico, quam fucato consanguineo Ferdinando credere. Nec falsus opinione, pro regia maiestate a Francis humanissime habetur. Hic imperii Aragonensium, quod LXXIX annis duraverat, in Italia finis, novique dominatus primordium.

Neque enim diu inter victores reges mansit in societate concordia. Exorta inter eos de finibus contentione, magno se ambo iudice tuentes, ad arma devenerunt. Consalvus Baroli obsessus, collectitia manu maiores Gallorum copias fudit. Variis deinde proeliis superior, oppidatim cuncta subegit, ac Neapoli demum recepta, munitissimam illam arcem sollertia expugnavit. Summa denique belli ad Caietam redacta, quo se Gallorum reliquiae ad octo milia ex fuga receperant, clausisque obsidione, supplementum post annum, armatorum fere decem milia, supervenere. At

Consalvus maluit Fabianis artibus bellum ducere, quam fortunam periclitando, ac militum sanguine abutendo, repentina hostem acie debellare. Itaque ad ultimam redacti famem Galli, deditionem tandem fecere, postque eos civitas ipsa anno MDIV. Hispanus regno potitus, Alexandro album equum pro tributo misit: reliquum Pontifex condonaverat.

At ille, cum animo adhuc maiora de filio conciperet cenamque venenatam Adriano Cardinali, aliisque Senatoribus instruxisset, fatali ministri errore, e lagena infecta potus, suamet fraude interiit. Borgia filius insutus ventri mulae, recens exenteratae, vim quidem veneni discussit, at gravi valetudine affectus, ausis plerisque excidit. Consumptus Alexander anno pontificatus XI, saeculi istius tertio. Thesaurum Borgia omnem corripuit, Vaticanum, XII armatorum milibus insedit, ut Cardinales, successorem dicturos, in sua vota compelleret. Mox populus, velut capta urbe ad arma discurrit. Borgias aeger adhuc, Nepet se deferri lectica iubet, Patres militem scribunt. Tandem Pius III legitur, Piccolomineus antea, qui tricesimo post creationem die periit, haud sine veneni suspicione, Borgiam in mole Adriani detinet. Sequitur Iulianus Cardinalis, armiger magis quam claviger, qui Iulii II nomen sumpsit. Borgiam mille neces meritum, copiis urbibusque, ac omni dignitate exutum, ea dimisit conditione, ut Caesenae et Forolivii arces, eius praesidio munitas, reciperet. Ille libertate impetrata, Neapolin proficiscitur, ubi a Consalvo captus, transmittitur in Hispaniam. Inde cum ex custodia ad Ioannem Navarrae regem profugisset, ignobili quodam in proelio a Cantabris occiditur e Caesare nihil factus.

Ceterum Iulius Ecclesiasticam ditionem non tantum recuperare, sed et latius proferre cupidus, Bentivolum Bononia pellit, ad Veneti nominis excidium cum Caesare, Hispaniaeque et Galliae regibus, cum ducibus quoque Ferrariae et Mantuae, Cameraci in Belgis foedus percutit.

Maximilianus iam defunctus erat bello Bavarito, quod e Georgii Divitis testamento conflatum erat. Is enim Ruperto Palatino genero suo, omnem addixerat Bavariam, exheredatis patruelibus, Alberto, cui Caesaris soror nupserat, et Wolfgango. Caesar, cum honestis pactionibus edictisque nihil proficeret apud Rupertum, proscriptionis eum sententia ferit. Philippo contra Electore filium protegente. Insurgunt ergo cum Caesare et Bavaris Frid. Brandeburgicus, Guilelmus Hassorum Landgravius, Ulricus Wittenbergicus. Saepius ambiguo marte concurritur, Bohemis Palatinum adiuvantibus. Sed vicerunt tandem partes Alberti. Caesar Bohemorum mille sexcentos uno congressu occidit. Subacta Palatinarum ditionum pleraque, e quibus Maulbronnam, Winsbergam, Lauensteinum, Wirtenbergicus; Altorfium Noribergenses, alii alia decerpsere. Rupertus ea ex infelicitate contracto maerore moritur, mox et coniux eius Elisabeta. Ita Georgius, dum iniuste ditare filiam conatur, ipsam generumque perdit. Philippus Elector reconciliatur Caesari, deprecatus culpam: Ruperti filiis Neuburgum, Lauginga, aliaque oppida redduntur. Comes Leiningensis tantum hoc bello incendiorum excitaverat, ut neque templis parceret, neque coenobiis, irritatoque Caesare, tandem Germania pelleretur.

Deposito hoc bello, Maximilianus Philippo filio suo, adversus Carolum Geldrum submiserat auxilia: qui morte socrus suae avocatus in Hispaniam, Geldro provinciam avitam permisit, servato sibi in eam iure integro. Fuggeri Augustani Kirchbergensem comitatum emerunt a Caesare, quinto eius saeculi anno, quo et Cometae bini cruenta mundo bella, potentissimoque inter Europaeos principi Philippo Burgundo praematuram mortem denuntiabant. Ille primus Belgicas provincias cum Hispania coniunxit,

accitus a proceribus Castiliae, ut defuncta socru regni administrationem capesseret, Ferdinando socero refragante, qui et ob id in Italiam se recepit. Sed Philippus inter summas spes fatis abreptus, vir annorum XXVIII, exemplum dedit quam fallax incertumque sit illud, quod flagrantissimis omnium votis petitur, divitiarum honorumque culmen. Ex Ioanna Ferdinandi Catholici, et isabellae Castiliae heredis filia, Carolum reliquit et Ferdinandum filios, postea imperaturos.

Insequenti anno ictum est Cameraci foedus, cum Veneti armato Maximiliano iter per suas terras denegassent, Ariminumque et Faventiam ac Ravennam, Romanensis ditionis urbes, sibi subiecissent. Eo bello, Tergestum et Guizensem Comitatum Maximiliano ademerunt. Iulius damnis accensus, fulmen suum torsit in Venetos; coactoque exercitu valido, ad Abduam caeduntur copiae Venetorum, Livianus dux eorum capitur. Expugnatur Ravenna, sed ingenti cum Pontificii exercitus caede. Maximilianus Tergestum, Veronam, Vicentiam, Forum Iulium, Gurzium subigit, Patavium supina suorum negligentia, cum recepisset, amittit. Ludovicus Bergomum, Cremam, Cremonam, Brixiam suae facit ditionis. Hispanus Tranum, Monopolim et Barlettam in Apulia, Ferrariae dux Rodigium, Mantuanus Asulam occupant; Veneti intra urbem suam, circumflui maris beneficio permunitam, rediguntur. Annus ille MDIX non Venetis tantum, sed et Dominicanis funestus exstitit, qui convicti malarum artium, quibus statuae Marianae lacrimas excusserant, Bernae exusti sunt. Similiter Iudaeorum non pauci, qui emptum a Paulo Formio sacrilego panem consecratum, ad malefici adhibuerant, infantesque Christianorum nonnullos nefarie iugularant, Berlini et alibi poenas exsolvere.

Ceterum Maximilianus, cum apud principes, Wormatiae congregatos, non obtineret aurum, ad bella per Italiam sustinenda, Augustae eos exoravit, anno MDIX. Ibi Ludovici regis orator acerbissima oratione Venetos venenatos, perfidos, insolentes, Christianae rei proditores, appellare ausus. Iulius vero suasmet ductans copias, tantum illis ingessit terroris, ut obsequia ei deferrent humillima. Quorum ille motus delinimentis inconsulto Caesare, rege Francorum invito, discessit a foedere, novamque cum Venetis amicitiam inivit. Quin et Alfonsum Ferrariae ducem armis adoritur, quod Franco nomini studeret. Ad hanc Pontificis intemperiem indignati Caesar et Ludovicus, prompta Cardinalium plerorumque utuntur opera, concilium Pisis indicunt, Iulium ad dicendam causam citant, Bononiam ei eripiunt, Mirandulam eis Ioannes Franciscus Picus tradit. Ille vicissim, destruendis Cardinalium placitis, aliud indicit Romae concilium, quo et ipsos invitat, non oboedientes diris insectatur. Interim suetis Pontificum artibus circumspicit, quem regibus tantis opponat. Repertus est Ferdinandus, gentes tunc Africanas felicibus armis premens. Ei persuadet, in Gallos et Caesarem utilius, quam in Christianismi hostes dimicari. Hispanus, imperato Numidis tributo, exercitum transportat in Italiam, castella aliquot capit. Incitatur et Henricus VIII, Angliae rex, nuper patri Henrico VII suffectus, Hispani gener. Anglus contra Aquitanos movit, in quibus ius sibi vendicabat: Hispanus contra Ioannem Navarrae regem, quod sibi, ut Gallis foederatus, transitum armato non concederet. Eum homo alieni cupidus, a rebus omnibus imparatum, regno spoliat. Nec id satis Iulio, tiarae suae metuenti: Helvetios in Italiam evocat, Ioannem Medicen, cum tota domo Florentia exulem, legatum creat, alit rumorem, transegisse cum Venetis Maximilianum, ut interim Brixiani, Gallis praesidiariis infensi, urbem eis tradant. Id quod accidit. Levati clam in muros Veneti, Brixiam occupant; fit dira Gallorum

caedes. Sed rem edocti duces alii, caesis Venetorum subsidiis, recuperant urbem, oppidanos mactant. Cumque carpi fines regni sui ab Anglo Hispanoque rescivisset Ludovicus, constituit belli aleam in Italia iacere. It Ravennam cum universis copiis Gasto Foxius. Obsidionem soluturi adveniunt Hispani, Pontificiique. Fit acerrimum certamen ipso Paschali die. Vincunt andem Caesariani Gallique Pontificios: novem eorum milia occidunt, tria amittunt suorum, inter hos duces plerosque, ipsumque tandem Foxium. Germani flexis genibus, Deo grates pro victoria exsolvunt.

Raimundus Cardonus, Prorex Neapolitanus, aufugit: capitur Ioannes Medices, paulo post Leo X, ducesque aliquot. Foxiano funeri XVIII vexilla, Hispanis erepta, praeferuntur, Ravenna, Faventia, Forolivium, Imola, Gallorum ditioni se addunt.

Tum vero omnibus modis id agere Pontifex, ut Maximiliani recolligat gratiam, et impetrare. Caesar Trevirensibus in Comitiis tunicam Domini inconsutilem, in ara absconditam, visus reperisse, felicior utique futurus, si vel consutilem inter Christianos concordiam reperisset. Nam Erfordia, Spira, Colonia, Vormatia, Halla Suevica, Lubeca, Ratisbona, Noriberga, Sueinfurtum, aliaeque civitates sub ea tempora, cum senatoribus male administrati aerarii culpam impingerent, cruentis seditionibus exarserunt. Plerarumque finis is fuit, ut punitis, qui utrinque ansam praebuissent, tribuni aerarii etiam e populo legerentur.

Mox auctore Iulio, inter Caesarem et Gallum foedus rumpitur. Maximilianus Iulio et Ferdinando aggregatus, Helvetiorum, quos Galli, occiso eorum legato, offenderant, conscribit copias. Imperium Coloniae decem in provincias seu circulos partitur, Austriacum, Bavaritum, Suevicum, Francicum, Rhenensem superiorem, Electoralem, Burgundicum, Westphalicum, Saxonicum superiorem et inferiorem. Helvetii magno numero in Italiam perrumpunt, quorum subnixi viribus foederati, Gallos Mediolani possessione, quod iam XIII annos tenuerant, expellunt, Maximilianum Sfortiam Ludovici f. reducunt. Rex Francus ab infesto Pontifice proscriptus, cum redintegrato exercitu, rursus Mediolanum, duce Ludovico Tremollio repeteret, ab Helvetiis sanguinario ad Novariam proelio victus, totaque fere Italia exclusus est. Concilii Pisis inchoati, et Mediolani parum prospere renovati patres, Helvetiorum timore perterriti, Lugdunum se transtulerant, Iulium exsecrantes. At ille, pulsis Bononia Bentivolis, Ravennaque recepta, Parmam et Placentiam adicit suo dominio. Genuam Fregosii: Cremam et Brixiam Veneti; Florentiam Medicei, factionis Pontificiae, occupant. Helvetii specioso assertorum Italiae titulo ornantur.

Ceterum cum Veneti Veronae Vicentiaeque imperium Caesari cedere obstinatissime recusarent, Pontifex novum cum ipso in Venetos cudit foedus: Illi cum Ludovico in Pontificem et Hispanos. Quos avertere ab amicitia Gallorum frustra conatus bellorum artifex Iulius, contracta ex animi dolore, metuque schismatis febri exstinguitur, tumultus excitatos Ioanni Mediceo, id est, Leoni x, sepeliendos relinquens. Claves hic in Tiberim proiecisse fertur aliquando, addens, valiturum Pauli gladium, cum claves Petri nihil possent. Ulricus Huttenus in illum, ut multa, ita et illud:

Fraude capit totum mercator Iulius orbem,
Vendit enim caelos, non habet ipse tamen.

Ludovicus Francorum rex nummis inscripsit aureis: Perdam Babylonis nomen. Sed qui tam artam cum Alexandro VI affinitatem contraxisset, qui repudiata coniuge, Caroli VII sorore, eiusdem Caroli viduam sibi iungere non

abhorruisset, quid prosperi ex eo Ecclesiae? Hic ut Anglo domi facesseret negotium, Iacobum IV Scotum in eum armavit: qui inito proelio occubuit, cumque eo XV milia Scotorum. Erant, qui et Ludovicum, et Ladislaum Hungariae Bohemiaeque regem ad persequendos Waldenses incitarent. Sed illi edita fidei confessione, calumnias mascule refellunt, factaque inquisitione, meliores obtrectatoribus suis visi, avitam religionem in pace conservarunt.

Sub haec Iulio Leo X delicatulus Pontifex militi sufficitur, auri patrio more (ut ait monachus Citizensis P. Langius) sitientissimus, Romanae Florentinam iungens avaritiam, cuncta pecuniis venalia habens, Basilicam D. Petri a Iulio inchoatam ita exstruens, ut lapides die secti, noctu ad palatium grande Mediceorum Florentiam transvolarent. Sanctus adeo, ut inter vina et lautitias Euangelium Christi, ut quaestuosam sibi suisque fabulam, irrideret. Quietis et otii cupidissimus, apud Ludovicum XII obtinuit, ut omissa Ecclesiae reformatione, Lateranensi concilio subscriberet. Cardinales, qui a Iulio defecerant, in gratiam reduxit. Sorori suae Magdalenae obaeratus, quae prodigalem eius vitam ante Pontificatum aluisset, pecuniam a Quaestoribus indulgentiariis conficiendam illi donavit: Magdalena eam curam committit Episcopo Aremboldo: ille praeconibus, qui eos thesauros plurimo licitarentur.

Sub ista Ludovicus XII, pace cum Anglo facta, et post con iugis suae Annae Britonicae repudium, ducta Regis sorore, dum recenti amori senex licentiosius indulget, moritur: regnum Francorum defertur ex lege Salica, proximo agnato Francisco Valesio, eidemque genero simul regis defuncti. Huic Iubilaeum mittit Leo, divulgandum per Gallias, ceteraque orbis climata, abyssum malorum. Emungebantur sub umbra Turcicae expeditionis crumenae vulgi. Exemptio animarum e purgatorio igni decem solidis aestimabatur. Aucta ex eo rei indiguitas, quod eius thesauri nundinatores, in lustris et popinis, aleae lusu aut deterius id profundebant, quod populus suum defraudans genium redimendis peccatis e diario miser comparcebat.

Strigoniensis praesul, per Hungariam legatus (ut vocant) Apostolicus, validam contraxerat manum, Papali instinctu in Turcas pugnaturam. Sed dum pax cum Selimo initur, commeatu destituti, qui cruces sum serant, ducem sibi, mox regem legunt Georgium Ceculum, proeliis in Turcas clarum, Pannoniasque sine discrimine depraedantur. Uno quadrimestri LXX occidunt hominum milia, in iis nobiles CCCC. Horrendam cruciatorum (sic appellabantur) turbam Ioannes Zepusiensis tandem fame domuit, captisque ducem suum immisit devorandum. Atrox sane spectaculum, et quod testimonio esse queat, e quo spiritu ista praeconia.

Exactiones Simoniacas iuvit etiam Albertus Brandeburgicus, Germaniae primas, idem Magdeburgicus simul Moguntinusque Praesul, qui ut pallium redimeret (aucupium et hoc Romanensium est) sine onere Ecclesiae, quam decessores duo, expensis hoc nomine bis tricies mille aureis, depauperaverant, aurum a Fuggeris mutuo sumpsit, idque licitando expiationes animarum recolligere cupiebat.

Sed displicebat hic quaestus sanctis Ecclesiae filiis, quorum acerbae passim querelae ferebantur. Natio Germanica fidem operamque Imperatoris, consignatis gravaminibus, implorabat. Coepit et ventilari quaestio, unde haec novissimis patribus auctoritas et doctrina, priscis ignorata: Imprimis Martinum Lutherum, apud Wittebergenses acri ingenio Theologum, ac sincerae impietatis zeloten, urebat imprudens Ioannis Tetzelii et sociorum eius blasphemia, qui nihil non scelerum papalibus deleri indulgentiis praedicarent. Hic refutatis primum, mox damnatis praeconum contionibus, eo postremo devenit, ut ipsam Pontificis

potestatem, quam sibi per illa diplomata arrogabat, in dubium revocaret: ac tandem ad doctrinae examen, quam successu temporis labefactaram dicebat, crescentibus per adversariorum, Wimpinae, Eccii, Hochstrati, et similium pertinaciam animis, descenderet. Sed haec postea acciderunt.

Anno MDXV Maximilianus adornato magnifice trium regum, Ladislai, eiusque filii Ludovici, et Sigismundi Poloni conventu, cum eis Viennae transigit, ut quoniam mascula iam stirps Ladislao esset, Ludovicus adolescens, ei Maria nuberet, neptis Maximiliani e Philippo; et vicissim Anna, Ludovici soror, Ferdinando Caesaris nepoti, eoque pacto Austriacis in regna Hungariae, Bohemiaeque ius maneret. Promittit et Polono, se Albertum Borussiae magistrum, qui ne provincia sanguine Teutonum parta alienaretur a Germanis, subicere semet Polono abnuebat, deserturum, pacemque Polonis cum Basilio Moscho curaturum, qui Smolensco eis erepto, acie victus postea, ingentes animo iras coquebat.

Dum Tractatibus illis Caesar advigilat, Franciscus rex, cum Anglo et Venetis iungit societatem, Maximilianumque Sfortiam, munitum armis Caesaris, Hispanorum Helvetiorumque, aggreditur. Helvetiis apud Meletianum fere ad internecionem caesis, Mediolanum nullo negotio obtinet. Sfortiam se dedentem in Galliam mittit, Placentiam et Parmam, non auso repugnare Leone, occupat. Immo Pontifex, mutata partium fortuna, quam fere semper innata vanitate ac perfidia sequebatur, foedus cum Francisco Bononiae percutit, additque munus, ut sublata veteris Ecclesiae consuetudine, ius sit regi, quos velit, apud Pontificem proponere, et eos in Episcopos, aut coenobiorum Praesules, diplomate suo creare Pontifex obstringatur. Verum id pactum adeo prudentioribus displicuit, ut exitium Francisco, eiusque generi deinceps attulisse crederetur. Caesar, ne obsessum Mediolanum reciperet, inopia fecit. Milites ob non persoluta stipendia difugere. Qua occasione Veneti, singulares amplificandarum ditionum magistri, Brixiam vi, Veronam ex pactione Noviodunensi, dato Caesari auro, feliciter recuperarunt. Cum enim defuncto Ferdinando Catholico, heredi eius Carolo, Belgarum principi, pernecessaria Francisci regis amicitia haberetur, Maximilianus certis legibus deposuit bellum Venetum, et novo Gallis foedere iunctus est, qui in octenne hoc bellum XV centena milia aureorum impenderant.

Interim Leo Pontifex Franciscum Feltrium Urbino spoliat, ut Laurentium intrudat, nepotem suum. Alfonsum Petruccium Cardinalem eicit Senis, mox ex indignatione in caput suum conspirantem strangulat; insidiarum conscios Cardinalium non paucos, ordine movet: complendoque senatui unum et XXX Cardinales una lectione creat, insolenti liberalitate, sed e qua grande auri pondus sibimet compararet. At in Germania crescebat Lutheri nomen, cuius causae plerique magni viri ac principes, contra Pontificem, iam manifesto favebant. Cui cum diras tantum minasque opponeret Leo, nec de corrigenda suorum audacia impudentiaque cogitaret, irritatum potius, quam sanatum vulnus est: maiorisque periculi, quod a Turcis imminebat, metu, animum a rerum Germanicarum curis revocavit.

Etenim Selimus Turca, insigni fraude tyrannidis potius, eam haud minori felicitate propagabat. Baiazetem nimirum patrem velut invisurus, imperio deicere cogitarat: eumque Adrianopoli abeuntem assecutus cum copiis, cum dolo non potuisset, armis cogere addeponendum principatum voluerat. Victus, refugerat Capham ad Tartaros, quorum regis filiam duxerat: instructusque novo exercitu, pronis ad rebellionem Genizarorum animis, et altero ex fratribus Corcute non alieno a consiliis, Constantinopolin erat receptus, patremque abdicare

se compulerat regno, ac Didymotichum euntem, veneno interceperat. Inde fratrum filios Prusae, Corcutem latebris extractum, Achmeten alterum fratrem, dolosis deceptum litteris, strangulavit. Postea Aladulorum in Armenia rege necato, et Sopho Ismaele acie victo, occupavit Taurisium. Vexatus aliquantulum seditione suorum, Campsonem Aegyptium Sultanum, iter eius novum in Parthos remorari cupidum, ad Singam profligavit, Syriamque omnem, captis Gaza et Damasco, redegit in potestatem. Mamaluci et Circasi, Alcairum fuga delati, Tomumbeium crearunt Sultanum. Selimus audito quod legatum suum interemissent, conceptis Ierosolymae et Bethlehemi precibus, per solitudines in Aegyptum contendit, dissipatisque Mamalucorum exercitibus, expugnavit Alcairum. Tandem post varias utrinque caedes, Tomumbeium profugum, et nihil sani aut pacati spirantem, interclusis per Arabes itineribus cepit, quo in furcam acto, Mamalucorum imperium evertit. Tantis igitur per Orientem et Aegyptum partis victoriis, arma in Europam versurus videbatur: ubi anno XVIII actum de conscribendo communibus Christianorum impensis in Turcos exercitu. Maximilianus Caesar Augustanis in Comitiis sedulo rem egit, nepotesque suos Carolum et Ferdinandum commendavit Electoribus, cupiens Carolum, qui iam Geldria et Westfrisia quoque potitus erat, maximarum ditionum decus et fastigium, Augustam dignitatem adipisci. Ad ea comitia accitus et Lutherus, dicta coram Thomas Caietano causa, cum assertam veritatem negare iuberetur, interposita appellatione, Wittebergam rediit. At Maximilianus sinceritate animi, et castimonia corporis, peritia linguarum et modestia, inter Caesares conspicuus, cum quinquennium integrum secreto sarcophagum suum circumtulisset, Welsae in Austria pridie Id. Ianuarii pie vitam siniit, natus annos LIX, praecedente in sidere Geminorum solis deliquio.

Decumbens, passionum Domini Iesu historiam identidem relegi mandavit, et sub illa verba, quibus tradidisse spiritum narratur Servator, suum et ipse spiritum dimisit. Singularis id pietatis habuit ac modestiae, ut neminem sacerdotem circa se stare sineret, sed posita sella assidere semper iuberet.

Arctoo in orbe Danis, Suecis, Norvegis, late imperitabat illis temporibus Ioannes, filius Christiani: cui cum Steno Sturus, gubernator Suecorum popularis, pertinacius adversaretur, decreto Senatorum motus officio, et a Danis victus, necessitati cessit, impetrataque delictorum venia, patefecit Ioanni Stockholmum, ubi corona Suecica sollemniter insignitur: Biennio post coniux eius Christina, Ernesto Saxone prognata. Suecorum regina; filiusque eius Christianus II, qui et Christiernus, rex pronuntiatur, anno salutis millesimo undequingentesimo.

Sed qui secutus est annus, ut sunt res mortalium, felicitatem regis Ioannis atrae clamitatis nube obfuscavit. Dithmarsos, gentem extrema Nordalbingiae, intra Albis et Eidori ostia, tenentem, Fridericus Imper. Holsatis subiecerat: Populus id imperium detrectabat. Ioannes igitur Rex, et Fridericus eius frater evocant peditum phalangem, quae magna Guardia dicebatur, ipso tum nomine terribilem, quod vastatores terrarum invicti haberentur, eorumque robur in Belgio, Frisia, Hadelia, nuper etiam in Suecia enituisset. Tendebat etiam in Dithmarsiam solito alacrior miles Danus et Holsatus, facile ratus, sparsam per pagos, et longa pace opulentam Dithmarsam gentem debellare. Meldorpium capitur, iugulantur incolae: Heidam itur, alteram provinciae Metropolin. Sed quia caelo hiberno dies humectus et decolor vel contiguum eripiebat adspectum, Dithmarsi iuvante locorum gnaritate, obsepta vallis via, prope Hemmingstedam pagum, adorti legiones regias, in proelium nec opinantes cogunt.

Regii imprudenti consilio a tergo curribus annonariis impediti, cum nec perrumpere urgentes a fronte hostes, nec reverti Meldorpium propter currus possent, interclusi a latere utroque fossis altissimis, miseranda strage caeduntur. Flos ipse Danicae Holsataeque nobilitatis periit, infinito suorum gemitu, quem auxit Dithmarsorum intemperies, qui in ipsa cadavera saeviebant. Itaque splendidissimi bellatores in luto sub sole computruere, conspicuum argumentum, quam perniciosa militantibus res sit, nimium hostem contemnere.

Rex qui cladem effugerat, consolatus suos, cum ulcisci tot virorum mortem statuisset, tandem exorari se pacem passus est. Adversam enim eius fortunam, Sueci in occasionem novae rebellionis traxere. Dissidebant ibi Iacobus praesul Upsaliensis, et Steno Sturus: utrique sua factio adhaerescebat. Iacobus Danis, Steno Suecis plerisque nitebatur. Persuasum regi, tum Sueciam disponenti, Stenonem in caput eius conspirasse: nec defensione Stenonis tam deleta suspicio, quam aucta, in manifestam exarsit alienationem. Ipsa comitatus regii vilitas animos insolenti viro addebat. Timens autem sibi a maiori assultu, communicat cum suis consilia, ait regem pactis conventis haud stare, extraneis praefecturas et imperia committere: teneri eos patriam a violentia tueri Danorum. Nec mora; Regi fidem oboedientiamque renuntiant. Rex haud satis fisus Suecis, reginam quidem Stockholmi relinquit cum mille praesidiariis; ipse in Daniam festinat, exercitum domando Stenoni adducturus. Sed cum per hiemis rigorem tardius classem expediret, Steno arces exteris creditas subigit: Stockholmum proditione occupat, arcem octo mensibus circumsessam fame expugnat. Regina liberam cum suis abitionem pacta, ut detineri se vidit, Wadstenum intrat coenobium, necessitatem in religionem vertit. Filia eius unica Elisabeta, Ioachimo interea Brandeburgico Electori nupsit, Ioachimi soror fratri regis Friderico. Illis in nuptiis torquati tantum principes auctoratique equites: nobili domo orti annulis insignes apparuere. At Steno diversurus in Norvegos belli molem, totum regnum, auctore Herlovo Hudefato, in seditionem agit: Bahusam tantum Otho Rudus Danis defendit, qui et Olsburgum arcem, per temulentiam suam oppressis Suecis, eripuit. Mittitur in Norvegiam Christiernus regis filius, qui victo acie Herlovo, multos cum eo nobiles affecit supliciis, domitosque Norvegos, mascule et severe ad officium reduxit, maxima avitae libertatis parte diminutos. Ex eo magis heredes se Norvegiae Danorum reges gessere. Christiernus, cum per decennium ei regno praeesset, apud Bergenses virginis cuiusdam Batavae pulchritudine captus, adolescentiae famam impuris maculare amoribus coepit. Divica erat puellae nomen, matri Sibritta, quae et infandarum credita artium magistra fuit.

Apud Danos Ioannes rex, iusta in Suecos indignatione fremens, hortatur Lubecenses, ne arma vel commeatum in Sueciam importent: Sin faciant, pro hostibus fore. Cum autem nihil minus illi, quam gratificari regi suopte incommodo vellent, spoliati aliquot navibus, bellum sumunt; quod mox multa utrinque clade gestum. Concordiam resarsit Raimundus, Alexandri VI legatus, sui causa lucri Lubecae agens, qui et a Suecis impetravit, non una calamitate fractis, ut reginam dimitterent, deque tota lite Stralesundam se missuros, qui transigerent, pollicerentur. Verum postquam Steno, deducta ad Daniae fines regina, subito interiisset, suffectus ei Suanto Nicolai, neminem e suis misit. Calmarniam et Bornholmum obsedit frustrat. Paulo post et Bogislaus X Pomeranus, Stralesundam ipsam, tractandae paci delectam, quod iurisdictioni se ducali subduceret, armis adegit fidelitatem iurare. Tracto igitur diutius bello, Sueci denuo compositionem quaerunt; locum, tempus condicunt.

Cumque iterum datae fidei immemores, ludificari velle regem viderentur, citati ab iis, qui convenerant Calmarniae, infamiae et laesae maiestatis damnantur: sententiam Maximilianus Imper. confirmat. Diploma proscriptionis Lubecae et alibi affixum.

Eam tunc urbem, insolentes ineptiae quorundam civium difficili bello implicarunt. Detinuerant illi duo rusticos Irmengardis Buchwaldiae, matronae nobilis, quod per temulentiam convicia iactassent. Tertius id queritur, tumultum movet, nobiles Megapolitani confluunt. Conclamatum et ad arma Lubecae, missi villas cremare incipiunt. Id principes sui despectum interpretati, serio inferunt bellum Lubecanis, qui ob id opus sibi gratia regis rati, eam exambiunt, Suecosque desertos indutias requirere a Danis cogunt. At dirempta post biennium inter Lubecenses et Megapolitanos lite, ad ingenium mercatores redeunt, Suecos iterum armis et commeatu iuvant; excubitoribus regiis ut in naves eorum involent, praebita occasione, de vi conqueruntur, foedus cum Suecis renovant. Sic male sarta gratia rescinditur turpius. Rex depraedando pagos Lubecensium, concessaque quibuslibet piratica, Suecos quidem ad eam inopiam redegit, ut tributo se obstringerent, quoad vel ipsum, vel filium in lolio relocarent: At Lubecenses reliquarum civitatum, Hamburgi, inquam, Stralesundae, Wismariae, Rostochii et Lunaeburgi implorare subsidium compulit. Hamburgenses, auctore Langebecio Cos. causas sibi bellandi cum Danis esse negarunt: eoque consilio, cum soli tuto utroque Oceano uterentur, rem suam luculenter fecere. Reliquae urbes foederatae Suecis, ut resilirent illi a pactis, effecere. Praetexebatur paucorum arbitriis promissa regi obsequia, totum regnum non obstringi. Haec sueta illis elabendi rima. Foederati Langelandiam, inde Moenum, insulas Danorum, mox iterum Langelandiam invadunt. Modicum grassati rapinis atque incendiis, virtute insulanorum repelluntur, et Travemundam revolant queruli. Mox et Aco Iansonius, Suecorum dux asperrimus, occiditur in Hallandia a Tychone Krabbio cum copiis. Sueci fortunam maris tentandam cum Lubecensibus decernunt. Uruntur ab iis Bornholmiae et Blekingiae littora, Calmarniam obsidentes suos commeatu iuvant, Lalandiae pleraque diripiunt. Vicissim Dani armata classe spoliant Lubecensem portum, e Wismariensi abducunt naves XV, ditiones Sundensium et Rostochiensium maritimas evastant. At Sueci interim Calmarniam et Bornholmum castra expugnant, quae hactenus ut claves Sueciae in Danorum fuerant manu. Sequuntur pugnae navales. Una ad Bornholmum acerrima qua civitatum quinque naves laceratae: reliquae elapsae noctu, cum Belgicas reperissent CCL, e Livonia redeuntes, sed in quibus quattuor tantum instructae machinis essent, disiecere universas, captis earum non paucis. Id edoctus Ioannes Holgersonus, regiae classis praefectus, insequitur classiarios civitatum, plerasque Belgarum naves possessoribus recuperat. Dani, contra quam fieri decennali bello solet, locupletati praedis, abundantiam; Lubecenses ex impedita negotiatione, inopiam persensere. Ideo per consules suos, promisso regi in Suecos ni imperata facerent, auxilio, pacem et priscam immunitatem recuperarunt. Sueci fida hac ope destituti, et exstincto Suantone, filio iam eius obnoxii, paciscuntur indutias; intra annum vertentem aut recepturos se regem filiumve eius, aut perpetuum XIII millium Marcarum Holmensium vectigal pensuros, spondent. Sed sequenti anno prolapsus in aquam rex, corruente equo, contraxit e rigore febrim, ex eaque decessit Alburgi, anno regni XXXII, frugalis, benignus, fortis, ut rudis litterarum, ita earundem fautor, qui Academiam Hafniensem imprimis auxerit.

Succedit Christianus II, saevus ingenio,

et praeter Danorum regum indolem, simulator, infestus nobilitati, veneri addictior: ceteroquin prudens, magnanimus, bellator strenuus, plebi blandus et exteris. Ei Elisabetha Maximiliani neptis, Caroli V soror quindecennis nupsit. Cum necessariam sibi iudicaret vicinorum principum amicitiam, praeter alios sanguine aut affinitatibus devinctos, Anglos etiam et Russos foedere sibi adiunxit. Hollandorum amans industriae accipit e Waterlandia, qui Amaccam, confinem Hafniae insulam, incolerent: quorum adeo probavit diligentiam, ut Helsingoram, ad hellespontum Danicum sitam urbem, Batavis tradere statueret: id quod indigenarum impedivit constantia, patrio solo cedere nolentium. Permultis tamen exteris, per huius favorem regis, patefacta Dania, a quibus hodienum habitatur.

Cum navem quandam Stenonis Sturaei, qui post patrem Suantonem sumpserat Sueciae gubernacula, e portu Lubecensi abstulisset, gavisi Sueci, ansam sibi rumpendi indutias datam, nihil eorum, quae Ioanni promiserant, praestitere, quantumvis repetentibus res Lubecensibus esset satisfactum. Tubam inflarunt Steno, et Gustavus Trollius, praesul Upsaliensis, inimici inter se, quod Steno procurationem regni Erico Trollio, patruo Praesulis, delatam suffragio procerum, subnixus populari affluxu, praeripuisset. Itaque Gustavus multa pro Danis in Suecia moliri ferebatur. Auctus in tantum rumor, ut Ericus Trollius caperetur, Praesul metu Stenonis arcem Steccanam communiret. Addebatque Suecis animos, quod iam Christiernus male audiret apud suos, ob impurum Divicae concubinatum. De quo reprehensus Rex ab Anna Maenstrupia, aulae magistra, indigne adeo tulerat, ut accusatam iniquitatis in rusticos matronam, regno eiceret. Cumque deinde repente exstinctam comperisset Divicam, percunctatus Torbernum Oxium, arcis Hafniensis praefectum, apud quem illa paulo ante mortem cenasset, ediceret ingenue, verane esset fama de consuetudine Torberni cum defuncta: Illo parum circumspecte fatente, se quondam eius amorem ambiisse, stupri viro et veneni actionem intenderat, capitisque eum tandem affecerat supplicio, ingenti cum fremitu nobilitatis, aegerrime ferentis, quod resolutus a senatoribus reus, quasi per rusticos damnatus periisset. Ex eo Sibrittam rex, aliosque plebeios tanti fecit, ut ab interioribus eos consiliis haberet, spreta patrum auctoritate. Creditum vulgo, excantasse annum regis animum. Sic sine publico concilio exambita Leonis Papae exsecratio, qua Steno et complices eius Sueci feriebantur. Missus et in Sueciam miles subsidiarius, Gustavum obsidione exempturus, sed a Stenone profligatus. Gustavus coactus se dedere, auctoritate et officio excidit. Rex eo irritatior, obsidet Stockholmum: cumque vi parum proficeret, in dolum versus, simulat colloquium velle, si obsides sibi dentur. Datos sex e prima nobilitate pro captivis avehit in Daniam, interque eos Gustavum Erici filium, qui postea regnavit. Ille enim impetrata ab Erico Bannero, cui erat traditus, venandi facultate, qua fide abductus e Suecia fuerat, eadem, mutato habitu, per Lubecenses in patriam rediit. Totas eruditorum cohortes isthaec aetas protulit, Deo res humanas benignius respiciente. E multis paucos, sed insigniores notasse sufficiat, Ambrosius Calepinus, Bergomensis Episcopus lexicon latinum edidit. Gabriel Biel Tubingae claruit argutiis Scholasticis. Iacobus Faber Stapulensis, Iodocus Clichtoveus, atque illis maior Martinus Lutherus, sacre eruditione floruerunt. Ludovicus Vives, Desiderius Erasmus Roterodamus, Guilelmus Budaeus, Philippus Beroaldus, Beatus Rhenanus, Alexander ab Alexandro, Ulricus Huttenus nobilis, Thomas Linacer Anglus, et alii iam in historia laudati, bonas litteras egregie illustrarunt. Ioannes Cuspinianus, I. Nauclerus, Bil.

Pirckheimerus, Ioannes Aventinus, Robertus Gaguinus, Albertus Crantzius, Pandulphus Collenutius, historias contexuere. Santes Pagninus sacrum codicem ex Hebraeo rite Latinum fecit. Franc. Ximenius Compluti Heb. Graece ac Latine Biblia S. excudi curavit.

I pudor in villas, si non patiuntur easdem
Et villae vomicas: urbs est iam tota lupanar.

CAROLUS V. Romanor. Imp. SOLIMANNUS Turcarum Sultanus.

PHilippo natus Carolus, a patre Belgii, a matre Hispaniae et magnae Italiae partis, a Maximiliano avo amplissimi in Germania patrimonii haeres, postremo etiam imperii potitus admodum iuvenis, totam Europam spe et fatali potentia complecti videbatur. Tot nationum princeps, ex Germanis oriundus, in Belgio natus educatusque, in Hispania, quantum per bella Germanica et Gallica licuit, versatus maxime, tandem deposito imperio, abdicatisque a se regnis, ultro privatus decessit, raro et memorabili ad posteros exemplo. Caesareum apicem ei praecipue Friderici Saxonis Septemviri suffragium peperit, qui a Treviro et Brandeburgico, regi Franco studentibus, lectus, abnuit honorem, suaque sententia Caroli, ut Germani, partes confirmavit.

Tumultuum, factionum, bellorum sub eo satis fuit, a Turcicis partibus Solimanno, Selimi filio, pari cum Caesare potentia rem Mahometicam propagante; Francisco Gallorum rege subinde Mediolanensem repetente provinciam: Germania dissidiis de religione exardescente; Anglia Pontificum excutiente iugum, Dania totoque orbe Boreali, per admirandos bellorum euripos, novam regiminis faciem inducente: quorum motuum omnium praecipua pars Romanorum Maximi Pontifices fuere.

Principio, cum cautum lege Pontificia esset, ne rex Neapolitanus Caesar posset creari, Carolus veniam eius legis VII aureorum milibus a Leone redemit: eodemque die, quo Francofurti renuntiabatur Caesar, Henricus Lunaeburgicus et Hildesiensis praesul Ioannes cum Erico et Henrico Brunsvigiis, prope Soltaviam proelio congressi, quattuor bellatorum milia prostravere. Capti Ericus et Wilhelmus Henrici F. virique nobiles CXX. Causae ferebantur, praeter simultates, quod alteri alterorum rebelles subditos foverent, ditionesque Ecclesiasticas vellicarent. Creditum autem publice, ab Henrico Lunaeburgico, Caroli Geldri genero, libentius susceptum bellum, quod Gallorum partibus addictior, Caroli electionem vellet remorari. Verum id Friderici Saxonis Septemviri (qui sapientis elogio posteritati commendatus, imperii tum vicarius erat) interventu paulisper sedatum, quumque Hildesensis Caroli edictis non pareret, acrius sumptum, ditionibus eum plerisque excussit. Nec periculosius, sed maioris molis certamen suscitaverat Hulricus Wittembergicus eodem tempore; qui exortam plebis ob tributa imposita seditionem, severius ultus, cum arma in Reutlingenses vertisset, totum Sueviae foederatae corpus in se irritavit. Pulsus omnibus iis, quae cis Rhenum possidebat, XV annis exulavit Montepelicardi. Ducatus eius Austriacis cessit. Cumque Ferdinando, in dividenda hereditate, ditiones Austriacorum Germanicae obvenissent, Ulricus armis impar, deprecatoribus commisit causam, donec exolescente foedere Suevico, et in belli Turcici apparatibus occupato Ferdinando, ab Philippo Hesso, et Baioariis fratribus, prospera ad Lausanum pugna, in patrimonium avitum est restitutus. Ferdinando ut placatiore uteretur, in clientelam se suosque domus Austriacae tradidit.

Anno quo imperium coepit Caroli, coepit et nummus uncialis, quem a valle Ioachimica, ubi cudebatur, Talerum nostri appellant. At annum vicesimum coronatione Caroli insignem, insigniorem fecit Suecorum calamitas, et Pontificis Leonis exsecratio, qua ipse in Lutherum, Lutherus vicissim in ipsum fulminavit.

Suecorum sane principes internecioni dedit Christierni regis furor, diris pontificiis armatus: At Lutherum Pontificis ira erexit.

Christiernus, conscripto e Danis Holsatisque suis exercitu, cum Gallis eum, Scotis, Anglis, Alemannisque roborasset, Othonem Krumpium praemiserat in Westrogotthorum terras, ubi commissa in stagno congelato pugna, ictu tormenti in femore vulneratus Steno, paulo post obiit, sublatoque duce, numerosus Suecorum exercitus facile est dissipatus. Itaque Christiernus a pleraque nobilitate evocatur, reliquos partim vi, partim blanditiis subigit, deditaque Stockholmia, corona regali exornatur. Sed praemetuens gentis dudum sibi infestae mutabilitatem, flagransque odio in illos, qui fomitem hucusque incendiis subdidissent, subornat Gustavum Trollium, regni Archiepiscopum, qui de iniuriis sibi illatis publice conqueratur. Ea occasione arrepta, damnat capitis, quicumque praesuli vim fecissent, populoque adstante et trepidante, nonaginta quattuor e primoribus Suecorum, in his duos Episcopos, obtruncari iubet, relictis ante praetorium ad horrorem per triduum cadaveribus. Stenonis ipsius corpus, dudum terrae mandatum, novi tyranni iussu effoditur, et cum reliquis, ut papali itidem fulmine ictis, crematur. Viduae denique et filii interfectorum bonis spoliantur. Exsecutorem se Pontificii anathematis, ut oboedientem Ecclesiae filium deceret, hoc facto professus, cum multa saeve in alios quoque passim perpetrasset, praeter fidem, contra ius iurandum, quo impunitatem antea omnibus promiserat, relicto post se nominis foetore gravissimo, in Daniam rediit. Gustavus, Erici Ioannis cum ceteris truci dati silius, miris modis evasit pericula, atque ad Dalekarlos metallarios delatus, oppressam tristi servitute Sueciam paulatim ad resumendam libertatem excitavit, conatu non minus generoso quam felici.

Ceterum M. Lutherus, cum hactenus Papae auctoritatem nequaquam violare voluisset, arbitratus, ipso inscio, quaestores indulgentiarios abuti sacra potestate, postquam se anathemate ab eo plecti, librosque suos exuri intellexit, tanto est zelo inflammatus, ut Leonem praedicaret esse Antichristum, ac diploma eius iusque ipsum Pontificium proiceret in flammas, addens illud Samsonis heroicum: Quemadmodum fecerunt mihi, ita feci eis.

Carolus vero Caesar, primis comitiis, quae anno sequenti Vormatiae habuit, ut Leonis gratiam aucuparetur, Lutherum accitum, intrepideque professum veritatem proscripsit. Cuius capiti metuens Fridericus elector, Wartbergam abductum curavit custodiri, donec turbulenta Andreae Carolstadii Iconoclastae commotus reformatione, sponte sua Vitebergam reverteretur.

At Pontifex, inito cum Carolo foedere, de Gallis Insubria, atque adeo tota Italia expellendis, omnia consilia ad bellum vertit. Mediolanum facile captu fuit, foederatis Helvetiis, qui iam a Caesare sollicitati fuerant, ob non persoluta a Lautreco stipendia, a Gallorum castris discedentibus. Mediolanum Francisco Sfortiae Maximiliani fratri, uti convenerat, a Caesare attributum, Parma et Placentia Pontifici. Leo incredibili hinc gaudio perfusus, cum maiora quaeque in dies moliturus videretur, subita morte, veneno, ut putatur, a cubiculario dato obriguit. De quo Sannazarius:

Sacra sub extrema, si forte requiritis, hora,

Cur Leo non poterat sumere; Vendiderat.

Suffectus propitia Caesaris fortuna Hadrianus Ultraiectinus, praeceptor quondam eius, Hispaniae tunc rector, ab infima sorte ad supremam industria et eruditione evolavit. Questus ab Italis se prodi, Belgis tantum hominibus, quos praeclara fide esse aiebat, se credidit. Solimannum cupiens debellare, frustra fuit. Is, quod Hungari legatum eius in

carcerem misissent, Sabbatiam, Albamque Graecam expugnarat, iamque Rhodum gravissima obsidione tertium mensem infestabat. Naves ab Adriano instructas cum detinerent venti, Rhodii pacti incolumitatem vitae rerumque, deditionem Turcis fecere, ipso Christi natali MDXXII, quo die et saxum ingens prodigiose decidens, Pontificem pene oppressit. Hic ut scandalis aliquomodo mederetur, coepit officia venalia abolere, empta quibusdam adimere, feneratores et aversae Veneri deditos castigare, ingenti delinquentium offensa. Cognatis suis nihil more antecessorum tribuit, negans Sionem in sanguinibus aedificandam.

Atroci pestilentia Romam vastante, ipse nec pavidus multum, nec anxie pharmacis armatus, in urbe permansit, mirifice eo officio incolis gratificatus. Antonium Praesulem florentinum, et Brennonem Misnensem in sanctos retulit, Luthero eiusmodi consecrationes, ut errorum plenas, insectante. Hunc ut supprimeret, concilium omnibus deposcentibus, quo tantae de sacris rebus lites deciderentur, promisit; haud inficiatus, multa in Ecclesiam irrepsisse vitia per desidiam decessorum aut malitiam, quae censura acriori indigerent. Verum ipse rebus peragendis lentior timidiorque visus, adeo ut Hieronymus Balbus, Ferdinandi legatus, palam auderet dicere, corrumpere Hadrianum cunctando rem Christianam; ut quondam cunctando restiruerit Romanam Qu. Fabius. Foedere tamen iunxit Carolum Caesarem, Henricum Anglum, Ludovicum Hungarum, et minores aliquot Italiae principes, exclusis Gallis, a quibus et Veneti descivere, Papae observantia. At interim Hadrianus seu veneno, seu curis confectus, altero Pontificatus anno moritur, expertus, ne licere quidem Pontifici, cum velit, benefacere, iterque eius undique sentibus conseptum. Proinde sepulcro eius inscriptum. Hadrianus VI hic situs est, qui nihil sibi infelicius in vita, quam quod imperaret, duxit. Eo sedente, inquisitor Hochstratus, flamma coepit in Lutheri asseclas saevire, cremavitque Bruxellis Henricum et Ioannem Monachos. Lutherus constantiam eorum cantico celebravit: responditque mascule Angliae regi, qui calamum in se strinxisset, defensoris Ecclesiae titulum a Leone Pontifice eblanditus. Movit et Huld. Zwinglius, Tigurinus Canonicus, certamen Romanensibus, ac disputando effecit, ut Senatus Tigurinae Civitatis e sacris scripturis docendum esse populum, sepositis hominum traditionibus, decerneret.

Maiores motus Daniam et Septentrionem a Romanae sedis cultu avertere. In Suecia, quam exercuerat tyrannidem Christiernus, eam Pontifex Leo, misso Ioanne de Potentia Cardinali, iustam pronuntiarat. Sed nihil ob id melius Rex apud suos audiebat. Gustavum adversa eius saevitiae fama armaverat in regios, qui collectis undecumque profugis, brevi iustum exercitum effecit, arces aliquot deditione, alias vi cepit, neque armis profecit magis quam contemptu sui, ut quem regii facillime se superaturos somniarent. Id quod contra accidit, Gustavo advigilante, ut victis rediret aliquando virtus in praecordia popularibus. Primum a Dalekarlis, inde apud oppidum Westeras, a plerisque Suecorum ordinibus Gubernator lectus, Stockholmiam obsidione cingit. Christiernus interim profectus ad Caesarem, diploma adfert, quo Fridericus Holsatus iubebatur, clientelae se Danorum regum, nomine Caesarum, adstringere, feudumque Holsaticum de eorum suscipere manu. Iamque se ipso elatior rex, interdicebat suis omnem cum Vandalicis civitatibus negotiationem, praecipiens venalia quaeque in oppida Danica convehi. Suecorum praefectis imperabat, ut rebelles quoscumque neci darent: per Severinum a Nortby importato Holmiensibus commeatu, solvebat obsidionem, nihilque moderati spirans, Lubecanos simul et Holsatos alienissimo tempore offenderat. Quare

cum Lubecensium classe adiuvaretur Gustavus, Stockholmiam pariter Calmarniamque obsidet.

Civitatum Vandalicarum classiarii, armatis triginta navibus, Helsingoram, profugientibus incolis, exurunt; aliis locis repulsi mascule. Sialandia nequiquam tentata, Bordingholmum occupant. Interim pressi obsidio Stockholmienses emittunt ad regem, qui rerum ei difficultatem exponant. Sed hi Abrahamsburgi nocturnis suppliciis enecti, auxere regis infamiam, qui nuper etiam promptum crudelitatis suae promotorem Theodoricum Slagheccium, quem Lundanum fecerat Archiepiscopum, variis oneratum criminibus incenderat.

Eodemque tempore novarum factus legum auctor, curias, Iudicia, et consuetudines Danorum habebat in animo immutare, et ad Belgarum Teutonumque ritus componere: imprimis vero perpetuum ab omni ordine tributum fisco pacifici.

Sed pertaesi insolentioris dominatus Cimbri, cum Kalindburgum citati hiemem praetexuissent, iamque advolante in Iutiam Christierno, Wiburgensia formidarent comitia, quibus vim facturus repugnantibus dicebatur, maximi rem periculi audent, seque eius imperio deinceps nequaquam parituros, datis ad eum litteris aperte protestantur. Eas Magnus Munchius, Praetor Iutiae, oblitis de industria chirothecis indiderat, discedensque a convivio reliquerat regi inspiciendas. Ipse arrepto navigio in Holsatiam contendit, Fridericum regis patruum regno initiaturus, quod ille extemplo, partim odio in nepotem, partim metu exitialium Daniae ac suae stirpi consiliorum, suscepit. Christiernus, cum nullis conditionibus placare Cimbros posset, Fiones, Sialandos, et Scanos, denuo in sua verba adigit, remque omnem celeriter ad fratrem reginae Carolum v, et Ioachimum Brandeburgicum sororium, et Fridericum Saxonem avunculum, VII viros perscribit. Hafniam Sialandiae, Malmogiamque Scanorum metropoles, munit praesidio. Mox autem praeveritus civitatum classiarios, ne mari incubantes periculum abeunti crearent, statuit matura sibi suisque consulere fuga, contractaque XVIII navium classe, ad Belgas enavigavit. Insulani cum se desertos contemplarentur, urgente armis Friderico, in eius Partes transiere. Hafnia maius negotium fuit: quae dum obsidetur, rex profugus scribit militem, quem per Holsatiam traducere in Danos conabatur. At Fridericus LXXX Holsatorum milia armat, cum quibus priusquam consererent manus Teutones, de stipendio sibi caveri poscunt, eoque non impetrato, per Marchiam dilabuntur. Nonis Ianuariis Hafnia et Malmogia, post octo mensium obsidionem, deditionem fecere, cum iam Calmarniae et Stockholmiae potitus Gustavus, Suecorumque rex esset renuntiatus. Nam simul percrebuit, Christiernum Aprili mense, anno vicesimo tertio eius saeculi, Dania cessisse, statim Calmarnia Maio, Stockholmia Iulio sequente, in potestatem Suecorum rediere, eaque ratione avitum foedus de trium regnorum Borealium coniunctione exspiravit. Novi reges, Fridericus et Gustavus, quod Vandalicarum civitatum ope perutili fulcirentur, cum illis atque inter se foedus percussere Malmogiae, eoque ad mutua se subsidia adversus Christiernum devinxere. Eorundem postea auctoritate subnixi praecones puriores Euangelii, per Daniam Sueciamque, et reliquum septentrionem, Papismi errores denudarunt. Prior Gustavus convictos neglecti officii Episcopos, redegit in ordinem, iussitque contentos honesto stipendio sacra curare, civilis autem bellicaeque rei administrationem domui regiae permittere, ni facerent, se regno abiturum. Fridericus rex protexit sane Episcopos, sed Euangelii praedicationem per Daniam, Norvegiam, et Holsatiam, fideliter adiuvit.

Per haec Carolus Caesar Gallicano implicitus

bello, omissa Dania, quomodo Franciscum regem debellaret, consultabat. Ille enim motuum Hispaniensium occasione, totum Navarrae regnum receperat, maximasque in Italiam miserat copias, Mediolanum subacturas. Idoneum belli instrumentum visus Carolus Borbonius, qui indignatus litem sibi a rege Franco de hereditate intendi, instructu matris, cui nihil non Franciscus indulgeret, Galliam Caesari Angloque tradere nitebatur. Caesar, profligatis ex Italia per Marchionem Piscarium Gallis, Borbonium in Provinciam ablegavit, qui captis Aquis Sextiis, et tentata nequiquam Massilia, contendit ad Italos. Franciscus rex eum consecutus, Mediolanum, deserente id Sfortia, occupat. At cum in Papiae obsidione securius, quam decebat, ageret, et ex consilio Clementis VII (is Iuliani Medicis e concubina natus, Adriano nuper successerat) exercitum separasset, sanguinolento proelio, suo equique vulnere retardatus capitur, ingenti totius Galliae detrimento.

Attamen ut solent afflictae res praepotentum allicere ad misericordiam, dum quisque in iis efficacius suae conditionis admonetur, Clemens, aliique principes, acrius exinde dispicere, qua via gliscentem Caesaris in Italia potentiam labefactent. Dolebat et Pontifici ereptum Regium Lepidi, Parmensisque agri depraedatio. Igitur consilia ineuntur cum Gallis Venetisque occulta, ut Sfortia iam Caesari suspectus, in avitam ditionem restituatur. Caesar minuendae invidiae ergo dimittit Franciscum, sed duris conditionibus. Iuribus enim regni Neapolitani ac Mediolanensis ducatus renuntiabat; reddebat Burgundiam, filios obsides dabat. Sed liber factus, negat promissionibus se teneri, quas Caesar ultima carceris necessitate expressisset: atque ita cum Clemente et Venetis foedus pro Italica libertate sancit. Caesar vicissim nominis Pontificii auctoritatem per omnem Hispaniam abolet, exemplo ad posteros memorabili, posse Ecclesiasticam disciplinam, soluto Papismo, conservari. Feliciter interim in Insubribus proeliantur duces eius, arcem Mediolani capiunt. Mox Columnii proceres invadunt Romam, Clementem ab insigni avaritia omnibus exosum, in Mausoleo Adriani obsident, palatium Vaticanum diripiunt. Nec multo post, cum interpositum foedus Pontifex foedius abrupisset, incensis quoque per vindictam XIV Columniorum oppidis, totis viribus Romam itur, duce Borbonio, qui se Germanici Fronsbergii legionibus coniunxerat.

Anno salutis humanae MDXXVII, capitur impetu Roma, vastatur caede et rapinis, nemo servatur, nisi qui vitam et libertatem universa re familiari redemisset. Templa fere omnia, multis necatis aut excruciatis sacerdotibus, direpta. Pontifex fame subactus, deditionem ea conditione fecit, ut quaecumque Caesar imperasset, faceret. Conflavitque omnia templorum ornamenta, pileos ad hastam proposuit Cardinalitios, obsides militibus nummatissimos quosque, Caesari quinque Cardinales dedit, ut imperiosam turbam ex urbe, quam decem menses tenuerant, amoveret. Ita Caesaride ambigua Clementis fide, ita piorum hominum manibus Romanensium sanguine litatum. Interea Florentini, eiectis Mediceis, se in libertatem vindicant. Vicissim Genua in potestatem redigitur Gallorum, multisque in Cisalpina urbibus captis a Lautreco, qui auctore Anglo, iam Gallis foederato, ad id bellum destinatus fuerat, de consilio Pontificis clanculum elapsi, in regnum Neapolitanum exercitus ducitur. Arausiensis Prorex Neapoli inclusus, magna constantia obsidionem sustinuit. Hugo Moncata, prorex Siciliae, a Philippino Auria navali proelio victus, occisusque, spem opimam potiundae urbis dedit. Sed exercitum Gallorum vastante morbo, cum ad xx milia periissent, dispersae reliquiae, Lautrecus ipse animi maerore exstinctus est. Nec in

Liguria, aut Gallia Cisalpina, feliciores Pontificiae partes erant, Andreas Auria, qui ab iis defecerat, Genua et arce potitus, Savona Gallos expulit. Fr. Borbonius, fani Pauli Comes, ab Antonio Laeva clade affectus, captusque. Tot icti infortuniis foederati, ad pacem cum Caesare faciundam spectarunt, de qua priusquam dicamus, Germania eique vicinus orbis, quas mutationes intersenserint, subinseremus. Primum Papismus in plerisque Germaniae, Saxonum imprimis civitatibus, continuato casu ruit, quantumvis exorta lis inter Lutherum et Carolostadium (cui deinde etiam Zwinglius et Oecolampadius accessere) de cenae Dominicae aliisque Christianismi mysteriis, cursum Euangelii haud parum remoraretur, nec deessent persecutores saevi et potentes, qui fictis criminibus obrutos Lutheri sectatores raperent ad supplicia; inter quos Henricus Zutphaniensis Dithmarsorum, et Leonhardus Caesar stulto Bavarorum zelo cremati, Adolfus Clarenbachius Coloniensium.

Teterrimam vero notam praedicationi Euangelii inussit rusticorum rabies, qui eius praetextu omnia libera esse debere contendebant, arreptaque occasione a servitiis, quibus [Orig: queis] indignius a plerisque magistratibus premebantur, confluebant in Suevia armati, nihil non vi expressuri a principibus. Lutherus eos revocare a seditione conatus, cum insanabiles comperisset, acri scripto damnavit eorum insaniam. Illi tremendo Dei iudicio conglobati, pellunt nobiles, arces diruunt, resistentes quoscumque, rabidorum instar canum, laniant. Sed a Sueviae foederatae duce Truxesio, caesi sunt ad Ulmam, inde in Franconia et passim, ad I. milia; auctor lento igni assatus est. Cum ductu Thomae Muntzeri, contionatoris fanatici, aeque Luthero et Pontificiis infesti, resumerent bellum, virtute praecipua Landgravii Philippi fusi, ac tandem omnino deleti sunt. Francisci etiam Siccingi adversus Trevirum Praesulem seditiosae molitiones, eo interempto, conciderunt. Muntzerus captus cervice poenas exsolvit.

At Lutherus excitatior in dies, edita N. T. et Psalmorum translatione Germanica, canticis etiam suavissimis praecipua complexus dogmata, ritus primitivae Ecclesiae conformiores ordinat, sacrum ut populari lingua fiat, praescribit, probantibus eius pietatem, Ioanne Saxonum VII viro, qui fratri successerat Friderico, Georgio Brandeburgico, Ernesto et Francisco Luneburgicis, Philippo Landgravio, Wolfg. Anhaldino, Philippo Pomerano, Ulrico Wirtenbergico, Alberto Manfeldio. Ii anno undetrigesimo contra decreta Ratisponae primum, dein Spirae de religione facta, quod iis libertatem superiori conventu Spirensi permissam impediri dicerent, protestati sunt: unde Protestantium nomen ad omnes postea, qui eorum, quae perperam in religionem invecta sunt, emendationem amplectebantur, atque ob id a Romana Ecclesia secessionem faciebant, dimanavit.

Eodem anno Albertus, a Magistro ordinis Teutonici, Borussiae dux creatus. Cum enim Borussiae, ut finibus inclusae Sarmatarum, clientelam Poloniae reges sibi vindicarent, Germani contra eam, ut suo sanguine partam, ad se traherent, diu quidem armis certatum, postremo tamen fides Polonis data victoribus fuerat. Istam litem Ernestus Saxo, ac post eum Albertus Brandeburgicus, varie renovarant. Ad ultimum desertus a Caesare et Germanis, quorum de maiestate et iure agebatur, Albertus, imminentem belli procellam, in occasionem sibi privatim consulendi vertit. Qua mente, contracta cum Sigismundo rege, cui nuper etiam Masoviae ducatus accesserat, pace, Prussiae dux renuntiatur, mutataque religione, voti vinculum solvit, ac Dorotheam, Friderici I Danorum regis filiam, adsciscit matrimonio. Provinciam, quam ususfructus titulo tantum tenuerat, Polonus ei iure proprietatis ad heredes transmittendam, concessit.

Eodemque tempore Rhodii milites Melitem insulam tuendam accepere, et sudor Anglicus, novum genus morbi, plurimos mortales delevit.

In Pannonia longe peiore loco res erant, regnante Ludovico adolescente, in quo omnia fuisse praecocia, recte dictum est. Praemature enim editus in lucem, exstincta in puerperio Anna matre, praemature patri Ladislao in regnis successor datus, anno aetatis decimo; praemature barbatus anno decimo quarto, nec non immature iunctus uxori Mariae quindecennis; postremo et mortem obiit praematuram, vicesimo primo vitae anno a Turcis occisus. Etenim Solimannus cum digladiantibus inter se Christianis, commune periculum negligi animadverteret, potentissimis instructus copiis in Hungariam descenderat. Hungaris Ioannes Zapolia, qui et Zepusiensis, auxilio veniebat. Sed ante eius adventum conserta temere pugna, caesus est cum exercitu Ludovicus: Victor Turca Budam, Pannonum regiam, aliaque oppida nullo labore cepit. Mox Zapolia prono magnatum favore exceptus, Albae regali rex creatur, praeterito Ferdinando, qui tum aliis nominibus, tum per coniugium sororis Ludovici, Hungariam Bohemiamque ad se pertinere contendebat. Ferdinandus a Bohemis susceptus, nec ullorum subnixus Pannonum obsequiis, Ioannem post infelicem Toccaiensis proelii exitum, regno depulit, veterumque amicorum opes coegit implorare. Qui ne quid inexpertum relinquant, Hungariam Solimanni clientelae offerunt, modo eius auxilio regni Ioannes potiatur. Eam gloriae imperiique amplificandi occasionem nactus Turca, tertio in Pannoniam movet, restitutoque in regnum Zepusiensi, castra ad Viennam locat. Sed eam gnaviter defendente Philippo Palatino, postquam mensem integrum frustra eam oppugnasset, amissis LXXX milibus, vastatisque late agris, in Thraciam recessit.

Antequam Turcis summam opponeret virtutem Carolus, foedus cum eo percusserat Barcinone Pontifex, pactus inter alia, ut Margaritam, ab Caesare caelibe procreatam, duceret Alexander Medices, atque in avitum Florentiae dominatum restitueretur. Deinde et Franciscus Cameraci, ac tandem Veneti, traditis, quae in Samnitibus, Piceno et Apulia tenebant, oppidis, pacem cum eo certis conditionibus fecerant, inter quas et illa, ut Gallus, persolutis vicies centenis milibus aureorum, liberos obsides reciperet. Inde fugato Solimanno, profectus in Italiam Caesar, Bononiae magna pompa a Pontifice coronatur, stipulato et Lutheranorum exitium, qui tentata Marpurgi cum Zwinglio concordia, nec peracta, Augustanis mox in Comitiis confessionem exhibuerunt fidei, quae recitata quidem publice, sed a Caesare tum reiecta est. Iussi principes Lutheri partium omnia in integrum restituere, ni facerent, proscriptorum nomine censendos, cum interim confutationem suorum dogmatum describere, aut cum aliis communicare prohiberentur. Itaque Lutherus evulgato libro monet Germanos, ne impio pareant edicto, nec idola, libidines et iniquitates Pontificias propugnent. sin inferant bellum, haud iniquam principum defensionem fore.

Caesar, arridente fortuna, nullam amplificandae potentiae occasionem praetermittens, ut Imperium Germanicum in familia firmaret, Ferdinandum fratrem Romanorum regem Coloniae renuntiandum curavit, obnitente Saxonum VII viro. Eodemque anno, post diuturnam obsidionem, in qua Philibertus Arausiensis vel Auriacus cecidit, eique Ferdinandus Gonzaga surrogatus est, Florentia Caesari dedita, et uti inter Caesarem et Papam convenerat, Alexander Medices, nothus Laurentii F. Florentinorum dux creatur, abutente Papa Christianorum viribus, ut privatae ambitioni et suorum libidini inserviret:

Hoc facto cum provideret sibi a Turcis negotium impendere Carolus, pacem

Protestantibus, interventu Alberti Moguntini et Ludovici Palatini dedit, Viennamque praegressus ingenti cum exercitu, suborta inter milites, ut fit, ob non soluta stipendia, seditione, in Italiam atque inde in Hispaniam rediit. Turcae praeda graves, dum reditum ad suos parant, pene ad internecionem cassi.

Anglia Helvetiaque miris sub haec tempora mutationibus agitatae. Henricus rex Catharinam, Arturi fratris coniugem, Caroli Caesaris materteram duxerat, Iulio II annuente. Per xx circiter annos concordia coniugalis steterat. Regina aliquoties gravida, vel abortum fecerat, vel partum ediderat non diu vitalem, praeter unicam natam, nomine Mariam, quae postea regnavit. Rex prolis masculae cupidus, simul et in amores pronior, matrimonium cum fratria, ut illegitimum, coepit adversari. Scrupulum ei seu auxit, seu iniecit Thomas Volsaeus, quem vili ortum loco, Eboracensem Archiepiscopum fecerat. Is enim cum spe decidisset, quam ei Caesar de consequendo Pontificatu excitarat, Francorum regis sororem Henrico, odio Caesaris, destinabat. Sed audito, regem Annae Boleniae amoribus imbutum, tepidior factus in stabiliendo divortio, excidit gratia, metuque supplicii anxius, abrupit vitam. Thomas Morus, doctrina spectabilis, ei subrogatur, cui et improbatio repudii capite stetit. Clemens, qui diu nutaverat, praetulit tandem Caesaris gratiam, secundum Catharinam iudicat. Henricus contra Boleniam geniali locat toro, factum tuetur Academiarum, et in his Parisiensis, suffragio. Mox sub initium anni MDXXXIV, omnem Pontificis oboedientiam detrectat, suisque omnibus edicit, ut neque Romam pecuniam deferant, neque divi Petri denarios quotannis colligi solitos, cuivis quaestori dependant. Tum ordinum Angliae decreto, se ipsum Ecclesiae Anglicanae caput a Christo proximum professus, nihil praeterea in religione mutat, aeque Pontificiis ac Prorestantibus invisus. Bolenia, multis animi corporisque praestans virtutibus, enixa filiam Elisabetam, haud diu in gratia Henrici floruit, ex adulterii insimulatione securi percussa. Rex Ianam duxit Semeram, quae in partu periit, Eduardo procreato. Catharina dolorem non ferens, iam vivis excesserat. Henricus Cliviam deinde quartam coniugem, vix ductam repudiavit. Ita res, quae lucrum importare maximum Romano fisco solita matrimoniorum puta regalium dispensatio, grande ei detrimentum peperit.

In Helvetia, cum Tigurinorum ac Basiliensium exempla secuti Bernates, Pontificatum reprobassent, quinque pagici a Ferdinando et Clemente stimulati, contumeliosis verbis contentionem de doctrina exacerbaverant.

Tentata nequiquam a Gallis compositione, ad arma ventum, commissaque angusto loco pugna, victi Tigurini. Ipse Zwinglius in primis ordinibus pugnans cecidit, cadaver flammis absumptum. Ex interitu amici saucius supra modum animo Ioannes Oecolampadius, cessit vita. Nec fractiores tamen Tigurini iterum proelii aleam subeunt, aequataque fere clade succumbunt. Unde pertaesi utrinque caedium paciscuntur, ut positis foederibus externis, durante licet religionis dissidio, ab intestinis bellis quiescant.

Atrocius bellum in Westphalia, Anabaptistis auctoribus exortum. Venerat Monasterium Ioannes Leidensis sartor, Muntzeri infectus delirio, qui infantium baptismum cavillando, iactandoque revelationes spiritus, Bernardum quoque romanum Ecclesiae ibidem doctorem, traduxerat in partes. Tantaque vis erroris erat, Ut praecipuam civitatis partem subito pervaderet. Apud eum cum disputando nihil efficerent, Glandorpius, Buschius, alii, discedunt ab urbe; Anabaptistae peregrinos advocant suae factionis, pulsoque Senatu novum eligunt. Lacessiti ob id armis ab Episcopo, increbrescente insania, novos Apostolos,

reges, iudices, carnifices somniant, Ierosolymam novam dicunt urbem suam, omine sinistro. Nam adiutus imperii Germanici viribus Praesul, Hierosolymitanam induxit famem obsessis, intus nullo non calamitatis genere per fanaticos vexatis. Decimo sexto demum mense capta ex insidiis urbs, puberes trucidari, Ioannes rex, Knipperdollingus et Bernh. Krechtingus Pastor, ignitis lancinati forcipibus, et ad turrim suspensi, documentum sunt posteris, ne quis inhonestas cupiditates religionis glaucomate obtegat.

Interea Clemens, cum novum Capucinorum ordinem confirmasset, promissamque Synodum miris extraxisset ludificationibus, onus successori Alexandro Farnesio, qui Pauli III nomen sumpsit, morte praeventus imposuit. Paulus sobrietate, vultus gravitate, doctrina, 2c postremo corpusculi adfectata imbecillitate profundam ambitionem diu celaverat, quam mox adepta dignitate manifestam omnibus fecit. Cum enim concilii et reformationis cupientissimum se simularet, mox Cardinales creando, quos e liberis nothis habebat nepotes, adhuc pene ephebos, summi senatus porro deformandi studium, detexit. Neque candidior indicendo concilio, si id re, locoque liberum esset, Mantuam primum, dein Vicentiam nominavit, ubi ipse, licet alteram litis partem sustinens, sententiam velut e tripode dictaret. Unde e Protestantibus xv principes, et XXX civitates, Legato eius Vergerio per suos Smalcaldiae ostendunt, Concilium non solius Pontificis, sed omnium Ecclesiae ordinum esse tribunal: tyrannidem sapere, si Papalis auctoritas toti Ecclesiae praeferatur. Nec tolerandum, quod exsecratus pridem Lutheri dogmata Pontifex, nunc in praecipitis sententiae suffragium adigere Synodum concupiscat.

Lutherus Smalcaldiae articulos contexuit, qui a Theologis subscripti, Mantuano concilio exhiberentur.

Dum haec aguntur, Rei publicae Christianae utilitatem aliquam Caesar attulit expeditione Africana. Cum enim Solimannus Hariadenum Barbarossam, piratam Mitylenaeum, copiis instruxisset, quibus ille Coronam, aliaque Peloponnesi oppida ab Andrea Doria occupata receperat, et Muleassen Tunetanum deiecerat regno: Carolus occasionem speculatus, quod Turca iam in interiore Persia cum Thoma Ismaelis Fi. conflictaretur, profugum ad se Maurum reduxit, victo securitate sui Barbarossa, exstructaque Guleta arce, navigationem Christianis securiorem reddidit. Solimannus interim exciso Taurisio, expugnataque Seleucia, faustam principio militiam varia clade corrupit. Exercitum enim populante fame atque inedia, tumultuario in reditu, invaditur a quodam Thomae satrapa, multisque suorum occisis, laceras atque egentes copias aegre Constantinopolin perducit.

Reversus ex Africa in Italiam Caesar, vacantem ex obitu Francisci Sfortiae ducatum Mediolanensem, sibi ut feudi domino adiudicat. Rex Francus contra eum ad se pertinere hereditario iure demonstrat, renitentemque Sabaudum pleraque cis Alpes ditione multat. Caesarem tanta ex eo indignatio incessit, ut durius Romae in Gallos contionaretur, quam Pontifex ipse ferre posset, auctoreque Antonio Leva, in Galliam Narbonensem irrumperet, sed irrito conatu. Paulo post Turcarum metus, qui Cliassam Dalmatiae expugnaverant, Corcyram Venetis parentem, duce Barbarossa, nudaverant fere incolis, Moldaviam subegerant, impulit Paulum, ut indutias inter Caesarem et regem decennales componeret, apud Niceam Provinciae urbem, ubi et Alexandri Medicis viduam nepoti suo Octavio impetravit. Etenim Alexander, dum libidinis causa toros sectaretur alienos, a Laurentio patruele suo saevissime erat interemptus, Cosmus Medices, dux Florentiae, ab Caesare, sed invito Papa, creatus est.

Ceterum Pontificia in Turcas expeditio, licet Caesariana et Veneta classis Papali iungerentur, effectu caruit, navibus apud Actiacum promontorium, post improsperam cum Barbarossa pugnam, dissipatis. Nec efficacior Henrici Angli proscriptio fuit, in quem fabricatum diu fulmen eiaculatus est Paulus, exeunte anno duodequadragesimo eius saeculi. Causae afferebantur, Catharinae divortium, abdicatum Ecclesiae obsequium, Cardinalis Roffensis caedes, et D. Thomae Cantuariensi impacta dica. Ob haec regem regno abiudicat, fautores eius omnes bonis, honoribus, fortunis omnibus exigit. Imperatum subditis, ne parerent: extraneis, ne cum gente Anglicana commercium haberent: omnibus, ut contra principem ac populum armis insurgerent, regno et fortunis in praedam, populo in servitutem addictis. Sed nemo repertus, qui furiali edicto oboediret: immo repertus Caesar ipse Carolus, qui foedus amicitiamque cum Anglo iungeret.

In Germania vicinisque terris invalescebant Protestantium partes. Lutherus sacrum codicem a se Germanice versum vulgaverat typis. Exemplum docti aliarum gentium sequebantur, translatisque in vernaculum sermonem Scripturis, mysteria regni Dei cum plebeiis et idiotis communicabant, testantes, ideo divinitus revelata esse, ut neminem lateant, sed omnibus divinae cognitionis affulgeant lucem. Marpurgi iam florebat Academia a Philippo condita Landgravio: nunc etiam Argentinenses eodem fine illustrem aperiebant scholam, anno MD XXXVIII.

Ignatius contra Loiola Hispanus societatem instituit novam Monachorum, qui Iesuitae appellantur, habenturque acerrimi traditionum Papalium vindices. Nec reliqui quicquam faciebat Pontifex, quod ad exscindendum Lutheranismum pertineret. Principes vicissim, qui secessionem a Romanensibus tuebantur, foedus inter se firmant Smalkaldiae, quo se ad mutua auxilia, si vis fiat, obstringunt, cui et Christianus III Danorum Rex novus nomen dedit, qui nuper in Dania Norvegiaque Pontificios praesules officio deposuerat. Quam rem tristes illorum regnorum perturbationes praecessere, breviter nobis dicendae.

Carolus quidem Caesar, et Maria eius soror, Belgii Gubernatrix, sedulo annitebantur, ut Christianus II. exul in regna aut partes regnorum Borealium restitueretur. Sed cum tandem anno XXXI Hamburgi compositio exspirasset, et rex profugus per Severinum a Norby in Scania, perque Nic. Kniphovium piratam in Oceano varia vane molitus, novas subinde spes melioris fortunae indueret, contracta demum in Frisia et Hollandia classe XXV navium, subvehitur ad Hallandiae Warbergam. Sed reflante subito Euro, ad Norvegicum reicitur littus, plus tertia suorum parte amissa. Ibi tamen dum haeret, Olai Nidrosiensis et Gustavi Trollii Upsaliensis praesulum opera, Norvegorum animos ad defectionem sollicitat, totumque regnum sibi adiungit isthac hieme, solo Magno Guldensternio Aggershusam fideliter tuente, cuius exemplum duo Bildii praesides, Aeschyllus Bergensis, et Nicolaus Bahusanus secuti.

Fridericus rex armata classe, cui Vandalicarum civitatum egregia aderant et fida tum auxilia, praesulem Ottoniensem Canutum Guldensternium mittit, qui fratrem Magnum, a Christierno obsessum, annona et milite sublevat. Interpositis aliquot septimanis, utrumque exercitum per rigorem hiemis inopia invadit. Profecti interea ad regem Petrus Schramus et alii, larga cum spe subsidiorum, revertuntur. Sed dum in itinere haerent, Canutus Christiernum, facta spe benignae transactionis cum patruo, ad deditionem pellicit. Si transigi non possit, restitutionem pollicetur in Norvegiam. Illi pactioni, quamquam legati nuper a Friderico venientes subscribere abnuerent, tamen Canutus Christiernum Hafniam perducit, auctorque

fit regi, ne dimittat dedititium, qui ipso in itinere, contra quam convenerat, Caesarem per litteras de auxiliis interpellasset, quemque simul Dani, Sueci, Holsati, Vandalicaeque civitates, in custodiam dari postularent. Igitur Christiernus Sonderburgum in carcerem ducitur eadem ferme hora, qua filius Ioannes in comitatu Caesaris Ratisbonae in fata concesserat. Ita rex quondam potentissimus, cum in religione ambidexter, Episcopos Suecos, et Norvegos, Papismi, patruum vero et civitates Vandalicas Lutheranismi professione demulceret, fideique ambiguae multa dedisset documenta, vicissim fide haud satis sincera circumscriptus, in carcerem ruit e solio. Proximo anno, regni sui decimo. Fridericus rex Gottorpii moritur, Danorum libertatis auctor, praesertim nobilium, quibus tantum sane indulsit, ut dempto tantum nomine, Comites eos omnino aut Barones effecisse videatur. Exuvias eius Slesviga habet.

Secutum interregnum, quod Episcopi Christianum III, quem ex Anna Brandenburgica genuerat Fridericus, aversarentur, gnari dogmatibus eum Lutheri tinctum, quae ipsi e Dania exstirpata cupiebant, Magno Goe, Erico Bannero, et aliis procerum contra tendentibus. Fit ergo decretum. de sola maiorum religione per Daniam tenenda; Ioannes Tagonis et alii proscribuntur. Ioannes e Sophia Pomeranica natus, octennis Friderici filius, magno Episcoporum studio producitur, qui regium titulum gerat, dum ipsi sceptrum suo nutu moderentur, Christianus, laudabili admodum modestia, integrum Senatoribus relinquit, quem velint e fratribus, (erant ii Ioannes Adolphus, et Fridericus e Pomerana) regem constituere. Sed erat in fatis, ut Episcopalis ambitio et fraudes labascerent. Occasionem Lubecani consules, Georgius Wollenweberus et Marcus Meierus, per seditionem creati dedere. Hi praetextu perficiendae reformationis, quam Episcopi Dani morarentur, Hafniensium Consulem Ambrosium Bibliopegum et Malmogiensem Georgium Monetarium, in suas trahunt partes, perque eos totius se potiri Daniae posse confidunt. Apud principes alia erat specie opus. Inducitur ergo Christophorus Comes Oldenburgicus, ut velut liberando Christierno scribat militem, inque Daniam irruat. Plebi Lubecanae, ut aperiat loculos, persuadetur, subigi posse per intestina ordinum dissidia septentrionem, sic Belgis per Hellespontum Danicum intercipientibus lucrum, obsisti facillime, universumque e Borussia, LIvonia, Sarmatia quaestum ad Lubecenses derivari. Tentatur et Anglus, ut pecuniam praeministret, ostentata spe tradendae ei Daniae.

Hac mente statim procurritur in Holsatiam: Eutinum Episcopi sedes, Trittovia, Plona, Arensboca obruuntur.

Exuritur Segeberga oppidum, arx in monte sita obsidetur: sed frustra. Classis Lubecana Oresundam delata, a consule Malmogiensi, ut convenerat, suscipitur: Hafnia et Malmogia traduntur Comiti, nomine captivi regis: Sialandia et Scania adiguntur in ipsius verba, mox et insulae minores. Initia feliciter proveniunt, plebe tam Episcoporum violentiam, quam nobilitatis fastum detestante. Interim Christianus Dux indignatus, se iniquissimo a Lubecanis bello peti, Travemundam, Slucopiumque oppida eorum diripit, abducit e portu eorum naves, iunctisque Dravi amnis ripis, obsidione ipsam urbem claudit. Ibi dum occupatur, Cimbrorum Fionumque nobilitas verita periculum, regem Christianum dicit, consilio non minus necessario quam felici. Sed populus Fionum, a quo rex captivus amabatur, discurrit ad arma, multasque post clades, ab Holsatis, quibus [Orig: queis] praeerat Ioannes Rantzovius, vel acceptas, vel illatas nobilitati, Christophoro tradit insulam. Cimbriam simul vexare coepit Clemens nauta, piratarum caput, quos Christophorus emiserat ad excitandum

adversus nobilitatem vulgus. Eo duce, agrestes turmas aliquot prostravere equitum, inque iis nobilium non paucos, arcibus illorum passim igni datis. At rursus nobilitas, munita iam cohortibus peditum, quas novus rex submiserat, apud Horsensum oppidum profligavit turbam rusticorum. Quo tempore et Henrici Megapolitani et Hamburgensium studio, discussum inter Christianum III et Lubecenses bellum, atque pax HOlsatis solutione obsidionis redempta, Dania Martis arbitrio relicta est.

Confestim Ioannes, Hoiensi Comes, e sororio Gustavi, Suecorum regis, dudum hostis eius, Lubecanas cohortes transportavit in Daniam. Rex cum equitum duo milia, peditumque firmas copias haberet, tradit partem Ioanni Rantzovio et Erico Bannero; qui occidunt in acie agrestium duo milia, Alburgum recuperant, puberes ibi omnes necant. Clemens pirata, a quodam Cimbro captus, plumbea ornatum corona caput carnifici amputandum praebuit. Rex Suecus affinitate (nam soror coniugis eius Christiano III nupserat) et communi periculo adductus, auxiliarem manum submiserat in Scania, cui offensa vulgi intemperie nobilitas se coniunxit, questa prius de Oldenburgici et Lubecensium erga plebem indulgentia. Igitur pleraque Scania brevi quidem, sed multo cum sanguine, redigitur in Christiani obsequium, cuius exemplum secuta Norvegia Australis, regem eum appellat. Eo bello insignis Marci Meieri dolus enituit Captus enim a Tychone Krabbio in pugna Helsinburgensi, et Trudoni Ulfstandio traditus, qui arcem Warbergensem tenebat, omni humanitate effecit, ut data fide, ne quid novaret, cum civibus confabulandi acciperet potestatem. Ea abusus, persuadet LXXX militibus, ut allatam noctu scalam demisso a se funi alligent, pertractique in conclave, dum abest Trudo, arcem occupent, opesque ibi depositas diripiant. Sed cruentae fraudis poenam luit Meierus capite, Ulfstandio tandem mascule arcem expugnante. Sub haec Lubecenses Alberto etiam Megapolitano vellunt aurem, qui filiam sororis Christierni captivi duxerat. Is Hafniam profectus cum coniuge, partes ab iis susceptus claritate nominis roboravit. Caesar quoque, cum filias Christierni, Dorotheam quidem Friderico Palatino, Christinam vero Sfortiae Mediolanensi, eoque exstincto, Francisco Lotharingo iunxisset, spem eis auxiliorum fecerat, quibus [Orig: queis] ius in Septentrione suum vindicarent.

At interim in Fionia Ioannes Rantzovius, cum nobilitate Fionum egregio certamine Lubecanam aciem prostravit. Caesi Ioannes Hosiensis ex Nicolaus Teclenburgius Comites, Praesul Trollius, tot bellorum auctor, ex vulnere interiit Gottorpii, Fionum deinde oppida quaedam direpta, de seditiosis sumptum supplicium. Ulterius tendenti regi classe opus erat; sine qua nec expugnari regnum Danicum, nec expugnatum defendi potest. Igitur contracta e Danis, Suecis, Borussis, classe XXXVII navium, praefecto Petro Schramo, decem Lubecensium bellicas capit, mox et Corsoram, obiectum freto castellum; parataque via advectus in Sialandiam, terra marique Hafniam, Anconam, (quae et Malmogia) Coronam, Callundburgum obsidet. Dum ibi laboratur, civitates Vandalicae (nam Rostochium et Wismaria in partes concesserant) Anglis offerunt Daniam, refusione sumptuum, quos ipsae expendissent, emendam. Verum illis consultantibus, Christianus Hafniam, dira et miseranda cum fame praestolantem Belgica et Palatina auxilia, acerrime oppugnat. Coronam Scaniae urbem Oliger Ulfstandius, Malmogiam Consul ipse adegit in obsequia regis. Ne Maria Belgica succurreret Hafniae, missus est a rege in Groningensem agrum exercitus, qui expugnata cum Geldrensibus Dammo oppido, distinuit ibi Belgas. Iamque taedebat Lubecenses belli,

cum opportune ab Caesare iussi Nicolaum Bromsium recipere consulem, abrogant Wollenvebero imperium, antisenatum LX virorum abolent, purgatamque seditiosorum colluvie civitatem melioribus instituunt consiliis gubernare. Igitur priusquam dederetur Hafnia, pacem Hamburgi cum Danis ineunt, avocant suum militem, Christianum regem inter se et Suecos arbitrum legunt, Bornholmiae sibi paciscuntur usum fructum. Paulo post urgente omnium rerum inopia, Albertus et Christophorus deprecati coram rege culpam, arcem urbemque Hafniensem tradunt, integrum annum obsessas. Rex omnibus ingenti clementia ignovit. Wollenveberus autem tuba belli, comprehensus postmodum a Christophoro Verdensi Episcopo in itinere, apud arcem Guelphicam supplicium exsolvit scelerum. Consul Hafniensis, ob nefas quoddam anquisitus capitis, veneno se confecit. Georgius Malmogiensis perpetuam de facultatibus suis sanxit eleemosynam egenis. Episcopi septem Danorum, quod electioni Christiani obstitissent, multaque in fraudem regni apud indigenas exterosque essent moliti, de sententia senatus populique, officio moti; gubernatio regni ad illos, qui extraneo haud tenerentur iuramento, translata est.

Mox reformatio doctrinae ac cultus, de M. Lutheri et Ioh. Bugenhagii Pomerani consilio, Danis Norvegisque praescripta. Episcopos sane in custodiam rex dederat, sed eodem anno stipulatus ab iis, ne propagationem Euangelii impedirent, dimisit omnes, concessis non tantum patrimoniis, sed et coenobiis aliquibus, unde statum suum tuerentur. Solus Roscildensis Iacobus Ronnovius, acre et fallax ingenium, in custodia retentus. Olaus Nidrosiensis Antistes, qui multa apud Norvegos perfide ac crudeliter egisset, conscius sibi etiam necis nefariae, quam D. Vincentio Lungio intulisset, voluntarii semet exilii damnavit. Reliquis per Norvegiam episcopis similiter potestas adempta, Ecclesiis dati rectores Euangelici. Apud Scanos Fr. Vormardus Lundae, apud Sialandos Petrus Pelladius Hafniae, Georgius Sadolinus apud Fiones Othoniae: Apud Cimbros Arthusienses Matthaeus Langius, apud Wiburgenses Iacobus Sconingus, apud Alburgenses Ioan. Thomaeus, denique apud Ripenses Ioan. Wandalus episcopi aut Superintendentes facti.

Composita in hunc modum Dania, Rex Christianus Brunsvigae Protestantibus foederi adscribitur, cum interim Pontificii Noribergae conspirarent, ducemque foederatorum crearent Henricum Brunsvicensem, qui una cum Georgio Saxone acerrimum se priscarum traditionum defensorem gerebat, multa cum contumelia eorum, et persecutione, qui maiores incusabant erroris, omniaque dogmata a Scripturis examinanda dictitabant. Certatum inter ipsos principes litteris aculeatis, donec chartarum proelia in sanguinem desinerent. Georgium sane Saxonem Luthero infensissimum mors rapuit, maerentem filiorum fata, quos in continuationem certaminis alitos, Numen aeternum vitales esse non sinebat. Henricus eius frater, statim Ecclesias Protestantibus permisit.

Ioachimus Elector Brandeburgicus Marchiacis, fraterque eius Albertus Cardinalis Magdeburgicis et Halberstadensibus, auro exorati, imitationem Protestantium religionis indulsere. At Brunsvigius, turbulenti princeps ingenii, neque casti, cum bellum diu coctum animo, in Brunsvigam et Goslariam effunderet, suo malum capiti accersivit. Pulsus enim ditionibus a Ioanne Friderico Electore et Landgravio, ad Bavaros fratres, Guilelmum et Ludovicum, refugit. Illud quidem postea contigit. Ceterum anno undequadragesimo Caesar a Ferdinande fratre interpellatus, Francofurti conventum indicit conciliando religionis dissidio, ubi Protestantibus indutiae datae. Mox Caesar,

exstincta Isabella Augusta, Ioannis Lusitani sorore, cum eluxisset, pergit in Galliam, ubi perhonorifice exceptus a Francisco rege Lutetiae et Eleonora sorore, Francisci coniuge, per legatos monet Venetos, ut in Turcarum oppugnationem conferre omnia velint, quorum regia Constantinopolis tunc incendio erat corrupta: at arx Guleta Barbarossae recuperata. Sed illi vim experti barbarorum, tantum abfuit ut id consilii amplecterentur, ut traditis Nauplia et Epidauro, pacem a Solimanno redimerent inviti. Hinc in Belgium festinans Caesar, Gandavenses, rebellionis suetos, privilegiis avitis multat, auctores seditionis capite plectit. Vormatiae inter Protestantes et Pontificios colloquium haberi iubet, quod tamen iniecto ei a Pontificiis metu schismatis, si natio Germanica aliquid seorsim statueret in fide, abrupit. Aderant ibi frequentes Protestantium doctores, Philippus Melanchthon, Martinus Bucerus, Wolfg Capito, Andreas Osiander, Ioan. Brentius, Ioan. Calvinus, Alesius Scotus, Wolfg. Musculus, Simon Grynaeus, Ioannes Sturmius. E Pontificiis familiam ducebant, Laur. Campeggius Cardinalis, Petrus Paulus Vergerius et Ioan. Eccius. Interim Francus Anglusque reges ignibus gladiisque in Protestantes grassabantur, in quibus illustres Thomas Cromelius et Robertus Barnus ab Anglo necati. Vicissim domi infelix Anglus, comperit quintam coniugem Catharinam Havardam clam cum alio consuevisse: quare et de illa sumpto supplicio, Catharinam Parram ducit.

Mitior etiam tum Carolus in Protestantes, Ratisbonae operam dedit, ut delectis moderati ingenii collocutoribus, aliquot dogmata conciliarentur. Sed Caspar Contarenus Cardinalis, praemetuens offensae apud herum Pontificem, institit apud Carolum, ne compositio illa valeret. Igitur ingruente Turca, ad concilium reiecta res, Pontificiis reformatio abusuum imperata.

Etenim Solimannus a Ioannis Zepusiensis vidua imploratus, in Hungariam movebat, filiolo eius Stephano asserturus regnum, quod Ferdinandus rex capto Pesto, obsessaque Buda, eripere ei conabatur. Et solvit obsidionem Turca, ingenti cum Ferdinandicorum clade, et Pestum Budamque occupavit, vidua cum infante in Transylvaniam ablegata. Carolus sub haec in Africa facturus Turcis negotium, cum Algieram appulisset, exsortis tempestatibus horrendis, laceram classem, exhaustumque militem in Hispaniam reportavit. Exorantur ergo Spirae Germani, ut viritim Ferdinando in bellum Turcicum pecunias contribuant. Sed negligenter habitus miles nullum operae sumptusque pretium facit, ad haec contagiis absumitur. Nec mirum valescere hostes Christi, quando orbis Christiani reliquum dissidiis indulget, et quorum res agitur maxime, divine veritati obsistunt. Acciderunt enim haec eo tempore, cum rex Francus, fefellisse sibi spem reddendi Mediolani questus Caesarem, caesosque Fregosum et Rinconem legatos suos, ad Turcam ituros, indutias abrupit, ac Guilelmum Clivensem, cui Caesar Geldriam non concederet, traduxit in partes, qui Antverpiam, victo acie Renato Auriaco, intercipere conatus. Nam Carolus Egmundanus, paterni cum domo Burgundica certaminis haeres, Geldriam moriens Guilemo Iuliacensi eiusque unicae filiae Mariae transcripserat. Qua ducta, Ioannes Clivensis filio e Maria Guilemo amplissimum reliquerat dominatum, coniunctis sub uno principe Iuliaco, Clivia, Marca, Geldria. Quas opes ut tueretur guilelmus, adversus maximi Caesaris potentiam, Gallicana sibi amicitia utendum existimabat. Unde mox grande bellum emersit. At Carolus Pontificem sibi ducebat demerendum, renato cum Gallis dissidio. Ideo Metensibus purioris doctrinae exercitium abstulit, Iudicio Camerae, ad proscriptiones Protestantium facili, habenas non adstrinxit:

Induci tamen haud potuit, ut Pauli nepoti Octavio Farnesio Parmam Placentiamque Mediolanensis quondam ducatus partes, indulgeret: Sed Cosmo Medice, in redemptionem arcium suarum, supra ducenta aureorum milia persolvente, ad bellum cum Francis et Clivensi gerendum se instruxit. Eius pars facti etiam Christianus III et Gustavus reges, Francisco auxilia subministrabant, quod Caesar neptium suarum causa, regnis Borealibus certam dare pacem abnueret. Nam ante triennium Fridericus Palatinus, haud obscure irruptionem in Holsatiam minatus, Crempam et Rendesburgum munire perpulerat Christianum: et Ioannes Olausque Magni fratres, e Suecia profugi, adversus patriam varia moliri ferebantur. Itaque Christianus et Gustavus ad communicanda invicem auxilia se obstrinxerant.

Rex Gallus quinque simul locis adortus Caroli terras, maioris strepitus, quam consilii bellum fecisse visus est. Sparsis enim viribus, quas satius fuisset unitas habere, quae occupaverat loca, facile amisit. Caesar Clivensem, Dura oppido expugnato incensoque, Iuliaco et Ruraemunda ad deditionem compulsis, adegit supplicem sibi fieri, ereptaque ei Geldria (quae tot bellorum seges) reliquas Provincias, Iuliacum, Cliviam, Montes, fruendas reliquit. Vicissim Galli Landresium et Luceburgum occupant, Turcis ad expugnandam Niceam praebent auxilia, Caesareanos, duce Friderico Borbonio Angiano, ad Carignanum Pedemontii, fundunt magna strage. Quare Caesar Spirae dat pacem Protestantibus ad comitia usque; Ioanni Friderico ratam habenti electionem Ferdinandi, firmat pactionem dotalem cum Clivensi, ut eo sine masculis heredibus exstincto, Sibylla Saxonis coniux, soror Guilelmi, ex eaque nati mares succedant. Mox viribus succinctus imperii Germanici Caesar, recipit Luceburgum, multa expugnat Gallorum oppida, populabundus ad Parisios fere penetrat, cogitque Gallos pacem postulare, et Sabaudiam restituere, cum Anglus, Caesari foederatus, Boloniam expugnasset.

Potuerat et Turca profligari, qui Quinquecclesia, Strigonio, Belgrado captis, tum maxime in Hungaria saeviebat, si pacem Caesar Protestantibus conservasset. Illi enim officinas condebant pietatis et ingenuarum artium, augescebantque in dies. Per Saxoniam Misnae, Grimmae, Portae a Mauritio, per Pomeraniam Stettini, apud Westphalos Tremoniae, illustres Scholae aperiebantur: apud Regiomontanos Borussos Academia, auctore Alberto duce. Iamque et Palatinus Otho Henricus et Elector Coloniensis Hermannus, fermentum Pontificium expurgaverant: Comitiis Vormatiensibus omnes pacem precabantur, non adstrictam Concilii Papalis arbitrio, quod neque liberum foret, neque eos pateretur iudices, qui incorruptam dicere sententiam possent.

At Caesar compositione Crepiensi cum Francisco pactus, ut iunctis virbius priscam religionem, id est, Pontificiam, proximis saeculis inveteratam tuerentur, edicto vetuit per suas ditiones, ne quis quid novaret, experimentumque novi consensus dedit, exusto statim Tornaci petro Brulio, quod sedi Romanae contraria docuisset. Franciscus simul Valdenses per Provinciam puniendos permisit Trivultio, Pontificis legato, et Aquensi iudici Minerio, per quos captis eorum oppidis exustisque, horribilem in modum cum viris praegnantes, puerulique, omni saevitiae genere perierunt. Nec deerant, qui ipsis in comitiis Vormatiensibus, iam nunc tollendos contionarentur Protestantes, nec interponendam moram. Paulus quoque miserat Tridentum suos, inchoaturos concilium, ad cuius defensionem Caesar, Francus, Polonus, litteris semet adstringebant. Increpatus enim Caesar minaci epistola, ob pacem Protestantibus prolongatam, recolligere gratiam Pontificis cogitabat. Sed ei Epistolae librum opposuit

Lutherus acrem, refutatisque, quae Papatui stabiliendo Romanenses e Scriptura depromunt, a Satana eum manasse contendit, picturis insuper ludibriosis ei insultans. Interim Henricus Brunsvigius, prohibente Caesare, scribit copias, foederatis Smalcaldicis dira minatur, obsidet Wolferbytum. Sed victus a Landgravio, captivum se sistere cum filio adigitur. Anno proximo Lutherus, dum Mansfeldios inter se comites reconciliat, Islebiae placidissima morte XXIX annorum certamina claudit. Mox cum colloquium Ratisbonense inter Protestantes et Pontificios, ob duriores Protestantibus dictas leges, esset abruptum, nec Concilium Tridentinum, quod solo Pontificiorum arbitrio regeretur, idoneum agnoscerent Protestantes, cui salutis committeretur negotium, discessionem a Friderico Palatino et Hermanno Coloniensi, (nam et illi Protestantium religionis erant nuper facti) Saxone et Brandeburgico, faciunt Moguntinus et Trevirensis, defendendumque Concilium aiunt.

Igitur Caesar cogit copias, Coloniensem proscribit Papa, cum Solimanno fiunt indutiae, ne bellum in Protestantes interpellet. Madrucius, Cardinalis Tridentinus, pro Caesare stipulantur a Paulo duodecim milia peditum, et equites quingentos, aurique pondus immensum. Interrogatus molitionum Carolus, non in civitates, sed in principes quosdam se animadversurum edicit, qui paci ac iuri praecludant viam. Saxo et Landgravius, quia nemini erat obscurum, ipsos peti, dilutis, quae obiectabantur a Caesare criminibus, nihil in se culpae esse, nisi praetextum haereseos, demonstrant: eamque belli causam a Pontifice diserte enuntiari. Nihilominus Smalcaldiae foederatorum non pauci Caesaris sequebantur castra, traductique in eius partes erant Mauritius Saxo, Electoris patruelis, Ioannes Brandeburgicus, Philippus, Ericus, Georgius Brunsvigii, Ioannes, Albertus, et Georgius Megapolitani; Palatinus et Brandeburgicus Electores privatim sibi consulebant. Rex Danus ante biennium foedus inierat cum domo Burgundica, Carolumque semper bella minantem septentrioni, praevalida classe in Belgium missa, quae Francis subsidio esset, pacem ad perpetuam adegerat. Additum erat foederi, ne unquam Caesar armis urgeret ius neptium, quodcumque ab iis in Daniam praetenderetur.

Iamque etiam Pontificiarum partium eruditissimi per Daniam, octiduana disputatione evicti Hafniae, praesente rege manus dederant. Insuper quo anno Smalcaldicum bellum coeptum est, renuntiabat Christiernus captivus omni iuri in regna et ditiones paternas, suo filiorumque nomine, pactus saltem eis dotem et dotalia, digna stemmate, sibique ipsi Sampso insulam et praefecturam Calundburgicam: quam et obtinuit. Igitur Christianus 111, ne Burgundicam offenderet familiam, foederatis Protestantibus opem nullam tulit. Nec illis tam copiae deerant, quam consilium concors et pecunia. Proscripti a Caesare duces, Saxo et Landgravius, bellum ei indicunt, iunctique Suevis et Alemannis Erebergum, impositam Alpibus arcem, Dillingam et Donaverdam iam tenentibus, tardius Caesarem, tum quidem imparatum, adoriuntur. Mox ille Pontificiis, Hispanicis, Germanicisque instructus copiis, Landeshuto, quo diverterat, prodit, ac prope Ingolstadium validum e Belgio assequitur exercitum, frustra obnitente Protestantium manu. Neuburgum Ottonis Henrici capit: Apud Norlingam conserturos manum milites cohibet, cunctando frangendum potentiorem hostem arbitratus. Interim Donaverda ab Octavio Farnesio, Pauli nepote, expugnatur, Protestantibus ponuntur insidiae, sed exploratae frustra fuere. Iam contagia Caesarianos invaserant, nec rei bene gerendae deerant Protestantibus occasiones, cum subito Mauritius, a Caesare stimulatus, per Saxoniam movet

bellum Electori, qui cum antea simultates exercuerat, probata et Iulii Pflugii electione, quem Caesaris filium creditum Ioannes Fridericus ad Episcopen Naumbergicam non admiserat.

Ergo decernitur transferendas in Saxoniam copias Protestantium, relicto apud Suevos praesidio, Landgravius suos abducit domum, religioni habens in generum pugnare. Sic facile Caesari Suevos et Noricos vincere fuit. Fridericus Palatinus, qui aliquantum Protestantibus subsidii ministrasset, deprecatione id luit, Ulmenses etiam auro et tormentis, simul praesidium alere coacti. Francofurtenses, quia maturius deditionem facerent, etiam irrisi a Maximiliano Burensi, ductore Belgarum. Uldaricus Wirtembergicus humillimis conditionibus transegit. Memmingi, Bibraci, Ravensburgii, Campodunenses, Isnenses, delusi a Navio, qui satis cautum eis diplomate Caesariano de religione diceret; itaque supplices facti.

Verum longe aliud Tridenti agebatur. Ibi traditiones non scriptas aequiparaverant Patres sacris litteris, nec paucos dubiae auctoritatis libros pro divinis habendos sanxerant. Peccatum originis apud sanctos proprie esse peccatum negarunt. Nunc etiam iustificari docebant hominem per bona opera, exsecrantes eos, qui fide certa aiunt statuendam singulis peccati sui in Christo remissionem. Mox septem Ecclesiae sacramenta ab omnibus veneranda edicunt.

Inter haec Saxo non tantum sua recuperat feliciter, sed et Mauritium propriis oppidis exuit, incolumi tantum Lipsia et Dresda. Magdeburgicum et Halberstandensem Episcopatus ad se traducit. Caesare Augustanos et Argentinenses, multam pendentes, in gratiam recipiente. Verum Coloniensis Hermannus, exoratus a suis, cedit praesulatu, Adolfus Scaumburgicus successor, coeptam reformationem statim abolevit.

Sub idem tempus moritur in Anglia rex Henricus. quinquennio ante victus ab eo Iacobus V. rex Scotus, curisque confectus, Mariam reliquerat infantem. Eam filio pactus erat Eduardo Henricus, regna coniungere cupidus. At Mariae mater Guisia ad Gallos trahebat Scotiam. Unde bella pro connubiis nata, captoque ab Anglis et incenso Edinburgo, Scotia factionibus distinebatur. Exstincto iam patre, tutor filii praecipuus, Comes Herfordius, traditiones Pontificias in Britannia expunxit, Thomae Crammeri Eboracensis Praesulis adiutu: doctrinaeque melioris sementis exinde in Scotiam. profuga iam regina matre, victisque Scotis, sparsa.

Germaniae tanto deterior conditio fuit. Iodocus Gruningus in inferiores Saxones legatus a Caesare, Teclenburgium et Lippiensem comites, Osnabrugam, Mindam, Ritbergam subegerat, Bremam obsidebat. Inde quidem depulerant eum et occiderant Bremenses, auxilio Hamburgensium, et Elector Rochliciam expugnaverat capto Alberto Brandeburgico: Sed mox ad reliquam Caesaris felicitatem Francisci regis mors accessit, Protestantibus bene cupientis, non amore religionis, sed Caesaris invidia, qui cum omne genus eruditorum mirifice foveret, Protestantibus quoque magnam submiserat vim pecuniae. Hoc nudatum amico Saxonem, adoriri parat Caesar, iunctis sibi Ferdinandi fratris ac Mauritii exercitibus. Saxo, qui magnam virium suarum partem per oppida sparsisset, Vitebergam festinat, munitione se defensurus. At Caesar, reperto per Albim vado, assecutus eum celeriter, pugnare cogit, vulneratumque maxillam, dum mascule se tuetur, per Germanum quendam capit, IX Kal. Maii. Sol sudo caelo pallidus triduo, lamentari visus calamitatem afflictae veritatis. Misenae, dum paeana canunt pro capto Electore Canonici, templum fulmine incenditur, turres prosternuntur, aere et ante et postea tranquillo. Elector mortis damnatus, vitam abdicatione Septemviratus redemit, renuntiavit foederi Smalcaldico, Vitebergam et Gotham

Caesari tradidit, Henricum Brunsvigium, et Alb. Brandeburgicum absolvit custodia. Sed ut concilio se submitteret Papali, nullo vel mortis metu adigi potuit. Bona illius publicata, Ferdinandoque aut Mauritio assignata sunt, relictis, unde aleretur, censibus. Igitur quamquam ad Dracenburgum Mansfeldiis et Hamburgensibus egregia esset, de Erico Brunsvigio et Caesarianis, victoria parta, tamen Saxonis calamitas foederatis animos dempsit. Landgravius a Mauritio genero et Brandeburgico persuasus, cum supplicem se Caesari sisteret, praeter factam spem captivus detinetur. Repertum vocabulum, quod levissima mutatione pro nulla captivitate non perpetuam sonaret. Caesar ad quingentas machinas tormentarias e Germania in suas provincias avexit, a Protestantibus decies sexies centena aureorum milia exegit. Ferdinandus similiter Bohemos, quod Electoris ditiones tueri, quam invadere maluissent, duriter excepit. levia illa erant, si conscientiis salva libertas permansisset.

Ecce enim Comitiis armaris adiguntur Protestantes in Concilii Tridentini verba, nequiquam obsecrantes, ut legibus illud certis adstringatur. Sed vindex suorum Deus, consilia contra se inita discussit. Nam quod mireris, Pontifex victori Caesari clam infensus, qui compedes vellet inicere concilio, qui Papalem dignitatem per Praesules quosdam sugillaret, qui iniquior esset filio Pontificis, Placentiae duci, Bononiam transfert suos, Tridentinum aerem per Medicos cavillatur. Missi Bononiam Oratores Caesaris, illegitimam hanc esse migrationem protestantur. Paulo iam apertius fremente, cuditur per Iulium Pflugium, Michaelem Sidonium, Ioannem Agricolam Antinomum, liber, dogmatum complectens rationem, observandam interim, donec concilium rite fiat. Interim ex eo dictus codex, qui cum neque Protestantibus, neque Pontificiis satisfaceret, lucem ferre non potuit, editusque lites de adiaphoris, synergia, aliisque quaestionibus peperit, pomum eridos Theologis. Mauritius, quod fidelem Caesari operam navasset, Septemvir creatus Academiam Wittebergensem statim instaurat: at alibi Caesaris metus Euangelii praecones, aut exautorari, aut eici, aut occidi fecit. Profuit multis Francisci Spierae exemplum, qui ob agnitae veritatis abnegationem desperatione punitus Patavii, Vergerium et alios ad ingenuam Orthodoxae pietatis professionem excitavit. Mart. Bucerus, Paulus Fagius, Petrus Martyr, in Angliam commigrarunt. Ioannes Brentius, Musculus, et alii, mire servati e faucibus leonum. Elector captivus, Ioannes Brandeburgicus, Wolfgangus Palatinus, Interreligionem Caesaris constanter improbarunt. Cumque reliquae civitates demissius agerent, Magdeburgenses, Bremenses, et paucae Resp. Saxonum, animosius tuebantur libertatem. Ad Magdeburgicos Matthias Flacius Illyricus, relicta Witteberga, ubi Melanchthonis fidem ut nutantem improbarat, transiit, oleum igni additurus. Proscripti a Caesare Magdeburgici: oppugnatio Electori Mauritio commendata, cui Lazarus Suendius sublegatus. Tentata simul Ferdinandi dignitas, quem Romanum regem Septemviri crearant, si forte ad Philippum Caesaris filium, iamque ex Maria Lusitana parentem, derivari is honor posset. Sed Electorum constantia praevaluit.

Nec Magdeburgici maxima totius Imperii vi premente, quicquam de animi robore remittunt: Immo hostes Otterslebiensi in pago obruunt, ad ducentos nobiles, et Georgium Megapolitanum, inquieti principem ingenii, capiunt. Perit interim maerore et ira Paulus III, curiosarum artium, et in his necromantiae sectator: perierat ante eum Petrus Loisius, turpissimus eius filius, insidiis Ferdinandi Gonzagae ob nefandam tyrannidem trucidatus. Idemque Gonzaga praefectum Comensem, qui

captivi cuiusdam uxorem, pudicitia redimentem liberationem sui mariti, perfidiose trucidato eo, fefellerat, iusta ultione est prosecutus, dum dotis, contrahendique cum stuprata matrimonii damnato praeside, pro sponsa ei carnificem immisit, cervicem mox impii hominis dementem.

Paulum, post trium mensium litigia excepit Iulius III, ante Ioannes Maria Montanus, e concilii Tridentini praeside continuator eiusdem, homo impurus, fruendoque potius Pontificatui, quam regendo vacans, voluptuarii secessus amator. Gallias moderabatur Henricus II, Francisci F. Catharina Medicea coniuge, magnus renati Euangelii hostis. Hic Octavium Farnesium, Pauli III nepotem, qui invitis Caesare et Pontifice avo, Parmam occupaverat, defendendum, connivente Iulio, suscepit; cum Eduardo Anglo, Boloniam persoluto sibi auro reddente, firmavit pacem. Mox Mauritii pertentat animum, quem ob Landgravii soceri captivitatem, vimque illatam religioni, iniquiorem factum Carolo sciebat.

Mauritius, re cum Alberto Brand. et Megapolitanis occulte communicata, init cum Gallo foedus, pro libertate Germanica: ducit bellum Magdeburgicum, donec tempestiva sit in Caesarem expeditio: facit deinde pacem, qua multam Caesari grandem solvunt Magdeburgici, salva religionis et maiorum libertate.

Interim in Borussia rixatur Andreas Osiander de iustificatione cum Maximiliano Morlino, Georgius Maior de necessitate operum adsalutem, Stancarus de Mediatoris Christi divina in officio natura, controversias movent. Mauritius Melanchthonem et alios instruit, ituros ad concilium. Veniunt etiam Tridentum legati Protestantium, Theologique Wirtembergici et Argentinenses. Sed quam exhiberent librum complexum dogmata, publice defendenda, sibique iuxta formulam concilii Basiliensis caveri postularent, numquam sunt aditi. Nec multo post Elector Mauritius, petita saepius liberatione Landgravii, pro quo vadimonio esset obstrictus eius filiis, bellum denuntiat simul Caesari et infert, Augustam Vindelicorum occupat. Patres Tridentinos nuntio adventus sui exterritos, praecipitem in fugam agit. Crescentio Cardinali, praesidi conventus, canis ater nocturnus exitialem incussit metum. Gallus rex cum Tullum, Virodunum, Metin, imperii oppida, redegisset in potestatem, per Lotharingos irruit in Alsatiam, ab Argentinensibus commeatum extorquet: Mauritius Lincium Austriae progressus, proponit pacis capita Ferdinando et Maximiliano cum Bavaris semet transactioni offerentibus. Quibus auditis, et Campaniae motus vastatione rex Francus, in quam Caesariani e Belgio irruperant, deflectit, in Lucemburgiam, Saxo Ereburgum, claustraque Alpium intercepit, caesis Caesarianis, captisque ad tria milia. qua quidem ex re tantum Carolo Ferdinandoque incussit terroris, ut accensis de nocte funalibus Oeniponte discederent Villacum, dimisso Ioanne Friderico captivo. Capto mox Oeniponte, direptum quicquid ibi erat rerum Caesaris et Hispanorum, Ferdinandi civiumque bonis nihil illatum damni. Tandem interpositis indutiis, pax conficitur Passavii, dimittitur e Belgico carcere Landgravius, Protestantium religioni liberum datur et perpetuum in Germania exercitium, proscriptiones abolentur. Priusquam transigeretur, Albertus Ulmenses, Noribergenses Bambergensem et Herbipolensem Episcopos, mox et Moguntinum, ingentibus affecerat damnis. Vormatiam et Spiram subegerat. Tum cavillatus pacificationem, discedit a Francofurtana obsidione, Moguntinis et Spirensibus pecuniam imperat, expugnat Trevirim. Praeclarius contra Mauritius in Hungariam demittit copias, ubi Turcae, ob expugnatam a Caesarianis Africam seu Leptim urbem, violatis indutiis, Temisvarum,

Lippum, Zolnoccum occupaverant. Agriam quidem mascule defenderunt nostri; Sed fessus cladibus Ferd. pacem denique a Soliman. annua triginta millium aureorum pensione emercatus est.

Caesar in Gallum vadit, assumpto Alberto, eiusque cum Episcopis pactione comprobata. At inaniter oppugnata maximis copiis Meti, distributi in hiberna Caesariani, tertiam partem contagiis periere. Albertus, persoluto sibi stipendio, atrocius exinde flagellat Episcopos, Bambergam et Suinfurtum capit. Illi implorato imperialis curiae auxilio, Mauritium et Brunsvigium accersunt. Noribergenses etiam Ferdinandum. Vicissim Ericus Brunsvigius a Philippo, Henrico filio, armis vexatus, Alberti postulat opem, quae causa Philippo ad suos redeundi fuit. Concurritur demum acri proelio ad Sivershusam. Vincit Mauritius, capit signa LXIV, quater mille equites sternuntur. Victor ipse XXXII annos natus, letali affectus vulnere, biduo post exstinguitur. Philippus et Carolus Brunsvigii, Fridericus Luneburgicus, et XIV comites acie cadunt. Albertus accisis nimium viribus, Hannoveram profugus, recolligit se quidem, sed semper proeliis inferior, ab Henrico Brunsvicensi et Ferdinando, post multiplices casus, omni demum ditione exuitur.

At Carolo, post captos Deo fideles principes, oppugnatamque religionem Euangelicam, vix prospere quicquam cessit, Parmam et Mirandulam, per suas et Pontificis copias, frustra cruento bello exagitavit. Senenses, ob exstructam a Caesarianis in urbe sua arcem, defecerunt ad Francum regem. Commissi enim inter se vanitate Pontificis reges, quod alius alii auxilio veniret, bella ex bellis serebant, quae in nonum protracta annum multas et maxime miserabiles clades Christianis invexerunt.

Senense omne territorium ad solitudinem pene redactum est, quod Cosmus Medices tandem subegit, Senamque fame domitam, suo ducatui, permittente Caesare, adiunxit. Corsicam Genuatium insulam Henricus rex, auxiliantibus Turcis occupavit, ditiones Caroli ferro ac rapinis exhausit, Carolo vicissim Terovennam et Hesdinum, Gallicana oppida, diruente.

Interim et Anglia tristissimis quassatur motibus. Eduardus, sagacissimi ingenii adolescens, detruncato antea avunculo suo et protectore Somerseto, lento (ut ferunt) Ioannis Dudlaei veneno erat interceptus, quo is nurum suam Ioannam Suffolciam in solio collocaret. Sed populus Mariam Eduardi sororem, Ioannae praetulit. Unde Dudlaei Northumbrii dissipatis copiis, potita rerum Maria, ipsum reginamque Ioannam, amitae suae neptem, capite plectit, Episcopos plerosque in carcerem rapit, Pontifici Iulio Angliam denuo subiectura. Id quod plurimo cum Euangelicorum sanguine tandem peregit, Reginaldo Polo Cardinale populum, velut ab haeresi, emundante. Nupsit Maria Philippo, Caesaris filio viduo, cui pater regna, Siculum et Neapolitanum, cum Belgio tradiderat. Sed id matrimonium successu caruit, cum Maria sanctorum ebria sanguine, quarto post anno e vivis abriperetur.

Pontifex haud diu gavisus recuperato Angliae dominio, dum fingit morbum, serio eodem corripitur, migratque ad plures initio anni LI. Cui suffectus Marcellus II, inter molitiones varias XXII die apoplexia interiit, fassus aliquando, se non videre, quomodo quis pontificatum tenens salvari possit, teste Onuphrio familiari eius.

Eius locum accepit e Ioanne Petro Caraffa, Paulus IV, Theatinorum ordinis conditor, severitate cunctis metuenda, quam maxime necandis Lutheranis ostentaverat, inquisitoris officio functus, quo genere crudelitatis xix xxx annorum spatio CL Christianorum milia absumpta memorant Vergerius et Balaeus.

Iudaeos certis septis, more Veneto,

oppidatim conclusit, croceique coloris pileum, quo internosci possent, ferre coegit, imposito etiam graviori tributo. Caesarianis dudum infensus, qui obnixi quoque electioni eius essent, vetus odium, comparato exercitu, in Regnum Neapolitanum unde ipse erat, evomere studuit. quo tempore Carolus, curis laboribusque fractus, novo et post Diocletianum insolenti exemplo abdicata dignitate, regna hereditaria in filium Philippum, imperium in Ferdinandum fratrem transtulit. Inde in coenobium abditus S. Iusti Hispanicum, religioni attentius vacavit biennium, quo instituto quantum profecerit, testatus deinde est presbyter, cuius officio frequenti utebatur, quem Philippus filius, nimium Papalis fidei princeps, ob Lutheranismi crimen supplicio affecit. iam vero Papa, Gallorum auxiliis subnixus atrox bellum philippo moverat, qui vicissim ductu Albani, totum fere Latium eripuit Pontifici, parumque abfuit, quin denuo Roma a Caesarianis caperetur. Pontifex, cum nihil non venale haberet interim, ut aerario sumptibus exhausto subveniret: tandem conspicatus frustra se niti, quod Octavius Farnesius in gratiam Philippi receptus, Placentiam recepisset, Gallique apud S. Quintinum ab Hispanis victi, ac pleraque Francorum nobilitas capta esset, pacem admisit, quam mox tremenda Tiberini fluvii restagnatio, omnia urbis plana inundantis, tristiorem bello reddidit. Carolus XXXVIII imperii, vitae anno LIV, praelucente Cometa, migravit e mundo, vix ulli Germanorum Caesarum potentia et virtute secundus. Triennio eum antecessit Ioannes Fridericus Elector, qui redditus principatui, sed tradito Augusto patrueli septemviratu, coniugem Sibyllam placida morte est secutus, magnum inter principes fidei constantiaeque exemplum.

Contra infelicitatis Solimannus Turca, qui circumventus ab uxore Rossa, Mustapham novercali odio proditionis insimulante, parricidio se maculavit, sublato filio Mustapha, rebus in Persas gestis clarissimo, cui deinde nepotem, aliosque duos filiorum exitii comites addidit. Nam Ziangir, indignitate fraternae necis patri exprobrata, propria in viscera adegit pugionem, Baiazetes, postulante Solimanno, a Techmasi Parthorum rege, ad quem acie victus confugerat, cum filiis est peremptus.

Tandem ut ad Indica veniamus, post repertam Brasiliam Floridamque altero, postquam Carolus Caesar creatus est, anno, Ferdinandus Magellanus Lusitanus fretum a se Magellanicum dictum, praetervectus est. Qua in expeditione cum periisset, una ex ipsius navibus, cetera classe amissa, biennio post, toto terrarum orbe circumnavigato Hispalim appulit. Terrae a Magellanicis observatae ex ignibus, qui eminus accensi visebantur, igneae vulgo tabulis in Cosmographicis indigitantur.

Eodem anno ceperunt Ferdinandi Cortesii victoriae, quibus tot capta oppida totis XX annis, tot lustratae provinciae, imprimisque Mexicana urbs in lacu sita, ut Epitome hac explicari nequeant.

Peruviae simul regio partim a Varga, partim a Francisco Pizarro subacta, inque ea urbs magni nominis Cusco Exinde Hispani ipsi mutuis se lanienis xx annorum spatio confecerunt, indignius avaritiam et libidinem victoris luentibus, donec Petrus Gasca Iurisconsultus, a Caesare missus, levamentum aliquod adferret, capto Consalvo Pizarro.

In India Orientali non minores progressus Lusitani fecere, difficiliore licet navigatione usi. Ioan. Castrius parta contra Cambaiae regem victoria captoque Dio, amplissima ditissimaque Cambaiae urbe, Lusitanorum ibi imperium firmavit. Eorum sane civilior administratio fuit, regibus Emanuele et Ioanne in illam curam intentioribus, cum Caesar bellis implicatus Europae, exorta inter longinquarum

ditionum rectores dissidia lentius componeret.

litteris adeo effloruit Caroli imperium, ut haud sciam, an multis saeculis felicior doctorum virorum proventus exstiterit. Imp. ipse parum litteris cultus, Mercurino Gattinaria, Nicolao Granvellano, Heldo, Navio, Seldo, consiliariis eruditis utebatur: Pontifices, Caietano, Bembo, Sadoleto, Contareno, Polo Cardinalibus: Historici Paulus Aemylius, Paulus IOvius, Franciscus Guicciardinus, Ioannes Sleidanus enitebant.

Religionis Protestantium, praeter superius annotatos, Sebastian. Munsterus, Casparus Hedio, Ioannes Aepinus, Georgius Anhaldinus, Iacobus Sturmius, Victorinus Strigelius: Et Mathematici, Ioannes Schonerus, Petrus Apianus, Erasmus Rheinholdus: Poetae, Eobanus Hessus, Georgius Sabinus, Ioannes Strigelius, et suniles clari habebantur.

Franciscus Vatablus Lutetiae, Ioannes Forsterus Witebergae egregii Hebraismi doctores erant. Beatus Rhenanus Selestadiensis, Ioachimus Camerarius, Hieronymus Vida Cremonensis Episcopus, et maior illis Philippus Melanchthon Brettanus, humanioribus litteris praecellebant. Nicolaus Machiavellus, historicus et Secretarius Florentinus, ex ambitione Pontificum docuit pleraque Christianis provenisse mala, Ioannes Lascus, Anglia pulsus, cum in Dania sedes frustra quaereret, in Frisia eas invenit, secumque Calvini dogmata advexit.

FERDINANDUS Rom. Imper. SOLIMANNUS Turcarum.

FErdinandus rex Hungariae ac Bohemiae, annitente Carolo V fratre, rex Romanorum creatus, deinde eo se abdicante, atque post biennium mortuo, Augustam potestatem concordibus Electorum suffragiis adeptus, dignum se eo fastigio praebuit, pace Germaniae confirmata. Ienensem Academiam a Ioanne Friderico Electore excitatam, ut per eam purioris doctrinae depositum conservaretur, ornavit privilegiis. Colloquium Vormatiae inter Romanenses et Euangelicos haberi iussit, si forte propius coire inter se partes possent. Sed cum id invito Pontifice fieret, Romanenses, damnari primum ab Euangelicis, Calvinum, Osiandrum, Maiorem et alios, ab Augustana confessione recedentes, contendunt. Quod cum Snepsius, Strigelius, Stosselius, Morlinus, Sarcerius, parati essent facere. Melanchthon vero et Witerbergici abnuerent, abrumpunt actionem Romanenses, infectoque negotio abscedunt. Mansit interim inviolata pax reliquae Germaniae: at in Livoniam, Germanici imperii provinciam, ingens belli tempestas a Ioanne Basilide, Moscorum duce, incubuit. Livoni paulo ante intestino attriti bello, quod Wilhelmus Rigensis Archiepiscopus Christophorum Megapolitanum coadiutorem sibi insciis ordinibus adscivisset, cum pactum Moscho tributum tardius exsolverent, immensis barbarorum copiis oppressi sunt. Persoluto tandem auro, sed expugnata iam a Russis Narva, nequiquam tentarunt placare tyrannum, qui mox pervastata Derbatensi ditione, Derbatum ipsum subegit, totique Livoniae extrema est quaeque comminatus.

Revalienses Christiano III Danorum regi per legatos semet subiecere, defendi a se Russicam orantes servitutem. Estonia enim antiquitus Daniae parebat, atque Christianus pietate et armis undiquaque celeberrimus. Sed ille non minori prudentia, quam moderatione, delatum imperium detrectavit, plus sibi ditionum esse professus, quam per humanam imbecillitatem decenter gubernare posset. Auro tamen, commeatu et armis adiutis Livonis, initio sequentis anni LIX piam vitam beato fine conclusit. Sacrum codicem Danice versum ediderat anno L. Episcopatum Slesvicensem Danis adiudicari curaverat. Hamburgenses

ius sibi in Albi flumine asserentes, quo annonam sua in urbe distrahere cogerentur Holsati et vicini Saxo nes, lenta licet apud tribunal Caesareum lite, quam armis persequi maluit, princeps pacis publicae studiosissimus. Cum quottidie flexis genibus Deo supplicaret, sanctiorisque doctrinae ministros, per universam Daniam, et septentrionem, primus instituisset, Coldingae anno regni XXIV, vitae LVI decessit, testatus aliquot ante obitum diebus, apparuisse sibi quendam in somnis, omnisque miseriae finem ad Kal. Ianuar. pollicitum, haud dubie angelum suum. Quare eo die laetus e mundo migravit, gaudii caelestis primitias mortali in corpore expertus.

Praecesserat christianum Maria, Anglorum regina, multis innocentium suppliciis cruenta, amisso Calesio, quod ducentis et undecim annis Angli tenuerant. Post cuius interitum, Elisabeta soror eius, regni habenas suscepit, e carcere ad solium evecta, eaque duce, purior Dei cultus per Angliam refloruit; Pontificis Rom maiestas conculcata.

Secutus [Orig: Sequutus] est patruelis sui mortem Christiernus II, fatalesque aerumnas anno aetatis LXXVIII, deiectionis XXVII finivit. Dixeris annum hunc plurimis principum emortualem. Nam et Henricus Galliarum rex, dum nuptias instruit filiae, Philippo Hispano iungendae, hastiludio congressus cum Mongomerio, dextrum perfoditur oculum, similibusque perit tormentis, qualibus affecerat Lutheranos. Ita a Pontificiis nominatur ii, qui romanae Ecclesiae errores denudant. Iulio mense Henricus, Angusto Laurentius Priulius, Venetorum dux, exstinguitur, Octobri Paulus IV Pontifex, inquisitioni et poenis intentus Lutheranorum.

Quam gratus is Romanis esset, tumultus sub mortem eius excitatus ostendit. Populus enim effracto inquisitionis carcere dimisit, quos ibi alter Herodes incluserat, captivos, domumque ipsam exussit. Statuam Pontificis marmoream triduo habuit ludibrio, capite manuque praecisis; omnia Caraffarum familiae insignia decreto ex urbe sustulit. Apud Rhenanos, meliori fama denatus Palatinus Septemvir Otho-Henricus, Fridericum decimo gradu agnatum successorem habuit.

Eodem anno Dithmarsorum libertas, quam multis saeculis usurparant, occidit. Adolfus enim Holsatus, cui in aula Caesaris saepiuscule exprobratae essent clades, quas maiores eius a Dithmarsis accepissent, vindictam dudum animo conceptam, sed superstite Christiano III dilatam, eo mortuo exercere destinabat. Tractus in societatem belli Fridericus II, Christiani III filius, eo inprimis argumento, quod si vincerent Dithmarsi Adolfum, ignominia omnino ad regiam domum redundaret; sin vincerentur, gloria solius Adolfi foret. Itum ergo in Dithmarsos, trium principum, regis Friderici, Ioannis et Adolfi ducum auspiciis, quibus Antonius Oldenburgicus quindecim cohortes adiunxit, adeo ut equitum milia quattuor, peditum signa quinquaginta essent, imperatore Ioanne Rantzovio. Meldorpium, Dithmarsiae caput, Tilebrugga, et Hamma, uno tempore oppugnatae. Sed eo consilio, ut dubii, cui loco primum subsidio convolarent Dithmarsi, in diversa distraherentur. Idque accidit. Meldorpium totis viribus tripartito exercitu adortus Rantzovius, haud sine suorum sanguine expugnavit, viam per paludes monstrante Bertoldo Petri transfuga, atque occisis plerisque propugnatorum. Tertio post die Brunsbuttelium pars copiarum ducitur, ubi rivulum quendam communierant agrestes: qui circumdati legionibus, victas manus dedere, praesentique exitio Ioannis Rantzovii commiseratione sunt subtracti. Idibus deinde Iunii simulato ad Hemmingstadium vicum itinere, Tilebruggam deflectunt principes, eamque fere nudatam propugnatoribus occupant. Confestim Heidam itur, e qua elicitas ad

Pugnam cohortes quattuor intercipiunt occiduntque, Haud sane inultas. Etenim dum fugientibus insistunt victores, novem signa producunt Heidani, acrique inito conflictu, Adolfum ducem vulnerant, praetorianorum multos prosternunt. At Rantzovius, distinentibus proelium equitibus, Heidam iniectis facibus incensam invadit, eaque cremata, reducit ad tormenta militem, dimicando iam fatigatum, tribus hostium milibus peremptis. Ea clade fracti Dithmarsi, mittunt cum niveis baculis sacerdotes, pacemque exorant. Data illis legibus, ut deprecati contumaciam, qui supererant, ad quattuor iuvenum milia, instrumentum omne bellicum traderent, in singula agri iugera florenum penderent annuum, praefectis principum parerent. Ita gens libertate elatior, miti Holsatorum principum regimine mansuefacta, hactenus conquievit. Menstruum fuit hocce bellum; quo confecto Fridericus Hafniae diadema sumpsit, uti et Franciscus II, Henrici F. Rhemis Gallorum. At Livonos diuturna miseria coegit ad Sigismundum Polonum confugere, qui Gothardum, militiae magistrum, Curlandiae nuncupavit ducem, cum ordo Livonicus CCCLVIII annis perdurasset, Fridericus rex Magno fratri Osiliam et Curoniensem dioeceses a Ioan. Munchauseno sibi venditas, addixit, quibus Mauritius Vrangelius Praesul addidit Revaliensem. Interim Russi Harriam Lettoniamque perpopulati, Vellinum capiunt, Guilelmum Furstenbergium Archiepiscopum senem abducunt in Russiam. Revalienses Erico XIV, Gustavi nuper defuncti Filio semet subiciunt, in grandioris belli auctoramentum.

Papale solium, post quadrimestres Cardinalium altercationes, inscenderat Ioannes Angelus Medices Mediolanensis, pii IV nomine assumpto. In eius inauguratione duodeviginti homines, sparsas de more pecunias avidius rapientes, interiere, XL elisi foede luxatique, triste Pontificatus omen fuere. Ipse Pius statim alienam personam, alienos mores induisse ussus, ex humanitate, patientia, liberalitate, modestia ad contraria omnia deflexit. In contumeliam decessoris Pauli patrata a populo, facile remisit: in eiusdem nepotes et familiares severe animadvertit. Carolum Carafam Cardinalem, et alios summae dignitatis, crimine maiestatis circumventos, per carnificem exstinxit. Suos nepotes inque his Carolum Borromaeum, ad sublimes honores extulit. Ferdinandi Imperatorium apicem, Paulo summopere improbatum, non tantum ratum habuit; sed et absolvit Carolum v, eiusque filium Philippum criminibus, quibus [Orig: queis] a Paulo erant onerati. Ad eum venit Abdisu, Orientalium Christianorum Patriarcha, perque interpretem Romana amplexus dogmata, in Assyriam largis cum muneribus rediit. Dispar Pii apud Germanos principes, et Danorum regem auctoritas fuit. Cum enim generale concilium, quod superiores Pontifices aut parum cupere aut negligentius tractare assueverant, se studiosius apparare simularet, illud iterum Tridenti continuandum indixit, misitque legatos, qui Protestantes eodem invitarent. Fridericus Palatinus, Augustus Saxo, Septemviri, multique alii Teutonum principes, qui Naumburgi convenerant, Ferdinando Caesari responderunt, ab Oecumenico aut Nationali, sed libero concilio, se neutiquam esse alienos, quale hactenus Pontifex nullum promittat. Legatis Pii dictum, nihil Pontifici in principes iuris esse, neque indicendae synodi auctoritatem ei competere. Lubecam progressis Rex Danus litteras commeatus denegavit, indignum ratus, intra regni fines admittere eos, a quorum Domino pridem neque auditus ipse, neque convictus, pro haeretico haberetur.

Contra Philippus, Hispaniarum rex, omni genere cruciatus Protestantium asseclas exscindebat. Nec multo mitior Franciscus, rex Francorum adolescens, qui cremato Anna Burgio, in vivis esse

desiit, successore Carolo IX, sub quo pax nonnulla ex colloquio Possiaceno provenit Euangelicis, qui ob conventicula ad portam Hugonis apud Turonos, novo iam nomine Hugonoti appellabantur. Theodorus Beza, Petrus Martyr, Augustinus Marloratus, strenue apud Gallos Papatum oppugnabant, cum mox a verbis ad arma procursum, ac fidei quaestiones ferro disceptari coeptae. Congressi sunt aequo fere Marte ad Druidum urbem in Normandia, Franciscus Guisius Pontificiarum, et Ludovicus Condaeus Antonii Navarraei frater, Reformatarum partium duces. Caesi utrinque circiter novem milia: Condaeus in proelio captus, Guisius paulo post tormenti globo traiectus est. Exinde regina Hugonotis nobilibus domi suae, populo in suburbiis, exercitium purgatioris doctrinae indulsit.

Nihilominus suum Pontifex concilium Tridenti prosequebatur, iussis praesidere Hercule Gonzaga Mantuano, Hieronymo Seripando neapolitano, Stanislao Hosio Polono, mox etiam Iacobo Simoneta Mediolanensi, et Altempsio. Gonzagae et Seripando vita functis, Moronum submisit et Navagerium. Exclusis eiectisque, si qui liberius dissererent, damnatisque Protestantibus, aegre ab ipsis Episcopis, Hispanis praesertum impetratum, ut officium suum a Pontificis auctoritate pendere concederent. Nec parum litis rex Gallus et Hispanus de superioris loci praerogativa, moverunt, cum hic Catholici, ille Christianissimi titulum iactaret, ut potiorem.

Reiecta ad Pontificem controversia, priores tandem Gallo datae. Maioris momenti certamen de Episcoporum (ut vocant) residentia obortum, cum sanior pars iure divino quemlibet adstrictum iudicaret, ut praesens gregis sui curam ageret, nec passim per alienas terras oberraret. Sed cum hoc pacto Pontificium regnum, in quo personatorum Praesulum larga seges, ruinam minaretur, nihil decretum. Ingentibus legatorum studiis finis tandem Concilio impositus, anno XXVII, postquam primum a Paulo III Mantuae indictum fuerat, a prima vero sessione Tridenti celebrata, XVIII. Duravit omnino annos V, biennium sub Paulo III, annum sub Iulio III, biennium iterum sub Pio IV. Subscripsere Patres, quibus ea potestas erat, CCIV. Galli sub exitum fere advenere. Germani, Angli, Scoti, Dani, Sueci, Norvegi, Hungari, Poloni, Bohemi, aut rari, aut nulli interfuere. Ab Italis Hispanisque maxima Canonum pars confecta est. Eiusmodi tamen Synodus Pontifici ipsi terrori erat, nisi reservata sibi soli omni eam interpretandi et exsequendi potestate, decreta eius canonesque sui arbitrii fecisset. Exinde novo et artiori iuramento clerum sibi magistratumque omnem obstrinxit, quo Concilii Tridentini dogmata singuli comprobarent, regnique Pontificii partes ubivis locorum tuerentur. Eo consilio Belgicas provincias, erectis novis Archiepiscopatibus, Mechliniensi, Cameracensi, Ultraiectino: et Episcopatibus Audomarensi, Namurcano, Harlemensi, Daventriano, Leovardiensi, Groningensi, Middelburgico, Antverpiensi, Gandavensi, Brugensi, Hyprensi, Buscoducano, Ruraemundano, compescere sperans, magis a se et Philippo principe eas alienavit. Unde atrox postea et diuturnum exstitit bellum, quo infinita hominum milia periere, opimiorque Belgii pars, excusso iugo Hispaniensi, pontificem abiecit. Philippus anno eius saeculi LX insignem a Solimanno acceperat cladem, expugnata a Turcis Meninge insula, Africae ad Syrtes obiecta, in qua Prorex Siciliae dux Medinaeus arcem communierat. Pialis enim Bassa, profligata Hispanorum classe, quae Tripolin obsidebat, arcem commeatu et auxiliis destitutam subegerat, ad octodecim Christianorum milia aut occiderat, aut abduxerat in serviturtem. Proinde

Cosmus Florentiae dux, novum Stephanitarum ordinem condit, in Turcas militaturum, quibus Ebusam insulam assignat. Philippus Antonium Perenottum, Atrebatium Cardinalem, postulantibus id Guilelmo Auriaco, Egmondano, et Hornio, amovet a Belgica gubernatione, et Margaritae Parmensi, sorori suae, paulo pleniorem potestatem relinquit. Sub haec Ericus Suecorum rex, Revaliensium subiectione abusus, et Polonicas in Livonia, et Danicas ditiones lacessebat, Navigantes ad Narvae emporium cogebat Revaliam flectere iter; onerarias naves Lubecensium complures detinebat, nec privilegia iis ante per Sueciam ut rederet, exorabatur. igitur bellum simul a rege Dano, Polono et Lubecanis in eum paratum. Initium bellandi anno LXIII prope Bornholmiam classis Sueca fecit, abducto cum nave praetoria Iacobo Brokenhusio, et duabus aliis in mari excubantibus. Quamobrem Fridericus, collectis quattuor milibus equitum XXIV peditum, et classe navium LIV, bellum Sueco indixit, confestimque Elsburgum cepit; maiora confecturus, nisi attritis fame et contagio copiis, Guntherus Swartzeburgicus, quasi sibi potius quam Danico regno militaret, prolongare stipendia, quam maturare victoriam, studuisset. Rex magnam militum vim exautoravit. Ericus fratrem Ioannem, quod ducta Poloni sorore, CXX milia Ioachimicorum mutuo ei dedisset, conscium ratus foederis adversum se initi, aut participem, in oppido Finlandiae Abo oppressit cum coniuge, inque carcerem coniecit: de familiaribus eius exegit supplicium. Hinc frustra oppugnato Helmstadio, victus acie, desideravit suorum quattuor milia, tormenta eius XLV Dani corripuere. Neque tamen ad coeptam Rostochii de pace tractationem destinare legatos Suecus, sed Elsburgum irrito obsidere conatu, Nidrosiam Norvegorum occupare: quam Dani brevi recuperarunt. Quo tempore Ferdinandus, sexennium pacifice gesto imperio, vitaque defunctus, Maximilianum filium reliquit, virtutum imperiique successorem.

Davidis Georgii infanda haeresis a Basiliensibus derecta, et cadaver pseudoprophetae, qui se promissum illum Davidis filium apud suos iactasset, in favillas redactum est. Sebastiani Castalionis, Adriani Turnebi, Henrici Glareani, Martini Crameri historiographi, Ioannis Mathesii Theologi, Conradi Gesneri, ingenia claruere. Ioannes Brentius, Iacobus andreae, Theodoricus Snepfius et Balthasar Bidembachius, cum P. Boquino, Casp. Oleviano, Petro Datheno et Zacharia Ursino, Maulbrunnae disputarunt, super Iesu in cenae mysteriis praesentia.

MAXIMILIANUS II, Imp. Rom. SOLIMANNUS ET SELIMUS II, Turcae.

MAximilianus Ferdinando patri, ut regnis Hungariae Bohemiaeque, sic imperio successor declaratus, egregium se principem gessit, iustitia et pace sollicite servata: Cum Ioannes Sigismundus Transylvanus, Solimanni fretus patrocinio, expugnato Zatmaro, regem se Hungariae ferret, Lazari Suendii virtute eum compescuit. Quia enim Solimannus Melitam tunc insulam ducentarum et quinque navium classe oppugnabat, tardius Transylvano auxilia suppetebant. Turca suorum ibi XXIII milia desiderat: Melita insigni Christianorum fortitudine defensa, Ioanni Valetae, Rhodiorum militum magistro, et Garziae Toletano, Hispanorum navarcho, immortalem laudem peperit. Barbari sexto mense eiecti, laceras vires in Chion insulam convertunt, quae ultra ducentos annos Genuatibus subdita, at Pialis Bassae incursu tum domita, Turcicum suscepit iugum. Quo tempore Pius IV, morbo ex victus intemperantia hausto, clausit vitam, tributis extorquendis permolestus subditis. Effusis enim in aedificationes

pomposas et Concilium Tridentinum thesauris, resarcire damna usuris, exactionibus, et redituum venditione Ecclesiasticorum studuit. Ei suffectus Michael Chislerius Boschanus, Pii V vocabulum sumpsit, ex Cardinali inquisitore Pontifex Euangelicis metuendus. Solimanno tum fere octogenario nondum desierant ambitiosa consilia, qui accitu Transylvani, Sigethum Hungariae ducentis armatorum milibus circumsederat. Pius contra eum aurum, tota Germania militem et commeatum Maximiliano subministrabat. Igitur Solimannus XLVII tyrannidis anno, inter flagrantissimas expugnandi Sigethi spes, fremens frendensque defecit. Celata mors eius Mahometis Bassae astu, fictaque edicta, quibus Barbari ad audaciam incenderentur. Quare cum Tartari eodem tempore effuse Hungariam popularentur, Lazarumque Suendium distinerent, debellatum tandem Sigethum. Nicol. Serinius eruptione fortiter tentata et XXX Turcarum milibus interemptis, caesus cum praesidiariis occubuit. Suendius interim, captis per Salmensem Vesprinio, Tata, Sabbatia, aliisque castellis, Tartaros magna affectos clade, Pannonia expulerat. Giula prodita, Baboza incensa, Turcis accessere. Mox Selimus II Solimanni filius, Transylvano submittit auxilia, quibus [Orig: queis] Hungariam infestet; Tocaium a Suendio ereptum recuperet. Sed hunc a Tocaii obsidione revocat Transylvaniae periculum, quam Tartari, Turcae, Valachi, praesidio ei relicti, crudeliter depraedabantur; quos dum ille conficit, Zatmarum Suendius et Muncazium Maximiliano Caesari subegit. Quo facto, nec parum Maximiliani dilatatis finibus, indutiae inter ipsum et Selimum octennales coiere.

Sub haec inter Arctoos reges summis viribus propagatur bellum. Fridericus Danorum rex, Lubecensibus foederatus, incensa demersaque Suecorum portentosa navi, cui ab impetu praevalido Macelosae erat nomen inditum, quaeque ducentas portabat machinas aeneas, totam eorum classem profligavit. Iacobus Baggius, Suecorum Navarchus, Danis semet dedere coactus. Paulo post cum interceptae Erici regis litterae, quibus coniugium Elisabethae Anglicanae affectabat, Philippo Hesso repraesentarentur, Christina Hessi filia, Erico pene exambita, Adolfo Holsatorum duci nupsit: Suecus duo simul coniugia agitans, utroque excidit. Subsecuta altero anno non una Danorum in mari calamitas. Nam Suecae naves XL derepente in excubitorias Danorum invectae, dissiparunt omnes, apertaque Pomeranis via in Sueciam, commeatu eam et armis largiter refocillarunt. Mox et praetoria Lubecensis suomet igni deflagravit. Danorum praecipua undecentos vehens classiarios, cum sex Suecorum navium vim biduo sustinuisset, caesis aut vulneratis propugnatoribus universis, cum Amiralio (ut vocant) Othone Rudo, in Suecorum venit manus. Cetera passim dubio Marte pugnatum, nisi quod Oceani potentes Sueci, etiam Varburgum Hallandiae oppidum cum arce permunitum subegere, Atrocissimam Danis importuna Ioannis Laurentii officiositas intulit cladem. Hic enim nobilem quendam, proelio navali interemptum, pomposis humaturus exsequiis, vadoso Wisbaeae Gotlandiae portu, universam classem, nequiquam dehortantibus praefecto insulae et nautis, sistit. Insequenti nocte, oborta ventorum procella cunctas fere lacerat, mergitque naves, inque iis ad novem milia hominum, auctore temeritatis pariter absorpto. Itaque parum abfuit, quin de Republ. Rex ipse desperaret.

Restituit rem Danicam Daniel Rantzovius, abdicato Swartzenburgio, indigena lectus Imperator. Hic enim post ternas ad Deum preces, parva manu numerosum Suecorum exercitum stravit, amissisque fere e suis L nobilium, quattuor hostium milia delevit, XXVI M in fugam compulit. Germanis quidem ab Caesare importatione commeatuum in

Sueciam est interdictum. At Anglis per glacialem Oceanum ultra Norvegiam reperto itinere, Narvam Russorum navigari coeptum, quam viam deinceps et Belgae institere. Ceterum Rantzovius per fauces viarum, quas cavas vocant, ingressus cum copiis victricibus Sueciam, aliquot menses impune rapinis eam incendiisque devastavit, Wastenum usque, oppidis plerisque a Sueco, ne receptum hostibus praeberent, exustis. Ericus interim vix sui compos, egregios quosdam viros, perfidiae titulo sustulit e medio, quorum mox paenitentia ductus caedis, fatum sero sapiens deploravit. Ioannes tunc frater ab eo custodia liberatur, nimirum ut esset, qui innoxii sanguinis, labefactaeque Reip. exigeret a turbulento rege poenas. namque anno duodeseptuagesimo, cum concubinam, e qua duos susceperat liberos, probroso sibi connubio iungeret, regiique simul honoris participem facere destinasset, indignati dedecus fratres, Ioannes et Carolus, ad arma vocant proceres populumque, traductisque ad se copiis Erici, ac dedita Stockholmia, abrogant fratri imperium. Qui cum adscititia coniuge inclusus conclavi, tulit, quam antea inflixerat germano, captivitatem. Rex novus Ioannes, quam obtulerat Danis pacem rebus suis ambiguis, eam secundis retractavit. Verum audito, quod Petri Munkii ductu, triginta naves onerariae e portu Revaliensi, generoso Danorum strategemate, essent abductae, et Warburgum, transfixis licet Daniele Rantzovio et Francisco Brokenhusio ductoribus, Danicis succubuisset armis, insuperque Magnus, frater Friderici, a Moscho rex Livonum declaratus, obsideret Revaliam, annuit tandem paci Suecus, quae Caesare et Gallo rege intercedentibus, Stetini confecta est, anno eius saeculi LXX. Oesilia et dioecesis Revaliensis Friderico addictae, Revalia et Wittensteinum regi Sueco. Redditum Elsburgum Suecis; occupataque Norvegiae, et naves ereptae Danis in integrum restitutae sunt. Renuntiatum iuri, si quod Suecus in Norvegiam, Gothlandiam, Hallandiam, Scaniam, Blekingiam teneret. Navigationi priscum ius, Lubecanis sua privilegia asserta.

Dum id bellum finitur, in Belgio novum exardescit, quod interpolatum nostro tempore indutiis, necdum plane depositum, totius orbis animos viresque pertentavit. Initium anno LXVI, seu occasio potius, a nobilium iustissima petitione fuit. Hi praeeunte Henrico Bredenrodio, suspendi oraverunt cruenta regis Hispani edicta, quae adversus Belgas Protestantes dudum exercebantur. Oratores Geusii, id est, mendici ex habitu forte dicti, id nominis deinceps, icto inter se pro religionis libertate foedere conservarunt. Prudens et moderatum eorum consilium Calvinisequae multitudinis impetus turbavit, quae erectis passim suggestibus, privato ausu deicere status, inque templis tumultuari Pontificiorum coepit. At Guilelmus Auriacus, per Matthiam Flacium, Cyriacum Spangenbergium, Ioannem Vorstium, et alios contexi formam doctrinae et rituum, quam Martinistae, id est Lutherani sequerentur, procuravit, potestatemque eis docendi fecit publicam, Margarita Parmensi gubernatrice connivente. Mox Philippus abolita ea libertate, abrogatoque Parmensi imperio, Ferdinandum Alvares, ducem Albanum trucis ingenii virum, Belgis imponit: cuius adventu perterritus Guilelmus, secedit ad Teutonas suos: Amoralus Egmondanus et Hornius Comes, astu capti, supplicium capitis pertulere, Antverpiani, arcis et praesidii iugum. Auriaco opis egeno commode obvenit exercitus Ludovici Borbonii Condaei, qui novam ab rege Carolo pacem Hugonotis suis nuper extorserat, armatus Ioan. Casimiri auxiliis. Cum vero Albanus, proscripto Auriaco ut perduelle, de plurimis nobilibus et primariis viris crudeles sumeret poenas, et Ludovicum Nassovium Auriaci fratrem, qui prope Groningam

Hispanos devicerat, acie profligasset, Auriacus, contracta militum validissima manu, decernere cum Albano de summa rei statuebat. Sed veteranus alter, gnarusque haud diu contineri sine stipendio tantas copias posse, cum copiam pugnandi non faceret, ductus in Galliam a Guilelmo miles, facile dilapsus est.

In Galliis Condaeus, qui malefida pace Wolfgangum Palatinum, ob insidias sibi compertas a regiis, evocarat, paulo post captus proelio, contra datam fidem sclopeto fuit traiectus. Wolfgangus, perductis ad Casparum Castilionaeum copiis, interiit febri. Mox altero proelio ad Monconturium devicti Hugonoti, tam diu per Aquitaniam circumtulerunt arma, capto Nemauso, aliisque oppidis, donec tolerabilem iterum pacem religioni suae expressere. Dum Hispanus quartam coniugem, sororis filiam ducit, Albanus interim pro arbitrio de capitibus, bonis, libertate Belgarum statuebat; Anglos eiciebat provinciis, Pio V Pontifice Elisabetam Anglorum reginam diris devovente. Belgae perpetua tributa, vicies centenis aureorum milibus persolutis, averruncare annixi, cum nihil se efficere adversus tyrannidem Albani, propulsari a cervicibus suis foedam servitutem exoptabant; nec pauci voluntarii semet ob id damnabant exilii. Igitur communicatis inter se et cum Auriaco exule consiliis, primum Brielam Hollandiae occupant: Flissingam, Enchusam, aliaque oppida traducunt in partes. Ludovicus Nassovius Montes Hannoniae strategemate capit, Guilelmus Ruraemundam, Lovanium, Mechliniam obtinet, Albano Montes obsidente. Sed cum desertus proditusque a Gallo, tunc Hugonotis laniandis intento, Guilelmus, vi depellere albanum a fratris obsidione non posset, in Hollandiam se recepit, eamque cum Selandia adiunxit sibi, Montibus Albano restitutis. Flissingenses Sanxium Avilam proelio navali, Enchusani classem Albani profligarunt. Alcmaria Fridericum Albani filium obsidione depulit, Mons Gertrudis et Rammelia in potestatem veniunt Auriaci. Harlemum continua septem mensium obsidione fatigatum, ab Hispanis vix tandem dira subigi fame potuit. Albanus perturbatissimo evocatus Belgio, quod ante sexennium ingressus erat quietum, in Hispanias inglorius revertitur.

Successor ei datus Ludovicus Requesensius, mox Middelburgo, Selandiae metropoli privatur, at per Avilam et Mondragonium auxiliares Belgarum copias ad Neomagum fundit, Leidenses gravissima affigit obsidione. Sed illos fame pene expugnatos, iamque cum rerum natura colluctantes, Auriacus perfossis aggeribus, et illatis, Deo per aestum maris iuvante, commeatibus, mirabiliter periculo exemit, urbemque Marte claram Academia exornavit, ut gemina laude effloresceret. Exstincto deinde Requesensio, devolutaque ad ordines Res publica, donec Ioannes Austriacus adveniret, irritatiores Hispanorum nequitia Belgae, eiciendos communi marte Hispanos decernunt. Albani statuta abolent. Gandavenses, cognito, Antverpiam immissis per arcem Hispanis crudeliter direptam, primi se in libertatem, exautoratis praesidiariis, vindicarunt. Exemplum ceterae civitates imitatae.

Eadem tempestate Cyprus iugum accepit Turcicum, qua Belgae Hispanicum excutere parabant. Selimus enim II, Turcarum Sultanus, Cyprum AEgyptii esse partem regni praetendebat, de qua Veneti annum suo fisco tributum penderent, eamque nunc violata Turcis fide, Othomannidis restituere tenerentur. Veneti Arsenalis sui deflagratione nuper perculsi, possessionem tamen nobilissimae insulae saecularem, iuncta cum Pio V, Pontifice et Hispano rege societate, classeque praevalida in Oceanum emissa, asserendam sibi decernunt. Verum ignavia Hieronymi Zanii, et ambitione ducum ad Cretam sedentium, omnis bene gerendae

rei occasio amissa est. Cyprus interim a Mustapha et Piali, Turcarum praetoribus, primum populationibus deformata, mox urbs Nicosia post menstruam obsidionem capta est. Famagusta, Salamin quondam dicta, cum undecim menses vim Turcicam fortiter sustinuisset, pacta libertatem religionis, vitamque et opes salvas, deditionem fecit. Sed Mustapha per summum scelus, fracta fide, dediticios iugulari, Antoninum Bragadinum, post exquisitas contumelias, vivum excoriari iussit. Venetos abire in Cretam paratos, ad transtra relegavit. Visus id dare suorum manibus, quorum LX CIC perfidus tyrannus bello desiderabat.

Sed volatica Turcis victoria fuit: Etenim ab altera Christianorum classe, ducibus Ioanne Austriaco (Caroli V notho) et Sebastiano Venerio, Venetorum postea principe, et M. Antonino Columna, profligati ad Echinadas insulas, Cyprum suo sanguine luerunt. XXV eorum milia caesi, capti quattuor milia. Liberata Christiana mancipia supra XIVCIC. Classis Turcarum fere tota CCL navium, aut corrupta, aut in Christianorum redacta potestatem. Solus Uluzalis cum XXX circiter triremibus profugit, qui cunctando deinde rem restituit. Turcicam, adeo ut nihilominus Cyprus Turcis relicta, paxque a Venetis cum Selimo facta sit.

Sequentem annum LXXII nobilitarunt funera Pii V Pontificis et Sigismundi Augusti Polonorum regis, in quo duarum sororum marito, stirps Iagellonum defecit. Simul et nuptiae Friderici II Danorum regis, Sophiam Megapolitanam, Ulrico genitam duce et Elisabeta Holsata, sibi fausto auspicio copulantis. At multo magis eum foedavit laniena Reformatorum Parisiensis, Pontificio impulsu parata. Cum enim Gallia a mutuis civilis belli cladibus aliquantulum respirasset, nec e re videretur, manifesto Hugonotos bello aggredi, ad dolos fraudesque Christianis indignas deventum est. Evocatos tamquam ad nuptiales epulas Henrici Navarreni, et Margaritae sororis suae, Protestantium primores, Carolus IX prima luce in cubilibus ac domiciliis suis opprimi atque impie trucidari curavit, nullo sexus aetatisque discrimine habito. Caput viri fortissimi, Casparis Castilionei, ad Pontificem novum, qui ex Hugone Bon-Compagnio Gregorium se XIII vocitabat, missum. Rex ipse perscriptis ad Papam litteris de numero caesorum gloriabundus, ultra LXX milia paucis diebus se occidisse praedicavit. Inauditum nefas prodigiosa in caelo notavit stella, quae fulgida initio, attenuato sensim lumine post annum evanuit. Etenim Carolus Hugonotorum reliquias bello delere aggressus, cum in extremum eos periculum adduxisset, paulo post ipse inopinata raptus morte evanuit. Obsessa ab Henrico fratre eius Rupella, generosa fortitudine et constantia calamitates multas pertulit. Sancerrani, Montalbani, aliaeque civitates, ultima metuentes, praesentem senserunt Dei opem. Henricus enim, a quo premebantur, Rex a Polonis dictus ad pacem inclinavit animum, principisque honor populo saluti fuit. Pax iterum religioni data.

Sed Henricus, degustata vix Polonia, cum de fratris Caroli interitu accepisset, insalutatis Polonis in Galliam properavit, regnum ad se devolutum arrepturus. Poloni se desertos questi, sed parum in deligendo successore concordes, pars Maximilianum Caesarem, pars Stephanum Batorium, nuper exstincto Ioanne Sigismundo Transylvaniae potitum, solio destinabant. Caesar cunctando fortunam frustrari visus Nam dum de legibus, in quas iurare eum legati volebant, ambiguus haeret, Batorius eum celeritate antevertit, ductaque Anna, Sigismundi Augusti sorore, Poloniae potitur. Mox Maximilianus ad caeleste regnum translatus, terrena alios habere iussit, fama moderationis et iustitiae, sinceraeque religionis amore ingens apud posteros,

imperio XII annis gesto, pauloque ante Academia Helmaestadiensi privilegiis exornata. Laudatur eius dictum: Gravissimum scelus esse, conscientiis velle dominari, id vero esse caeli arcem invadere. Nec Africa immunis belli fuit hoc tempore. Ioannes Austriacus in regnum Tunetanum amidam a Turcis excussum reduxerat, novaque estructa munitione, cum fluxae fidei Amidas esset, fratrem eius regem Afris fiduciarium imposuerat, conatu frustraneo. Turca enim, per Sinanem Bassam, Goletum et munitionem novam expugnavit, quingentas macchinas et opima spolia cepit, Hispanos aut occidit, aut Africa eiecit, XL post anno, quam Tunis in Caroli V ditionem concesserat. Famam rei bene gestae mors tyranni subsecuta, quem Amurates III filius excepit. Eodemque anno Cosmus, Magni ducis Hetruriae nomine a Pio V Pontifice insignitus, clausit vitam, Francisco filio successore. Veneti Corcyram insulam accurate munierunt.

Annus LXVIII huius saeculi non tantum Erico Sueciae regi, sed et aliis principibus calamitosus fuit. Maria Scotiae regina, Francisco quondam II, regi Franco nupta, cum reversa in Scotiam, Henricum Stuardum regem maritumque adscivisset, uterum ferens, trucidari Henricum, translato in Bothuelium amore permiserat. Ob id gesto violenter ac procaciter imperio spoliata a proceribus, in Angliam e custodia profugit, ubi nova subinde matrimonia agitans, ambitiosaque fovens consilia, sibi tandem et consciis exitium attraxit, XVIII exilii anno securi percussa. Guilelmus Cambdenus falsis circumventam testimoniis memorat.

Dispar Caroli Hispaniarum principis exitii causa fertur, qui quod displicere sibi crudelitatem in Belgas exercitam ostenderet, patris Philippi iussu, ut cui insidias strueret, in carcere exstinctus est, eodem illo anno, quo Maria regno excidit.

Alia Ioannem Fridericum Iuniorem Saxoniae ducem imprudentia perdidit. Hic enim Grumbachium et Bruccium ab Caesare proscriptos, pertinaciter fovendo, proscriptionis telum ipse persensit. Capta enim ab Augusto Electore Gotha, et Grimmensteino arce eius solo aequata, missus ad Maximilianum Ioannes Fridericus in carcere diem obiit.

Paulo ante excessum Maximiliani civitatum quarundam temeritas est castigata. Hamburgenses, quod Stormarorum nautas in urbe sua merces venum exponere coegissent, violatam commerciorum libertatem C milibus Ioachimicorum Friderico regi luerunt. Rostochienses per intestina dissidia sub iugum redacti ducum Megapolensium, pene perierant, cum singulari Dei beneficio, placatis per nobilitatem principibus Ioanne Alberto et Ulrico ex deprecatione culpae, libertate redonati sunt.

Maximiliano regnante, purioris Christianismi doctrina longius se diffudit. Nam per Galliam, Angliam, Scotiam, Pannoniam, Poloniam, Belgium roborata, dioeceses quoque Episcopales Magdeburgicam, Halberstadensem, Verdanam in Saxonia, illustremque Brunsvicensium ducatum pervasit: Ioachimus Fridericus Marchio ditionem Magdeburgicam, Canonici Halberstadenses, postulato praesule Henrico Iulio, Halberstadensem; Eberhardus Hollius Verdanam dioecesin, renovato Euangelio imbuerunt. Exstincto Henrico patre, Iulius Brunsvicensium dux avitis terris exoptatum melioris Christianismi exercitium indulsit, adiuncta Academia, felici pietatis et bonarum artium officina.

Nicolaus Razevilus, Vilnensis in Lituania Palatinus, edito Sarmatice sacro codice, facem Euangelii Polonis et Lituanis praetulit. Ioannes Funccius Chronologus, e contionatore Alberti Borussi aulico-consiliarius Borussis infestus, [Gap desc: Greek word] cum aliis cervice luit. Princeps ipse Albertus prae senio delirus, in ordinem cogitur, Poloni regis adminiculis.

Confecto aegritudine, substituitur filius Albertus Fridericus, qui ducta Eleonora, Guilelmi Clivensis Filia mente motus, deinceps pro pupillo vixit, Borussiam Georgio Friderico administrante.

Res secundae Protestantibus Theologis dissidiorum occasio fuere. Matthias Flacius et Ienenses aliqui cum Victorino Strigelio ac Lipsiacis et Wittebergensibus de peccato, quod generi humano connascitur, importune contendentes, substantiam id esse asserebant. Ioh. Wilhelmus, Septemviri illius constantissimi Fil. colloquio Altemburgensi sopire controversias satagens, acrius eas accendit. Filiorum defuncti tutor Augustus, Septemvir Saxonum, deceptum se ab aliquibus Theologorum suorum edoctus, et Ienensibus eiectis iam aequior, Wittebergenses plerosque nudavit dignitatibus; Gasparum Peucerum Medicum, et Georgium Cracovicum Epistolarum magistrum, custodiae mancipavit. Actis deinde Protestantium Synodis Lichtenbergae, Torgae, et Burgensi tandem in coenobio, concordiae formulam concinnati sedulo procuravit.

Valedixere sub haec mundo Theologi, Hieronymus Willerus, Paulus Eberus, Henricus Bullingerus. Item Matthias Flacius, Georgius Maior, Victorinus Strigelius, magnae quidem eruditionis viri, sed beatiores futuri, si plus pacis quam dissidii Ecclesiis peperissent. Decessere et Petrus Lotichius Poeta, Ioannes Camerarius, Guil. Xylander et Georgius Fabricius Philologi; Leonhardus Fuchsius et Hieronymus Cardanus Medici.

Valentinus Gentilis ob blasphemias in Dei filium a Bernensibus est crematus.

RUDOLPHUS II. Imp. Rom. AMURATHES. III, MAHUMETES III, Turcici Sultani.

RUdolfus II, Maximiliano patri suffectus, pari moderationis et iustitiae laude Augustum apicem tenuit, Germaniae aurea pace conservata. Contra Amurathes Turca bellum atrox Persis intentavit, apud quos Ismael Techmasis F. peremptis fratribus, dominabatur, sicut et Amurathes Turcis, quinque fratres se inspectante iugulari passus.

Sed Ismaeli ob crudelitatem soror venenum propinavit. Mahumetes Hodabandes, confestim regno potitus paterno, quod Sangiacum Assyrium adversus Turcas foveret, Amurathen infestum habuit. Accedebant et somnia, Sultanum Turcarum in Parthos, ut haereticos, incitantia. Itaque bellum ingenti totius Asiae damno accenditur, dum Tartarorum Cataianus Imper. et Georgianorum, id est, Iberum principes Christiani, cum Parthis adversus Turcas facerent. Iberes, Colchi, Armenii, Medi, vario Marte cum Mustapha congressi, quem Amurathes, saevum hominem et subdolum, exercitibus praefecerat. Constat primo belli anno ad IXX Turcarum milia gladio, aut fame, aut fluminibus absumpta; mox et Tartaros Europaeos, a Turca Osmani (qui Derbentum aut Temircapin castellum ad mare Caspium situm occupaverat) subsidio missos, occidione a Parthis occisos. Amoto igitur Mustapha, Sinan Bassa summus Vesir, i. e. consiliarius creatus, nihilo id bellum felicius administravit. Mustapha metu supplicii, de semetipso fertur poenas exegisse scelerum: exstincti facultates fisco Sultani accessere. Princeps quaedam Georgianorum anus, cum duos filios clientelae Turcicae tradidisset, non recepit cos, nisi minorem Mahumetismo, alterum veneno letifero infectum.

Infelicem per omnia esse Mahumeticam consuetudinem, patuit eodem tempore Sebastiani, Regis Lusitanorum, in Africam expeditione, qua Mahumetem mauritaniae regem reducere conabatur. Hic enim cruenta et fatali cum Abdelmelecho, expulsi patruo, pugna, dum aliena curat; suam vitam regnumque amisit.

In quo proelio tres reges occubuere. Sebastianus cum suis caesus, abdelmelechus durante adhuc certamine apoplexia exstinctus, Mahumetes paludibus mersus est. Victoriae fructum regnumque Fessanum Hamethes, alter Mahumetis patruus, obtinuit, Lusitania obvenit Henrico Cardinali, seni, Sebastiani propatro: eoque post annum exstincto, Philippus Hispaniarum rex, Henrici sorore genitus, regnum illud per Albanum ducem occupavit, fugato antonio quem Ludovicus, frater Henrici, caelebs procreaverat, et Ulyssiponenses regem dixerant. Antonius profugus, cum sparsis in itinere numis insequentes remoraretur, Anglicanis Gallicisque auxiliis recuperare Lusitaniam decrevit, maiori consilio quam feliciori. Nam maritimis quoque victus proeliis, Azores insulas, quas occupaverat, amisit.

Largam bellorum segetem crinita admodum stella portenderat anno LXXVII, quo Turcicum in Asia bellum exarsit, et Belgium atrocioribus agitari coepit dissidiis. Nam ex quo Ioannes Austrius Belgas insidiosa pacis Gandavensis approbatione fefellerat, non amplius illi ab Hispanis gubernatores exspectare, sed Germanos Gallosve ipsi accersere, bellum bello, vim vi propulsare, Remp. ut desertam proditamque suismet auspiciis gerere: Matthiam, Rudolfi II germanum, in Belgium evocare, quem postea Augustum vidimus. Eius aliquandiu vices Guilelmus Auriacus gessit, qui Brabantiam subigente Austrio, Amsterodamum, Mechliniam, Campos, Daventriam, ad deditionem compulit: Mox accito in Belgium cum exercitu Ioanne Casimiro Palatino, Gandavenses Pontificios eiecere. Inde pax utrique religioni, Pontificiae et Reformatae, per totum Belgium promulgata, Hannonios alienavit et Atrebates, qui solam Romanensem rati retinendam, Malecontentos semet appellarunt. Cumque Austrius, turbato Belgio, animam exspirasset, Alexander Farnesius, Parmensium dux, quem Hispanus ei suffecerat, expugnavit Traiectum, Hannoniam Artesiamque facile sibi adiunxit, dissidentesque iam Belgas intestinis vexare armis studuit. Caesar pacem inter Hispanum et Belgas conciliaturus Coloniae, nihil effecit. Auriacus cum nisi religione et libertate salva, paci praestare bellum docuisset, dirae proscriptionis diplomate ictus ab Hispano, fidem ei promissam oboedientiamque omnem publice resignavit, persuasisque idem facere Belgis, Franciscum Alenconium, Gallorum regis fratrem, ducem certis adstrictum legibus constituit, quae res parum abfuit, quin capite ei staret.

Nam Cantaber quidam decoctor, Hispanicis inescatus praemiis, per adolescentem, sacrificorum excantatum praestigiis, sclopeto pene occidit Auriacum, utraque ei maxilla glande perforata.

Erat is tunc Antverpiae cum Alenconio, qui post occupatum Cameracum, petitaque Anglorum reginae auxilia, accurate exceptus a Belgis, conceptam de se spem minime implevit, sibi potius Gallisque suis, quam iis in quorum salutem iuraverat, Belgis consulere studiosus. Id quod maxime in Brabantia Flandriaque apparuit, ubi Antverpiam fraudulento Gallorum stratagemate subacturus, accepit cladem haud modicam: at Dendermundae, Dixmudae, Neuporti, Dunkerkae, Vinocibergae, Vilvordae, felicius processit dolus; qui agnitus postea, Parmensi luculentam multa oppida recuperandi occasionem praebuit. Diestum, Dunkerka, Neuportus, Dixmuda, Hyprae, Zutphania, Hispanis accessere.

His de causis imperium Francisco sane ab ordinibus abrogatum: at cum auctoribus Auriaco et Philippo Aldegondio, urgente necessitate esset revocatus, in fata concessit prope Parisios, priusquam aliquid dignum Rep. perficeret. Fertur veneno interceptus, cum praeclara paenitentiae prae se signa ferret. Circumacto mense, princeps Auriacus per sicarium Burgundum, Balthasarem Gerhardum,

conscio Parmensi fummissum, inque Auriaci famulitium nuper receptum, Delfis Sclopeti ictu occiditur. Sumptum de scelesto supplicium, quidam pro martyrio praedicarunt. Inde Brugenses, Gandavenses, totaque pene Flandria, conditionibus non pessimis Hispano subacta.

Dum haec inferiori in Germania aguntur, Protestantes Teutonum principes ac civitates tollendis importunorum Theologorum dissidiis incumbunt. Concepta concordiae formula, post varias deliberationes et monita, primum sex Theologis Iacobo Andreae, Andreae Musculo, Christophoro Cornero, Nicolao Selneccero, Davidi Chytraeo, et Martino Chemnitio; deinde Synodis et conventibus dectorum perpendenda exhibetur. Cum plerique emendatioris doctrinae praecones subscripsissent, regnorum Borealium Ecclesiae, itemque per Germaniam non paucae, litium immunes, quibus sopiendis concordia quaerebatur, aut sola in Augustana confessione acquiescentes, subscriptionem detrectarunt, interim a dogmatibus formula comprehensis neutiquam alienae. Ad Rhenum Coloniensis Praesul Gebhardus Truxesius haud plane eadem amplexus dogmata, Augustanae tamen confessionis socium professus, pactusque coniugium Agnetis Mansfeldiae, cuius desiderio urebatur, publicam purioris Euangelii propagationem suis indulserat, cum a Pontifice exautoratus, et a plerisque Dioecesis suae ordinibus aut desertus, aut oppugnatus, opposito aemulo et hoste Ernesto Bavaro, armis tueri dignitatem coepit. Pugnatum ambiguo Marte saepius, Ernestus uno proelio duo veteranorum milia desideravit. Sed illecti ad defectionem Ioannis Casimiri centuriones, et Ludovici Palatini obitus, quo ad septemviratus tutelam Casimirus avocabatur, Gebhardi partes labefactarunt. Expugnata tandem Bonna, Dioecesi Ernestus potitur.

Opportunum sane consilium dederat Henricus Navarrenus, uniendas Ecclesias sc. acta Synodo Nationum, emendatam doctrinam sequentium, ut communi inito foedere facilius adversus Papatum se tuerentur. Et Legato eius perbenigne quidem responsum passim; sed inquietorum molitionibus ingeniorum, nequid tale conficeretur, impeditum est.

Nec quietum Stephani Batoris imperium fuit. Dantiscanos caveri sibi de privilegiis, priusquam in verba Stephani iurarent, postulantes, bello adortus est: quo post acceptas utrinque clades posito, immunitates urbis minui coeptae sub Sigismundo Augusto, eodem fere loco mansere, donec anno LXXXIV amica transactione convalescerent.

Felicius cum Moscho certamen Polonis fuit, ob vastatam ei Livoniam, expletamque saevitiam indictum. Expugnatis strenue Polotia, Velisa, Veliluca, Nevela, Zavolocia, multisque aliis Russorum arcibus et oppidis, Plescoviam obsidione cingens Stephanus, adegit Moschum renuntiare Livoniae, modo sua extra Lituaniam sita recuperaret. Nec segnius res in Livonia a Suecis actae, Wichiam regionem, Lodam arcem, Habsaliam urbem, Narvam permunitam, Wittensteinum a Moscho assatis igni ducibus antea captum, nec pauca alia oppida, profligatis Russis ademere, quae frustra deinceps Batorius restitui Polonis contendebat, ob repudiatos Iesuitas Rigensibus etiam infensior, quos invitis civibus obtruserat.

Non eadem Hispanis in Hibernos aut Iernen Insulam fortuna. Elisabeta enim regina, misso exercitu, plurimos Hispanorum occidit, reliquos Hibernia expulit, arces occupatas recepit. Adhaec Hispanis, ut tota Anglia cedant, edicit. Reliquas interim Europae terras epidemica lues peragrabat, quae paulatim progressa, mense Maio Longobardiam, mox Galliam et Hispaniam, Iunio Siciliam, Iulio Roman et vicina Italiae, Augusto Venetias et Constantinopolin, Septembri Germaniam et Hungariam, Octobri Saxoniam, Novembri et Decembri

Daniam, Sueciam, Livoniamque infestavit. Paucis letalis, omnibus permolestus frigore et tussi morbus, quod ei verveces obnoxii esse soleant vervecinus appellatus est.

In Livonia ante Moschus, usus illice ad inescandos Germanos Magno duce Holsato, Borealem Dunae fl. ripam suae ditionis fecerat. At, ut omnis dolus pellucet tandem, cum trucidaret Magni officiales, quod oppida quaedam in Magni, non Russi verba adegissent, alienavit amici animum, qui ob id Curionensem in Dioecesin migrans, reddita partim a Russis Livonia, partim a Suecis occupata, eodem anno, quo Iesuitae indignantibus Livonis obtrusi, id est, LXXXIII fatis concessit. Dioecesin Curionensem Georgius Fridericus Borussiae dux, persolutis Daniae regi XXX milibus Vallensium, ut feudum Polonicum, coepit possidere. Osilia Danis retenta. Sequenti anno Ioannes Basilides ipse, Russorum tyrannus, cum proprium filium ob dictum confidentius, illiso in tempora baculo, necasset, Livoniamque XXV annis afflixisset armis, migravit ad plures; Theodorum F. ad colendam cum vicinis pacem gnaviter exhortatur.

Eodem anno Tartari Praecopitae, qui Tauricam Chersonesum incolunt, ex foederatis et sociis Turcarum, quod solet esse Mahometicae praemium amicitiae, servi eorum facti sunt. Postquam enim Sinan Bassa ob rem in Parthos male gestam, motus ducatu, pulsusque in exilium esset, neque successor eius Ferhates multum proficeret, omni studio annixus est Osman Temir capenus regulus, qui sublato per coniugem socero suo, ditionem eius perfidiose occupaverat, ut suam ad Caspium mare dominationem Tartarorum adiutu dilataret. Iubetur ergo Muchametes Osmani opem ferre, invitus sane, quod per fratres suos antea infeliciter in Parthos esset pugnatum, seque absente Grimium et Cafa a Turcis perfacile obrui possent. Reperit excusationem, domum revertitur, Cosacorum ad Pontum Euxinum latrocinia praetexit. Hinc accensus Amurathes, per Osmanem Bassam et Islanum, Tartari fratrem, Iconiensi e carcere dimissum, regno vitaque Muchametem exuit, filiis duobus cum ipso suffocatis, Islano Tartaris fiduciario rege dato.

Cum deinde profugus trucidati Muchametis filius non pauca Islano ademisset, negelecto eo, Amurathes numerosissimo cum exercitu Osmanem in Parthos mittit, qui in itinere varie vexatus a Parthis, tandem per obscuras valles Taurisium, alteram Parthorum regiam (interior Casminum dicitur) pervasit, eiusque arce munita, quinto post die dysenteria periit; dum interim Byzantii Amurathes, comitiali morbo sibi familiari ictus, alliso ad lapides capite pene exspirasset animam. In Carniola a Christianis per temeritatem suorum affectus clade, indutias cum Caesare renovavit. Parthus, continuatis triduo trinoctioque proeliis, recedentes duce Cigalogli Turcas foeda strage perculit. Ad LXXX Turcarum milia occubuisse auctor est Leonclavius, qui tunc apud Turcas egit. Taurisium recuperatum. Parta victoria, abdicavit se regno Parthus integratoque cum Cathaeno Chane foedere, mortalium rebus excessit. Ibrahimus Bassa AEgyptius, Maronitas Libani, et Truscos, fortissimas Christianorum occidentalium reliquias, Turcici hactenus iugi immunes, subegit, Portam Osmanicam (sic aulam vocant Turcorum) ditavit spoliis. Aliter Pannonum Turcarum excepta est irruptio in Croatiam. Caesi affatim a Christianis; Copanum arx intercepta. Vindicaturos cladem, Georgius Comes Serinius longe maiori affecit.

Praebuisse et Turcis aliquam saeviendi materiam fertur novum Pontificis Gregorii Calendarium. Eo ablatis e mense Octobri decem diebus, decima quarta Luna primi Hebraeorum mensis, quo Pascha agitur, ad XXI Martii diem, ubi tempore Synodi Nicenae fuisset, reducebatur.

Approbati a Byzantino Patriarcha fasti Pontificis, argumentum initae conspirationis praebuere Amurathi, qui ob id expulit Patriarcham in exilium, duo Christianis templa Constantinopoli eripuit. Augustae Vindelicorum, Rigae Livonum, et alibi, novi fasti turbarum occasio grandium fuere. Protestantes plerique, ne quid Pontifici Romano auctoritatis aut imperii in alias gentes concedere viderentur, veteres retinuere. Gregorio Pontifice, multa passim societatis Iesuitarum collegia excitata, eruditio et sanctitas illorum in admiratione esse cepit, Antonino Possevino Ephoro generali. In urbe Romana seminarium nationum, Gymnasium puta, in quo educantur exteri, qui Pontificiis imbuti artibus, gentiles suos Romanae sedi concilient, magno sumptu structum. Iesuitae, ut tanto benefactori reddant gratiam ex ultimis terrarum angulis tres Iaponios extrudunt legatos, qui per immensa terrarum spatia tertio anno Romam perducti, Gregorio obsequia detulere. Quibus apparatissime exceptis, Pontifex improvisa angina duabus horis suffocatur, cum nec urbem aut territorium Romanum a quottidianis proscriptorum, aut satellitum suorum latrociniis vindicare potuisset.

Laudabilius Polonorum rex Stephanus Batorius, qui sumpto de quibusdam nobilium, et de Samuele Sborovio principe supplicio, effrenem magnatum aliquot licentiam coercuit. Praeclare etiam Fridericus II Danorum rex, Cronenburgo arce praecellentissima ad fretum condita, Rostochienses Ulrico Megapolitano pertinacius obluctantes, detentis eorum navibus, deponere spiritus coegit. Atque ut nihil excelsum durat perpetuo, Hennaebergensis, Hoiensis, Deipholdia, illustres Teutonum familiae, deficientibus masculis heredibus exstinctae sunt: Hoiensis et Deipholdia ditio Brunsvigiis et Luneburgensibus, Hennaebergica Saxonibus Septemviris accessit.

Vicissim Farnesia, ducum Parmensium familia, Alexandri Belgarum gubernatoris felicitate magis inclaruit. Ab eo Antverpia anno diutius obsessa, cum haud segnius defenderetur omni artificio, quam oppugnaretur, ad extremum tamen fracta calamitatibus et subsidiorum desperatione, Hispanico se restituit dominio, praeter civicam libertatem impetrato et Protestantibus quadriennio, intra quod disponere domui, et aliorsum discedere liceret. Quorum quidem multi Hamburgam migrantes, Remp. illam civibus, bonis, opibusque haud parum locupletarunt, Mechlinia, Neomagum, Duisburgum promptius susceperant iugum, Buscumducis foederato Belgio nequiquam tentatum.

Cumque vix usquam affulgerent spes auxiliorum Reformatis, Elisabeta Anglorum regina milite eis auroque succurrit, rata, quod res erat, perdomito Belgio, Angliae causam agi, cum ipsa a Pontifice non minus, quam Henricus Navarraeus et Condaeus princeps, eodem tempore diris devota, et cuiusvis exposita saevitiae esset. Quare distinendis Hispani viribus, Franciscum Dracum cum classe in Americam ablegavit, qui capto promontorio viridi, populatus Hispaniolam, immensam avexit praedam. Ipsa interim domi insidiis appetita, XIV nobiles, a Maria Scota corruptos, affecit supplicio. Hispanos Scotosque iterum Hiberniam adortos, per Richardum Binghamum rara victoria profligavit. Sequenti anno per eundem Dracum XXXVI Hispanorum naves, portum Iccium tenentes aut incendit, aut diripuit, aut in Angliam abduxit, opimis iterum spoliis ditata.

Dispar contra Roberti Dudlei Lancastrii in Belgio virtus an fortuna fuit. Nam Parmensis Gravam, et Venloam Geldriae de Hollandis recepit: Zutphaniam a Roberto obsessam feliciter defendit: Daventriam a Standlaeo Anglo proditum

reduxit ad Hispanum. Novesium quoque, a Truxesianis partibus mascule propugnatum, praesidiarii tandem incolumitatem pacti dediderunt.

Imminebat etiam Rigensi Reip. periculum ingens, quo Pontificias Stephani regis molitiones retunderet, et quosdam suos malae fidei legatos damnasset capitis. Sed illud mors subitanea regis Poloni antevertit. Quo quidem tempore locustis in Thracia, anatibus et anseribus pluere visum in Croatia Leonclavius oculatus restis memorat, tanta multitudine, ut locustae universos absumerent eius anni fructus; anatibus contra plurimi mortales alerentur.

Ut diversa terrarum sors, sic hominum eluxit. Maximilianus Austriacus, frater Caesaris, a parte Polonorum rex dictus, cum exercitu Cracoviam processerat. Sed victus reiectusque a Ioanne Zamoiscio, militiae simul et archivi Polonici magistro, qui Sigismundo Ioannis III Sueci filio studebat, reflexit iter in Silesiam, ubi obsessus captusque, cessione regni redimere iubetur libertatem. Sigismundus maternum genus regiae Polonorum stirpi debens, etiamnum regno potitur, principum Christiani orbis vetustissimus.

Nec felicior Teutonum aliorum in Galliam expeditio fuit, Henrico Navarraeo suppertas ferentium. Fridericus sane Danorum rex eas festinari iusserat. Augusto deinde Septemviro apoplexia mortuo, Christianus F. Augusti impense iis incubuerat. Tandem cum Cardinales Borbonius et Guisius, aliique Pontificiorum duces, exscindere prorsus Navarraeum niterentur, sera satis Germani auxilia adornarunt. Peditum viginti, equitum quinque milia, vexatis ubique popularibus suis, Alsatis maxime, affictorum onerati diris perruperunt in Galliam, ubi foede accepti a Guisianis, et defectione diminuti Helvetiorum, per varias caedes et aerumnas pauci, omniumque rerum egeni in Germaniam remearunt. Pauciores propositi tenaces ad Henricum se penetrarunt. Nec maiori rerum gloria Lancastrius in Angliam est reversus, accusata Hollandorum temeritate. qui praepotentem Hispanorum regem vellent armis sustinere, vicissm ab iis audiens sublestae fidei gubernator.

Sic ad annum LXXXVIII venerant opera mortalium, quo finem eorum, aut ingentem praedixerant mutationem fore docti. Eo quidem Sigismundus Poloniae administratione adita, maximilianum deiecit. Fridericus II Danorum Rex laudatissimus, anno regni XXX, vitae LIV, Anderschoviana in arce clausit vitam, latissimum septentrionis imperium Christiano IV filio undecenni relinquens. Cui adiuncti moderatores Reip. Nicolaus Kaas, Georgius Rosecrantzius, clarissimi litteris Oligeri parens, Christophorus Walkendorfius, Petrus Munkius, regni prudentissime clavum tenuere. In Hollandiae foederato Belgio admotus est ad gubernacula Mauritius, digna suo parente Guilelmo, avoque materno Mauritio Saxone soboles. Classis Hispanorum navibus CXXV praegrandibus, XX militum, decem nautarum, duo machinarum milia vehens fortunae ludibrium facta. Iam Iccium portum praeterlegebat, Flandriae CCC navium classi coniungenda, cum Fr. Dracus a tergo eam vexare catenis per tormenta emissis coepit. Alfonsus Peresius, Medinae Sidoniae dux, tanto cum maris imperio ab Hispano missus, ut occupata Anglia, reliquis gentibus a Pontifice alienis maximum incuteret metum, prope Caletum ancoras iecit. Dracus, cum octo picis, sulpurisque plenas naves per noctem aspirante valide vento, in classem hosticam immisisset, sublevatis aut rescissis anchoris discedere cogit Peresium, fugatas naves eminus globis impetit laceratque. Flandri, aut ob excubantes ad Dunkerkam Batavos, pelago se non ausi committere, aut vento adverso repressi sunt. Mox ut caelitus pugnatum intelligas, continuos dies abeuntem Hispanam classem Africus procellosus infestat, dispergit,

ad extrema Daniae littora propellit, cogitque circumnavigata eminus Britannia, laceras reliquias in Hispaniam reportare. Ita surrexit Deus, et iudicavit causam suam, quas aplustria Hispanorum voces miro omine praeferebant.

Eodem anno in Galliis Henricus III, a Guisiana factione conspicatus se in ordinem cogi, propriisque contemptui subditis fieri, dolum dolo ulciscitur. Simulata in Guisios fratres benevolentia insigni, cum spe ampla ad se venientes subito occidi iubet, alios coniuratores in carcerem mittit. Catharina Medicaea regis mater, quarta nonnullis Francorum dicta Furia, seditionum altrix, dolore animi exstinguitur. Parisienses Carolum Maynium, Guisiorum fratrem, gubernatorem dicunt Lutetiae et Francorum Insulae, regis nomine omissio, adversus quem iusta gesturi arma, Sorbonistae pronuntiabant, Maynius contractis undique vitibus religionem Romanam se tueri velle edicit, Lugdunum, Rhotomagum, Aurelias, Ambianum adiungit sibi. Rex Henricus Navarraei et nobilitatis succinctus auxiliis, iam Romanensium dissipatis copiis, Lutetiam fame urgebat, cum detestando exemplo Iacobus Clemens, Dominicanus Monachus, petito regis alloquio, venenato eius ilia cultro perfodit, ex quo vulnere intra XIV horas decessit, herede scripto Henrico IV Navarraeo; cui statim, utriusque religionis libertatem pacta nobilitas, iusiurandum dixit. Sicarius eodem cultro, quo regem confixerat, ab ipso iugulatus periit. Divisis aliquantisper copiis, ut Guisianos moraretur rex novus, varia expugnat oppida. Elisabeta eum regina et milite iuvit, et Hispano, utriusque hosti, denuo per Antonium exulem in Lusitania facessit negotium. Martinus Schenckius occupata Bonna, neomagum obruere parans, ipse aquis obruitur.

Sigismundi Poloni ineuntes regni curas Theodorus Moschus oneravit, adempta Suecis Nerva Russica, eique vicinis arcibus. Mox et Tartari praedae habentes extrema Poloniae, quod Nisovii Cosaci in Tauricam Chersonesum irrupissent. Pax de Turca Zobelinis pellibus redempta, de Tartaris pensione XX milibus Ungaricorum.

Feliciora Christiani IV primordia nuptiae sororum eius annae et Elisabethae insignierunt: illa Iacobo sexto Scotorum regi, haec Henrico Iulio Brunsvicensium duci, pompis splendidissimis Cronenburgi iunctae, crescente ex ipsa sponsorum illustrium praesentia gaudio nuptiali. Holsata nobilitas, ut Episcopum Sclesvicensem eligendi ius liberum provincialibus, et sibi venandi in silvis monasteriorum facultatem recuperaret, distulerat biennio homagium, quod intercedente Prorege Henrico Rantzovio, stipulata privilegiorum ab rege adulto confirmatione, praestitit.

Ingens vero negotium in Galliis Henrico IV regi cum factione Pontificia erat, praetextu haereseos, qua rex laboraret, contumaciam suam velante, quam ut accenderat Gregorius XIII, ita successor eius iterata exsecratione alebat, e Felice Montalto Sixtum se V nominans. Hunc Felicem ab infimo genere domoque, non natalibus, sed lacero recto per solem illustri, ad summam dignitatem mixta diligentiae eius erga magnates quoscumque officiositas evexerat. Dum enim de Francisci familia esset, fratrum monachorum simultatibus agitatus, Cardinalium ambierat patrocinia, per quos Pio V commendatus galerum obtinuerat, ac tandem exstincto Gregorio, cum XIV simul prensarent, solvendis illustrium dissidiis, obscurus ipse, minimisque subnixus clientelis emerserat. Ex inquisitore Pontifex, solito rigore agebat potentiam. Proscriptorum latrocinia nocentes iuxta innocentesque iugulando deleverat. Pecuniarum venator assiduus, thesauros corraserat immensos, quos cum subinde in obeliscos, vias, templa, palatia, aquae ductus, egentium quoque et Bibliothecae Vaticanae curam profunderet, facile tamen vendendo officia

et tributa imperando resarciebat. Quinque milliones eum reliquisse tradunt, cum insanus mortalis in obelisci unius translatione ad XXXVIII milia coronatorum impendisset.

At cum henricus, profligatis ad Harensium felici proelio Guisianis, Lutetiam denuo Saguntina fame premeret, induci non putuit Sixtus, ut opes suas in subsidia Parisiorum promeret, veritus, ne aucta Pontificio auro vis Hispanica, quae Galliis inhiabat, ipsam deinde vim Pontificiam pessumdaret. Interim Henricus, miserando suos, occasionem Alexandro Farnesio dedit, commeatum obsessis importandi: Sixtus, oborta inter ipsum et Hispanum ex subtractione opis inimicitia, melancholia decessit, cum paulo ante Iacobi Badensis marchionis laetatus reversione ad Papatum, supplicationem ea de causa habuisset, Iacobo interim, dum pontificiam suis religionem imperat, in ipso iuventae flore dysenteria consumpto. Mox Urbani VII electionem (is Ioannes Baptista Castanaeus erat) terrae motus insignivit, quo Austria, Moravia, Bohemia intremuit: aestatisque siccitas prodigiosa, ut accensa velut igni flumina aquas anhelare viderentur. Urbanus spe facta liberalioris principatus, XIII die febribus confectus, Nicolao Sfondrato reliquit cathedram, qui Gregorium se XIV dixit, cuius morbidum corpus (septimestris quippe partus fuerat) decimo Pontificatus mense spiritus destituit, dira interim fame et mox lue Italiam vastante, ut uno anno Romae, LX hominum milia occumberent. Nihilominus in bellum Gallicanum a Gregorio quinquies centena aureorum milia de publico, ac de suo peculio XL milia erogata; omnes Sixti opes absumptae. Rex Henricus, certamen detrectante Farnesio, distribuerat in hiberna copias, vicinia Parisiorum praesidiis insessa. Corbilium ad Sequanam quarto tandem, eoque cruento valde assultu a Farnesio captum, per Meloduna praesidem receperat. Erant et Hispani in Gallia Narbonensi a Momorantiis profligati: Diguierius Sabaudi molitiones in provincia disturbarat. Quare cum Germani per direptam Lotharingiam ad fines Galliae procederent, ac Parmensem ad Belgas regressum novae Mauritii impressiones detinerent, Pontificius exercitus, duce Sfondrato, Gregorii nepote, nihil tanto dignum conatu praestitit. Dum enim ad Rhenum Berka, sexennium obsessa, Ernesto Coloniensi expugnatur, Mauritius Bredam Brabantiae, absconditis in carina navis pro arefacto cespite militibus, astu occupaverat; mox et Zutphaniam subegerat Daventriamque. Iam Neomago imminebat, ac nequiquam suis auxiliante Farnesio, et Hulstum intercepit, et Neomagum ad deditionem compulit.

Igitur occupato in Belgis Farnesio, Henricus Carnutes et Novidunum subegit, Lutetiam circumsidet infestus. Eum Pontifex corpore invalidus, misso bulligerulo haereticum denuo pronuntiat, auxiliatores sacris interdicit, sed diploma hoc impietatis damnatum, tam sacrae Francorum Reip. quam civilis partes per carnificem cremandum censuere: exercitusque Romanus, cum nullibi se Parmensis sisteret, exstincto, qui miserat, Pontifice, diffugit. Pontificem, Christianus I. Elector, Henriciarum fautor partium, intra decimum diem secutus, relictis impuberibus filiis, quorum suscepta tutela, Fridericus Wilhelmus Dux Vinariensis, asperiora quaedam in Theologos et Rem pub. decreta abolevit. Gregorium XIV. Ioannes Antonius Fachinettus, patria Pedemontanus, adscito Innocentii IX nomine, bimestris Pontifex, in Hispanum, ut Gallia potiretur, pronus: illum Hippolytus Aldobrandinus, Clementis VIII insignis vocabulo, excepit, post ingentes comitiorum aestus. Obsidione semestri Rotomagum fatigabat Henricus, varia utrinque caede Parmensis, accepta Veromanduorum Fera, ad solvendam obsidionem cum auxiliari exercitu venit: Batavi vicissim cum classe ad Quillebovium, quibus locus deditus.

Meduanii et Parmensis de summa rei contentiones, multum regi profuere. Nihilominus securitate an negligentia regiorum, exemptum periculo Rotomagum. Mox captum a foederatis Espernaeum, sed a regiis receptum. Secuti ancipites utrinque casus. Multi duces occisi, plurimum humani sanguinis profusum. Parmensis parte copiarum maxima in Galliis relicta, cunctando Navarrum ludit: quem iterum Lutetiae obsidione depulsurus, dum tertium reverti in Galliam parat, in Atrebatibus subitis acutissimisque doloribus conficitur. Mauritius tentatis irrito conatu Slusis et Traiecto, Steinvicum et Covordam deditione capit. Alsatia etiam morte Episcopi turbata. Argentinensis collegii sodales, qui religionis Protestantium erant, Ioannem Georgium Brandeburgicum in urbe, Pontificii Tabernis Carolum Lotharingum Cardinalem Episcopum eligunt. Inde ad arma ventum, Caesare frustra partes suas interponente, cui tum ruptis indutiis Turcae Wihitzum Croatiae ademerunt. Turcarum ad Sissecam XII milia aut occisi, aut flumine subiecto mersi. Ulturus cladem Praetor Graeciae rursus ad Sissecam admovet copias, eamque expugnat. Similiter Sinam Bassa Vesprinium, Palotam, Vazzam. Vicissim Ferdinandus Hardeccius de Turcis hostiliter se insectantibus victoriam insignem parit: Fridericus Tieffenbacchus Zabaccam, Villecum, Zetscham, Novigradum, Christiano orbi recuperat.

In belgio sane post excessum Parmensis in dies inclinabat Philippi fortuna. Cum magnae virtutis duci suffectus Petrus Ernestus Manfeldius Carolum filium in Galliam misisset, Hispanicas ibi partes defensurum, illeque Novillam arcem et Noviodunum expugnasset. Mauritius Gertrudis montem, oppidum in confinio Zelandiae et Brabantiae permunitum, obsidione clausit, Mansfeldius revocat filium, sed is seditione desertus militari, ob Hispani cuiusdam punitam libidinem, non reduxit eas vires, quibus castra Ordinum refringerentur. Oppidum in oculis Mansfeldii captum, Henricus Fridericus, praeclarus hoc tempore foederati Belgii rector, frater Mauritii, gubernandum suscepit eodem anno, quo Christianus IV, rex Danorum inclitissimus, regnorum ditionumque avitarum adiit administrationem, et Sigismundus Polonus, defuncto patre, Sueciae; facta fide, se solam Augustanae confessionis doctrinam Suecis conservaturum/ In Gallia, afflictis belli utrinque damnosi taedio populis, factionis Guisianae duces comitia Catholico regi creando indicunt. In id Meduanius scriptum publicat, quo sub finem proceres Navarrum sectantes ad conferendum de Rep. consilium excitabantur. Hinc Caspar Schombergius et Iacobus Augustus Thuanus occasionem colloquii inter partes quaerunt, quo disceptata inter Praesules de cultu et oboedientia erga principes quaestione, a Navarro indutiae oblatae. Guisianis in Comitiis ante omnia, urgente Cardinali Sega, de Concilio Tridentino propositum, sed huius plurima decreta priscis Francorum legibus adversari, auctoritatemque regis et regni labefactare, demonstrarunt Theologi.

Cum deinde Orator Hispanus Infanti Isabellae ius in regnum Gallicanum assereret, Silvanectensis Episcopus petitioni illius, ut legi Salicae repugnanti, intercessit; Contra instant factiosi, ut Ernestus Archidux, Infanti vir destinatus, rex creetur, indutias reiciunt. Sed fremitu plebis adacti assentiuntur, ut e Francorum principibus, quem Philippus nominaverit, rex creetur, Infantem in uxorem accepturus. Dum res disceptando extrahitur, Navarrus Drocum in Carnutibus capit; Henricus interfecti Guisii filius, rex dicitur. Sed et huic Electioni procurator Lotharingi intercedit, Cl. Castraeus aperte contradicit. Concursu ad Guisium facto, Meduanius seu Mainius, eius patruus, ad solitudinem redactus, disturbandae electionis occasionem

captat, indutias cum navarro trimestres, invito Pontificis legato, sancit.

Sub haec nobilitas regi navarro persuadet, Romanam ut religionem sequatur; ni faciat, a plerisque deserendum. Advocantur Episcopi et doctores, quinque horis cum rege colloquuntur. Rex amictu candido, praelucente cereo, ad templum San. Dionysianum pergit, ubi a Bituricensi interrogatus, quid velit; respondet, velle se in Ecclesiae Catholicae apostolicae Romanae gremium recipi, inque ea religione vivere ac mori. Sic ad aram deductus, absolvitur, indignantibus admodum Pontificis legato et monachis, atque hanc reconciliationem irritam decernentibus populo contra laetitia gestiente. Rex Ludovicum Gonzagam Nivernium ad Pontificem legat, cui demisse benedictionem et suppliciter petenti, regerit Clemens: de Regis sincera reconciliatione sibi persuaderi non posse, nisi id Angelus de caelo lapsus in aurem insusurret.

Contra Guisiani devinciendo arctius Pontifici, concilium Tridentinum pure et sine conditione observandum promulgant, unctionis Sacramentum repetunt, partes suas omnibus modis sibi stabiliunt. Monachi aliquot, interque eos Iesuitae, Petrum Barrerium subornant regi percussorem, qui Meloduni interceptus afficitur supplicio. Interim exeuntibus indutiis, dum Pontifex, Hispanus, Maynius, nova consilia struunt, gratiam ab Henrico propositam amplectuntur multi. Primum Vitrius Meldorum praefectus, mox Lud. Carsius Aquis Sextiis praepositus, Villaregius, Estrumelius, reconciliantur; Aurelianum et Avaritum Castraeus tradit. Henricus Rex Autrici Carnutum a Nic. Thuano, urbis Episcopo, inauguratus.

Absente Mainio, Brissacus Lutetiae praefectus, patefactis per conscios portis, urbem regi tradit. Res tanto ordine peracta, ut a caedibus et direpitione sit temperatum, emissique sine iniuria praesidiarii. Cardinalis Pelleveus aeger vix rem credens, prae indignatione moritur. Villarius, qui rotomagum tenebat, Brissaci exemplum secutus. Abbatis villa, Monstrolium in Morinis, Augustobona, Tricassium, Agendicum Senonum; Rigomaguus in Arvernis; Aginum, Villanova, Marmanda in Nitiobrigibus, Pictavium, praeteritorum oblivione sancita, se gratiae regis submisere. At Ernestus, Caesaris frater, tunc Prorex in Belgium missus, Capellam, Henrico per Mansfeldium eripuit: Covordam Frisiae obsedit frustra, Mauritius a Petro Furio et Mich. Remichonio sicariis nequiquam appetitus, Groningenses unioni provinciarum foederatarum adiunxit; Ernestum Itali milites, ob non repraesentatum stipendium deseruere.

Superioribus annis vitam finierant mortalem Theologi, Emanuel Tremellius, Andreas Musculus, Martinus Chemnitius, Rodolfus Gualtherus, Til. Heshusius, Nicolaus Selneccerus, Ioannes Wigandus, Timotheus Kirchnerus, Iacobus Andreae, Paulus Matthiae Danus, Ioannes Avenarius, Hieronymus Mencelius, Hier. Zanchius, Ant. Sadeel, Andreas Dudithius, et ante eos Ioannes Maldonatus.

Item alia litteratura celebres, Georgius Buchananus, Guilelmus Postellus, Carolus Sigonius, Abrahamus Bucholtzerus, Ioannes Sambucus, Ioannes Bodinus, Antonius Muretus, Ioannes Sturmius, Posselius, Iacobus Schegkius, Ioannes Leonclav. Augerius Busbequius, Barnabas Brissonius, Lutetiae a factiosis suspensus. Gerardus Mercator, Corn. Bonav. Bertramus, Orlandus Lassus Musicus, hoc anno XCIV rebus humanis exempti.

Eademque tempestate bellum Pannonicum maximis imperii Germanici viribus in Turcas foedifragos adornatum, duce Matthia, fratre Caesaris. Novigradum felicibus auspiciis Matthiae deditum. Tum a Serinio occupatis aliquot castellis, Tieffenbachius, caesis

Turcis, expugnavit Iasprinum. Matthias ipse Strigonium adortus, cum veterem urbem cepisset, ac novam aliquantisper irrito successu oppugnasset, Sinane adventante discessit, Germanorum plerisque invitis. Inde Sinan cum C bellatorum CIC et IXCIC Tartarorum incedens, Iavarinum (ab alluente fl. Raba dicitur) obsidet. Tanta ibi virtute pugnatum, ut Sinanis exercitus ad LX CIC redigeretur. matthias ad Tatam castra, unde obsessis succurreret, posuerat, quae postremo relinquere coactus. Iavarinum Ferdinand. Hardeckius, nolens biduum praestolari auxilia, a Caesarianis promissa, Turcis tradidit, ob id facinus postmodum capitis damnatus. In urbe permunita CL machinae repertae. Ad sex milia praesidiariorum desiderata, tria dimissa. Obiectam Iavarino insulam Comoram mascule nostri defendere.

Sub haec Sigismundus Batoribus Transylvanus, dissuadentibus suis, tributum cum Turca pactum denegat, et male consultus a Pontifice et Iesuitis, perniciose se cum potenti hoste bello implicat: Gentiles suos diversum agitantes occidit. Ad cum Walachiae et Moldaviae despotae deficiunt. Interim rex Francus Laodunum, caesis ad Crepiacum magna strage auxiliaribus, deditione capit: Mox etiam Samarobrigam et Cameracum. Cum Henrico Guisio aemulo opimis conditionibus transigit.

At cum dissidia ac defectiones inter suos ab Hispanis ali sine fine videret, hortante Henrico Bullionio, Mauritii feliciter in Belgio proeliantis sororio validam ei manum tradit, Lucemburgicos in agros deducendam. Paulo post Ioannes Castellus, vesano spiritu incitatus, ut poenae aeternae gravitatem, quam obrutus vitiis exhorrescebat, aliquatenus imminueret, interficiendi regis consilium capit, edoctus a Iesuitis, perpulchrum esse facinus, haereticum regem necare. igitur Parisiensi turbae immissus, regem usque in cubiculum prosequitur, directoque in gulam eius cultro, paulum se inclinantis labrum vulnerat, dentemque rumpit. Confessus crimen sine paenitentia, damnatur, eodemque iudicio Iesuitae, quod ex eorum schola percussor prodiisset, toto exterminantur regno. Additum, si qui liberos extra Galliam eis informandos darent, perduellionis reos fore. Vicissim renovatum in Protestantium gratiam diploma, quo honorum ac dignitatum capaces cum Catholicis pronuntiantur. Vario deinde Marte cum Hispaniensibus certatum. Divion et Hoium Henrico intercepta: Sed hoc, defuncto Bruxellis Ernesto, Petrus Gusmanus Fontanus Comes, gubernatione Belgii ad se devoluta, recuperavit, mox Hanae deditione irritatus, Castellum Cameracensis agri subegit, cum Bullionio acri proelio confligit ad Durlanium, oppidumque illud per arcem expugnat, obviis quibusque trucidatis. Tandem et Cameracum ad deditionem, commeatu deficiente, adigit. Contra Vienna ab Henrico Momorantio, Equitum magistro, in Henrici fidem accepta, eique passim victori, a Pontifice, qui Nivernium iniuriose repulerat, paenitentia subeunte, spes reconciliationis per Gondium Cardinalem facta, si legati ad se mitterentur. Missus Iacobus David Petronus Ebroicum Episcopus, qui non sine fremitu quorundam, veniam pro rege exoravit. Senatus Parisiensis Theologos aliquot, Pontifici supremum in reges dominium asserentes, ad palinodiam compulit.

Inter haec Amurathes III Sultanus, calculi doloribus et libidine confectus, Mahumetem III F. reliquit successorem, qui cum paternis exuviis octodecim fratres sepelivit, Turcico more strangulatos. Infanda Imperii auspicia Valachi, qui defecerant, prosperae cum Turcis pugnae exceperunt: Et Strigonium Vicegradumque a nostris captum, haud sine ducis Caroli Mansfeldii, animam tunc agentis, gaudio. Ferhati purpurato Turcarum clades et sua gaza capite stetit. Post varios nostrorum successus, Lippa in potestatem Transylvani redacta, Sinan

acri proelio victus, plus X Turcarum CIC trucidata. Aaroni Moldavia ob perfidiae suspicionem adempta, Stephanoque tradita Rosuano, quem Ioannes Zamoiscius, qui Moldaviam regni Polonici beneficium esse assereret, aliquot proeliis cecidit, eique tandem occiso Ieremiam Mogigilam substituit. Contra Sigismundus Batorius, recenti Caesaris affinitate devinctus, assumptis Ciculis, Tergovistiam Valachi principis sedem capit; Sinanem multis affectum cladibus, ultra Agrium fl. repellit, qui senio et maerore periit.

Exstincto Sinane, Mahumetes ipse Sultanus haud minori cum potentia quam splendore, iter in Pannoniam molitur. Samboca interim et Wihisa insula a Palsio, Clissa ab Uschocis, Fillaca a Batorio captae. Hatuanam qui expugnaverant Christiani, omni crudelitatis genere in utrumque sexum saeviendo, nihilo se Turcis mitiores declararunt. Exhaustam incensamque urbem Maximilianus, adventante Sultano deseruit. Hatuanensium exitium luerunt Agrienses, qui a Sultano post multa summae virtutis specimina, in deditionem accepta, contra datam fidem a Turcis concisi, documentum fuere, immanitatem barbarorum similibus exemplis minime irritandam. Sero Maximilianus XXXII expeditissimorum equitum, XXVIII milia peditum et CXX tormentatrahens, cum XX CIC quadrigarum, Cassoviam pervenit. Proelio cum Turca inito, iam superiores nostri, dum fugientibus instant solutius, superveniente Cicada purpurato, et ultimum agmen XL CIC armatorum in eos rapiente, in fugam ipsi vertuntur. Periere ad X CIC, inque iis peditum ductores pene universi. Machinae ac impedimenta omnia amissa. Turcae XX milia e nostris, ex suis Agriae, et in hoc ad urbis vadum conflictu, L milia desiderata ferunt. Ea parta victoria, CC post Nicopolitanam annis, Sultanus Constantinopolin revertitur, Viennam Maximilianus tristis. Strigonium et Wahizum, eo casu trepida Palfius confirmavit. Cumque Sigismundus rex Polonus de Pontificia religione apud Borussos et Suecos, contra quam iurasse dicebatur, restituenda laborans, Carolum fratrem, Sueciae Proregem, offendisset, accepta ad Agriam in limite Polonico clades obstitit, ne statim ea lis ad arma deveniret.

In Gallia tandem luculentis admodum conditionibus Carolus Maynius, Henricus Sabaudus, nemorosius, henricus Iousae duces, in gratiam regis redierunt. Condonata zelo religionis eorum, quaecumque patraverant: aes alienum grande ab ipsis conflatum, Rex dissolvendum suscepit. Inde tantum plebi oneris, ut ipsa exhausta, honestiores etiam familiae redigerentur ad inopiam. Calcataque ubivis religione, quae praetextus belli fuerat, licentiae assueti militares supra facultates profusae, paulo post arma deposita ultro requirerent, atque ad privatas ruinas sarciendas novo opus esse bello civili arbitrarentur.

Guisius regi reconciliatus, interempto astu Casalio Consule Massyliensi, qui urbem praepotentem Hispanis prodere destinaverat, ingenti Provinciam periculo exemit. Solus Philippus Emanuel Mercurianus, reginae Aloisiae Lotharingae frater, Britoniam tenens, in armis permansit.

Sub haec Albertus Austriacus, Caesaris frater, e Cardinali coniux futurus Isabellae Clarae Eugeniae, Philippi filiae, cum Belgium dotale magnifice intrasset, Francos ad Feram haerentes, obsidione Caleti avertere alio studuit ancipiti consilio. Captum quidem Caletum Ardeaque, Anglis serius auxilio venientibus: sed Fera Francis dedita. Hinc foedus anglicum et Hollandicum cum Gallis adversus Hispanum coit, haud multo post victoria ad Gades classis Anglobelgicae firmatum. Aliae quattuor naves Batavicae ad Bentaman, Iavae minoris urbem, penetrarunt, susceptaque tertia est ad Sinas per mare Tartaricum et glaciale navigatio. Ioannes Ripus ad LXXX altitudinis gradum, Hemskerkius ad LXXVI

versus Septentrionem prosecutus. Immami cum frigore conflictati nautae Batavi, pereuntibus plerisque desperatae temeritatis esse docuerunt, per Septentrionem in Orientem navigationem moliri.

Interim Hulstum ab Alberto, Fanum contra Pauli praedaeque ingentes a Birono, Gallorum duce, captae. Mauritius Albertinos ad Tornahutum convenientes opportune aggressus, dissipavit: XXXVIII peditum signa, duo equitum, cum impedimentis et pecunia abstulit. Samarobrigam in Ambianis a Francisco Tello interceptam, Henricus rex praecisa Hispanis auxiliorum spe, deditione recepit, fortunamque secutus hominum favor, Mercurianum ad paciscendas cum rege indutias traxit. Nec Diguierius veteri defuit fortunae. Instaurato enim in Carolum Emanuelem Sabaudum bello, totam cis Isaram fl. Sabaudiam, XLI dierum spatio, sub regis potestatem redegit. Parique felicitate Mauritius ab Aemilia stimulatus, Meursiae Domina, Alpenam suae ditionis fecit. Inde Bercam ad Rhenum, Grollam, Brefortium, Eschedam, Oldensielam, Goram, Lingenam continuo victoriarum cursu foederatis ordinibus adiunxit. Soror eius Maria nupsit Emanueli, Antonii, quondam regis Lusitaniae designati, filio. Sic flagranti inter Hispanos ac Belgas, eisque foederatos Anglos Francosque bello, partes suas ad pacem faciendam praecipui Europae principes interponunt.

Rex Daniae Christianus IV, superiori anno MDXCVI, aetatis ingressus vicesimum, ingenti pompa erat inauguratus regno Hafniae, praesentibus Brandeburgicis, holsatis, Lunaeburgicis, Pomeranis, Palatinis principibus, equosque secum ducentibus supra bis mille, sacrum coronationis faciente Petro Vinstrupio, Zelandiae Episcopo. Eodemque tempore Augustam regis sororem duxerat Iohannes Adolfus, Nordalbingorum princeps. Unctus sacratusque Rex suadet Batavis, per Arnoldum Huitfeldium et Christ. Barnecovium legatos, ut salva maiorum libertate, praesertim religionis, pacem amplectantur. Eodem officio per suos Caesar et Polonus Rex frustra defunguntur, Batavis nihil sincerum se ab Hispanis posse exspecture questis. Polonus paulo post Carolo iniungit patruo, ut proregis se dignitate abdiceret. Ea occasione Carolus praefecturam regni ab ordinibus suecis resumit, cumque accitas in regnum Sigismundus moras necteret, nec sine exercitu veniendum esse putaret, Carolus provincias omnes sua in verba adegit, Senatoribus, qui contra sentiebant, in latebras semet abdentibus. Hi cum ad Sigismundum se tandem in Poloniam recepissent, Rex misso Samuele Lasco, Carolum ut metas officii egressum publice obiurgat. Ille contra leges obtendens Suecicas, Proregis se munus implevisse: praefectos praeter dictum a rege iuramentum Suecis impositos, aut sponte cessisse loco, aut decreto ordinum motos, respondet. Senatores aliquot, sparsis dudum inter se et regem odii seminibus, ut male meritos de Republica lucem fugere. Ad haec decidenda regis praesentiam postulari. Hanc elusionem mandatorum ratus Sigismundus, L navibus advehitur in Sueciam, quinque milia militum exponit apud Stecburgum, Georgio Farensbeko duce. Ea expeditione, cum et regiam restabilire velle auctoritatem, et Pontificiam reducere religionem diceretur, pauci procerum ei ad obsequia praesto fuere: Stockholmia tamen, Calmaria, et Aboia Finnonum, regias amplexae partes. Carolus pacificum regis ingressum precatus, ingens prae se concordiae desiderium tulit. Mox certamine, ducibus fere insciis contracto, alienati sunt amplius animi Suecorum, contemplantium, in ipsa cadavera suorum truculento ab hoste saeviri. Igitur Rex male consultus, classis adventu Carolinae suam deserit; Carolus castris eius et pecunia potitur. Extemplo

praegressos Lincopiam regios insectatur, victisque ad ripam amnis suis praecursoribus, robur exercitus opponit hosti, qui recedens ruptis pontibus, postremum agmen caedi Suecorum exposuit. Caesis bis mille, victor Carolus colloquium poscit regis, pacem offert, exules belli faces dedi ad iudicium flagitat. Naves suas attribuit, Stockholmiam pervehendo, Steckburgum ei et ablata omnia bona fide reddit: Ergo traduntur Ericus Sparre Cancellarius, Turo Bielkius, Gustavus et Steno Bannerii, Georgius Posenus, viri clarissimi, qui a Carolo proditionis increpati in custodiam mittuntur. Confestim subeunte iam deditionis paenitentia regem, novus accessit error. Fugam capessit, quassatisque aut mersis navibus, Gedanum eicitur magis quam exponitur, Carolo Frustra revocante, cuius in fidem mox Stockholmia reversa est. Calmaria demum post semestrem obsidionem dedita. Ioanne Sparre, et aliis praesidiariorum antesignanis capite punitis. Inde Sigismundo dies dicitur, intra quem in Suecia se sistat, aut Vladislaum, ex Anna Austriaca, recens ex puerperio mortua, filium sexennem mittat, Suecorum ritu et moribus imbuendum. Neutro comparente, in suffragia itum. Ordines eadem spe metuve, quo Carolus, animati, Sigismundo abrogant regnum, Vladislao id iterum, si intra praestitutum tempus adsit, deferunt. Inde Aboiam pergitur. Finnones subiugantur. Narva Livonica praesidium accepit Caroli. De exulibus a Sigismundo deditis mortis poena sumitur.

Dum inter Suecos Polonosque ardescit bellum, a Gallis Hispanisque deponitur. Mercurianus dux, qui Britoniam hactenus pro Hispaniensi factione turbasset, praeveniendum fortunae ictum matura cum Henrico reconciliatione consuit. Additum pignus resartae gratiae; Mercuriani filia Caesari Vendocino; regis e Gabrielide Estraea filio, desponsata. Mox Philippus Ardeam, Caletum, Dorlanium, Capellam, Castellum, Blavetum Francis: Henricus Carolotensem principatum Hispanis restituit. Lites avitae inter reges ad amicam sequestrantur compositionem. lis legibus ferale bellum conquievit, Sabaudo neutris exinde partibus implicando. Sed cum de Saluciano principatu lis integra inter Francum Sabaudumque maneret, arbitrio decidenda Pontificis, bellum biennio post renatum est. In quo ditione Cisalpina exutus Sabaudus, destructaque eius San-Catharina munitione, Genevae imminente, cessit regi, quicquid est a Geneva intra Rhodanum, et trans flumen oppidis aliquot. Rex facto divortio cum Margareta regina, Henrici III sorore; Mariam duxit Francisco genitam, Thusciae Exarcho, e qua Ludovicum progenuit, nunc Francis imperantem. Cum ea Aurelianum progressus anno propitiatorio, quem Iubilaeum vocant, rescivit ultra decies mille homines crimen falsi confessos sacerdotibus, ingenti publicae levitatis argumento.

At Philippus facta pace, dira morborum correptus confluge, verminante semper per totum corpus pediculorum eluvie, tristem animam, quae innumeris exitio fuerat, LXXII vitae anno exhalavit, Philippo III successore, qui Margaritam, Caroli Archiducis filiam duxit.

Sub idem tempus vitam clausit Theodorus Russorum princeps, in quo stemma Basilidarum defecit. Boris Federovitzius, reginae Russorum frater, ex testamento sororii non ausus arripere clavum, exquisitis artibus, profundaque dissimulatione perivicit apud populum, ut praeteritis nobilioribus familiis sibi deferretur sceptrum, quod felici in Tartaros expeditione confirmatum, crudeliter postea et invidiose gessit.

Nec fortunatior Tartarorum in Pannonia grassatio. Barnesteinius enim et Palfius, Caesariani duces, Totisa et Pappa captis, ad Iavarinum locarunt castra, Tartarosque magna strage repulerunt.

Verum Turcis supervenientibus, variavit fortuna. Soluta Iavarini obsidio, Totisa Barbaro recepta est. Et Pontificias ad Turcicum bellum collatas vires, in Italiam fere divertit Caesar Atestinus, Alfonsi Ferrariensis e vilis feminae contubernio nepos. Hic enim avitos Ferrariensis ducatus titulos ferro sibi defensurus, quamquam anathemate notatus Clementis, primo conflictu Romanenses male multaverat. Ceterum frigescente agnatorum studio, Regio Lepidi, Mutina et Carpis (ea imperialis iurisdictionis oppida sunt) contentus, Ferrariam Pontifici resignavit. Sic continuato adversum Turcas bello, Adolfus Suartzemburgicus Iavarinum astu intercepit, occisis intra urbem mille sexcentis Turcis.

Sigismundus Batorius, metu Turcarum, Daciam transcripsit Caesari, compensationem traditae dignitatis pactus. Verum Cardinale Andrea eius gentili renitente, cum et delusum se sentiret de pensione auri Sigismundus, retro in patriam revolat, Andreae semet obligat, rescissoque cum Caesare contractu, Transylvaniam isti donat. Unde hostiliter inter eum et Maximilianum Caesaris fratrem agi coeptum, quaeres Turcis animos fecit. Omar purpuratus LX bellatorum milibus Varadinum cinxit, repulsus saepius a nostris, cum omnia summa tentasset, irritus consilii abscessit. Tantundem cum nostri ad Budam Pestumque proficerent, Georgius Basta Cassoviam ducit, sollicitato et Michaele Valacho, ut Batorios Transylvania deiceret. A Valacho capta Stephanopolis, Ciculi in consortium allecti. Andreas Batorius post obstinatum certamen profugus, ab Austriacis trucidatur. Alba Iulia, aliaeque urbes in victorum redactae potestatem.

Nec minus ad Rhenum tumultuatum, ad Francisci Mendozae irruptiones. Hic rector Hispanis datus, Alberto nuptias celebrante, Orsoium Cliviae subita invasione oppresserat, Valsomoque ex adverso munito, utrique Rheni fl. ripae frena iniectabat. Alpenam et Meursinam ditionem cum Rhenoberca subegerat Hispanis.

Ea vis Germanorum animos acri perfodit stimulo; Caesari expostulatorias ad Mendozam litteras extorsit. Lippensis et Hohenlous Comites, scripti a Rhenanis et Westphalicis militis duces, adversus cautum hostem parum effecere. At Mauritio Nassovio se pariter opponente, Orsoium et alia pleraque loca ab Hispanis, deducto praesidio, derelicta. Hic ut erat ad omnes casus intentus, fremente hostili exercitu, ob aerarii inopiam, Vachtendoncam, Crepacordium, mox et Santandreanam arcem munitissimam, persoluto tumultuantibus stipendio, ab Hispana ditione avulsit.

Subinde etiam viros litteris claros mors rapuit. Inter eos anno XCV Reinerum Reineckium et Michaelem Neandrum: XCVI, Franciscum Toletum primum e Iesuitis Cardinalem, Fridericum Sylburgium, Nicolaum Vignerium, Lambertum Danaeum, Iohannem Bodinum, Petrum Pithaeum.Hos secuti anno XCVIII Gilbertus Genebrardus, Suffridus Petreius, Franciscus Patricius, Aldus Manutius, Franciscus Raphelengius, Hieronimus Commelinus: anno duodecentesimo, Benedictus Arias Montanus Hispalensis, Thomas Stapletonus Anglus, Abrahamus Ortelius Antverpianus, Henricus Stephanus Parisiensis. Ipso anno saeculari Fulvius Ursinus Romanus, Antonius Riccobonus Rhodiginus, Conradus Dasypodius Argentinensis, Carolus Utenhovius Gandavensis, Nicolaus Hemmingius Lalandus. Reformata tunc et Academia Parisiana, locusque ibi datus Isaaco Casaubono. Praecepta Theologis veteris et Novi Testamenti lectio accuratior, quod dicente Gersone, reiectio Bibliorum sit admissio Antichristi.

Sequenti anno migravit e vita Tycho Brahe, eques Danus, Astronomorum princeps, relicta ob quorundam simultates patria, Caesaream incolens aulam. Eumque anno undecentesimo praeiverat

Henricus Rantzovius, Produx Holsatus, heros litteris armisque praelustris: Comites fati fuere David Chytraeus Theologia et Historia, Ioan. Heurnius Medicina illustres. Iacobus Peronus, praesente Henrico rege, aliquod veterum testimonia a Philippo Mornaeo Plessiaco incuriosius citata demonstravit. Rex Nannetensi edicto Protestantes restituit in integrum, aditu eis ad quoslibet honores aperto. Quae res ingenti ei apud Pontificios asseclas invidiae fuit; a quibus conducti percussores in regem mirisque proditi indiciis, Carolus Ridicovis Gandavensis, Petrus Angerius, Nicolaus Anglus, iustas concepti parricidii poenas exsolvere.

Monstrosos animorum affectus monstrosae aegritudines notarunt. Martha Brosseria passim daemoniacam se mentita, et Lutetiae a monachis saepe producta in publicum, cum a Medicis redargueretur, Romam deportata est, ut Iesuitico sodalitio miraculi praeberet speciem. Sed Henricus rex per legatum actores fabulae repressit. Verum prodigium fuit Franc.Troviluvius Caenomanus, qui cornu e sincipite enatum post septimum aetatis annum, invitissimus ostendit Parisiis, exinde pro Satyro circumductus. Eodemque tempore virgines aliquot in Gallia et ad Rhenum, inediam trium pluriumve annorum prodigiosa aegritudine tolerarunt.

Per Hungariam Poloniamque Cirragra, morbus foedissimus, infestare homines coepit. De quo Hercules Saxonia aliique medici inter se editis libris decertarunt.

Malignus animi morbus praesidiarios Pappenses incessit, qui ob dilatum stipendium, Pappam Turcis prodidere. Suartzemburgicus dum eos obsidet, glande stratus est. Melchior Rederus ad fugam compulit proditores, prehensosque ex iis exquisitis necari suppliciis curavit.

Receptionem Pappae amissio Canisae, praecipui in Styria propugnaculi, pensavit. Regebat Styriam Ferdinandus Archidux, patruo Rudolfi genitus Carolo, receptis in ditiones suas Iesuitis clarus. Hi induxerant principem, ne Protestantes iam a multis annis redempta auro sacrorum libertate frui sineret. Roboratum Romae Consilium, quo anno saeculari profectus Ferdinandus, sollemne in eam rem iuramentum dixit Pontifici. Exinde severe admodum per Styriam, Carinthiam, Carniolam, habiti ab eo Augustanae confessionis socii, proscripti, eiecti, sacris interdicti, occisi. Cum nullus eis dies aerumnis vacaret, inque ipsa mortuorum ossa saeviretur, dilapsi hinc inde sunt extorres, relictis bonis, quae belli sumptuum colore fiscum auxere.

Haud melior ex eo Ferdinandi in Turcas fortuna. Scilicet Sigismundi Turriani instinctu cautum (qui cum famulitio non multo post Igna fl. haustus est) ne quis Protestantium in expeditione Canisiana partem imperii caperet, ut ingentibus ex Italia, Germania, Pannonia, Catholicorum copiis Canisa obsideretur. Obsessa est, in consortium cladis non venere Protestantes. Cum enim lentitudine aut imperitia ducum primi conatus frustra fuissent, posteriores gelu corrupit, quo una nocte mille equites auxiliares obriguerunt. Foedo cum plurimorum exitio, machinarumque et impedimentorum iactura infelix obsidio soluta est.

Par fere Alberti Archiducis in Belgio sors patuit. Cum enim adducta secum coniuge Isabella Bruxellas appulisset, neque ex re videretur exclusis Hispanis, solis Belgium indigenis committere, id quod foederati ad pacem faciundam imprimis postulabant, Isabella, praestantis animi princeps, accendendo ad fortitudinem militi suo nihil sane reliqui fecit. Ostendae obnixis Flandrorum votis obsidio intentabatur, Mauritio contra antevertere eos conatus annitente. Apud Neoportum vero acri proelio est concursum. Initio per celeritatem victor Albertus, cum mari cinctis incumberet, sensit, quantum addat homini ad extremam

virtutem stimulum salutis desperatio. Illo enim ardore pugnatum est a foederatis, ut victi victores profligarent, caesis eorum plus quattuor milibus, desiderato suorum vix eius numeri semisse. Capta ex hoste signa amplius centum. Nihilominus discessu Mauritii, munitiones circa Ostendam firmantur praesidiis, ipso Meursinam hereditatem armata manu cernente, nautisque Batavis Indos Orientales, insulas Moluccas, Iavam, inhabitatasque terras; inque iis Cernen Insulam lustrantibus, generosa utique audacia.

Exsecrabilis contra et vesana Alexandri Ruveni, eiusque fratris Ioannis comitis temeritas, qui Iacobum, Scotorum regem, in interiora conclavia quasi ad contemplandum thesaurum trahentes, occidere destinarunt.Rex percussoris manum inermis ipse verbis primum, mox iniecta dextera, inhibuit, donec accitis clamore duobus viris fortibus utrumque parricidam interemit, salutem prorsus divinae acceptam protectioni ferens, qua omnium hominum, ac praecipue regum vita continetur.

Minus crudelia Roberti Ebroici, Essexiae comitis, in Elisabetam ausa feruntur. Hic Hispanorum in Hibernia victor, omnique genere virtutum, quae homines hominibus commendant, cumulatissimus, et flagrantissima reginae gratia, Roberti Caecilii, Epistolarum Magistri, aemulatione petitus, favorem regium nimia sui fiducia diminuerat. Quem dum temerariis molitionibus recuperare, Reginamque in potestate habere nititur, perduellionis incurrit crimen, eoque damnatus, cum sociis specimen fuit, per vastas spes in exitium raptari homines solere. Paris accusatus sceleris Carolus Gontaldus Bironus, Magister Equitum Franciae, pares capite poenas exsolvit. Dissimili plane ausu Olivarius de Norto, archithalassus Roterodamus, fretum intravit Magellanicum, eoque accuratius lustrato, ac circumnavigato orbe, incolumis cum suorum plerisque patriam revisit, plenus gloria. Praeclaro etiam consilio Philippus Emanuel Lotharingus, exercita in patriam arma, adversus Turcas verterat. Albam enim Regalem fortiter e Barbarorum manibus extorsit. Sed victoriam immanis miles foedavit, direpta funditus urbe nec a veterum Pannoniae regum ossibus abstinens iniuriam. Turcae repetentes Albam, magna quidem tunc strage repulsi, at sequenti anno, exstincto iam victore, iterum loco potiti sunt. Interim Dacia inter Batorianos et Caesarianos, ut pila, volutabatur. Michael Valachus contra Sigismundum quasi Caesaris auspiciis ducens, conserta diu ambigua pugna, superior tandem, magnam etiam Moldaviae partem subegerat Ei gravis erat Georgius Basta aemulus, vastae ambitionis hominem Valachum, et ambidextrum Caesari inculcans, qui Transylvaniam suo accessuram imperio speraret. Quamobrem cum Bastae parere Valachus abnueret, exutus exercitu, ad Caesarem proficiscitur, criminationes purgaturus.Ibi in iecta ei mora, Sigismundus recipitur a suis, denuo Transylvanus Dux audit. Haec Valacho restitutionis causa, qui remissus cum copiis, Batorianos temere de colle descendentes displosione tormentorum turbat, turbatos in fugam agit, decem eorum milibus interfectis. Hinc resumptis animis, denuo Bastae detrectat imperium, a quo immissis percussoribus trucidatus, Daciaque in Caesaris adigitur verba. Batorius in Bistriciam urbem adverso proelio compulsus in deditionem accipitur, pactusque annuatim viaticum, inter Bohemos Barones inglorius consenuit. Mox novus Transylvanis vindex ortus Moses Ciculorum ductor, qui propulsus in montes, instauratis viribus, Albam Iuliam occupavit. Tandem ingenti strage apud Temisvaram caeditur, signis CXXVIII amissis. Quo tempore Christophorus Rusvormius, alius Caesarianorum dux, expugnato iam Pesto, Budam oppugnavit, et Germania Rudolfo LXXX mensium stipendia in alimoniam militis obtulit, amplissimas spes corrumpente Georgio Basta,

dum importunam vim Transylvanis Protestantibus infert, unde pro Turcico intestinum erumperet bellum.

Flagrabant interim ad Ostendam omnia Martis opera, pari oppugantium propugnantiumque ardore. Dici nequit, quantum ibi ingenii, fortitudinis, constantiae apparuerit, praesertim in obsessis. Integris quorundam libris narratum bellum, nefas nostra verborum tenuitate diminui. Sufficiat hoc addidisse, nullam nostro, aut patrum aevo parem Ostendanae obsidionem exstare, quae undequadraginta menses continuata, dum obstructo portu alium struunt obsessi, dum oppugnato veteri oppido novum moliuntur, dum occisis centurionibus, tribunis, ducibus, substituuntur recentes, dum commeatus et arma, contempto vitae periculo, inter infesta hostium tela important, dum confligitur cum hoste, cum morbis, cum fame, cum inundationibus; dum faciunt utrimque et patiuntur fortia; ultra CXLIV hominum milia fertur absumpsisse.

Albertini CLX milia tradunt. Expugnata tandem anno MDCIV, non minus ingeniosa quam pertinaci Ambrosii Spinolae opera, immensi laboris sumptusque exiguum praemium fuit. Mauritius interim Rhenobercam, Graviam, Isendicam, et quae solae damnum sarcirent, Slusas, dira fame domitas, subegerat. Batavi exinde reliquique foederati populi, suismet alimentis imposuere vectigal, ne tributa pendere exteris cogerentur, utque promptus semper prompto stipendio miles foret. Tum ne scissa societatum Indicarum lucra avaritiam accenderent Indorum, in unius sodalitii corpus navigatio illa omnis conspiravit. Lusitani Bantamo pulsi. Georgius Spilbergius et Iacobus Cornelius Neckius triennali navigatione, Ceilam, Moluccas, Patanam, prope Sinas emporium, lustrarunt, captoque Hispanorum myoparone, divites rediere domum.

Sub haec Arctoas partes Suecorum et Polonorum dissidia agitabant. Tota fere Livonia, a Quintili mense anni MDCI usque ad Februarium sequentis, sub Caroli Sudermanni ducis imperium concessit, non tam suorum, ut aiunt, virtute, quam Polonorum dominandi impotentia et segnitie. Sola ad Dunam oppida et arces, Riga, Dunemunda, Kokenhausa, Sovenburga, et alia in limite Moschico sita, Polonum respectabant sceptrum. Ad Kokenhausanam arcem, capto iam oppido, Suecis victoria haesit. Christophorus Razevilius, Suecis Germanisque multitudine pugnatorum attritis, deditionem extorsit oppidi; sed vitam pactis incolumem, per odia Polonorum praestare non potuit. Inde Zamoiscius. dux veteranus, post acerba litterarum cum Carolo certamina, Volmariam, Ronceburgum, aliosque locos expugnat; Ioanne Nassovio mandato Caroli proelium abnuente. Interim vastatis undique agris, ad XXX hominum milia, inedia aut frigore interierunt, nonnullis nec liberorum parcentibus carni. Quare Nassovii conatis successus defuit, quumque nec stipendium militi, nec commeatus procederent, desperatis rebus, in Sueciam enavigavit. Ibi tandem Carolus, hortantibus Suecis, regiam dignitatem hactenus recusatam sumit, addita lege, ut posteris eius utriusque sexus hereditaria maneret, nec unquam ad Polonos revolveretur. Mox renovato bello, a Chot-Kevizio Livoniae praeside, acri proelio prope Rigam stratus, VIII suorum milia desideravit. Quae clades in annum saeculi huius quintum incidit.

Biennio ante ab Henrico IV edictum bene Christianum, refrenandae duellorum licentiae, conditum, sancita in provocatores illos poena capitis, qui ferro potius quam iure lites, saepe etiam leviculas, propudiosa audacia decernunt.

Minus Christiane Sabaudus, nocturnis insidiis Genevam adortus, minime indicto bello. Ducenti bellatores iam in muris erant, cum caesis excubitoribus, puer qui laternam gestabat, profugus, periculum enuntiavit; quo exciti

cives, aut depulere insidiatores patria, aut captos poenis affecere.

Secutus est obitus Elisabetae Anglorum reginae, feminarum omnium, quae sceptrum gestarunt, felicissimae, quae non secure inter voluptates, sed caute inter dignas principe sollicitudines versata, fortunatum regimen tranquilla morte finivit, vitae anno LXX, regni XLV. Heredem scripsit Iacobum VI, Scotorum regem, amitae suae pronepotem, pacis et litterarum studiis clarissimum. Eius tamen virtus insanas quorundam, dignitati suae timentium, coniurationes VIX effugit. Detectae divino prorsus ductu insidiae, et clementia pene inaudita, proditoribus aliquot iam ictum praestolantibus carnificis, gratia sceleris facta. Rex ad securitatem regni, Angliam Scotiamque uno Magnae Britanniae nomine complexus, Pontificiorum sustulit conventicula; leges de disciplina proxime ad maiorum ritus accedente sanxit, cum Philippo III, Hispano pacem integravit.

Contraria Mahumetes Sultanus intemperie, uxorem propriam, quod de filii fatis curiosius esset sciscitata, adici in mare iussit cum consciis, filio in conspectu matris strangulato. Sed tyranno sequens annus advexit poenas crudelitatis ignavissimae. Nam Taurisium ei Emir Emza, Persarum Scachus (sic regem vocant) satrapae cuiusdam Gassii defectione usus, ademit: Melitenses Naupactum et Patras destruxere. Rusvormius caesis ad Pestum Turcis, Hatuanam recuperavit. Sultanus ipse prae abdomine vix pedum compos, inter concubinarum et exoletorum greges, febri correptus pestilenti, anno aetatis XXXIV periit, acto tyrannidis octennio. Reliquit Achmetem filium pene impuberem, fortuna isti familiae insueta, cui Alis purpuratus tutor datus. Tempus sane instaurando Christianorum imperio opportunum, si fidem prius rectam instaurare ipsi, seque sincero invicem complecti amore voluissent. Sed malitia nostra armatur iste, alioquin imbellis hostis. Clemens Papa non veritus tunc Ioa. Ritbergico permittere incestum cum fratris sui Ennonis filia coniugium, adiecta gratiae lege, ut Theodorico Furstenbergio Praesuli locaret operam, qui oppressa Paderborna, sacrum ibi ritu Protestantium fieri solitum aboleret, Liborium Wichordum Cos. afficeret supplicio.

Idemque auctor Sigismundo Polono fuit, ut alteram duceret coniugem Austriacam, defunctae germanam. Henricum IV impulit, ut Iesuitas, exitio olim regi structo infames in Galliam revocaret. Recepti sunt, refragante Parisiensi curia, sed certis locis, eaque lege, ut sacramentum dicerent, de non violanda regis aut regni maiestate, exterisque consortio movendis. Sic corda regis reginaeque, cum morerentur, ipsis destinata, sinistro omine: pyramis, qua relegatio eorum continebatur, deprecante Petro Cotono publice amota. Paulo post domesticis rex petitur insidiis, Marchionissae Vernolii, quam deperibat, propinquis Hispanica arte corruptis. Sed culpa amori donata est. Officia apud Gallos venalia, pernicioso exemplo facta. Bellum inter Argentinenses Episcopos aemulos, Henrici regis arbitrio suspensum antea, vicesimo tandem anno positum istac conditione est, ut Ioannes Georgius cedat, Lotharingius ei aurum ingens per Vittenbergicum, tradita territorii parte, persolvat.

Sub id per Septentrionem Christiani IV, Danorum regis, fida subditorum cura eluxit. Extremos Norvegios fines ipse invisit, sincerioris doctrinae depositum conservari severe iussit, fratres Ulricum et Ioannem, largiter muneratos, suas in provincias extra regna dimisit, Ulricum ad Suerinensem episcopatum, Ioannem in Moscoviam. Sed hic splendidissime exceptus a Borisii legatis, et paulo post febri absumptus, praevertit morte sua calamitates, quae triennio post Russiam inundarunt. Regi ex Anna Catharina, Ioachimi Friderici Electoris Brandeburgici filia, nascitur Christianus V, mense Aprili, quo eodem,

post septennium, paternorum successor regnorum designatur. Lustratur a Danis Grunlandia. Hamburgum, florentissima non Stormarorum tantum, sed et omnium Saxonum civitas, Regi, ut Holsatiae duci, homagium maximo praestat apparatu. Regnum alta in pace insignibus passim aedificiis, arcibus, (in quibus magnificentia eminet Frideburgici) navibus, templis, scholis exornatur.

Industria regis magnanimitati par, Crempas Stormarorum oppidum, cui ortum nos debemus, fossis vallisque egregie communivit. Christianopolin, sui nominis oppidum, ad fines Sueciae in Blekingia, e fundamentis excitavit, ut a meridie simul boreaque, amplissimarum ditionum terminos ab hostili invasione tueretur. Sed utrisque finibus, aliquot annis post, duo firmiora haud paulo adiecit munimenta, Tychopolin altero a Crempis lapide sitam, ad Rhinum amnem, ibi in Albim se exonerantem, et Christianiam in Scania, paludibus et mari circumfluam. Dum iis gaudet pacis bonis Cimbria, in Pannoniam nova tempestas incubuit. Georgius Basta, quasi Turcico solutus metu, quod Persae in Babyloniam usque excurrentes, Sultani pueri imperium vellicarent, intestinum Hungaris et Dacis movet dissidium, Protestantes, quos in Turcam commilitones habuerat fidissimos,ad sacra Pontificio ritu peragenda, vi compellere nititur, detrectantes exuit opibus. Mox Turcis crevere animi, Iagenreuterus Pestum eorum metu deseruit; vacuum extemplo Turci occupan. Serdar purpuratus ad Strigonium posuit castra, quod et tandem sub Turcicum redegit iugum, cum decennium sub Rudolfo fuisset. Per summam animorum exulcerationem Bethleemus Gabor, ducta Mosis Ciculi vidua, spem concepit de Transylvania ad se transferenda. Sed eum Tampirius comes, proelio [Orig: praelio] victum, coercuit. Felicior Stephani Botscaii fuit conatus, Batoriorum cognati. Hunc Barbianus Bellioci comes, in Cassovienses Protestantes omni saevitia debacchatus, cum Botscaii Castella in praedam exponeret, ad vindictam libertatis accendit. Heiducci generosum nacti ducem Caesarianos passim munitionibus expulere, Botscaio non abnuente Caesaris imperium, si salva libertate et incolumi conscientia, ut convenerat, frui subiectis liceret. Internecinum bellum ex sterilitate et vastationibus agrorum tanta excepit fames, ut ab humana carne non abstinerent miseri. Quae mala late grassantia, stella nova et trigonus igneus, monstrante Ioanne Keplero, mortalibus denuntiabant.

Habebant et in sermonibus rem plerisque incredibilem Saxones nostri. Nimirum commeare per urbes Iudaeum quendam immortalem, qui ob iniuriam olim Christo crucifigendo factam, perpetuae usque ad extremum diem oberrationis esset damnatus. Visa et nobis res portentoso mendacio affinis, quamquam ille a quibusdam eruditis examinatus, pene fidem miraculo fecit. Id vero constat ex Matthaeo Parisio, ante quadringentos annos eundem sermonem pene toto orbe frequentatum. Ait enim historiographus, Ianitorem fuisse Pilati, initio Cartophilum nomine, qui postea ab Anania baptizatus, Iosephi vocabulum sumpserit. Hunc cum extraheretur praetorio Dominus Iesus, pugno eum impulisse, irridentemque dixisse: Vade Iesu citius, vade, quid moraris? Respicientem severo vultu Dominum, respondisse: Ego vado, et tu exspectabis, donec veniam. Itaque exactis centum vitae annis, gravi perculsum aegritudine Iosephum, et ecstasin passum: inde velut redivivum integris plane viribus, quibus [Orig: queis] Christo patiente fuerat, centesimo quoque anno in eandem valetudinem revolvi. In Armenia ut plurimum versari hominem, ac fuisse in Anglia Episcopos Armeniorum, qui interposito iureiurando, rem sibi exploratam, virumque familiarem esse confirmarint. Res digna memoratu, et si vera

est, ingens Christianismi adversus infideles testimonium.

In Belgio, post laetitiam de Philippo IV, Hispaniarum herede nato, statutum est in Frisiam trans ferre bellum. Datum Comiti Bucquoio negotium, ad Rhenum colligendi copias; quo traiecto, Spinola Oldenseelam expugnat et Lingenam, Mauritio frustra Antverpiam appetente. Nec felicior mox Spinolae, de Berga ad Somam intercipienda conatus fuit, Mulheimi certatum deteriori Mauritianorum fortuna. Vachtendoncam Bucquoius deditione cepit. Nihilominus sollicitati de pace ab Austriacis Batavi, respondent, si quid forte bona mente constituatur, Hispanis id statim consiliis eludi.

Eo anno in civitatibus aliquot valde tumultuatum. Aquisgrano, pervetustae et praecipuae dignitatis, urbi, multum ob mutatam maiorum religionem, et a quibusdam parum mascule defensam, detractum. Marpurgo Hessorum, grandi plebis tumultu, obtrusus Calvinismus a Landgravio, imaginum deletionem, et panis in sacrata cena fractionem, aliaque id genus, impensius urgente. Ioannes Winckelmannus, Balthazar Mentzerus, et similes, Augustanae confessionis propugnatores. officio cadere quam fide maluerunt. Vehementior turbo Brunsvigam pene oppressit. Henningus Brabantus Iurisconsultus eam proditione voluerat evertere. Redetecta, eversus ipse est. Inde Henricus Iulius, princeps vicinus, maiorum iura praetexens, in Brunsvicensem Remp. militem curribus abscondit, in portam eum vallumque intrudit. Cives viriliter pugnando, mille ducentis hostium occisis, patriam liberarunt. Ab insidiis dux ad apertum bellum prosilit, obsidione Brunsvigam claudit, Onacrum fl. qua aquas ex urbe defluentes eicit, obstruit aggere, undis restagnantibus, fora, aedes, templa complet. In supremo periculo cum edictum Caesareum eluderetur, vis caelestis acceleravit opem obsessis, ventus aggerem disrupit, flumen resorpsit undas; bellum ad indutias, inde ad arbitros, Caesare imperante, deductum.

Parum etiam Roma a tumultu abfuit, Clemente VIII exstincto multis papatum prensantibus. Caesari Baronio, celebri annalium scriptori, favebant Galli, refragabantur Hispani, qui et litem viro intendebant, de iure in Siciliam regis sui, quod ille suspectis niti testimoniis scripserat. Roberto Bellarmino, paris famae Cardinali, Montaltana se factio praepotens opponebat, ne solio potiretur. Tandem in Alexandrum Medicen consensum, quod brevis aevi videbatur senex septuagenarius. Hic renovato Leonis nomine, post XXV diem absumitur; Unde hoc nonnullis commodi, ut mentione sui in urbe facta, tamquam creatorum Pontificum, aedes eorum diriperentur: Successorem Leo Camillum Borgesium habuit Senensem, qui Pauli v titulum adoptavit.

Atrocissima interim coniuratione Anglia et Muscovia laborarunt. Sed inscrutabili Dei cuncta temperantis sapientia factum, ut Anglicana ad evertendum regem legitimum suscepta, in conspiratorum capita recideret; Russica incerto intentata heredi, finem suum sortiretur, et auctores corona remuneraret. Russica quidem ita habuit.

Demetrius Ioannis Basilidae filius, qui pridem a Bori Fedrovitzio interemptus credebatur, quasi redivivus in scenam prodiit, occultatum se ferens in coenobiis, imbutumque disciplina Iesuitica, ut fato sibi ac iure debitum regnum aliquando recuperaret. Persuasum regi Polono, Sendomiriensi Palatino, genuinum heredem esse. Adiutus exercitu, pacta sibi Sendomiriensis filia, in Russiam ducit, Cosaccos sibi conciliat. Multis Borisii tyrannidem aversantibus, arces favore nominis et loca munita haud pauca sibi acquirit. Victus initio a Bori, sed altero proelio victor, pereunte mox tyranno, liberisque eius veneno necatis, festa plebis gratulatione Mosquam

ingreditur, coronatur, foedus cum Polono facit, magnifico apparatu sponsam e Polonia adductam sibi copulat. Ceterum Russi proceres indignati, ad Polonorum fastum, fictamque esse persuasi de Demetrio fabulam, in exitium eorum conspirant.

Firmati concursu plebis, omnia permiscent caedibus; mille ducentis Polonorum peremptis, CCCC Russorum desiderati. Demetrius multis vulneribus confossus, omnibusque proscissus ludibriis; sponsa omni gaza spoliata pauperque in Poloniam remissa est. Basilius Ioannides Suiskius, conspirationis signifer concordibus procerum votis princeps renuntiatur.

Dispar ut causa, ita exitus coniurationis in Iacobum VI, regem Britannorum, reginam, liberos, omnesque regni Magnates fuit. Ea ut nulla crudelior unquam, ita haud scio, an qua mirabilius aperta uspiam legatur. Consceleratorum unus monuerat occultis litteris Montaquilium, ne interesset comitiis, quae improvisum ictum sensura, nec visura percussorem essent. Id suspicionem regi sagaci movit, ut subesse crederet periculum. Scrutati cellam curiae subterraneam, inveniunt XXXVI dolia, pulveris nitrati plena. Iniecta manus Faukio, qui ocreatus forte ad ianuam assistebat, Is excussus, cum funes cannabinos celare nequiret, statim crimen prodidit. Eius peracti rei Iesuitae, nec pauci magnates, partim caesi in fuga, partim supplicio affecti sunt; monstrum horribile; antequam exiret in lucem, raro Dei beneficio in partu suffocatum.

Verum ut semper Iesuiticum sodalitium aliquid parturiret novi, eodem tempore Venetis non parvas excivere turbas. Illi leges quasdam maiorum renovarant, quibus cavebatur, ne liceret, absque senatus suffragio, templa nova aut coenobia struere, neu clericis fundos donare aut stabilia bona. Miserant et in carcerem nonnullos sacerdotes, flagitiis infames. Iesuita haec accurate, ut omnia, quae sedulo rimabantur Reip. arcana, ad Claudium Aquavivam, ordinis sui rectorem perscripserant. Clemens quidem VIII ea pro sua moderatione dissimulaverat: at Paulus V, animi vehementioris Pontifex, abrogare Venetos leges iussit, renuentes cum universa ditione sacris interdixit. Plerique tamen Ecclesiastici fulmen id Pontificis, ut indicta causa adversus innocentes vibratum, contemnentes, sacrum minime intermiserunt. iesuitae contra, non tantum dicto audientes Pontifici, sed et propugnatores crudelis sententiae facti, in alia commigrarunt loca. Variis utrinque et aculeatis certatum est scriptis, Baronio et Bellarmino inter alios pro hero suo Pontifice, Francisco Paulo Servita et Ioanne Marsilio pro statu Veneto dimicantibus. Cum neutri cederent, a verbis ad arma deventum. Conscriptis utrinque copiis, Rex Hispanus auxilia Pontifici, Hollandi Venetis obtulere. Nam et factio Hispanica Romae potens, dissidii huius fax esse putabatur.

Tandem vero interventu Galliarum regis, reperta reconciliationis via, si captivos traderent Veneti, legumque exsecutionem nihil ultra patrum instituta extenderent. Ita revocatae a Paulo dirae, Iesuitis Veneto territorio interdictum, haud exiguo ordinis praeiudicio. Unde eorum subornati artibus percussores in Servitam, Rei publicae illius Theologum, cum vulnera viro gravia inflixissent, consilio tamen exitii eius frustrati, odium magis sui inflammarunt.

Nec tranquilliorem Poloniam eadem societas fecit. Ibi Ioanne Zamoiscio (qui Academia sua Iesuitas excluserat) vivis exempto, maiores iam illi apud regem, minor aliorum procerum, consiliis factiosis adversantium, metus erat. Unde tanta discipulis Iesuitarum audacia, ut aedem Protestantibus sacram Posonii, incendio delerent. Persuaso rege, ad querimonias obfirmandum animum. Igitur Nicolaus Zebrzidovius et Ianus Ratzivilius,

indictis nobilium comitiis, foedus pro libertate condunt, quorum sequaces populari lingua Rackosiani, id est, comitiales appellati. Mox decursatur ad arma. Caeduntur initio regii ad mille, plures in fugam aguntur, eratque in proclivi Rackosianis victoria, nisi quidam inter eos corruptae fidei ad regem declinasset. Proinde omissa vi, ad comitia regni reiecta lis est; sed ut fit, civilibus dissidiis soluta passim licentia, Gedani monasterium S.Brigittae, Thorunae maius templum Iesuitis adimitur. Imputantur eis praecipuae Europae mala, urgetur a nobilitate feralibus sodalitiis exilium, Comitiis Varsoviensibus, ut parum liberis obtenditur protestatio.

Sparguntur et voces de novo rege eligendo, cum nimia securitas et audacia Rackosianis attraxit malum. Regii subito in eos irruentes disturbant conventum, multisque occisis, demunt reliquis animos. Soli Sueco haec profuit Polonorum discordia, qui capto per id tempus Weissensteino, labefactas in Suecia res suas multum erexit, causamque suam, diminuta Sigismundi existimatione, probabiliorem studuit efficere.

Exemplum haud dubie movit Matthiam Archiducem ut cunctante Caesare germano, Hungaricos motus quam benignissime componeret, assignata Botscaio Transylvania, et religionis sancita libertate, pacemque intestinam, extrinsecus pactis indutiis muniret. Etenim Serdar Prosultanus, Gambolati sollicitus defectione, qui Alepum, Damascum et Tripolin occupaverat, tremendamque potentiam simulato in Sultanum velabat obsequio, induerat iam desiderim belli cum Christianis finiendi. Decretae igitur in XX annos indutiae, atque ut interim Achmetes Sultanus Caesarem vocet patrem, ille eum filium, Caesares vicissim ambo salutentur,commutatis tertio quoque anno utrinque muneribus, fida consolidetur amicitia. Transactionem Botscaii, qui maxime eam promoverat, mors excepit, et Stephani Ragotscii electio, qui fidus Caesari, petentibus auxilium Rackosianis, ait, nefas sibi videri in proprium insurgere principem, bellumque civile auctorum finiri infamia solere. Atque ut testaretur, quam minimo flagraret dominandi aestu, abdicavit se principatu, eumque Gabrieli Batorio transmisit. Quo tempore,cum Persici regis legatus Pragae in maius extolleret vires sui domini, eique certum esse diceret, Osmanicam exscindere domum, tarditatem auxit Rudolfi, ne initas firmaret indutias. Inde Heiduccis renata latrocinandi licentia, Matthiae crevit auctoritas, qui gratiosus apud Hungaros aditum eius regni sibi apud ordines aperuit.

Eodemque anno altae Germaniae paci ominosum sidus cometa minabatur, edito statim specimine ingruentium atrocius malorum, in urbe Suevica ad Danubium Donaverda. Eius cives procacius usi publica securitate, Abbatem sollemni pompa circumferentem Labarum et crucem, contumelia affecerant, eamque ob causam icti proscriptione Caesaris, etiamsi sarcire illatum monachis damnum cuperent, in Maximiliani tamen Bavari potestatem rediguntur. Haec litis et diffidentiae inter Imperii ordines occasio, cum subinde comitiis restitui in integrum peterent Donaverdam Protestantes, earumque postulata eluderent Pontificii.

Sub haec Rex Britannus, periculis adductus frequentibus novo obstringit subditos sacramento, quo quisque profitetur, nullam esse Romano Praesuli regis exautorandi potestatem, seque nullo talis censurae praetextu a fide et oboedientia recessurum. Dictum et a Catholicis, quos vocant, iusiurandum illud, Pontifice et Bellarmino nequiquam reclamantibus. Inviserat paulo ante regem frater reginae, tunc puerperae, Christianus IV, maximisque ab Anglis honoribus affectus, intra sex hebdomadas in regnum erat reversus. Sommersetiam et Bristoliae urbis viciniam inundavit Oceanus, ut subito solum diceres salum factum.

Angli, quod infeliciter antea tentaverant, in Virginiam Colonias deduxere.

In Belgio vix tandem satietas bellandi apparuit. Brevordam ab Hispanis sed sine arce captam, foederati receperant. Slusis depulsus Spinolae miles, Lochumum expugnaverat et Grollam, mox et Rhinbercam. Post tot felices successus, iniectumque Batavis metum, seditio Albertum militaris exercebat, quae vix, oppignorata tumultuantibus Diesta, modicum sopita, ac denique soluto stipendio, rebelles relegati, multi moram trahentes occisi sunt. Mauritius interea Lochumum recuperaverat, a Grolla erat reiectus. Iamque novum, Hollandis praesertim et Zelandis, arridebat consilium in Americam navigandi. Nam in Moluccis prospera usi fortuna, praevalidam rursus ad Orientales Indos classem expedierunt, maiora utique animis volventes, nisi exhaustum aerarium, et spes praecidendi molitiones Indicas, Hispanum et Archiduces inclinassent ad pacis studium, a quo nec alieni erant Ordines si certam acquisitae libertatis confessionem adversariis extorsissent. Interim ne falleret ignava pacis exspectatio, mittitur in fretum Gaditanum cum classe Iacobus Hemskerkius, qui littus Hispanum infestans, naves regias prope Gades, aut flammis absumpsit, aut ictibus tormentorum quassatas fere inutiles reddidit, victoria patriae sua morte dedicata. Percussus enim, celari prudenter casum voluit, ne cursum victoriae inhiberet. Hispanorum ibi ad bis mille interempti. Ergo pactis indutiis, pronuntiantur liberae foederatorum Ordinum provinciae, in quas Rex et Archiduces nihil iuris praetendant. Postulatur contra; ut Indicam aboleant navigationem Batavi Zelandique, atque integra sit Regiis solis novi orbis usurpatio, Ea disceptatio aliquot menses tenuit,dum Ioannes Naius Franciscanus, impigerrimus alias pacis promotor, excurrit ad Philippum, tantoque tempore detinetur, ut et Gallus Orator, et Danus Iacobus Ulfeldius cum Iano Charisio domum remigrarent, ac tota mox pacis actio abrumperetur. Ad extremum Galli et Britanni, Regum, Electorumque et Principum quorundam Legati, indutias duodecennes persuaserunt partibus, quibus stabilis utrinque sancita securitas per Europaeas terras, at extra Europam arbitrio relictum Hispani Regis, si cui in provinciis suis commerciorum vellet permittere libertatem. Cautum tamen, ne impediret, si quam exteri principes foederatis indulgerent, negotiandi facultatem. Pactae indutiae mense Aprili, anno huius saeculi nono, sed quae vim haberent anno demum sequenti.

Confectis in Belgio indutiis, Germania dissidiorum nova semina suscepit. Matthias frater Caesaris, armatus venit in Bohemiam, discussurus, ut ferebatur, consilia Hispaniensium, qui Ferdinando Archiduci Hungariam et reliquos Austriacorum principatus destinarent, ut addictiori partibus Pontificiis. Bohemi se in armis fore polliciti sunt pro Caesare, si libertatem, eam praesertim quae conscientiae est et religionis, sanciret, ad patris Maximiliani exemplum. Cum id postulatum differretur, tradenda fuit Matthiae Hungaria Austriaque. Matthias mox ad suggestiones Legati Pontificii et Cleselii, Praesulis Viennensis, Protestantibus Austriacis sacrorum suorum exercitio interdicit, recusantibus obsequium vim ostentat. Verum illis ad propulsandam vim semet comparantibus, antequam sacramentum dicerent Matthiae, atque ad instar Hungarorum et Moravorum, gratiam sibi fieri eiusdem divini cultus; suppliciter postulantibus, assensum praebuit princeps. Nec difficilior Caesar ipse, qui Bohemis, Silesiis, Moravis, eiusdem Augustanae confessionis sociis, sacrorum libertatem promulgavit, diplomatibus ad id sollemniter conditis, Academiaque Pragensi eorum tradita directioni, quae res postmodum minus sincere observata, funestorum bellorum materiam dedit.

Successere statim tumultus Iuliacenses. Mortuo namque Ioanne Guilelmo absque prole, atque inde Electore Brandeburgico, hinc Palatino Neoburgico, aliisque ex connubiis cum sororibus defuncti prognatis, successionis ius praetendentibus, Imperator litis disceptationem ad se revocans, interim Leopoldum Austriacum, Episcopum Argentinensem et Passaviensem miserat, suo et imperii nomine Iuliacenses ditiones recturum. Huius partibus principes Pontificii, illorum Reformati plerique studebant. Hinc conventus Halae Suevorum Protestantium, hinc Herbipoli Catholicorum: hinc foedera cum exteris et conspirationes intestinae, in perniciem tandem Germaniae erupturae. Brandeburgicus Ioannes Sigismundus et Palatinus Wolfgangus Wilhelmus, re inter ipsos composita pro tempore, scripsere militem, et pleraque ducatus oppida suae potestatis fecere, excepto Iuliaco, quod Leopoldus detinebat. Verum et illud quoque a Mauritio Nassovio, Belgicis iam proeliis soluto, et Christiano Anhaltino obsessum, simulque auxiliaribus oppugnatum Gallorum copiis, deditione accipitur post bimestre. Ac positis utrinque armis, lis iudicibus delegatis Coloniae dirimenda frustra committitur.

Per haec Henricus IV, Francorum et Navarrae Rex fortissimus, dum altam vigilantia sua pacem a multis iam annis regno conservasset, ac nuper florentissimum exercitum, et omnibus rebus ad magnam expeditionem instructum, ad confinia Galliae et Germaniae collocasset, spe facta Iuliacensium ditionum possessoribus parati apud se auxilii, multis metum iniecit, multis male opinandi loquendique occasionem dedit. Cum haereticorum fautorem, et morte dignum audisset praedicari Franciscus Ravaillacus, extremae homo dementiae et impietatis, interficiendi regis sui consilium cepit. Quem nactus in rheda, Parisios obambulantem, contemplandi causa apparatus; quo reginam pridie coronatam exciperet, praecipiti insultu, gemmo ad cor eius illato ictu cultri necat, regem, si simulationem eius religionis, quam plerique in eo non fuisse confirmant, excipias, suae aetatis maximum. Sicarius perditissimus, vix ullo idoneae paenitentiae signo edito, inter exquisitissimas poenas nefarium spiritum exhalavit. Filius regis Ludovicus XIII, cum nonum aetatis annum nondum implesset, administratio regni reginae matri collata est, quae et promissam Iuliaci obsessoribus opem tulit.

Inquietissimae etiam tum res Barbarorum erant. Gambolatus sane Alepiensis Satrapa, fractus a Turcis, atque a suis, Achmetis gratiam pollicitatione militandi contra Persas obtinuerat: At Persa Siasaba nihilo segnius continuabat expeditiones; Pontificem, delato ei Christianorum suae ditionis obsequio, Caesarem, iactatione virium ad socianda secum arma provocabat. Pontifex ea causa Religiosorum familiis iniunxit, ut Hebreae Arabicaeque linguae Professores alerent, quorum opera in conciliandis Orientalium terrarum Christianis uteretur. Matthias iam Hungariae potitus, pacem Turcicam stabilivit. Turcae a Persis in Babylonia ingentem accepere cladem: in mari Mediterraneo cum Florentinis et Melitensibus varia fortuna dimicarunt.

Mauri quoque reges, Fessae et Marocci, diuturnis inter se dissidiis conflictati, victique ad ultimum a Muleo Sidane, amplissimas ei Africae ditiones reliquerant. Eius patruus Schequus, Hispaniae regem suppetias orabat, a quo et pecunia instructus, Alarachiam, firmissimum litoralis Africae propugnaculum, ad columnas Herculeas, corruptis praesidiariis, Hispanicae tradidit ditioni, tam fidei suae in Philippum pignus, quam adversus Sidanem adiumentum. Interim Philippus e tota Hispania Mauros, veteres earum regionum incolas, malaque fide Christianismo tinctos, pellit, quod Africanos Mauros et Turcas, in perniciem

Hispaniae, sollicitare dicebantur. Exuti agris fundisque miseri, aurumque et gemmas cum mercibus commutare iussi, retento tantum viatico, navibus exportantur, capita hominum, ut narrant, ad novies centena milia, qui diversis locis temporibusque, partim expositi in littora Africae, partim prohibiti appulsione, partim in alias gentes sparsi, ingenti numero, fame, gladio, frigore, aut aliis periere. Unde multos cepit admiratio, quid adeo peregrinas et longe dissitas lucrari animas nitantur Iesuitae, tantaeque multitudinis in oculis suis versantis negligentes, ad certum eam exitium expelli sustinuerint. Neque enim dubium, inter tot milia, puerorum praesertim et mulierum, dociles reperiri animas potuisse. Sed de eo quidem ipsi viderint, nobis quod superest historiae pertexetur.

Rex Polonus, composito cum Rackosianis dissidio, Suecos simul Russosque se acriter lacessentes, secundis proeliis, illos in Livonia; hos in Lituania prosternebat. Compertoque, Russos quosdam adversus Suiskium, duce novo Pseudodemetrio, rebellare, Smolenscum Lituaniae metropolin, pridem Moscorum subditam tyrannidi, obsidione cingit, in qua expugnanda dum laborat, alia Polonorum manus ipsum Suiskium, cum duobus eius fratribus, proelio victum capit. Novogardia obsequium Sigismundo, ipseque adeo Chamus Tartarorum Astracanensium defert, annoque exeunte Demetrius impostor trucidatur. Vilnam exurunt Moschi. Smolenscum bienni obsidio fatigatum, postremo dat Polonis manus, ubi ducenta Moschorum milia feruntur interiisse, atque ut solens est difficilioribus ad magnas urbes proeliis, obsidentium ingens turba.

Tunc vero Belgas foederatos intestina invasit, super aliquot Chistianismi quaestionibus discordia.

Iacobus Arminius, ex Amstelodamensi Pastore Theologus Leidensis, de quibus per litteras contulerat cum Fr. Iunio, dogmata pleraque a Calvini schola aliena, studiosae iuventuti diligentius inculcaverat, Francisco Gomaro, eiusdem Academiae Professore,acriter refragante. Lite saepius agitata, cum Magistratus ac primores coepissent in partes secedere, qui Arminium tuebantur, Remonstrantes; qui Gomarum Contraremonstrantes dici occoeperunt. Tandem a verbis et stylo ad factiosas molitiones, ad arma, ad pugnas, progressi dissidentes, grande aliquod malum florentissimis Ordinum rebus minabantur, controversia neutiquam cum auctore suo exstincta. Etenim mortuo sub annum MDCIX Armino, novalis de successore eius Conrado Vorstio tenuit, quem certatim ab omnibus appellatum schismaticum aut haereticum, atque in divinas perfectiones iniurium, nihilominus ut insignem Doctorem Remonstrantes commendabant. Quorum studio ille adeptus functionem publicam, praepotenti regis Britannorum adversatione, ea rursus excidit, foederis et amicitiae dissolutionem minitantis Ordinibus, nisi corruptorem divinae veritatis desinerent fovere. Amotus vero et sepositus Goudam Vorstius, suae tamen factioni quasi pro Apostolo fuit, donec gliscens subinde discordia, non tam transactione, quam expulsione aut caede Arminianorum oppressa, coepit relanguescere, pro ut suo loco dicetur.

Invasit et Septentrionem nostrum acerba cum Suecis contentio. Carolus IV Suecorum Rex, quod cum Polono bellaret, naves per Hellespontum Danicum, et ex ipsa Dania Rigam et ad Borussica itantes oppida, passim detinebat. Lappones maritimos (Norvegiae illi pars sunt) vexabat tributis, quorum et titulo insolenti uti coeperat. Ea de causa Christianus IX, misso ad eum feciali, cum nihil responsi ferret, Calmariam, permunitum Sueciae oppidum, obsidet, repulsisque erumpentibus, Vi expugnat, exeunte Maio, anno huius saeculi

undecimo. Et quamquam edixerat, ne in impuberes sexumque sequiorem a milite saeviretur, tamen cum mulieres lapidibus in cesserent irrumpentes, promiscua fuit caedes, exacerbatis et eo Danis, quod frumentatores suos, nuper a nobili quodam fraudulenter evocatos, contra datam fidem trucidatos meminissent. Capto oppido, arx Caroli freta subsidio,diutius victorem distinuit. Crebrae ibi cum proximis Succorum castris concertationes, caedes multae. Dumque obsidioni advigilant Dani, interceptis a Sueco litteris, quibus Christianopolitae auxiliares copias postulabant, mittuntur eo, qui se Danicum fingendo praesidium, praelatis, quae forte nuper eripuerant, vexillis, oppidanos fallerent. Ita insidiis doloque capta Christianopolis, incendio deletur, incolarum plerisque necatis. Vicissim Sueci classe a Danis spolianturi, terumque expelluntur, quod receperant, Calmariensi oppido. Qui iusti proelii copiam non facerent, obsidionique solvendae impares viderentur, Christianus Sommius, qui arcem tenebat, regi eam Danorum tradidit. Ubi CVIII tormenta aenea, et sex armatae naves, cum omni instrumento bellico, in regis potestatem venere, Augusto ineunte. Secutae sortem Bornholmia, Olandia, Goldburgum. Carolus impatientius ferens acceptas clades, ad duellum provocat regem Christianum, quasi duorum periculo universum certamen niteretur, sed cum impar aetas, conditio, causa esset regis utriusque, indignabundam provocationem salse Rex Danus elusit. Carolus, accedente ad senium et aegritudines maerore, confectus est sequenti mense, successore Gustavo Adolfo filio, qui hactenus egregie rem Suecicam administrat. Finiente anno ad Elsburgum, alteram quasi Sueciae clavem, captae Suecorum naves pleraeque, quam victoriam quinto post mense castelli deditio secuta. Eam regis Dani felicitatem obnubilavit reginae mors, quae enixa anno huius aevi nono Fridericum, Verdensem postea Episcopum, undecimo ineunte Ulricum Suerinensem, mox duodecimo laudatissimam vitam beato fine clausit, ingenti hisce regnis sui desiderio relicto. Rex ipse pene interceptus insidiis,Franciscum Rantzovium, Christ. Barnecovium, Stenonem Rosensparrum, aliosque nobiles non paucos, luctuoso quidem privatis domibus, sed felici patriae proelio amisit.

Initium eiusdem anni funestavit obitus Caesaris Rudolfi, quem semestri spatio inopinatum Christiani II Saxonis funus praecesserat, sequebaturque Ernesti Coloniensis. Huius Septemviratum Ferdinandus Bavarus, istius Ioannes Georgius frater suscepit. Caesare vivo ac vidente, Hungariam Austriamque Matthias frater artificio quodam in se transtulerat, quibus et Bohemiam, paucis ante mortem eius mensibus, adiecit. Etenim miles Leopoldicus, qui ruendae administrationi Iuliacensi scriptus, ac postmodum ad IX peditum, IV equitum milia auctus fuerat, invaserat Bohemiam, Buduisium astu, Pragam minorem vi occupaverat. Inde adventante in auxilium Bohemis Matthia, iam ad subitas hasce impressiones fremente, Caesar tradere ei Bohemicam coronam, annuasque pacisci pensiones adigitur. Exercitus Lepopoldicus, gratia metuve Matthiae fractus, repraesentato sibi stipendio, demigrat. Rudolfus praegnante iam dissidiorum civilium Germania, derepente in fata concessit, imperio functus annis XXXV, immensa vi auri in thesauris relicta, maiori pacis publicae desiderio. Princeps cetera eximius, sed matrimonii abstinens, liberiorique, quam fas erat, Veneri assuetus, culpam haud modica dignitatis iactura luit, insuperque liberis orbus legitimis, dum fratres, Matthiam, Maximilianum, et Albertum similiter relinquit orbos, patruelem denique heredem habuit. Hac sc. occasione fecunda Maximiliani regia ad Caroli, fratris eius, stirpem devolvitur, qui e Maria Bavara quinque filios, decem filias procreaverat, quorum Ferdinandus

natu maximus tempore, quo haec scribimus, Augustum apicem inter perpetuas Germaniae turbas tenet.

Biennio ante Rudolfum decesserat Fridericus Palatinus, herede filio cognomini, qui tutore usus Ioanne Bipontino (licet Philippus Guilelmus Neoburgicus septemviralem tutelam sibi assereret) Elisabetam, Iacobi VI filiam, sibi iunxit, nobisque inter alios spectantibus, pomposo apparatu deduxit Heidelbergam. Sed id quidem anno huius saeculi XIII accidit, cum iam Caesar Matthias Germania potiretur, Dacia Gabor Bethlemus.

Ceterum superstite adhuc Rudolfo, in Transylvania res varie nutaverant. Batorio Valachiam pene eripuerat praefectus Radulensis, eiusque ad Cronstadium fuderat copias. Inde Forgatscio creverat audacia in Transylvaniam movendi, et Claudiopolin, alique loca munita, redigendi sub Matthiae regis dominium. Verum, (quae est bellicae sortis inconstantia) rursus a Batorio profligatus, compulsusque in silvas Forgatscius, cum varias pertulisset miserias, recesserat in Poloniam, quando Sutschius a Polonis dimittebatur, ut Moscoviam eis subiceret, irrito consilio. Poloni namque a Russis acri ad extremum proelio victi, etiam Smolensco rursus exciderunt. Batorius Austriacis semet, Turcarum odio, applicans, Gabori viam ad principatum capessendum Sultanico patrocinio aperuit. Dicenda nunc eruditorum funera; quibus primordia huius saeculi caligarunt. Res sane praeclaras tentarant aliqui.

Colloquio Ratisponensi, erat disceptatum, si convenire in principiis fidei Romanenses cum Protestantibus possent. Philippus Heilbrunnerus et Aegidius Hunnius contenderant, eloquia Dei scripta esse ideo, ut normam praebeant sola omnium ad aeternam beatitudinem credendorum, iudice secundum ea controversiarum Spiritu Sancto. Sed contra Iacobus Cretserus, Albertus Hungerus, Adamus Tannerus, iudicem litium constituerunt Romanum Pontificem, legem et normam non solas litteras divinitus inspiratas, sed et traditiones viva Ecclesiae voce traditas. Sic, controversia in ambiguo relicta, discessum. Secutae anno huius saeculi secundo mortes Francisci Iunii Galli, Danielis Tossani, Guilielmi Perkinsi Angli, Casparis Peuceri Medici et Historici, Pauli Melissi Franci, Ioannis Passeratii. Anno MDCIII, Aegidii Hunnii, Theologi Wittebergensis eximii. Sequenti, Syriaci Spangenbergii, Christophori Pezelii, Lucae Osiandri Theologorum, Iani Douzae, arte et Marte praestantis Batavi, Oberti Gifanii Sicambri, Hieronymi Mercurialis Foroiuliensis, Melchioris Iunii Argentinensis. Anno MDCV longaevam senectam absolvit Theodorus Beza Vezelius, quem Spondanus Calvinianorum Calipham dicit. David Paraeus, elevata inter Lutheri et Calvini sectatores lite, concordiam utriusque persuadere frustra studuit. Sextum annum Iustus Lipsius, varia litteratura nobilis: Septimum Caesar Baronius Cardinalis, Georgius Mylius et Lucas Trelcatius, Theologi, Ioannes Reinoldus Anglus, Otto Casmanus, Martinus Crusius, decessu insignierunt. Octavum Arnoldus Huitfeldius, Danorum Historiographus et Cancellarius, et Philippus Nicolai, Pastor Hamburgensium clarissimus. Initium anni noni funestavit mors Iosephi Scaligeri, rarissimae eruditionis viri, et Caroli Clusii, Botanici. Decimus rapuit Amandum Polanum, insignem inter suos Theologum. Valentinus Smalcius, Christophorus Ostorodus, Georgius Eniedinus, et alii, infaustum Fausti Socini magisterium sequentes, sopitam multis saeculis Photini haeresin ab inferis in lucem revocarunt. Quidam, sumpto fratrum Roseae crucis titulo, incredibilem perfectionem et scientiam omnium artium, Magiae praesertim, multis libellis professi, nihil dum humano generi certae salutis aut notitiae de se praestitere. Fama de iis aliquot annis iactata in tenebras, e quibus emerserat, recidit.

MATTHIAS Imp. Romanus. ACHMETES Turcicus. OSMANES vel OTHMANNUS II.

MAtthias praesenti omnium Electorum (praeterquam Brandeburgici) suffragio creatus Imperator, statim Augustalia sumpsit, redimita simul diademate Anna Tirolensi, coniuge et consobrina sua, religionis maiorum perquam studiosa, quae tribus ante maritum mensibus decessit sterilis. Cum aulam Caesar Praga Viennam transtulisset, indixit Ratisponae comitia, quibus ipse interfuit, memor, quam parum proximis per Ferdinandum Archiducem Rudolfus effecisset. Hic vero Protestantium plerique omnes, dempto Electore Saxonum et Ludovico Hasso, (quorum ille exclusus Iuliacensium terrarum possessione, hic a Mauritio patruele praefectura exutus Marpurgensi, alieniores se a fervidis reliquorum consiliis gerebant) multis modis onerari Euangelicos queruntur, dum summi tribunalis iudices seu Spirae, seu in aula proscriptiones aut alias poenas in eos facile decernunt, adversaeque religionis principibus exsecutiones committuntur. Postulant instantius, ne deinceps numero valeant vota, quod ea ratione in promptu habeant Pontificii ordines in ordinem cogere Euangelicos; sed ut aequabile ius decidendi sit penes utriusque partis suffragatores. cum parum aut nihil impetrarent, seque a consultatione publica, quoad querelis esset satisfactum, pervicacius subducerent, crevit discordia procerum, a comitiis re infecta discessum est, nisi quod plurium arbitrio decreta est symbola ad propulsandum bellum, quod Turca Achmetes Transylvaniae inferebat. Etenim accusato apud Sultanum Batorio, quod cum Caesare faceret, eique tradere Daciam niteretur, primo Andream Gretzium Turca, inde Bethlemum Gaborem, suis viribus constituere fiduciarium Dacorum principem parabat, neque fidas in Pannonia servare indutias videbatur. Atque Batorius sane, Saxonum in Dacia reliquias crudeliter habendo, dum promiscue quosvis perfidiae suspectos ad supplicia rapuit, plus terroris, quam virium roborisque circumferebat. Quare profligatus a Gabore, auxiliis instructo Turcicis, paulo post Varadini suorum proditione interiit: Gabor Lippa, aliisque munitionibus traditis, Turcam; dataque obsequii fide, Caesarem placavit.Ne bellum in Pannonia renasceretur, Arabum opportuna seditione factum est, qui Adenum Sultano ademere; Emiris Saidae (is e Godofridi Bulionaei posteris se ferebat) filio Damascenum quoque purpuratum ingenti cum strage proturbante. Erat autem tempus illud terrae motibus, eluvionibus, procellis, chasmatis, prodigiis, incendiis nimiis portentosum, unde cordati accensam in mortales Dei iram, perspicue ominabantur. Et vere in Germania Iuliacensis ditio erat pomum Eridos inter principes. In Gallia coniugium Ludovici regis cum Anna Maria Austriaca, Hispana principe; vicissim Philippi IV, Hispaniae heredis cum Elisabeta, Galli sorore; In Italia, ex morte ducis Mantuani, Monferratense territorium inter Sabaudum et Mantuani fratrem, dissidiorum fomitem ministrabat.

In Septentrione quidem nostro, captis a Rege Christiano Calmaria et Elsburgo, praecipuis Suecorum ad Balthicum et Hesperium mare propugnaculis,at post proelia atrocia, a felici victoriarum cursu pestilentis contagii vehementia retrahente, pax tandem redintegrata est, ea lege, ut deleto Lapponum titulo, Rex Suecus, veteri ut dominio, sic elogio acquiesceret, in belli sumptus Dano regi solveret duodecim auri tonnas, ut vocant, et dum id debitum luit, Elsburgum relinqueret pignori, reliquis interim oppidis ei redditis. Exinde fida inter utramque gentem pax foret; quae hactenus maximo utriusque commodo servatur, regibus ipsis mutuo virtutum, bellicae praesertim magnanimitatis, et purioris

religionis adspectu, insolitam fere maioribus suis, sed optatissimam semper plebi utilissimamque amicitiam colentibus.

In Asia Achmetes, composito aliquamdiu cum Parthis bello, Hollandos admisit in foedus, quorum legatus Cornelius Hagius exquisito Byzantii apparatu exceptus, commerciorum immunitatem, et captivorum dimissionem de facili obtinuit, Hispanorum crediderim odio, quibuscum fere perpetuum Turcis dissidium.

Erat et in Mauritaniam intenta Turci aula, ubi a ferro ad magicas artes deventum fuerat. Ingens enim Sidanis,Marocci regis, exercitus parva magi manu stratus est, regnumque mago cessit. Sed rex alium nactus eiusdem artis gnarum, rursus priorem devicit, qui tamen instaurata incantatione, denuo potitus Marocco, credulae plebi speciem vatis praebuit. Sic ludunt Daemones inter suos asseclas in perniciem infelicium animarum.

Neque Gallia immunis fertur earum fuisse fraudium. Ibi Marchio Ancraeus, repente collecta reginae et invidiosa sane gratia, incantamentis fertur effecisse, ut omnes prae ipso principes parvi essent. Magister equitum Franciae creatus, domo ipse Florentinus, regem,qui nondum in suam tutelam pervenisset, regnumque fere habebat in potestate, aerario deutebatur, leges pro arbitrio figebat, refigebatque. Ea causa Henrico Borbonio Condaeo principi, Henrico Bullionio, Nivernio, et aliis regiae proximis, secessionis fuit, et tumultus intestini. Cumque tandem promulgatio Tridentini concilii toties elusa, urgentibus, qui Italicae et Pontificiae factionis erant, exisset in vulgus,a multis est reclamatum. Curia Parisiensis delenda sanxit Marianae, Fr. Suarezii, Bellarmini, et aliorum scripta, quibus potestas Pontifici regis abdicandi datur.

Cardinalis Peronius, cum clero et nobilitate pleraque, auctoritatem concilii asseruit, Iacobo Anglorum rege Peronium valide refellente, Hugonotisque regnum peregrinae tradi potestati, praeter maiorum instituta, haud vane contendentibus. Sed caesis Condaei copiis, Ancraei praevaluit factio, ad ultimum exitio eius finita et Condaei captivitate. Interim Aquisgrani et Coloniae Pontificiae partes, Francofurti et Vormatiae Iudaicae, factiose impugnabantur, grandi seditiosorum malo. Aquisgrani multis iam annis dissidia ferbuerant. Senatus e Pontificiis (qui se Catholicos appellari malunt) suppletus, abdicatis Protestantibus, omni sacrorum eis exercitio tam domi quam foris interdixerat, punieratque recusantes. Id cives insueram servitutem interpretati, quod nec audirentur in curia, urbis per tumultum a plebe excitatum potiuntur, Iesuitas eiciunt. Intercedentibus deinde Iuliacensium terrarum possessoribus, legarisque Francicis, concordia sarcitur, sed qua priscae religionis senatus teneri nollet, novique patres in curiam adsciscerentur. Ea discordia proscriptionis fulmen Caesari extudit. Similiter Coloniae multi, sacro suo prohibiti, Mulheimum, quod altero ab urbe lapide Iuliacensium muniebatur auspiciis, secesserant, frequentiaque novae civitatis (ut habebatur) et metuendum robur, Agrippinensibus accenderat aemulationem, privilegiis cautum sibi iactantibus, ne ea vicinia urbs ad Rhenum conderetur Re litteris plurimum disceptata, interdicitur et principibus, Brandeburgico inquam et Neoburgico, aedificatione Mulheimi, et civibus destructio imperatur ab Caesare, cunctantes proscribuntur.

Dum ea lis tenet, Wolfgangus Guilelmus Neoburgicus, et Georgius Guilelmus Marchio, Electoris filius, cognati principes, super possessione maternarum ditionum dissidere animis, mox et religione coepere. Ille ducta Magdalena Bavara, ad Pontificios se applicat, hic ad Calvini sectatores. Ille munit Dusseldorpium, hic Batavorum

manu Iuliacum. Caesar, mandata Alberto fratri exsecutione sententiae, adversum Aquisgranenses latae, oleum igni affudit. Neoburgicus Mulheimum destruendo, parere edicto Caesaris, Elector Brandeburgicus eiusmodi proscriptiones, quasi praeter leges imperii evulgatas, rescindi postulare. Interim Spinola Aquisgranum occupat, restituit senatores; fugiunt Euangelici, qui remanserant, puniuntur. Mox et Mulheimum exscindit idem: Vesaliam, insigne ad Rhenum fl. oppidum, alique Iuliacensis dominii loca, pro Neoburgico subigit. Vicissim Mauritius a Brandeburgensi evocatus, Emericum, Retzum, et Marcani comitatus pleraque. Dum ille ad Retzum haeret, Vesalia a Ludovico Velasco, contra quam convenerat, copiosum alere praesidium trium millium cogitur; Neoburgicus, exstincto patre Philippo Ludovico, Romanensium suis in ditionibus instaurat cultum, Brandeburgensis in suis (ut quam longissime ab eo recederetur) Calvinismum praescribit, adeo in alteram declinantes ambo partem, ut subditis aegrescerent animi intemperie principum, ac Berlini fere ad seditionem prosiliretur, tumultuante admodum plebe, ad ritus Lutherani immutationem. Francofurti oborta ob Iudaeos seditio, uti et Vormatiae. Illa atrocior, et cum manifesto Caesaris coniuncta contemptu, Fetmilcho et aliis capite stetit: haec mitior, ne ratione sua carens, Friderici Septemviri vigilantia sonita, atque paucorum exilio finita est, Iudaeis, quos cives ob immanes usuras exegerant, urbe abstinere iussis. Qui Francofurtum quidem pompose sunt reducti, haud sine Christianorum opprobrio, exitiale illud Rei publicae virus suopte passim gremio foventium. At Salinis Thuringorum emersit haudquaquam tolerabilior Stifelii et Ezechielis Methi blasphemia, qui se maximum illum Michaelem et immortalem, Deique verbum iactare ausus, experimento ipso miserum se mortalemque demum didicit. Valentinus vero Smalcius, sparsis hinc inde Socin suisque libellis, Christum Iesum aeternam habere Deitatem pernegavit. Cui sectae, quamquam ex omni Christianorum classe valide contradicitur, Sarmatia tamen Daciaque vires hospitiumque praebet. Ac nisi vigili doctorum calamo obviam argutiis esset itum, novitatis avidae fluxique ingenii iuventus, inauditum maioribus Christianismum imbibisset.

Interim Turca vicennales cum Caesare renovat indutias, haud levi Cosacorum agitatus iniuria. Illi enim praecipuas interioris Moschoviae urbes anno XIII perpopulati, cum et Tartaris graves intulissent clades, Turcarum in Ponto Euxino XXIV triremes cremarunt. Quin et irritatiores, ad Sultani expostulationes, Thraciam ipsam percursant, pene usque ad moenia Byzantina praedabundi, Naiagensium Tartarorum diripiunt terras, Bithyniam vastant et Paphlagoniam, Trapezuntem cum portu, armamentario, triremibus evertunt, Sinopen Ponti incendunt, opimaque praeda ditissimi recurrunt in Sarmatiam. Ea damna cum sarciri Achmetes a rege Polono posceret, ille se inscio illata respondit. Ne ergo ferrum in Polonos stringeret, Persarum regis in Asia felicitate est praepeditus, qui defectione quorundam Sultani purpuratorum usus, late Turcicas depopulabatur provincias, et Georgianorum regem, Sultano adhaerentem, prinicipatu pene suo multabat. Neque fortunatior Turcis annus XVI illuxit, quo terra sunt marique caesi. Ab Hispanis quidem in mari Mediterraneo, simulque a Florentinis et Melitensibus: tum vero in palude Maeotide a Cosaccis; Denique a Persis in Asia, ubi XI eorum milia peste ferroque occubuerunt. Vicissim tamen assumptis Tartaris, incubuerunt copioso agmine in Podoliam, magnasque ibi praedas egere. Post quae Achmetes, anno tyrannidis XIV fere expleto, in locum suum migravit.

Eadem tempestate Russia ancipiti a Suecis Polonisque bello vexabatur. Multi

Russorum sub Polono merebant, Vladislao eius silio Moscoviam acquisituri, quorum comperta ex defectu stipendii seditione, Tartaris audacia surrexit in Podoliam irruendi. At placati tandem auro et promissis Moschi, tres popularium suorum profligant exercitus, Neudam pro Polonis intercipiunt, ex alia parte Suecis Plescoviam ad deditionem adigentibus, quibus postmodum et alia Russorum oppida accessere. Mosqua a Polonis crematur. Iis cladibus fracti Russorum proceres, posita tandem inter se aemulatione, unum e suo corpore principem constituunt, Michaelem Federovitium, missisque legatis, Polonum regem et Caesarem pacem orant. Annuit Caesar, Polonus annuit.

Subinde arsit et Italia bello, ex Francisci Mantuani ducis obitu. Ferdinandus enim Gonzaga, frater defuncti et Cardinalis, abdicato pileo, coniugem quaerens, ditionem avitam apprehenderat, a quo Carolus Emanuel Sabaudus repetebat filiae suae, quondam Francisco nuptae, dotalia, et Montisferratensem Marchionatum. Mantuanus, Mediolanensi subnixus, Producis Hispani subsidio, Montisferratum sibi asserebat, coactoque exercitu, Hispanicas Allobrogi obiectabat vires; quas ille viriliter sane sustinuit, donec pace quadam interposita, Mantuanus se dotem Margaretae persoluturum reciperet, reliqua lite arbitris permissa. Sed cum Hispanus leges ferret Sabaudo intolerandas, mox acrius resumptum est bellum, plurimumque sanguinis fusum, hinc Helvetiis Gallisque Sabaudo, istinc Hispanis Italisque Mantuano opem ferentibus. Vercellas tandem Produx Hispano expugnavit, cum vicissim Sabaudus multa Mediolanensis ducatus vastaret loca, nec modicis hostem cladibus multaret. Ad postremum anno XVIII huius saeculi, restitutis utrinque, quae armis occupata fuerant, transactione discordia solvitur.

Celerius positum, haud minori gestum ardore est Brunsvicense bellum in Saxonia.

Henricus Iulius id olim imperante Rudolfo intermiserat, Pragamque profectus proscriptionis fulmen in Brunsvigos ab Caesare impetrarat. Ibi postquam debitum naturae morbo exsolvisset, Hannoverae propemodum pax coiit inter Fridericum Ulricum, ducis filium, et civitatum legatos, quam sola denegatio clavis, qua dux portam unam Brunsvicensium pro lubitu sibi aperiret, abrupit. Mox ergo Brunsviga a duce obsessa, aestate media anni XV. cadentibusque utrinque plurimis, obsidentium, ut aiunt, XIIM, obsessorum tribus M. Vix tandem exeunte Octobri sopitae sunt contentiones. Durante obsidione, implorata Batavorum auxilia Hervordiam, et Ravenspurgicum comitatum pro Brandeburgico invasere, praetendentes (id quod res erat) pactionem, quam principum Iuliacensium legati, de partienda terrarum administratione et usufructu inivissent, Spinolae aut Hispanorum artibus elusam. Receptis vero in urbem Brunsvigam subsidiis, Kalendis Septembribus felici eruptione est pugnatum, qua Michael Victor Vustrovius, qui ducem ad belli consilia maxime incenderat, dum Ulprensi munitioni festinat subvenire, cecidit. E vestigio Rex Daniae suam interponit operam, ut res ad dierum aliquot indutias, et ex indutiis ad pacem devolvatur. Quod dum agitat ipse, Brunsvicensibus auxiliares submittuntur copiae per Ioannem Georgium Solmensem, et mox per fratrem eius Fridericum, Hansae foederatae ducem, qui per ictus et vulnera in urbem penetravit, fratre Ioanne Georgio ab hostibus intercepto. Denique convenit, ut civitas more maiorum sacramentum duci diceret, aboleretur proscriptio, prisca inter ducatum et urbem commercia instaurarentur, si qua superessent litigia, non ferro deinceps, sed iure disceptarentur.

Hanc sane viam aliquandiu et Veneti institerant, ab Uscochis Croatis terra marique latrociniis vexati, e parvis saepe scaphis magnas naves depraedantibus. Malebant enim nocendo aliquid omittere, quam cum detrimento Rei publicae suae hostibus nocere. Verum cum querelis nihil efficeretur apud Ferdinandum Archiducem, atrox suscitatum est bellum, Ferdinandi partes Caesare et Hispano sublevantibus. Gradisca mascule adversus Venetos defensa a Trautmansdorfio; caesus Pompeius Iustinianus militiae Venetae magister, rursus a Ioanne Medice Trautmansdorfius.

Altero belli anno Ioannes Nassovius valida adduxit Venetis Batavorum auxilia, sed qui Italicarum insueti artium, varia cum incusatione Venetorum, plerique in patriam revolarunt inglorii. Interea Ferdinandus a Matthia Caesare, suffragantibus eius fratribus, Alberto et Maximiliano, veluti adoptatus, Bohemis rex datur ea conditione, ne vivo Imperatore gubernationi se immisceat. Diademate insignitur, cum Caesare, Maximiliano Archiduce, et Melchiore Cleselio, iam cardinali, Dresdam advehitur ad Saxonem Septemvirum, ab eoque apparatissime excipitur multis diebus. Inde Silesii, Moravi, Lusati, in verba eius iurant. Grandibus vero acceptis bello Veneto, illatisque vicissim damnis, ad pacem inclinantur animi bellantium, quae Cleselio annitente conclusa, anno huius saeculi XVIII. Uscochis advenis et stipendiariis, qui praedones se potius, quam milites agerent, Senga pulsis, urbs illa Teutonum praesidio a Ferdinando commendata est.

Dum haec aguntur, novae Concini Ancraei molitiones in Gallia perniciem homini admaturarunt. Etenim Longevillanus, Bullionius, Maynius, aliique principes, pace nupera freti, postquam libere Parisiis versantem Condaeum, abreptum in custodiam Ancraei artibus accepissent, subito discesserant ab aula, proscriptique erant a Rege. Parisienses incitati rei indignitate, Ancraei domum ac thesauros diripiunt, aegreque a satellitio regio placantur. Principes, evulgata populis regni corruptela, cui delendae iusta arma induerint, per amicos insusurrant tandem Regi, exitiales ipsi regnoque futuras Ancraei insidias, persuadentque, ne suas ac regni florentissimi fortunas unius viri causa, in dubium devocet. Quos cum adaequaret Ancraei apud reginam matrem gratia, negotium eius capiendi necandive datur Vitrio, praetorianorum praefecto, qui hominem superbum palatium subeuntem sistit, manumque iam admoventem gladio, sclopetis transfigit. Cum caedes enotuisset, civitas, quae propter odium ex eius casu fructum oculis capere vellet, clam humatum corpus tumulo extrahit, perque omnia volutatum ludibria, tandem redigit in favillas. Uxor Ancaei, diabolicarum revicta artium, suspendio periit. Corpus igni crematum. Ita paucorum interitu dira Galliarum tempestas conquievit. Regis statim deferbuit in principes ira, et illorum renovatum est ultro obsequium. Regina mater, abdicata regni administratione, Blaesas concessit, retento in custodia Condaeo, ob linguae intemperantiam.

Ut Gallicanam felicitatem Ancraeana factio, sic Batavicam armata super religione dissidia perturbarunt. Summae namque virtutis est, in secunda servare fortuna modum. Redemerant iam Belgae foederati Flissingam Brielamque ab Anglis, quibus ea oppida, Elisabeta regnante, artis rebus suis, oppigneraverant. Apud Indos Orientales, Spilbergio et aliis ducibus, res Batava superior paulatim evaserat. Quin et Saxonicae urbes, Lubeca, Brema, Hamburgum, Rostochium, Stralesunda, Vismaria, Magdeburgum, Brunsviga, Lunaeburgum, Gryphisvaldia, in foederis duodecennis communionem venerant, obstrictae ad commerciorum libertatem, communibus in Balthico et Septentrionali Oceano sumptibus defendendam. Verumtamen domi

vix ferendae libertati erant animi plurimorum. Amsterodami involabatur in aedes, quas sacro suo Arminiani destinaverant. Delphis nec mulieres temperabant manibus.

Cognito enim, vectigal vini minutum, auctumque frugum esse, impetum in curiam fecere. Ibi pecunias ex frumentis factas effundunt, viros seditionem inhibituros redigunt domum, senatum, ut arbitrio suo vectigal recidat, compellunt. Opusque exercitu fuit, quo muliebris vindicaretur audacia, ut pene Amazonum diceres proelia integrata. Quam bellaces et nonnullae in Venerem sint, unius discas exemplo, quae in vicino Amsterodamensibus pago Sloterdica, viginti quattuor ex ordine maritis nupsit. Vicesimo quinto, Dithmarso viro, superstes tandem esse desiit.

Ceterum Arminiani, impares se conspicati adversariorum viribus, et Synodo, quae instituebatur, diffidentes, praevertendum periculo, auctoratis hinc inde aliquot militum signis, censuere. Ultraiectinorum, Leidensium, Harlemensium imprimis id consilium erat, auctoribus, ut ferebatur, Ioanne Barneveldio, viro summae apud Batavos auctoritatis, Ioanne Utenbogardo presbytero Hagiensi, Adolfo ab Wale, Aegidio Ledenbergio, Rumoldo Hogerbetio Syndico Leidensi, Hugone Grotio Roterodamensi, et aliis, qui cuique Ecclesiae id iuris esse contendebant, ut suo arbitratu Pastores sibi legeret. Atqui celeritas Mauritii, Principis Auriaci, Ultraiectinos excubitores oppressit, exarmataeque civitati rectores dedit ab istis consiliis alienos, conspirationis incentoribus in vincula abductis. Quae res Remonstrantium plerisque animos dempsit. Incessit et nautas aemulatio.

Iacobus Lamaire et Guilemus Schoutius Navarchi, novo itinere ad Moluccas evaserant, reperto ultra Magellanicum fretum alio maris et insularum anfractu. Eorum navem et merces reliqui in India negotiatores Batavi detinuere, quod privilegio cautum esset, ne, qui a societate alieni, in istis tractibus mercimonia exercerent. Nautae hi biennio quinquies perambulato aequatore, in Hollandiam remearunt.

Necdum deflagraverat, quod indicavimus in Russia certamen. Poloni Smolenscum tuentes, eruptione in Russos praesidenti, octo eorum milia deleverunt, ceperunt duo. Amotae sunt urbe Moschorum legiones. Inter Suecos vero Russosque pax coiit, interveniente Britannorum regis legato. Dictae leges, ut Novogardia, Stavarussa, Porcovia, Ladga et Augdovia redderentur Michaeli, Russorum Exarcho: Gustavus Adolfus, Suecorum rex, Ivanogrodam, Iammam, Caporiam, Noteburgum, Keckholmiam sibi retineret. Neuter arma auxiliaria Polono alterius incommodo ferret.

Eodemque temporis tractu, Pernavia et Vindavia Livonum Suecis captae sunt; Dunaemunda iisdem a Farensbeco tradita. Sed eo mox mutante, copiae Suecorum exponuntur Polonis caedendae, Rigaeque obsidio solvitur.

Multas terras bello intactas divina manus flagellavit. Barcinone et reliqua Catalonia velut novo inundata diluvio, multa hominum milia interiere, oppidis pagisque unda absorptis. Mitius ex igni passim acceptum damnum, quod Viennae, Pragae, Ossatii, Paderbornae, Fuldae, Isenaci, Tangermundae, et alibi in tecta grassatum, hominum fere capitibus pepercit. Quare talium damnorum minor nobis narrandi cura.

Id vero tacendum minime, quod in Othmanidarum regiam horrendus incubuit turbo. Cum enim summus Vezir funestum Turcis cum Persa bellum duceret, Achmetes moriens, Mustaphae fratri, qui in cella reclusus orationibus vacaverat, gubernacula tradidit dominatus. Vixerat annos XXX, denatus anno MDCXVII. Praeter Circassidem Sultanam, concubinas alens ad CCCC.

Mustapha praelatus fratris sui Achmetis filiis, iusta ei facit, Turcicum conscendit

solium. Mox invisus austeritate, et tantae moli impar creditus, post menses tres in pristinum redactus est carcerem. Osmanes duodecennis, ineunte anno XVIII, Turcicum in thronum evehitur, fervidissimi ingenii adolescens.

Eo qui praecesserat anno XVII, quod saecularis esset renato per Lutheri manum Euangelio, visum erat plerisque gratias Deo exsolvere sollemnes, pro conservata inter tot potentes adversarios luce Christianismi. Unde iubilaeum dixere Euangelicum indignantibus admodum Pontificiis, velut re bene gesta Paeana canere Protestantes, et nova inter se cudere foedera. Tale enim tunc Heilbronnae inter plerosque superioris Germaniae principes coierat, Westphalici praesertim circuli adspectu, qui pene iam avulsus ab imperio, conniventia Caesaris, videbatur. Quare meditata dudum consilia de minuendis, destruendisque Euangelicorum viribus, hoc velut cantato classico, erumpere in nervum coepere, Paulo V. ad id quoque suum populis Iubilaeum promulgante. Secutus est extemplo annus (quam vere possis eiuleum appellare) multis caelestis irae signis formidabilis, quo et belli fax e Bohemia erupit, toti Germaniae ac finitimis provinciis feralis, et fax diri sideris luxit in caelo, iniquitati hominum supplicia denuntians. Ac stupendum in Rhaetia emicuit, rarissimumque divinae indignationis exemplum, quo rupes altissima, Dei abscissa manu, vesperascente XXV Augusti die, Pluram oppidum uno momento ita obruit, ut ictu oculi ad sesquimile homines interirent, nec oppiduli vola aut vestigio relicto. Loco castelli lacus iam apparet, sesquimilliari Italico longus. Lutetiae palatium de caelo tactum conflagravit, antiquitatesque et statuae regum in igne consederunt.

Nec tamen iis emendati signis mortales, ut praecipites semetipsos in poenas agere scelerum suorum reformidarent.

In Pannonia et Bohemia, libertas religioni Protestantium data, male imprimis habebat Ecclesiasticos, Romanensibus addictos. Per eos templa quaedam, recens ab Euangelicis structa, Brunoviae, et Clostergrabii, aut occlusa erant, aut aequata solo. Id proceres, qui a Romanensi Christianismo discesserant, adversari legibus, ab Rudolfo et Matthia latis, contendebant. Praesul contra Pragensis et Abbas Brunoviensis, suo in territorio, nullum aliis aedificandi ius esse, ac proinde recte punitos suae ditionis Protestantes. Caesar appellatus, non obscure Praesulibus favebat. Qui cum per id tempus viennam abiisset, coronationi Ferdinandi in Hungaria propinquior futurus, Magnates Protestantium comitia indicunt, ut de conservatione acturi religionis suae. Id diversae factionis proceres mali esse exempli aiunt, Caesaremque inducunt, ut misso diplomate, adversum suam maiestatem haec agi conventicula extemploque dissolvenda, pronuntiet, poena abnuentibus indicta. Asperatis per haec procerum animis, facinus illi concipiunt nullius exempli, conscensaque arce, Guilelmum Slabatam, et Iarislaum Bazitam, alias Smesancium, cum scriba Philippo Plattero, proditores declarant patriae libertatis, ac nequiquam ad causam, coram tribunali Caesaris dicendam, se offerentes, corripiunt statim, deque fenestra in subiacentem praecipitant aream, quibus tamen vitam incolumem divina benignitas texit. Mox Adamo Sternbergio, summo arcis regnique custodi, milites apponunt, placatoque a Matthaeo Turrensi populo, Pragensium oppida accipiunt in fidem, Iesuitas, ut qui tubae dissidiorum essent, Bohemia exigunt. Neque segnius exaratae ad Caesarem, editaeque in vulgus litterae, quibus haec uti iure facta praedicabantur. Caesar contra seditiosum dicere facinus, exhortari principes, ne qui auxilio eant, vetare collectionem exercitus, polliceri, si desistant vim parare Bohemi, se quoque milites non scripturum.

Ni pareant, non defore copias contumaciae poenam exacturas. Cum et illi vim deprecarentur, seque in officio fore promitterent, nec Caesar a pacis rationibus plane videretur alienus, tamen audaculi homines, sibique invicem metuentes, quod iam sibi ipsi iudicavissent, quo procedendum, aut quid agendum videretur, adiuvarentque rem proclinatam, ut facinore admisso, reverti ad sanitatem puderet, toti et mente et animo bellum insistebant. Unde dum Caesar Tampirio et Bucquoio ducibus, colligit mittique copias, Bohemi Silesios, Lusatosque allectant in partes, Budvisam, Caesaris studiosum oppidum, circumdant milite, Crumaviam imperata facere compellunt. Nec pigrior Tampirius, Bistricium intercipit, seque statim in finibus Bohemiae munit. Neuhusio repulsus, suburbium devastat, deditione occupat Pilgronum. Mox Saslaviam usque progressus maiori cum exercitu Bucquoius Comes, maiorem dedit strepitum, frustra iam Palatino et Saxone Septemviris, de opprimendo in cineribus incendio, laborantibus. Concursum est ad Saslaviam ambiguo proelio, plurimi utrinque desiderati, Pilsnam Ernestus Mansfeldius Bohemis subegit, affluente eis iam undique turba militum, et Silesiis suppetias ferentibus. Bucquoius tamen fortiter cum Bohemis proeliatus, Budvisam assequitur, Crumaviam intercipit grandi Bohemorum malo. Tampirius praeda gravis, cum Viennam repetit, a Comite Sliccio argento exuitur et pecudibus. Turrensis Novembri in Austriam excurrit. Protestantibus eorum locorum minus aequis Caesari, quod ipsis inconsultis id bellum praepropere sumpsisset. Inter foedos hosce tumultus, cum Elector Saxonicus indutias urgeret, quibus durantibus Egrae de pace ageretur, nec eas fideliter a Caesarianis servari praetexerent Bohemi; cumque Viennae Carolus Gonzaga Nivernius, Razivilius, Lavenburgicus, Althemius aliique duces, in novum coniurarent ordinem militiae adversum haereticos exercendae, Caesar Mathias, proscripto Mansfeldio, continua aegritudine conficitur mense Martio, vixerat annos LXII, imperaverat septem, amplioris spei quam gloriae Augustus. Octo ante mensibus, Melchior Cleselius, a Ferdinando rege et Maximiliano male gestae Rei publicae insimulatus, Ereburgum erat deportatus; actumque mox Maximiliani fatum excepit.

Eodem tempore Turci, ulciscendis Cosaccorum iniuriis, infusi in Podoliam, praefectum istius provinciae cum tribus militum milibus fuderunt. In Asia cum Persis atrocissimo congressi proelio, ingentem pertulerunt stragem, sed adeo ipsis cruentam victoribus, ut exinde Parthus Turcicam pacem pensionibus sericarum vestium annuis redemerit. Coepit et Rhetia, post dirum illud montifragium, intestinis agitari motibus, dum Democratici status eversores proscriptione aut suppliciis multat; exules potentum implorant vindicias, et peregrinis copiis viam sternunt. Veneti quoque suae proditores urbis magno numero deprehensos, singulari felicitate oppresserunt. Chymicus Italus, qui fraude an incuria Vinariensem arcem incenderat, insigni damno dato aufugit.

Ceterum decimo quarto huius saeculi anno, Res pub. litteraria Groningensi Academia aucta est, diminuta autem, regnante Matthia, permultis magnae eruditionis viris. Vidimus anno decimo tertio Helmaestadii tumulari Ioannem Caselium, literatorem praecellentem. Ad Fridericum Taubmannum, dum ferremus ab amicissimo nostro Ioanne Kirchmanno commendatitias, mortuum reperimus Vittebergae. Eodemque anno Conradum Rittershusium Altorfi reliquimus, animam agentem. Heidelbergae invisimus Ianum Gruterum, Dionysium Gothofredum, Henricum Smetium, sed Ioannem Iacobum Christmanum mors rapuerat, quem mox XIV. Marquardus Freherus et Smetius secuti. Tubingae ab Andrea Osiandro, Matthia

Hafenreffero, Ioanne Siguarto, magnis Theologis, amanter sumus habiti: Giessae a Balthasare Menzero. Decimus sextus Ioanni Drusio, antiquitatis Hebraeae scientissimo, Scipioni Gentili Iurisonsulto, Christiano Frisio Daniae Cancellario, emortualis fuit. Ei alius Christianus Frisius, pari virtute et eruditione, successor datus a Rege. Georgius Lungius, litteris armisque praecellens, Equitum magister, Albertus Schelius praefectus maris eodem anno creati; Oliger Rosencrantzius, Senatorum adscriptus numero. Cumque exstincto Ioanne Adolfo Holsato, feudum Sclesvicense conferretur eius filio Friderico, praeclara mente atque eruditione principi, auratae Rex militiae inauguravit, praeter iam dictos, Breidonem, Gerhardum, Dethlevum Rantzovios, Andream Bilkium, Andream Senclarum, Ianum Sparrum, Marquardum Pentzium, Ulricum Sondbergium, Georgium Schelium, columina patriae, decore Septentrionis. Biennio post, fatali illo anno decimo et octavo huius saeculi, Ceilanem, Indorum insulam, quique Danorum naves lustrarunt, et Philippus Sigismundus, Praesul Osnabrugensis et Verdensis, Hafniae exceptus exquisitissime, Friderico regis filio, successionem destinavit dioeceseos Verdanae. Sequentem annum pestis, et eluviones foedarunt aquarum, quibus et sumptuosissimus agger, Oceano coeptus obduci prope Breitstadium Cimbriae, ruptus est. At Tychopolis Stormariae vallo et fossis communita interque Christianum IV et Gustavum Adolfum reges, foedus integratum.

In Gallia Iacobus Perronius, magnae eruditionis Cardinalis, cessit vita. Apud Venetos, post continuas fere ducum Ioannis Bembi et Nicolai Donati mortes, Antonius Priolus, antiquae prudentiae princeps, habenas Rei publicae suscepit.

FERDINANDUS II, Imp. Rom. OTHMANNUS II, Sultani Ture. MUSTAPHA, Sultani Ture. AMURATHES IV. Sultani Ture.

FErdinandus II, primi ex Carolo filio nepos, regnorum administrationem, exstincto Matthia, inter flagrantissimas turbas arripuit, iamque inter malleum et incudem dilatatus tenet. Bohemi proceres primum eius diploma, quo stabilitis regni privilegiis, magistratibus a Matthia constitutis, sed per proceres abdicatis, potestatem prorogabat, de belli continuatione interpretati, quod et acrius simul a Bucquoio et Tampirio comitibus urgerentur, incolas capere arma iussere. Bucquoius contra, crebris a Budveisa et Crumavia eruptionibus, terroris Bohemiam implebat, annixus strenue, ne Budveisam proceres idonea obsidione vallarent. Mox Turrensis in Moraviam irrumpit, eamque adigit cum Bohemis sentire, Alberto Wallensteinio cum manu valida versus Hungariam tendente, ut auxilia inde Ferdinandicis compararet; at Cardinali Didrichstenio, Carolo Tsceretino, et Lichtensteinio principe, nomen unioni vel invitis dantibus. Inde Turrensis pervagatus Austriam Viennae ostentat arma, suburbium occupat, diesque aliquot, velut in conspectu regis, stativa habet. Sed dum Austrios Protestantes Hungarosque in foedus sollicitat, Bucquoius interim, quottidiano militum ex Hungaria, Belgio, Italique affluxu validior, Ernestum Mansfeldium, Bohemorum ductorem, ad Nadlitiam acri certamine profligat, subsidiarias Hohenloi cohortes frustra implorantem. Victori Theinium, Wittingavia, Fromberga, Rosenberga, aliaque loca munita dederunt manus, qui spoliis onustus, ingemiscentibus Bohemis, Budveisam ovans interat. Ea causa Turrensi in Bohemiam celeriter revertendi fuit. Cuius recreati adventu Bohemi, praedatorias sane Valonum et Heiduccorum copias, quibus nec vivis parcere

ingenium, nec mortuis, si lucrum affulgescat, passim carpunt: At Bucquoius XVII ductans bellatorum milia, Gretsam, Veitrachium, aliaque oppida cepit deditione, Tampirio adversum Moravos misso. Sic adulta iam aestate, depulsoque Vienna Turrensi, Ferdinandus rex Francofurtum proficiscitur, ubi Ioannes Sueickhartus, Septemvir Moguntinus, comitia creando Caesari indixerat. Bohemis, qui iam leges agitarent novas, in quas rex suus iuraret, nihil accidere poterat adversius, quam ferdinandum, cui regnum ipsi abrogatum ibant, ut regem Bohemum comitiis interesse. Igitur per litteras legatosque, ei suffragii ius non esse, qui Bohemiam minima possideat, contendunt. Frustra. Ferdinandus enim non receptus solum a collegio Septemvirali, sed et Caesar XVIII Augusti die designatus, exeunte mense sacratur. Ex adverso Bohemi, caesis in Moravia Tampirianis, eiectisque similiter e Silesia, Moravia, Hungaria Iesuitis, recepto simul Theino, et affulgente Palatini Electoris gratia, audentiores, postridie quam Caesar creatus esset Ferdinandus, regnum ei Pragae abrogant, Fridericumque Palatinum substituunt, cum interim Electores, decidendae controversiae, diem eis Ratisponae dicerent. Palatinus, dehortantibus graviter Septemviris, et quae iam fiunt, haud vane praedicentibus, male consultus a suis, arripit diadema Pragae; mox et Elisabeta eius coniux, ex regio sanguine regios dudum spiritus gerens. Vicissim Bucquoius irritatior Pissecam corona capit, oppidanos omnes trucidat. Renovatur et ab novo Caesare in Mansfeldium proscriptio, qui nihil exinde placatior, immortales adversus domum Austriacam, sed invalidas concepit iras, circumlatoque passim bello, perniciosior innoxiis populis, quam Friderico suo utilio fuit. Maximum Ferdinandi rebus damnum Gabriel Bethlemus (dictus patrio idiomate Bethlehem Gabor) Transylvaniae princeps dedit, qui cum Bohemis conspirans, Hungariaeque inhians dominationi, Cassoviam, Fillecum, Posonium, aliaque oppida, vi aut deditione cepit, Pontificios seu Catholicos dire tractavit passim, translataque ad se corona Hungarica, quae summae apud Pannonas venerationis, Principis Hungariae sumpsit titulum. Paulo post habitis conventibus correspondentium (sic vocabantur, qui Palatino et Bohemis favebant) Norimbergae, et Catholicorum Herbipoli, utrobique actum est de modis res suas provehendi, et religionem quam profitebantur, conservandi. Bucquoius commeatus pressus inopia, et a praedonibus Hungaris destitutus, in Austriam declinavit, ubi iam Protestantes, a Pontificiis ordinibus secessione facta, Bohemicam respectabant fortunam.

In foederato Belgio sub haec flagrabat inter Remonstrantes et absolutae praedestinationis defensores controversia. Remonstrantium hi erant articuli: Electionem ad vitam aeternam a Deo, adspectu fidei in Iesum Christum et perseverantia fieri; reprobationem, secundum praescientiam infidelitatis obstinatae. Christum ex decreto et voluntate Patris pro omnibus et singulis mortalibus redemptionis pretium sanguine suo exsolvisse. Non esse in Deo voluntatem arcanam, revelatae illi, qua omnium omnino salutem se velle et procurare testatur, contrariam. Gratiae efficaci resisti posse. Hominem vero credentem excidere saepe fide, et suapte culpa aeternun perire. Admiscebantur et alia, odium acrius inflammantia. Agitur ergo Dordraci Synodus; conscribuntur et e magna Britannia, Helvetia, Palatinatu, Hassia, et e Rebusp. Genevensi, Bremensi, et Embdana Theologi. Remonstrantes, qui iam sibi iudicassent, non parere eorum, quos actores suos hostesque ducerent, decreto, exhibita fidei suae confessione, interpositaque protestatione, in sententia perstitere. Damnati sunt ergo erroris, in carcerem etiam missi aliqui; plures patria pulsi, in Holsatia nostra

et alibi fixerunt sedes. Ioannes Barneveldius septuagenario maior, grandibus de patria meritis conspicuus, capite plexus est. Crimina ei imputata sat multa, in quibus praecipuum, quod Remonstrantium molitionibus se ducem ac signiferum praebuisset, eosque tuendi causa, leges foederis Belgici multifariam violasset, adducto quoque in suspicionem Mauritio, Principe Aurantio, quasi ad absolutum Belgii adspiraret dominatum, cui proinde secretis conventionibus obviam eundum forte. Conspiratorum, Ledenbergius manus sibimet ipse diras attulit: Grotius et Hogerbetius perpetui carceris damnati; bona fisco applicata. Sed Grotium coniux sua, mulier haud minoris in maritum fidei quam sagacitatis, astu inclusum cistae exportari custodia, locarique in tuto curavit.

In Gallia tristibus laeta miscebantur. Victor Amedaeus, Caroli Sabaudi primogenitus, Christinam regis sororem duxerat. Regina vero Maria, pertaesa commorationis Blaesensis, ab Espernonio se curaverat deduci Engolismam, inscio rege filio, qui hanc regiae suae auctoritatis diminutionem interpretatus, exercitu collecto poenas sumere de Espernonio cogitabat. Sed mitigatus crebris internuntiis, Andes permittit matri, ac Condaeum restituit libertati. Italum quendam Luciolum, Atheismum docere deprehensum Tolosae, praecisa lingua vivum exuri iussit.

Ambitur deinde legationibus Gallus, et Caesaris et Friderici Palatini, iam ingentibus copiis, rem bohemicam disceptantium. Iam enim in partes transierant Hungari Silesiique.

Caesar evulgatis diplomatibus, nihili esse Palatini coronationem declarabat, quod nec ab iis facta esset, qui creandi regis haberent potestatem, nec vacante solio facta: Immo, quod nec Palatino conveniret ullo modo eius diadema usurpare, quem legitimum agnovisset Bohemiae regem, et Caesarem cum reliquis Septem viris elegisset. Id ipsum iussu Caesaris, Iulius Henricus, Dux Lavemburgicus, et Hieronymus Elverus, apud Regem Daniae et Saxones contestati, hereditarium insuper ius Austriacis in Bohemiam esse docebant, quod Bohemi editis libris prolixe pernegaverant.

Ceterum Fridericus rex novus, tam Romanarum in arce Pragensi, quam Lutheranarum alicubi caeremoniarum abolitione, multorum animos offendit. Ioan. Christianus Brigensis dux, Lutheri hactenus sententiam de cena secutus, Calvini instituta, regemque suum in percipienda Eucharistia, aemulatus est. Inauspicata regni exordia horribilis notavit casus. Wartenbergius Baro Smirsitziam duxerat praenobilem sponsam, sed ex criminum quorundam suspicione captivam, et ab Henrico Slavata, sororis marito, hereditate spoliatam; mox Gutscinum, oppidum uxoris hereditarium, occuparat. Ergo Fridericus rex mittit, qui Slavatae Gutscinum cum arce tradant. Ibi mulier irae impotens, ad nitratum pulverem, in conclavi quodam absconditum discurrit, militesque eodem introducit. Hi vino depositi, ignem temere in pulverem effundunt, arcem seque, et dominam cum Slavata et delegatis iudicibus, uno horribili impetu perdunt, hominum capita ad centum.

Similiter dum Moravos, Silesio, Lusatos, sua in verba adigit Fridericus, novas in Bohemiam cohortes Balthasar Maradas a Caesare ducit, Meselinum occupat; Bucquoius Mansfeldianos, stipendiorum causa parum morigeros, invadit noctu, magnaque multat strage. Transylvanus cum Caesare aliquot mensium indutias paciscitur. Regerit tamen cladem Christianus Anhaldinus, Bohemici exercitus ductor lectus, et Bucquoium Cremsam recedere cogit. Nihil autem atrocius Cosaccis, Polonis auxiliaribus fuit, qui omnia ferro et libidine miscentes, praesertim ubi Euangelium a Luthero instauratum vigeret, multos in silvas refugos, frigore et fame ad mortem adegere, plures acinace aut sclopeto,

citra modum ac mensuram, prostravere, affecti et ipsi vicissim, praesertim a Silesiis et Moravis, strage non una. Hos audacius persequens Baro Felsius, sed sine pedestribus copiis (quae praetextu cessantis stipendii imperium detrectabant) incidit in Bucquoium, ab eoque haud modicam accipit cladem, suopte auctam exitio.

Talium adspectu motuum, Electores ceteri, praeter Brandeburgicum, ex conventu Mulhusino Palatinum flectere ad paenitentiam student, haud obscure arma ei intentantes, ni Bohemiae renuntiet. Palatinus contra causae Bohemicae cognitionem, neque penes paucos Electores, neque penes Archiducem Austriae Ferdinandum (quicum sibi res sit, non ut cum Caesare) sed penes regnum Bohemicum, aut totum imperium esse contendit. Qua etiam de causa exteri principes, et indigenae plurimi, plenis comitiis litem decidi postulant. Apud Bohemos adeo nihil Electorum valuere monita, ut Henricum, Friderici Palatini primogenitum sexennem, iam tum patris successorem designarent.

Quamobrem Caesar, a regibus Hispaniae et Poloniae militum, a Pontifice pecuniarum impetratis subsidiis, summa ope vindicare id familiae suae illatum probrum annititur. Palatino nequaquam, quantum exspectaverat auxiliorum, ab Anglia veniente. Rex Galliae satius arbitratus de conciliatione agere, quam subministratis alterutri viribus, roborare dissidia, ducem Engolismae, olim Arvernum, et Bethurium legat ad Germanos, dehortaturus eos ab intestino bello, et concordiam, quantum fieri posset, redintegraturus. Per hos, ineunte Iulio, Ulmae transactum inter Maximilianum Bavarum, et Ioachimum Ernestum Onoldinum, qui instructissimos exercitus, ille a Catholicis Romanis, hic ab Euangelicis, mutuo in conspectu habebant, decretumque, ut intra solius Bohemiae, ac unitarum ei provinciarum fines contineretur fax Bellonae, nec cui alii, ne Palatini quidem avitis ditionibus, periculum crearetur.

Extemplo Bavarus in Austrios, Bohemis foederatos, movet, renuntiare societati cogit, et reliquis eius Provinciae Protestantibus, qui iam sacramentum Caesari dixerant, accedere.

Elector autem Saxonicus Ioannes Georgius, tum antea offensus Bohemicis tumultibus, tum frustra hortatus nuper ad consilia pacis collegam Fridericum, imposita sibi a Caesare exsecutione proscriptionis Bohemicae, in Lusatiam ducit; Budissinum vi tormentorum foedissime laceratum, ad deditionem trahit; utramque Lusatiam, valido et lento Marte pressam, subiugat Casari.

Ea res Bohemorum vires distraxit, et maximum Caesari ad victoriam momentum attulit.

Eodem prorsus tempore Ambrosius Spinola, congregato e Belgis, Hispanis, Italis exercitu, iubente rege Hispaniarum, patrimonium ipsum Friderici adoritur, fortunatas illas ad Rhenum terras, et conniventibus meticulose an diffidenter unionis Heilbronnensis ducibus, Creutznacum, Altzeam, Oppenheimum, mox in Ringavia Simmeram, Baccharacum, Caubam, subigit.

Ex Palatini partibus, princeps quidem Auriacus validis cum copiis Vesaliam processit, positisque ad confinia castris, munitionem Mondorfii supra Coloniam medio Rheno excitat, cui a forma clericalis galeri, nomen Pfaffenmutzio fuit: At frater eius Henricus Fridericus, in Palatinatum profectus, minime eum in Onoldino reperit propugnandi Friderici ardorem, quem res tanta videbatur postulare.

In Hungaria Gabor, actis Neosolii suorum comitiis, Rex proclamatus, Austriam incursat, Bohemis auxilia mittit, Tampirium, Posonium tentantem, occidit tormenti ictu: magna patraturus, ni socii res in bohemia uno proelio corruissent. Ibi enim, pacata Austria,

Bavarus universas vires Bucquoio comiti iunxerat. Expugnabantur vi oppida, Pragoditzum, Pissecum, alia: inquilini omnes ferro mactabantur. Satzensi territorio in dominos suos coloni insurgebant, praedia et aulas insanis evastabant modis. Oppositus Bohemorum exercitus, praesente quidem Palatino rege, qualemcumque praestitit fidem. Raconitzae velitationibus aliquandiu dimicatum. Sed parum in officio erat miles, stipendio fraudatus, quod Caesarianus vel ex hostico, vel divite Maximiliani ducis manus petere assuescebat. Et fatalis exercere visa multos intertia, qui quasi salvae opes forent et pecuniae, amissa patria, ita aurum omni studio occultabant. Reducit ergo Pragam copias Palatinus, iussas in Albo monte tumultuario opere castra munire, ut conserturus cum hoste manum, et urbe eum regia depulsurus. Verum plerisque in pedibus, haud in dextera consilium et robur erat. Dum se muniunt, admaturat Comes Tillius cum Bavarito exercitu, et Caesariano iter, Dominico Carmelita Hispano, certam, ut aiunt, victoriam promittente. Confestim Hungari in pedes se coniciunt ad IX milia.

Inito proelio, Turrensis legio et Hollachiana caeduntur. Reliquis parum animi ad certandum fuit, dissipatisque ordinibus, ad urbem se trepidi recepere, antevertentibus Christiano Anhaldino et Comite Hollachio, tristique regem nuntio ad fugam accendentibus. Vix impetratae VIII horarum indutiae, quibus aut renuntiaret Bohemiae, aut vim fortunae amplius experiretur. Non placuit ibi experiri. Impositi curribus uxor, liberi, et quicquid pretiosioris rei erat, neglecto tamen diademate et archivo, inque Silesiam itum est. Dies erat VIII Novembris, Romanis, sollemni Euangelio de reddendis, quae sunt Caesaris, Caesari, insignis. Postridie victores Pragam intrant triumphabundi, pleramque Bohemiam statim ad Caesaris obsequium trahunt.

Maximilianus in Bavariam suam paulo post revertitur, Ioanni Tillio exercitus, Lichtenstenio principi Reip. cura commendata. Octo milia Bohemicorum, duo Caesarianorum, caesa eo proelio tradunt. Palatini milites apud Brandeisum oppidum iussi se sistere, cum nec ducum compareret quisquam, nec stipendium, devota diris Bohemia, ilico diffugere, praeter eos quos Mansfeldius Pilsnae, et Hermannus Francus Thabore continebant, quosque Turrensis senior sevocabat in Moraviam.

Nec alibi eo anno res quietas deprehendimus.

In Valachia et Moldavia Gratianum Vaivodam tuebantur Poloni, Turcae eum et Tartari oppugnabant. In causa erat conspiratio Gratiani cum Polonis, ob quam Osmanes eum sublatum cupiebat e medio, Campagiumque ad id miserat legatum, sed a Gratiano praeventum caede. Bino certatum est proelio; Prius secundum Polonis, alterum exitiale fuit, quo Gratianus cum auxiliaribus suis interiit.

His rebus excitatus Osmanes, cui iam pax cum Parthis esset, et direpta nuper in Apulia urbs Manfredonia, eicit ex aula sua Poloni regis legatum, bellumque ei denuntiat, eodem tempore domesticis insidiis pene oppresso. Percussor in ipso templi aditu regem nefario ausu aggressus, fallente exsecrabilem dexteram fortuna, debitas sceleris poenas luit. Bellum adversus Turcas acerrimis animis sumptum.

Plures eo anno in Valle Telina cruenta Rudolfi Plantae fraus neci dedit. Hic proscriptus a Grisonibus, secretam init coniurationem cum Pontificiis; Euangelicos omnes Morbae et alibi, tam incolas quam exteros occidit, et favore ducis Feriae, qui Mediolano praerat, IV bellatorum milibus adiutus, universam vallem, a lacu Comensi ad Tirolensem porrectam comitatum occupat; Grisones Vallensibus unitos repellit. Inde vero, cum dux Feriae opportunis locis propugnacula

strueret, non tulerunt Veneti Italiae ostium Helvetiis Gallisque obstrui; Rex Francus aperiri vallem ab Hispano rege, per legatos postulavit. Instituuntur ea de re deliberationes, sed varie interturbantur. Pompeius interim Planta cum familiaribus in arce sua trucidatur.

Nec Gallia suis carebat fluctibus. Rex Luineum summo habebat loco, Ancraei opes in ipsum effuderat. Id indignati proceres Longovillius, Nemorosius, Mainius, Roanius, ad reginam matrem secedunt. Verum rex praeveniens, fideli Condaei obsequio, Cadomum Normanniae praeripit, antequam principes adunare copias possent, plerasque eorum urbes, ad spontaneam deditionem adigit. Tum prope Andegavos, fuso reginae exercitu, adeo in artum cogit principes, ut veniam ipsi petant, mater blandum filii imperium agnoscat. Igitur arma in agnatos sumpta, vertuntur in Aquitaniam. Iussi erant Bearnenses Ecclesiasticis Romanensibus bona omnia, et priscae religionis ritus integrare. Abnuentes improviso rex obruit adventu, praesidiisque passim mutatis, templa, opes, honores Romanensibus restituit, Provinciam liberrimi antea iuris adnectit coronae Franciae, Ea res plerisque Reformatorum incentivum novarum consultationum fuit, qui post conventus alios, Synodum indicunt Rupellae, eamque, rege licet praefracte interdicente, peragunt, maiorem turbarum seminarium.

In Septentrione nostro, praeterquam quod Hamburgensibus cum Lunaeburgico duce armorum dissidium fuit, sed brevi sopitum, laeta erant halcyonia eo anno, tedis etiam iugalibus exornata Gustavi Adolfi Suecorum regis, Mariam ducentis Eleonoram Brandeburgicam, (cuius frater Georgius Guilelmus nuper Septemviratum Marchiacum, exstincto patre, susceperat) nuptiis item Augusti Lavemburgici cum Elisabeta Sophia Holsata, et Augusti Palatini cum sorore eius Hedvige, Husemi sollemniter peractis. At in Bohemia, et omni late vicinia, sequentibus adhuc annis flamma bellorum arsit. Proscripti ineunte anno XXI ab Caesare Fridericus, Septemvir Palatinus, ob arreptum Bohemiae diadema, Christianus anhaldinus, Ioannes Georgius Marchio Iegerndorfius, Comes Hohenlous, et alii, quod Palatinum adiuvarent. Turrensis, frustra sollicitatis ad constantiam Moravis, profugit ad Bethlemum, cuius regiam electionem Imperator irritam pronuntiaverat. Palatinus Segebergae adiit Danorum regem, et Saxonum aliquot principes, auxilia rogatum. Sed cum evulgatis Caesar diplomatis, libertati et paci fraudem se facturum negaret, nemini facem placuit subdere incendio, quo de facili Saxonia deflagraret. Solus Christianus Brunsvicus, Halberstadensium praesul, invitis aliis conscripsit exercitum, et agmine primo dissipato, der Westphaliam et Hassiam, in ditionem Moguntinam duxit, Palatino iam in Bataviam digresso.

At Caesaris victoriae multis simul exercitibus urgebantur. Bucquoius Comes Moraviam; Silesiam et Egram, Saxo Septemvir subegit. Silesiis ultro ad officium redeuntibus ignoscitur, cavetur et de tuendo religionis Euangelicae exercitio: Moravi Caesaris iubentur arbitrio stare.

Marchio Spinola, circumlatis ad Rhenum et in Wetteravia armis, dissociavit arte principes, Onoltzbacenum, Wirtenbergicum, Durlacenum, Hassum, et alios, qui unioni nomen dederant. Ferunt auro rem magis quam ferro confectam. Pacti sunt suis ditionibus pacem, Palatinis indutias, donec transactio tentaretur. Interim comes Tillius in Bohemia cum Mansfeldio dubio Marte proeliatur. Tenebat Mansfeldius Pilsnam, Slaccenvaldiam, Elbogiam: socii eius Thaborem, Clingenbergam, Wittingaviam; Palatinatum etiam superiorem

dictis audientem habebat. Sed iterum belli nervum esse pecuniam patuit. Centuriones enim, dum abest cogendae pecuniae causa Mansfeldius, et lente procedit stipendium, urbes sibi commissas Tillio pene divendunt, Elbogia et Flackenavia, cum fortiter aliquandiu restitissent, dimissis praesidiariis, deduntur Tillio. Mansfeldius in angustias redactus, tandem et ipse paciscitur sibi veniam, honores, pecuniam a Caesare: sed confirmatior, rescissis mox pactis, per Noricos agros in inferiorem perrumpit Palatinatum. Ibi Franckenthali obsidionem solvit, perpopulatusque Spirensem et Argentinensem dioecesses, Hagenoam occupat. Eque praeda militem alit praeferocem, Palatino novis programmatis se publice ex cusante, quod libertatis communis causa, Bohemicum susceperit sceptrum, nec ab honesta abhorreat pace, modo sint, qui serio in eam incumbere cupiant.

Ceterum Bucquoius Comes, domitis Moravis, in Hungariam profectus, Gaborem a coronatione callide abstinentem, Presburgo, Posonio, Altemburgo, Thirna, Schiltenavia, aliisque oppidis spoliat; Setscin Georgium ab eo disiungit, qui clam reconciliatus Caesari, Gaborem Turcica praestolantem auxilia gravibus affecit damnis, Neusolo submissos auxiliares intercepit. Iamque in arto erat Bethlemica militia, cum Bucquoius Neusolum obsides, audaciusque in erumpentes provectus, XVI vulneribus confoditur, ineunte Iulio; corpus multo Caesarianorum sanguine vix e manibus eripitur Hungarorum. Quo exstincto, Valones alium aspernati ducem, Gabori ansam multa recuperandi loca dedere. Denique exeunte anno, Niclasburgensi conventu concordia quaedam inter ipsum initur et Caesarem; redditur diadema Hungaricum Ferdinando; Cassovium, Toccaium, et aliae quaedam urbes Gabori permittuntur, Caesareo nomine gubernandae. Adduntur Oppelia et Ratiboria, Silesiorum ditiones, et principis imperii titulus. Religio, quo loco Ferdinando regnum capessente fuerat, relinquitur.

Dum haec aguntur, iegerndorfius Silesiam habet infestam, Troppaviam, Nissam, Glatzam occupat, grandes Silesiis imperat pecunias, cum Saxonicis vario Marte confligit. At Thabor oppidum Bohemicum, post multas obsidentium clades, desperato subsidio, pactoque praesidiariis stipendio, Balthasari Dynastae traditur. Glatzam iunior turrensis mascule defendit, sequentique demum anno, incolumitatem et fortunas sibi suisque stipulatus, resignavit Caesari.

Dispar aliorum, qui hosce accenderant, aut foverant motus, fortuna eluxit. Ioachimus Andreas Sliccius, apud Rederum Baronem Fridlandum captus, iussu Septemviri Saxonis, Pragae sistitur, cumque aliis XXVII perduellione damnatis (inter quos et Ioannes Iessenius, vir magnae eruditionis, afficitur supplicio atroci. Multi absentes proscribuntur, mortuorum bona applicantur fisco. Eaque severitas passim sequentibus etiam annis, ingenti cum lamentatione multorum illustrium, continuata.

Nec multo secundiores Reformatorum in Galliis res accepimus. Rex Francus enim, conventus Rupellani obstinatis adductus ausis, urbem Santonum munitissimam San-Ioannem, post duram viginti dierum obsidionem subegit, dirutisque moenibus vicum fecit. Inde Cleracum in Vasconia pari vi ad deditionem compulit. Et alias qua ferro, qua minis ad LX urbes, praesidiis Reformatorum munitas perdomuit, magna variis certaminibus resistentium strage. Montalbanum tamen morbi ac inundationes hibernae derelinquere regios coegerunt, desiderato inter plurimos duces ac nobiles etiam Henrico Mainio, Aquitaniae Prorege. Soluta obsidione, dum rex Mongurtum oppidum vi capit, incenditque mense Decembri, dux Luinius, Franciae

equitum magister, ingentibus per regis favorem divitiis oneratus, animam exspiravit. Antegresso octobri Parisiis oborto incendio, duo pontes, Aurificum et Cambii, deflagraverant, inaestimabili mercatorum damno.

Ceterum periculosiori bello Polonia conflictabatur cum Turcis. Hi mense Ianuario in Moldavia alteram cladem Polonis intulerant; Sed subsequente Martio, Vladislaus princeps cum L milibus irruens, atroci barbaros proelio prostravit. Quo mire exacerbatus osmannes, refragantibus suis, numerosissimum trecentorum millium exercitum in Moldaviam rapit, ubi Vladislaus limites regni sexaginta milibus, Polonorum Teutonumque insederat, quoad pater Sigismundus universas Polonorum equitum turmas conglobaret. Castris in conspectu positis, dum Sultanus insultibus Polonos carpit, et Cosaccorum copias intercludere nititur, tantis utrinque cladibus est certatum, ut desperans ulterius progredi Turca, pacem aequis conditionibus offerret, quam velut divinitus missam, magno gaudio Poloni acceptarunt, cum rebus omnibus consumptis, vix iam haberent, quo vel unum diem vitam ducerent. Caesis certaminibus ad duodecim milia Polonorum et Teutonum, plures morbis absumpti: E Turcis ad centum circiter milia caesa, totidem aliis casibus exstincta.

Occasione eius belli ductus Suecorum rex Rigam Livonum, quinque septimanis obsessam, ac pene suffossam cuniculis, deditione capit, civibus plerisque invitis. Mox et Mitoviam Septembri exeunte, quam Poloni semestri obsidione, fame et contagiis exhaustam recepere, bellum hoc paulo post indutiis interpolantes.

Eodem vero hoc anno, duodecennes Belgarum cum Hispanis indutiae Aprili mense exibant. Albertus Archidux frustra per legatum oboedientiam Hollandis inculcat, obtendentibus sero eam cani cantilenam, iis qui pridem suae confessionem libertatis ab ipso hoste expressissent. Igitur Spinola Iuliacum Septembri mense obsidet, sequentisque anni Februario deditione capit, principe Auriaco nequiquam obsessis succurrere conato.

Nec Rhetis seu Grisonibus feliciter cessit Telinae Vallis vindicatio. Repulsi enim ab Hispanis occasionem dedere hinc Leopoldo Austriaco, isthinc duci Feriae religione eam Romana imbuendi.

Eadem regis Marocci in Africa sors fuit: Qui propugnaculum ab Hispanis prope Alarachiam structum capturus, luctuosam pertulit stragem, advolante in auxilium classe Hispanica, quae et in freto Gaditano triginta duas Belgarum naves aggressa, cepit aut dissipavit. Batavos etiam ex Moluccis Insulis Anglorum subsidio expulit. Nec enim iam obscure cum Hispanis faciebat Anglus rex, fremente licet Parlamento, ut vocant, seu senatu Britannico, auctoritatemque sibi in ministros regios, atque ipsum adeo Cancellarium sumente, et alios, qui Hispanam principem Carolo regis filio uxorem destinarent.

Idem annus Paulo V Pontifici emortualis fuit, apoplexia exstincto, finiente Ianuario, cum vixisset annos LXIX, sedisset pene XVI. Subvectus in cathedram est Alexander Ludovisius Bononiensis, pace inter Sabaudum et Hispanos facta nobilis. Eum paucis diebus sequitur Cosmus Exarchus Hethruriae, diuturna in iuventute valetudine confectus, prole relicta numerosa. Ferdinandus, liberorum eius vetustissimus, sed puer, successit, sub tutela aviae Lotharingicae, matris Austriacae et patrui Cardin alis. Extremo Martio decessit Philippus III, Hispanus rex, anno vitae XLIII, regni XXIII. Sufficitur Philippus IV sedecennis, qui patris facilitate abusos exturbavit aula, interque eos ducem Ossunae vinculis, Rodericum Calderovium capite damnavit, ducem Lermaenum dignitate privavit et

divitiis. Philippum decimo tertio Iulii sequitur morte Albertus Archidux, hunc Septembri Robertus Bellarminus, sorore Marcelli II. Pontificis genitus, fere octogenarius, illustris Romani solii hyperaspistes. Gregorius XV legem de Pontificum creatione tulit, ut deinceps mero Cardinalium arbitrio legantur, posthabitis regum commendationibus.

Neque quietior annus XXII huius saeculi fuit. Primum Osmanes Sultanus, ob suspicionem novae militiae, et difficilis ad sepulcrum Mahometicum peregrinationis, a Ianitzeris suis deseritur. Mustapha eius patruus restituitur in solium, qui timens rursum, ut antea, deponi, e vestigio Osmanem strangulari iussit, ad Caesarem legatum firmandae paci misit. Ormus, potentissimum Lusitanorum ad fines Persiae Arabiaeque emporium, a Persarum rege et Anglis expugnatum, praedae implevit victores.

Deinde in nostro orbe Christianus Brunsvicus Lippam, Susatum, Paderbornam, Braceliam, aliaque Westphaliae oppida subigit. Ab Anholdino Barone attritus, pergit infestare Pontificios, magnas undicumque pecunias facit, etiam statuis sanctorum in nummos conflatis. E Westphalia progressus in Eisfeldiam, pessime accipit incolas, perque Wetteraviam populabundus Ursellas, ac mox Hochstam, ditionis Moguntinae oppidum arcemque occupat.

Interea Palatinus in ditiones suas Rhenanas, dissimulato habitu, redit; Mansfeldius et Badensis Marchio Tillium prope Wislochum profligant; Badensis, tradita filio Repub. bellum omnibus viribus statuit propagare. At Tillius Wimphae se includit, donec firmatus Cordubensis Dynastae copiis, Badensem Manfeldianis imprudenter exutum cohortibus, ad proelium trahit, pellectumque in insidias, fundit fugatque, nec non omni eius instrumento bellico pecuniaque potitur, quae Caesarianis in praedam vertit. Eodem vero tempore Mansfeldius Ladenburgum deditione capit. Leopoldicos Hagenoam obsidentes pellit, paulo post ab Oberntrautio, Palatini tribuno, in fidem acceptos. Inde Darmstadium festinat, Ludovicum Chorarcham capit, Brunsvico se iuncturus. Sed tillio totis viribus eum insectante, recurrit Manheimum, Tillio, Cordubensi, Anhaldino, Thomae Caracciolo, Cosaccorum etiam manu firmatis, Brunsvici copias reliquit dissipandas. Hi famosissimum Brunsvici exercitum tormentis vacuum nacti, ad Moenum fluv. in fugam propellunt. Dumque ducem ponte transeuntem effusius sequuntur milites, disruptis ordinibus, tanto impetu festinant iter, ut scisso ponte absorberentur amnis vorticibus multi, reliquae cohortes desertae, gladiis glandibusque Caesarianorum conciderent. Praeter submersos tria milia interiere, Hochsta statim recuperata. Igitur Palatinus, cum nec suppeditate Mansfeldio et Brunsvico sumptus, nec commodare per eos rebus suis, pene deploratis, ulla ratione posset, fretus tandem compositione Bruxellensi, quae agitabatur a Ioanne Digbio, soceri sui legato, exsautoravit id postulantem Mansfeldium. Tabernas tum Alsaticas denuo obsidentem. Paulo post Clingenberga Bohemiae, vitam et facultates salvas pacta, reddit se Caesari. Wormatia et Spira praesidium accipiunt, Neapolis capitur, Heidelberga obsidetur. Palatinus Sedanum deductus Mansfeldianorum praesidio est. Qui Brunsvigiensibus iuncti copiis, per Galliam irrumpunt in Hannoniam, acrique cum Consalvo Cordubensi conserto proelio, (in quo brachium Brunsvici laceratum, posteaque refectum a chirurgis) vi aditum sibi Braedam versus Brabantiae aperuerunt: Eo certamine multi utrinque desiderati, haud dubia Brunsvici victoria, nisi Mansfeldianae quaedam turmae, stipendia inclamantes, pugnam detrectassent. Non multo post, sexto, inquam, Septembris die, Heidelberga nequiquam

generose defensa, vi expugnatur a Tillio. Praesidiarii omnes caesi, urbs direpta; Civibus, deflagrante paulatim ira victorum, parcere tandem Tillius iussit. Rex Daniae, misso Sigwarto Pogwischio, libenter ea mala avertisset, rogans Caesarem, ut acceptas a Palatino iniurias publicae saluti ac quieti donaret, eumque abiurata Bohemia deprecantem, Septemviratui suo restitueret. Verum Caesar continuari praetexens contumaciam, ad Bruxellanam compositionem omnia reiecit, quae tam lente egit hoc negotium, ut Palatinus interim omni ditione privaretur. Nam Manheimum Horatius Verus, de subsidiis desperans, aequis conditionibus cessit Tillio.

Spirensem agrum, et Germersheimum subegit Leopoldus, mense Octobri. Frankenthalum Isabellae, agente Iacobo rege, velut sequestro traditum. Nec Marchionatus Badensis iras Caesaris effugit. Abiudicatus enim Georgio Friderico, et Eduardi Fortunati filio addictus, Romanam religionem sequenti, nullum non crudelitatis genus a Bavarito milite, Croatis praesertim et Cosaccis, pertulit.

Felicius Hollandis res provenit ad Bergas Somenses. Hi enim obsidentem oppidum Spinolam isthinc crebris eruptionibus (quibus octo Hispaniensium milia ferunt cecidisse hinc exercitu numeroso quadraginta millium, coegerunt solvere conatus, crematisque castris abire inglorium. Verumtamen Pfaffenmutzium, post multa tum fortitudinis, tum arrogantiae specimina edita, Henrico Bergensi deditionem fecit, praesidio variis morbis et proeliis iam nimium diminuto. Id exeunte anno contigit, die Stephano sacra, cum et Sancti Mauritii munitio in Flandria, ab Hispanis astu intercepta est.

Cetera Germania pene efferabatur militum contumeliis. Cosacci a Caesare dimissi, quacumque iter faciebant, inaudita crudelitate, libidine, rapacitate, et nequitia plane diabolica, in omne mortalium genus saeviebant, ob id a Silesiis non semel pro meritis tractati. Nec multo melius Mansfeldiani Westphaliam habebant, et Frisiam Orientalem, quos in locos e Batavia migraverant; occupatis in itinere oppidis, arcibus, villis, imperataque pro lubitu cuivis pecunia et commeatu. Qui militiae mores, cum aeterno nostri saeculi probro invalescerent, Saxonicus ob id tractus inferior, assentiente Caesare, militem scripsit, ab exterorum iniuriis se defensurus. At ne quid malis deesset, praecones renati Euangelii omnes e Bohemia Moraviaque exulare iussi, adhibitumque, quicquid artis reperiri poterat, delendo ex animis hominum Christianismo puriore. Rex Gallus etiam abrupta praeter spem pacificatione, Montem Pessulanum, aliaque Reformatorum oppida, ingenti cum suorum clade, ad deditionem impellebat, vix adspectu tot funerum ad novam compositionem adductus, frementibus Zelotis Romanensium. Et ut iustam Dei intelligas iram, nec vulgaris quidem iustitia sedem amplius apud Teutones retinebat: imperiali nummo, per aeruscatorum nequitiam, ad XVI florenorum aestimationem elevato. Eodem vero anno Papa novos caelites legit, Isidorum Agricolam Hispanum, Ignatium Loiolam, Franciscum Xaverium, Teresiam fundatricem Carmelitarum discalceatorum, Philippum auctorem congregationis Oratorii. Mariam virginem cum peccato conceptam dicere piaculum appellat. Collegium titulo de fide propugnanda novum excitat. Mittit et in Daniam institores personatos, reipsa Doctores Theologos, avitas superstitiones scholis et Rebus pub. inseminaturos, quorum tamen conatus Dei beneficio frustra fuit, quemadmodum et antea Laurentii Nicolai Norvegi, qui anno MDCIV. id ipsum ore calamoque attentaverat. Rex Daniae ex Celiane, Indorum insula, naves duas hebeno et aromatibus onustas recepit. Oddo Giddaeus, praefectus Classis, castrum in Trangabare

structum, Dansburgum appellaverat. Per istas autem Germaniae turbas, luculenter rem suam fecerunt tum alii, a Caesare magnis honoribus aucti, tum etiam Maximilianus Bavarus, Septemviratu honestatus Palatino, reclamantibus frustra Moguntino, Saxone et brandeburgico. Addita lex tamen, ne ea inauguratio Palatini seu filiis, seu agnatis fraudi esset. Id actum Ratisponae decimo quinto Februarii, anno huius aevi XXIII, quo tribus simul aeterni numinis beneficiis Dania effloruit. Nam et detecta emissariorum Pontificalium fraus est, ipsique Dania pulsi; et in Norvegiae praefectura Sandverta repertae argenti venae purissimi: et in Selandia Sorae nova nobilium Academia surrexit, attributis ei, praeter monasterii Sorani reditus (quos pridem scholae rex Fridericus addixerat) etiam Mariaeboanis in Lalandia, et Burglamensibus in Iutia proventibus. Datus novo Lyceo Ephorus Iustinus Hogius, vir plane factus a natura ad eam functionem, et praeter natalium splendorem, rarum pietatis, prudentiae et eruditionis exemplum. Professores dicti a Rege inclitissimo primi, Ioannes Cluverus Theologus, qui haec scripsit, Ioannes Laurembergius, Mathematicus. Quibus altero anno additi, Ioannes Meursius historiographus, et Ioachimus Burcerus Medicus Lusatus. Post etiam Helmaestadio exciti, Christophorus Heidmannus Orator, Martinus Trostius Huxariensis, Hebraeae Professor linguae, et e Danis Nicolaus Martini Schelderupius, Logices, et Stephanus Ioannis, Eloquentiae Doctores. Inter haec detegitur in Belgio conspiratio, qua vita Mauritii principis et aliorum Arminianismo infestorum petebatur, ductoribus filiis Barnefeldii, quorum alter deprehensus cum sociis, facinoris poenas luit, alter evasit. Atrocior tempestas e Belgio in Frisiam et Visurgis ripas incubuerat, Christiano Brunsvico et Mansfeldio signiferis. Brunsvicum quidem Rex Danus et Saxoniae principes finibus eius circuli excedere compulerunt, purgati etiam Caesari eiusmodi molitionum conscientia. Transgressos Visurgim Brunsvigianos insequitur Tillius, eorumque extrema agmina prope Statloam, in ericeto Duvendica, invadit, occultata vicinis in arbustis et paludibus forti manu, quam Lingenses Grollanique praesidiarii submiserant. Commisso certamine, undique circumfusae Brunsvici cohortes sternuntur, numerosusque exercitus a quinque milibus in fugam agitur, Christianus ipse, cum expeditis equitum turmis, assequitur Brevordam, sed amissi machinis, impedimentis, commeatu, longeque maxima copiarum parte (e quibus DCC caesi, reliquum dissipatum, multi illustres capti sunt) Meppena tillio deditur. Mansfeldium diutius Frisia in cubantem perpessa est, donec Anthonius Guntherus, comes Oldenburgicus, exoravit Caesarem, ut data exitialibus illis harpyis venia, sacramento solverentur. Etenim Tillius, sumpto per Oldenburgiam itinere, vi militari nihil adversus callidos praedones effecerat. Ingens aurum pacti, ne pro more viciniam omnem vastarent, regis Danorum minis dedere.

Redeunt ergo in Monasteriensem Westphaliae provinciam aliqui: Frisoyta oppidum a Limbaco oppugnatur. Ibi circumventa ab Erwito Tribuno sacra capita, XV multantur vexillis, Limbacus cum plerisque centurionibus in deditionem venit. Ex quo tempore atriti quottidie, dispalatique Mansfeldiani: ipse ductor paucis comitatus, in Hollandiam refugit, Brunsvicus in Saxoniam.

Fatalis idem annus Pontifici et Turcico Sultano fuit. Gregorius enim XV Romae paralysi exstinctus, Cardinalem Maphaeum Barberinum habuit successorem, qui Urbani VIII vocabulum sumpsit. Turrensis senior, sollicitato Mustapha Sultano, auxiliis eius stipatus Moraviam diripiebat.

Verum paulo post Mustaphas abdicare se tyrannide cogitur a Ienizaris, atque Amurathi IV. fratri Osmanis sedecenni, solio cedere. Sic intra XVI menses tres Sultanos vidit Turcia, quorum largitionibus (nam Spachi et Genizari suos Imp. donativo aestimant) exhaustum aerarium: tumultus praepotentibus non paucis exitio fuere. Quamquam ergo Bethlemus, maxima maxima cinctus multitudine, processerat in Moraviam, comitemque de Monte nigro, Caesarianum ducem, redegerat in angustias: tamen Turcis eius imperium abnuentibus, neque comparentibus Germanorum auxiliis, compulsus est ad indutias, Caesarque ei postea principis imperii titulum abrogavit. Turci praeda graves, passim a Caesarianis praefectis caesi, aut exuti spoliis, iustas temeritatis poenas dedere. Sequentis anni Maio pax renovatur inter Caesarem et Transylvanum, Oppelia et Ratiboria Carolo Caesaris fratri datae. Dum igitur et Iegerndorfius Silesia, et Turrensis Moravia, et Hungaria Bethlemus deicerentur, Rex Anglus interim sueto principum delinimento, coniugali foedere filii sui et Mariae Hispanae, obliterare exortas inter suam et Austriacam domum offensas meditabatur, reique peragendae, iam multa Romanensibus in Britannia licebant.

Feruntur et litterae, nescio an verae, quibus Carolus Pontificem honorifice compellat. Verum post immensa utrinque commutata munera, cum insolenti propemodum inter tantos principes exemplo, Carolus ipse diutule in aula Hispanica esset commoratus, nihilque certi ad sororis suae, filiorumque eius, in avitas ditiones restitutionem proveniret, evanuit consilium, et alia coniux e Gallicana regia, Henrica Maria, Ludovici XIII soror, Carolo principi nupsit. Extemplo renata apud Anglos Romanensium licentia considit, non sine prodigio ruentis eorum suggesti, dum ex eo Druerius Iesuita contionem alloquitur. Fracta enim insistentium pondere contignatione, circiter XC auditores oppressi, ara diffracta, contionator ipse misere contusus interiit. Contrarium in Germania servandi Euangelii eluxit signum. Ecce enim dum Lutheri sectatores passim adiguntur, ad recipiendam fidem Romanensium, atque in Wetteravia Longogintzi centurio eripit tubicini libellum, preces continentem a Ioanne Arndo, Lunaeburgici ducatus Praesule, concinnatas, eumque in fornacem ignitam proicit, attestatur miraculo Deus, quam nullo igni verbum suum consumatur. Etenim liber, inter candentes prunas incolumis, post horam extractus ab hospita, et pro rei magnitudine, Philippo Landgravio Butzbacum dono missus est, a quo et dicitur asservari.

Ceterum placuit Deo, suorum mentes ardore tentationum vehementiori ex plorare, paleas vero, quarum larga nimis copia, aestu indignationis suae comburere. Quod consilium evidentibus hinc inde prodigiis, ipsaque in Saxonia, inferiori et Dania, luculenter patefecit, modo fuissent, qui id ad animum voluissent sumere. Vidimus aquas cruore congelatas in stagnis, vidimus e trabibus destillantes sanguinis guttas; audivimus quorundam panes, mensas, ocreas, sanguinem sudasse. Visi inter se confligentes in aere exercitus. Visae in arboribus natae fruges, quasi indigna iis terra foret, hominum ingemiscens nequitia.

Igitur unde nemo putabat, grande exstitit Saxoniae Daniaeque feralis belli incendium. Res ita habet.

Ioannes Tillius Comes, validis Hassiam copiis insederat, anno XXIII. invito sane Mauritio, at Ordinibus, quia obniti haud tutum videbatur, hiberna indulgentibus. Ex illo exercitu Ritbergicus, Lipstadio et Ravenspurgico Comitatu domitis, cumque eo Anholdinus Baro, Scaumburgicam infestabant ditionem, Huxariensem cis Visurgim arcem plane diripientes.

Fatigabatur Saxonica Visurgis fluvii ripa annonae et pecuniarum exactionibus.

Nec hostis tamen ibi Caesaris aut Bavari quisquam erat, Christinus Brunsvicus exercitus sui reliquias exautoraverat, desertoque Mansfeldio anno XXIV. migrarat in Daniam; quo tempore etiam Caesar, misso Antonio Guntero Oldenburgico, fidam Dano regi pacem et amicitiam pollicebatur. Sed cum querimoniae e Saxonia increbrescerent, proximi incendium parietis ad regem quoque pertinere visum est. Tenebat et oppignoratam sibi Rex Sicanam arcem et praefecturam, quam Erwittus, Bavariti tribunus exercitus, praesidio imposito exhauriebat. Rogatur ergo Caesar, ut importunis praesidiis Saxonicos fines levet. Responsum, Bavari esse Electoris illas copias, qui ob metuendam e Saxonia vim, exautorare milites nequeat; verumtamen locis regi subiectis esse demigraturos. Mittuntur proinde, qui id Comiti Tillio regis nomine denuntient; sed insolentius exceptum responsum a centurionibus ferunt, haud volare in aere milites posse, locum iis in terra dandum. Id teli instar regium perculit pectus, qui eodem tempore invitatus a regibus agnatis, Britanno, Gallo, Sueco, Belgis, de communi regnorum asserenda salute, haud sibi insuper habendum viciniae periculum duxit, praesertim de ferendo auxilio obnixe et saepe rogatus.

Annus agebatur XXV huius saeculi, horrendis et inauditis fere ventorum fragoribus infesto initio, quibus in Dania et Holsatia non arbores tantum innumerae, sed et turres, aedificia sacra profanaque, molae, aggeres, mari et fluminibus obiecti, foede prosternebantur. Finiente fere Martio, Lavenburgi conveniunt Saxoniae inferioris principes, Rex Daniae ut Dux Holsatus, Administrator Magdeburgicus, Praesul Bremensis, Dux Brunsvicus, Megapolitani, Holsatus decernunt, augendas esse copias, dudum ad circuli Saxonici defensionem conscriptas, nequid Res publica detrimenti ab insidente fines exercitu capiat. Imperator eius militiae Rex Danus, Lunaeburgi, ac deinde Brunsvici, constituitur, quam quomodo gesserit, mox dicam, ubi primum iis, quae alibi paulo ante contigerunt, paucis me absolvero.

Etenim anno antecedenti, per hiemis saevitiam, occasio erat Henrico de Monte, in Velaviam irrumpendi, concreto glacie Isala flumine. Verum, quasi Hollandis adversum eum producentibus instructas cohortes, territus rubicinio, cum ad tria milia militum eius frigore obriguissent, laceras reducere copias adactus est. Foederati Belgae validam classem expedierunt in Americam, oppressisque aliquot Hispanorum myoparonibus, Baiam, id est, Portum omnium Sanctorum cum Salvatoris oppido, ingentique praeda, expugnarunt. Marchio Spinola Bredam, exeunte Augusto, cinxit obsidione: Henricus de Monte capto Gennepo depulsus, in eadem se castra contulit. Mauritius Cliviam expugnavit, pervetustum oppidum, mox quoque Mondelbergam et Gocham. Antwerpianum vero castrum strategemate occupaturum, fortuna delusit. Breda, artissima obsidione novem menses clausa, cum eruptiones vario Marte non paucas Iustinus Nassovius; foris vero proelia Henricus Fridericus, adducto solvendae obsidioni ingenti exercitu, fecisset; tandem urgente fame et contagio, in deditionem venit, XXVI Maii, Praesidiariis ad ter mille arma et facultates, civibus libertas, sed religioni ad tempus concessa. Paulo ante et Baiam Brasiliensem Fridericus Toletanus Hispanis recuperaverat. Rex Philippus IV, commercia inter Iberos, et suae ditionis Belgas sustulit.

Recruduerat et in Rhetia, valleque Telina bellum, indignantibus Gallis, Venetis et Allobrogibus, opportunam sibi provinciam alieno obnoxiam dominio fieri. Igitur foederatis iis, Meienfeldia, Curia, Tyranum, Sondrium oppida; Clavenna et Wormium Comitatus, deditionem faciunt; occiduntur proditores non pauci patriae. At romanenses

Helvetii Austriae se domus protectioni submisere. Mox expugnata et urbe Cleva, tota vallis Telina in potestatem foederatorum transit, moveturque et Genuatibus bellum, quod illi pecuniam et auxilia quaeque Hispanis subministrarent. Id fervide a Sabaudo et Gallis gestum initio. Casei aliquoties Ligures, Prava et Albinga ad deditionem redactae sunt, repleta tumultibus Italia. Ab hoc autem igni alius, domi natus, Gallos pene avocavit, renatum scilicet inter Regem et Hugonotos, quos vocant, civile dissidium, quo Dux Soubizius proelio navali victor, mox victus rursum in Angliam profugit. Sed Rupella terra marique obsessa, tum fortibus factis, tum precibus, pacem denuo exoravit. Exinde ad crebras Pontificis de pace sollicitationes, paulatim bellum Italicum obtepuit. At Pontificiorum sub haec augescebat in opprimendis Euangelicis studium. Nam militiam novam, quam anno XIX huius saeculi Viennae sacratam diximus, Urbanus Papa confirmavit, imposito ei conceptionis sanctae Mariae titulo. In Austria, bohemia, Moravia, aliisque locis, nihil non operae, cremandis libris, disturbandis sacris, exagitandis et pellendis renati Euangelii confessoribus, impenditur. Subornati et in Gallia sunt scriptores, qui sub nomine Hugonotorum, libros de occidendo rege, recuperandaque libertate, extruderent in publicum. Sed deprehensa fraude, iustas innocentibus poenas dedere. Marcus Antonius de Dominis, qui dudum inescatus Hispani legati pollicitationibus, e Britannia Bruxellas, atque inde romam transierat, cum parum idoneis refelleret argumentis, quae adversus sedem Pontificiam aliquot libris eventilarat probra, iugulatus in carcere, ineunteque Decembri crematus est. Mox auspicatus Pontifex suum iubileum, quem Vladislai, principis Poloniae, praesentia illustriorem redidit.

Turcicum etiam regnum continuis fere motibus a morte Othomanni II obnoxium, nondum quiescebat, Purpuratus enim Arzironius, quasi Ianizarorum castigaturus superbiam, qui domino suo necem intulissent, formidabiles in Asia copias contraxit, ipsique urbi regiae ingessit minas. Qua occasione illectus Persa, in Turcicas irruit ditiones, Babylonem (Seleuciam puto veterem) occupat, Edessam circumsidet Mesopotamiae Sed interim Arzironius Prusiam obsidens et Angeroniam placatur, exercitusque ingens in Parthum ducitur, qui non una ab eo clade multatus. Irrumpunt et in Podoliam Tartari, pensaturi damnum, per Cosaccos Turcis Ungaricis illatum. Prima quidem expeditione felices, sed altera, per insidias, a Polonis ingenti strage caesi sunt.

Ferdinandus Imperator pactus cum Turca indutias duodecennales, Ioannem Tillium et Albertum Fridlandum duces, exercitibus instructissimos, Saxoniam iussit inferiorem invadere: tametsi Rex Daniae, qui circiter XXIV milia armatorum ad Visurgim, sine cuiusquam laesione, produxerat, nihil se adversus Caesarem moliri, sed Saxonicam tantum libertatem defendere velle testaretur. Usque ad decimum Iulii nihil utrinque tentatum hostile. Primus impetus a Tillianis fuit in munitionem Saxonicam, quam apud Huxariam struxerant: quae statim a Saxonicis deserta, et a Tillianis occupata est. Decimo post die Hamelienses lustraturus excubias Rex, incuriosius in vallo obequitat, ignarus foveas ibi latere asservandae rei tormentariae, asseribus contectas parum solidis. Harum unam equus calcaribus impetitus insilit, ruptaque tabula, decussus, praecipitem secum Regem viginti novem pedum spatio in subiectam fossam rapit. Suffocato fere equo, Rex post duas demum horas compertus vivere, sed toto triduo habitus inter morientes fuit. Quare propinquo hoste, castra versus dioecesin Verdanam retrahuntur. Interim

Tillius, nequiquam deprecantibus per Oratores Saxonicis, totis agminibus in Brunsvigiam irrumpit; Hameliam, Holtzmindam, Mindam, aliaque ad Visurgim oppida, munit praesidiis. Saevitur horribilem in modum in Brunsvigienses incolas, qui proinde et armis induuntur, ad vim iniquam propulsandam. Postulatur et ab Rege Caesaris nomine, ut militem de Saxoniae finibus deducat. Niemburgum violenta obsidione premitur. Sed rex, raro Dei beneficio, et corpore iam refectus, et milite, tam strenue tuetur id oppidum, ut Tillius, amissi circiter quattuor milibus, re infecta discederet. In eius tamen partes transivit Stoltzenavia, centurione quodam muneribus corrupto. Inter quae Mansfeldius, qui Mercurii instar inter Anglum, Gallum, et Batavos commearet, cum molitiones eius mire proveheret enata inter Anglum atque Hispanum discordia, ob negatam Palatino restitutionem, firmas iterum conglobarat copias; quas tametsi maxima sui parte diminutas, in Saxoniam penetravit, et Lavemburgi ad Albim stativa fixit, cum paulo ante Christianus Brunsvicus castra regia, insigni stipatus equitatu, intrasset. Ceterum per haec Fridlandus Dux in Magdenburgicam irruerat Dioecesin, a quo Halla Saxonum occupata, milesque in Halberstadenses infusus terras, nemine fere obluctante. Quare ne tanti belli incendium latius vagaretur, interventu Electorum, Saxonis et Brandeburgici, coeptum est Brunsvigae, Octobri mense, de pace agi. Post quadrimestres disceptationes, etiamsi utrinque certis legibus dimitti placeret copias, tamen, cum Minda et Huxaria cedere nollet Tillius, Saxonicique ordines acquisiti iuris sui, in Ecclesiasticis praesertim ditionibus, confirmationem urgerent, eamque Fridlandus et Tillius praestare se haud posse dicerent, infecta pace discessum, bellumque maiori exinde, et conatu, et clade, gestum est. Eo Christianus Brunsvicus fortem se grassatorum vindicem praebuit, obruta eorum in pago Saldera legione, itemque Otterslebiae octingentis Fridlandicis. Antea Fuchsius Stoltzenaviam receperat regi. Vicissim Tilliani, improviso insultu, Oberntrautium, Fridericum Altenburgium, Iacobum Ulfeldium iuniorem, fortissime pugnantes, occiderant.

At Mansfeldius Lubecensium incumbens pagis, eruptione civium multatus est, caesis aliquot eius equitibus, aut exutis praeda. Ioannes Ernestus Vinariensis, egregius animi princeps, quem Rex sibi legaverat, Osnabrugam, Widenbrugam, Furstenaviam: alique manus Mansfeldiana Servestam, Saxonicis adiunxit partibus.

Quae dum fiunt, Leopoldus exstincto in Hispania Carolo fratre, Episcopatibus se Argentinensi, et Patavino abdicat, ducisque Urbinatis viduam ducit Claudiam Medicaeam. Vratislaviensem Episcopen Sigismundi Poloni filius iunior, Bavaricam Leopoldus Guilelmus Caesare genitus, obtinent. Clauserat interim tertiana febri vitam Iacobus VI Anglorum Rex, Martio vicesimi quinti anni exeunte, auctor foederis inter se, Gallumque et Danum reges, eruditissimus Princeps, pacisque artibus inclitissimus. Huius haeres Carolus, dignus diademate, Britanniam pronis populorum studiis coepit moderari, pronior ipse in Bucquingamium ducem, variis pollentem artibus hominem, sed patriae minus acceptum. Regem Anglum secutus erat decimo tertio Aprilis Mauritius Auriacus, foederati Belgii rector laudatissimus, consumptus et ipse febri, auctorque ante mortem factus fratri Henrico Friderico, coniugii cum comite Solmensi Amelia, lectissima virgine, ineundi. Tum vero lues dira Britanniam, Belgium, Constantinopolin, et pleraque Europae pervagata, innumeros mortales leto dedit. Nec mitior Bellona, vel intactas hactenus corripuit provincias, vel modicum respirantes, denuo conturbavit. Inter has Livonia est, quam improviso

adortus assultu Suecorum Rex, Kokenhusam, Runneburgum, Birsam, Derbatum, et alia Polonicae adhuc fidei oppida, intercepit. Polonis Rigam conatis rursum sibi vindicare, cum quorundam civium pellexisset dolis, iteratam intulit cladem, caesis eorum per Turrensem iuniorem plus sexcentis. Inter illas numera Borussam, quam idem Rex, medio Iunio advectus octoginta navium classe, subiti terroris implevit, iactisque apud Pilaviam vallis, Brunsbergam, Frawenbergam, Elbingam, Mariaebergam coegit imperata facere, Dantiscanis Polonicas auferre naves, tributumque Polono debitum solvere iniunxit; sed inter maximos rerum successus, illius urbis obluctatione retardatus.

Saxonici vero flamma belli latius se vicesimo sexto anno diffudit. Cum numero militum superarent Caesariani, commeatu erant prohibendi. Havelam, et inferiora Albis iam tenebant Saxonici. Decimo quinto igitur Aprilis Mansfeldius impetum fecit in munitionem Fridlandicam, quae Caesariano exercitui Albis usum superioris prope Dessaviam tuebatur. Praeceps facinus, octo milliam XXXM obicere. Itaque pedites re fortiter gesta, cum deseri se ab equitibus cernerent, paulatim recedendo, auxerunt Caesarianis animos; qui atrocius incumbentes, Batavicos auxiliares (quattuor milia erant) Nienhovio regente adductos, fere occidunt, universam aciem in fugam vertunt. Desiderati Mansfeldianorum ultra mille quingentos, ad triginta vexilla capta. Infelix ductor Brandeburgum se recepit, Caesarianis mox Servestam, alibi Calenbergam Tillio occupantibus, cum in Hassia interim, excitato ab agrestibus tumultu, caedi passim praedaeque essent. Tum vero Christianus Brunsvicus in Grubenhagiensem irrumpit principatum, quod Georgius Lunaeburgicus, eius possessor provinciae, scribendis pro Caesare copiis abesset, impositoque locis praesidio, legiones in Hassia Georgianas disicit. Contra Imperator, misso feciali, diplomata profert Magdeburgi, quibus omnes imperii Romani subditos, denuntiata proscriptionis poena, castris iubet Danicis valedicere. Extemplo Tillius vim minis iungit. Mundam, clavem Brunoniae, paucis subnixam praesidiariis, exeunte Maio, vi capit, et cives, dum poterant, fortissime dimicantes, Furstenburgio imprimis exsequente, occidione occidit. Nulli ibi aetati aut sexui parcitur, pauci admodum in cryptis aut fastigiis domuum abditi, expleta Caesarianis saevitia, vitam sibi auro exorarunt. Paulo post Christianus Brunsvicus Wolferbyti (sexto Iunii) haud sine veneni suspicione decessit, secuta decimo nono Iulii matre Elisabeta. Guilelmus, Mauritii Hassi filius, Cassellas Tillio permittit. Mauritius, eruditione illustris, secedit Zigenhaimum. Ioannes Fridericus, Bremensium Praesul, vigilantia regis compertus cupientior esse hostibus, Vordae arcis imperio sollertissime privatur. Rex Vordae praesidium imponit. Tillius Hassiam tradit Guilelmo Landgravio. Inde Gottingam itur strenue se tuentum. Rex Daniae obsidionem soluturus, contrahit in unum copias; Tillius adunatis et ipse viribus, obviam pergit, dedita sibi Gottinga. Northeimi non sustinuit vim regiam, relictaque ingenti cum iactura urbe, instaurat copias. Primae velitationes regiis faustae, Tillianis plus sexcenti, et vexilla aliquot adempta. Insistit Rex cedentibus, apud Lotteram opportunum defensioni locum capit. Ibi cum perseverandum suaderet Fuchsius, peditum ductor, tribunique alii, quod neque machinis favere videretur locus, ventusque insuper hosti secundus esset, tamen Rex metuendi nescius, fugibundoque instare hosti certus, proelio decernere statuit. Nec consilio audaci defuisset fortuna, nisi plerisque equitibus mens laeva fuisset. Nam primi ordines validam adeo impressionem fecere, ut ad tormenta penetraretur Tilliana, atque dux ipse propemodum victoriae desperaret. Sed cum omnem vim Tillius in pedites lassos inedia

raperet, atque peropportunis Georgii Lunaeburgici auxiliis esset sublevatus: detrectante contra equitatu regio pugnam, dilati obtentu stipendii (quod tamen in prompte erat, atque superioribus mensibus satis liberaliter ab Rege fuerat repraesentatum) caesus misere peditatus est. Equites frustra ab Rege implorati, fuga se turpi subduxere. Reperti qui occubuerant, ut ferunt, mille ducenti, interque eos Philippus Landgravius, Fuchsius, Comes quidam Solmensis, Siguardus Pogwiscius; vexilla amissa viginti octo. Lohausius, Lindslavius, Frencus, aliique ductores ordinum, Lotterae ad deditionem compulsi, captique milites ad mille octingentos. Par fere numerus caesorum e Tillianis fuit, solo Pinthovio suae legionis quindecim centuriones desiderante. Vix impetratum ab Rege aiunt magnanimo, ut periculo se eximeret. Qui sua, paucorumque suorum manu mascule quidem defensus, donec intuto sisteretur, Wolferbytum se eadem vespera recepit, certatum est decimo septimo Augusti. Plus victoriae Tillio quam praedae fuit, seu insidias metuenti, seu quod equites regii spolia ante caperent. Biduo post Brunsvicus Dux Saxonicae renuntiat societati, totamque Brunoniam Caesaris permittit obsequio. At Wolferbytum, Dani regis praesidio insessum, adoriri ausus non est victor, expiscatus, Regem instaurare vires, lentamque obsidionem ingenti damno fore. Itaque Rotenburgum, Friderici Ducis, hoc est, Verdani praesulis, sedem, aliaque munita illius tractus loca, deditione occupat. Rex strato pontibus Albi, prope Lavenburgum et Blekedam, exercitus recolligit reliquias, utriusque ripae potens, donec firmior a copiis contra ire Tillianis possit.

Ceterum ineunte Iulio, Vinariensis et Mansfeldius, iunctis viribus, per Marchiam repentino itinere in Silesiam irruperant, sedecim bellatorum milibus stipati. Eos insecutus Bechmannus, irritus consilii fuit; alienatis insuper violentia sua Silesiis, ut Tropavia, Iegerndorfium, Lobschutza, aliaque oppida, Vinariensi accederent. Mansfeldius Bethlemi auctus copiis, quem male haberet Oppeliae et Ratiboriae ereptio, iamque Catharinae Brandeburgicae honoratus coniugio, resumpsit spiritus, et in Moraviam processit; Turcarumque fretus molitionibus, instigatu Bosnensis Bassae tumultuantium aliquot Hungariae loca insedit. Eo missus cum exercitu Fridlandus, apud Neutram a Turcis repellitur, ambiguisque saepius cum Mansfeldianis decertat proeliis. Sed cum Transylvanum Fridlandus demitigasset, collusionum metuens Mansfeldius, Venetias procurrere instituit assumptis suorum expeditissimis, traditisque Vinariensi copiis. In itinere datum visceribus, ut aiunt, venenum ferens, in Bosnia corripitur dysenteriae malo, atque varia coquens animo, inter molitiones novas versatilem emittit animam. Vinariensis Hohenwaldae potitus et Gabeluncae, dum et ipse per Hungariam multa molitur, Transylvani ingemiscens consiliis, subito absumitur, triginta duos annos natus; ob res in Silesia praeclare gestas et moderate magno sui desiderio relicto.

Grandior sub haec Austriam supra Oenum tumultus agrestium pene pessum dedit. Eum Adamus, Comes Herbersdorfius, nimia severitate accenderat, dum ruricolas aut Iesuitam iuberet, aut carnificem sibi eligere. Ea enim ex re tanta incessit indignatio turbam, ut correptis lapidibus, in fugam ageret hominem, et mox MD stipatum militibus pene ad internecionem caederet. Hinc Velsam, Stiram, Lambacum, Gemundam, Freistadium, aliaque loca, suarum faciunt partium agrestes, supplices interim Caesari de libertate Euangelici cultus integranda, affluxuque exulum nobilium, et quorumvis afflictorum, in tantas aucti vires, ut

dempto Lintzio, quod Procurator Bavaritus tenebat, Austriam supra Oenum omnem haberent in potestate. Ad Lintzium haesit victoria. Eam urbem circumfidentes, licet frenato catenis quasi Danubio, ne quid annonae obsessis importaretur, impedire tamen haud potuere, quo mius et commeatu suos Dux Bavarus et milite sublevaret. Quin et in fugam propulsi ab Herbersdorfio, Breunero, Lobelioque, cum carpi se viderent undique maximam partem ad officium rediere. Mox vero accensi iterum suorum suppliciis et incendiis, quae ducis Holsati legio excitaverat, summo eam mane invadunt; et ad castra sua pertractam dissipant, caesis ultra quattuor milibus. Similiter reliqui in deserto lacessiti a Bavaritis, iterata saepius dimicatione, non unam reportarunt victoriam. Lindlous et Hubnerus duces interiere. Lobelius et Breunerus, ferratis agrestium clavis dedolati, plus duo milia desiderarunt. Quae clades fecerunt, ut Caesar promissa Austriacis religionis libertate, etiam proscriptos eam ob causam Bohemos, affixis Pragae tabellis, publice revocaret. Sed ut nihil est plebeiis motibus inconstantius, magisque obnoxium discordiae, ita et hocce vulgus insanum dissidium perdidit. Dum enim alios ruricolas ad armorum societatem instituunt cogere, gravem ab iis accipiunt cladem, et paulo post Paphenheimio, octo armatorum milia in eos ductanti, poenas exsolvunt seditionis, dissipati fusique passim. Fuga sibi consuluisse auctores praecipuos, plurimos suppliciis enecatos perhibent.

Interea e Rhetis in Galliam migraverat bellum. Barbarinus Cardinalis regi Franco pacem cum Hispano iugendam persuaserat, valle Telina Pontifici tamquam sequestro permissa, viaque per Rhetorum angustias utrique Regi aperta. Sabaudus tamen et Veneti, cum Genuatibus inveteratas alebant dissensiones. Inde Gallus ab exteris vertitur in suos, queritantes, non indulgeri libertatem Euangelicis, postrema transactione pactam, neque amoveri castella edomandae Rupellae aedificata: conventus presbyteriorum interdici. Roanius et Soubizius fratres, Euangelicorum antesignani ad Anglica confugiunt auxilia; iam enim inter Gallum Anglumque offensae exarserant. Cum enim ad exercendam maiorum religionem, regina Anglorum haud paucos adduxisset Clericos Romanenses, iique contra quam expedire regno videbatur, in suam allectarent sententiam Anglos, ac magister confessionum reginae arcana saepiuscule inquireret, Rex eum et sodales Britannia iusserat excedere, missoque Georgio Villiero, duce Bucquingamo, rationes facti explicarat, qui minus visus honorifice haberi apud Gallos, bellum inter Reges affines promovisse dicitur.

Id evero inchoaverant Angli, depraedando Gallorum naves, quae Hispano adveherent commeatum. Alebat Rex Francus, Anglorum vicissim merces detinendo, quibus [Orig: queis] damnum illatum pensaret. Bucquingamus classe adortus Insulam de Re, obiectam Rupellae, cum felici proelio Francos in castellum redegisset, nullum dehinc operae pretium fecit, lacerasque et male multatas copias reportavit in Britanniam. Haec discordia, quo minus Regi Dano ex foedere aurum proveniret, et auxilia, maximo obstaculo fuit. Anglia promiserat centena et quadraginta milia Ioachimicorum in menses singulos, Gallia centena milia coronatorum, adeo lenta nomina, ut Vassenarius annotet, anno XXVIII debuisse Angliam tres milliones, duas Galliam. Attamen Rex animi invictus, collectis iterum sex peditum, quattuor equitum milibus, adversus succinctum pluribus legionibus hostem, arte agendum putabat. Igitur subito Hoiam oppugnat, sauciatoque licet glande plumbea brachio, capit. Christianus V. princeps Daniae, paternae aemulus alacritatis, Niemburgicis celerrime commeatum infert. Inde Rex in Holsatiam progressus,

Rendesburgi conventum gentis agit. Quae, urgente imprimis Produce Gerhardo Rantzovio, continuando bello omnes vires offert. Legatur et in Belgium Galliamque Christianus Thomaeus, Daniae Senator, eruditionis vir rarae et experientiae, captusque a Lingensibus praesidiariis, ab Isabella liber pronuntiatur, obtinetque a foederatis subsidii aliquantum Regi suo mitti.

Iam enim tantum impenderat thesaurorum Rex Christianus, ut grandes summas a suarum terrarum ditioribus mutuaretur. Nam implicari huic bello Daniam, idque totis Septentrionis viribus geri, haud ex re visum, quod eo non tam Daniae, quam Saxonicarum ditionum defensio agitaretur. Interim decedit Produx, vir strenuae prorsus et invictae industriae, et perantiquae apud suos auctoritatis, cui Rex ipse, meritorum eius adspectu, Chiloniae exsequias ivit. Inde structis ad Visurgim et Albim munitionibus, commeatu Tillianos intercludit, nitentesque vallum expugnare, crebris repellit cladibus. Cumque in Marchiam Georgius Lunaeburgensis ductaret copias, et vi Brandeburgum caperet, Slammersdorfius ei adversaturus, templum Dominicum Havelbergae occupat, et quasi pro castris munit, unde ad quattuor Caesarianorum milia glandibus perempta memorant. Marchio Durlacensis, qui hactenus Sabaudum affectatus fuerat, domi infelix, apud exteros patriam quaesiturus, regia intrat castra, itemque Turrensis Senior, compositoque prope apud Italos bello, a Venetis honorifice dimissus. Hos sibi Rex legat, invisa Caesari capita, aliis aestimata. Mox videres Lunaeburgicam ardere ditionem, dum Caesariani regiis, regii Caesarianis annonam corrumpere student, receptumque omnem eripere.

Nec alibi fere in Germania laetior rerum facies, Caesarianis, maxime qui Fridlando suberant, adeo sine disciplina obvia quaeque eradentibus, ut Electores etiam Ecclesiastici urgendam pacem, inhibendamque communis patriae perniciem decernerent, detento etiam tribunorum militarium instrumento. Brunsvici agrestes ad Hercyniam latrocinari incepere, quorum alii post varia facinora domiti a Caesarianis, aut ultro gratiam amplexi. Northeimum diuturna obsidione fortissime repulsa, cum pridie iterum Furstenbergianas cohortes cruento certamine excepisset, tandem XVII. Iunii deditionem fecit, praesidiariis Wolfenbuttelum deductis. Interea apud Tillianos commeatu laboratur. Danicis Albim, Visurgim et Havelam flumina insidentibus. Unde Comes Tillius aperiendum quovis modo iter ratus, versus Albim movet, Stoltzenavia et Wolpa, quae strenue et diu restiterant, vulnerato etiam letaliter Furstenbergio, ad deditionem redactis. Cum ergo timide aut perfide desererent commissa loca regii, tandem extremo Iulio, explorata excubitorum ad Albim socordia et paucitate, dum Rex Rendesburgi comitia habuit, Tillius antelucanis horis manipulum militum rate quam occultissime transportat. Dum nemo se moveret, addit alterum agmen. Eo excitati vigiles, sed conspecto iam priorum transitu pavidi, arripiunt fugam; terrorisque implent Beutzenburgum, cuius in vicinia praetorianae aliquot cohortes erant. Extemplo, quos obviam ire hosti oportuerat, in praedas vertuntur, relicto abunde spatio Tillianis, universas traducendi legiones. Castrum Beutzenburgo adversum, cum nihil contra vim tantam posset, et pons Albi instratus a regiis, a Caesarianis occupatur. Ita in universam cis Albim Germaniam irrupit praedonum iuxta militumque horribilis multitudo, ingens fundi cuiusque calamitas. Mox in ipsa Holsatia sententiarum oritur divortium inter regem, eiusque sororis filium Fridericum ducem, in maius Rei publ. detrimentum. Dux tempestatis praemetuens, quae extremam patriae ruinam minaretur, simul transportatas Tillii copias comperit, pacis causa ad eum profectus,

id solum fertur impetrasse, ut promisso a Rege secessu, tolerabilius suis esset, quod vix tamen postea apparuit.

Secutus nobilitatis, et aliorum ordinum tepor, nec idonea ducum copia, qui patriam propugnarent, et confertim conglobatos incolas confestim in hostem ducerent. Praecesserat aliud e Silesia malum. Pacato enim a Caesare Gabore Bethlemo, regiis ibidem copiis nihil subsidii, nisi quod ferro pararetur. Neque in Mitzlavio praetore exercitus, ea prudentia et fides, quae cordatis ducibus satisfaceret. Corrupta namque moneta, et sanis consiliis temeritate eversis, militem ab officio avertisse dicitur. Quare Dux Fridlandus, Saganum principatum a Caesare pactus, animat suas copias, Lobschutzam, et Luschuizam multa cum suorum clade, ad deditionem trahit: mox et Iegerdorfium, civibus direptionem bonorum ingenti pecunia redimentibus. Troppavia et Cofelum strenue restitere, cum etiam foris strategematibus Caesariani atterentur. Sed quia desperandum subsidiis erat, Troppaviam Marquardus Rantzovius Honestis conditionibus, Confelum Ioachimus Carpezanus tradidit. Inde iuncti Baudisius, Holkius, Rantzovius in Marchiam festinant, Durlaceno se aggregaturi. Sed eos Comes Merodius, et Bechmannus Bernsteini assequuntur, instructi septies mille bellatoribus. Conseruntur strenue manus, inclinat ad regios victoria. At cum Poloni pedites et Croatae in auxilium Caesarianis properarent, versus est in fugam Baudisius, liberati magni nominis captivi, Bechmanno libertatem aliis sua morte comparante. Audito ergo, Tillianos Albim superasse, Septemvirumque Brandeburgensem imperare abitum regiis, in ditionem Megapolitanam ducit Durlacenus. Ibi pleraque adversa regiis, certatim iam omnibus cum fortuna Caesarem respectantibus. Paelam igitur insulam occupant regii, navibus ad Wagriae littora advehendi. Et perventum est Hierolimeniam (sacrum portum Holsati vocant) factaque ad Grotenbrodam exscensio. Sed iam Fridlandus, Tillio iunctus et Lunaeburgico, exeunte Augusto, per Alstriam amnem in Stormariam maximis copiis irruperat. Holsatis, qui prope Hamburgum Albis confinia insederant, domum discedentibus. Ne fame interirent Caesariani, commeatum eis Hamburgum praebuit. Ita refecti, maximo lucro Hamburgensium, ad Pippenbergam procedunt, Stormariae arcem: ubi tormento pene ad necem ictus a Ioanne Henrico Drengenburgio Tillius, deficiente tamen obsessos re tormentaria, castellum subegit. Solae in Stormaria Tychopolis, Crempa et Bredenberga, aliquantum sustinere obsidionis poterant, in Holsatia Rendesburgum. Proinde in Marchiacis et Silesiacis cohortibus Holsatorum defensio versabatur, quorum plerique, relictis laribus, in Daniam, Frisiam, Hollandiam, ac vicina oppida, Lubecam Hamburgumque confugerant. Sed ut fatalem quorundam pigritiam, irascente terris Deo, intelligas, vix animus Marchiacis plerisque fortiter conserendi manus fuit, neque plumbum in promptu quibusdam cohortibus rei feliciter gerendae necessarium, Pugnatum tamen acerrime a Bernhardi Vinariensis, Conradi Nellii, et nobilitatis Holsaticae equitatu; a Scotis etiam peditibus, ad internecionem usque. Sed cum et multitudine, et omni re alia impares Caesarianis essent, aut dediti Comitis Slickio, aut dissipati, aut in naves reiecti sunt. Durlacenus ipse a navibus non decessit. Sic in proclivi fuit centum milibus armatorum terram pavidam et discordem, poenisque maturam pervadere. Itaque placando Deo, praeter triduanum ieiunium, etiam quottidianas preces et Litanias, per duo regna sua, Rex animi invictus, fiduciaeque in Deum plenus, indixit: qua mente, consilioque (benedictus esto in saecula Deus) inconcussi stetimus, cum exteri duces plerique omnes dimissi, ac solis indigenis Res publica

mandata esset. Interim Rendesburgi certatum erat strenue, nec leve hosti damnum datum. Sed Rex a plerisque desertus, cum in Fioniam se recepisset, deditionem uti honestam oppidani facerent, permisit. Dimicabatur aliis simul locis. Bredenberga, Christiani Rantzovii arx, qui tum Sorae in avitas virtutes formabatur, adeo ad extremum duravit, ut circiter quattuor hostium milibus interemptis, vi capta praesidiarios omnes, Stormaros plerosque, mactandos Fridlando daret. In Wilstriorum Marsia, quae Turrensi seniori cum Dithmarsis attributa, cum nec munita satis loca essent, nec mercenarius miles rapaces cohiberet manus satius plerique duxere, siquidem expilandi omnino essent, ab hoste id pati, cui fas resistere foret, quam a sociis et defensoribus. Idem in Iutia accidit, longissime inter mare Oceanum et Balthicum porrecta. Tanta enim ex praedabundis Calenbergii, Baudis et Otthonis Rhingravii legionibus indignatio Cimbros incessit, ut fugitiva grassatorum agmina sequentes Caesarianos, ultro receptarent, nobilium aliquibus, qui arma suaderent opponenda, vel in vitae adductis periculum. Quare et isti plerique omnes, et honoratiores alii, arreptis navibus, interiorem Daniam aut Norvegiam petere, relictis laribus, quam fidem regi iuratam violare maluerunt, id unice miserantes, quod nec indicto quidem bello victi, et priusquam arma cepissent, exules viderentur. Baudis conscenso navigio evasit. Calenbergius et Nellius a Comite Slickio circumvallati, prope Alburgum Cimbriae in deditionem venerunt. Vexilla equitum XII Calenbergius, quattuor Nellius tradidit; alia XII, elapsis equitum magistris, occupata; tria equitum milia, peditum signa duo, postridie Nonas Octobris in Slickii potestatem transiere. Sequebantur adhuc Regis partes, Stada, Bremensis dioecesis oppidum, et e Stormaricis, Crempa et Tychopolis. In Sleswica ditione, Sildia et Fora insulae. In Brunswigia quoque, sedes principis Wolfenbuttela, a Philippo Reinhardo Solmensi strenue defendebatur, et multa Caesarianorum milia oppugnantium morti dabat. Nec segnius Niemburgum ad Visurgim Limbachus tuebatur. At Nerbrotus insignem plane equitatum regiis auspiciis tenens, in Bremana ditione, parem cum plerisque aliis fidem praestitit et constantiam; derelictis suis, fugam pro proelio capessens. Deserti equites, tredecim vexilla Tillio afferunt: pedites ad duo milia in fidem Caesaris adiguntur. Quo facto, dioecesis Bremana, praeter Stadam, Tillianis cessit. Fridericus, Regis filius, summae moderationis princeps, Stada demigrans, per Belgium in Daniam revertitur. Fioniam Rex, introductis Rhingravianis, adiacentesque insulas, variarum nationum milite implevit. Rhingraviani in Selandiam intromitti cupientes, cor regni Danici, irriti consilii fuere. Placuit publice, littora per indigenam militem defendi. Sic ad Fioniae fretum vis Caesariana haesit, tametsi angustiori fere traiectu, quam Albis.

Crempae duo praeerant, Georgius Alefeldius Holsatus et Franciscus Tretanus Gallus. Sed cum Gallorum superaret multitudo, neque in eam imperium Alefeldio esset, absumptum est luxuriante extranei militis petulantia semestri spatio, quod in biennium suffecisset. Stadam Carolus Morganus Anglus firmo munivit praesidio, ac post edita summae virtutis specimina, et varias Caesarianorum strages, XXV Aprilis anno vicesimo octavo, fame demum evictus, Tillio cessit. Wolfenbuttelum, urgentibus praesidiariis, exeunte anno XXVIII. duci Brunsvico redditur, Solmensi cum voluntariis comitibus Lubecam, inde Hafniam ad Regem proficiscente. Sed Pappenheimius, Caesarianorum ductor, permodico ducis respectu, urbem praesidio Caesariano obligavit, Niemburgum Limbachus ad mortem usque tutatus est. Centuriones id, permissu regio,

incipiente Novembri, duci Lunaeburgico tradidere. Corpus Limbachi postea refossum, ignominiaeque causa, nescio quo, proiectum est.

Ceterum ut fortuna maris haud eadem, quae continentis risit Caesarianis, callidum arripiunt consilium. Auctores urbibus Teutonum fiunt Hanseaticis, conspirandi cum Caesare et Hispano rege, ad Daniae subversionem. Verum illae non nesciae, quantum Dani mari possint, hoc praesertim tempore, quo numquam classis validior ex illis portubus Oceanum perambulavit, ancipitis periculi negotium urbana prudentia declinant; ad commeatus interea subvectionem, aliaque officia, suis fructuosa, Danis fere Holsatisque noxia, haud pigrae. Nec defuerunt, quae praesidio se insideri, cervicesque liberas implicari iugo paterentur, promissionum invitamentis aut metu subactae. Eo loco sunt Wismaria, Rostochium, et Pomeranae civitates universae, exceptis Stralesundo et Stetino; quae cum Saxonicis potentioribus, Lubeca, Hamburga, Brunswiga, Magdeburgo, Brema, maiorum se exemplo, et inveteratis viribus tuentur. Pomerania, Marchia, Frisia Orientalis, totaque inferior Saxonia, insolentibus tributis et militaris turbae tyrannidi subiciuntur.

Nec dispar superioris Germaniae fortuna, ut vetus illud hic usurpare liceat; Dat veniam corvis, vexat censura columbus. Hamburgenses, munita et dilatata maximopere urbe sua, munificentia etiam sua Caesarianos sibi duces devinctos reddere, aut placare saltem studuerunt. At Rex, classe Aprili mense expedita Femariam, Balthici maris insulam praedivitem, caesis aut in deditionem acceptis praesidiariis DCC, recuperat, Wagriam tentat et Chiloniam. Eklenfurdam diripit. Inde accursantibus ingenti multitudine Caesarianis, imponit Femariensibus praesidium, classemque in Daniam reducit. Mox Stralesundanis imperatur a Caesarianis pecunia, eiusque parte oblata, nihilominus praesidii impositio indicitur a Ioanne Georgio Arnheimio, legionum aliquot Caesarianarum ductore. Dum de pace agitur, vicinum Denholmum occupare Arnheimius instituit. At oppidani, exploratis insidiis irritati, locum recipiunt statim, novasque compositionis insistunt vias. Verum edocti iterum, sub vulpina pelle latere leoninam, et infestati maximis conatibus, regis Dani auxiliares oppido admittunt. Iis freti, oppugnationes, caesis hostium multis milibus, strenue propulsant. Cumque esset, qui tradere urbem Arnheimio occultis litteris moliretur, prodita fraude per excubitores, Henricus Holkius, auxiliarium Danorum rector, obsignatas caute litteras tabellioni reddit, ad Arnheimium ferendas, qui ignarus enotuisse consilium, loco horaque statis urbem adoritur; sed erumpentibus, ut ad praevisam vim Oppidanis, ingenti cum clade reicitur in castra. Par aliarum ibi machinationum successus enituit, incensis et per cuniculos strato pulvere munitionibus, ut ingens multitudo obsidentium foedissime lacerata in aerem mitteretur. Cum abesset nuptiarum causa Holkius, assenserat fere deditioni urbis senatus; At illo admaturante reditum, Iulio adulto, visa classis Danica, animos obsessis refecit. Holkius Iacobo Steinbergio comitatus, Iurisconsulto et Oratore regio, occoeptas tractationes dissipavit, Caesarianos occupata munitione depulit. Compertumque est durante obsidione, nocte una quinquies impetum fecisse in valla totis legionibus Fridlandicos, quinquies ingenti cum clade reiectos. Extemplo advolat Rex ipse Christianus IV, ducens secum Christianum V Daniae principem, et Fridericum ducem, filios, heroico patre dignos. Mox eius recentibus auctus subsidiis Holkius, Caesarianos munitionibus omnibus cogit excedere, desertas plerique regii in sident. Inde Barthum strategemate Holkius occupat, divitisque suos praedae implet. Rex ipse Wolgastum, in vitis Bogislai

ducis consiliariis, deditione capit. Inde Usedomum insulam. Anclamensium pecora abigit miles regius, totiusque Pomeraniae praesidiariis iniectat metum, arrectis iam velut ad libertatem Pomeranorum animis. Sed Dux Fridlandus XXII Augusti toto exercitu obruit ad Wolgastum regios, occidit quadringentos, Scanos praesertim pedites, viriliter dimicantes, stipendiariis plerisque fugam magis quam proelium respectantibus. Quae causa fuit exautorandi Rheingravium, quod eius inutilem operam regia maiestas comperisset. igitur reliqua exercitus Rex in naves, ad littus paratas imponit; praemissaque praeda et tormentis, in Daniam reportat. Stralesundani, nihil ad reditum Fridlandi timidiores, iam tertium annum acri libertatis defensione admirationem de se virtutis praebent, recepto demum in urbem Sueci regis praesidio, prout alexius Ochsensternius, magnificus Sueciae Cancellarius, ob id in Daniam missus, impetraverat. Nec segnior Tychopolis, quamvis vastante incolas pestilentia, magistro militiae Marquardo Rantzovio, defenditur. Rex enim, animadversa Duranti Galli vecordia, indigenae fideli praefecturam eius urbis, salutari consilio commiserat, qui exeunte Maio, oppugnatores felici manu repressit. Propugnaculis tamen ad Storam, quae fluminis usum Crempensibus defendebant, potiti per Gallicani militis socordiam Caesariani, famis induxerunt obsessis periculum: quae etiam causa exstitit, ut quarto Novembris Alefeldius, incolumitatem civibus, sibique et praesidio pactus, oppidum traderet Fridlando Duci, cum annum et mensem a maximis viribus illaesum perdurasset. Ambiguam id solum deditori palmam fecit, quod tempore deditionis cum nonnulli clam abundarent, penes plerosque extrema regnavit inopia, prout civium meorum sermonibus comperi. Ceterum ad Tychopolin frequentibus multatis cladibus Fridlandici, crematis castris, obsidionem solvere coguntur, cum pauco tempore plus tria milia obsessi iugulassent.

Etenim decimo octavo Augusti castra ad Colmarium vicum adorti, Annibalem Scaumburgicum, cum aliquot tribunis ceperant, caesisque Caesarianorum compluribus, ultra mille vulneratos propulerant in fugam. Nec quicquam ab iis praesidiariis tuti Fridlandicis aut Tillianis, in Stormaria, Dithmarsia, vel adversa Albis ripa fuit, cum continuis eruptionibus, etiam longius posita, ferro aut flammis devastarent. Quo tempore Itzehoae, cum horribili strepitu et clamore nocturno, porta coenobii, a Caesarianis occupati, revellitur, boves praedatitii, circumactis a spectro cervicibus, strangulantur, defixis etiam alte in terram cornibus, reliquisque armentis passim dissipatis. Sic annus attingitur nonus et vicesimus, quo ineunte, dum Rex Danus, Hafniae convocatis Senatoribus et Theologis, de emendanda Ecclesiae disciplina, asserendaque Ministerio auctoritate clavis utriusque, salutare consilium agitat, Lubecae de bello honestis conditionibus deponendo, inter Caesarianos, eiusque legatos disceptatur. Pene ut victis, dicebant initio leges Caesariani. Danici Legati, canae prudentiae, infractaeque generositatis viri, nihil de principis sui maiestate, avitoque iure, volebant diminutum. Erant Cancellarii ambo, Christianus Frisius, Regis, Iacobus Ulfeldius, Regni; Albertus Schelius, praefectus maris emeritus, Heroes summae in Dania, ut prudentiae, sic auctoritatis. Ex Holsatis, Dethlevus et Henricus Rantzovii, Senatores, cum Levino Marschallo Cancellario, tam genere quam virtute praestantes. Quibus et aderat Fridericus Guntherus, Regi a secretis intimis, exemplum maximae eruditionis, cum civili prudentia certantis. Hi de pace cum Alberti Ducis Fridlandi et Ioannis Tzerclas, Comitis Tillii, bellatorum nostra aetate felicissimorum delegatis, iam quintum mensem tractabant, ancipiti

successu. Sed cum ductores regii, inter quos Ulricus Dux, filius regis, Carolus Morganus, Ferentius, Dethlevus et Daniel Buchwaldii, validissimo instructi exercitu, Strandiam insulam, confinemque Eidorae ripam occuparent; Tonderam subigerent, Rexque ipse cum apparatissimis copiis in Angliam, Slesvici ducatus peninsulam, appelleret, iam Gottorpium locatis verberaturus tormentis, Cimbricusque exercitus Caesaris ab Holsaticis disclusurus, extemplo panicus invasit metus turmas Fridlandicas, gnaras dudum incolas ad sui exitium occasionem praestolari: Igitur summa festinatione Lubecae pax conficitur, interveniente haud modica Annibalis istius, libertate ob Rege redonati, et Ioannis Altringii, ducum Caesarianorum, opera. Auctorem habeo, Altringium lassatis ad mortem prae festinatione equis, Caesarianos ad pacis consilia, commemorato periculo excitasse. Redduntur ergo Regi, Cimbria, Slesvigia, Holsatia, et quicquid hereditarium domui Holsaticae Caesariani occupaverant. Rex aliis Saxonum provinciis renuntiat, dissidium, aeterna oblivione aboletur. Deducto milite, nobiles et honorati quique, qui Sacramentum Caesari dicere detrectarant, laribus suis officiique laeti restituuntur. Pridie quam pax conficeretur, Wilstriam Tychopolitae oppresserunt, caeso cum cohortibus Frencko Caesarianorum tribuno; maiora ausuri, ni misso praecone, Rex arma ponere iussisset. Pacem, ut caelitus missam, populi bellicas iam experti calamitates, accepere, sollemnique festo Deo optimo maximo publicas exsolverunt grates. Nec levi triumphant Dithmarsi gaudio, qui superiore anno, suo se Marte in libertatem vindicare frustra attentarant. Cum enim frumenta, pecunias, pecora Caesarianis tradita perspicerent, neque modum aut fidem reperirent exactionum, induti arma, qui fervidioris ingenii erant, hospitia invadunt praesidiariorum, eorumque uno impetu supra centum iugulant. Alios placidiores cogunt secum Marnam proficisci, quo mox altera advolavit manus agrestium, qui Caesarianos Friedericiana in villa obrutos mactaverant, arreptoque confestim versus Brunopolin itinere, castrum prope Albim munitum aggredi statuunt. Sed ut in populo libertatis amantiori, quam concordiae, et quorum plerosque studium praedae magis, quam amor patriae armasset, domum rediere multi, multi plena periculi maioris haec ausa, haud vane submovebant. Reliqui, nullo se obstrictos Caesari iureiurando praetexentes, audacius quam cautius in hostem pergunt, sed ut ebrii a sobriis, facile caesi, aut fugati, duriorem patriae conditionem reddidere. Accepi a fide dignis, pravissimas in eis terris Caesarianorum artes eluxisse. Multis enim gladio feriri pro lusu fuit, quod cutem Satanicis adiurationibus et incantamentis adversus ferrum durassent, e quibus submersi aliqui, aut fustibus caesi ad necem. Nec pauci incolarum e Dithmarsis, venenatis ab iis icti glandibus, nequeuntem exire spiritum vix extremis cruciatibus expulere. Igitur tam atroces mutasse dominos multum gaudent, id serio interim dolentes, quod vicinis Saxonibus, Pomeranis, Megapolensibus, haud eadem frui felicitate liceat, quae causa erat sumendi pro iis arma. Etenim Megapolitanae ditiones, quas Adolfus Fridericus et Ioannes Albertus fratres, pervetusto regum principumque Henetorum stemmate procreati, permultos annos tenuere, Alberto Fridlando primum quasi pignoratae a Caesare, nunc vero hereditario etiam iure, quo quae optimo, addictae sunt; promulgata adversum duces, nec auditos quidem, ut aiunt, perduellionis sententia, quasi cum rege Dano consilia et vires contra Caesarem sociarint. Quam societatem ipsi pro defensione Saxoniae contractam non negant, attamen avocatos se ab ea Caesarianis litteris, haud renuisse, aiunt, oboedientiam. In Pomeraniam vero infusus a Fridlando

miles, omnia passim eradit; Dioeceses Saxonum Ecclesiasticae, non viris solum et opibus, sed et libertate exercendi acceptum a maioribus Dei cultum, penitus exuuntur. Sed id ante, cum praediceretur futurum, ni Romanensium foederi (sacram Ligam vocant) mature iretur obviam, plerisque haud persuadebatur. Nunc vero promulgato etiam edicto, quo Caesar omnia loca, Romanae religionis sectatoribus, post Passaviensem transactionem, id est, totis septuaginta quinque annis alienata, restituere in integrum iubet, serio ingemiscunt: miserantes pelli et aliis Ecclesiis Presbyteros simul, ac ludimagistros, quae ante datam purgatiori cultui pacem Lutherum sequebantur, ut sunt augustanae, Mindanae, Tremonienses, et aliae. Quin et saeviri in corpora doctorum, quemadmodum infinitis exiliis, et Theodori Thummii, Tubingensis Theologi, et Campidunensis Zeaemanni, aliorumque captivitatibus elucet.

Felicissime vero his temporibus Belgae uniti cum Hispanis dimicarunt. Nam Mosam Rheno infundere molientes, facta e Rhezanis castris eruptione, disturbarunt. Ernestus Casimirus Oldensilam eis anno XXVI cepit, nudavitque munimentis: Sequenti princeps Auriacus Grollam, caesis Hispanis, qui suppetias latum venerant. Vicesimo octavo classem argentiferam Hispanorum debellavit Petrus Petraeus Heinius, qui praeter alia hostibus illata damna, viginti duas naves, Americanis praegnantes opibus, ad portum Matancaeum expugnavit, partisque opimis spoliis, quae ducentis auri talentis aestimantur, deportavit in Hollandiam. Inde tantum apud Hispanienses querelarum, quantum apud Batavos iubili. Penes milites vero, stipendiis suis e Dominorum iactura desperantes, alacritatis minimum, seditionum abunde. Unde fiducia principi Auriaco, appetita toties frustra Silvam-Ducis obsidione cingendi praevalida; cuius is exitus fuit, ut conatibus Henrici de Monte foris discussis et intus defatigata obsessorum fortitudine, ad ultimum munitissima urbs Brabantiae in Ordinum migrare potestatem coacta sit, exhaustis quadrimestri obsidione viribus, prostratisque per incensos cuniculos portis aliquot, benignitate Auriaci honestas deditionis leges pacta, ineunte Septembri.

Tantum ibi virium, tantum adhibitum ab obsidentibus artis fuit, ut satius sit obiter successum designasse, quam maximas ingenii humani molitiones levi penicillo diminuere. Id vero magis praeter omnium opinionem accidit, quod paulo ante Vesalia ad Rhenum, longe potentissima urbs et opulentissima, captam se citius, quam oppugnatam a Batavis intellexit. Didemius enim Dynasta collectis peditum MCC, equitibus octingentis, quasi aliud agendo, nocturno itinere Vesaliae propinquavit. Mox audaculi quidam, eas diu praemeditati insidias, transnatant fossam, munitionem alicubi semiperfectam superant, excubias opprimunt, portam malleis securibusque, revellunt, et intromisso milite, Franciscum Losanum, qui urbi praeerat, subitaneo consternatum discrimine, cogunt claves tradere. Cives, qui antea exarmati essent, nec sine causa infensi Hispanis, ob ademptam nuper patrii cultus libertatem, praesidiariis opem non tulere. Capta ibi praeda ingens, tribuni militares in captivitatem rapti, milites dimissi sunt. Didemius urbi praepositus. Is victoriarum cursus, ut animos foederatis auxit, ita Henrico Montensi Velaviam deserendi necessitatem imposuit. praegresso Iunio, Heinius in proelio Dunkerkano navali, cum displosiones machinarum hostilium sustinere, et evacuatis demum iis, summa vi incumbere navibus decrevisset, glande stratus ignita, victoriam, sed morte partam, patriae suae reliquit.

Nec degeneres Magdeburgici avitae libertatis vindices. Hi cum omnibus officiis demereri Caesarianos bello Saxonico

curae habuissent, Norbertique, veteris Archiepiscopi, exuvias effodi terra, Pragamque deferri concessissent, tamen effugere quorundam ambitionem, an avaritiam nullo modo poterant. Illusi saepius, prout libello edito memorant, praediisque et pagis suburbanis tantum non privati, tandem etiam commeatu, Albisque fluminis usu spoliantur. Unde exacerbati nonnulli civium, navigia aliquot annonaria in urbem abripiunt, Croatas praedones, abigere pecora urbica molitos fugant. Hinc bellum, Caesare licet ignaro, (quemadmodum et ante ferunt, Stralesundo) natum, prostratisque eruptionibus non paucis Caesarianorum, Magdeburga obsidione clauditur. Dux Fridlandus ei praesidium imperat, grandeque urbi periculum intentatur. Sed cum mascule se tuerentur obsessi, interventu quorundam principum, civitatumque, sopita controversia, emollitus Dux, maiorumque libertas civitatis restabilita est.

Sedet et Stralesundanis, licet atroci pestilentia exhaustis, mens pristina asserendae libertatis, a quibus Hatzfeldius tribunus, dum oppidum, veluti enervatum, opprimere tentat, mixto virtuti dolo repulsus est, parumque tuti Caesarianis ea in vicinia relinquitur.

Rex Suecus, densis victoriis, honorabiles sibi, utilesque cum Rege Polono Patruo indutias comparavit, in sexennium. Anno XXVIII huius saeculi Neoburgum et Strasburgum expugnarat, inventis nuper a quodam Elia Tripo machinis coriaceis, quae perinde, atque aeneae ignitos iaculantur globos, paululum adiutus. Quo tempore etiam Ulricus dux, Christiani IV regis filius, maximae alacritatis, animique imperterriti documenta in castris Suecicis dedit. Sed Neoburgum Polonus receperat; Strasburgi obsidione depulsus ab Axelio Oxensterno Cancellario, similiter Mevam ab ipso Rege coactus relinquere, nihil etiam profecit Caesaris auxiliis. Igitur appellatus de pace Suecus, Strasburgum, Dirsaviam, Fraubergam, reddit Polono: retinet occupata Livoniae, et in Borussis, Braunsbergam, Elbingam, Memelium, et plerosque locos litorales, Mariaebergam, Hauptum, Stummam, Brandenburgicus pro sequestro accipit. Si quis tertius alterutrum turbare bello conetur, ad mutua se auxilia devinciunt Reges. Re peracta exeunte anno XXIX.

Belgae foederati Duisburgum, Rhurortam, Essenam, suae ditionis faciunt, Hispanis Velavia exactis: in novo orbe Giamericam occupant. Anno quo haec scribimus, id est, XXX, Fernambucum Brasiliae capiunt, cum luculenta praeda; Hispanienses ad Mulheimum profligant, vulnerato ad necem eorum duce Ioanne Nassovio, qui nuper pro Henrico, Comite Montano, otium amplexo, ad exercitum cum imperio venerat.

Dum Suecus Borussiam insidet, atque Caesariani subigendae inhaerent Stormariae, Regi Franco cum Rupellanis, Anglisque negotium fuit. Rupellani enim religionis suae exercitio metuentes, Anglorumque subnixi fide, quod multa prioris pacis capita eludi, nec solide impleri cernerent, obsidionem terra marique strenue sustinebant. Ludovicus rex, misso antea in carerem Vendomio, suo ex Estraea fratre, Diguierium crearat equitum magistrum, nuper ad Romanam versum Ecclesiam. Sed nihilominus conspiratione suorum petitus, aliquot coniuratos deleverat, Diguierio paulo post concedente in fata, herede Crichio Dynasta genero. Igitur Cardinalis Richelius, dudum maris praefectus, imperator adversus Rupellanos dictus, anno supra MDC vicesimo octavo. Condaeus in Aquitaniae oppida, ab Euangelicis habitata, plumbeas iras concepit. Ex eoque atrox bellum inter Regem et Hugonotos flagravit; Palmieram, Brassacum, Castelnovum, Sanseverum, Caunam, aliaque oppida, promiscua omnium incolarum caede exhauriente Condaeo: Cui Afriam occupaturo regessit Rohanius cladem.

Passi sunt multa, feceruntque fortia Religiosi, donec Rupella tardatas, aut disiectas a Francis Anglorum naves, frustra respectans, extremam vim famis subiit, qua non tam domita fortissima civium pectora, quam quod nihil superesset spei de Anglicana ope, victas porrigunt Regi manus. Aurum ingens promittunt, praesidiumque Regium de suo alunt, quoad arcem ei suo sumptu intra moenia exaedificent. Vicissim ab Rege vitae, fortunarumque incolumitatem, ac praesertim religionis restipulantur. Perierant fame aut gladio XV milia obsessorum: regia castra contagium devastarat, Dux Roanius et Soubizius fratres, eadem comprehenduntur pactione: si occupata regi restituant. Montalbanum quoque, Castra et Nemausum, intra trimestre ad officium revertantur. Simul ea pax effloruit, affines quoque Reges Gallus et Anglus sopitis dissidiis, instaurant concordiam, adversus communes se deinceps hostes coniuncturi.

Id quod eo facilius putant confectum, quod paulo ante Bucquingamus, a Iano Feltone, viro militari, dum cubiculum suum egrederetur, derepente invasus confossusque fuerat, auctore caedem hanc Rei publicae se causa fecisse, inaniter protestante. Bucquingamus, vir magni animi, et excitatissimi, flagrantissima regis gratia, publico odio cruenta morte litavit. Igitur Gallicana arma artius sociantur duci Nivernio Carolo, qui ex morte Vincentii patruelis mantuanas ditiones, et testamento, et agnationis iure apprehenderat inconsulto Caesare, feudi Domino, indignantibus Hispano et Sabaudo, cui cum Mantuanis ducibus antiqua super Montisferrato lis est. Sic vetera partium inter Gallos Hispanosque studia recrudescunt. Sabaudus Hispanis iungitur, genua interim intestinis conspirationibus laborante, quae in auctorum capita recidere. Inclinant et in Mantuani partes Veneti. Proreges, Neapolitanus, Siculus, Mediolanensis maximo studio in bellum incumbunt, irruente et in italiam divini ira numinis, quam horrendi in Apulia terrae motus, quibus septendecim hominum milia interiisse ferunt, prodigiosae inundationes sanguineaeque ebullitiones fontium, securis mortalibus denuntiant. Casalin, Montisferratis marchionatus praecipuum oppidum, Mediolani produx Consalvus de Corduba pertinaci obsidio pressit, donec plus sex milibus suorum amissis, inundante Pado, abscedere coactus est, Mantuano causam Caesaris cognitioni submittere haud abnuente, si arma utrinque deponantur. Id cum Hispanus, haud ferens Gallum principatu aliquo italiae frui, et Allobrox, Montisferrati pene potitus, recusarent, Nivernius Gallicanis suffultus opibus, iam animosius se tuetur, ut bellum e Nordalbingia nostra Alpes transvolasse, haud immerito dixeris. Interea Grisones seu Rheti Austriacis se submittunt, Helvetiorum neglecta amicitia. Id quidem indigne ferunt Helvetii, sed placati legationibus, quibus nihil adversum prisca foedera Caesarem moliri docentur, conquiescunt. Merodius Caesarianas copias e Rhetia Monferatum perducit, contagiis tertiam partem diminutas, sed quae iugi e Germania affluxu auctae, multa Mantuanae ditionis loca subegerunt, Mantuamque ipsam obsidione cingentes, haud modicam pertulerunt stragem. Obsessi enim, ut Venetis suffulti auxiliaribus, facta eruptione, Caesarianorum ad tria milia prostravere, qui graviora pertimescentes, pro tempore obsidionem relaxarunt. At postea reversi, mense Iulio huius anni XXX, postquam Rex Francus iam Sabaudiam subegisset, Mantuam Caesari expugnarunt, reliquam Italiam pestilentia exhauriente.

Dubitatur et de pace Turcica, praesertim cum Transylvania, hactenus inter Caesarem et Sultanum nutans, mortuo Bethlemo, Turcam dicatur respicere: qui exstincto nuper Parthorum rege Sia Aba, mille et octingentarum

mulierum viro, inveteratas dissolvere cum Parthis lites instituit. Arcironium purpuratum redegit ad oboedientiam, eumque praefecit Bosniae. Iambecum Girain Rhodio solvit exilio, victoque eius aemulo, Tartaris iterum regem imposuit. Interim Anglus et Batavi, cum Gallis, Palatini urgent restitutionem, Belgicaeque copiae prius in dies Germaniam carpunt, iam in Westphalia, Susatum, nec pauca alia loca tenentes. Timentur et Palatinis Bavaris, Hispanisque, qui ob id Hannoviam, praesidium recipere abnuentem, circumsedere, aliisque ad Moenum Rhenumque oppidis militem alere imperant.

Alius Pomeraniam et Megapolium metus tenet, quod pugnatum in se a Caesarianis Suecus indignatur, iustamque prae se fert causam irrumpendi in Germaniam. Dudum vulgatis diplomatis, commeatus advectione interdixit litoralibus Pomeraniae et Megapolis oppidis, quae a Caesariano exercitu insidentur. Coeptum quidem Dantisci pacis negotium, sed priusquam convenirent legati, interruptum. Interea Rugiam et Pomeraniam, ex defensorum iniquitate, dira infestavit fames, quae plurimos mortales exstinxit, aliquos in proprios armans affectus, adeo ut nec ab humana carne abstinuerint. Qua rerum facie torpentem Rugiam occupavit Rex Suecus, profligato felicibus proeliis Caesariano praesidio. Mox portibus, Divenoviano et Paenemundano, potitus, Stettinum, alteram Pomeraniae metropolin, classe advehitur. Bogislaus ei dux tradit oppidum, conquestus publice, exitio esse Pomeranis Caesarianum militem, aliaque omnia potius, quam protectionem cogitare clientum. Itaque nondum expetita pax res mortalium revisit. Saeculum hoc, praesertim ultimum, iugi quassatur dissidiorum exitialium catena. Ferdinandus Caesar, suae zelo religionis fervens, eique acceptas ferens, quas XII hisce annis frequentes habuit victorias, pergit imperare Euangelicis, ut abiecta, quam sacris litteris consonam putant, fide, Romanae Ecclesiae sequantur auctoritatem. Diversum docentes, tota Bohemia, Austria, Moravia, Glogovia, multis Silesiae principatibus, Stiria, Carinthia, Croatia, Iuliaco, Clivia, Rhetia, expulit. Maximilianus Bavarus, reddita Caesari, quae supra Oenum est, Austria, utroque potitus Palatinatu ad Rhenum, exemplum Caesaris imitatur. nec mitior Hispanus, qui Franckenthalum, elusa regis Britanni spe, dudum sibi servat, eiectis purioris doctrinae praeconibus, Manheimum diruit, Iuliacenses, Rheticas, Westphalicas, quas tenet civitates, ad Romanensium adigit ritum. Egra, Colmaria. Lindavia, Campodunum, Tremonia, Minda, Halberstadium, Stada, aliaque passim oppida Germanorum, spoliantur a Caesare religionis, ab Luthero instauratae, exercitio. Repetuntur iura Episcopalia, quae principes aliquot Augustanae addicti confessioni, integro pene saeculo usurparunt, per ordinarios Ecclesiarum Superintendentes. Neque obscure id agitur, ut Ferdinandus III. Caesaris e Maria Bavara primogenitus, quem ante biennium Hungari Bohemique Regem coronarunt, Romano deinceps initietur regno, quamque orsus est telam parens Augustus, eam pertexat. At Christianus Guilielmus Praesulatu pulsus Magdeburgico, successoremque nactus Caesaris filium, Leopoldum Guilielmum, nuper ab exilio redux, totam fere dioecesin improviso adventu recepit. Ian-Georgius Saxonum Septemvir, qui Silesiam, Lusatiam, Egram subegit Caesari, iamque aliquot milia eorum, qui ob Lutheranismum exulant, sui in ditionibus alit, aegre fert, operam ab se Imperatori praestitam, in perniciem converti eius Ecclesiae, quam ipse iudicat orthodoxam. Florentissima quondam et liberrima Germania fugitivam anhelat, cum pace libertatem.

Ea ne solida frueretur et Nordalbingia nostra, Hamburgensium quorundam praeceps fecit temeritas, qua tres

serenissimi Danorum regis naves, in Albi excubantes, mox quoque pontonem praegrandem, derepente invaserunt, captasque traduxerunt Hamburgum. Praetexitur causa, quod vectigal Rex novum Tychopoli a navigantibus coeperit exigere. hamburgenses enim flumine, ut suo, se usos ab antiquo iactitant, cum Holsati duces dominium Albis, qua Nordalbingiam alluit, ut principes imperii, ipsorumque Domini Hamburgensium, sibi vindicent. Neque vectigal rex sibi deposcere ait, sed compensationem damni, quod Hamburgici, Holsaticae rei, contra ius priscum, intulerint, cum merces et alimenta venalia, novos eis imponendo census, iniquis modis flagellaverint. Res hisce diebus in Albi tribus proeliis decreta, quibus victor Rex Danus, Hamburgenses flumine, cuius usus Tychopolitas quattuor fere mensibus prohibuerant, expulit, extraque sui partes territorii reiecit. Nimirum numquam hoc mundi salum fidam pollicetur requiem: Sola caelestis pax omni intellectu maior piorum mentes irradiat. In ea non pauci melioris Theologiae praecones proximis annis ad superos evolarunt: inter quos Wittebergae Leonardus Hutterus, Balthasar Meisnerus, Fridericus Balduinus, Wolfgangus Frantzius, et ante eos, Ioannes Arndus, Lunenburgiae inspector Ecclesiarum, singularis magister pietatis: Marpurgum Balthasarem Mentzerum, Ioannem Winckelmanum: Rostochium Eilh. Lubinum, Ioannem Affelmannum, Ioannem Tarnovium, maximae eruditionis viros desiderat; Vienna Martinum Becanum suum, controversiarum inter scholam Pontificiam et Lutheranam continuatorem. Franekera nuper etiam Sixtinum Amamam; Basilea Ioannem Buxtorfium Seniorem, hebraismi, sicut ante quadriennum, Leida Thomam Erpenium, Arabismi doctorem nobilissimum, ad meliores misit: Uti et Hafnia maximum suum Casparum Bartholinum. Sorbona Parisiensis, maiorum suorum insistens vestigiis, Antonii Santarelli Iesuitae librum, quo reges Pontificiae subicit iurisdictioni, eisque ob haeresin abrogari imperium posse, nec Ecclesiae doctores subesse terrenis potestatibus contendit, publice proscriptum, in cineres iussit redigi. Atque hic nos longo atque perdifficili itineri inetam ponimus, ad desideratissimum illius e caelis regnum, quod adventus Iesu Christi pollicetur, cum omnibus sanctis anhelantes; reliqua mundi acta aliis curae sunto.

IOAN. CLUV. EPITOMES HISTORIARUM LIB. X. APPENDIX.

QUod postremum dixeram de perpetua sali huius, in quo mortales miseri fluctuamus, inconstantia, id res proximo hoc triennio gestae roborant. Rara enim etiamnum et fugitiva pax est, sine metu et sollicitudine nullae orbis provinciae, sine procella et tubine paucae navigant.

Beatum prae aliis hoc nomine dixerim Septentrionem nostrum, Norwegiam intelligo, Daniam, Nordalbingiam, eisque connexas regnis insulas ac ditiones, quibus divino munere fidum hoc triennio mansit, suo Christiani IV, cordatissimi iuxta ac fortissimi Regis sceptro tranquillitatis beneficium.

Respirarunt eo haud modicum qui bello Saxonico exhausti erant et expilati ab Harpyis militaribus populi, restituta vis legibus, iudiciis auctoritas, Senatui Regnorum ac Ducatuum maiestas; imperium magistratuum ad pristinum redactum modum; prisca illa et antiqua Reip. forma revocata. Rediit cultus agris, sacris honos, securitas hominibus, certa cuique rerum suarum possessio, emendatae quibusdam functiones utiliter, datae ablataeve salubriter, sublesta aliquorum fides asperitate, nec sine severitate castigata.

Factum et singulari favore Numinis et pacificorum consilio rectorum, ne Hamburgici tumultus incendium vicina corriperet. Fervida arrogantium ingeniorum molimina cordatior civitatis pars flexit ad moderationem. Restitutae Regi Christiano IV, quas per temeritatem ereptas diximus, naves, acti resarciendae gratiae conventus; Rex ad foederati Belgii intercessionem pronuntiavit, nihil se Hamburgensium ritus aut consuetudinis in Albi mutaturum, nisi quod ipsi mutent, modo huius de dominio integra Caesari cognitio reservetur, admissamque culpam urbici centum milibus Talerorum; et quod sponte polliciti sint filiis suis, honorario eluant. Cum id minus placeret Hamburgensibus, nemini placuit, auream totius Nordalbingiae felicitatem intempestivo armorum strepitu obscurari. Re ad Caesarem Ferdinandum delata et ipsi, et Septemvirali collegio probatam accepimus, quam Rex urget, damni ex Hamburgensibus compensationem, eoque nomine vectigal aliquod a praeternavigantibus Tychopolin mercatoribus exigendum. Alioquin nuperis Comitiis, illius civitatis ingens iuris iustitiaeque studium eluxit. Non enim abnuit Senatus, sanctissimo se iureiurando obstringere, in abruptam severamque iustitiae observationem, nullo unquam munere, quacumque specie oblato, quocumque meritorum adspectu obtruso, seu ante coeptam, seu post finitam litem, ullatenus vitiandam. Compertam Senatus innocentiam geminato civitas stipendio remuneratur.

Confinis Daniae Suecia luculenta hisce annis bellice virtutis documenta dedit, pro religionis eius quam profitetur, communisque vicinorum libertatis

tutela ac propagatione suscepto cum Ferdinando II. Caesare bello acerrimo, quo omnis Germania involuta est. Eius causas et progressiones paucis explicabo: finem posteritas loquetur. Cum enim Stralesunda, prout in Epitome nostra narravimus, Suecicum accepisset adversus Caesarianos praesidium, spontanea ad id Regis Sueonum, Gustavi Adolphi liberalitate invitata, asperrimumque dudum bellum inter cognatas Regias Polonicam et Suecicam, de vero Sueciae dominio flagraret: Caesar Ferdinandus, qui Regi Polono, ex gemino cum suis sororibus coniugio, cupientissimus forte, suppetias ei in Borussiam, adversus Suecum misit, eiusdemque legatos a Lubecensi cum Rege Daniae transactione repulit. Addita ab eius Ducibus alieni affectus irritamenta quam plurima, quae copioso scripto Rex Suecicus publicavit. In Borussiam contra Gustavum duce Arnheimio Caesarei campi Mareschalco missus est exercitus: quam ob rem Steno Bileke Baro, Regi a cubiculis, qui a Sueco Senatu tunc temporis ad Caesareum Generalem Walsteinium ablegatus, ut si animos partis adversae in pacem pronos repeririret, etiam pro Stralesundanis armistitium statueret, scribens ad Walsteinium de iniquitate transmissi exercitus protestatus est. Cui responsum illusorium datum; Arnhemium cum exercitu ideo missum esse, quod tot copiis abundaret Caesar, ut sibi hunc exercitum dimittere opus esset, atque ideo Caesarem amico Poloniae Regi contra Suecum cum misisse. Porro conflatae inimicitiae faces subdidit Protestantium Principum ex avitis territoriis eiectio, purgataeque Religionis cultorum per universam Germaniam afflictio continua, et gemitus, perpetuum et efficax eiusdem fidei consortibus ad opem eis ferendam, invitamentum. Gliscebat et suspicio hostilium in Borealia regna machinationum, et titulo, quem Fridlandus Dux Albertus, Caesaris nomine, sibi arrogabat, Archithalassum vocitando se generalem Oceani Balthicique maris, quem nulla hominum memoria quisquam Caesarum usurparat. Augebatque metum piratica, quae ex oppositis Teutonici littoris portubus in Classiarios Suecos ac negotiatores exercebatur.

Igitur questus apud Electorale collegium (quod de iure imperii exterorum Regum causas cognoscit) Rex de illatis sibi iniuriis, pacis quidem hortamenta proferri: at remedia exulceratis animi sui vulneribus nulla adhiberi, circummissis diplomatibus testabatur; ac proinde in animo se habere, illatam contumeliam armis vindicare.

Mox expedita classe, Rugiam Insulam die Baptistae sacra ingreditur, flexisque in littore genibus, gratias Deo de fausto expeditionis initio, ab eiusdem benigna Maiestate, prosperos deinceps successus consiliis suis precatur. haud irrita fuerunt vota. Wolgastum, pulsis Caesarianis, expugnat. Caminum, Iulinumque ab iis cremata, sponte deseruntur. Inde, prout diximus Stetinum, alteram Pomeraniae metropolin, certis legibus suarum facit partium, seque Pomeraniam minime ab imperio avellere aut suo subedere sceptro, sed tueri potius adversus iniustam vim ac tyrannidem velle pronuntiat. In hasce conditiones Dux Bogislaus cum ipso foedus iniit.

Erat foeda Pomeraniae et Mechlenburgiae facies: praesidiarii a nullo crudelitatis aut libidinis exemplo sibi temperabant, ex hospitibus hostes evaserant saevissimi. Id Stargardia, Pasevalcum, Pencunum, oppida Pomeranica, cum strage sua experta, Stargardiam sueci nocturna irruptione intercepere, fugatis pravae fidei defensoribus. Pasevalcum contributionibus exhaustum, primoribus spoliatum, Suecicae cohortes duae equitum, quos Tragonas vocant, intraverant. Eo cognito, Ioannes Gotzius, Legionis Caesareae Ductor, tantam vim mittit militum, cui inermis et trepida civitas, parum haberet resistere. Sueci fuga salutem quaesivere.

Cives miseranda clade trucidati, violatae mulieres, direptae opes, oppidum ipsum cum templis et turribus, frustra deprecante presbyterio, in favillas redactum. Septimam Septembris lucem Sol faciebat, cum id nefas adspiceret, Pencunum praecedente Iulio pari insolentia et tyrannide Caesariani tractaverant, nulla rebellionis labe aspersum.

Sub haec comitia habebantur Ratisponae, seu constituendae per Germaniam paci, seu alendo commodius exercitui, donec imperata facerent, qui Caesaris, aut foederatorum Romanensium placitis adversarentur. Electores Euangelici, Saxo et Brandeburgicus interesse huic conventui, nisi per legatos detrectabant; Romanam qui colunt sedem Pontificis frequentes aderant, a quibus et renovatum foedus, decretumque ut validissimus cogeretur exercitus, compellendis Principibus ad Ecclesiasticorum restitutionem bonorum, quaecumque post Passaviensem transactionem suis adiecissent partibus. Imperator, edicto, commemoratis Regis Sueci iniuriis, qui nihil ab se laesus, imperium Germanicum violentis armis lacesseret, proscriptionis eis poenam indixit, si qui ope operaque Suecorum conatibus faverent. Iniunxit contra ut ratione abs se, et qui aderant, Ordinibus constituta, pecuniam, commeatum, et subsidia in bellum Sueco inferendum, suppeditarent singuli.

Rex litteris protestatus, per se non stare, quo minus in tranquillum pacis portum deferretur, concussa hactenus iugi bello Ecclesia, Caesaremque ad compositionis negotium, novis tractatibus integrandum hortatus, haud segniter incubabat militiae. Cum enim Wolgastensi arce capta, magnam Pomeraniae partem sibi adiunxisset, Stralesunda, Barthum, indeque Damgartum profectus turrem munitionemque ibi tuendis finibus structam, vi cepit, praesidiariosque occidit. Confestim Ribbenitza, Ducatus id Megapolitani est oppidum confine Pomeranis, victas manus porrexit.

Inde vulgato diplomate, megapolitanos monet deserere aut eicere Fridlandicos, legitimisque Ducibus Adolfo Friderico, et Ioanni Alberto per summum nefas expulsis fidem redintegrare et oboedientiam. Ni faciant, se ut in rebelles ferro et igni saeviturum. Id poscere iustitiam, id consanguinitatem, id communis qua nihil efficacius, religionis vinculum. Idem Rostochiensibus, qui ad tertium lapidem aberant, edicit. Sed illos Caesariani Equites mille, qui in speciem, petito transitu urbis, eoque impetrato in plateis substiterant, artius Fridlando obstrinxere Duci, crebrisque pabulationibus annonae et pecoris civitatem implevere. Qua occasione tunc quidem elusum est Regis Sueci consilium.

At Franciscus Carolus, Dux Lavenburgicus circa Albim collecto milite, pro Suecis partibus Bouzenburgum, Winshemum, aliosque locos insedit. Eum Remacri (Caesaris hic erat Chiliarchus) celer adventus Raceburgum secedere adegit. Ibi a fratre Augusto in arcem non admissus Lavenburgicus, paulo post Comiti Pappenheimio cum aliquot turmis insectanti, captivum se sistere cogitur.

Ita variante fortuna, quam tamen Lavenburgicus haud diu pertulit, Colbergam, urbem Pomeraniae maritimam, Sueci obsident. Eam Torquatus de Comitibus, Caesariani exercitus iis in locis rector, eximere periculo, tentabat, hortatus et per auxiliares copias Ducem Savellium, qui Gryphis-Waldiam procurabat, videret, ne quid istis aut Megapolensibus in oris detrimenti res Caesarianae caperent. Sed Rex per Gustavum Horn. Castrorum praefectum, et Wolfgangum Henricum Baudis legatum eam cepit, profligavitque subsidiarias Caesarianorum turmas, quae Colbergam liberatum exierant. Obsidio urbis per saevam

hiemem, usque in finem Februarii, pervicaci marte continuata: clades utrinque datae sunt.

Interea autem dioecesis Magdeburgica, quam Christianus Gulielmus Administrator, prout dictum recuperaverat, a Caesariano rursus invaditur milite. Halla urbs, Otterslebia, Galba, Wettinum, aliaque loca obruuntur copiarum superventu. Sed hallae violata victoria dioecesanorum fuit. Nicolaus Boccius, auxilio salinatorum urbem sane occupaverat: sed idem mox male multatus ab Henrico Holquio est, arcis tunc Mauritianae possessore, Caesarianis ad eum, liberandis commilitonibus, certatim confluentibus. Igitur exutus praeda Boccius triumphavit, quod relicto oppido maximam agminis sui partem Magdeburgum perduxerit incolumem. Querfurtum et Mansfeldiam ex abitu dioecesanorum, ilico Caesariani oppressere, ipsique metropoli Saxonum Magdeburgo exinde obsidio parta est.

Eo misit Rex Suecus Theodoricum Falckenburgium, Administratoris adiuturum conatus; Ioannes Schneidevinus Allenslebiam ei devicit, quidquid inerat commeatus, et rei tormentariae Magdeburgum curavit deportari. Superveniente autem Pappenheimio Comite, circumvallatus cessit oppido, coactus et abiurare cum suis omnem militiam, qua in Caesarem pugnaretur.

At Magdeburgo extrema imminere, haud obscuris caelestis irae nuntiis significabatur. Nam XXVI Novembris vehementissima ventorum procella Catharinianae ibidem Basilicae turris altera decussa est, altera pari infortunio paulo ante iam deciderat. Ioannei fani sub idem tempus maxima turris prostrata, tectumque eius ruina molis contusum. Id ipsum Basilicae S. Annae et Gertrudis, ac Sudenburgico templo accidit. in templo summo (domum vocant) peribolus fornicatus, ab aula Episcopali in adytum templi ducens, concidit. Eadem tempestate molae quinque pneumaticae, sex hydromylae, ventorum fragore eversae sunt, aedificiis aliis ingens illatum damnum. Ita solet divina manus priusquam caedat, ictum intentare, priusquam puniat, gladium ostendere peccantibus, ut aut paenitentia praevertant exitium, aut malorum ingruentium exspectatione, praeparentur ad patientiam, aut denique contemptis tam perspicuae expergefactionis signis, reddantur inexcusabiles.

Neque solis Magdeburgicis offensi Numinis signa apparuere. Paria terriculamenta Italiam, Germaniam, aliasque provincias ad supremi Iudicis metum excitabant. In Italia atrox pestilentia ponendi Montisferratensis belli occasionem praebuit. Inita inter Caesarem, Regem Francum, et alios Principes concordia, ut Sabaudo duci maneret Taurinum: Nivernio Mantua et Montisferratum, de quibus principatibus dimicatum fuerat, in feudum assignarentur a Caesare: culpa, quod Dux Caesarem, Dominum feudi, minus esset veneratus, deprecatione expiaretur. Rex Franciae Pinarolam, Susam, Priacassen, Avilianum, quae loca armis subegisset, Sabaudo restitueret, Caesariani Rhaetiae eam redderent faciem, quae ante hoc bellum fuisset. Iis conditionibus reformatam pacem, fama tulit, diu quidem ambigua, cum tempore tamen robur adepta.

Fluctuabat inter haec misere Germania, cum pars Suecum Regem, pars alia Caesarem, utraque metu adacta potius, quam propria sponte sequeretur. Rex sub signis ferebatur habere, sub anni XXX exitum, XII Equitum, XXXIV peditum milia, nec scientia militari cuiquam Ducum concedere. Inerat praeterea Suecis Finnisque militibus frigoris patientia, in proeliis obfirmatus ad resistendum animus, in victu frugalitas, laborum tolerantia incredibilis. Quas virtutes, dum Germani, eidem Regi magno numero militantes, supergredi aut aequare conantur, fructuosam Duci aemulationem genuere. Plurimum ei apud Teutones pretii fecit disciplina adstrictior militum,

quam cui Caesariani assueverant, pietatis exercitium iuge per castra, victoriamque caelestis indulgentiae munus, non suarum virium habere.

Accepi, advolasse ad Regem hieme tres Lapponum cohortes, hominum statura paulo infra alias gentes, sagittis perite utentium, lata fronte, vestitu e pellibus damarum, aut rangiferorum; quorum animalium tam silvestrium, quam cicuratorum, largus in Lapponia, ac inquilinis perutilis proventus. Hi Suecis ac Finnonibus iuncti, haud contemnenda feruntur manu, fide praesertim et oboedientia nullis secundi.

Contra Caesarianis per universam Germaniam instructi exercitus, Duces veterani, quaesita multis victoriis audacia, iam fere in superbiam surgens, et contemptum novi hostis, ex ultimo Septentrione, per catervas vilium nationum interpellantis spes vastas, de dominatu conceptas gentis in Europa longe Fortissimae. Indignanter ergo accepti Pomeraniae et Marchiae cives, colonique, detractae opes, si quae supererant, ablati equi, et iumenta, laxata defectu stipendii disciplina, ius fasque conculcatum. Elector Brandeburgicus Georgius Guilelmus, inter sacrum, quod aiunt, saxumque stans, cum hinc Caesar Dominus, illinc Suecus Rex sororis maritus, urgerent, cum domi insolentia premeretur grassatorum, foris terreretur Borealium metu hospitum, hoc sibi ante omnia consultandum duxit, ne per ipsum defensionis nomen, suae subverterentur provinciae. Proinde edixit subditis, uti praedones, militum habitu personatos, comprehenderent, vicinosque raptarent in carceres; resistentium vim vi publica repellerent.

Dum hoc agitat, percrebescit, Regem Suecum ipso Christi natali Griffenhagam Pomeranicam vi expugnasse, captum Ferdin. de Capua, praesidiarios castris ultra bis mille Gartzam profugisse. Nec fidentem Gartzae Hannibalem Scaumburgicum, ignem subiecisse tectis, exustoque oppido, Francofurtum ad Viadrum urbem Electori Brandeburgico obnoxiam, refugisse. In ea Caesarianorum fuga multos eorum caesos, direptas sarcinas et impedimenta, Suecos per Landsbergam irruptionem in Silesiam minari. Ea res sollicitudinem Marchiacis auxit, novae Marchiae nova praesidia attraxit. Rex Suecus feliciter peracto anno huius saeculi tricesimo, de purgata a Caesarianis Pomerania et Neomarchia, sollemnes Deo grates Stettini exsolvit, quottidianis personare castra precibus curavit, opera et ministerio usus Ioannis Bothvidi, Theologi praecellentis et sinceri, ex veteri nobis amicitia aestimatissimi, certas votorum formulas exercitui praescriptis. Extremis anni mensibus fato functi erant magni et celebres Pontificiarum paritum propugnatores, Ambrosius Spinola, tunc Mediolani Produx, Ioannes Iacobus Comes Anholdinus, Colaltus Italus.

Sub tricesimi anni auspicium Beerwaldam appulit Hercules de Charnacé, Ludovici XIII Galliarum Regis legatus, qui sopiendo inter Reges Polonum et Suecum bello perutilem navaret operam, foedusque inter suum Regem et Suecum quinquennale condidit. Leges dictae, ut mutua sibi praestarent auxilia Reges, ad defensionem Oceani maris et Balthici, in restitutionem exulum et adflictorum Germaniae Ordinum, ac demolitionem propugnaculorum, quae in Rhaetia hoc bello Germanico emersissent. Hoc fine Rex Suecus XXX peditum, VI Equitum milia aleret, in sumptus Rex Galliarum XLM Imperialium subministraret annua, delectibus utrumque regnum pateret, religio Teutonibus secundum imperii pacta statutaque exerceretur.

Rex Britanniae Carolus, cum Philippo IV, Hispaniarum et Indiarum Rege firmam pacem iniit, fidam sanxit inter subditos utriusque commerciorum societatem. Iniuriarum mentio utrimque

abolita. Nihilominus Regi Gustavo ex insulis Britannicis copiae auxiliares submissae, quae adulta iam aestate a Marchione Hamiltono in Pomeraniam perductae sunt.

Sub haec Alberto Fridlando Duci ademptum Caesarianae militiae magisterium, seu quod mutandis per Germaniam sacris mens viro parum fervida; seu quod metus de ipsius exercitu et potentia Caesaris, in cuius verba iuraverat, Catholicis Ordinibus foret. Ioannes Tzerclasius, Comes Tillius, Walo genere, generalissimam omnium, tam Caesaris, quam foederatorum exercituum curam suscepit. Is calliditate et sollertia nobilissimus, ut adolescenti de se famae alimenta largiretur, statim lustrare coepit exercitus, disciplinam labantem sanare, commercari annonam, laboranti Scaumburgico supplementum validum submittere in Marchiam, omnia belli momenta captare.

Rex aliquot legiones Gustavo Hornio ad expugnandam Landsbergam tradit: Ipse Demminum vadit cum XVI milibus. Neobrandeburgum in itinere, arcemque Clempenaviam, et Loitzam deditione capit. Treptovia a Caesarianis deseritur. Malchinum Ioachimus Molctius astu rapit pro Regiis. Medio mense Februario Demminum magnis viribus invaditur, Dodone Kniphusio peropportune duo peditum milia, et equites mille adducente. Ita duorum simul principatuum ferro suecico tres urbes cinguntur, Colberga Pomeraniae, Landsberga Marchiae, Demminum confine Mechlenburgiae. Demminum Regiis impar viribus inopinato tradit Dux Savellius, arce, commeatu, re tormentaria permunitum. Dux, qui praesidio erat, cum suis dimittitur incolumis. Sequitur finiente Februario Colberga. Iulianae Comes, Gubernator eius oppidi, novem peditum, sex equitum agmina, educit, signis nudata, Landsbergam versus iter instituit. Colbergae ingens instrumenti bellici apparatus, annonae nihil erat. Fame subacti sunt praesidiarii, cui levandae qui missi erant classiarii, quinto a deditione die adrepentes, parum abfuit quin in hostium manus pervenirent. Landsberga usque in Aprilis exitum vim obsidentium sustinuit. Dixeris, infelices eos dies Caesaris Ducibus fuisse. Nam qui Rostochio praeerat Tribunus, Hatzfeldius, a cive quodam literato Iacobo Varmeiero inflicta cervice securi obtruncatus est. Auctor facinoris ab angelo se id iussum professus, quantumvis ad necem exagitatus cruciamentis, nihil agnovit sceleris.

Ea damna pensare cupiens Comes Tillius ad d. IV Iduum Martii neobrandeburgum summa vi adoritur, expugnat, praesidiarios plerosque omnes mactat, suorum ad duo milia amittit. Kniphusium, qui praesidio fuerat, cum uxore et filiabus capit. Templum ibi ipsum Consulis ac civium cruore profanatum, IX signa capta, oppidum direptioni expositum, et quod mireris, derelictum. Inde cum Regem ipsum, munitionibus se tuentem, invadere non posset Tzerclasius, Magdeburgum regreditur, in itinere eius agmina carpentibus Sueci equitibus: qui et Lieben-Waldam intercepere, et mox Neobrandeburgum a Tillianis exarmatum.

Ceterum Magdeburgici, per absentiam Tillianorum, resumptis animis, aliquoties eruperant, commeatu et instrumento bellico urbem suam auxerant. Eo autem reverso sub Martii mensis exitum, brevi eiecti munitionibus sunt, quas extra vallum urbis fixerant, optimisque bellatoribus ibidem locatis exuti. Cumque sibi adversus vim Caesarianam non satis instructi a militum copia viderentur, Sudenburgum, novamque civitatem (nomina suburbiorum sunt. quae ipsa erant munita) ipsi incendere, aequaruntque solo eorum aggeres.

Dum ibi Martis flagrant studia, Rex Suecus Francofurtum ad Viadrum circumvallat, cuius suburbia, perinde ac Magdeburgensium, praesidiarii

cremarant. Hanc urbem commeatu opibusque refertam vi expugnat subito, Dominica a Palmis cognominata, duo amplius milia occidit Caesarianorum, ad octingentos capit. Hannibal Scaumburgicus, Tieffenbachius, Montecuculius, cum reliqua multitudine effugere. Civitas aliquot horis praedae exposita, tantum damni pertulit, ut eius miseratus cladem Wolfg. Henricus Baudis flagris compesceret militarem insolentiam.

Decimo septimo post die Landsberga itidem Regi dedita est. Exiere peditum signa XXV, equitum XII. Silesia Suecicis armis patefacta. Brandeburgum vetus a Wittenhorstio centurione Tilliano desertum est. Sic Aprilis actus.

Kal. Maii Copenica mittuntur ad electorem Brandeburgicum, qui Custrinum et Spandaviam (praecipua haec Electoratus istius firmamenta sunt) Regi Sueco tradi postulant, restituenda Septemviro, simul ac Magdeburgum obsidione exemerit. Id aegre persuasus Elector, adsensit tandem de Spandavia, postquam Berlinum circumdatum signis vidit: praesidium Spandaviense utrique principi iuramentum dixit. Petitus deinde transitus Regi per Saxoniam, atque ut iunctis viribus, Ioannes Georgius Sax. Elector Magdeburgum obsidione levaret. Neutrum impetratum est. Elector abhorruit suas terras adhuc pacatas, sedem belli formidolosissimi efficere, neque sui officii duxit, Magdeburgensium acta, armis suis adversus Caesarem asserere. Illi questi publice sibi pro innumeris officiis, quibus [Orig: queis] suam Caesari oboedientiam probaverint, hostilia quaeque referri, sub Principis sui umbra recipere vigorem sperabant, propinquante praesertim Sueci Regis victore exercitu, cuius auxiliis sustentabantur. Sed eos securitas, Regem Suecum cunctabunda circumspectio frustrata est, fatis excidium urbis admaturantibus. Nam minime existimatum vulgo ferunt, tam arta obsidione clausam urbem iri, quam ad d. VII. Kal. Maii contigit, Pappenheimio etiam Comite Garlebia advolante. Si enim id praemetuisset civitas, poterat utique plus militum conscribi, aut quicquid aderat, in urbe retineri, quos partim penuria, partim munitiones urbanae in tantum attenuaverant, ut obsessis vix bis mille pedites sani, ducenti quinquaginta equites in urbe superessent. Nec minori tamen fortitudine eruptiones tentatae in hostem, eaeque uno die tres, nec sine clade obsidentium. litteris Tillianis, quibus extrema, ut deditionem maturarent, minitabatur, responderunt: non se pertinaces propositi fore, modo legatos ad confines emittere Septemviros ac civitates, eorumque perquirere sententiam liceret. Per ea tractatuum ludibria, Caesariani valla sua propius urbi admovent, oppugnationem parant, turrim excelsam machinis prosternunt. Repulsi mascule Pappenheimiani, resarciente damna multitudine, pugnam facile instaurant, oppidanos in angustias redigunt. Eos iam nitratus pulvis deficiebat, machinis grandioribus uti non poterant, Caesarianis talia ex Hamburgo suppetebant.

Ergo decernitur corona capiendam urbem. Qua novum oppidum spectabat agger urbicus, declivior erat et ascensu facilis, eove die (Decimus erat Maii urbi fatalis) male firmatus excubiis. Nam persuasum oppidanis erat, cum praeteriisset hora diei septima, nullum restare ab oppugnatione tantae urbis metum, quae summo mane exordienda foret. Itaque potissima excubitorum pars somno concesserat, Christianus Guilelmus Praesul, Falckenbergius, Senatus, in curia agebant, de tubicine Tilliano rite ablegando. Civibus, si vera mihi retulerunt exules, proponebatur a Tillio; si Praesulem ac Ministros Ecclesiae traderent, XXX Papisequas Doctores reciperent, centum milia Talerorum persolverent, praesidium susciperent, veniam delictorum fore. Dum minime placeret, Pappenheimius, dato suis symbolo Iesus Maria, et pro signo taenia circa brachium

alba, declivia valli sibi adsignati invadit, ictoque Falckenbergio, qui suppetias properabat, suam urbis partem occupat. Vulgato rumore, eadem mox omnia a parte, viriliter resistentibus praesidiariis iuxta ac civibus, magna caede vincitur. Fama tenet, si eae vires Pappenheimianis, quae ceteris invasoribus, essent oppositae, eo die irrita consilia Caesarianorum fuisse. At cum neque vigil ibi stationarius rite servaret excubias, neque milites in promptu essent idonei, unus locus pigre curatus, reliquis omnibus fraudi fuit. Praeveriti autem urbicorum obstinationem Caesariani, incendio eos terrendos existimarunt: quae res tam ipsis, quam civibus noxae fuit. Ignis enim tectis inditus, afflante tunc repente procella, adeo invaluit, ut direptione interclusis victoribus, urbs tota ampla et magnifica, XXIV horarum spatio funditus deflagraret. Templa sex insignia Parochialia in eodem igni consedere. Aedes sacrae, compita, viae, cadaveribus instratae. Una in Cathariniana basilica, capita reperta 53. O tempora! O mores! Administratorem femore et capite vulneratum, Caesariani captivum abduxere, cum plerisque primoribus, et Ecclesiae ministris. Imbelli sexu abusi sunt ad foedam libidinem, tanta barbarie, ut puellas impuberes ad necem constuprarint. Nulli ordini, aut sexui ferox miles pepercit. Templum summum ac Marianum Coenobium defensa ab incendio, reliqua omnia aedificia, demptis CXXXIX, flammis deleta, incolae omnes aut occisi, aut capti. Proditam hostibus ab inquilinorum nonnullis urbis conditionem, atque exinde facilem eis redditam victoriam, in ore habent plurimi.

Nec inficias ibit quisquam, civilibus eam turbis, et intestinis dissidiis ab aliquot annis laborasse, quae res ut fecundam simultatibus, omnibusque vitiis materiam praebet, ita exitio dare provincias, urbesque consuevit. De numero caesorum haesitant plerique: ac de reticendo talium numero, actores plerique historiarum sanxere. Magdeburgi is eo magis in incerto fuit, quod haud pauciores igni, quam ferro hostili sunt absumpti. Exulum fide dico, ultra XXII. milia peremptorum in profluentem Albim esse praecipitata. Neque enim terrae gremio condita cadavera, sed in amnem turpiter proiecta sunt. Sescenti circiter cives catenis adstricti, cum potuerunt, lytro redemere libertatem; alii suborto castrorum incendio, circa Fermerslebiam, occasione ad fugam usi, evasere. Reliquiae ex tanta strage, sine tecto, sine viatico oberrantes, stipem commendicando vitam trahunt. Praecones divini verbi, raro Dei beneficio, plerique vitam conservarunt, atque apud suae consortes fidei honestas stationes nacti sunt.

Praecessere, praeter superius dicta, [Gap desc: Greek word] de caelo alia. XXI Ianuarii throni instar ignei in cassiopeae sidere apparuit, auditus sub noctem sonitus creber, qualem tormenta aenea displosa edunt: quo cessante, lurida Caelum, atraque contectum nube, triste spectantibus praesagium concivit. Secuta turrium prostratio, ante commemorata. Paucis ante excidium septimanis, militis cuiusdam uxor, ubi partus doloribus exstinguendam se perspexit, uterum aperiri suum mortuae, fetumque inspici precata est. Repertus est puerulus, trimuli magnitudine, caput galea munitus carnea, quod instar chartae detrahi potuit, pedes ocreatus. Adhaesit corpusculo mantica militaris, in qua orbiculares glandes consimiles iis, quae Musquettis emittuntur. Nimirum mundus iam nil nisi arma, caedes, bella parturit: iisque semetipse prout miserabilis illa mater, cum sobole sua crudeliter absumit.

Magdeburgum ex quo munitum, exornatumque metropolitana dignitate est ab Ottone I Magno, septingentos circiter annos stetit. In ea nos reservati tempora sumus, ut ipsos sibi oculos mater Germania effodiat. Resipiscite ad exemplum sorores: Nisi convertimini, omnes similiter peribitis. Neque o dira Babylon sanctorum ebria sanguine, calicem tuum devitabis.

Numquid enim victor diu insultavit exstinctae urbis cineribus? Immo eadem die Caesariani, praemetuentes, ne Rex Suecus Dessaviensem transmearet pontem, et ipsum, et munimentum ei adstructum, incendio cremarunt. Cuius facti, cognito urbis casu, sera subiit paenitentia.

At Regem Magdeburgicae rei anxium, tractatus distinebant cum duobus Septemviris, quos in societatem trahendos formidolosissimi belli iudicabat. Iamque Crosnam Silesiae tenebant eius agmina, et circa Glogoviam pabulabantur. Castrorum Magister Gustavus Hornus novos per Marchiam habebat delectus, tironum, supplementa in Silesiam ducturus. Igitur denuo Spandavia deposcitur Regi: Custrinumque in eius obsequia adigitur. In sumptus bellicos XXX Talerorum milia imperantur Marchiae menstrua.

Adolescente Iunio, cum Stetinum reversus, de Gryphis-Waldia subigenda cogitaret, eam sibi devictam subito rescivit. Id ita accidisse accepimus.

Obequitabant Sueci equites urbem, quasi pabulandi causa. Ad displosiones sclopetorum excurrit Perusius, aurei velleris torquatus, praefectus oppidi, longiusque per temeritatem profectus, cingitur ab insidiatoribus regiis, globoque transfixus concidit. Nec mora obsidioni. Circumdatur a Suecicis Gryphis-Waldia, postulatur deditio a praesidiariis et civibus. Milites, Duce licet orbati, eruptione tamen viriliter tentata, rediguntur in urbem, desperant de subsidiis, suae consulendum incolumitati decernunt, cedendum victoribus. Ergo traditur oppidum apprime munitum, et a re tormentaria instructissimum regiis, Caesariani exinde universa Pomerania exiguntur.

Cum igitur nihil istic [Orig: isthic] hostile superesset, maximis viribus in Marchiam itum est. Ibi Baudis, et Comes Ortenburgicus Werbenam occupant, locum castris metandis conquirendisque alimentis accommodum. Caesariani per Cotzum Chiliarchum, Cotbus oppidum invadunt noctu, expletaque in muliebri sexu nefaria libidine sua, vastant civitatem et diripiunt. Tillianus exercitus Mansfeldiam insidet, vicinamque Thuringiam praedae habet, indignante Comite ad Electoris Saxonis molitiones, qui acto Lipsiae conventu utriusque Saxoniae, Marchiae, Hassiae, Franconiae, Sueviae Principum, Ordinumque, consultandum proposuerat, quomodo libertas Germanica, iam in extremum adducta periculum, conservaretur.

Aderant ibidem legati Ducum Megapolensium, Adolfi Friderici, et Ioannis Alberti, quos avitis possessionibus exutos a Ferdinando Imperatore diximus. Hi conscriptis militibus, adiurique a Rege Gustavo, recuperare nituntur sedes suas. Gustroviam Ioannes Albertus, Suerinum Adolfus Fridericus, pulsis Caesarianis, subigit. Butzovium, ubi Episcopi Suerinensis aula esse consuevit, desertum a Wallensteinianis, quique exierant, praeda, quam Rostochium pervehere conabantur, spoliati sunt, Rex ipse Duces consanguineos sollemni pompa Gustroviam comitatus, applaudente populo, paternas in sedes restituit.

Ea re peracta, Magdeburgum versus promovet copias, Tangermundam in itinere intercipit, prope Werbenam figit castra, circumfusa quasi Albis et Haveli amnium trigono. Havelbergam per duces sibi vinci curat, ulcisci Magdeburgicos cineres, omnibus opibus atque copiis destinat. Interim Regina maria Eleonora appellit Wolgastum, cum supplemento tironum e Suecia. Marchio Hamilthonus, et Alexander Leslaeus octo milia Britannorum et Scotorum perduxerunt in Pomeraniam. Undecumque belli maioris seges apparebat.

Iam enim et Lipsiae erat decretum, Caesarianis exercitibus, qui totam Germaniam praedae haberent ac ludibrio, non ultra aperire portas urbium,

castellorum, arcium, neque cedere territoriis Ecclesiasticis, quae semel in Euangelicorum ditionem pervenissent, cum eas vi atque armis potius, quam iure ac iustitia repetere Pontificii viderentur, lisque illa non ab solo Caesare, sed ab omnibus Imperii ordinibus, plenis comitiis, decidenda foret. Igitur Guilelmus Hassiae Landgravius, defensandis suis finibus militem scribit, Bernhardum Vinariensem Ducem, mente manuque strenuum sibi adiungit, brevi haud spernendas copias contrahit. Quibus infringendis conatibus, Ioannes Tzerclasius Erfordiam festinat, urbem pavefactam portas sibi aperire iubet, finibus Cattorum fremebundus propinquat, dissipaturus utique Hassiacas cohortes, nisi Comes Pappenheimius, eversae custos Magdeburgae, alio convertere impetum postulasset. Etenim Rex Sueciae, peragrata veteri Marchia, inque ea Stendaliae, Garlebiae, Soltquellae potitus, iam Wolmerstadium pervenerat, Magdeburgicas munitiones haud dubie invasurus, nisi vi maiore arceretur.

In hunc totis castris insurgendum videns Tillius Comes, partem equitatus praemittit, subsequitur ipse cum firmissimo exercitu. Rex, explorato eius adventu, strategemate praevertendum istis viribus censuit, quibus pares opponere non haberet. Misso igitur Rheingravio et aliis equitum Magistris, tria Caesarianorum agmina feliciter aggressus est. Montecuculii agmen Borgstallis pago, Bernsteinianum Rheindorfi, Holcianum Angriae fudit, fugavitque; opima spolia victoribus parta.

Sed Carolus Ludovicus Palatinus, qui Regi militabat, glande prostratus aenea, funere suo victoriae laetitiam diminuit. Tillius restauraturus cladem, propinquavit sane castris Suecicis: sed Regem ad pugnam elicere non potuit. Fulminatione machinarum, ac velitationibus acerrimis extracto triduo, recessit Tillius nova subinde clade multatus. In Mansfeldia se ei iunxit Eggo Furstenbergius, qui Italicis auctus coplis, Sueviam et Franconiam Lipsiacis pactis renuntiare, tributum Caesarianis conferre adegerat. Rex Suecus Horni ac Totti, Ducum suorum, auxiliis confirmatur, Guilelmo Landgravio duas legiones (regimina hoc vocat saeculum) in Hassiam ducendas dedit; Vinariensem Ducem Bernhardum suae devinxit militiae. Is Hirschfeldiam et Fuldensem Abbatiam percursans, rem fecit egregie nummariam. Fuggerus Romanensium Foederis legatus, Hassos societate sui Principis et Vinariensis, suas avocare in partes, litteris armisque frustra connixus est. Francofurti ad Moenum componendis hisce turbis, conventus partium fuit, ut aliquibus forte parum serius, ita ad rei summam plane inefficax. Interea vero Tillius languescentes legiones suas, nova cupiens praeda accendere, Electorem Saxonicum aggreditur. Ab illo conscriptas copias sibi tradi, Lipsiensi antiquari decretum postulat; renitenti vim infert, Merseburgum invadit, Freibergam incendit, Misniam late populatur, dire affligit incolas. Elector iniuriarum postulat Tillium, leges obtendit imperii, sua in Caesarem beneficia narrat; quaecumque ei ut Imperatori debeantur, fideliter ab se hactenus praestita omnia, decere vicissim Caesarem, nihil praeter ius fasque iureiurando firmatum, agitare. Sin fiat, prout initia appareant, Deum ultorem fore.

Cum haec incassum dicerentur, foedus cum Rege Sueco ferit in mutua auxilia, ad suas provincias ei viam sternit, Wittebergam permittit, quae ineunte Septembri interatur. Septemvir Brandeburgicus, exhaustis contributaria rapina suis ditionibus, commeatum ac nummos, si quid corradi queat, pollicetur. Nulla inter haec mora Tzerclasio, Comiti Tillio fuit. Lipsiam circumsidet, finitima urbi omnia diripit, urbem sibi aperiri postulat. Cum citra Electoris Saxonis, ut principis sui, consensum, nihil ei concederet civitas, ea vis opponitur

quae frangere etiam pervicaces posset. Quamquam enim suburbia sua incendebant, atque ad defensionem omnia comparabant, tamen recens Magdeburgici exitii exemplum, quod atrocissimis minis Lipsiae repraesentabatur, flexit animos ad obsequium. Data fides de religionis ac Rei publ. conservatione, praesidium urbi arcique impositum, Electorale dimissum est. Verum enimvero [Orig: Verumenimvero] haud diu servat fortuna fidem. Ad diem VII. Septembris, continuo sane favore Comitem Tillium complexa, tandem destituit. Septemvir Saxo uberiori ditionum parte ab eo privatus, necessariam sibi suisque pugnam arbitrabatur. Erat in oculis certissima pernicies Saxoniae, Misniae, Thuringiae, si tres parit et exercitus inibi hibernarent. De causae iustitia felicissima quaeque sperabat, princeps antiqua virtute et fide: si quid secus eveniret, subeundam sortem, quamcumque Deus imponeret, statuebat. Rex Suecus. in unius proelii casum dare duos Septemviratus, periculosum ducere facinus; Saxonicum militem, recenti delectu conscriptum, cum veteranis committere, intutum, cunctationem securiorem affirmare. Victus autem Electoris constantia, proelium adornari iussit. Ante omnia Deum sollemniter veneratus, ad pietatem fortitudinis genitricem, animavit milites. Symbolum dedit, Nobiscum Deus: insigne, ramum viridem galeae innixum. Dextrum cornu sibi curandum sumpsit, laevum Septemviro permisit. Podelvitza pago nomen est, quattuor milia passuum abest Lipsia. Ibi concurrerunt infestae acies. Caesarianis de more pontificio, pro Symbolo erat, Maria Iesu coniuncta. Commoda locorum praeoccupaverat Tillius, Solem ventumque Suecis adversum effecerat. Rex circumtorquendo leniter aciem auram paulo secundiorem suis reddidit, suoque ab latere, quod intermixtus equiti pedes sclopetarius nova arte confortabat, valide submovit irruentes Caesarianos, imbecillior Saxonum tironum vigor fuit. Iamque in laevo cornu fugae, apud Tillianos victoriae et iubili initium erat, cum Rex per Hornianos pedites e silvula tam opportune succurrit Saxonicus, ut redintegrato ad Arnheimianos monitus certamine, verteretur in fugam equitatus Caesarianus, totaque laxaretur acies. Tenebris, quas fumus ardentis nitri pulvisque equorum faciebant, diremptum proelium. Metuente Rege noctem, insidias, fortissimum astutissimumque hostem, rursus pugna sperabatur, nisi lucem reddens aurora, cladem hostium, tormenta, sarcinas, currus, omnia derelicta, perfectae victoriae signa edidisset. Caesa ad mininum XV milia, interque illos e Caesarianis, Adolfus Dux Holsatus, et Scaumbergius, cum Tribunis Baumgarto, Ersto, aliis: e Suecis et Saxonicis Teufelius, Hallus, Kallenbachius, Fridericus Langius Tillii vulnerator, Bindaufius, Adrica. Par fere utrimque numerus militantium fuit, in universum ad LX milia. Sed Tilliani plerique veterani. Ante pugnam, columba candida inopinato vexillum quoddam insedit Saxonicum, praesagium victoriae. Hallis et Merseburgi aqua in sanguinem versa, proelium praemonstravit cruentum. Tillius in proelio ictus plumbo quidem nitrato, obduratam, quemadmodum Chirurgus censuit, arte daemoniaca cutem, non penetrabili, extra vitae periculum fuit, at tuberibus enatis, spinaque dorsi, verbere laesa aeger, continenti fuga Hameliam properavit. Hac acie ruptum papale iugum, haud dubie imponendum Saxoniae, nisi Deus Ligistica ligamenta dissolveret. Capta de Caesarianis signa ultra centum.

Rex Victor Merseburgum, Hallam, Halberstadium, Calbam, Erfurdiam, iugi successu occupavit, Elector ipse Lipsiam. De recuperatis tam subito, quas amiserat, ditionibus suis laudes Deo Liberatori, gratesque egit publice. Convenit inter foederatos Euangelicos, ut in superiorem Germaniam Rex Suecus, in Silesiam, Bohemiamque Septemvir Saxo duceret. Rex, Hennebergensi

comitatu subacto, dioeceseos Herbipolitanae castellum, quod Aulam Regis vocitant, commeatu opulentum expugnavit, hinc Sueinfurtum, Imperialem urbem Herbipolinque ipsam, ab Antistite Francisco Hatzfeldio derelictam, cum arce omnibus opibus copiisque instructissima, vi redegit in potestatem. Praesidiarii, quod acriter restiterant, omnes caesi. Sexui imbelli vita et pudicitia, praeclaro Regis edicto, conservata. Eo perculsus metu Bambergensis Praesul, renuntiat foederi Catholico, seque Regi Sueco obligat, direptionem sui territorii auro redimit. Pari felicitate Wertheimum, Miltenburgum, Bobenhusa Suecis; Munda, Fulda, Huxaria Hassis subactae. Caesarianis Wertheimum recuperaturis, grandis per insidias ingesta clades. Franconiae oppida pleraque in Regis verba iurarunt, permissa, uti fas est, subditis religionis et conscientiarum libertate.

Kal. Novembribus Hanovia, urbs elegans, repentina Christophori Haubaldi irruptione capitur: praesidiarii arma ponere adacti, ut ea resumerent, plerique Regi Sueco sacramentum dixere.

Inter haec victoriae Lipsiensis fama inferioris quoque Saxoniae exercitus Caesarianos pervasit, excelsosque eis detraxit animos. Rostochium Megapolitanis Ducibus deditum. Id sesquimille Equites, XIV peditum vexilla tenuerant, qui abitionem, resque salvas pacti excessere. Wismaria confidentius restitit. Eruptione ibi pugnatum, accepta utrinque clades. Tandem luce Thomae Apostolo sacra, deditio urbis a Grammio, militum praefecto extorta: qui tria educens milia bellatorum, quod parum sincere pactis stetisse deditionis videbatur, Gryphi-Waldiam missus, eiusque miles partim caesus, partim sacramento Suecico obligatus est. Secuta passim Caesarianorum fuga, cum aliquot septimanis nihil de Comite Tillio certi constaret, mortuumque virum ex vulneribus fama sereret. At ille refovere valetudinem, recolligere sparsas exercituum reliquias, meliori se fortunae parare coepit, Altringero et Fuggero, qui adverso proelio abfuerunt, haud modicas circumductantibus copias, labantemque Caesaris causam nonnihil instaurantibus.

Iuxta Rotenburgum ad Tuberam improsperum rursus proelium Caesarianis fuit. Mergentheimum Suecis traditum. Similiter Aschaffenburgum, seu Asciburgium, Moguntini Archiepiscopi sedes, et Steinheimum Regiis accessere partibus.

Neque nundinale illud Musarum Athenaeum, Caesarum inauguratione, totiusque Europae mercatu celeberrimum Francofurtum, victori Gustavo portas clausit. Saxenhausae praesidium Rex locavit XVII Novembris. traductus Francofurto exercitus Hochstum cepit. Russelsheimum ad Moenum fl. Darmstadinus ei Landgravius Georgius concessit. Maeni accolae imperata facere coacti. Sociatis ibi Guilelmi Landgravii copiis, Rheingavia subacta, pactisque exinde argenti pensionibus derelicta est. Moguntinus Elector Anshelmus Casimirus, ac Praesul Wormatiensis Coloniam secessere. Rex Suecus, comperto, Tillium e Noribergensi agro discessisse, tractus montani, Bergstras appellitant indigenae, dominium sibi vindicavit, atque ad d. VII. Decembris Rhenum transmeare copias iussit. Quingenti bellatores, qui primi transierant, tam validas in XIV Hispaniensium equitum alas fecere impressiones, ut eas, priusquam subsidiarii alteram ripam attingerent, in fugam agerent. Rex, cognito suorum periculo, palmas in caelum tendit, Deique Opt. Max. imploravit opem, et obtinuit.

Superato Rheno, Oppenheimum expugnatur XVII Decembris, Steinum ab Hispanis, Wormatia a Lotharingis deseritur, sextoque post die (erat XXIII Decembris) Moguntiacum, cum arce et propugnaculo, post acrem aliquot dierum oppugnationem, traditur Regiis. Eorumque locorum exemplum

Bingiu, Altzheimum, Konigsteinum, in eandem sortem traxit. Baccheracum, Boppardiam et confinia Rheingravius subegit Regi, cui Natalis Christi Moguntiae sollemniter celebratus, eiusque in arcis templo sacrum Euangelico ritu factum.

Mira sane felicitas, totam Germaniam a mari Balthico usque Moguntiacum victricibus armis uno anno peragrare, Viadro, Havelo, Albi, Visurgi, Rheno, Maeno, aliisque fluminibus habenas iniectare, victos oppressosque antea repentinae fiduciae successibus exsultantes victores metus ac formidinis implere. Accessit mox et Manheimum, ad Rheni Nicrique confluentes permunitum oppidum, deinde et Heilbronna, Fridberga, Wetzlaria, aliaque Wetteraviae oppida. Quid multa? Spira, Landavia, Weissenburgum, Germersheimum, praeclarae urbes, Suecicis patuerunt praesidiis.

Iamque et caelum ipsum, terraque parum propitia Pontificiis visa. Neapolitanus Italiae tractus terrae motu quassatus: Mons vesuvius incendio flagrare tremendo coepit, saxa ingentia ad XX milia passuum proiectavit. Iesuitici templi recens structae turres, Viennae in ipso Caesaris conspectu, ventorum impetu prostratae. Nec mirandum sane, tot facinoribus foedum annum a Deo quoque Omnnipotenti tempestatibus et morbis insignitum. Omne enim mortalium genus aut pestilentia, aut febres, aut capitis dolores dorsique depopulabantur, tamquam communi mortalitate saevitatem armorum praevenirent. Sophia eminentissima Daniae Regina, LXXIV vitae annos sanctissime actos, beatissimo fine clausit, praecipuorum melioris orbis principum aut genitrix, aut cognata. Supremus ei dies IV Octobris suit.

Initia sequentis anni nobilitarunt legationes Angli et Franci Regum, et Ragotzii recentis Transsylvanorum Principis, ad Gustavum Regem et Ioannem Georgium Septemvirum. Franci Regis postulato indutiae concessae sunt, intra quas Dux Boioariae Maximilianus, foederatique Romanenses cum Regiis transigerent. Videbantur enim secessionem a Caesarianis meditari, neutrarumque velle partium fieri. Sed brevi patuit, aut fictas hasce consultationes, aut maiori auctoritate disiectas esse, Urbano Pontifice ex Italicis Ecclesiasticorum proventibus Caesari decernente subsidia, et Germaniae Praesulibus cum Bavaro Electore, quicquid restabat virium, consociantibus.

De Anglicana legatione nihil certi nobis compertum est, nisi quod paulo post Fridericus V Palatinus, exul, Britannico, ut ferunt, auro, et Belgicis auxiliaribus instructus, avitas ad Rhenum ditiones revisit, seque Regi Sueco Hochsti coniunxit, fidum exinde Achatem, armorumque consortem praebiturus.

Ragotzius conspiratione suorum, per Salomonem Davidem detecta, liberatus, frendere dicebatur in Caesarianos, atque occasionem captare in Hungariam excurrendi aut Silesiam, si quid ab Euangelicis foederatis adiumenti affulgesceret.

Quemadmodum enim Suecicus exercitus insignes ad Rhenum, Visurgim, et Maenum progressus fecerat, ita et in Bohemia Saxonicus. Pragam, caput ipsum Bohemiae, Ioannes Georgius Arnhemius pro Saxone septemviro occupaverat, et confinia pleraque oppida, Leutmeritzam, Pissecum, Colsinum, Brandisium. Elector ipse eo profectus, sub exitum anni XXXI, instauravit sacrum Euangelicum, capita decollatorum Pragensi in ponte erecta, detrahi, ac honesta adfici sepultura praecepit. Egrana civitas, inscio invitoque Senatu, equites admisit Saxonicos, Electori sacramentum dixit. Budveisam Balthasar Marradas Caesari defendit strenue. Reliquis locis restituti passim ingenti cum gaudio exules, renovata sacra, fugaci utique laetitia, quod constantior istis partibus arridentis fortunae aura non spiraret.

Etenim Albertus Wallensteinius, Fridlandus Dux, quem rogatu foederatorum Romanensium exautoratum a Caesare scripsimus, iam denuo Magister adcitus totius militiae, cum summo fere pacis bellique arbitrio, ingentem vim militum subito coegit. Ei Iacobus Gallas et Sultzensis Comes prompti adfuere, qui praedas subinde e Pragensi agentes territorio, brevi artissimam ibi locorum annonam effecere.

Medio Februario Satzam Bohemicam conspiratione civium tenuit Marradas, praesidiarios Saxonicos occidit. Id odorati qui Cadenae erant Saxonici, deseruere urbem, seque Annaebergam retulerunt pavidi. Securitatem illis cladi fuisse, fama perhibet, quae in tantum ex hostili insultu tremorem verterit, ut Caesarianis direptionibus omnem patefacerent Bohemiam, ac Silesiam, solisque propemodum nivibus Misnia irruptione tegeretur.

Per totam hiemem rara ab armis quies erat. Suecicae turmae iam in Alsatiam penetraverant, Caesarianarum partium frumentatores Lotharingici, Argentinense territorium agebant ferebant praedonum ritu. In hos Civitas alam equitum cum uno peditum vexillo emisit. quae manus exigua magnam grassatorum vim aut cepit, aut delevit, opimisque ovans spoliis domum sese retulit. Wirtembergicum item ducatum, et Marchiam Badensem, pervasit victoris metus. Passim fuga caedesque Caesarianorum fuit. Frankenthalium Palatinatus Inferioris oppidum nobile et elegans, copiis cinctum, Creutznacum XXII Februarii vi expugnatum Regi Sueco, Braunfelsia deditione. Cum praesidiariis Udenheimanis et Frankenthalinis crebrae, variique Martis pugnae factae.

Mox ausa et inferior saxonia in factionem Romanensem insurgere denuo. Ioannes Fridericus Archiepiscopi Bremensis nomen gerens, proventus dioecesis praeripi a Caesarianis indignatus, aliquot bellatorum agmina coegit, Verdam aggressus cepit, Burgum repentino assultu obruit. Rursus Reinacker et Gronsfeldius repellunt Episcopales, Verdam et Languedelam recuperant, ad Visurgin illis cladem ingeminarunt. Illi vero, resumptis animis, Verdam iterum occupant et Ottersbergam, ut miseram dioecesin ceu pilam inter has et illas partes volutari diceres. Indignationem censeo altissimi incubuisse, in illas oras praecipue, quae cum olim magnae dignitatis et sanctimoniae Praesulibus assignatae ab Imperatoribus fuissent, maiorumque nostrorum aevo ad superbiam et superstitionem deflexissent, repurgatae quidem ab Episcopi Romani corruptelis et erroribus publice, vita autem et actis parum Episcopales rectores nactae sunt.

Pari exemplo Pappenheimius, contractis in unum aliquot cohortibus Schoningam et Helmaestadium adoritur, diripit spoliatque Brunsvigiam: Ioanni Bannero Magdeburgicas circumsidenti munitiones (nam urbem deflagrasse diximus) tantum sui metum ingessit, ut Calbam secedens, Bonighausio Chiliarcho et Virmundo viam patefaceret ad Wolfgangum Mansfeldium, cineribus illis incubantem, qui collectis sarcinis, deletisque portis et aedificiis, rudera urbis paupercula, Suecis reliquere. Nunc igitur Saxonico et Suecico tenentur praesidio.

Mox Pappenheimius, Magdeburgicis auctus excubitoribus, praedae habet Lunaeburgiam, quantumvis a Christiano duce commeatu iuvaretur, confinia Visurgis perambulat, modo Westphalicam ripam, modo Saxonicam carpit, nulli ducum proeliandi facit copiam.

Non enim deerat Euangelicis robur aut consilium resistendi grassatoribus, tota perstrepebat armis Saxonia, qui consisteret usquam hostis, nisi in oppidis, non erat. Guilielmus Vinariensis Goslariam strategemate, Gotingam oppugnatione divicit. Duderstatum et Eisfeldiam deditione cepit. Tottus, Suecorum ductor, cum circa Kuneburgum et Bardevicum

stativa habuisset, ad superiora contendit Brunsvigiae, aut si malis, Brunoniae, ubi Bannerus, Wolferbyti obsidens exitus, Guilelmo Vinariensi se coniunxerat, ex nupera de Lobelianis agminibus victoria laetanti. Illis enim, absente Straubio legato, genioque indulgente, sex vexilla eripuerat Batendorfius, Guilielmi ducis tribunus. Gottingae parum annonae, rei tormentariae affatim repertum. Accessit victoribus Peina, Calenberga, Steurvaldia, Domitza quoque (Mechelenburgiae, id ad Albim castrum est) praesidium Caesarianum denegaverat.

Agitabantur inter haec pacis consilia Torgaviae, irrito conatu. Feliciori auspicio Christiano V. Daniae Principi, Electoris Saxonis filia despondebatur, cuius soror maxima natu Georgio Hassiae Landgravio, secunda Maria Elisabeta Friderico Holsatiae duci nupserat. Germanus Christiani V. frater, Ulricus, togae bellique gnarus artium: legionem militum pro Electoralibus provinciis regendam sumpsit.

Recollegerat vires Comes Tillius, iunctusque Altringero, per agros Noricos, in Bavariam tendebat. Noriberga, oculus Germaniae, quinque cohortes Euangelicarum partium, intra moenia receperat, ductoribus Schlammersdorfio, et Guilielmo Henricoque Solmensibus. Ulma quoque Suecicis se applicuerat partibus. Augustae autem Vindelicorum a Tillio pecunia, commeatus, munitio imperata. Northgavia et Palatinatus superior foede vastabantur.

Kalendis Februarii Bamberga a Gustavo Horno occupata est, Caesariani, qui praesidio erant, Forcheimum evasere. Episcopus profugit in Bavariam. Sed Tillius, mense Martio [Gap desc: Greek word] Bambergam duxit: quo adventante, Hornus astu fortitudine temperato subtraxit copias, quantum vis laceratas, nocturnaque irruptione se de Tillianis ultus, Sueinfurtum ordinato agmine recessit. Eodem Rex universo cum exercitu venit. Aderant ei Fridericus Palatinus, eiusque frater Ludovicus, Ernestus Vinariensis, Ioannes Holsatus Dux, christophorus Marchio Badensis, Augustus Sultzbacchensis. Bernhardo Vinariensi inferiori Palatinatus inspectio commendata. Noriberga Regem splendide XIV Martii excepit.

Comperto eius adventu, Tillius, direptis, qua transibat, agris, oppidisque in Palatinatum Superiorem, Neomarchiam versus retulit pedem. Rex Danubium petiit, urbemque Donaverdam magna vi adortus, Rudolphum inde Maximilianum, Ducem Lavenburgicum expulit, recedentes praesidiarios machinarum ictibus prosecutus, haud modica illorum strage.

Eius insistens vestigiis Tillius, Rainam permunitum ad Lycum amnem oppidum insedit, ripamque fluminis Augustam usque accurate custodivit. Rex ex adverso inter Lycum Istrumque fixit castra, omnesque Danubii accolas usque ad Imperialem Ulmam redegit in potestatem, ductore Sperreutero, Chiliarcho suo, Lichtenaviae potitus, et Pappenheimi castri, continenti victoria Gunsburgum, Lavingam, Hochstatum, Gundelfingam, Kirchbergam, Dillingam sui iuris fecit. Nec irritus consilii in iungendo ponte Lyco fuit, reperto loco, ubi ob ripae curvitatem rapidum coerceret impetum fluvius. Ibi dum impigre pontem struit, frequenti grandium tormentorum fulmine silvam pulsat, quam suo commodo Caesariani ac Bavariti praeoccupaverant, glandesque exinde maximi ponderis in regios iaculabantur, sed munimentis se suis protegentes. Geminato igitur periculo exterriti Tilliani, quod pontem transire regii inceptabant, ac tormentaria verberatione, quam arborum strages tamquam caelo tactarum, horribiliorem mageque noxiam efficeret, promiscuam caedem faciebant, praesertim Ducis Tillii crure transverberato, Altringeri capite icto, excedere arbustis, fugamque arripere destinarunt. Igitur

noctis usi umbraculo Neuburgum atque Ingolstadium trepidi refugere, ultra mille suorum desideratis. Alii longe plures tradunt. In Nonas Aprilis ea Caesarianorum clades incidit.

Rex amnem ponte transgressus, misit Neuburgum, qui oppidum a Maximiliano Bavaro Tillioque desertum occuparent, Augustam Vindelicorum mox ipse sibi aperiri postulat. Eam urbem, imperii Germanici praecipuam, XVIII peditum, duo equitum signa, Caesari Bavaroque duci iurata tuebantur. Timebatur enim Pontificiis Magistratibus, quod vi publica inibi repurgatioris Christianismi exercitium aboleverant. Itaque validum praesidium civitati erat impositum, armaque Euangelicis omnibus adempta. Rex praesidium ex urbe eici imperat. Oppidani, hoc minime suarum esse virium causati, honestas abitionis leges praesidiariis ferri precantur, iisque obtentis, aiunt, se Regis felicitatem nihil moraturos. Quarto die, abscesserunt cum telis sarcinisque Caesariani, adhibitis iis viribus, quibus contundi pertinaciam suam posse speculabantur.

Undecimus agebatur Aprilis dies, quando Rex Euangelicis commisit Augustanam Rem publicam, Pontificios a clavo submovit. XIV eius mensis instauravit sacrum ex Confessionis, ibidem Carolo V. exhibitae, tenore, docuitque, haud vanum fuisse iubilum, quem ante biennium saeculari religionis eius prosperitati confessores accinuerant, quantumvis Papistae palam lessum magis atque eiulatum rei Euangelicae, quam iubila convenire, importune iactitaverant. Rex Senatores restitutos et civitatem sacramento regnoque Suecico obstrinxit. Memmingam, Nortlingam, Campodunum, per legionarios aliquot duces devicit, ipse Ingolstadium, quo Tillius aeger se receperat, adoriri decrevit.

Dum illa per Sueviam Bavariamque agerentur, saxonia nostra haudquaquam expers novorum motuum fuit, qui propemodum aureum pacis, quo Dania, Sueciaque colligatae sunt, vinculum dirupissent. Etenim militares quaedam Harpyae, sub Sueco nomine, perreptare Holsatiam, colonisque et subditis, tam regiis quam ducalibus, atroces inferre iniurias audebant. Accessit militum quorundam Gluckstadiensium, in Kedingia, dioecesis Bremensis provincia, agentium caedes. Postulati violatae pacis Sueci Duces, nihil suo iussu, nihil regio commissum responderunt. Deductae statim ex Holsatico solo catervae militum, quae ad Francisci Caroli, Lavenburgici ducis, signa adspirabant. Reges per legatos amicitiam veterem instaurarunt. Sub haec Tottus, Sueci Regis per Inferiorem Saxoniam legatus, Buxtehudam devicit, Stadam commeatu coepit intercludere. Pappenheimius, Volaterrani cuiusdam instar, Saxoniam, Westphaliamque persultabat. Ille Einbecae potitus, Visurgis confinia agere, ferre, parva sed fortia proelia facere: Tottum et Lohusium Buxtehudam usque insectari, stadam ingredi, dioecesin Bremensem, qua Stormariae Ditmarsiaeque obvertitur, foede populari, horribilem in modum saevire in omnem sexum, aetatem, ordinem: nihil acri profanique habere. Tandem aliqua a Totto et Lavenburgico accepta clade, Vordam oppugnare frustra, stadam deserere, per Brunsvigiam Westphaliamque in superiora contendere Germaniae, ut afflictis ibi Romanensium rebus levamentum afferretur. Tottus ad Regem accitus, substitutus ei Baudis; Georgius Lunaeburgicus Euangelicarum in inferiori Saxonia copiarum supremus rector factus est.

Electoralibus Superioris Saxoniae exercitibus praeerat Arnheimius, quem pacis exspectatione pene circum ventum accepimus, Duce Fridlando clam subornante agmina, quae exitus Bohemiae victis praecluderent. Nam Pragam ineunte Maio Maximis adortus viribus, deditione receperat, praesidiarios dimiserat gladiatos. Erant signa peditum XXII, duo equitum: quae Leutmeritzam discessere,

ubi robur et nervus Saxonici exercitus erat. Inde nisi admaturasset abitionem Arnheimius, ac strategemata pari artificio elusisset, obsidere Albim et montes, Saxonicosque prohibere Misnia statuerat Fridlandus. At spe facta compositionis, silenti Luna Leutmeritzano ponte traduxit suos Arnheimius, Pirnamque assecutus, ibidem stativa habuit.

Dum haec ad Albim fiunt, circa Danubium acriter inter Regem Suecum, Bavarumque Electorem certatur. Bavarus Ingolstadii relicto Tillio, Ratisbonam astu circumscripsit. Simulat armilustrium unius praesidiariae cohortis, extra portam. Dum cives se sacris parant, aditus urbis per illam cohortem occupantur, subeuntque moenia novem agmina equitum, qui exarmatis civibus eorum opibus emet explevere. Ratis bona exinde Bavaro quasi pro sede fuit. Comes Tillius, ex vulnere ad Lycum accepto, bellacem Ingolstadii exspiravit animam, ex fortunatissimo bellatore ad extremum fortunae ludibrium factus.

Rex Suecus qui urbem obsidere coeperat, parum ab infelici eiusdem fortunae ictu abfuit. Nam munitiones obequitanti Ingolstadienses, gradarius albus, quo vehebatur, glande suras insidentis praetervolante, traiectus concidit: eodemque die Christophorus Durlacenus Marchio, caput aeneo globo percussus occubuit: Vrangelius vigiliarum praefectus atrox vulnus tulit. Quamobrem satius visum, alibi Martem experiri, quam unius oppugnatione oppidi lassare militantium animos. Et processit consilium.

Landesberga ad Lycum, Landeshuta, Frisingensis Episcope, Monachium ipsum, praeda opulentum (ibi enim Bavari Ducis regia est) Suecicum acceperunt iugum. Ibi CXL machinae aeneae, tormentaque maxima, quae Cartaunas vocitant, effossa e terra Regis Sueci armamentarium implevere. Earum una machinarum triginta aureorum milibus gravida, ea fisco regis peperit. Diversi agrestium animi erant. Mirabantur alii regis clementiam et liberalitatem, alii noves exsecrati dominos, si quos sparsi palantes deprehenderent, dire excarnificabant, auribusque interdum aut naso mutilatos neci dabant. Suevia et lacus Acronius seu Brigantinus haud pauca eiusmodi exempla edidere, quos facile imitati Bavariae coloni. Ravensburgi et Elvangae praesidiarii male a rusticis multati. At Ulmenses Stationarii et qui confinia eorum locorum tutabantur, mox ab agrestibus poenas exegere, crudelitatemque eorum paribus pensarunt suppliciis. In auctores facinorum asperatum vulgus culpam contulit, qui et supplicium pendere efferatis coacti. Cum autem Ratisbonenses excurrere, direptumque ab iis Weissenburgum comperisset Rex Suecus, relicta Bavaria, Donaverdam reversus est, cumque Augustam, Rainam, Donaverdam, praesidiis firmasset, reliquos locos occupantium fore veritus, graviora animo consilia agitavit.

Omnis enim Germania bello inardescebat. Per Alsatiam, et qua dioecesis Argentinensis patet, Ossa Caesaris legatus cum Harincurtio, igni ac ferro grassabantur. Lichtenavia et Offenburgum in cineres redactae: Spira recepta, commeatu privata, ac mox deserta est. Neostadio propinquantes Caesarianos aggressus Axelius Oxensternius, Regni Sueciae Cancellarius, Moguntinae rector dioeceseos, fregit eorum impetum, parteque praedae ac tribus eos vexillis spoliavit.

Maior a Duce Fridlando et Pappenheimio metus erat. Etenim fridlandus, Egra et Ellenbogia deditione receptis, consociare Bavaritis suas copias parabat: Pappenheimius, Hassiacos fines perpopulatus, Thuringiae minitabatur. Eodem autem mense Belgae foederati peropportunam in Geldriam et Brabantiam expeditionem adornarunt, Hispaniensibus argentariae classis, quae ex nova Hispania maximas opes advectabat, naufragio valde contristatis; Venlo ab Henrico

Bergensi derelicta, post undecim dierum obsidionem foederatorum Reip. accessit. Ruraemundae expugnatio lugubrior Principi Auriaco et exercitui facta, ex inopinato casu Ernesti Casimiri, bellatoris tam generosi, quam periti, qui fortuita glande ab Oppidanis torta, caput ictus, ex vulnere occubuit. Sittardam Otho Stirumbius Comes paucis horis subegit. Maius negotium Traiectum ad Mosam erat, finiente Maio, validissima ab Auriaco Principe Henrico Friderico, obsidione cinctum, dum interim Wilhelmus Nassovius Castrum crucis ad deditionem adigeret. Nihil utrinque intermissum, quod solvendae adstringendaeve obsidioni crederetur. Sed defendendae urbis cura apud Isabellam oneravit Henrici Bergensis secessio, qui palam questus de Hispaniensi insolentia, fraudatusque militaribus stipendiis, ademptum sibi a Rege Philippo IV. militiae magisterium, suopte ausu resumebat, inveterataque ad milites auctoritate Leodii se tuebatur.

Ad Mosam simul et Mosellam Bellona operabatur. Ad Mosellam Hermansteinum (Galli Ernbreitstenium vocitant) Septemviri et Archiepiscopi Trevirorum castellum munitissimum, annuente Domino, Gallis traditum, cum finitimam Confluentiam Hispani tenerent. Inter quos et Gallos, ut est avitum ferme ac implacabile dissidium, sic et crebrae velitationes intervener, donec Otho Ludovicus Rheingravius Confluentia Hispanos exegit, eamque urbem pecuniis multatam Gallis, Trarbachium Suecis occupavit. Mox ipsam Trevirorum urbem Gallis permissam, confinia ab Hispanis deserta memorant.

Argentina quoque ex hoc tempore regias amplexa partes, tres equitum turmas, sexcentosque Sclopetarios Gustavo Regi in supplementum misit. Qui cognita Ducis Bavari in Noricos profectione, Donaverda propere Noribergam advolavit, caenatusque ibi X Iunii, nocturno itinere rediit ad exercitum, quem in agris Noricis collocaverat. Sultzbacum iis locis confine est, Augusti Palatini, cui Holsatica Princeps nupsit, oppidum. Id a Bavaritis interceptum, Augustus ipse recuperavit, suaque in arce Ioannem Ducem, coniugis Germanum, excepit decenter: primores urbis et aulicos metu propinquantis hostis, Noribergam traduxit. Cum autem Septemvir Bavarus relicto Ratisponae praesidio, CXXXIV, vexilla equitum, LVIII peditum, VIII Iunii, iunxisse Walsteinianis diceretur, Rex prope Noribergam mature communivit castra, sparsasque hinc inde vires quam celerrime in unum contraxit. Dum id agitur, Tupatelius Chiliarchus apud Neocomen (Neumarchiam appellant indigenae) circumventus a Fridlandicis, strenue dimicando capitur, legio ipsi commissa propemodum conciditur, haud modico Regis dolore. Hic castra castris opposita, ineunte Iulio; tentata utrimque proelia, sed minoris momenti, neutris ducibus totam aciem in discrimen adducere volentibus, Fridlando in id intento, ut annona Suecos premeret: vicissim Suecis subsidiariis, qui coniungi castris cuperent, pabula praeoccupantibus. His certaminibus Iulius mensis actus.

At Pappenheimio novus Saxonum inferiorum exercitus negotium facessebat, quem Dux Lunaeburgicus et Baudis circumductabant, quocumque versutissimi hostis impetus ferebatur. Ille vero ab Hispaniarum herede Isabella accitus, in Belgium postremo iter flexit, metuendus hostis, quacumque pergeret, pavoremque secum ac timorem vehens. Eius vestigia legens Wolf. Henricus Baudis, cum Duce Georgio, quinque equitum M, octo peditum Eisfeldianos in agros immisit. Duderstadium, operibus et praesidio munitum a Pappenheimio, ad deditionem redegit, valla et munitiones solo aequavit.

Hanc miserabilem Teutonicis urbibus sortem diuturnum bellum attraxit, ut modo divites, munitae, splendidae,

modo inopes, lacerae, squalidae viderentur. Lubena Lusatiae civitas, intra decimum diem bis a Caesarianis, semel a Saxonicis, capta, libidinem victorum explevit. Ad Sittaviam vario Marte certatum. Numero enim bellantium Caesariani vincebant, cum quattuor Saxonicae legiones regiis apud Noribergam castris sociarentur. Ubi vero Brandeburgici et Sueci auxiliares commixti sunt Saxonicis, res Euangelicis sub Ulrico Danico Principe, Ioanne Arnheimio, Iacobo Dubaldo, felicius provenere.

Maior Glogovia capta; Ioan. Gotzius sex vexilla peditum, decem equitum tradere, pactaque sibi et iis incolumitate, ac melioribus armis positis, superiorem in Silesiam abire iussus est.

Ceterum Pappenheimianus exercitus, ineunte Augusto, Traiectum attigit, pontibus Mosam stravit, commeatu intercludere obsidentes laboravit. Frustra omnia. Henricus Fridericus, obsidentium Imperator, Guilelmum Nassovium, Hispanicarum, quae in vicinia erant, munitionum expugnatorem, in castra accivit. Marchio Sancrucius, Ioannes Nassovius, qui Hispaniensibus praeerant, experimentis dedicerant, quantumvis prodigi sanguinis humani forent, nequiquam se et incassum pugnaturos.

Igitur, Pappenheimio extrema confidentia in obsessores irruente, maximarumque machinarum ictibus vix cedente eius exercitu, quies Hispaniensibus placuit, quos et cavillando acclamasse Germanis feruntur: Vigilate, orate, date nobis pecuniam, et pugnabimus. Caesi Pappenheimensium supra mille quingentos. Traiectum XIII Augusti foederati Belgii rectoribus deditum est. Decretum ibi utriusque religionis, Romanae et reformatae exercitium. Relicta Episcopo Leodiensi, quae priscitus fuerat eo loco iurisdictio: si qui demigrare urbe cuperent, iis permissum. Limburgum, Sanvitium, Falckenberga, Dalema easdem leges subiere. Praecesserat exeunte Iulio clades Fridlandicorum ad Freistadium. ibi maximam vim annonae et commeatus congestam a Caesarianis, ubi rescivit e captivo Centurione Rex Sueciae, Tupatelium nuper a Duce Fridlando solutum, cum equitibus sclopetariis eo amandaverat. Ille porta petardis, ut vocant, rupta, nocturnus irrupit in oppidum, pecora abegit, annonam omnem cremavit. Rex ipse revertentibus subsidio futurus, Caesarianos qui id damni ultum exierant, ex insidiis adortus est, magnaque caede profligavit. Vigiliarum praefectum, Sparrum nomine, captivum abduxit.

Interea Herbipoli, Sueinfurti, Kitzingae confluxerant auxiliares Suecorum, Rhenanae, Saxonicae, Hassiacae copiae, ut exercitum efficerent L millium: Quae medio Augusto coniunctae castris regiis, non tantum aequarunt vires, sed et audaciam concivere ultro lacessendi Caesarianos, vallis se tenentes.

Post triduanas fulminationes machinarum et leviora certamina, ab exploratoribus cognitum est, Caesarianos abitionem parare. Id dolo an per socordiam nuntiatum, stimulavit regios, ut castra Fridlandica adorirentur. Dies erat XXIV augusti, qui totus vehementissimo conflictui datus, fumo flammisque totus mons, ubi conserebantur manus, exardescere visus est. Nox proelium diremit, cum neque munitionibus se Fridlandici, neque campo regii pelli paterentur, atque propter arbusta equestris explicari acies nequiret. Ex utraque acie egregii bellatores hoc proelio desiderati, e Sueca septingenti circiter, e Fridlandica mille. Fridlandus et Vinariensis Bernhardus tam vicini exitio fuere, ut equi insidentium globis sternerentur. Tandem VIII Septembris die defectum haud dubie annonae veritus Rex Gustavus, prior mutavit castra, et Neostadium ad Aitscham fluvium concessit: Noribergae peditum regimina VIII, trecenti equites relicti. Dux Fridlandus Noribergae potiundae spe deiectus incensis castris

pagisque confinibus, Forcheimum celerrime contendit, extremum discedentis agmen carpentibus Noribergensium praesidiariis.

Nullum discordanti Germaniae, ex tanta tot millium animarum confluge ac aerumnis, remedium fuit, nullum lacrimis, doloribus, suspiriis, alibi apparuit levamentum. Bavaria, Suevia, Alsatia, Rheni Palatinatus, Saxonia, Silesia nihil exinde pacis percepere.

Fuggerus Landsbergam Bavaricam vi extorsit Suecis. Per Silesiam Saganum, Sprottaviam, Steinaviam, Wolaviam, Lignitium subegere Saxonici. E dioecesi Trevirorum alis manus militaris in Alsatiam infusa est. Eam Ossa et Montecuculius suis iunxere. Wirtembergiam, Badenam et Argentinenses agros direptioni habuere. Brettam Melanchthonis patriam, compulsis ad deditionem praesidiariis expugnarunt, portas et moenia diruerunt oppidi, Reutlingam Wirtembergicam exussere. Illos, adulto Augusto, ad Wiselochum ex insidiis adortus Gustavus Horn cum Rheingravio, quamlibet fortiter pugnantes, in fugam egit. Wiselochum liberatum. Montecuculius, Ossa, Henricus Metternichius, qui Heidelbergae praeerat, irriti expeditionis fuere, nisi quod Argentoratensis ditio ab iis plurimum damni cepit. Persecutus illos Horn, traiecit prope Argentoratum amnem Rhenum, cumque Ottone Ludovico Rheingravio, perhumaniter in urbe exceptus, in superiorem Alsatiam arma vertit. Est ibi Benfeldia, castrum apprime munitum, praecipuum illius tractus propugnaculum; Id obsidere Horn coepit, Stolhofena et Offenburgo praeoccupatis. Badensis Marchiae partem Guilielmus Durlacensis, cui Caesaris iudicio adempta ante decennium fuerat, recuperavit. Benfeldia finiente demum Octobri, deditione capta est: quam victoriam plerorumque Alsatiae oppidorum subiugatio auxit.

Cum autem Saxonis Septemviri copiae partim in Silesiam, partim ad confirmanda regis Sueci castra essent amandatae, defensoribus nudatae provinciae eius, iniuriis patebant irrumpentum. Occasioni id sumptum Fridlandicis est. Henricus Holckius, e nobilitate Danica Caesariani exercitus Tribunus, e castris delegit octo milia armatorum, tremendam Nariscis, Misniae et Saxonibus manum. Cremati passim eorum vici, exhausti pabulationibus incolae. Holckius ad ipsam Electoris sedem, Dresdam usque, pabulabundus processit, fumoque pene suburbanorum pagorum Septemviralem aulam implevit. Alius Caesarianorum manipulus Annaebergam diripuit, exactisque a civitate bis mille imperialibus, Nariscos foede vastavit. Zuiccavia honestis conditionibus Caesarianum praesidium admisit.

At Albertus Walsteinius, Fridlandiae Dux, solutis, ut diximus, ad Noribergam castris, partitus est copias, autumno ineunte. Bavaricas legiones in Bavariam, Iacobum Gallam cum validis agminibus in Bohemiam ablegavit, Franconiam sibimet ipsi disponendam retinuit. Gallas transeundo Laufenam, Grevenbergam, Hirtzbruccam, Sultzbacum, Caesari subegit: Noricum populationibus et incendiis pene delevit. Egrae se iunxit Holckio.

Rex Suecus, flexa in Bavaritos facie, Winsheimo Dunckespulam transtulit castra. Bernhardum Vinariensem Kitzingae reliquit aut Sueinfurti, Fridlandi molitiones observaturum: Guilielmum eius fratrem remisit Erfordiam.

Fridlando duci Culmbacenae ditiones et Coburgicae mox praedae et direptioni fuere: Culmbacum ipsi fortissime restitit. Coburgum victas praebuit manus, arx mascule propugnata fusoque feliciter irruentium sanguine, Saxoniae ducibus conservata est.

Nec mora apud Vindelicos bellandi. Sueci enim Regis Centurio, cui Reinam commiserat regendam (Mutefallum vocant virum) cum temere Bavaritis

restituisset oppidum, subdolae gubernationis poenas cervice exsolvit. Reina ineunte Octobri Suecis recuperata.

Caesarianis plurimum momenti in equitatu Isolani Croatico erat situm. Id gnarus Vinariensis Bernhardus, inopinato insultu easce turmas Sultzbachii oppressit, dissipatisque et laceratis decem vexilla extorsit. Is casus Fridlando duci, qui per saltum Thuringiacum irrumpere in Thuringiam cogitarat, causam mutandi consilii praebuit.

Postquam dux Bavarus Ratisponam se recepit, Kniphusius Laufenam et conterminos ei locos redegit in Sueci Regis verba: Submissos a Bavaro duce subsidiarios Rex ipse nocturna invasione concidit.

Sub haec Gallas et Holkius per Nariscos et Saxones praevalidas agitantes manus, quacumque tendebant, omnia tamquam tempestate prostravere. Altenburgum et Chemnitium suae debilitatis conscientia, palmas eis porrexerunt, Holkius sub ipsis Dresdae moenibus cum Vizethumianis manipulis conflixit: Machinarum ex urbe ingruens grando fulminea audaces eius impetus protelavit. Propridie Noas Octobris Freibergam Gallas et Holkius perdomuere: cives direptionem bonorum, centies mille imperialibus, Elector ipse sepulcreti Septemviralis violationem octuagies mille imperialibus, quos Taleros vocitamus, redimere coactus est.

Ea damna sanarunt Silesiaci progressus. Ibi enim circa Olaviam transgressus Viadrum flumen Arnheimius; prospere cum Caesarianis conflixit Kalend. Septembris, inferioremque omnem Silesiam foederatis Euangelicis subegit: Caesariani Oppeliam et Conselum refugere. Nec tamen fida illis statio Oppeliae, Euangelicis eandem quoque exeunte Septembri vi expugnantibus.

Dux Fridlandus hoc militaris gloriae fastigium in diminutionem sui accipiens, in Saxonicis ditionibus facere festinavit, quae Arnheimius in Caesarianis faceret. Igitur Plavenam, Altenburgum, Bornam, traducto exercitu, Lipsiae propinquat, cum alia parte Holkius, et Gallas Misnam, Oschazium, Lummitsium, Vurtzenam direptionibus aut incendiis deformarent. Lipsia defensine desperans adversum vires Caesareas, XXII Octobris se permisit Holkio, tolerabiles passim conditiones consortibus eius fidei, cui ipse intiatus est, indulgenti. Postridie contiguum Lipsiae castrum, quod Bleissenburgum appellitant, Caesarianis dedidit Ioannes Voppelius, idque facinus, ut inhonestum, minimeque decorum dignitati suae, postea capite luit. Lipsiensibus L. Talerorum milia imperata, cives exarmati. Praecesserant exemplo Weissenfelsa, Naumburgum, Merseburgum, praesidiumque ferre quam exitium maluerant. Hallam quoque Hatzfeldius Caesari receperat. Sed arcis excubitores eum oppido rursus exegerant. Certa Septemviratui Saxonico pernicies imminebat, Pappenheimio etiam Comite, exirrita ad Traiectum expeditione, revertente in Saxoniam, irasque minaces haud obscuris indiciis promente.

Cum enim Baudis Paderbornam Westphalicam obsidione premeret, accursu Pappenheimianorum exterritus abscessit urbe, gnarus longe imparem se viribus fore. Eius quingentos equites, Bracelliae invasit Comes Gronsfeldius. Sed Baudis, equestri manu stipatus, cruenta eos pugna liberavit, suumque damnum trium machinarum hostilium spolio, ipsorumque fuga invasorum solatus est. Atqui mox gravius ipsi periculum concivit Pappenheimii, Merodii, Gronsfeldii coniunctio, duodecim bellatorum milia in eum raptantium, vix quinque milibus instructum. Ibi vero a prudentia et consilio salutem mutuatus, Mindam regredi statuit, talique artificio recedentem aciem moderatus est, ut non tantum illaesas ab hostili violentia servarit opes atque copiae; verum etiam tergo inhaerentes

Pappenheimianos Equites tribus vexillis exspoliarit.

Qui in partem curarum venerat antea Dux Lunaeburgicus, ad Wolferbytum tunc haerebat. Eo properatis itineribus, XX equitum turmas perductat Gronsfeldius, nocturnaque irruptione a praesidiariis intromissus, in obsessores irruit, universos dissipat, multos eorum capit, Georgio Lunaeburgico aegre suos intra Brunsvicensium machinarum iactus receptante, vexillis novem desideratis. Haec vexilla Hildesianis monstrata, fidem fecere cladis sociorum, persuaseruntque, ut ferociter oppugnanti urbem Pappenhemio, intra triduum ad deditionem consentirent. Stipulati duabus auri tonnis salvas opes, religionem liberam, praesidiumque intra duo milia, contra quam pacti erant, omni auro argentoque facto excutiuntur, avectoque Wolferbytum potiori commeatu, in triste rediguntur servitium.

His rebus peractis, Pappenheimius Visurgis tutamen Gronsfeldio mandat, altiusque profectus Muhlhausam sui iuris facit, Saltzam, Longam et Creutzbergam diripit, Septemviratui Saxonico exsequias struit.

Tantis foederati Principis periculis excitatus Rex Sueciae, accelerandas suppetias decrevit. Quamobrem compositis pro tempore Bavaria, (ubi Landesbergam redegerat ad obsequium Christianus Birckenfeldius) Suevia, Franconia, per silvam Thuringiacam, ubi suas ei consociavit legiones Bernhardus Vinariensis, Arnstadium, Suarciburgum, Erphordiam progressus, relictaque ibidem Regina, Naumburgum tertio Kal. Novembris, per Brandenstenium Tribunum habuit. Priusquam Pappenheimiani iungerentur Fridlandicis, proelio dirimendam Septemviratus possessionem duxit.

Concurrunt infestae acies ad Lutzenam oppidulum, cui ingeniosus aliquis vocabulum a Graeco, [Gap desc: Greek word] , hoc est, singultiendo indidit. Ipsis Nonis Novembris praelusum levioribus certaminibus est. Postridie cum Sol nebulas dispulisset, Rex cibum aspernatus, implorato Domini Iesu Numine, confidenter in hostem duxit. Consertae sunt strenue manus. Circa decimam diei horam valescebat proelium, totisque in se invicem viribus invehebantur. Cum sinistra Equitatus Caesariani ala in fugam proclinaret, ferventiori raptus victoriae studio Rex, validam Smolandorum equitum manum in fugibundos agit, confertissimosque in hostes illatus, dum instantissime eos urget, acceptis aliquot vulneribus, spiritum, quem Creatori suo, pro tuendo eius sanctissimo cultu, devoverat, in armis posuit. Vulgatum eius exitium, Croaticis agminibus fiduciam peperit, ut alam Regis victricem circumeundo, in impedimenta involarent Suecica. Sed inconcussa Teutonum, Suecorumque constantia, magna cum clade sunt reiecti. Sinistrum enim cornu equitum tam dextre Bernhardus Vinariensis rexit, ut oppositam aciem, quantumvis acriter dimicantem, et ipse campo pelleret. Iamque debellatum plerique existimabant, cum fatis suis actus Pappenheimius Halla derepente advolat, effusos in fugam Caesarianorum ordines restituit, mixtisque suis agminibus, quae nucleus et medulla Romanensium exercituum habebantur, asperiorem longe in tenebris pugnam accendit, quam qua fulgente Sole defuncti erant Euangelici, eoque in conflictu animosam animam cum sanguine exspiravit. Ad octavam noctis horam extracto certamine, cesserunt tandem Caesariani, relictaque sarcinarum et machinarum parte, Lipsiam refugerunt. Interiere capita hominum utrinque ad IX milia. E Caesarianis cecidere Duces, praeter Pappenheimium, Abbas Fuldensis, Bartholdus Wallensteinius, Comargus, Breunerus, Witzlebius: ex acie Suecica, Islerus, Gerstorfius, aliique: victoriae gaudium pene exstinxit praecox Regis Sueci interitus, quem adeo aversata est purioris Christianismi Ecclesia, ut mortuum toto semestri vix crediderit.

Exegerat annum aetatis fere duodequadragesimum, Princeps, cui parem Suecia nullum, reliquus orbis paucos dedit.

Eius morte compertum es,t quod ipse sui casus praesagus pronuntiasse fertur: Non in unius capite mortalis ponendam salutem Ecclesiae, bonaeque causae triumphum, sed in ipsius Iesu Christi Servatoris Opt. Max. favore ac patrocini. Ille enim caeso Macchabaeo, Ionathas, Simones, Hyrcanos, in promptu habet, labantis Rei pub. vindices.

Dux Fridlandus postridie proelii Lipsiam statim deseruit, indignatusque serio, aliquos Ordinum Ductores signa deseruisse, et commilitonum exspoliasse sarcinas, ab eis Pragae postea capitis supplicia exegit. Henricus Holckius claves urbis Senatui Lipsiensi restituit. Saxonici eam X Novembris confestim recepere. Victori exercitui, contra quam accidere consuevit, non ceciderunt ex capitis sui iactura animi: quin ad ultionem acrius exarsere. Dux Vinariensis equitatu Saxonico, et Lunaeburgico confirmatus. Chemnitzium oppidum praevalide adortus, praesidiarios ad deditionem adegit. Kniphusio Pleissenburgum ineunte Decembri, ipsoque Christi Natali, Zuiccavia victas manus praebuere. Praesidiarii Bohemiam versus deducti.

Quo die Rex Suecus victorem spiritum emisit, eodem Moltzheimum Alsatiae ei subegit Gustavus Horn, decimoque post die Otto Ludovicus Rheingravius prope Brisacum equitatum fudit Caesarianum. Et ne fortunam partium, in capite regis, tamquam mucrone teli, obtusam crederes, Selestadium, valentissima obsidione contusum, III Decembris eidem Horn subactum est. Mox et Columbaria, seu Colmaria, urbs Imperialis, quam quinquennio ante Caesariani purioris exercitio religionis spoliaverant, pertaesa insuetae servitutis, simulque verita praepotentem Euangelici exercitus gladium, se ultro permisit Horn, sollemni formula suae libertatis plenam redintegrationem pacta. Ioannes Schmidius Argentoratensis Theologus, quem annis adhinc XX, Argentinae audiebamus, reformati Christianismi exercitium ibi publica auctoritate instauravit. Hagenovia similiter Suecicum admisit praesidium. Franckenthalium 26 Novembris, Friderici Palatini, Bohemiae quondam Regis, partibus redditum; Hispaniense praesidium in Lucemburgiam deductum est.

At Fridericus ipse Moguntiaci, cum plerasque ditiones avitas, adiutu Regis Sueci, revocasset ad oboedientiam. fatigatam sortis humanae inconstantia animam Deo reddidit 19 Novembris, relictis decem ex Elisabetha Britannica liberis impuberibus. Frater eius Ludovicus Philippus, et ipse per hanc tempestatum [Gap desc: Greek word] , paterna hereditate motus, administrationem Electoralium terrarum capessit. Axelius Oxensternius, regni Sueciae Cancellarius, suscepta Christinae, filiae Regis septennis, regnique heredis unicae, tutela, Ludovico regimen Palatinatus tradidit.

Emortualis ille principibus Viris mensis, Coloniensi quoque dioecesi, profugorum Praesulum receptaculo, funestus exstitit. Nam Wolff. Henricus Baudis, evitato Pappenheimiano insultu, Hassiacis auctus cohortibus, Siburgum Bergensis Ducatus oppidum, cum opiparo commeatu intercepit: exinde exercitu in Coloniensem districtum transportato, longum et latum de se terrorem in confinia proiectavit. Municipia, castella, oppida, inque iis Lintzium, Blanckenburgum, Vindeca, Reineca, Oberwintera, victas tetendere palmas. Andernaco vi expugnato, armati omnes caeso. Orsoium a Guilielmo Nassavio foederatis Belgis subactum.

Interea Colonienses Teubiscum suarum commodo partium muniunt, donatum id municipium suae civitati obtendentes. Baudis eos desistere hortatur, pergentes inopinato obruit. Id ulciscendi studio prorumpunt Colonienses, dumque

militem quendam in D. Urbani Basilica captivum attinent, ille immisso in nitratum pulverem igne fanum incendit, trecentosque secum mortales leto dedit. Ita Numinis ira caelestis inquietas hominum molitiones, turbulentaque consilia flagellat. Quod etiam per Gallias enituisse accepimus.

Inter fratrem enim Regis Gastonem, Aurelianensem Ducem, et Cardinalem Richelium simultatem exarsisse ferunt. Eam robur traxisse monetae signatione aliisque iuribus, quae Dux sibi, ut proximo Coronae heredi, et iuxta ac regi convenire asseruerit, Richelius negaverit. Igitur indignabundum Aurelianensem fratris regia excessisse, Regem Aureliano imposuisse praesidium. Cum id sibi dedecori aut periculo fore censeret Aurelianensis, aliquandiu iis locis suam praesentiam subtraxisse. Scripsisse interim milites, quos commune ei seu odium, seu gratia partium conciliaverat. Commisso autem proelio inferiores tulere foederati, Dux Montmorantius in ipso certamine captus est. Sopiendo civili dissidio Rex fratri, eiusdem aulicis ignoscit, exteros milites exautorari, regno excedere, Montmorantium suo relinqui iudicio iubet. Nobilitati, iudicibus urbanis, aliisque qui in partes fratris ivissent, deprecantibus, delicti veniam pollicetur. Praesulibus Albionensi, Nemausensi, Uticensi, Bithuricensi, Agathensi, praestolandam concilii sententiam. In hasce leges reformata pace, Dux Aurelianensis Lugdunum intravit splendide. At Montmorantio, cui implacabilius Rex irascebatur, maiestatis damnato, irritis pro ipso precibus, cervix Tolosae abscissa, anno aetatis 35. Tanto severitati exemplo perculsus Gasto, paterno regno demigravit, pactis se non teneri rescripsit: Ceteroquin nihil adversus patriam moliturum. Paulo ante, sub initium erat Octobris, insolens Orgionis fluvii eluvio, e comitatu regio, circa Boeterras ultra centum capita delevit.

Fuit omnino hic annus Illustribus luctuosus familiis. Nam praeter Regem Suecum, t Fridericum Palatinum, Sigismundum quoque Augustum, Poloniae Regem Aprili mense, actis potentiae annis 45 abstulit. Adde, si publicatis relationibus fides, Leopoldum Archiducem, Septembri: Franciscum Lotharingum, Octobri: Henricum Scombergium, Franciae Marescallum apoplexia mense Novembri mortuum. Quibus et praecocia nimis fata sociarunt Franciscum Rantzovium, regni Daniae supremum Aulae-Magistrum.

Nam indignari iudico caelos ad nefandissima hominum facinora, floremque humani generis ad se raptare, stipulas et arentes culmos terris relinquere.

At vos, o terrigenae, qui ad Spiritus divini vocem non resipiscitis, e prodigiis saltem et portentis sapite. Exhibuit nobis caelum hoc anno fere iugem vultus sui torvitatem, imbres, ventos, indeque enascentes morbos intolerabiles. Terra passim sanguineis conspersa est guttis, stagna tota in cruorem versa apud Saxones, accepimus. Apud Dithmarsos homo biceps Eddellacae genitus, ventre uno; bos biceps Sarzebuttelae, aliique monstrosi partus alibi visi. Sanguis in panibus, ocreis, pavimentis, arborum foliis repertus. Naturam, credite, vanitati obnoxiam, congemiscere sanguinolentis machinationibus, suique liberationem parturire.

Ecce vero mihi, qui homines degenerasse in feras, diffiteris, evidentissimum tremendi iudicis testimonium. In finibus Muscoviae Martio huius anni mense vivebat vir nobilis genere, dignitate quaestor, nomine Albertus Pericofcius. Hic miseram plebem, si tributa tardius exsolveret. pecoribus et iumentis spoliare suetus, cum domo forte abesset, unica nocte omnem iniuste quaesitum gregem amisit. Exstinctum subitanea internecione iacuit, quicquid rapuerat, quicquid coemerat homo improbus. Revertenti peregre nuntiat servus, inde uxor,

cladem divinitus immissam. Ad hoc frendere homo blasphemus, sclopetum in caelum explodere, nefandas eructare voces: Qui interfecit, devoret. Si noluisti me edere, tute edas. Ad furiosos in Deum latratus, guttae destillarunt sanguinis. Homo confestim in canem versus nigrum, ululando invasit pecudes morticinas, iisque pasci coepit, ac forsan hodieque pascitur. Mulier gravida, aliquandiu viri casui superstes, tanti horrore iudicii exanimata est. Non ab auritis tantum, sed ab oculatis accepi testibus, quod narro.

Sed age perstringamus cursim, quid primi huius anni XXXIII, quo haec scribimus, menses tulerint. Haec enim ineunte Iulio meditamur: neque plura quisquam dehinc a nobis exspectet. Aggressi sumus totius mundi acta, eaque in Epitomen arctavimus: multum temporis, valetudinis, virium, sumptuum, hausit iste labor: Officium nostrum, aetas, status, studium, aliud agere postulant. Epitomatoris historiarum publico bono sumpsimus provinciam; ea mantissae loco publico bono decedimus. Accipe saltem, Lector amice, quae de huius anni initiis nobis comperta sunt.

Ea nobilitarunt tum Regis Poloni coronatio, tum nova Georgii, Lunaeburgici Ducis, expeditio, tum continuatae Euangelicorum per Germaniam victoriae.

In Polonia, sub exitum Septembris insigni omnium Ordinum consensu successor Regi Sigismundo lectus erat filiorum eius vetustissimus, fortissimis factis regiisque dotibus pridem celeberrimus Vladislaus IV, qui curatis rite parentis utriusque exsequiis, Cracoviae ad diem XXVII Ianuarii Polono Diademate exornatus ext. Fratrem Regis Ioannem Albertum, Episcopum Cracoviensem, galero Cardinalitio muneratus est Pontifex, Urbanus VIII. Reliqui fratres, Ioannes Casimirus, Carolus Ferdinandus, Carolus Alexander sollemnitatem hilares condecorarunt.

Dux vero Lunaeburgicus e superiori Saxonia XVI armatorum milia ad Visurgim deduxit, legato Dodone Kniphusio. Hi transmeato flumine mense Februario, Wilshausam, Fechtam, Quakenburgam, Furstenaviam, Hervordiam, Bilefeldiam, Lemgoviam, aliaque Westphaliae oppida vel arces suarum partium fecere, cum Guilelmus Landgravius Tremoniam, Dorsenam, Cosveldiam, confiniaque loca in sua verba adigeret. Tandem et ipsa Paderborna contributarium suscepit iugum.

Etenim Baudis, translatis in Coloniense territorium armis, effecerat, ut Gronsfeldius ex oris Saxonicis, Teubiscum iuvandis Coloniensibus excurreret. Laborabantque Praesules, Coloniensis, Moguntinus, Herbipolensis, et Dux Neoburgicus, ut deduceretur iis finibus omnis miles extraneus. Nec abnuit Baudis indutias, donec superiorum vota perquisivisset, ilico autem finibus demigrare, minime e re Euangelica censuit. Interim Gronsfeldius ad suas revolat in inferiore Saxonia copias, ut Dodonem Kniphusium in Brunsvigiam, et Schavenburgiam transitu arceat. Nam Kniphusius Rintloniae propinquabat, eiusque potitus oppidi, Visurgim transgredi cogitabat. Opponuntur ei aliquot agmina bellatorum, et machinae, qui ripas tueantur. Paulo post Lunaeburgicus firmiores trahens copias, monstrato per colonum quemdam vado, nocturnus traducit equitatum, Caesarianos adoritur de improviso, quadringentos eorum capit, reliquos supra mille in fugam agit, quos Mindam aut Hameliam usque strenue insectati Sueci et Saxones, compluribus prostratis, opima spolia retulerunt.

At in Ubiorum Dioecesi, cum parum placerent Praesulibus Baudisiana responsa, Sanftenburgum illi occupant per Hispanos milites, Gronsfeldianis iunctos, Andernacum per Comitem Isenburgicum valide oppugnant. Mascule autem illis restitit Iosias Rantzovius, praesidii rector Holsatus. Trina eruptione

unico die haud modicam obsidentibus stragem intulit. Cumque interea per Palatinum Birckenfeldium et Vitzthumium supplementum veniret Euangelicis, Baudis obsidionem solvere adegit Pontificios, iam per moenia iugi tormentorum verberatione rupta, irruere in urbem molientes. Andernaci munitiones ab ipso deinde Rantzovio destructae, resque istic locorum maiori conatu ab Euangelicis geri coeptae sunt. Baudis hoc fortitudinis exemplo edito, Proregis quondam Holsati, Gerhardi Rantzovii filiam elegantissimam, sacro nuptiali sibi adiucturus in Holsatiam venit, aerumnas Martias dulciori interpolare palaestra cupiens.

Medio mense Martio Hamelia, viris, opibus, vallis, munitissima, ab Georgio Lunaeburgico obsideri coepta. Schelhamerus praesidii Ephorus sex peditum, duobus Equitum signis, ad haec commeatu et re tormentaria validus, difficiliorem opinione ac diuturniorem obsidentibus oppugnationem effecit. Merodium et Gronsfeldium, subinde eximere urbem periculo conantes, repressit Guilelmus Hassiae Landgravius, foedamque in fugam egit. Qua victoria Iacobus cognomine Parvus, maior animis, dum Lipstadii transitum suis militibus MD audentius postulat, negantibusque vim infert, tardante foris exercitu suo, a Lipstadiensibus transfigitur. Res variis certaminibus extracta, III Kalend. Iulii, proelio devicti sunt Gronsfeldiani, Merodianique, cum haud minori fiducia quam apparatu Hameliensibus subsidio adventarent. Victoriam Euangelicis Burchardus Rantzovius, Equitum Magister, iuvenis, genere pariter animoque nobilissimus, suo etiam sanguine emit. Caesis hostium fere septem milibus, inter quos ipse Merodius, ac plerique ordinum ductores, ceterisque fugatis ac dispersis, Hameliam hisce diebus a Duce Lunaeburgico expugnatam, accepimus, sicut antecedente Maio, a Principe Auriaco Rheinbergam.

Felix et in superiori Germania Gustavo Horn et Bernhardo Vinariensi Mars fulserat.

Vinariensis, sub anni huius auspicium, in Bambergicam profectus dioecesin, Cronacum, Hochstadium, Auracum subegit: Duce Bavaro in Suevia Gunsburgum, Kaufbeuram, Landsbergam redomante. Ille ut obsisteret Horn, imposito Alsatiae a se subactae praesidio, arma convertit in Sueviam. Friburgum Brisgaviae et Kirzingam deditione occupavit. Wirtembergici, expugnata a se Rotweila, sociarunt ei vires: Ioannes Bannerus cum suis cohortibus obviam perrexit. Per haec autem Altringius Memmingam deditione, et III Noas Ianuarias, Campodunum vi cepit. Ubi explendo furori armati, inermesque iuxta trucidati, urbs direpta, impuberes puellae et anus ipsae vitiatae sunt. Reliquis civium, qui in posterum usque diem restiterant, catenae iniectae. Horn, fusis aliquot Altringiorum equitum turmis, Mundelheimum et Kaufbeuram intercepit: Altringium egit in Bavariam.

Relictus in Alsatia Rheingravius, Tannum, Altkirchium, Pfirtum, Sundgaviae oppida, Suecis firmat praesidiis. Caesariani Lotharingo Duci Tabernas Alsaticas, et Dachsteinum tradunt; nactique occasionem, curribus stramine oneratis occulunt aliquot milites, eosque in Hagenoviensi porta sistunt. Interemptis per eos stationariis, cives et rustici ex conspiratione cum consule urbis, et Salmensi Comite, qui Tabernis praeerat, prosiliunt in praesidiarios, eosque gladiis aut flagris occisos, in plateas abiciunt inhumatos. Pari exemplo Sundgavienses rustici in Pfirti et Altkirchii praesidiarios insurgunt, Erlachium Baronem, Rheingravii legatum, variis cruciamentis necant. Stationarios passim mactant crudelissime: quid de se vicissim faciendum exemplis praemonstrantes. Rheingravius tam per Centuriones, quam suopte ductu, agrestium ad quattuor milia, armis victa delevit. Confinia

agitantes Brisgaviae coloni, ad centum triginta recte suspensi sunt. Ita pacatis Sundgavia et Brisgavia, Horno se iunxit Rheingravius. Horn Februario mense equitum cohortem Simeringae dissipaverat. Rituinus eius Chiliarchus, aliam prope Erbachium. Kalendis Martii Palingam duxere instructissimas copias, Bavarosque equites a superiori Suevia redegere in Sundgaviam. Postridie Nonas Martias Bibraci ostentum eis visum, gladii duo, alter cruentus, alter ignivomus, acie versus hostes versa, portendentes haud dubie, sanguine et igni iudicaturum perduelles verbi sui Dominum. Idibus Martiis Rainam proditione civium ceperunt Bavariti, Horno Augustae adventum Ducis vinariensis praestolante, ut adunatis exercitibus Bavariam aggrederentur. Neque falsus consilii fuit. Bernhardus Dux praecellentissimus, posteaquam Heriedenam vi, Eschenbachium deditione, Abrenhavium astu cepisset, fuso insuper Ioannis de Werda equitatu, Donaverdam pervenit, ibique assecutus Horn, peditum ad viginti octo milia, duodecim equitum, utriusque copias effecit. Quibus brevi Aichena, Dachavia, Monachiumque ipsum patuere: Landsberga vi expugnata, cives iugulati ob ferociam, praesidiarii victorum signis adscripti sunt, munitiones urbis dirutae. Inde Neoburgum Euangelicis redditum, ubi ponte instratus est Ister; copiae in Aichstatensem deductae dioecesin, eam facile subegere. Dum haec scribo, percrebuit, Neocomen Palatinam ab Horn captam, Rheingravium in superiorem Alsatiam remigrasse: Caesarianos et Bavaritos intra Egram et Ratisbonam iunxisse copias, Fridlandum cum praegrandi exercitu in Silesiam penetrasse. Ibi Brigam, Oppeliam, stralenam, Crotcaviam, hoc anno Euangelici sibi subiecerant, Polonos, quos praedae cupiditate invitarat Hannibal Dhona, repulerant fortiter, adeo ut perspecta eorum clade nvitator ipse animi dolore interier it Ulricus Princeps Danicus, elicitis ad pugnam Caesarianorum bis mille equitibus, profligatisque, Brauram eis oppidum eripuit [(transcriber); sic: eriprit] . Nunc Euangelicorum exercitus fertur XXX exsuperare milia; sed longe Caesarianos numero anteire. Rex Daniae inclitissimus maximo sumptu ac labore pacem resarcire instituit: quo etiam recentem Polonorum Regem adspirare perhibent, maxime Michaelis Federovitzii, Russorum Principis bello motum, quod is Smolensco iam iterum potitus, gravis Poloniae immineat. Adhaec Turcam, Persico feliciter gesto bello, occasioni haud defuturum, nisi inter Christianos pax conveniat.

Quamquam autem adverso plerumque Marte a Caesarianis et foederatis pro religione Pontificia hisce annis pugnatum sit, nihilominus Caesar in Austria sua pergit exscindere eum Numinis cultum, pro quo certant Euangelici, eaque severitate Austriacos patriae damnatos, agit in militiam. Fuerunt tamen ex iis, qui Heilbronnensibus Comitiis auxilia a confoederatis Euangelicis peterent. Nempe Franci, Suevi et Rhenani, qui Augustanae confessioni dant nomen, Heilbronnae se obligarunt ad continuandum in Pontificios bellum, donec restituta sit Germaniae libertas. Oxensternius, bellici Senatus praeses declaratus. Ubi pax affulserit, regno Suecico de satisfactione cautum. Rex Galliae artiori illis foedere per legatum se adstrinxit. Vicina Heidelberga cum arce in Euangelicorum redacta est manus. In Suecia ipsa actis comitiis allecti in Senatum Ioannes Pontus, Axelius Banneer, Steno Bielkie, Carolus Sparre, Aco Axelius, Carolus Bondae, Ericus Runningh, Ioannis Kurck. christinae Principi, Regis filiae septenni sacramentum publice dictum. Sigismundi Regis heredibus, ius omne ad regni Suecici fastigium denuo abrogatum. Cultus divinus, prout Augustana confessione explicatur, in omnibus Sueciae provinciis

administrari iussus. Regni vicario, Marescallo, Admirali, Cancellario, Thesaurario, Quinqueviris, regni cura, tutelaque principis pupillae mandata. Decreta et continuatio belli adversus Caesarem et Romanenses foederatos, ni salutaris regno pax obtineatur. In id molarum, aediumque tributa, ut regnante Gustavo Magno, prorogata. Eius funus regie adornatum, in Sueciam mittitur, avito sepulcro inferendum.

Dum haec concipio, refertur e Dania, Regem fortissimum Hafniae, postridie Kal. Iulii, collato Alexandri Sundenburgensis filiis feudo Ducatus Slesvici, undecim praecellentes prudentia et armis viros aureo donasse baltheo; Nimirum Georgium Henricum Witfeldium, Tagonum Tottum, Andreanum, Georgium Urn, regni Daniae Marescallum, Nicolaum aut Claudium Daa, Admiralem; Tagonem Tottum Ottonidem, Magnum Kaas, Christophorum Ulefeldium, regni Senatores. Adhaec Canutum Guldensternium, Georgium Brahaeum, Palaemonem Rosencrantzium, Fridericum Rees, praefectos regios. Scilicet virtutis gloria merces. Idemque militiae decus Rex Galliarum eximiis aliquot viris praecedente mense tribuerat.

Melior illis mens viris, quam multis huius aevi bellatoribus, tam perplexe in arma ruentibus, ut conscientiae consulti, pene obstupescant ad plerorumque insaniam. Nam alii excisum eunt religionem, quam ore suo solam ad caelos ducere profitentur: alii illorum sibi arma sociant, quos pro haereticis et nefandis habent: alii ambigunt, utrum hostes publice appellandi sint, in quos ferro ignique pugnant: alii haesitant, utrum communi Marte debellare deceat eos quibus communem in se pugnandi causam subesse norunt. Plerique omnes operantur deliciis, ambitioni, avaritiae; rara avis est, qui caelestem in caelo patriam ambiat, qui aeternas sibi opes paret. Multi sane meliora optant tempora: sed pauci aut nulli semet ipsos meliores praestant. Efferatur orbis Christianus, vastatur, deficit viris, opibus, scientia, pietate. Nihil restat, nisi Apocalypticum illud, [Gap desc: Greek word] , factum est. Nimirum ut fiat maximus omnium, qui unquam fuere, terrae motus, divisio, eversique urbis Romae, ruina gentium, civitatum, insularum, montium, denique totius mundi subversio.

Atque haec exspectare, non universam mundo pacem polliceri iubent divina oracula, caeli ostenta et prodigia, malorumque morum et extremae impietatis exuberantia. Haec nuntiant imbres sulfurei, pluviaeque sanguinolentae nuper in Marchia et Pomerania caelitus demissae.

Sed

Gentes tumultus concit et impias,
Et regna belli concutiat furor,
Flammis fremat caelum coruscis,
Terrificet labefacta tellus:
Tu munias nos praesidio tuo,
Virtute firmes, cum gravis intonat
Procella, fortunae periclis
Eripias, dominator orbis.
Nullam tremamus vim: quatiat licet
Orbem tumultus: terraque sedibus
Convulsa, montium ruinis
Arctet aquas pelagi frementis.

IOAN. CLUV. EPITOMES HISTORIARUM LIB. XI. APPENDIX.

INitio anni huius longe maximum discrimen, et nescio an gravissimum omnium quod ad eum usque diem pertulerat, Caesar mirabili felicitate evasit. Ortum est unde minime debebat ex potentia Alberti Wallensteinii, Ducis Fridlandiae. Qui copiarum Caesaris summus praefectus, cum ea potestare et suopte ingenio et facilitate Caesaris impotentius uteretur, quam addeceret ministrum, aut ratio privati hominis permitteret, incidit in illud praecipitium omnium gentium annalibus notissimum, quod plerosque omnes altioris Fortunae filios, repente ex alto in imum proturbat. Natus est in Bohemia loco nobili. Adolescens varias regiones peragravit, sed in Italia praecipue litteris operam dedit. Ingenio fuit inquieto varioque et ad arma promptior. Gloriae et famae, cuius, si moderata sit, est commendabilis cupiditas, supra modum appetens, saepe solitus dicere ad suos, ab humili et depresso animo, nihil magnum egregiumque exspectari posse. Cultu vitae habituque magnifico fuit, et ex quo celsitudinem animi aestimares. Primum illi matrimonium cum illustri ac praedivite Hungarica vidua fuit. Qua non multo post defuncta Comitis Harrachii, qui magna in aula Caesaris gratia floruit, filiam duxit. Hic illi primus gradus atque aditus ad benevolentiam Caesaris fuit. Qua ita deinceps valuit, ut Comes primum, deinde Dux, ac Princeps Imperii, denique bis summus exercitus Imperatorii Praefectus, cum amplissima potestate renuntiaretur. Ceterum exorientem potentiam suam, donec adici aliquid poterat, temperate habuit. Irae iniuriarumque impatientissimus fuit, adeo ut multi existiment, iam inde ab eo tempore, quo in Comitiis Ratisponensibus ante triennium Praefectura militari exutus est, concepisse animo ultionem qua Caesarem Imperiumque pessundaret. Sed haec ut ut sint, Scriptorum fidei relinquo, nam nihil de iis affirmare habeo, certe his postremis mensibus pertentare Ducum et Legionum animos, conferre cum hostibus consilia, et aperte in partes eorum transgredi voluisse visus est. Caesar ut hiberna extra Bohemiam et hereditarias Provincias sumeret, demonstraveratque per Gerardum Quaestenbergium quam id commode fieri posset, ad haec volebat ut pars exercitus Passavium adversus Bernardum Ducem Vinariensem, et sex equitum milia Ferdinando Cardinali, Principi Hispaniae, Mediolano in Belgium deducendo obviam mitterentur. Nihil horum impetrari a Wallensteinio poterat. Quin quo magis mutatio hibernorum, et abductio militum urgebatur, eo magis ille rem suspectabat, neque alio spectare credebat quam ad se in ordinem redigendum. Et inaudierat fortasse id iam agi in aula ab adversariis famae suae, ut se iterum exauctorato Rex Hungariae Ferdinandus exercitibus praeficeretur.

Igitur mense Ianuario, evulgato rumore tamquam supremam militiae praefecturam depositurus, praecipuos tribunorum ad se Pilsam evocat, commemoratisque quae pro domo Austriaca, per annos triginta, domi bellique, toties fuso hoste, tot partis victoriis egregie fecisset, hanc sibi referri gratiam, ait, ut rursum cum ignominia deponatur, se quidem eam tempestatem praevidisse, cum ante biennium ad hanc Provinciam revocaretur, ideo fuisse, quod non aliter quam summa cum potestate imperium acceptare voluerit. Datum id concessumque dum periculum gliscebat. Nunc Rege Sueciae in acie caeso, fracto debilitatoque Saxone, postquam respirare res Imp. coeperint, praevalere apud aures Caesaris conspirationem inimicorum, sibi restituti Imperii, et conficiendae pacis gloriam invidentium. Iam vero ne immeritum affecisse iniuria videantur, peti a se quae concedi non possint, ut materiam criminationibus suppeditarent. Nam cur alias media hieme exercitum hibernis prohibent. Cur florem equitatus avelli a reliquo corpore, inopiaque, et frigore, ac longinquo itinere confici exigunt? Sed se sua ignominia minus turbari, dolere vicem tot militum quos cum ipse non procedentibus stipendiis spe et pollicitationibus hucusque aluerit, iam aeris et pecuniae vacuos deserere debeat. Post haec digresso duce, Adamus Erdtmannus Terscha, et Illo praecipua consiliorum eius instrumenta exaggerato proprio cuiusque damno ad extremum conficiunt, iniqua videri iussa Caesaris, ac proinde rogandum Ducem, ne fidos promptosque milites desereret. Negavit Wallensteinius decorum nomini suo in eo munere persistere, a quo in horas cum dedecore deici metuere debeat. Intellexere callidiores quorsum ea tergiversatio pertineret. Neque ipse Wallensteinius satis dissimulabat. Igitur fit decretum; Duci Fridlandiae apud exercitum remanenti communi ope viribusque assistere; neque permittere ut illi invitio imperium abrogetur. Non latuit plerosque quantum a Republica peteretur, itaque cum eodem adhuc die ab Illo convivio excepti, animis vino incalescentibus, eius decreti formulam iam ante a Nyemanno scriptis conceptam, subscribere deberent, in qua ille studio Caesarei nominis mentionem omiserat, et Wallensteinio soli fides obsequiumque absolutum promittebatur, fuere qui formulam eam non probarent, aut certa simulatione temulentiae nomina sua ita adscriberent, ut legi ac distingui non possent. Et ortam forte contentionem Illous facile composuit. Sed Wallensteinius postera die convocatos ad se omnes, sobriosque ad confirmandum ea quae promiserant, ac novam subscriptionem adigit. Aberant iis diebus Matthias Gallasius, supremus exercitus Legatus, dein Aldringerius et Coloredius campi ductores. Et quidem priores duo haud multo post advenere. Aldringerius iam aliquid subodoratus excusata valetudine venire non sustinuit. At Gallasius ac Piccolomineus, atque alii plerique intellectis Wallensteinii consiliis, postquam se, atque omnem exercitum praecipitari in manus hostium intelligunt, (nam et iam apud Ocsensternium Francofurti, apud Vinariensem Ratisponae de coniunctione armorum agebatur) communicato inter se consilio, occultissimis nuntiis Caesari cuncta patefaciunt. Idem Aldringerius codem tempore et nonnulli alii in aulam perscripsere. Tum Caesar coacto propere secretiore consilio celeritate utendum ratus, ut male adhuc cohaerentes conspirationis vires labefaceret, edixit per legiones, ne quis Wallensteinio pareret. Simul Comiti Gallasio qui una cum Piccolomineo, specie trahendi in partes Aldringerii, Wallensteinium deseruerat, supremam militiae Praefecturam, donec de altero capite provideretur, attribuit. Tribunis Praefectisque exceptis duobus ex omni numero, eorum quae Pilsae egerant veniam facit, eosque a sacramento Wallensteinii absolvit, et ne dicto eius deinceps [(transcriber); sic: deinsceps]

pareant interdicit. Simul iniunctum fidissimo cuique ut Wallensteinium cum Terscha et Illoo vivos, quantum id fieri posset, in potestatem Caesaris traderent. Dum haec fiunt, et Gallasius una cum Piccolomineo exercitum et praecipuas urbes in fide et obsequio confirmant, Wallensteinius consilia sua emanavisse, ac se a primoribus ducum deseri intelligens, repente Pilsa Egram contendit. Erat ea urbs accipiendo ex Germania Suedico auxilio opportunior, et a legione Hibernica, quibus ut externis Wallensteinius plurimum fidebat, praesidio renebatur. Hic litteras accipit a Francisco Alberto Duce Saxoniae, quas Leslaeus praefectus vigiliarum cum pro munere suo ad Wallensteinium detulisset, legendas porro suscepit. Argumentum earum hoc erat. Bernardum Ducem Vinariensem iam esse in eo loco cum exercitu, quem Wallensteinius monstrasset, nihil deesse nisi ut et ipse suas coniungeret copias, quod antequam fieret velle se cum eo colloqui postridie; quod ut secure faceret, rogabat ut sibi centum equites praesidio obviam mitterentur. Redditis litteris multa addidit Wallensteinius, ut facile appareret, quam animo fabulam moliretur. Igitur nihil moratus Leslaeus ad Gualterum Butlerum, et Gordonium tribunos, qui iam ante consilia sociaverant, contendit; exposuitque quanto res in discrimine versaretur, si cunctarentur. Illi diu inter se de re ancipiti, et periculosa consultantes, tandem statuunt tutissimum esse Wallensteinium, una cum sociis Terscha, Kinschio, Illoo, ac Nyemanno e medio tollere. Idque propositum inter se iureiurando confirmant. Ceterum ut omnia quam minimo tumultu fierent, placuit ut Gordonius sub vesperam Terscham, Kinschium, Illoum ac Nyemannum in arcem ad cenam invitaret, adsumpti iterum in conscientiam ac societatem facinoris, ex Legione Buthleriana Robertus Geraldinus praefectus vigiliarum, et Gualterus Deverox Centurio, cum triginta militum promptissimis, ex quibus duo Scoti, unus Hispanus, reliqui Hiberni erant. Illi omnes in vicinum conclave dispositi, et signum invadendi exspectare iussi sunt. Peracto igitur convivio cum bellaria illata essent, Leslaeus misso qui portas arcis occludi, et attolli pontes praeciperet, monet Geraldinum tempus esse destinata exsequi. Ille dispositis qui ostia et aditus scalarum observarent, ne famuli Dominis auxilio accurrerent, et ignari conscios turbarent, cum sex delectis cenaculum irrumpit. Inclamatoque, Vivat FERDINANDUS, omnes strictis mucronibus coniuratos invadunt, ac frustra repugnantes interficiunt. Caede patrata iterum dubitatum de Wallensteinio, eodemne cum reliquis exitu coniungerent, an vivum vinctumque Caesari traderent. Sed arduum hoc et periculo plenum videbatur incertis adhuc militum animis, quorum ipse plurimos largitione, benevolentiaque iam occuparat, non aquae deposituros curam vivi, quam memoriam defuncti. Tum quoniam Illous super cenam affirmaverat, spatio tridui Wallensteinium plus, quam ante hac unquam, militum sub signis habiturum, timebatur, ne per infesta omnia aut certe suspecta tuto ad Caesarem perduci posset. Ergo decretum ut occideretur, missusque ad perficiendam caedem Centurio Deverox cum fida surorum manu. Provecta nox erat, et Dux curis fessus in quietem compositus, cum Deverox dimissus ex arce irrumpit in hospitium Wallensteinii cum suis, effractoque cubiculi ostio, consistentem ante lectum, nam ad subitum tumultum consurrexerat, hasta secundum pectus transverberat. Eo vulnere statim exanimis procubuit, nulla edita voce, sive eam intercluserat repentinus terror, seu insita contumacia, nihil amplius profuturam, etiam in morte continuit. Visus tamen est loqui voluisse trepidatione labiorum, sed nulla vox eum conatum secuta est. At occidentium non interfuit utrum aliquid

et quid diceret. Cadaver dein tapeti involutum, et curru ad arcem devectum est. Dein in scripta et litteras ipsius diligenter quaesitum. Postero mane Butlerus convocatis ad se omnibus Tribunis, et Centurionibus facti huius rationem exposuit. Quibus in fide Caesaris confirmatis centum Equites ad intercipiendum Franciscum Albertum, Ducem Saxoniae dimittit; Et ille nihil adversi veritus, quod Equites illos a Wallensteinio missos crederet, sine metu secutus, cum aliquantulum progressi essent, circumsistitur, armaque ponere et se in custodiam tradere iubetur. Ita Egram primum, et dein Viennam ad Caesarem deductus est. Hunc exitum habuit Albertus Wenceslaus Eusebius Comes de Wallenstein, Meckelenburgii, Fridlandiae, Sagani, ac Glogoviae Dux, indulgentia fortunae ad supremum pene votorum suorum apicem provectus, et inter tragica variantis fortunae exempla nostro saeculo memorandus. Mors eius pro studio partium nationumque varie accepta est. Neque defuere qui innocentiam inauditi atque indefensi adstruerent.A deo nullus est magni momenti casus, qui non in utramque partem patronos inveniat. Porro Caesar manifesto discrimine exemptus, post vota Deo liberatori persoluta, eos qui hanc necem patraverant donis liberaliter excoluit. Deinde in complices, ac conscios conspirationis quaesitum. Exercitui pars stipendiorum transmissa, et novus Dux impositus Caesaris filius Ferdinandus III. Rex Bohemiae Hungariaeque. Qui ineunte Maio mense cum magno Procerum numero et Hungaricis subsidiis in Bohemiam ad exercitum progressus; recensitis copiis renovatoque sacramento, brevi res turbatas praesentia sua composuit. Inde dimissis Leitomeritium Legatis Trautmansdorfio et Questembergio, qui de pace cum Electore Saxoniae agerent, cum maxima parte copiarum ad Ratisponam obsidendam duxit, quam anno superiore Vinariensis interceperat. Urbem hanc tuebatur spectatae virtutis Suedicus Tribunus, Larsius Kaganus cum Matthia Comite Turriano olim rebellionis Bohemiae principe; Inerant quattuor milia peditum, dein commeatuum et instrumenti militaris, quaeque ad tolerandam obsidionem necessaria sunt, magna copia. Eo fortius oppugnantium impetum sustinuere. Qui utraque a parte cum hinc Ferdinandus Rex, inde Bavariti urgerent, post duorum tandem mensium moram, nulla amplius liberandi spe ad deditionem compulsi sunt, mense Iulio. Cui maturandae conditiones tolerabiles datae. Ut praesidium non nisi Caesareanum imponeretur, et sua Civibus libertas religionis permaneat: Ut Sueci praesidiarii cum sex tormentis et militari inde pompa secure ad suos dimittantur; Illis liberum sit quantum velint curru sarcinisque secum deportare; Denique ut captivi atque obsides omnes utrimque sine lytro permutentur; nec cuiquam militum exeuntium fraudi sit, quod antehac Caesari aut Bavaro militaverit. In has conditiones dedita urbe sub exitum mensis Iulii Suedici praesidiarii multum imminuto suorum numero exiere. Et mox praesidium a Ferdinando Rege impositum.

Dum haec in Bohemia atque ad Danubium geruntur, initio anni Udenheimium seu Philippopolis, ante annos aliquot ab Episcopo Spirensi Philippo Christophoro, in iusti munimenti formam exstructa, atque ita deinceps ab auctore nominata, longa obsidione in Suecorum potestatem pervenit, ad extremam rerum omnium penuriam ab Ortone Comite Reingravio, et Smidbergio tribuno Suedico perducta. Simul Vinariensis et Birckenfeldius Duces, de conspiratione Fridlandica per internuntios edocti superiorem Palatinatum invadunt. Inde in Bohemiam Wallensteinio in subsidium moturi. Alteram vero Danubii regionem atque omnem fere Sueviam infestis excursionibus Gustavus

Hornius obtinebat, subacto Mundelheimio, Biberaco, cum Campiduno ac Memminga, et quicquid ibi loci Caesareis aut Bavaritis armis obtinebatur. Porro Palatinatum superiorem Dux Bavariae per Aldringerium haud multo post recepit. Qui Straubinga primum, dein Suisbaco, et Chamo potitus reliquam inde provinciam eiectis Vinariensibus Birckenfeldicis in potestatem Bavaro asseruit. Sed breve id gaudium Aldringerio fuit. Nam subinde in Bavariam revocatus, quam subita incursione Vinariensis et Hornius invaserant, dum Landishuto in auxilium properat, et fractas ibi res submissis parce copiis ab obsidione Ratisponensi sustentare nititur, in ponte super Isaram globo ictus occubuit, incertum suorum an hostium manu? Luxemburgi tenui sed honesto loco editus primam aetatem litteris dedit. Ingenio prompto atque acri et natura vini abstinens. Dein militiam secutus, quoniam ingenio et calamo valebat, ab epistolis et commentariis fuit. A calamo mox ad ensem, atque arma manum transtulit. Apparuitque in utramque partem plurimum posse. Ita per omnes militiae gradus tandem ad supremam in Bavarito exercitu praefecturam elatus, fidelem operam Caesari et Bavaro diu praestitit. Defunctum Bavarus intra Ratisponam egregia militari pompa tumulari iussit. Landishutum vi expugnatum a Suecis extremae crudelitatis exempla pertulit. Melior fortuna per Westphaliam Catholicorum Principum exercitui sub ductu Godofridi Comitis Gelehnii fuit, qui initio veris evocatis ad se Bunninghausii, et Metternichii Legionibus, postquam copias suas ad decem fere milia explevisset Hoexteriam, quam Caspar Crugius Suedicus Centurio cum quadringentis praesidiariis tuebatur, vi coepit. Caesi praesidiarii ad unum omnes, et quotquot civium in armis reperiebantur. Haud multo post Melander Hassiacarum copiarum dux dum Legiones paucas magis explorandi quam pugnandi animo Visurgim versus dimittit, in fugam convertitur, octo signis amissis, et praefectis fere omnibus. Ita nullo iam resistente Gelehnius victoriae cursum secutus Hammoniam Lunamque Monasteriensis dioecesis oppida, et alias deinceps minorum nominum arces suae potestatis facit. Sed nusquam magis quam in bello ludit fortuna. Georgius Dux Lunaeburgicus postquam Hassiacas copias suis addidisset, Gelehnio aliquot milibus superior, depulsis ubique victoribus cum ad ineundum proelium frustra adducere niteretur, Hammoniam tandem Lunamque paulo ante capta recuperat. Inde ad ipsa Monasterii moenia Gelehnianos insecutus cum frustra eos commeatuum ac pabuli inopia, urbem vero ipsam speciosis conditionibus ad deditionem perpellere speravisset, maiorem quam hostes penuriam passus, prior inde recedere coactus est, haud sine damno suorum; cum recedentium tergis Gelehniani acriter insisterent, plurimosque interciperent. Ceterum Lunaeburgicus ad urgendum inde Hildesium, quod diuturna magis quam acri obsidione cinxerat, reversus, brevi eo oppido potitur. Hildesium Minda urbs Episcopalis, et multis iam annis a Lunaeburgicis possessa, secuta est, sub finem anni huius. At vero Elector Saxoniae, etsi in foedus Suedicum, quod tum Francofurti ad Moenum, tum alibi in Germania per diversos conventus celebrabatur minime consentiret: tamen ut rerum suarum satageret, imprimis re Caesaris per coniurationem ac mox caedem Wallensteinii turbata, in Lusatiam irrupit, praemisso Friderico Duce Altenburgico, quem mox Arnhemius, et deinde Elector ipse cum robore exercitus secutus est. Budissinum praecipua Lusatiae urbs petebatur, cui Goltzius Caesareanus tribunus praeerat cum praesidio non contemnendo. Is se peti conspicatus dum remorando hosti in suburbium flammas inicit, conspirante forte in exitium vento, tanta repente ignium vis ac multitudo exstitit,

ut grassante in proximas civium domos incendio, tota urbs miserabilii spectaculo deleretur magna strage hominum pecudumque. Ita ruinae urbis Saxoni deditae, Praefectus et praesidiarii cum sarcinulis, quae incendium evaserant, permissi excedere. Gorlicio dein et ceteris Lusatiae oppidis receptis, Elector Dresdam rediit, Arnhemio in Silesiam dimisso. Qui primo adventu, fusis ad Lignitium Caesareanis copiis, dum pro suo in Silesia arbitrio dominatur, spatium Electori Brandeburgico dedit, ut Francofurtum ad Oderam Ioannis Bannerii rerum Suedicarum per Pomeraniam Directoris auxilio reciperet. Inde iunctis inter se consiliis Sueci Crossenam, Saxonici Glogoviam maiorem post brevem obsidionem capiunt. Inter haec duorum gregariorum militum non gregaria fides enituit. Capit erant a Saxonicis paulo ante pugnam ad Lignitium, ambo rei tormentariae periti. Itaque in obsidione Glogoviensi cum essent Caesarearum partium, iussi in urbem ac suos iaculari, ita tormenta atque machinas direxerant, ut globus innoxio semper cursu capita ac tecta obsessorum supervolaret. Qua demum re animadversa cum ad suspendium damnati essent, nihil territi, perfidis, inquiunt, et quicumque pretio magis quam fide castra sequuntur formidolosa mors sit. Nos Caesari iureiurando addictos, cum nullum aliud crimen, quam fidem sancte servatam habeamus, cur mori pudeat? Porro Saxones et Sueci ut Hungariae Regem ab obsidione Ratisponensi averterent, coniunctis viribus in Bohemiam movent, positisque apud Pragam castris, oppugnationem urbis eius moliuntur. Sed illustri exemplo hic fortuna Caesaris eminuit, nam eodem die capta est Ratispona; Et Sueci Saxonesque a Lamboio et Colloredio Caesareis Ducibus Praga depulsi, ac e Bohemia omni exturbati sunt.

Inter haec Rex Poloniae Vladislaus cum apud Smolenscum urbem tota hieme castra Moscorum obsedisset, tandem mense Martio ad extremam commeatuum penuriam hostes adduxit, adeo ut solam abeundi libertatem pacti, omnem castrorum ac militarem apparatum Regi relinquere debuerint. Deinde victoriam prosequendo cum universo exercitu abeuntes insecutus ipsam urbem Moscuam, caput Provinciae, petere instituit. Sed Moscos belli male hactenus gesti memoria, ac dein rerum necessariarum defectus, ne in ultimum discrimen omnia conicerent, ad pacem postulandam compulit. Data pax in has conditiones. Ut Rex Polonus abstinere titulo ducis Moscuae, renuntiaretque omni iuri in illum Principatum, quod anno huius saeculi decimo per libera Procerum Moscorum suffragia acquisierat; proinde Moscos iureiurando fidei sibi praestito absolveret. Et legitimum Moscoviae Ducem Michaelem Fedorovitium iam dominantem agnosceret. Contra ipse reciperet Ducatum Smolenscensem cum urbe Smolensco, et Provinciam totam Severiam, cuius amplitudo centum fere milliaria in longum, ac quadraginta in latum patet. Quae ducentos iam annos a Polonia et Lithuania avulsa sub continenti Moscorum iugo pene pro perditis ac desperatis habebantur. Pacem Moscovicam Turcica secuta est. Cum enim Moscorum maxime impulsu Imperator Turcarum bellum Polonis fecisset, re infeciliter gesta, ac demum pace cum Moscis composita, ipse quoque arma temere sumpta deposuit; Abatzio, principe Purpuratorum, quique a Moscis pretio corruptus belli eius praecipuus auctor fuerat, strangulari iusso. Sub anni finem duo Regis Poloniae fratres ex matre Constantia, obiere, Alexander natu minimus, annorum viginti et unius, paulo ante ex Italia in patriam reversus; Et Ioannes Albertus Cardinalis atque Episcopus Cracoviensis, biennio Alexandro maior.

Ceterum in Germania Ferdinandus Rex Hungariae post captam Ratisponam, haud diu feriatus, disperso exercitu varia

ad Danubium loca recuperat. Ibi contractis ad se Hispanicis atque Italicis copiis quas Ferdinandus Cardinalis et Princeps Hispaniarum, regendo Belgio destinatus secum adduxerat ex Italia, Nordlingam urbem obsidione circumvallat. Ea valido a Suedicis praesidio tenebatur, cuius partem paulo ante Hornius immiserat, iusseratque urbem ad extremum tueri, se in tempore auxilio futurum, neque fefellit. Nam conducto unum in locum exercitu quem ipse et Vinariensis divisum regebant, cum Legionibus Wurtenbergicis, et quicquid deduci poterat, contra Nordlingam castra cum Caesareis contulit. Diu dubitatum inter Suedicos praefectos an proelii fortunam experirentur. Hornii ac reliquorum fere sententia erat cunctando, et fugiendo pugnae aleam, frangere impetum ac primum ardorem Caesareanorum, qui cum deferbuisset, aut certe donec Princeps Hispaniarum, cum suis in Belgium discederet, rectius contra pauciores numero, languidioresque pugnaturos. Neque tanti aestimandam unius urbis iacturam, ut propterea summa rerum in discrimen proiceretur. Sed pervicit sententia Ducis Vinariensis, cum speciosa magis quam utilia in medium proferret, negaretque decorum Suedico et Protestantium nomini si paterentur, fidam urbem, cui tam sancte subsidium promisissent, in ipso prope conspectu, ab hoste intercipi. Ita, proelio decreto, magno animo in Caesareanos itum est. Numquam lias toto hoc bello foediorem cladem Suedici accepere. Vinariensis dextrum, Hornius sinistrum cornu tuebantur. Cum igitur superata initio convalle aliquantulum feliciter pugnassent maiore Caesareanorum vi repulsi post trium horarum spatium in fugam coniciuntur. Accessit in ipso proelii ardore improvisa clades quae nutantem iam Suedicam aciem in ipsum mox exitium propulit. Munimentum Caesareani obtinebant loco editiore, ex quo crebris iaculationibus subeuntes impetebantur. Id Suedici summa vi aggressi cedentibus consulto Caesareanis occupaverant. Vix illi recesserant, cum momento munimentum subiecto infra sulpureo pulvere, incensoque in sublime cum omnibus superstantibus excutitur. Late ea patuit strages, cum vicina etiam, ac proxima quaeque corriperet. Post haec plane Suedicorum acies inclinari coepit. Et equitatus praecepta celeri fuga peditatum destituit. Qui omni ex parte a superantibus numero Caesareanis circumventus aut caesus, aut captus est. Fama est cecidisse duodecim fere milia, quorum dimidium rustici Wirtembergici fuere, in quos acriore, ut fit, ira victor miles desaevit. Capta sex milia, octoginta maiores machinae, trecenta utriusque generis signa: dein impedimenta atque apparatus militaris universus. Gustavus Hornius Suedicae militiae ductor, una cum [(transcriber); sic: com] Comite Cratzio Ingolstadii nuper praefecto, aliique magno numero tribuni ac Centuriones in potestatem victorum pervenere. Neque ipsis victoria haec incruenta exstitit. Cecidere Octavius Aldobrandinus magnus Prior militiae Melitensis, et Sylvius Piccolomineus, ex illustri Piccolomineorum familia magnae exspectationis heros, praeter alios gregarios non paucos. Bernardus Dux Vinariensis desperata re Canstadam primo, dein Heilbronnam fuga evasit. Eius temeritati acceptam calamitatem ceteri adscripserunt, qui a summo certamine abstinere, et interclusis potius commeatibus Caesareanos ad abeundum adigere, quod factu facillimum erat, suadebant. Par sine dubio Lipsiensi cladi, reddita clades fuit. Et mox Ferdinandus Rex exercitum dispersit, pars in Sueviam, Bavariamque, pars in Franconiam et Alsatiam ducta. Neque iam ulla urbs ausa resistere. Nordlinga mox, dein Heilbronna, Heidelberga, Herbipolis, aliaeque pene omnes in eo tractu urbes in fidem ac potestatem Caesaris vi aut voluntaria deditione rediere. Ita rebus ex animi sententia confectis Ferdinandus Rex rerum militarium

cura Matthiae Gallasio commendata, Viennam, Princeps Hispaniarum suo cum exercitu in Belgium concessit. Visitata in itinere [(transcriber); sic: itenere] Colonia Agrippina, ubi a variis Principibus, et Magistratu urbis regali magnificentia exceptus est. Eius adventus res Belgicas Procerum inter se dissidiis ac diffidentia non leviter turbatas, statim erexit. Nam Rex Hispaniarum cum post defunctam Isabellam, Ducem Arescotanum ex primaria Belgii nobilitate attinuisset in Hispania, adhaec Principem Barbansonium aliosque nonnullos, Antverpiae custodiri iussisset, magus mox metus omnes invasit, Principesque Espernonius et Comes Henninius ex Belgio in Galliam profugiunt. Et correptis semel metu animis plurium fuga metuebatur, nisi Franciscus de Moncada, Marchio Aytona, qui interim Belgium gubernabat, proposito palam edicto, Regis nomine publicam omnibus securitatem fecisset; praeter eos qui iam aut coniecti in carceres essent, aut spontanea ipsi fuga erimen agnovissent. Ceterum haut multo post hi etiam dimissi sunt, revocatumque prius edictum, uno ramen ab hac gratia excepto Henrico Comite Montano, qui palam ad hostes Regis defecerat. Priusquam vero Ferdinandus Princeps adveniret, Aytona Traiectum tentaturus, Argentillam validam ad Mosam arcem, atque omni ad obsidionem sustinendam copia instructissimam bidui spatio in suam potestatem redigit. Praefectus praesidii liber cum suis ex pacto Traiectum dimissus properatae deditionis poenas capite luit. Hispani cum aliquo tempore apud Traiectum exstructis munitionibus desedissent, tandem re infecta ob ingruentem hiemem aliaque castrorum incommoda recesserunt.

Mense Augusto Dusseldorpium improvisa clade graviter afflictum est, tacta de caelo turri, quae pulverem tormentarium asservabat, qui repente incensus, convulsam ex imis fundamentis turrim in vicinum Rheni littus deiecit, miserabili strage hominum aediumque iuxta adstantium, quae eo gravior fuit quia media nocte cunctis in quietem compositis inopinata advenit. Praebuitque speciem ruituri mundi, cum eodem temporis momento et stridor fulminis, fragor nubium et mota ex imis visceribus terra, disrupta tecta, trabes, parietes, denique sua cuiusque domi calamitas, omnium oculos, aures animosque percellerent. Magnam vim pulveris fuisse tradunt. Neque defuerunt, qui somno non interrupto tantae calamitatis sensum transmisere. Sed hos sepultos magis quam sopitos dixeris. Centum fere mortales aut subita ruina oppressi, aut gravi aliquo vulnere afflicti sunt, aedificiorum pro spatio urbis damnum non leve exstitit, cum nulla fere domus aliquam cladis partem non senserit. Prodigia quoque varii generis nuntiata sunt. In Marchia Brandeburgensi sanguine et sulpure pluit, et infans sub aquis repertus est viginti vulneribus confossus. In Anglia terra movit, et duo flumina exaruere; rursum alia palus excrescentibus aquis ita intumuit, ut multa aedificia, subita inundatione abriperentur. Apud Dresdam in Albi flumine Canis marinus captus. Halae Saxonum in horto quodam suburbii vivarium in sanguinem commutatum, quod idem ante Lipsiensem ac Lutzensem pugnas evenisse commemorant. Haud multo post in Coenobio [Orig: Caenobio] Hammersleben, prope Halberstadium, fons per integram noctem sanguine manavit, apud Hamburgum ac per Holsatiam multi pagi, atque ultra sex hominum, et quinquaginta pecudum milia aquis submersa. Mense Octobri natu maior Daniae Princeps Christianus V. Magdalenam Sibyllam Electoris Saxoniae filiam in matrimonium duxit, celebratae eae nuptiae in magno Legatorum conventu Coppenhagae, regio apparatu. Obiere per idem tempus Fridericus Ulricus Dux Brunsvicensis sine liberis; et Ioannes Fridericus Dux Holsatiae atque Archiepiscopus Bremensis; Et

Otto Ludovicus Comes Rheni, qui diu partem Suedici exercitus per Alsatiam, et vicinas regiones duxerat. Illi in imperio Legionum Otto frater successit. Galli quoque irritati matrimonio quod Dux Aurelianensis, frater Regis, paulo ante ex Belgio in Galliam reversus, cum Lotharinga iam pridem contraxerat, reliquam Lotharingiae partem nemine resistente in suam potestatem redigunt, Duce Carolo ad conquirenda a Principibus auxilia, in Italiam digresso.

Ceterum anni insequentis initium Gallis in Germania infaustum exstitit, amissa Philippopoli validissima ad Rhenum arce, quam anno superiore a Suedicis longa obsidione occupatam magna auri summa redemerant, arcemque belli, et horreum destinaverant, invitante loci situ, operibus et natura munitissimo. Caspar Bambergerus arcis illius nuper Praefectus tali eam stratagemate recepit. Selectos aliquot milites in morem agrestium vestitos, abditis intra vestimenta asciis securibusque praemittit in urbem qui venalia importarent, remanerentque per noctem in varia hospitia dispositi. Ipse dein cum idonea manu nocte fossas ac munimenta supergressus, loco ubi id arduum minus fore iam ante praesciverat, postquam valio potitus est, primam vigilum stationem obtruncat, inde cum auxilio eorum qui iam urbem intraverant portam unam effringit. Ita immissi continuo equites arcem capiunt et paucis qui resistere ausi erant interfectis, reliquos in deditionem accipiunt. Magna vis instrumenti militatis ac commeatuum inventa, praeter tormenta maiora centum et triginta. Ita unica nocte nullo suo incommodo Caesareani recuperant, quod toto prope biennio a Suedicis partum erat, magno sumptuum ac temporis damno. Non multo post Augusta Vindelicorum, statim post cladem Nordtlingensem, a Bavaritis obsessa, atque ad extremam inopiae necessitatem redacta deditionem fecit. Fama est non abstinuisse quosdam ab humana carne. Satis constat carni equinae, felibus, canibusque et muribus pretium fuisse, adeo ut fame longe plures quam ferro aut vi hostium perierint. Novo dein praesidio Caesar Ottonem Henricum Comitem Fuggerum imposuit. Eodem pene tempore diversis exercitibus Ulma, Norimberga, Hersbrucca, Francofurtum ad Moenum urgebantur. Lamboius Coburgo Saxoniae Ducum sedi imminebat. Bernardus Dux Vinariensis refecto quantum licuit exercitu, ac Gallicanis aliquot copiis auctus Spiram paulo ante a Bambergero captam facile recepit. Dux Lunaeburgicus et Hassi redacta in potestatem Minda, Nyenburgum obsidebant. Ita flagrante adhuc ubique bello, quod Suedici novo apud Wormatiam conventu reparare omni ope nitebantur, tandem pax inter Caesarem atque Electorem Saxoniae emersit. Ea Leitomeritii primum, dein Pirnae studiosis tractatibus quaesita, demum Pragae in has conditiones conclusa est.

Bona Ecclesiastica meditata ante Pacem Passaviensem a Protestantibus occupata, vi transactionis illius, iisdem salva et intemerata nunc et deinceps semper permaneant. Immediato vero ante et post Transactionem Passaviensem a Protestantibus occupata, quotquot eorum anno 1627, 12 Novembris possederunt, eadem ad annos quadraginta quiete ac secure possideant, et si quid a nominato tempore iis per Catholicos ablatum sit, integre restituatur, exceptis bonis illis pro quibus ante praefinitum terminum lis mota, et in iudicium Camerae Imperialis introducta fuerit. Pari modo Catholici quae ad 12 Novembris 1627. habuerunt, quiete retineant, et ablata fideliter iis restituantur. Status autem Politicus in iisdem bonis, item Electiones, Postulationes, Menses Papales ita uti dicto tempore in usu fuerunt utrimque serventur. Usus vero sessionis ac ferendi suffragium, vi eorundem

bonorum in conventibus quidem Provincialibus continuetur, in Comitiis autem Imperii interim intermittatur. Exercitium Religionis ita uti 12 Novembris 1627. fuit, inter Catholicos et Augustanos imperturbatum relinquatur, et occurrentes hoc in casu controversiae, per Iudicium Imperiale Aulicum, vel Cameram Spirensem componantur. Durante hoc spatio quadraginta annorum, intra primum decennium instituatur tractatus de pace universali ac perpetua, quae si intra id spatium confici atque obtineri non possit, tota nihilominus controversia in eo statu remaneat, in quo fuit 12 Novembris anno 1627. salva semper Caesaris suprema auctoritate, ac iure controversiam illam moderandi. Archiepiscopatum Magdeburgensem Augustus Electoris Saxoniae filius possideat, et Christiano Wilhelmo Marchioni Brandeburgico dum vivit, quotannis inde duodecim Imperialium milia persolvat. quattuor praefecturas eiusdem Archiepiscopatus Querfurtum, Gutterbok, Dama et Bork, Elector Saxoniae iure feudi ab Archiepiscopo Magdeburgensi obtineat. Episcopatum Halberstadiensem Leopoldus Wilhelmus Caesaris filius possideat; Et in Archiepiscopatu Bremensi Religionis Catholicae et Augustanae exercitium uti 12 Novembris anno 1627. fuit, permaneat. Libera Imperii nobilitas iuxta transactionem Passaviensem Augustanae Confessionis exercitio libere fruatur. Civitates Imperiales quae interim cum Caesare aut Ducibus ipsius pactae sunt, in iisdem pactis permaneant. Ceterae pace Religionis gaudeant. Donaverdam Elector Bavariae Imperio restituat, quamprimum ipsi de sumptibus in bellum expositis satisfactum fuerit. In Regno Bohemiae, et ceteris Austriacis Provinciis, etsi Elector Saxoniae summopere urgeret, Caesar liberum confessionis Augustanae exercitium nequaquam permittere voluit. De Silesia et Lusatia separatis tractationibus conventum. Reformatio Camerae Spirensis ad generalia Imperii comitia, dilata, item Iudicii Imperialis Aulici. Legati, et Oratores Principum Protestantium in Aula Caesaris degentes, ratione Religionis nulla molestia afficiantur. Electoratus Palatini maneat Maximiliano Duci Bavariae, et Lineae ipsius Wilhelmianae. Viduae tamen Friderici IV, Electoris dos relinquatur, et proscripti Friderici Filiis, si ad obsequium Caesaris redierint, dignum conditione eorum alimentum praestetur. Duces Brunsvicenses quater centena milia Imperialium Tillianis heredibus assignata iisdem persolvant intra spatium octo annorum, ita ut primo anno in nundinis Lipsiensibus persolvant quinquaginta milia, cum pensione annua reliquorum, et ita consequenter. Ducibus Megapolitanis, si hanc pacem probaverint, ignoscet Imperator, eosque in statum pristinum restituet: Omnia loca ab adventu Regis Sueciae Gustavi Adolphi in Imperium anno 1630. Caesari, eiusque sociis ablata, quae adhuc in potestate Protestantium sunt: iis ad quos spectant, fideliter restituantur. Pro recuperatione ceterorum locorum, quae adhuc sunt in manu exterorum Principum Galliae, aut Sueciae, aliorumque qui Status Imperii non sunt, aut etiamsi sint tamen in hanc pacem non consentiunt; Elector Saxoniae et ceteri huius pacis participes Caesarem omni ope iuvabunt. Vicissim Caesar ac socii ipsius omnia a se occupata ab anno 1630. antiquis possessoribus atque in hanc pacem consentientibus restituent. Praeterea Caesar omnia bello Danico ab anno 1625. occupata et nominatim Wolfenbutelium et Nieuburgum antiquis Dominis reddat. Electori Brandeburgico si in hanc pacem consenserit investitura in Ducatum Pomeraniae dabitur. Omnes in hanc pacem consentientes vires et consilia iungent ut exterarum nationum hostiles exercitus, maxime Suedicus, ex Imperio amoveantur, via si fieri possit amica, alias bello ac societate armorum, et loca ab iis occupata prioribus Dominis restituentur. Philippiburgum in potestate

Imperatoris pro commodo Imperii permaneat. Captivi intra unius mensis spatium utrinque liberi dimittantur. Quibuscumque intra decem a publicatione et notitia dies hanc pacem recipientibus generalis offensarum oblivio sive amnestia conceditur, excepta causa Palatina et Bohemica, item aliquibus personis quas Caesar separatis litteris expressit; quibus tamen per hoc ad Caesareae clementiae thronum via non praecluditur. Si qui Status iam ante, extra hanc pacem, cum Caesare separatim transegerint, id ratum inviolatumque permanebit, neque ex his conditionibus immutabitur, in dictam Amnestiam etiam recipiuntur nationes exterae, dummodo omnia hoc bello ab anno 1630. occupata prioribus Dominis restituant. Caesar retinebit exercitum et cum eo Elector Saxoniae ceterique in hanc pacem promittentes Principes ac Civitates copias suas coniungent, praestitoque Caesari atque Imperio novo sacramento, is deinceps Caesaris et sacri Romani Imperii exercitus vocabitur. Ex quo Elector Saxoniae partem, reliquum Caesaris Filius Ferdinandus III. Hung. et Boh. Rex, aut is atque ii quem aut quos Caesar deinceps nominabit, gubernabunt, atque adversus hostes Imperii et huius pacificationis ducent, donec Imperio optata pax et cuique suum iuxta huius transactionis leges restituatur. Disciplina et leges militares, descriptio hibernorum, et praefectiones ceteraque incommoda bellica, pro durantis belli necessitate, ex aequo et bono, iuxta sanctiones Imperii sancte et integre ordinabuntur. In stipendium autem militare quilibet Elector, Princeps ac status Imperii hanc pacem acceptans centum et viginti pensiones menstruas, intra huius et insequentis anni spatium conferent eum in locum quem singulis supremus imperii Quaestor pro more designaverit. Caesar ex consilio et consensu Electorum generalem Imperii conventum quamprimum indicet, in quo reliqua belli administrandi ratio, communi omnium consilio definietur. Interim nemo ultra id, quam hac transactione placitum, contribuere tenebitur. Post conclusionem huius pacis omnia foedera, uniones, et conventiones privatae huic paci contrariae corumque iuramenta sint abolita. Imperator cum vicinis Dynastis, qui nihil adversus Imperium moliti sunt, pacem et amicitiam colet. Reliquos vero status Imperii obsequentes omni amore ac benevolentia, uti et illi vicissim Imperatorem debita fide, obsequio, et reverentia, omnes vero se tam Catholicae quam Augustanae Confessionis cultores mutuo amore, et concordia complectentur. Quae hic definita non sunt eorum declaratio ex sanctionibus Imperii petatur, quae si praesenti paci in aliquo articulo adversentur, ei tamen nulla ratione obstare debebunt. Haec pacificatio inter Caesarem et Electorem Saxoniae privatim, pro toto Imperio inita, in nullum imperii aut status praeiudicium aut exemplum cedat, quodque iam exprimente necessitate factum, deinceps non nisi in generalibus Imperii conventibus, ad quos eiusmodi tractatus spectant, perficiatur. Nihilominus haec pax, postquam ab Electoribus ac Statibus Imperii, aut maiori eorum parte acceptata fuerit, pro communi atque inviolabili constitutione nunc et deinceps habeatur et reliquis Imperii sanctionibus inseratur.

In hunc ergo modum pace conclusa instrumentum quidem unum Caesari, alterum Saxoni, tertium Electori Moguntino ad Cancellariam Imperii deponendum traditur. Inter eos vero quos Caesar ab Amnestia exscindendos censuit hi maxime fuere. Primo transfugae qui deserta Caesaris militia non impetrata missione hostium partibus accessissent. Deinde omnes Fridlandicae coniurationis participes. Praeterea multi Comites Lowensteinii, Erpacenses, Widani, Maximilianus Pappenheimius, Fridericus Hohenloicus, Hannovio-Muntzenbergici, Lichtenbergici, Isenburgo Budingenses.

Dux Wurtenbergicus, Fridericus Marchio Durlacensis. Comites item Oetingenses, et Ebersteinius Baro de Freybergh, Iustingen et Oepsingen aliique nonnulli. Quibus nihilominus ad Caesaream clementiam ac gratiam aditus non praecluderetur, quamprimum desertis hostium partibus illum cum debita submissione, ac fide quaesivissent. Guilielmo Landgravio Hassiae beneficium Amnestiae oblatum, si de fide et obsequio in futurum sufficienter caveat, et in pacificationem praedictam sancte et serio promittat. His ita constitutis postquam Viennae et per Bohemiam Saxoniamque ac deinde in ceteris Imperii urbibus pax Pragensis publicari coepta est, variae mox urbes eiectis Suedicis praesidiis ad obsequium Caesaris rediere. Prima fuit Norimberga, dein Ulma Caesareanis exercitibus proximae. Francofurti apud Moenum res non sine sanguine peracta est. Cum enim eius urbis partem quae trans Moenum est Ioannes Vicethumius Tribunus Suedicus cum valido praesidio obtineret, neque inde vellet recedere, quantumvis a Magistratu rogaretur, qui iam ante cum Rege Ungariae, et Legato eius Matthia Gallasio transegerat; tandem vi expelli coepit, primum quidem propriis Francofurtensium viribus, dein ope Gallasii et Lamboii cum parte Caesareani exercitus. Sed et Elector Brandeburgicus, et Guilielmus Vinariensis, et Georgius Lunaeburgicus, Duces, Pacificationi Pragensi subscripsere. Solus pene inter omnes Imperii Proceres Wilhelmus Landgravius Hassiae arma adversus Caesarem retinuit, sociavitque cum Bernardo Duce Vinarienso. Atque ad hos demum omnis in Imperio Suecorum societas pervenerat. Itaque nemo non existimabat illos quoque communi omnium consensui subscripturos, aut si id facere plane detrectarent, remedia in promptu fore, quibus aut ad pacem necessariam compelli, aut certe ex Imperio vi atque armis exturbari possent. Et iam fortuna ubique affulgebat, Rheno prope omni, et magna Imperii parte per diversos Duces recuperata. Elector quoque Saxoniae magno reducendae pacis desiderio cum Axelio Oxenstirna, et Ioanne Bannerio Suedicae militiae supremo de conditionibus pacis avidissime tractabat. Ceterum fata Germaniae aliud volvebant, et Sueci a communi Protestantium pacificatione exclusi, quorum rem tantis incrementis auxerant, et amissione Regis sui, in eam fortunam, quantam unquam sperare poterant erexerant, multo magis ad instauranda arma incubuere. Eum in finem celebratis apud Stocholmium comitiis uti uni bello potentius insisterent, elapsas cum Polonis indutias, ad annos viginti sex, nempe ad undecimam mensis Iulii diem, Anni 1657. continuant, confirmantque.

Stumdorffi inter Poloniae ac Sueciae Legatos conventum est. Polonicae Legationis Princeps erat Iacobus Zadzik Archicancellarius Regni, et Episcopus Cracoviensis; Sueci Pontum de Garde, Ioannem Vrangelium, Oxenstirnam iuniorem, et Abrahamum Udenhofium miserant. His a diversis Principibus conciliatores accesserant Claudius Memmius de Avaux e Gallia; Duglaius Comes ex Anglia, tum alii ab Hollandis et Electore Brandeburgico. Propositum quidem omnibus erat universali et perpetua pacificatione Poloniam Sueciamque componere. Sed quod Rex Vladislaus, et fratres eius germani, titulo Regis Sueciae, et iure in id regnum abdicare se nollent, non nisi ad constitutum tempus indutiae inire potuere, his maxime conditionibus. Primum ne durantibus indutiis quicquam hostile aut Polonia in Sueciam, aut Suecia in Poloniam, subiectasque Provincias moliantur. Deinde ut Elbingam, Marieburgum, Dirsaviam, Bransbergam, Pilaviam aliaque loca occupata in Borussia, Regina Sueciae regno Poloniae restituar cum omni sacra supellectile templorum, item instrumento bellico, et actorum publicorum

archivis. In Livonia quidquid utraque pars possedit sub praeteritis indutiis id quoque sub his possideat. Rex Poloniae condonet omnes offensas iis qui Regis Sueciae partes secuti sunt. Elbinga privilegia sua antiqua salva retineat, et Libertatem Religionis, templum tamen primarium seu Parochiale in usum Religionis Catholicae relinquat, et iusiurandum fidelitatis Regi et Regno Poloniae praestet. Si quis ex Civitatibus restitutis migrare et bona sua divendere velit, id ei durante triennio liceat. Exules Sueci securi in patriam redeant. Commercia utrimque libera sint, et navigatio Dunae fluvii ad portum Rigensem secura praestetur, et modus vectigalium servetur, qui ante hoc bellum fuerat. Pro iniuriis circa confinia regnorum occurrentibus deligantur utrinque Iudices qui eas dirimant. Durantibus his indutiis agatur de pace perpetua, quae si non successerit, nihilominus indutiae integrae maneant, et serventur. Pacta haec confirmentur decreto Comitiorum generalium regni Poloniae, ac ab Vladislao Rege, et Christina Regina et Administratoribus Regni Sueciae subscribantur. His ita pactis conventisque Sueci quidquid in Borussia occupaverant Regi Poloniae restituunt, et eo dein metu soluti ad instaurandum bellum Germanicum, ex quo illis magna virium pars per pacificationem Pragensem decesserat, incubuere. Ceterum opportune illis accidit ut per idem tempus Galliarum Rex Ludovicus (postquam iam diu ante inter ipsum et regnum Sueciae de mutuo foedere, certis conditionibus conventum fuerat) denuntiata palam hostilitate in Caesarem ac Regem Hispaniarum diversis exercitibus Hispaniam, Germaniam, Italiamque et Belgium peteret. Quod bellum quo deinceps ardore, quaque fortuna, et quanto rei Catholicae in Germania detrimento gestum sit, annis insequentibus narrabitur. Primam eius belli calamitatem sensit Philippus Christophorus Elector Trevirensis, qui iam pridem ut Suedicam a se tempestatem depelleret, in partes ac praesidium Regis Galliae transiverat, invitis quidem Canonicis Metropolitanis et ceteris eius ditionis Ordinibus, qui magis ad praesens Hispani Regis ex Belgio auxilium, Caesarique et Imperio affinem Principem adspirabant. Igitur mense Martio Hispaniensis Lucemburgi Gubernator, Comes Embdanus, cum Barone Metternichio, adsumpta ex vicinis praesidiis idonea militum manu, eaque navigiis imposita, secundo Mosella silentio vectus, Augustam Trevirorum improviso capit, paucis caesis qui ex Gallicano praesidio, initio ausi erant resistere. Elector ipse etsi multum repugnans, libertatemque suam et privilegia obtestatus, captivus Bruxellas primum, dein Gandavum, ac demum Viennam ad Caesarem abducitur, liberali ubique et honorata custodia habitus, Treviris sufficienti Hispanorum praesidio communita, revocatique extemplo et in locum priorem repositi, quos iniquitas et mutatio temporum inde expulerat.

Inter haec Elector Bavariae cum Maria Anna Ferdinandi Caesaris primogenita matrimonium Viennae celebravit. Iunxit novos sponsos Cardinalis Dieterichsteinius in magna Principum corona, inter quos praeter ipsum Caesarem, Leopoldus Gulielmus Archidux, Albertus Dux Bavariae, Ioannes Casimirus Princeps Poloniae, Wolfgangus Wilhelmus Iuliae ac Montium Dux, Princeps Anhaltinus, dein Hispanicus, Danicus, Florentinus, Sabaudicus, Holsatusque Oratores eminebant. Nuptiis de more, regia magnificentia atque apparatu celebratis, Elector cum nova Coniuge in Bavariam revertit.

Per idem tempus adolescens quidam rusticanus in Borussia novum vitae periculum novo atque audaci remedio evitavit. Andreas Grunheide vocabatur, ex Grunwalda, qui locus septem a Regiomonte milliaribus distat, oriundus.

Is diu stomachi languore laborabat, atque ideo vomitionibus assuetus, cum aliquando pro more suo arrepto cultello, manubrium eius in fauces immitteret, gulae ad vomitum stipulandae causa, cultellus forte e manibus elapsus, gulam profundius ingreditur; ac demum, etsi aegre, in stomachum ipsum descendit. Certe non erat officina haec quae ferrum concoqueret. Neque natura viam idoneam, qua se novus hospes eiceret, praeparaverat. Igitur ancipiti malo, et haud dubie in exitium hominis vergenti, anceps quoque et strenuum remedium consilio Medicorum Regiomontanorum adhibetur, quod eiusmodi fuit. Aegro firmis asseribus fortissime alligato constrictoque, ne versando se, curam Magistri turbaret, (cum iam ante ad eliciendam ferri aciem medicamentum magneticum affectis partibus per dies aliquot applicuissent) Chirurgus paulo infra costas sinistri lateris, apta ad id novacula aperire corpus ad ipsum usque ventriculum coepit, tum pertentato eo, apertoque levi e vulnere cultellum extrahit. Aeger dein adhibitis fomentis, et debita curatione brevi plane convaluit. Cultellum restem miraculi, Rex Poloniae per idem forte tempus Regiomontem intrans, ad se recepit, dimisso medico suo Casparo Craftio qui infirmum et qualitatem vulneris diligenter inspiceret, atque ad se referret. Eodem anno Cratzius et Schafgotsius Comites, et Tribuni Caesarei capitis supplicio affecti sunt. Hic conspirationis Wallensteinianae particeps, et conturbandae Silesiae praepositus: Ille suspectae primum fidei, dein manifestus transfuga ac desertor. Ceteri Fridlandicae coniurationis complices aut perpetuis carceribus mancipati, aut in exilium eiecti sunt.

Porro in Belgio Geldrienses praesidiarii, validissimum munimentum, quod superiore saeculo Martinus Schenkius, in Rheni divortio exstruxerat, improviso astu intercipiunt. Mille et quingenti erant, veterani pedites, qui silentio comparatis pontonibus navigiisque, intempesta nocte munimentum admotis scalis undique invadunt. Caesi omnes qui initio ausi erant resistere. Et Gubernator ipse, e somno exsiliens, sicut erat sine veste, fortissime dimicans occubuit. Amissi tamen opportuni munimenti nuntius graviter perculit Ordines Belgii confoederatos. Itaque negotium Orangio datum ut molesti inde Hospites quamprimum exturbarentur. Atque is mox praemisso Guilielmo Nassovio obsidionem omni ope instituit. Sed praesidiarii locum fortiter captum, pari constantia defenderunt, donec in annum usque insequentem, ferro atque igne et contumacia oppugnantium ad extrema redacti, necessitati cesserunt. Utrique egregiam laudem consecuti, hi quod ceperint, strenueque defenderint. Illi quod ad recuperandum nullam occasionem studiumque neglexerint. Per idem tempus, longorum bellorum indubitata appendix fames primum, deinde pestis invaluit. Utrumque malum e superiore Germania exortum facile se in reliquas provincias diffudit, tanta aliquibus in locis, atque in Alsatia maxime, rerum omnium penuria, ut multi ad nefandos atque abominabiles cibos compellerentur, pagis plerisque desertis exhaustisque, dum inquilinorum alios in exteras terras vitae servandae desiderium expulit, alios dira fames, aut ex novi victus insolentia orta contagio extinxit. Inter haec tamen longi etiam aevi, et supra mortalis spatii brevitatem diuturni exemplum Anglia protulit, si vera fama est. Is Thomas quidam Parrus fuit ex pago Alberbutio in Salopiae comitatu, anno 1483, sub Eduardo Rege genitus, et hoc demum anno defunctus, postquam annos centum et quinquaginta duos, admirabili sanitate et viribus corporis transegisset. Anno quarto supra centesimum adhuc procreationi liberorum suffecit, transivitque vigesimo supra centesimum, ad secundum matrimonium. Simplici victu, et lacticiniis potissimum sine ulla

medicorum opera usus. Vino ac cerevisia etiam crassiore, ac lupulo infecta semper abstinuit. Adeo natura vili et parabili sumptu in longum producitur, neque alibi facilius quam in hospitio sobrietatis seram et validam senectutem reperias.

Sub initium anni insequentis, qui fuit saeculi huius sextus supra trigesimum, inter Electorem Saxoniae, et Ioannem Bannerium Suedicae militiae supremum, postquam diu Elector de Suecorum e Germania discessu frustra transegisset, res ad arma deducitur. Et Suedici multo crudelius quam unquam alibi in ditiones Saxonis invadunt, occupato munimento Werbeniano, dein urbibus vicisque apud Havelam et Salam fluvios misere expilatis. Saxoni Melchior Hatzfeldius cum legionibus aliquot subsidio missus exsultantem levibus victoriis hostem facile oppressit. Recuperata inde Havelberga, aliaque loca quae Suedico praesidio tenebantur, demum et Magdeburgum acri obsidione aliquamdiu constrictum in potestatem Saxonis pervenit. At haud multo post, ut incerta bellorum fortuna est, Bannerius aliquot millium e Suecia supplemento auctus Lunaeburgum invadit, inde Saxonicos apud Wittstochium assecutus, gravi clade profligat, et Werbenam usque compellit, relictis omnibus retro impedimentis ac rerum militarium apparatu. Mox cum Ioanne Vrangelio, qui paulo ante Garcium in Pomerania Caesarianis abstulerat, Marchiam Brandeburgensem, quod Elector ille Pacificationi Pragensi subscripserat, expilationibus devastat. Inde transmisso Albi in Thuringiam copias infundit, et Erphordienses iam etiam ad pacem Pragensem spectantes, certis conditionibus in potestatem accipit. Non minor per Hassiam Westphaliamque ea aestate belli tempestas detonuit. Landgravius Hassiae Guilielmus diu an pacem Pragensem admitteret cunctatus, tandem ea repudiata et aliquot Suedicarum legionum auxilio confirmatus repente ad arma consurgit, Hannoviamque validissimum prope Francofordiam munimentum, ac iam poene a Caesarianis ad extrema redactum, pulsis inde oppugnatoribus obsidione liberat. Inde ipse rursum a maiore Caesarianorum numero, Duce Getzio, in Westphaliam ac Phrisiam repulsus magnis exactionibus provinciales exhaurit; Getzius interea totam prope Hassiam hostili more perpopulatus, et mox inde in Westphaliam regressus, Paderbornam ac Susatum subita vi ad deditionem cogit. Tremoniadem, et Wetla, et Hammonia eiectis Hassicis praesidiis eundem casum subiere. Dum haec in Saxonia et Westphalia geruntur, Rex Hungariae Ferdinandus cum potissima Imperialis exercitus parte Rheno ac Mosella superatis, variis locis, ac diversis Ducibus Galliam aggreditur, evulgato ac praemisso scripto quibus hostilitatis illius causas longe exposuit. Quarum hae erant praecipuae, quod Rex Galliae contra nuperam Mantuani belli pacificationem Ratisponae conclusam cum Caesaris et Imperii hostibus colluderet; quod Regem Sueciae, et Duces ipsius armis, pecunia, militibus commeatuque iuvaret. Quod urbes Imperii aut invaderet ipse, aut ab hostibus auro redemptas suis praesidiis confirmaret, magno libertatis Imperii praeiudicio, cui haec exterorum Regum, ac Principum molimina semper suspecta fuerint. Et sane per idem tempus Dux Vinariensis Gallicis auxiliis suffultus, Tabernas Alsaticas, Princeps Condaeus Dolam in Burgundia premebat. Tabernarum praesidio Mulheimius Chiliarcha praeerat, qui re ad extremum deducta, honestis tandem conditionibus deditionem pactus est. Dolae obsidio partim interpositu Helvetiorum, partim Caroli Lotharingiae Ducis adventu soluta. Ex altera Galliae parte qua Belgium spectat, Ferdinandus Cardinalis ac Gubernator Belgarum haud segnius bellum movit, infuso in Picardiam exercitu, qui Capella, Corbeia, Castelleto aliisque

nonnullis locis facile occupatis, ad ipsam prope Parisiorum metropolim duce Ioanne Verdano copias ac terrorem pertulit. Ceterum Rex Galliarum Ludovicus, tot undique invadentium hostium strepitu excitus, evocata omni prope nobilitate in Picardiam progressus, Corbeiam et alia nonnulla oppida recuperat. Inde Hispanos in Belgium et hiberna reicit, Caesarianos duce Gallasio iusto cum exercitu Galliam ingressos fame ac rerum omnium penuria, quam ipsi populando effecerant, iterum in Germaniam trans Rhenum compulit, redactis ad tantam paucitatem legionibus centuriisque, ut iusto proelio maiorem cladem accipere non potuerint. Sed non exercitum modo, verum et omnes circa Rhenum regiones ingens sub id tempus fames afflixit, ut non villae tantum pagique sed urbes etiam dilapsis passim incolis desererentur.

Inter haec Caesar per pacificationem Pragensem pacata utcumque Germania, simul curis et aetate fractus, ingravescente in dies valetudine, de successore Imperio coepit prospicere. Itaque comitia creando Regi Romanorum Ratisponam indici iubet, eo praeter Caesarem, Filiumque Ferdinandum, Electores, Moguntinus, Coloniensis et Bavarus, dein Legati Saxonis et Brandeburgici advenere. Trevirensis in custodia habebatur. Aderant praeterea Anglicani, Poloni, Tartarici aliorumque Principum Oratores alii aliis ex causis. Porro Caesar coram Electoribus praesentibus legatisque absentium causam conventus illius prolixe exposuit: Summa orationis erat, Quoniam ipse sub gravi hactenus Imperii et curarum onere, ad eam paulatim virium ac valetudinis imbecillitatem pervenerit, ut haud diu amplius tanto ponderi ferendo par esse possit, cupere atque optare ut Electores sibi de socio laborum, Imperio de Rege Romanorum provideant; Id ad sui non minus solarium ac levamen, quam Imperii stabilimentum ac tranquillitatem pertinere, cui nihil luctuosius accidere possit, quam ut hoc turbatissimo statu, sine Rectore ac capite relinquatur. Porro diu dubitari non posse, quis ad id fastigium evehendus sit, cum sibi Deus immortalis Filium dederit, iam Hungariae et Bohemiae Regem, ita institutum a teneris, et quasi inter regna et gubernacula natum, ut ad tanti muneris dignitatem idoneis virtutibus sustentandam nihil desiderari possit. Dedisse illum iam ante biennium specimen virtutis ac felicitatis suae, caeso apud Nordlingam Suedico exercitu, qua victoria tota pene Germania ad obsequium fidemque Imperii redierit. Ab eo tempore Imperialis militiae regimen feliciter inchoatum, adhuc dum pari prudentia gerere. Addidit deinde aliqua de Pace Pragensi per Imperium recipienda, utque de Universali tandem pace ac tranquillitate, Electores in commune consulerent, enixe rogavit. Post haec Electores habitis inter se aliquot consultationibus, et demum accepto a Senatu populoque Ratisponensi fidelitatis ac securitatis iureiurando, ad eligendum novum Caesarem procedunt. Summo mane omnes habitu Electorali induti, hoc ordine ad Ecclesiam Cathedralem profecti sunt. Primo Moguntinus et Coloniensis, post hos Rex Bohemiae et Bavarus, postremo Saxonis et Brandeburgici Legati. Mox sacro missae officio de Sancto Spiritu sollemniter celebrato, in vicinum atque ad id exornatum sacellum Electores prodeunt. Ibi concordibus omnium suffragiis Ferdinandus III. Rex Hungariae Bohemiaeque in Regem Romanorum eligitur. Paucos deinde post dies Archiepiscopus Moguntinus inter solitas sacrificii caeremonias consueto more inaugurat. Quibus omnibus magnifico apparatu absolutis ne quid ad tantae dignitatis complementum deesset, sub initium anni insequentis novi Regis coniux Maria Hispanica, iisdem prope caeremoniis in Romanorum Imperatricem initiata est. Utraque inauguratio regio convivio excepta, et

dein omni ludorum genere, ac triumphalium ignium festivo apparatu finita est. In medio comitiorum aestu Electori Bavariae ex Maria Anna Austriaca filius nascitur Ferdinandus Maria. Cui mense Novembri per Episcopum Frisingensem sacro fonte expiato, nomine Caesaris, Albertus frater Electoris, sponsor adstitit.

Sub idem tempus munimentum Schenckianum diuturna obsidione ad extrema redactum in potestatem Hollandorum rediit, Pauci ex omni praesidiariorum numero superfuere, maxima parte ferro aut fame, aut alio morbi genere interfecta. Graviores turbae eodem anno apud Leodium exortae sunt. Quarum haec fere initia fuere. Duo et viginti Commissarii, ab annis fere ducentis traducto more, triginta Duumviros eligendis Civitatis consulibus deputabant, ad annum fere huius saeculi tertium, cum Princeps Ernestus, corruptelis Commissariorum mederi cupiens, formulam hanc immutavit, transtulitque potestatem eorum in populum, qui in tres ac triginta tribus distributus est. Sed frustra moderationem in multitudine requiras, quam in paucis non inveneris. Nam mox vulgus suapte natura discors ac seditiosum, ubi coli ambitu Patriciorum coepit, insolenter ac turbide agebat, trahendo in se regalia Principis, mox in factiones ac sectas scissum magno semper strepitu annua Consulum comitia permiscuit. Igitur Princeps Ferdinandus ut maioribus malis occurreret, auctoritate Caesarea, Comitia Consularia rursum a populo ad Commissarios transtulit, permansitque ea mutatio ad annum huius saeculi vigesimum nonum, quando iterum populus prioris potentiae dulcedine illectus, suis suffragiis novos Consules elegit. Eamque deinceps consuetudinem annos aliquot obtinuit, non sine ingentibus ac anniversariis seditionibus. Urbs autem in duas praecipue factiones dividebatur, Chiroutiorum, ac Grignoviorum. Illi primores Civium erant, Patricii plerique et literati; Hi e vulgo, sed plerumque numero ac viribus superiores. Unde factum ut superantibus suffragiis plebeii semper Consules, ut quisque maxime promptus ac popularis erat renuntiarentur, praeteritis primoribus ac honoratissimis quibusque ad Magistratum illum antehac evehi solitis. In eo urbis atque animorum statu hoc anno Ioannes Verdanus cum Legionibus aliquot Caesaris ac Principis Electoris ditionem Leodiensem ingressus, recipi ibidem in hiberna postulavit, dumque in abnuentes vim atque arma molitur, illi maiore numero animoque oppugnantes reiciunt. Ita internis simul externisque motibus concussa civitate, Ferdinandus Belgarum Gubernator misso Leodium Marchione Ledano, Caesar vero Ioanne Ludovico Comite Nassoviae Hadamario, ut rem quam aequissimis mediis ad quietem deducerent, laborarunt. Uterque egregio apparatu, et multo cum honore acceptus, mandata sua Consulibus ac Senatui exponit; eorum summa haec erat: ut depositis inter se simultatibus in officio erga Caesarem ac Principem suum perseverarent, ad eamque rem arbitros se ac mediatores offerebant. Leodienses actis primum enixe gratiis respondent; nullam in se officii partem Caesarem, aut Principem desideraturum, si antiqua ipsis privilegia inviolata permaneant, neque extraordinariis exactionibus, hibernis, aut hospitiis militum premantur. Census vero suos ad eum modum velle dependere, qui anno superioris saeculi quarto et nonagesimo praescriptus sit. Quod autem hoc anno nihil in medium conferre possint, Ioannem Verdanum in causa esse, qui totam patriam hostiliter populando inaestimabili damno civitatem affecerit. Dum haec apud Leodium geruntur, Georgius Ragotsius Transylvaniae Princeps, cum Isthuano Betlenio, Gabrielis Bethlenii fratre, inimicitias primum, dein bellum habuit. Bethlenius modicis a Turca auxiliis instructus semel atque

iterum gravi clade prostratus in Thraciam reicitur. Denique res amicorum ope componitur: eo facilius quod Bethlenius nullum a Turcis auxilium sperare poterat. Qui tum in bellum Persicum intenti omnes eo vires contulerant. Trecenta bellatorum milia tunc Amurathes Imperator adversum Persas in Armeniam eduxerat, caesoque et profligato Persico exercitu, Rovanum nobilem apud mare Caspium urbem cum Provinciis adiunctis in potestatem redegerat. Ceterum Turcis maior in vincendo et capiendo gloriae cupiditas, quam cura in conservando fuit. Mox enim, ut Amurathes Constantinopolim rediit, quidquid superiore expeditione Persae amiserant, brevi compendio recuperavere.

Obiere eodem anno Ioannes Albertus Dux Megapolitanus, et Augustus senior Brunsvici et Lunaeburgi Dux. David item Herlicius huius aevi Astrologus. Sed apud Regiomontem in Borussia novus et fanaticus propheta, dignas sceleribus suis poenas extremo vitae supplicio luit. Ioannes Adelgreiffius nomen homini fuit, et se Deum Patrem esse profitebatur, utque imperitae multitudini fidem faceret, variis in aere et caelo praestigiis ope haud dubie mali Daemonis patratis, oculis incautorum illuserat. Callebat Hebraice, et Graece, et Latine, tum Polonice, Lithuanice, et Churlandice, etsi non singulas aeque prompte. Habitu vili ac dementissimo, adspectu etiam tetriore fuit, et ex quo non Deum aut semideum aliquem, sed scurram magis, aut e trivio nebulonem cognosceres. Igitur delatus ad Magistratum, atque in custodiam datus, postquam praeter has imposturas et veneficia, variorum praeterea adulteriorum reus cognoscitur, ad mortem damnatur. Quam ille nullo signo formidinis, vultu laeto atque hilari adiit, identidem affirmans adstantibus se tertia post die a mortuis resurrecturum. Cum ad locum supplicii perventum est, neque ab illis persuasionibus homo vecors, ad sanitatem mentis revocari posset, carnifex concitando terrori, omnia muneris sui instrumenta, ante oculos iam morituri, de industria coepit explicare. Sed ille haec omnia velut puerilia terriculamenta risu excepit. Tandem carnifex, nulla amplius paenitentiae spe, iussa exsequitur, hominique cervices abscindit, et truncum in rogum ad id praeparatum conicit, flammis absumendum.

Initio anni trigesimi septimi mense Februario Caesar Ferdinandus II. Ratispona Viennam reversus, et iam pridem debilitate, ac mala corporis valetudine afflictus, integris sensibus, et magna in Deum pietate, ex hac vita excessit, anno aetatis quinquagesimo nono. Princeps omnibus Regiis virtutibus ornatissimus, sed pietate ac Religione nulli ante se Caesarum fecundus. Nihil magis in omni vita optavisse dicitur, quam ut suis in provinciis, ac tum toto Imperio antiquae Religionis verum decus, et cum eo stabilem ac firmam pacem reduceret. Visus est propterea non semel, sese ac totam Augustissimam Domum, in extremum discrimen proicere, quod tamen mira Dei providentia semper evasit. Amicos et Religiosos praesertim dilexit tenerrime. Inimicis atque adversariis suis etiam infestissimis, saepe gratiam et veniam obtulit, redeuntesque amantissime excepit et maiore quam si numquam peccassent benevolentia complexus est, adeo ut vulgo iactaretur ad magnitudinem amicitiae Caesaris praestare prius offendisse. Hostes, quorum in omni vita quamplurimos habuit, eodem plane affectu prosecutus est, neque ulli eorum unquam maledixit, saepe auditus in familiari colloquio, si quis in hostem acerbius dixisset, reprehendere et castigare imprudentiam cavillantis, et sermonem alio divertere. Munificentia et Clementia in eo tantae fuerunt, ut quibusdam modum excedere videretur, quorum tamen iudiciis nihil movebatur, ratus proprium Principis munus esse quamplurimis benefacere. Laborum atque occupationum omnino patientissimus fuit, saepe dicere

solitus id se maximum a Deo beneficium accepisse, quod in tanta negotiorum multitudine, labores amaret. Venatione ad necessariam corporis exercitationem, Musica ad oblectationem animi frequentissime utebatur, Castitatis et continentiae cultor praecipuus fuit, cum nulla unquam etiam Principe femina locutus, nisi teste tota aula, aut si res secretum exigeret, ipsa saltem Augusta coniuge in colloquium advocata. Sed haec, aliaque quibus id institutum est prolixius memorent. Natus est anno superioris saeculi septuagesimo octavo in Stiria, patre Carolo Archiduce, Ferdinandi I. Caesaris fratre, matre Maria Duce Bavariae. Anno saeculari, mortuo iam dudum patre, Mariam Annam Wilhelmi Ducis Bavariae filiam, in matrimonium, et ex ea sex liberos accepit, anno 1604 mense Maio Christianam, 1605. Ioannem Carolum, 1608. Ferdinandum iam Caesarem, 1610. Mariam Annam Maximiliano Electori Bavariae, et 1611. Caeciliam Renatam Vladislao Regi Poloniae nuptam, denique anno 1614. Leopoldum Wilhelmum, qui nunc pro Rege Hispaniarum Belgio praesidet. Ceterum uxorem et duas priores proles ante Imperium amisit. Deinde sexto viduitatis anno ac iam Caesar, Eleonoram Mantuae ducem secundis nuptiis duxit. Mortuo Caesari per omne Imperium, et vicina Regna, Constantinopoli quoque permissu Amurathis, ab Oratoribus Principum Christianorum regio apparatu parentatum est. Porro mors optatissimi Principis, etsi in eo Imperii statu, flagrantibus adhuc bellis, bonis omnibus funestissima accidit, tamen publicum dolorem magna parte abstersit, successor parentis filius Ferdinandus III, non patriarum modo ditionum sed virtutum etiam et gloriae haeres, quarum praesidio etiamnum onus Imperii et curarum paribus humeris sustentat.

Paulo ante mortem Caesaris Bannerius Suedicae militiae supremus Praesectus, etsi media hieme, oppressis aliquot Saxonicis Legionibus Torgam subita vi expugnat, Inde ad obsidendam Lipsiam toties hoc bello captam receptamque omnes vires convertit. Sed labor hic opinione eius maior, atque irritus ad extremum fuit. Praeerat urbi Transdorfius tribunus cum valida Praesidiariorum manu, iusseratque Elector Saxoniae ut quam fortissime defenderetur, sese in tempore auxilio affuturum. Neque spem fefellit eventus. Urbi septimanis aliquot strenue defensae adfuit in tempore Elector cum Hatzfeldio et Caesareanis Legionibus. Ita depulsus inde Bannerius re infecta Torgam retrocedit. Eam urbem probe munierat, et comportato undique frumento in longum providerat, donec Caesareanorum maiore numero, (nam Hertfeldio interea Gallassius et Gelehnius accesserant) inde etiam cum clade expellitur. Paulum dein apud Landsbergam commoratus in Marchiam Brandeburgensem abit, ibi cum Ioanne Vrangelio qui novas ex Pomerania copias adduxerat, coniungitur. Fugientem Caesareani cum omnibus viribus insecuti intercepta Landsberga in ipsam porro Pomeraniam persequuntur. Ibi tentato frustra Anclamio Tripsecium deditione, Wolgastum vi capiunt. Inde Duce Bredavio, tribuno Caesariano, extractis quas Sueci demerserant, navibus, in Usedomiam insulam penetrant, atque omne Suedicum praesidium eiciunt. Haud multo post Damminum non invalida Pomeraniae urbs, per Goltzium Caesarianum, et Vichethumium Saxonicum Ducem expugnatur. Lunaeburgum, Hallas, aliasque in interiore Saxonia urbes, alii duces recuperant. Ita hoc anno Suedica per Germaniam potentia plurimum accisa, atque in extremum maris Balthici angulum reiecta, tribus adhuc oppidis Anclamio, Stetino, et Stralesunda sese aegre sustinuit.

Per idem tempus Ioannes Verdanus e Gallica expeditione redux, Ehrenbreitsteinium apud Rheni et Mosellae confluentes validam arcem et inviam accessu, circumfusis eminus Legionibus,

quae commeatum inferri obsessis prohiberent, fame tandem ad deditionem coegit. Caesae fugataeque apud Montaburium Hassicae aliquot centuriae, quae commeatum apportare laborantibus nitebantur. Ita ad extrema malorum redacti Galli arcem Electori Coloniensi honestis conditionibus dedunt. Subinde Bernardus Dux Vinariensis cum suis et Gallicanis aliquot Legionibus expugnata Lonvillea, aliisque in Burgundia locis Rhenum supra Argentoratum traicit, eo audacius quod potissima Imperialium copiarum pars procul inde in Saxoniam recesserat. Vinariensi, cum iis quas apud Ehrenbreitsteinium habuerat copiis, Verdanus obviam proficiscitur: Inde Lotharingicis et Savellianis Legionibus confirmatus, iteratis aliquot conflictibus Vinariensem iterum trans Rhenum in Burgundiam reicit, et pontem cuius capita ingentibus munimentis firmaverat, deiectis inde Gallis suae potestatis facit. At felicior Vinariensi repulsa, quam victoria Verdano suit, nam ille in opulentam Delspergensem vallem, faucibus incolarum incuria neglectis penetrans liberalia hiberna habuit: huic Brisgovia, sterilesque Hernicii saltus et deserta Sueviae, in praemium gloriae simul et stipendium obtigere. Porro apud Leodienses graves turbas caedes Consulis Sebastiani Ruellii convicit. Is Gallicarum haud dubie partium, a Comite Warfusaeo, una cum Abbate Mausonio, et aliis quibusdam ad prandium invitatus, sublatis epulis in aliud conclave deductus, multis vulneribus interficitur. Ea re statim vulgata fit ingens civium concursus, mox aedes Warfusaei circumdatae, et quoniam milites aliquot introduxerat, vi expugnatae. Caesi militum plerique, Warfusaeus extractus in publicum, et frustra illatam Consuli necem defendens, foedum in modum, manibus ac telis furentium discerpitur. Ruellius velut publicae salutis victima celeberrimo funere elatus est. Deinde in auctores et conscios caedis acerrime quaesitum, tanta vulgi acerbitate ac licentia; ut delatum a Bartholomaeo Rulando defuncti Consulis affine, Theodorum Fleronium Senatorem et Scabinum Leodiensem, plebs non exspectato decreto magistratus, ex carceribus extraxerit, productumque in forum, et glande plumbea traiectum e furca suspenderit. Additi deinceps Consulibus custodes sex Lanceariorum, et quindecim sclopetariorum, paria. Sed exacerbatis semel civium animis, atque in diversa distractis consopitae ad tempus turbae atrocius deinde erupere.

Eodem anno Ordines Belgii confoederati recuperato ut supra diximus munimento Schenkiano, Bredam quam ante annos duodecim Spinola, longa iis et difficili obsidione eripuerat, multo minori tempore, et paucioribus impensis recipiunt. Mense Octobri honestis conditionibus deditur: Praesidiarii qui adhuc supererant mille et octingenti cum impedimentis, armisque et sonantibus tubis Mechlineam dimissi. Religioni quoque Catholicae abunde consultum, sed mox ex levi suspicione, quod nocte ianuis obseratis festivitatem S. Catharinae magno numero congregati Catholici celebrarent, promissa iis securitas violatur, et sollemnitates eiusmodi sacrorum prohibitae, ac plerique eorum urbe pulsi sunt. Ceterum Ferdinandus Cardinalis, Gubernator Belgarum frustra tentata Bredae liberatione Venloam primo, dein Ruraemundam intercipit, et duarum urbium accessu unius damnum, cuius tamen permutationis Hollandos non paenituit, restaurat. Qui eadem fortuna in Africa usi, celeberrimum Guineae propugnaculum quod Minam, vocant, Hispanis eripuere. Triduo continuata oppugnatione terra marique praesidiarii ad deditionem coacti sunt, et data fide liberi inde ad Insulam S. Thomae quae Aequatori subiacet, transvecti.

In Polonia cum iam biennium prope Rex Vladislaus de ducenda uxore cum Regni Ordinibus deliberasset, atque in

eius Matrimonii spem tres praecipue, Principes virgines proponerentur. Caecilia Renata, Ferdinandi II. Caesaris filia, Aloysia Maria Nivernensis in Gallia ducatus haeres, et postremo Filia Friderici Palatini: Sed haec propter diversitatem Religionis facile respueretur, in Nivernensem vero omnium pene Procerum suffragia inclinarent, Rex tamen praetulit Austriacam, et mox finitis Comitiis dimissi Legati. Princeps Casimirus frater Regis, Ioannes Lipsius Episcopus Culmensis, et Gaspar Dinossius Palatinus Sieradiensis, qui sponsam Regiam in Poloniam deducerent: Et Dux Georgius Ossolinskius, Palatinus Sendomiriensis, qui in finibus Poloniae adventantem Regis nomine exciperet. Sub finem Augusti mensis comitante Claudia Medicaea, Leopoldi Archiducis vidua, ceterisque Polonicis Legatis Sponsa in Poloniam discessit, et insequenti mense Varsaviam appellens ab Archiepiscopo Genesnensi Regi desponsata, ac sollemni ritu inaugurata est. Inter Regiarum nuptiarum apparatum seditio magis quam bellum a Cosaccis exortum est. Illi, ut supra memoravimus, expediti et levis armaturae milites in finibus Poloniae apud ripam Boristhenis, arcendis Tartarorum ac Turcarum incursionibus perpetuo excubant. Sed tunc, ut fit, otio insolentes ipsis Polonorum Procerum ditionibus infesti erant. Neque minis terrebantur genus hominum militare, atque assuetum latrociniis. Igitur ad coercendam licentiam Stanislaus Coniecpolsius supremus militiae praefectus iussu Regis, ad Boristhenis et Samarae confluentes novum propugnaculum aedificat, eique tuendis operariis ducentorum Germanorum praesidium imponit. Id praesidium Cosacci subita vi coorti interficiunt, operariosque disiciunt. Quare Coniecpolsius priusquam se rebelles maioribus copiis confirmarent, Nicolaum Potoccium, Palatinum Braclaviensem ad eos cum valida manu ablegat. Is magna celeritate usus, cum uno alteroque proelio profligatos in oppidum Borovitiam compulisset, commeatu ad sustinendam obsidionem destitutos, eo adegit, ut Ducem suum Paulucium paulo ante rebellionem electum, cum quattuor primoribus ipsi captivum traderent. Ceterum datam captivis impunitatis fidem insequentis anni comitia non probavere. Dux Paulucius una cum sociis supplicio capitis affectus est. Inter haec Cantimirius Tartarus celebris inter suos miles, cum magna clientum et popularium manu ex Tauricae Chersonesi angustiis, in laetiores moldaviae campos transiit, eoque novas in dies colonias transferebat, bonitate soli facile barbaros alliciente. Neque impediebat Turcarum Imperator Amurathes, Moldaviae Dominus, suis in ditionibus novos hospites, propterea quod eorum transitu multum potentiae vicino Tartarorum Principi decederet, atque ipse gentem acrem, atque assuetam latrociniis, ad subitas in Hungariam, Transylvaniam, et Poloniam irruptiones, promptam atque expeditam haberet. At magnus Tartarorum Princeps, (quem Chamum vocant) potentiam suam-in hunc modum imminui, et Tauricam habitatoribus destitui aegre ferens, collectis copiis in fines Moldaviae adversus Cantimirium proficiscitur. Eumque secundo proelio profligatum, et transmisso Danubio in campos Dobrucenses profugum persequitur: donec Amurathes ut suis impendentem finibus tempestate mature sedaret, evocatum ad se Cantimirium interfici et reliquos inde Tartaros in Tauricam reduci iussit. Ita Princeps Tartarorum re praeclare gesta cum suis in Tauricam reversus est. Pauci tamen ex sociis Cantimirii, et primores transfugarum, dum neque Principi suo, neque Amurathi ob caedem Cantimirii confidunt frustra implorato Polonorum patrocinio, tandem coacti in fidem Turcarum confugiunt. Datae postulantibus sedes. Sed mox praecipui ex iis tredecim, una nocte necati sunt, pari Turcarum

levitate et in recipiendis, et in puniendis transfugis.

Ceterum Turcis per hos motus arx Tanas sive Assow a Moscovitis erepta est. Sita est ad ostium Tanais fluvii, ubi in Maeotim paludem infunditur, oportuna admodum ad continendos in officio Tartaros Tauricanos, cohibendosque Moscos, ne in Maeotim paludem atque inde in Pontum Euxinum piraticam exerceant; Quare cum Imperator Turcarum ad recuperandam illam, classem atque exercitum instruxisset, repente exorto hoc Tauricano bello, omisso priore proposito, huc vires atque animum intendit.

Obiere eodem anno Boguslaus Dux Pomeraniae, ultimus eius familiae quae ditionem illam per annos septingentos obtinuerat, et Guilielmus Landgravius [(transcriber); sic: Landtgavius] Hassiae relicta vidua Amelia Elisabetha, et Carolus Mantuae et Nivernensis Dux; Et Victor Allobrogum duobus filiis relictis, uno sex, altero quattuor annorum, quorum tutelam praeteritis fratribus Principe Thoma, et Mauritio Cardinale, Uxori suae Regis Galliae sorori testamento commendavit. Quae res atroci dein, et exitiali bello causam praebuit. Media aestate Ferdinando III. Caesari, Viennae filius nascitur, cui ab Episcopo Viennensi sacro Baptismatis fonte expiato nomen inditum Philippus Augustinus. Porro Polonii in Hungaria decessit e vita Petrus Pasmannus Cardinalis, et Archiepiscopus Strigoniensis, vir litterarum ac virtutum claritudine insignis, Studiorum vero et Ecclesiastici decoris eximius cultor, in quam rem multa per omnem vitam aureorum milia liberaliter effudit, prudentissimus sacri patrimonii dispensator.

Media hieme Legiones aliquot Hassicae Geisecam ac dein Susatum subita irruptione expugnant. Non minus Caesariani in Pomerania per concretum glacie pontum in Rugiam insulam penetrare connixi, post unum alterumque conatum, a Vrangelio Praefecto Suedico, qui transitum hunc idonea manu asservabat, repulsi sunt. Felicius multo Glitzingius Brandeburgicus Tribunus Garcium, ob Oderae traiectum commodum oppidum, subita vi ac corona invadit, caesis insuper ducentis fere quos e Stetinensi praesidio, Bannerius subsidio laborantibus miserat. Idem munimento ad Warnemundam accidit. Id in ostio Rostochiano haud procul littore situm ductu Vicethumii Saxonici Tribuni ex pugnatum est; Cecidit inter primores Vicethumius ipse, strenuus et expertae virtutis miles. Inter haec annona et commeatus Caesarianos, in regione tot exercitibus pressa, defecerat. Simul Bannerius conventu apud Stocholmiam celebrato, et expeditis libero mari commeatibus, non sustentandi modo, sed etiam augendi emendique militis, qui sola victus copia liberaliter praebita passim a Caesareis transfugiebat, facultatem habuit. Ergo transfugis hostium, et domesticis e Suecia supplementis, brevi exercitum viginti amplius millium eduxit. Mox recuperato Garcio, Wolgastum dein ac Daminum uno tempore arta obsidione circumvallat, nullo iam amplius Caesareorum metu, quos ultima rerum omnium egestas brevi Pomerania eiecit. Ita Gallassius reducto exercitu cum aliquamdiu in Saxonia apud Havelam atque Albim substitisset tandem sub exitum anni, dubia sociorum in se voluntate, simul diuturna penuria plurimum imminutis copiis, ad reficiendas illas in Bohemiam recessit, atque ibidem per hiberna deposuit.

Per idem tempus Hassi pactis brevibus indutiis, et vix absolutis Paderbornam nocturna aggressione per insidias intercipiunt. Sed brevem sociorum fortunam Palatini liberi suo infortunio luerunt. Carolus Ludovicus, et Rupertus fratres Palatini, Avunculi Caroli, Angliae Regis aliorumque Principum auxiliis instructi exercitum non contemnendum collegerant, destinata novi belli sede Meppena, quam a Suedicis multo auro

redemptam suo ipsi praesidio instruxerant, magnamque frumenti ac bellici apparatus vim ad gerendum simul sustinendumque bellum, prout fortuna dedisset, comportaverant. Eam igitur urbem iam ante a Suedicis magnis operibus firmatam, abundeque a Palatinis praesidio instructam, Vehlenius copiarum Caesarearum per Westphaliam praefectus, astu intercipere instituit. Comparatis ergo quae subitae aggressioni necessaria erant, et e vicinis praesidiis Monasterio, Warendorfio, Rhena ac Furstenavia, firma militum manu educta, noctu summo [(transcriber); sic: sumno] silentio Meppenam aggreditur. Superatis fossis valloque modicum primo certamen, dein paulo acrius fuit apud munimentum Gustavianum. Sed vi irrumpentium fusi tandem Palatiniani victas manus dederunt. Capti praeter eos qui in primo impetu ceciderant, quadringenti circiter, sed magna comprimis annonae, et militarium apparatuum copia. Horneccius praefectus Praesidii cum vivus integerque in potestatem victorum pervenisset, quasi puderet superesse amissae urbi sibi ipse exitium accersivit, percusso in faciem Centurionum altero qui de eo in captivitatem ducendo, inter se tamquam opimo spolio rixabantur. Mox enim quassatus Centurio, ignominia accensus, simul ne praeda sibi eriperetur metuens, Horneccium inermem ferro transadigit. Porro haud multo post gravius infortunium Palatinorum spes plane perdidit, Dum enim collecto exercitu, quem ex Hollandicis Suedicisque subsidiis plurimum auxerant, Meppenae amissionem restauraturi, Lemgoviam obsident, Melchior Hatzfeldius Dux Caesareanus, cum omnibus copiis quae in Westphalia erant, obviam profectus iusto proelio Palatinos profligat, Caesa ad duo milia; Capta impedimenta, atque inter ea insigne Periscelidis Anglicanae, iam pridem Palatinis a Rege Angliae collatum. Carolus Ludovicus natu maior ex fratribus dum Rheda vectus per Visurgim fugam praecipitat, submerso curru, equis, et auriga, ipse solus aegre evasit, et pedes inde Mindam properavit; Rupertus cum magna illustrium manu in potestatem Caesarianorum pervenit, a quibus splendide ac liberaliter habitus, ad Caesarem dein Viennam missus est. Porro Hatzfeldius tam insigni victoria potitus, postquam palantes adhuc aliquot copias apud Bremam oppressisset, Cloppenburgum primo, deinde Vechtam, atque alia nonnulla loca recuperat.

Ceterum Bernardus Dux Vinariensis ex Delspergensium faucibus principio anni improviso emergens, atque inde per fines Basilaeensium, qui mediarum partium erant, exercitum producens, apud Steinam duo armatorum milia Rhenum traicit. Per quos occupata Seckinga reliquum inde exercitum Lauffenburgum traducit; quo facile intercepto, pontem, et traiciendarum copiarum facultatem nactus Rheinfeldam duxit, atque urbem illam situ et munitionibus praevalidam obsedit. Excivit ea res Caesareanos et Bavaritos Duces, Savellium, Verdanum, Sperreuterum, Enckefordium ac Furstenbergium, ut quicquid copiarum in proximo erat contraherent: et liberata Rheinfelda Gallos trans Rhenum reicerent. Prima pugna successit Caesareanis, pulsusque ab obsidione Vinariensis Lauffenburgum recessit. Ceterum postridie reversus confirmato exercitu, et delendae hesternae [Orig: haesternae] ignominiae percupidus, nihil minus opinantes Caesareanos, magno impetu invadit. Capti duces prope omnes, Verdanus, Savellius, Sperreuteres, Enckenfordius et alii minorum ordinum permulti. Savellius haud multo post incuria custodum elapsus est. Ceteri Parisios missi. Vinariensis tam luculenta victoria potitus extemplo ad Gubernatorem Rheinfeldae mittit, hortaturque ut quoniam fuso Caesareano exercitu nulla ipsi amplius liberatio exspectanda sit, fortunae cedat, atque urbem honestis conditionibus in potestatem victorum tradat: sin pergat obstinare animum,

et ultima experiri constituat, negat se de conditionibus postea auditurum. Gubernator aegre impetrato tridui spatio, postquam cladem suorum, et a Vinariensi omnia ad obsidionem strenue apparari intelligit, desperata liberatione urbem dedit. Ita praesidiarii omnes more militari cum sarcinis atque impedimentis Brisacum dimissi. Friburgum dein in Brisgovia pari celeritate Vinariensis expugnat, Tubingam, Stutgardiam aliaque minora oppida per Tubadelium et Rosam duces suos intercipit. Inde positis eminus castellis, et vicinas regiones populando Brisacum commeatu intercludere, atque ita paulatim obsidere instituit. Inerat loco, natura ac situ validissimo, praesidii satis; cum praefecto Reinachero, sed de commeatu male provisum fuerat. Insuper apparatum militarem gravi infortunio afflixit error militum aliquot gregariorum, qui nocte intempesta stimulante haud dubie inopia, granarium publicum irrepentes, ut farinae aliquid furarentur, in dolia pulvere pyrio plena incidere, quorum uno aperto alteroque, ita coniectura est, illapsus forte ignis, vicina dolia, quorum supra octoginta fuere, et quingentos farris modios continuo incendit dispersitque cum magna clade hominum aediumque quae in proximo erant. Duos tamen ex ipsis auctoribus nescio quo casu servatos Reinacherus Praefectus in furcam agi iussit. Interim evocatus ex Westphalia Ioannes Gotzius cum parte exercitus quae ibi erat semel atque iterum perruptis feliciter hostium stationibus annonae aliquantulum in urbem importat. Sed apud Wittenweiieram acri proelio cum Vinariensi congressus, post quinque horarum cruentum atque anceps certamen praecipuis suorum amissis funditur, reiciturque inde in agrum Wurterbergicum, captus tamen a victis Tupadelius, secundus post Vinariensem exercitus hostilis dux. Currus annona et commeatu onusti; supra octingentos, quos in urbem submittere Gotzius decreverat, in hostium potestatem omnes pervenere. Iussitque eos Vinariensis per exercitum liberaliter distribui. Ea clades Brisaci tandem excidium fuit. Nam mox fuso procul omni Caesariano subsidio urbs iustis castris ab omni parte circumveniri, et ne quid alimentorum amplius submitti posset, sedulo provideri coepit [Orig: caepit] . Ceterum Caesariani etsi duplici clade afflicti, non tamen omisere liberandae urbis consilium, evocatis e Lotharingia Carolo Duce, ex Ubiis Lamboio et Gotzio cum septem Legionibus. Sed hi Gotzio parere iussi. Et res ita inter illos composita; ut hicis, illi trans Rhenum castra hostium aggrederentur. Lotharingi dicta die cum hoste apud Thannam congressi, cunctante ex diversa parte Gotzio, facile a superantibus numero vincuntur, capto Bassampierio, multisque ex primaria nobilitate. Porro cladem illam ulturus Gotzius dum solus cum Lamboio, atque ideo impar, castra Vinariensium adoritur, expugnato uno alteroque a Lamboio hostium munimento, deinde de reliquorum perruptione nimium cito desperans receptui cecinit, nulla alia re effecta, nisi quod hostibus certam victoriae fiduciam, obsessis omnis auxilii desperationem attulerit. Ita tandem Brisacum sub anni finem ad ultimam famis necessitatem adactum, deditionem fecit. Fama est non parcitum humanis carnibus. Canes vero, Feles, mures, coria, et eiusmodi alia in deliciis fuisse. Porro ratas iam subscriptasque deditionis conditiones pene evertit ira Ducis Vinariensis, postquam intellexit triginta fere captivos Gallos inedia per ergastula misere periisse, ex quibus septem a semivivis adhuc sociis in cibum absumpti essent. Ceterum Brisaci amissio res Gallicas in Imperio plurimum stabilivit, eo maiore Gallorum gaudio, quod eius liberatio, tot conatibus tentata, unius Ducis vigilantia ac fortitudine in nihilum recidisset. Gotzius magnam partem culpae sustinuit,

quod sua ipse negligentia rem perdidisset, itaque mox iussu Caesaris ad dicendam causam in Bavariam evocatus, post biennii fere spatium dimissus, in pristinum honorem reponitur.

Triumphantibus hoc anno apud Rhenum Vinariensibus Gallisque Hispanos e contra in Belgio Hispaniaque fortunae liberalitas recreavit, Mense Iunio Hollandi cum magna exercitus parte ductu Wilhelmi Comitis Nassovii subita vi occupaverant Calloum propugnaculum haud procul Antverpia, iamue ibi nidum figere moliebantur, sed Hispani omissa, insita alias cunctatione, quidquid in propinquo praesidiorum erat, educunt, et nihil opinantes Hollandos, multo maiore numero ac vi, priusquam necessaria defensioni opera exstruxissent, invadunt: Ita recuperato iterum Calloo fusi Hollandi, et magnam partem caesi, aut in flumen compulsi aquis periere: Capti fere bis mille et quingenti, cum navigiis supra octoginta, vexillis quadraginta quinque, et tormentis novemdecim [Orig: novendecim] , omni praeterea annona, atque apparatu militari. Neque victoria ipsis victoribus incruenta exstitit, ex quibus sexcenti fere pluribus sauciis, in loco proelii, aut deinde ex vulneribus occubuere. Hollandorum cladem auxit mors filii Comitis Nassovii, qui Dux infaustae expeditionis fuerat. Eadem fortuna ex diversa Belgii parte, quae Galliam attingit, Octavius Piccolomineus, et Thomas Princeps Sabaudiae; Gallos ductu Castilionii Audomarum atque Hesdinum obsidentes, magna inde clade multatos in Galliam reiciunt, captis ex primaria nobilitate quam plurimis, qui deinceps, Bruxellas in triumphum abducti sunt. Hollandi haud multo post Geldriae obsidionem maiore cura tentantes effusis subito aquis cum munitiones suas perficere prohiberentur, ab accurrentibus iterum Hispanis, auxilio Lamboii, insigni clade funduntur. Neque quicquam ea aestate praeterea in Belgio tentatum fuit, satis aestimantibus Hispanis, quod duorum hostium diversas expeditiones magna eorum clade irritas reddidissent. Ceterum in Hispania Dux Condaeus non maiore felicitate Fonterabiam obsedit, celebrem portum munitumque ad maris Cantabrici praesidium, praecipuamque stationem navium in Indias ex ea parte commeantium. Cum enim ab initio Iulii in Septembrem usque mensem continuata obsidione, atque omni pene aditu occluso adeo prope ad urbem accessisset, ut parte moenium cuniculis subversa, certam se victoriam in manibus habere opinaretur, repente nihil tale metuentibus Gallis, Hispani per hostium stationes fiducia tam propinquae victoriae negligentius custoditas, magno impetu irrumpunt, urbemque depulso inde Condaeo obsidione liberant. Capti ex Gallis quadringenti fere; duo milia ferro aut undis submersa periere. Impedimenta cum omni castrensi apparatu, qui opulentissimus fuit; in manibus Hispanorum mansere.

In Polonia celebratis regni comitiis, Paulucius qui anno superiore Cosaccos rebellionem ceptantes duxerat, Ordinum iussi capitis supplicio affectus est, frustra implorata securitate, quam illi minores Praefecti promiserant. Ceterum Cosaccos id supplicium in longe maximas turbas excivit, qui tota aestate a Nicolao Potoccio, et Stanislao [(transcriber); sic: Stanislo] Coniecpolsio oppugnati, cum ob fidem Paulucio non servatam, ad nullas pacis conditiones compelli possent, multis et gravibus cladibus nobilitatem Polonicam exercuerunt. Gedanenses quoque novi portorii institutio apud Vladislaviam recenter a Rege in litore Pucensi conditam, atque a se dictam urbem, in seditionem primo popularem, deinde ad arma excivit. Querebantur Gedanenses haec privilegiis suis adversari quae a multis retro Regibus Poloniae haberent. Itaque res diu ultro citroque legationibus et litteris disceptata, tandem quod in manifestum Rei publicae bonum vergeret,

reiectis privatorum querimoniis, publico Ordinum consensu ac decreto definita et probata est; missique mox tam ex Senatu quam Nobilitate viri primarii, qui novi vectigalis modum aestimarent, ordinarentque. Obiere per idem tempus in Polonia Thomas Zamoyski supremus Regni Cancellarius, et Ioannes Wezyck Archiepiscopus Gnesnensis. Illi Georgius Ossolinskius Palatinus Sendomiriensis, huic Ioannes Lipsius Episcopus Culmensis suffectus est. Eodem anno Princeps Casimirus, Regis frater cum animi causa in Hispaniam navigaret, ac forte Massiliam [(transcriber); sic: Marsiliam] profectus in littus Gallicum exscenderet reficiendis viribus, attinetur a praefecto Gallicano cum omni comitatu, abductusque inde ad arcem Salona, et mox Citeronem, biennium prope sub custodia fuit. Tandem summi Pontificis, et Regis Vladislai precibus, misso Christophoro Gassiovio Palatino Smolenscense, liberatur, et data prius sponsione de ea custodia non vindicanda cum honore in Poloniam reducitur. Ceterum Galli causam custodiae habebant, quod Poloni eo tempore Caesareis Legionibus immixti, et Princeps ipse Casimirus Caesari, contra Gallos militavisset.

Inter haec Regi Galliae post viginti amplius annorum sterile coniugium ex Anna Maria Regis Hispaniae sorore filius nascitur Ludovicus XIV. Eius natales non Parisiis modo, ac per universam Galliam, sed in Hispania quoque magno gaudio celebrati sunt. Clarus praeterea hic annus ortu illustrium liberorum fuit. Caesari Maximilianus Thomas, Electori Bavariae Maximilianus Philippus Hieronymus, Regi Hispaniarum filia nata est. At Taurini in Pedemontio immatura morte, et magno Provincialium luctu sublatus est FRanciscus Hyacinthus, Princeps Sabaudiae, octo fere annorum puer uno adhuc fratre superstite Carolo Emanuele quadrienni. Quae mors magis magisque Res Sabaudicas involvit, ut deinceps annis sequentibus narrabitur. Obiit per idem tempus Pragae Balthasar Marradius, Eques Melitensis, omnibus retro bellis in exercitu Caesaris, strenui ductoris famam insignibus facinoribus consecutus.

IOAN. CLUV. EPITOMES HISTORIARUM LIB. XII. APPENDIX.

VInariensis capto ut ante diximus [(transcriber); sic: didiximus] Brisaco, fessum multis proeliis exercitum sub anni huius initium, in Burgundiam hibernatum retraxit. Sumpta ibidem, ut in loco hostili, licentius hospitia, et nullo non cladium genere miseri incolae a feroci milite, quem superioris anni multiplices victoriae in omnem licentiam efferaverant, afflicti, vexatique. Pontarlinum modicis viribus urbs cum aditu ac portis victores exclusisset, pene ultimo excidio inconsultam fiduciam luit, incolis prope omnibus ferro flammaque trucidatis. Sed possessio Brisaci occulto inter se dissidio Regem Galliae ac Ducem Vinariensem coepit collidere, dum uterque

urbem Rheni potentissimam, atque adeo clavem Germaniae ad se pertrahere nititur, Ille quia aurum et milites, hic quod laborem, et pericula commodasset, suaque ipse virtute et ingenio rem difficillimam ad felicem exitum perduxisset. Igitur Vinariensis magna praemiorum spe in Gallias evocatus venire non sustinuit. Ceterum erupturam aliquando rem in graviores discordias mors Vinariensis oportuna composuit. Is enim adulto iam vere e Burgundia educens, febri correptus Neoburgi in Alsatia diem extremum obiit, cura exercitus quattuor supremis tribunis Erlachio, Nassovio, Rosa et Oehmo, quos etiam insigni legato prosecutus est, commendata; Annorum fuit quinque et triginta quorum maximam partem toto hoc contra Caesarem bello exercuit, haud dubie si supervixisset longius victorias producturus, quas illi supremo vitae anno magnas multiplicesque indulgens fortuna contulerat; Pronepos fuit Ioannis Friderici Electoris Saxoniae quem superiore saeculo (1547) Carolus Caesar proelio apud Mulbergam captum, Electoratu, et magna ditionum parte multavit. Ipse anno huius saeculi quarto natus est, minimus quidem undecim fratrum qui fere omnes etiam adversus Caesarem militarunt, sed belli gloria, animique magnitudine et felicitate omnium clarissimus. Vulgatum deinde est, de quo tamen nihil temere affirmaverim, mortem eius veneno festinatam, atque eius rei deprehensa vestigia, dum corpus ad condituram aperitur; nempe quasi nimia felicitate iam obstaret Sociorum nomini ac cupiditati, qui licet ab ipso multa ac magna fieri optarent, tamen per hoc illum magni fieri aegrius ferrent. Sed sic est. Nemo fere magnus atque excellens extra aciem sine veneni suspicione moritur, amatque vulgus de insignium heroum exitu atrocia credere, et praedicare. Ceterum quantum rerum momentum in Duce situm sit statim apparuit. Primores enim orbi exercitus amisso capite discordes dum alter alteri parere recusat, nulla re magna per totam aestatem effecta, nisi quod Crucenacum, Bingiumque et alia nonnulla ad Rhenum loca interceperint, tandem auro Gallico deliniti, ad partes Regis Galliarum dicto ei sacramento certis conditionibus transeunt. Ita Gallo Brisacum, Friburgum, multa Burgundiae loca tradita. In qua re tantam illi diligentiam adhibuere, ut Carolum Ludovicum Palatini filium, per idem tempus Anglicana pecunia instructum, atque iter per Galliam duobus tantum aut tribus comitibus facientem, attinuerint, iusserintque itineris sui institutum redere, donec rebus cum Vinariensibus compositis, nullus amplius metus fuit, ne ille nutantes ad se Legiones sua praesentia petraheret. Iniuriam detenti Principis, Carolus Angliae Rex et Reginae Sueciae per litteras conquesti, sed re iam perpetrata, cum emendare non possent, omisere.

Et Carolum quidem Britaniarum Regem a procurandis externis domesticae turbae retinebant. Earum initium, ut omnium pene nostri temporis bellorum classicum Religio esset, e Scotia exortum est, dissidio sacrorum, quod ut melius intelligatur, paulo altius repetendum est. Henricus Octavus Angliae Rex cum superiore saeculo repudiata Catharina Caroli V. Caesaris matertera, legitima uxore, ad prohibitas nuptias cum Anna Bolena transivisset, neque eius matrimonii Romanum Pontificem auctorem habere posset, palam ab eius oboedientia discessit, ac se caput Ecclesiae, et summum sacrorum Praesidem constituit, serioque inhibuit, ne quod deinceps commercium cum Romano Pontifice Ecclesia Anglicana haberet, exilio, morte, varioque suppliciorum genere punitis iis, qui Regiae voluntati refragabantur. Cetera autem Religionis capita reliquit [(transcriber); sic: riliquit] Henricus, et quamquam damnato Doctore, Doctrinam tamen retinere voluisse visus est. Igitur initio, non magis persecutus est Lutheranos, Calvinianosque

qui tum in Germania oriebantur, quam qui suum in Ecclesia Anglicana Pontificatum, quod tum laesae Maiestatis crimen erat, non agnoscerent. Sed commune Romani Pontificis odium paulatim conciliavit dissidentes. Ita Angli et eorum dein contagio Scoti quoque non a Pontifice modo, sed etiam a doctrina eius recessere. Quam doctrinam (adeo mutantur humana) nuper Rex eorum Henricus, edito in Lutherum libello, gloriose propugnaverat; ut propterea a Pontifice Romano, Defensoris Fidei titulum [Orig: titelum] , quem et successores retinuere, mereretur. Mortuo Henrico successit filius Eduardus, ex Iana Seimera genitus octo annorum puer, Regnumque et Pontificatum sexennio fere per Tutores administravit. Sub eo novarum opinionum Magistri cultoresque certatim irrupere, et in Catholicos odio Romani Pontificis acerrime quaesitum. Post mortem Eduardi Maria Catharinae repudiatae filia ac legitima haeres, regnum obtinuit. Illa, cura matris, a teneris, Catholicae fidei praeceptis imbuta, nihil prius habuit quam ut eiectis haereticis, et rescisso profano Pontificatu, rem Catholicam reduceret stabiliretque. Sed rem bene constitutam immatura Mariae mors evertit. Successit Elisabetha, filia Bolenae, a contrariae Religionis praeceptoribus instituta. Haec abrogatis quae Maria pro re Catholica constituerat, ad novorum magistrorum ingenium Anglicanam Ecclesiam reformavit, novo exemplo Regina et Pontifex. Placita ipsius diuturnitas Imperii firmavit, Quod annos quinque et quadraginta ad initium saeculi huius produxit. Intra quod tempus Religionem Catholicam gravissimis persecutionibus plane pessumdedit. Elisabetha, cum vitam in caelibatu traduxisset, Iacobum Regem Scotiae ex Maria Stuarta, quam ipsa interfecerat, genitum, heredem testamento scripsit. Atque is primus omnium ante se Regum tria illa Regna Angliae, Scotiae, et Hiberniae quietus obtinuit; relicto fere ecclesiarum statu uti Elisabetha instituerat. Iacobo successit Carolus filius, ex Anna Friderici II. Regis Daniae filia. Is ducta in Matrimonium Henrica Maria Regis Galliae sorore ab externis quidem motibus regnum quietum habuit. Sed studium Religionis in partes distractae pacem turbavit. Nam proscriptae Catholicae, cum omnes e vicina Germania Galliaque sectae confluxissent, Iacobus anno huius saeculi octavo decimo, in Synodo Pertensi omnia fidei capita, tamquam summus Ecclesiae moderator, in certum librum disposuit; voluitque, ut per universam Britanniam servarentur. Haec Augustanae Protestantium in Germania confessioni fere erant conformia. Sed Puritanis, ita Calvinianos vocant, plurima eorum non probabantur, maxime potestas Episcoporum, et ritus quidam ac caeremoniae, ex ipsa Ecclesiae Catholicae consuetudine petitae. Nam Angli cum a Religione Catholica defecissent, multos tamen ritus, ac caeremonias retinuere ut genuflexionem in Cena Domini; celebrationem certorum festorum ultra dies Dominicos; privatum sum Baptismi, et Cenae, Confirmationem Anglicanam, Denique Ecclesiis, uti iam multis a saeculis institutum fuerat, adhuc Episcopi praesidebant, easque inferiores praepositos et ministros ad praescriptum Regis tamquam summi Episcopi gubernabant. Haec omnia ut reliquias Ecclesiae Romanae aversabantur Puritani, volebantque ut omissis caeremoniis, puritas fidei ad suae reformationis morem coleretur. Maxime autem impugnabant Episcopos, qui libertati conscientiarum obstare videbantur. Eorum autem auctoritatem propugnabat Carolus Rex, edideratque in vulgus formulam rituum, sub Liturgiae nomine, opera potissimum et consilio, ut credebatur, Guilielmi Laudi Archiepiscopi Cantuariensis compositam; Illam igitur ut Scoti observarent praecipit. Simul ut Episcopis bona sua reddantur, utque gubernatio Ecclesiarum

restituatur severe mandat, instituto ad id peculiari magistratu, qui omnes ad observationem huius Liturgiae compellerent, et ubi opus esset, severioribus poenis adigerent. Fere ad modum inquisitionis Hispanicae, quo maiore terrore res accepta est. Itaque Puritani, contra quos haec maxime spectabant, conspiratione facta, auctore Alexandro Leslaeo, novuminter se foedus faciunt pro mutua Religionis et libertatum suarum defensione. Id anno superiore constitutum est, simulque editus liber sub nomine Harmonia confessionum, superiori Liturgiae plane contrarius. Coniuratum ibidem contra Episcopos, ut ab administratione Ecclesiarum amoverentur. Deinde exuto erga Regem suum obsequio, quod illas in Religione novationes consequi solet, Edenburgum urbem Scotiae primariam exturbato praesidio Regio, aliaque nonnulla oppida invadunt, ac suis copiis communiunt. Denique contra Regem qui cum parva Anglorum et Hibernorum manu ad fines Scotiae advolaverat, armati consistunt, haud dubie in aciem descensuri, si Rex vim fecisset: Sed ille tum quidem arma abstinuit, seu maiores turbas veritus, seu quod speraret rem conditionibus transigi posse. Igitur Rex indictis Scoticis comitiis Londinum reversus est, cura Regii exercitus Thomae Farfaxio commendata. Haec Scotorum rebellio paulatim Anglos in societatem traxit, qui superantibus numero Puritanis, a multo tempore hanc occasionem ad res novandas exspectabant. Incensi non modo his contra se decretis, sed etiam odio Religionis Catholicae, quae a Rege Carolo, in gratiam Reginae, multo liberius atque indulgentius, quam ipsi cuperent, habebatur. Atque id huius belli initium fuit, quo dein universa Britannia gravissime afflicta est.

Magno interim ardore Hispanos et Gallos inter bellum gerebatur. Dux Condaeus collecto apud Narbonam exercitu recta inde Catalauniam petiit. Ibi res quoque ad seditionem spectabant, magnitudine tributorum, et hibernantium militum iniuriis. Neque satis ut ipsi existimabant, audiebantur harum rerum remedium ab aula Madritana postulantes. Nihil eorum latebat Condaeum, itaque donec ad maturitatem defectio perduceretur, ad fines eorum duxit obsesso mox Salcesio oppido, quod Catalauniam [Reg: Cattalauniam] a Gallia Narbonensi disterminat. Inde Schonbergium Marescallum ad vicina oppida cum parte exercitus dimittit. Ipse magnis viribus Salcesium oppugnans loco quidem potitur. Sed mox dein in Sabaudiam revocatus, Hispanis recuperandi eius occasionem dedit. Imposuerat abiens Condaeus Espinonium cum valida manu, omnique ad tolerandam obsidionem apparatu instruxerat. Sed Hispani coeptae semel rei acerrime insistentes, etsi ab internis simul atque externis hostibus premerentur, tandem fame obsessos ad deditionem cogunt, bis magna clade reiectis Gallis, qui commeatum in urbem inferre nitebantur. Paulo ante quam haec in Hispania gererentur non minore felicitate, Octavius Piccolomineus Theonis villam in agro Luxemburgensi [(transcriber); sic: Luzemburgensi] obsidione liberavit, caesis magna clade Castilionio et Fecquierio, Marescallis, qui Legiones Gallicas ducebant, Fecquierius magna nobilium parte interfecta in potestatem victorum pervenit. Sed Castilionius recentibus inde copiis, quibus Rex ipse aderat, confirmatus, Hesdinum, validum Artesiae oppidum felicius expugnavit, non sine aliqua Hispanorum clade semel atque iterum hostilium castrorum oppugnationem nequiquam tentantium. Per idem tempus Regis Galliarum mater durantibus adhuc inter illam et Regem filium simultatibus ex Flandria in Hollandiam; inde Regali magnificentia excepta in Angliam, ad Henricam Reginam, filiam concessit. Ubi triennium fere commorata, invalescentibus in dies civilibus discordiis, rursus in Hollandiam, atque inde Coloniam

Agrippinam, ubi haud multo post diem extremum obiit, profecta est.

Porro in Imperio collapsus Suecorum res fortuna aliquantulum erexit. Nam Bannerius initio veris, confirmata cum Saxoniae inferioris circulo neutralitate. Albim connivente Luneburgico transmittit, atque inde in saxoniam ac Thuringiam effusus praemisso Coningsmarkio in ipsos Franconiae fines minitabundus ducit. Tum Marchiam Brandeburgicam per Diversos Duces, in quos adveniens paulo ante e Suecia supplementum distribuerat, percurrit, variaque ibidem loca Landsbergam, Francofurtum, Rattenaviam, Havelbergam, et Brandeburgum alia deditione, alia minis et terrore, pleraque celeritate et astu recuperat. Ipse cum maiore exercitus parte Saxoniam invadit. Salisium Caesareanum Ducem, cum septem legionibus in hiberna euntem, profligat ac Ducem ipsum capit. Inde Naumbergum, Weissenfeldam, Zeitzam, Eylenburgum, Grimmam, Altenburgum, Suickaviam, Chemnitium, ac multa alia minora oppida in potestatem redigit. Sed in Misniam porro progressus dum Freidbergam, Saxonicorum Ducum monumentis claram urbem, eodem impetu occupare nititur, resistentibus intra Caesarianis et Saxonicis, cum non modica suorum clade strenue repellitur. Brevi hanc ignominiam vindicavit Bannerius, caeso apud Chemnitium, quo exercitum a Friberga retraxerat, Marazinio altero Caesareano duce, cum magna legionum parte, quas ille e vicina Silesia Bohemiaque tumultuarie collegerat; Pervenerunt in manus Suecorum hac victoria, signa equestria, quadraginta, pedestria duodecim, dein machinae bellicae supra viginti, cum impedimentis, atque apparatu militari non contemnendo. Haec victoria Bannerio Bohemiam, quo sedem belli transferre decreverat, facile aperuit. Igitur retentata Fridberga cum iterum reiceretur, ne unius loci non magno auctario, maiorum rerum occasiones elaberentur, relicta illa Pirnam subiugare instituit, qua praeter arcem potitus, praemisso Stalhansio non infimi nominis tribuno, in fines Bohemiae exercitum producit. Stalhansius Leutomeritium, ipse paulo post cum reliquo exercitu adveniens Brandisium occupat, caesis iterum octo legionibus, quas ad impediendum transitum illum Gallasius Praga submiserat. Inde ferox successu ad ipsa Pragae maenia victorem exercitum minitabundus ducit, et dispositis loco idoneo tormentis urbem verberare instituit, misso tibicine qui deditionem postularet. Sed hae minae erant, ac vanum oppugnationis terriculamentum. Neque id ignorabat Comes Schlickius Regius in urbe Vicarius. Itaque rebus omnibus ad defensionem optime ordinatis hostis conatum strenue praevertit. Bannerius quoque apud urbem praevalidam haud diu desedit, sed retractis Brandisium copiis cum dies aliquot curationi corporum dedisset, rursum per universam Bohemiam grassatus nunc Raconitium, aut Pilsam, nunc Budovitium, aut Reginogradecium, aliaque loca tentando arma et terrorem circumtulit. Ceterum ne latius progrederetur, imminens hiemis ac subinde Melchior Comes Hatzfeldius obiectis Caesareis Legionibus impedivit. Stephanus Palsyus, Comes et Ungaricae militiae Marescallus cum parva Ungaricorum Equitum manu, incautius hostibus illatus, interficitur septem vulneribus confossus, sed corpus ductoris, Ungari magna vi victoribus extorsere. Ferunt inter haec Bannerium has pacis conditiones Caesareis ducibus obtulisse, primum ut universalem amnestiam per Imperium, et provincias proprias publicaret, tum ut omnia in eum statum, uti ante hoc bellum anno 1617. fuerant reponeret; eo facto Suecos exercitum ex Imperio reducturos, retentis tantum Pomeraniae maritimis locis, securitatis ac compensationis causa. Sed Caesar magis sollicitus quomodo ingruentes hostes ac suis paulatim cervicibus

imminentes eiceret, quicquid prope et procul auxiliorum fuit conquirit; novos delectus per provincias hereditarias instituit, tum collectas undique copias in Bohemiam propere convenire iubet. Illis omnibus novum ducem (quoniam Gallasius excusata valetudine, missionem petebat) imponit fratrem suum Archiducem Leopoldum; atque ei evocatum e Belgio Octavium Piccolominaeum cum exercitu adiungit, cuius consilio monitisque bellum administraret. His fere per hiemem actis brevi exercitus ad triginta millium numerum accessit.

Obiere eodem anno Caesaris filius Philippus Augustinus et Antonius Episcopus Viennensis, idemque Abbas Cremiphanensis, vir doctrina atque usu rerum celeberrimus, et Ioannes Philippus Dux Saxo Altenburgicus.

Archidux Leopoldus dubio adhuc vere cum exercitu progressus, Reginogradecium, oportunam Bohemiae urbem, ac paulo ante a Suedicis captam, subita vi recuperat. Praesidiarii sexcenti fere, ut se victoris arbitrio permitterent, coacti. Inde ad repurgandam reliquam Bohemiam profectus non magna vi Suecos expellit, excepto Leitomeritio, Brandisioque, quae etiam oppida anno superiore interceperant, Bannerius paulum in limitaneis Bohemiae montibus et circumpositis silvis moratus donec impedimenta et praedam praemitteret, (quorum partem tamen aut corrupit incendio, aut Caesareanis insequentibus invitus reliquit,) se in Misniam recepit. Mox inde etiam ab insequente Archiduce repulsus, in Thuringiam Erphordiam usque recessit. Ceterum in recessu illo non perfunctoriam cladem accepit, oppressa magna pars selectissimorum equitum, qui ad extremi agminis praesidium relicti, remorari cursum insequentium nitebantur. Sed Bannerium fugientem Dux Longevillanus cum Gallicis et Vinariensibus copiis, item Hassici et Luneburgici, (quorum dux diu ambiguus adhuc Leopoldo accessurus sperabatur) in tutum recepere. Ita omissa spe persequendi porro hostis, tot recentibus auxiliis confirmati, Archidux Leopoldus apud Salam fluvium consedit, capto loco castris oportuno quem Piccolomineus delegerat. Illuc quoque Bannerius confirmato exercitu accessit, et collatis aliquamdiu castris, cum utrosque mutuus metus a committendo proelio abstineret, prior Bannerius inopia commeatuum discessit. Consilium illi erat subita aggressione intercipere Legiones Bavaricas, quae ductu Mercii in Franconia separatim ab exercitu Caesaris tendebant. Sed cura ducis intenta erant omnia, et Archidux Bavaritis subsidio obviam profectus non eos modo, sed etiam Godefridum Comitem Gelehnium, cui superiore anno Caesar Rheni provinciam attribuerat, ad se recepit. Iamque aestas in proclivi erat, neque elici Bannerius poterat, ut aequo loco potestatem proelio decernendi faceret. Ita annus sine magno fructu extractus est. De hibernis acerrimis velitationibus certatum. Ea Caesariani in agro Brunsvicensi, utpote hostili provincia malebant, datumque negotium Comiti Hatzfeldio, ut expugnaret Huxterium: Qua re celeriter perfecta, Bannerius animadverso hostium consilio, cum omni exercitu apud Mundam Visurgim transmittit, occupatoque omni eo tractu, et collibus insessis cum universis copiis sese transituris opponit. Ita hoc aditu exclusi Caesariani per amicas provincias hiberna sibi circumspicere coacti sunt. Sueci quod optabant, agrum Brunsvicensem et vicinas illi regiones obtinuere.

Porro inter flagrantium bellorum incendia, non omissa hoc anno, uti et alias semper reducendae pacis consilia. Nam etsi iam diu ante Coloniae et Lubeccae eius praeludia agitarentur, tamen parum admodum profectum fuerat. Igitur Caesar media aestate comitia Ordinum Imperii Ratisponam edixit. Atque eo

ipsemet cum magno aulico comitatu mense Iunio profectus, sua praesentia Proceres Imperii ut pro communis patriae salute diligenter in medium consulerent, plurimum accendit. Caesarem haud multo post secuta est Augusta, postquam Viennae felici puerperio filium enixa esset Leopoldum Ignatium Iosephum. Porro initio comitiorum ad congregatos ibidem Proceres nomine Caesaris peroravit Guilielmus Marchio Badensis, et tria maxime puncta in deliberationem proposuit, quae etiam Caesar litteris ad singulos datis, copiose expresserat. Primum erat, qua via finitio tandem cruentissimo bello pax et tranquillitas in Imperium reduceretur; Tum si obtineri ea non posset, quibus porro mediis bellum administrari debeat; Denique quoniam iudiciorum cursus plurimum turbatus aut impeditus fuerit, quomodo is in priorem statum reponi possit, ut cuilibet sine ullo personarum respectu ius reddatur. Praeterea ut maiore cum fructu hi tractatus perficerentur indulsit Caesar, ut illi etiam Principes Ordinesque Imperii adessent, qui adhuc hostibus Imperii coniuncti, bellum adversus Caesarem gerebant, ut auditis singulorum querimoniis de communi omnium consilio satisfieret. Ceterum tractatio illa in annum usque insequentem perducta est, de cuius fine ibi commemorabitur.

Infelix hic annus Hispanis fuit non cladibus modo atque amissione urbium, sed duorum insuper regnorum defectione. Flagrabat tum in Italia bellum Sabaudicum, hac maxime causa, quod Victor Dux Sabaudiae tutelam filii sui Caroli Emanuelis moriens testamento commendaverat coniugi suae, Galliarum Regis sorori. Praeteritis fratribus Mauritio Cardinale, et Thoma Principe Sabaudiae, qui ad se curam pupilli Principis pertinere affirmabant. Ita ad arma perventum, Principes a Rege Hispaniarum, Vidua a fratre Galliae Rege auxilium accepit. Igitur anno superiore Gubernator Mediolanensis infestis armis Pedemontium invadens Astium, Villam, Crescentinum, Meruam, Pontesturam aliaque loca expugnat; Principes vero Sabaudi Inuream, Nicaeam et alias urbes maritimas occupant; maxime vero Princeps Thomas Taurinum caput regionis ac sedem ducum urgebat. Quod diu frustra tentatum, tandem auxilio oppidanorum adiutus nocte intempesta, disiectis Pyloclastro portis, intercepit. Ceterum hoc anno Rex Galliarum, sorori viduae Comitem Arcourtium cum valido exercitu, auxilio submisit. Qui Hispanorum strage expeditionem suam orsus. Gubernatorem Mediolanensem, Casalium obsidentem, magna clade profligat, capto omni castrensi atque impedimentorum apparatu. Inde ad obsidendum Taurinum conversus, profligatis aliquoties Hispanis, commeatum inferre laborantibus, tandem in potestatem redigit, et sollemni pompa viduam Principem eo reduxit. Eadem fortuna Dux Castilionius in Artesia urbem Atrebatum validam imprimis ac praemunitam, post longam et difficilem obsidionem in conspectu Hispanici exercitus, intercepit.

Inter haec longe graviori, adeoque intestino bello Hispania conflictari coepit, amissis uno anno duobus maximis Regnis Catalaunia ac Lusitania. Catalauni hibernantium militum iniurias, ac tributorum frequentiam iam diu querebantur. Itaque his (uti existimabant) malis excitata multitudo arma corripuit, Barcinone imprimis, quae est Catalauniae metropolis, omnia magno tumultu commiscentur. Regium praesidium ex urbe, hibernantes milites e tota patria exturbati. Prorex cum tantum audaciam immissis lictoribus compescere niteretur, primum quidem vi multitudinis expulsus, ac dein reversus nihil remissa ferocia cum praecipuis consiliariis interficitur. Alii dein regiarum partium; et primores quique codem exemplo aut necati a furentibus, aut exuti bonis atque in exilium compulsi sunt. Post haec

aerarium regium in praedam cessit. Denique (quod est omnis fere rebellionis perfugium) desperatione veniae ad vicinum Galliae Regis auxilium confugiunt, electo in Principem Duce Andegavense Regis Galliarum filio, hoc anno in lucem edito, ac trium mensium infantulo. Ita Rex Galliarum Barcinonenses atque eorum exemplo omnes Catalaunos in fidem ac patrocinium recepit. Hoc successu animati Lusitani eisdem ex causis maturatam iam diu defectionem Olysippone ordiuntur interfecto Vasconcello Secretario, et Regiarum partium primario ministro. Inde novum sibi regem eligunt Ioannem Ducem Braganciae, qui ab Emanuele Rege Lusitaniae genus ducebat, affinitate regii sanguinis et magnitudine opum inter Magnates Hispaniae praevalidum. Neque deerant, qui exosam iam diu Hispanicam potentiam his defectionibus imminui gauderent, maxime Galli Hollandique, qui submisso liberaliter bellico apparatu, atque omni armorum genere Catalaunios Lusitanosque instruxere.

Obiere per idem tempus apud Regiomontem in Borussia Georgius Guilielmus Elector Brandeburgicus, cui in paternis ditionibus, uti et septemviratu successit filius Fridericus Guilielmus. Constantinopoli Amurathes IV. Imperator Turcarum ano aetatis tertio supra trigesimum, relicto successore Ibraimo fratre, ac primo eius nominis. Viennae Ioannes Ludovicus Comes Isolanius, Legionum Croatarum in exercitu Caesaris Dux, et Pragae Gualterus Deverox tribunus Hibernice Legionis et percussor Wallensteinii.

Praeter alia quae hoc anno prodigia nuntiata sunt, mense Aprili, universum Belgium, et magnam partem Germaniae, repentinus terrae motus concussit, eo maiore metu mortalium, quod eius generis prodigium in Germania insolitum est.

Initio sequentis anni Bannerius, postquam paucis mensibus in agro Brunsvicensi exercitum refecisset, magnis itineribus per Thuringiam Misniamque in Palatinatum superiorem ad disturbanda comitia contendit, occupatoque mox Chamo, Glatavia, Sulsbachio aliisque locis ad ipsa Ratisponae moenia [Orig: maenia] , ubi Caesar ac Proceres Imperii congregati erant, minitabundus ducit. Fama est potuisse Ratisponam intercipi, si Bannerius omissis populationibus, quas in Franconiam, Sueviamque late extenderat, universi exercitus vires uni urbi impendisset. Ita datum spatium Caesari, ut se validiori praesidio communiret, et quidquid ubique legionum erat, ex hibernis ad signa evocaret. Mox versa fortuna Schlangius cum flore equitatus Suedici apud Neoburgum oppidum haud procul silva Bohemica considens repente a Piccolomineo ac Mercio circumvenitur. Nulla erat erumpendi copia. Itaque cum omnibus suis, (quattuor milia erant) in potestatem Caesareanorum pervenit. Quibus amissis, Bannerius, qui cum reliqua exercitus parte Chamum insidebat, ne et ipse eodem victoriae cursu opprimeretur; summa celeritate in Bohemiam atque inde se in Misniam proripuit. Ibi eum Vinarienses copiae excepere. Ceterum antequam ad eas perveniret, praementibus undique a fronte, a lateribus, atque a tergo Caesareanis, in tantas angustias compulsus est, ut nulla esset amplius ratio evadendi, si fortunae suae Caesariani institissent. Porro Sala fluvius fugientes prorexit, obstititque insequentibus ne ultra progederentur. Bannerius, in illa fuga morbum neque initio letalem contraxit, quem cum ille ut homo militaris parvi faceret, nihil intermissis profectionibus, ceterisque muniis consuetis, quantum vires permittebant, tandem vi eius in dies augescente Halberstadium delatus XIII. Calend. Iunias, moritur. Rogatus ante mortem quem exercitui suo successorem commendaret, Leonardum, Dorstensohnium nominavit,

qui in Suecia erat, eius dein iudicium Regni Sueciae Senatores ratum habuere. Sed antequam novus Dux adveniret, tres interim regendo exercitui praeposuit, Adamum Phulium, Carolum Gustavum Vrangelium, et Arfurtum Wittebergium. Ferunt superiore anno cum Bannerius in Bohemiam expeditionem faceret, auditam a vigilibus vocem, incertum unde emissam, repetentis iterum, atque iterum, Abi Bannere, Abi. Id tum quidem infaustae expeditionis omen tractum, sed non multo post obiisse uxorem eius, atque ipsum e Bohemia dein expulsum, eodem prope in loco morbo tentari coepisse [Orig: caepisse] , ubi ea vox excepta sit.

Per idem tempus variae per Imperium urbes diverso eventu tentatae sunt. Hohentweilam, validum situ et munitionibus munimentum, Otto Christiophorus Sparrius rei tormentariae Praefectus cum Caesareis et Bavaritis Legionibus tota prope aestate circumsedit, ceterum natura loci ac virtus defendentium supra conatum Caesareanorum fuere. Ita Sparrius, etsi nullo optimi Ducis munere neglecto, ineunte hieme necessitate coactus, re infecta, exercitum lacerum inde et multis cladibus imminutum reduxit. Hohentweilae fortiter defensae gloriam non minore fama aemulatus est Ioannes Reuschenbergius Wolffenbeutelii gubernator. Eam urbem non validam minus, quam copioso apparatu instructam, Dux Luneburgicus, Hassique iam diu obsederant, accessere ad extremum Vinarienses, neque quidquam, quod expugnandis urbibus ingeniosa mortalium crudelitas invenit, intermissum est. Tandem cum nihil proficeretur, exemplo Pappenheimii alveus fluvii qui urbem interfluit inferne obstruitur. Ita cursu amnis intercepto omnis aquae vis circum atque intra urbem collecta, crescente in dies inundatione, iam pene submersisset ignium et ferri victoris, nisi in tempore auxilium adfuisset. Ita urbs periculo exempta. Contrarium plane exitum sortitae sunt, Gorlicium in Lusatia inferiore, et Dorstena in Westphalia, non invalidae civitates; Gorlicium Elector Saxoniae cum Caesareanis aliquot Legionibus sub Goltzio, et Goldackero tribunis post acerrimam oppugnationem tandem ad deditionem compulit. Dorstenam Melchior Hatzfeldius, etsi probe praesidio ac munimentis communitam exacta tandem aestate, in fidem et potestatem accepit, atque Electori Coloniensi restituit. Inde porro in Thuringiam progressus Heldrungam, Mansfeldiamque atque alia nonnulla loca recuperat.

Interea Ratisponae frequenti Procerum Imperii conventu postquam diu de publicis necessitatibus deliberatum fuit, omnium consiliorum summa in haec fere capita componitur. Primo omnium ad intestina Imperii dissidia tollenda decretum, ut universalis Amnestia publicaretur. Deinde ut cum Regnis Galliae Sueciaeque separatis conventibus Monasterii, et Osnabrugae in Westphalia tractaretur, ut gravamina Religionis, quae hucusque tantis tumultibus non exiguam causam dederint, per utriusque Religionis designatos amice componantur. Ut transactio Passaviensis, et ex illa constituta pax Religionis Augustae anno 1555. sancte servetur. Denique ut causa Palatiniana quam Caesar ex generali Amnestia exclusam voluit, separatis etiam tractatibus ageretur, et postquam ad felicem exitum perducta fuerit, recessibus Imperialibus insereretur. Praeterea quoniam adhuc exigua pacis spes apparebat, de promovendo porro ac continuando bello actum est, provisumque imprimis ut hiberna atque hospitia militaria pro Imperiali exercitu, iuxta belli necessitatem ex aequo et bono describerentur. In qua re quoniam hactenus gravissimae querimoniae delatae sint, neque singulis ex aequo satisfieri possit, cum necessario vicinae hostibus provinciae plus patiantur. Ita conventum est ut provinciae liberae, iis quae hibernis atque hospitiis gravantur, alio convenienti subsidio succurrant,

ut quantum fieri quidem possit, inter omnes Ordines Circulosque eiusmodi incommodorum aequalitas servetur. Tum ut imminuto Ducum, atque inutilium Praefectorum numero Legiones compleantur, eumque in finem ordinatae, et communi omnium statuum consensu approbatae centum et viginti pensiones menstruae intra quinque mensium spatium persolvendae, illo ubique valore, ut Thalerus Imperialis, ad floreni Rhenensis et triginta crucigerorum pretium, non carius, viliusque computetur. Ad illas autem pensiones colligendas generalis Imperii Quaestor, germanus ipse, atque Imperio subiectus constitueretur. Aditae his contributionibus aliae centum et viginti pensiones intra anni unius spatium solvendae. Deinde de diciplina militari salubriter ordinatum, ut in delicta militum praefecti ipsorum serio animadvertant, ut nulla itinera aut profectiones instituantur, nisi praemonitis prius Directoribus circulorum, per quos iter faciendum est Neque hac in parte quicquam amicitiae aut gratiae dandum, ut uno Statuum praeterito, alter gravetur. Itinera autem ibi necessario instituenda sunt, ut sine maleficio, et incommodo Provincialium, quantum fieri potest, fiant, Praefecti militum curabunt. Prohibitum praeterea ne hostibus diribitoria concedantur, Neve cum iis neutralitates Imperio noxiae ineantur. Ne commercia et negotiationes cum iisdem boni privati causa, in publicum detrimentum cedant. Multa dein ac varia in disciplinae militaris correctionem constituta sunt. De reformatione Iudiciorum Imperialium, quod erat tertium punctum propositionis Caesareae, quoniam tempus comitiorum in annum usque excurrerat, nihil actum; sed decretum ut anno insequenti ad Calendas Maii ea super re, certorum Principum conventus Spiram aut Francofurtum ab Electore Moguntino ediceretur; sanctionibus dein Imperii inserendum, quicquid illi pro reductione Iustitiae decrevissent. Denique quoniam Belgio Hispanico vicini Ordines quaerebantur sibi contra sanctiones Imperii in cursu iustitiae a tribunali Bruxellensi saepenumero vim fieri, promisit Caesar effecturum se apud Regem Hispaniarum, ac fratrem eius Cardinalem Infantem, Belgii Gubernatorem, ne quid deinceps privilegiis Imperii abrogaretur. Creati sunt in iisdem comitiis Sacri Romani Imperii Principes, atque ad publicas sessiones admissi, Itelius Fridericus Hohenzolleranus, Ioannes Antonius Dux Cromavius, et Princeps Eggenbergicus, et Wenceslaus Dux Lobkovitius. Ita peracto finitoque conventu illo Caesar deducente magna Procerum Imperii corona Viennam regressus est.

Per idem tempus in Anglia Carolus Rex, cum ad componendam Scotorum rebellionem, procerum regni conventum indixisset, quod illi Parlamentum vocant, se atque regnum ipsum in multo maiores turbas impulit, Anglorum plerisque utpote Puritanis, in idem Religionis foedus cum Scotis, consentientibus, Parlamentum autem Anglicanum in duos ordines, seu ut ipsi vocant Domos dividitur, Superior ex magnatibus Regni constat, quales sunt Principes, Comites, Barones, quos illi Sir et Lort, nuncupant. Inferior Consules et Legatos civitatu complectitur, atque hi in eo conventu universum populum repraesentant. Prioris summa est auctoritas, condit leges, decernit, iudicat, damnat, quae tamen omnia vim non habent, nisi Regis confirmatio accesserit. Atque ipsius est evocare et dimittere hunc conventum. Ceterum Rex cum initio triennalem hunc conventum esse voluisset, tandem consensit ut tam diu permaneret, donec turbae omnes consopitae essent. Quae res plane auctoritatem Regis pessundedit. Postquam enim Parlamentum illud, ita stabilitum est, ut etiam Regis voluntate dissolvi non posset, Parlamentarii, praevalentibus suffragiis eorum qui Scoticarum partium erant, absque ullo

respectu Regiae dignitatis foedus Scoticum approbant; Catholicos intra decem ab urbe Leucas prohibent. Sacerdotes ad poenas ab Elisabetha Regina sancitas revocant. Thomam Wentwort Comitem Straffordiae, ac Hiberniae Proregem, ad supplicium capitis condemnant, Wilhelmum Laudium Archiepiscopum Cantuariensem aliosque nonnullos regiarum partium in carceres coniciunt; Inde in Reginam, quod a Catholicis pro Rege subsidium pecuniarium collegisset, quaestionem institui decernunt. Tum ad sui custodiam satellitium armatum, cuius ante nullum exemplum habuerant, constituunt. Episcopos omni gradu ac potestate deiciunt. Vectigalia ac portoria ad se trahunt. Praefectos portuum atque arcium praecipuarum in sua verba adigunt. Denique Regem ipsum ut latae in Hiberniae Proregem sententiae subscribat, compellunt. Ita Comes Straffordiae indicta plane causa, negataque per Iurisconsultos sui defensione mense Maio Londini, in exstructo ad id theatro securi percutitur. Post haec ad apertiora paulatim dissidia deventum est, Et Rex omnia ex arbitrio Parlamenti sine ullo auctoritatis suae respectu agi videns Londino in loca securiora excessit. Regina quoque per speciem deducendae in Hollandiam filiae suae Mariae, quam Guilielmo Orangii Principi desponsaverat, tumultibus excedens securitati suae consulit. Atque in hunc modum inter Regem et Parlamentum Anglicanum belli se initium habuit.

In Gallia praeter externa bella etiam interni tumultus exstitere. Ludovicus Comes Soissonius cum Bullionio et Guisio aliisque ex Gallica nobilitate adversus Regem arma coniunxerat, quibus auxilio submissus Lamboius, dum apud Sedanum coniunctis viribus confligitur, Dux Regis Galliarum Castilionius funditur non exigua strage; Sed mors Soissonii victoriam partium corrupit, Bullionius et Guisius a Rege in gratiam recepti sunt. Lamboius inde a Cardinale Infante in Belgium revocatur. Ibi uno atque eodem anno Aria bis obsessa semel a Gallis Duce Castilionio, atque iterum ab Hispanis, Ductore Francisco de Melo, bis quoque expugnata et recepta est. Interim Ferdinandus Cardinalis Belgarum Gubernator, ac Regis Hispaniae frater, Bruxellis mense Novembri moritur. Praefuit Belgio per annos septem, atque illud ex praescripto Fratris magna sapientiae et fortitudinis fama inter duos utrinque hostes Gallos et Hollandos feliciter gubernavit. Secutus illum est haud multo post Magnus Ordinis Teutonici Magister, Stadian, exercitatae prudentiae Princeps, atque ex intimo Caesaris consilio. Decessere eodem anno ex hac vita Georgius Brunsvicensis et Luneburgicus, et Arnhemius Saxonicarum copiarum diu praefectus.

Insequens annus, qui fuit huius saeculi secundus et quadragesimus, Caesari et Catholicorum Principum partibus, ubique prope infaustus exstitit. Nam initio eius Comes Gebrianus Vinariensium, et Ebersteinius Hassicarum copiarum duces, qui diu in agro Fuldensi, et Monasteriensi hospitia habuerant, impetrato ab Hollandiae Ordinibus transitu, apud Vesaliam Rhenum transmittunt, atque inde in agrum Coloniensem ad capienda hiberna cum omni exercitu infesti irrumpunt, occupata mox Ordinga, deinde Linna, inferioris Archidioecesis oppidis, Elector Coloniensis haud ignarus eorum quae ab adversariis parabantur, Hatzfeldium ex superiore Germania, e Belgio Lamboium cum suis copiis evocaverat. Lamboius ad Mosam substitit, donec Vinarienses Rhenum transire, nuntiatum est. Tum in agrum Kempensem castra produxit, atque ibi apud aggeres limitaneos duplici fossa, et trabali aditu praemunitus, observare consilia hostium constituit; et si tentarent, prohibere irruentes, donec cum reliquo exercitu Hatzfeldius adventaret, qui partem copiarum apud Andernacum Rhenum traduxerat, et per diverticula quo Patriae

parceretur; lentius appropinquabat. Sed Vinarienses Hassique ut subsidium praeverterent, celerato apud Linnam militari consilio, cunctatione omni seposita Lamboium aggredi constituunt. Ea re ordinata Comes Gebrianus cum paucis turmis equitum, et ducentis selectis peditibus praegressus, in munitiones illas agrarias impetum facit. Sed quoniam Lamboiani numero superabant facile reiectus est. Interim tota acies campo Anthoniano appropinquabat. Tum Gebrianus, dato ad invadendum sino, cum omni robore exercitus Lamboianos adortus, etsi acerrime resisterent, tandem vi ac multitudine suorum loco depulit, aggeresque cum peditibus supergressus suae potestatis fecit. Mox adhibiti fossores, qui disturbatis aggeribus, ac completis fossis viam equitatui complanarent. Ibi multo atrociore impetu proelium restauratum est. Sed Lamboio maxime obstabat, quod legiones suas nimis quam oportebat temere, tam propinquo hoste, per hospitia disposuerat, neque advocandi suos in tempore, neque ordinandae aciei copiam haberet. Ita Lamboiani legionatim et quasi per manipulos caesi, insigni clade profligantur. Cecidere ad duo fere milia. Lamboius ipse in tanta necessitate nullum strenui ducis officium praetermittens, cum praecipuis tribunis, et tribus milibus gregariorum in manus hostium pervenit. Capta signa militaria centum quadraginta sex, tormenta compestria sex, dein impedimenta, et apparatus bellici magna vis. Post haec Praefectus Equitum Vinariensium Rosa cum tribus milibus equitum ad persequendos fugitivos profectus, haud procul Iuliaco duo milia, quae ad Hatzfeldium properabant, nova clade profligat. Ita Lamboianus exercitus hoc duplici infortunio, amisso item ductore, et praecipuis tribunorum, plane aut deletus aut dissipatus fuit. Haec igitur clades longa pace divitem patriam, atque adhuc intactam hosti aperuit; inopemque exercitum abunde auxit. Additus cladi terror inflammatione villarum pagorumque, quos profugientes passim coloni relictis omnibus deserebant. Porro Hatzfeldius intellectis quae acciderant, iam solus hostibus inferior, magna celeritate copias iam Rhenum transgressas revocavit, atque in alteram ripam transposuit. Vinarienses prosequendae victoriae intenti, relicta a tergo Kempena statim Novesio victorem exercitum admovent. Urbs illa antiquis et recentibus obsidionibus percelebris, et non semel laudatae fortitudinis famam promerita, nunc sive meta consternata, quod caeso exercitu nullam amplius liberationem exspectabat, sive decepta hostium fraude et blanditiis multa ac speciosa promittentium, vix unius diei iaculatoriam oppugnationem perpessa dedit se victorum arbitrio, excluso etiam reiectoque praesidio militari, quod Elector Coloniensis laborantibus in tempore obtulerat. Nempe dum securitati et libertati suae inconsulta anxietate nimium prospicere nititur, utramque amisit; sedes dein hostium facta, ex qua reliqua patria oppugnaretur. Kempena neque munitionibus, neque civium numero Novesio par, post octo dierum oppugnationem in potestatem oppugnantium concessit. Hulcradium dein et Marcodurum aliaeque in eo districtu arces eundem casum subiere. Apud Lechenium haesit impetus victorum. Id ignobile quidem, sed valido praesidio ac fortibus viris communitum oppidum, postquam septimanas aliquot a rem obsidionem egregie pertulisset, tandem adventu Caesarei et Bavariti exercitus liberatur. Is ductu Comitum Hatzfeldii Wahliique Rhenum ponte navali apud Coloniam transgressus, positis munitisque castris apud Sonsam consedit. Ita Vinarienses et Hassi, cum aliquamdiu apud Grevenbruchum constitissent, in sua demum apud Ordingam castra compulsi sunt. Sub idem tempus Ioannes Verdanus ex Gallica captivitate cum Gustavo

Hornio permutatus, magno militum gaudio in castra ad Sonsam pervenit.

Inter haec Elector Coloniensis Ferdinandus Dux Bavariae, non magis de liberanda ab hostibus patria, quam adsciscendo in partem curarum socio sollicitus, ut sibi Coadiutor daretur a Collegio Metropolitano obtinuit. Duo in eam spem studio et aestimatione Canonicorum proponebantur. Franciscus Dux Lotharingiae, eius Collegii Decanus; atque Episcopus Virdunensis; et Maximilianus Henricus Dux Bavariae, Electoris ex fratre Nepos; uterque et splendore familiae, et dignatione virtutum eo fastigio dignus. Sed posterior cum numero suffragiorum vicisset Coadiutor designatus, et dein a summo Pontifice ut mos habet, confirmatus est. Porro media aestate Franciscus Hatzfeldius Herbipolensis et Bambergensis Episcopus, ac Franciae Orientalis Dux repentino catharto super mensam exstinguitur, magno luctu provincialium, quibus his difficillimis temporibus praeclare praefuit. Uni duo a Collegiis Cathedralibus sublecti sunt, Herbipoli Ioannes Philippus ex illustri Schouborniorum familia, Bambergae Melchior Otto ex Baronibus Voit de Sairburg, uterque sapientia atque usu rerum insignis Princeps.

Sub idem tempus Maria Medicaea Ludovici XIII. Regis Galliarum mater Coloniae Ubiorum, quo se post diuturnum in Belgio exilium, dein varias in Hollandiam et Brittanniam profectiones quietis causa paulo ante contulerat, moritur, pie, atque ut decebat Christianam Principem. Nam et filio felicem consiliorum exitum, et orbi Christiano optatam pacem multis cum lacrimis paulo ante mortem precata est; ignovitque omnibus et singulis qui eam hactenus variis machinationibus persecuti fuerant, Filia fuit Francisci Ducis Hetruriae et Ioannae Austriacae Ferdinandi I. Caesaris filiae. Anno saeculari millesimo sexcentesimo Henricus IV, Galliae ac Navarrae Rex eam in matrimonium accepit; dimissa Margareta Valesia, cum qua Henrico sterile, et discors, tum quoque impedimento consanguinitatis invalidum matrimonium fuerat. Anno dein huius saeculi decimo sollemni apparatu apud oppidum S. Dionysii Regina Galliae inaugurata, postridie Regem maritum manu sicarii intersectum amisit. Quinque ex Henrico proles habuit, Ludovicum XIII. natum anno 1601. Isabellam 1602. Philippo IV. Regi Hispaniarum nuptam. Christinam 1606. Victoris Amedaei Ducis Sabaudiae uxorem, Gastonem Ducem Aurelianensem 1608. et Henricam Mariam 1609. quam supra Carolo Angliae Regi in matrimonium datam memoravimus. Rege intersecto Maria curam regni, et tutelam filii novennis in se suscepit. Qua in administratione, ut fit, multorum odia incurrit. Maxime quod homine externo Marchione Ancraeo, quem ad summos honores praetermissis indigenis extulerat, pene unico et solo consultore ad Regni gubernationem utebatur. Crevitque adeo indignatio Procerum Galliae, hanc externi hominis potentiam detestantium, ut ferme omnes secessionem ad aula facerent, bellumque haud obscure molirentur; donec Ludovicus filius necato Ancraeo, et uxore eius capitis damnata ipse suis auspiciis Rem publicam coepit gerere, Matre Blesas relegata. Quae subinde revocata, cum praevalentibus apud Regem aliis ipsa iam sperneretur, Bruxellas in exilium sponte concessit. Reginae Cardinalis Richelius, qui eius potentiae maxime obstabat, haud diu superstes fuit; eodem quippe anno mense Decembri Lutetiae Parisiorum vita excedens. Is validissimus in animo Regis fuit, et maximorum negotiorum primarius minister. Nemo ea aetate magis regnandi artibus aut prudentiae politicae fama excelluisse creditus est, ut propterea etiamnum ex praescripto consiliorum ipsius res Gallicanas administrari multis pronum sit suspicari. Matrem et Cardinalem Rex Ludovicus mense Maio

anno insequente secutus est, eodem plane die quo ante annos tres et triginta patrem eius Henricum IV. sicarius interfecerat. Porro Cardinali Richelio in Regiorum consiliorum arcana Iulius Mazarinus itidem Cardinalis successit, intimus Richelii, et studio ipsius ad maxima quaevis provectus.

At nihilo inde melius res Catholicorum in Germania habuere. Nam initio fere anni Coningsmarchius Halberstadium et Ascherslebiam inter in Saxonia quattuor Caesarianas Legiones inopinato adventu oppressit. Inde depulsos non sine clade ab obsidione arcis Mansfeldianae Caesarianos tota prope Saxonia exegit. Coningsmarchium maioribus viribus secutus est Leonardus Dorstensohnius Suedico exercitui in locum Bannerii praepositus. Adventum ipsius clara de caelo prodigia insignem fecere. Nam mense Ianuario supra Wolfenbeutelium visus est in caelo globus igneus terribili fulgore conspicuus, qui ab occasu in ortum descendens, edito horribili fragore, instar ingentis tonitrui momento disparuit. Sed per Saxoniam inferiorem ac supra ipsa Suedica castra visus est insigni claritate cruentus ensis, cum annexa virga, cuius acies versus Marchiam Brandeburgicam protendebatur Dorstensohnius lustrato exercitu, punitoque tribuno Seckendorphio, qui cum Caesarianis Ducibus colludere arguebatur, repente decursa Saxonia, in Lusatiam ac dein Silesiam perrupit. Et Glogoviam maiorem cum toto exercitu circumsedit. Magnam vim frumenti, bellicique apparatus Caesareani in hanc urbem comportaverant, ex eaque tueri Silesiam, et prohibere porro hostem constituerant, Praeerat urbi cum firmo praesidio Augustus Mauritius Baro de Rotauw, qui cum oblatas a Dorstensohnio liberales conditiones aspernaretur, et locum sibi commissum virtute atque omni ope defendere niteretur, Dorstensohnius omni mora damnata cum toto exercitu urbem invadit. Ac tanta vis oppugnantium ruit, ut uno atque eodem die caperetur. Caesi praesidiarii prope omnes, et magna civium pars. Urbs ipsa hostilem in modum direpta est. Inde multae aliae minores urbes eundem casum subiere, atque ab ipsa prope Vratislaviae maenia via populantibus facta. Ita velificante undique fortuna cum nemo adhuc obsisteret ad subigendam porro Sueidniciam praemisso Coningsmarchio movit. Erat iis Iocis praesidio Franciscus Albertus Dux Lavenburgicus. Is cum septem fere milibus Caesareanorum adventanti hostili exercitui, ut diximus, cum delecta manu praeeuntem facile repulit ad suos, incensusque eo successu cum fugientem avidius persequeretur, incidit in Dorstensohnium, quicum reliquis copiis haud procul tendebat. Ibi commisso acri proelio Dux a superantibus numero hostibus funditur, amisso peditatu, omnibusque fere impedimentis et signis militaribus. Atque ipse in manus victorum letali vulnere saucius pervenit. Ex quo intra paucos dies Sueidniciae, quo ad curam deportatus fuerat, mortem obiit. Ita Sueidnicia primo, dein Nassa Episcopi Vratislaviensis sedes ac tota propemodum Silesia a Dorstensohnio subacta est. Flexo inde in Moraviam itinere multa minora oppida, arcesque et Olomucium, quae Moraviae Metropolis est, alia vi, alia deditione expugnat, magna ubique praeda potitus. Brinnam inde validis munitionibus firmatam, strenua quidem, sed irrita ad extremum obsidione tentavit. Porro omni Moravia Silesiaque hostiliter direptis, et firmo praesidio communitis, quae conservare decreverat, in Saxoniam regreditur, Lipsiamque quae Electoris Saxoniae praesidio tenebatur cum omni exercitu circumsidet. Ea res excivit Caesareanos. Igitur Archidux Leopoldus, et octavius Picolomineus Dux Amalphitanus, contractis quicquid ubique virium erat, Electori Saxoniae in auxilium properant. De quorum adventu mox certior factus Dorstensohnius omissa Lipsia

adventantibus obviam procedit. Ita eodem prope loco, quo ante decennium Rex Gustavus cum Tillio conflixerat, acri proelio et pari fortuna inter infestas utrimque acies certatum est, Nam Caesareani magna vi ac virtute coorti, cum aliquoties Suecos loco pepulissent, ad extremum victi ipsi et loco pulsi victoriam hostibus cessere. Equitatus magna pars fuga evasit. Pedites plerique cum magno numero impedimentorum, et tormentis quadraginta duobus omnique reliquo apparatu castrensi in potestatem hostium pervenere. Qua re ad votum perpetrata Dorstensohnius ad obsidionem Lipsiae revertit. Quae aliquot dein dies magna vi oppugnata, cum caesis auxiliis nulla amplius spes liberationis esset, se in manus hostium tradidit. Cives praesidium Suedicum recipere, et direptionem urbis ingenti pecunia redimere coacti sunt. At Archidux Leopoldus, accepti incommodi culpam fugae aliquorum imputans, in eos ad terrorem ceterorum gravitate delicti severe animadvertere constituti. Tenebatur eo crimine praecipue legio Ioannis Georgii Madlonii quae consistente adhuc acie, et reliquis gnaviter pugnantibus prima omnium propudiosa fuga proelio excesserat. Itaque hunc in modum de fugitivis supplicium sumptum est. Praesente Archiduce, Picolomineo, aliisque primariis exercitus Caesarei ducibus, Rockezanae in Bohemia ubi tum stativa erant, sex Legiones quae rem strenue gesserant, in armis praesto esse iussae sunt. Dein evocata Legio Madlonica, atque in medium a reliquis sex accepta. Mox a supremo rerum capitalium quaesitore, fugae et destituti exercitus insimulata, ac graviter reprehensa est. Simul iussi omnes ex ea Legione arma ad pedes Piccolominei deponere. Signa a circumstantibus militibus fracta ac direpta sunt. Dein Quaesitor pauca praefatus cur Legionem illam ex albo Caesarei exercitus deleri oporteret, hanc in inermes sententiam pronuntiat. Turmarum quidem Ductores eorumque Vicarios poena gladii; Signiferos vero et reliquos inferiorum Ordinum praefectos suspendio plectendos, atque ad eandem poenam ex gregariis [(transcriber); sic: graegariis] decimum quemque, antiquo more, sorte legendum. Postridie igitur de reis supplicium sumitur, Concessitque Archidux deprecantibus, ut commutato poenae modo, a suismet commilitonibus more militari sclopetorum iaculationibus confoderentur: uno alteroque conservatis qui rem alias praeclare gesserant. Chiliarcha ipse Madlonius in custodiam datus, inspecta dein diligentius atque examinata causa, anni insequentis initio Pragae capite plexus est. Ad hunc modum punitis sontibus, ac firmata disciplina militari ad restaurandum exercitum animum intendit, et mox ex agro Coloniensi Comites Hatzfeldium et Wahlium evocat. Atque id eo proclivius factum, quoniam Vinarienses quoque et hassos (adversus quos illi tota aestate prope Sonsam castra locaverant) inopia commeatuum et pabuli trans Rhenum compulerat. Igitur Hatzfeldius recepto ex itinere Marcoduro mense Novembri festinatis itineribus in superiorem Germaniam contendit.

Eodem anno Galli in Catalaunia adiuti, rebellantium viribus caesis haud procul Barcinone Hispanicis copiis Colibram vi cepere. Perpinianum valida ad amnem Thetim urbs sex fere mensium obsidionem fortissime sustinuit. Denique vi oppugnantium, sed magis penuria commeatuum ac fame ad deditionis necessitatem compulsa est. Perpiniani exitium Salsulas, propugnaculum eius orae adversus Gallos munitissimum, in eundem casum impulit. Ante triennium fere initio seditionis Catalaunicae a Gallis interceptum et mox iterum amissum, nunc denuo victoribus cessit. Erat tum in provincia Narbonensi Galliae Rex, (nam haec adhuc ante mortem eius acciderunt) quo Propor sua praesentia Gallis audaciam et virtutem, Catalauniis

spem atque animum iniceret. At in Flandria longe alia fortuna Gallos excepit. Nam Franciscus Melo post mortem Cardinalis Infantis Belgarum Gubernator cum viginti quinque millium instructissimo exercitu et triginta maioribus tormentis castra movens Atrebatum validam Artesiae urbem circumsedit, omnibusque ad obsidionem expeditis, repente converso cursu Lendium invadit, atque inde Bassaeam contendens, eam urbem post iustae oppugnationis infractum laborem in suam potestatem redigit. Inde cum toto exercitu in Picardiam movens, haud procul Castelleto oppido; quod est prope fontes Schaldis in Veromanduis exercitum Gallicanum in quo erant duodecim milia, iusta acie profligat. Capta Gallorum duo milia ac totidem fere in acie caesa. Ea clades Catalaunicae victoriae gaudium plurimum imminuit. Sed neque partes Hispanicas admodum iuvit, dum Melo, omisso victoriarum cursu, regredi et vires exercitus ad observandos Mosae transitus, prohibendosque inde Vinarienses per agrum Coloniensem dominantes opponere cogitur.

Sub idem tempus Varsaviae in Polonia Philippus Wilhelmus Palatinus Neoburgicus, Iuliae, Cliviae ac Montium Dux in magno Procerum Poloniae concursu, ac Rege ipso Vladislao praesente, Annam Catharinam Regis sororem in matrimonium accepit. Stocholmiae in Suecia, Christina Regis Gustavi Adolphi filia sollemni ritu Regina Sueciae coronata est. In Anglia gliscentibus porro inter regem et Parlamentum discordiis res paulatim ad apertum bellum processit, et Rex non minus quam Parlamentarii, corrasa unde poterat pecunia, se omni modo ad arma ac vim comparare incipiunt. Sed Regis multo erat deterior conditio. Nam praeter paucos Catholicos, qui tamen artissime habebantur, nemo fere Regiis actionibus favebat. Plebs ipsa Londinensis etsi ingenio nationis insolentissima, tamen a Parlamentariis adversus Regem incitabatur, unde eius auctoritas quottidie imminuta, et tantum non exstincta est. Contra Parlamentarii praecipua Regni vectigalia ad se trahebant, mandabantque Classium ac portuum praefectis ne deinceps dicto Regis sed decreto Parlamenti audientes essent, utque haec omnia securius exsequerentur, adscripserunt ad sui custodiam, more regio, satellitium armatum, cuius rei nullum ex antiquitate exemplum habebant. Denique cum Rex his de causis Londino excessisset, ubi amplius commorari salva maiestate non poterat, neque ullis Parlamenti precibus ut reverteretur induci posset, crevit simultas. Quae dein auctis suspicionibus multo magis invaluit, quod Rex filiam suam primogenitam Mariam Wilhelmo Principi Orangio, Henrici Friderici filio, annorum fere septendecim in matrimonium daret, quae hoc demum anno a Regina Matre in Hollandiam deducta est. Id enim matrimonium Parlamentarii eo solum spectare arbitrabantur, ut Rex externa auxilia ad se in ordinem redigendos conquireret. Quare et ipsi arma sumpserunt, adiunctoque sibi per publicum decretum antiquo Rei publicae milite, novos delectus faciunt, iisque cum summo Imperio Comitem Essexiae praeficiunt. Qua in re cum non omnes ut fit inter se consentirent, quidam etiam non probarent in tam manifesta et extrema discrimina Rem publicam praecipitari, multi e Senatu Regio, nonnullae etiam civitates atque oppida apertiore studio ad partes Regiae transeunt. Unde Parlamentarii maxime qui Puritanae sectae erant, quo societatem suam firmius constabilirent, anno insequente, palam in Templo S. Margarethae, praemissa contione exhortatoria in foedus Scoticum coniurant. Tum amoti omnes e curia ac sessione Parlamentaria qui iurare recusabant, quique aut causae Regiae, aut Religioni Catholicae favere existimabantur. Quibusdam etiam munera publica abrogata. Alii qui partes

Regias liberius defendebant custodiis traditi. Episcopi omnes potestate atque auctoritate exuit, iussique eo deinceps titulo abstinere, neque interea legationibus variorum Principum pro reconciliatione nitentium, quicquam effectum. Propterea quod auctores tumultuum, praecipue Comes Essexius a Rege crimine Maiestatis postulati, desperata venia omnem securitatem suam in continuanda defectione reponerent. Iam enim coeptum esse facinus, quod laudari non posset, nisi perfectum, neque perfici posset, nisi unius partis exitio. Sic enim existimabant nullam posse esse tantam Regis patientiam, qui non priori potestati restitutus, resumeret aliquando iras, et se data commoditate cum magno eorum malo ulcisceretur. Ita ad apertum bellum atque arma ventum est.

Inter haec tandem aliquando quod multos iam annos Lubecae atque Hamburgi tractatum fuerat, de pacificationis Germanicae loco et modo conventum est, praestititque ea in re utilem operam toti Germaniae Rex Daniae, qui extra bellantium partes positus, ut aliquando ad compositionem veniretur enixe laboravit. Ita igitur Hamburgi inter Conradum Luzovium Caesaris, Claudium Memmium Regis Galliae, et Ioannem Salvium Reginae Sueciae Legatos res est composita. Principio placuit ut urbes ad hunc conventum Osnabruga et Monasterium in Westphalia designarentur. Quae interea neutrarum aut mediarum partium erunt, et deducto omni externo praesidio, proprio milite aut per cives suos stationes et custodias obibunt; Legatos quarumcumque partium, eorumque res et bona fideliter tuebuntur, atque ea de re fidem et cautionem scripto praestabunt, Ac si quid ab iis pro bono publico postulatum fuerit, id prius non exsequentur quam collegio Legatorum indicatum Fuerit. Osnabruga retinebit iura ac privilegia sua. Et utrobique instituta tractatio pro una atque eadem habebitur. Via et itinera inter utramque urbem pro commodo ultro citroque commeantium secura reddentur. Et si quis locus intra dictas urbes medius pro privato congressu aut communicandis consiliis placuerit, is eadem securitate, iisdemque immunitatibus gaudebit. litterae, annona, aliaque huic conventui necessaria tuto hinc et inde sine cuiusquam damno aut iniuria perferentur. Denique si quod Deus prohibeat, instituta pacis tractatio sine ullo fructu dissipetur, Osnabruga et Monasterium in illum statum, in quo nunc sunt, restituentur. Ita tamen ut post dissolutum conventum, adhuc per sex septimanas proxime sequentes beneficio neutralitatis gaudeant. Securitas commeatuum pro Legatis Regum et Principum ad hunc conventum obeundum intra bimestre utrimque expedietur et dabitur. Et ne extraditio eorundem commeatuum propter longinquitatem locorum desideratae tractationi moram ponat, ea per Legatos Regis Daniae, ad eam formulam quae iam praescripta est; expedietur. Et ex parte quidem Caesaris dabitur liber commeatus pro Legatis Reginae Sueciae, pro Oratore Gallico, pro domo Palatina, Brunsvicensi, Lunaeburgica, Hasso, Casselana, ac denique pro omnibus Statibus Imperii Regno Sueciae confoederatis; vicissim Regina Sueciae dabit commeatum pro Legatis Caesaris, Electorumque Moguntini et Brandeburgici, Rex Galliae pro Legatis Caesaris et Regis Hispaniae eorumque foederatis, pro Legatis Electoris Coloniensis, et Electoris Bavariae, vicissim Caesar et Rex Hispaniarum dabunt securum commeatum pro Legatis Regis Galliarum, pro Oratore Suedico, pro Legatis Sabaudiae, Electoris Trevirensis, Ordinum foederatorum Belgii, Caroli Ludovici Comitis Palatini, eiusque fratrum. Ducum Brunsvicensium, Ameliae Elisabethae Landgraviae Hassiae, et denique pro omnibus Ordinibus Imperii Regno Galliae confoederatis. Post haec dies inchoando conventui

institutus est vigesimus quintus Martii anni quadragesimi secundi; qui tamen deinde ob intervalli brevitatem aliaque impedimenta subinde enascentia in undecimum Iulii anni quadragesimi tertii commutatus est.

Interea Stocholmiae in publico Procerum Sueciae conventu, de promovendo porro bello Germanico, et in quas conditiones pax ineunda esset, deliberabatur. Renovatum ibi foedus cum Regno Galliae, conventumque ut Sueci Westphaliam Saxoniamque et proprias Caesaris provincias; Galli tractum Rheni, et annexas illi Regiones bello impeterent. Urgendum ut Germania in illum statum, quo ante bellum Bohemicum anno 1618, fuerat, reponeretur. Provincias ac civitates, arcesque, quas quisque occuparet, ad belli finem possideret. Cum Caesare eiusque sociis nulla pax aut conventio, nisi ex consensu utriusque partis iniretur. Regina Sueciae triginta peditum et sex equitum milia, totidem Regina Galliae durante bello in Germania aleret. Adhaec Regina Galliae praeter ducenta Imperialium milia quae ex anno 1633, adhuc debebat, singulis deinceps annis quadraginta milia persolveret. Denique si alterutram partem bello impeti accideret, mutuo sibi auxilio ad decennium adessent. Atque interim bellum strenue progrediebatur, nam Dorstensohnius post caesos anno superiore apud Lipsiam Caesarenaos, et tentatam frustra obsidione Fribergam, metuens iis quae in Silesia atque Moravia occupaverat locis, iterum eo iter atque exercitum hibernis Saxonicis recreatum convertit. Statim adventu ipsius depulsi Olomuncio Caesareani. Et ille receptis ad se veteribus praesidiariis, novos recentesque imposuit: commeatu praeterea, et omnibus ad vim sustinendam necessariis confirmat. Inde magna ubique praeda potitus in Silesiam recessit, atque ad id ipsa Vratislaviae suburbia movens, ea expilat incenditque, propterea quod cives commeatum et pecuniam pro exercitu postulanti negaverant. Porro Coningsmarchius in Saxonia a Dorstensohnio relictus, Halberstadium et alia loca ibidem, pulsis Saxonicis Caesareisque, in potestatem suam redigit. Inde transmisso Albi generalem vigiliarum praefectum Cracovium, quem Gallasius (cui iterum summam rei militaris Caesar imposuit) in Pomeraniam distrahendis hostium viribus emiserat, collatis contra castris profligatum ex Pomerania abigit: Recuperatis Camino aliisque locis quae Caesareani haud magno praesidio custodita, primo adventu facile interceperant.

Interim Vinarienses duce Comite Gebriano, relicto, ut supra diximus, agro Coloniensi, cum brevibus hibernis copias refecissent, per saltum Thuringensem in Franconiam infesti irrumpunt, occupatisque ibidem locis immunitis, et magna praeda asportata, in agrum Wurtenbergicum, et Marchionatum Badensem effusi, novo ex Gallia supplemento, quod Dux Anguiensis adduxerat, confirmantur. Porro nihil ab iis tota aestate memorabile peractum, nisi quod levibus velitationibus, inter ipsos Bavaritosque, variante interdum, ut fit, fortuna, certatum. Sed mense Novembri Comes Gebrianus Rotweilam obsidere aggressus, dum dirigendis in urbem tormentis post corbes vimineos assistit, minori machina (quas falconettas vocant) petitus, brachium amittit. Quo ex vulnere post paucos dies in capto oppido victor vivere desiit. Mortem ducis inopinata exercitus clades secuta est. Etenim capta Rotweila dum hostium securi in propinqua oppida Legiones distribuunt, repente supervenientibus Caesareanis Bavaritisque et Lotharingicis copiis, quae se summo silentio, et magna celeritate coniunxerant, sine ullo proelio oppressi atque intercepti sunt. Dutlingae iuxta Danubium primaria erat statio Vinariensium. Haud procul inde tormenta et bellicum omne instrumentum deposuerant, appositis qui praesidio essent. His omnibus exploratis Caesareani

praemisso Ioanne Verdano, Dutlingam cum maxima exercitus parte subito circumveniunt, tanto silentio, atque hostium ignoratione, ut iam cum omnibus copiis ante urbem consisterent, priusquam de adventu eorum hostes quicquam rescivissent. Pars exercitus Danubium vado transgressa, (nam Dutlinga haud multum abest a fontibus Danubii) occurrentem cum aliquot Legionibus Rosam, qui hostium adventum ex propinqua statione audiverat, primo impetu absterret, atque in fugam conicit. Ita facile potiti Dutlinga, reliquas hostium stationes, ut inter se composuerant, aggressi, divisos ad deditionem compellunt. Pauci cum Rosa supremo Quitum Praefecto fuga evasere. Reliqui omnes summi infirmique, ad haec pecuniae et apparatus bellici magna vis, sine ullo sanguine in potestatem victorum pervenere. Rotweila dein paulo ante a Vinariensibus capta, per Mercium Bavaritum Ducem recuperata est.

Ceterum in Belgio duplici clade hic annus infaustus Hispanis exstitit. Rocroam cum valido exercitu obsidebat Franciscus Melo, iamque obsessos ad extrema perduxerat, adeo ut deditio in singulas horas exspectaretur. Cum ecce Ludovicus Dux Anguiensis, necessitatis suorum admonitus, contractis omnibus copiis laboranti oppido in auxilium occurrit. Inclinante iam in vesperam die in conspectum amicae urbis atque hostilium castrorum venit. Quamquam autem nox immineret, exercitusque ab itinere fessus esset, tamen liberandae urbis cupidine castra Hispanica aggreditur. Sed immodica cupiditas gravi clade expiata est. Repulsus igitur modicum otium curandis corporibus concessit. Postridie vix dum albescente avora, confirmatis copiis multo maiore impetu Hispanos aggreditur. Neque tunc audentem fortuna destituit. Fusi fugatique Hispani memorabili clade. Comes Fontanus oblatam ab hostibus vitae gratiam constanter repudians cladi suae immori maluit. Comes Ioannes Ritbergicus septem vulneribus saucius in potestatem hostium pervenit. Capta impedimenta, et militare instrumentum omne. Equitatus maxima pars cum Duce Albuquercio, qui iis praeerat, maturata fuga insequentes evasit. Hac victoria potitus Anguiensis Theonis villam in agro Lucemburgensi munitissimum oppidum cum victrice exercitu circumsedit, et secundo postquam obsederat mense, magna suorum strage ad deditionem compellit. Sexcenti praesidiarii qui ex mille et quadringentis superfuerant liberi Lucemburgum dimissi sunt. Anguiensis quinque Legiones Gallorum, et quattuor centurias Helvetiorum praesidio imposuit.

Paulo ante quam haec in Belgio gererentur, novum repente bellum exortum est in Italia, inter Pontificem Urbanum VIII. et Odoardum Farnesium Ducem Parmensem. Eius hoc initium fuit. Parmensis Ducatum Castri quem a sede Apostolica iure fiduciario obtinet, multo aere alieno contra leges fiduciae suae obligaverat. Id improbavit Pontifex, mandavitque Parmensi ut ditionem illam omni d bito liberaret. Quod cum hic negligeret. Pontifex ditionem Castri, aliasque possessiones eiusdem Ducis quae Romae in Potestate Pontificis erant, aestimari, atque ex iis aes alienum exsolvi iubet, Hanc iniuriam uti censebat Parmensis, armis ulcisci statuit. Itaque composito foedere cum nonnullis Italiae Principibus, cum infesto exercitu ditiones pontificias ingressus bellum molitur, quod multis ultro citroque cladibus biennio fere gestum, paulo ante mortem Pontificis componitur. Parmensii Ducatus Castri quaeque alia edicto Pontificio ablata fuerant, reddita.

Anno insequente quadragesimo quarto, moritur Pontifex Urbanus VIII, mense Iulio, Pontificatus sui anno primo supra vigesimum, aetatis septuagesimo septimo, Vir omni literarum genere, et humaniorum maxime artium excultissimus.

Vacavit sedes dies quadraginta octo, intra quos Ioannes Baptista Cardinalis Pamphilius, Romanus, suffragiis Cardinalium sublatus Innocentii X. nomen accepit. Is summis antea muneribus, et diversis in Hispaniam Legationibus egregie perfunctus, etiamnum Ecclesiae Catholicae summa cum laude, et longo omnium desiderio praesidet.

Sub finem anni superioris Suedici exercitus [(transcriber); sic: exercitns] Dux Leonardus Dorstensohnius nihil minus exspectantibus Danis, neque denuntiato ante bello. repente conversis e Germania armis in Daniam irrupit, adeo festinatis itineribus, ut intervallo quindecim dierum e Marchia Brandeburgica in Holsatiam cum maxima parte exercitus movens centum fere milliaria germanica conficerer. Itaque Kyla primum ad maris Balthici aditurn, dein Christianopolis, Flensburgum, Itzehoa, Bredenburgum, aliaeque in eo tractu rubes, vi, dolo, aut deditione, uno velut impetu interceptae atque occupatae, Causae tam repentinae irruptionis iactabantur, quod Rex Daniae octo naves Suedicas fretum Selandicum transeuntes attinuisset. Quodque cum Duce Moscorum Michaele Frederovicio iniisset societatem regno Sueciae invisam semper suspectamque, misso ad hoc in Moscoviam filio Voldamaro, qui novo foederi stabiliendo Ducis illius filiam in Matrimonium acciperet. Praeterea quod magnam pecuniae summam numerasset Cracovio Chiliarchae Caesareo, cum qua Cracovius superiore anno conscriptis militibus omnem Pomeraniam tum praesidio Suedico vacuam, diu infestam impune habuisset. Additae causae nonnullae, quibus Sueci Regem Daniae Caesareanis partibus studere, et multa in sui perniciem occultis machinationibus moliri crederent. Ceterum quicquid id sit, Rex inopinato hostium adventu turbatus, mox Legatos suos Monasterium promovendae pacis Germanicae missos, revocat. Inde communire se, et scribere milites, atque omnis ope ad vim hostium prohibendam comparare instituit. Sed iam Dorstensohnius in Iutlandiam penetraverat, caesis mille et quingentis Danicis militibus, qui illi apud Coldingam temere occurrerant. Inde ut Danicae vires distraherentur Gustavus Hornius cum alio octo millium exercitu Scaniam e Suecia ingressus Elsinburgum, Coronam, Lundonum, Christianopolim, summa vi expugnat, ac totam facile Scaniam in potestatem redigit. Neque terra tantum sed mari etiam et classibus res agebatur. In quo etsi Dani maximas vires conferrent et Rex ipse classi suae magna aestatis parte adesset, summaque cura et consilio omni administraret,] tamen Sueci prosperiore fere fortuna utebantur expugnataque et spoliata insula Bornholmia, ad extremum classem Danicam apud Femeram insulam nacti, magno Danorum damno quod ad duodecies centena Imperialium milia aestimatum est, caedunt ac toto mari profligant. Ita aestas inter oppugnantes defendentesque varia fortuna et multis cladibus extracta est, magno Suedici exercitus incremento, qui se in praedivite patria, et rerum omnium affluentissima, rebus ad militiam sustentandam necessariis abunde instruxere. Ceterum bellum impetu ceptum pari celeritate desiit. Anno insequenti, Electoris Brandeburgici, et Hollandinorum Ordinum cura, pax restitura est.

Flagrante bello in Dania Caesari otium fuit recuperandi sua per Moraviam Silesiamque, quae Dorstensohnius superiore anno occupaverat. Et ceterae quidem urbes quia minores facilius receptae sunt. Olomucium et Gloggovia quia valido praesidio communita erant ad reditum Dorstensohnii obsidionem toleravere. Sed Caesarem, ne omnes in unam rem vires conferret novus repente hostis ad distrahendos exercitus compulit. Is erat Georgius Ragotsius Transylvaniae Princeps haud dubie a corona Sueciae concitatus, ut illi eo liberius contra

Danum bellum gererent. Sed causas Ragotsius praeferebat, libertatem Ungariae violatam, quodque Caesar multa contra pacta et conventa superiorum temporum immutaret. Itaque cum exercitu septuaginta millium in Ungariam progressus Cassoviam et alia non nulla loca invadit. Eius impetum Comes Bucheimius cum parte Caesarei exercitus, et firma manu Ungarorum dimissus, etsi numero multo inferior, tamen diu egregie sustinuit. Adeoque anno insequente ad pacem compulit, quam eo proclivius Caesar accepit, quo maiore cura viribusque bello Suedico insisteret. Etenim Dorstensohnius nondum perfecta Danica pace, at valido prius praesidio communitis, quae in Holsatia et Iutlandia occupaverat locis, improviso erumpens, Gallasium qui in confinibus Holsatiae castra fixerat, invadit pellitque. Inde Magdeburgum usque fugientem, obtrito fere omni peditatu, et magna parte impedimentorum capra insequitur. Ibi Gallasius aliquamdiu circumsessus; relicto illic valido praesidio, depositisque tormentis et reliqua parte impedimentorum, cum eo qui supererat equitatu, et paucis peditibus aegre in Bohemiam evasit.

In Hispania diem extremum obiit Isabella Regina Hispaniarum, Henrici IV. Regis Galliarum filia, anno aetatis quadragesimo secundo. Sed et in Lithuania Vilnae Caecilia Renata Regina Poloniae ex partu obiit, mense Martio; haec Ferdinandi III. Caesaris soror erat, annorum fere trium supra triginta. Inde Rex Vladislaus ad Aloysiam Mariam Niverniae in Gallia Ducem Caroli Gonzagae, Mantuae ac Niverniae Ducis, filiam animum adiecit, quam sibi anno insequenti Parisiis matrimonio copulatam Venceslaus Lescinschius Episcopus Varmiensis, Caspar Dinoffius, et Christophorus Opaliiskius, hic Posnaniae, ille Pomeraniae Palatinus, cum magno Polonicae et Gallicae nobilitatis comitatu, per Galliam, Flandriam, Hollandiam, Westphaliamque et Pomeraniam Gedanum usque deduxere. Ubi a Fratre Regis Principe Carolo Ferdinando, Episcopo Vratislaviense, triumphali apparatu excepta, et deinceps Varsaviam devecta est. Ibi mense Martio 1646. caeremoniae matrimoniales curante Ioanne de Torres, Archiepiscopo Andrinopolitano et Summi Pontificis Legato, repetitae sunt. Sed iam ad annum quadragesimum quartum, unde nos Regia Poloniae sponsa deduxit, revertamur. Initio eius anni sub finem mensis Ianuarii, Stanislaus Coniecpolsius, supremus Dux Polonicae militiae, insignem victoriam adversus Tartaros Tauricanos reportavit. Hi enim, rati quod media hieme, quae iis in locis est asperrima, fines Poloniae indiligentius custodirentur, quadraginta equitum milibus collectis apud Oczacoviam ubi Boristhenes in Pontum effunditur, convenerunt, ut inde in ditiones Polonicas praedatum excurrerent. Qua re cognita per exploratores Coniecpolsius magna festinatione cohortes omnes, etsi multae earum in remotioribus locis hibernarent, Vinniciam convenire iussit. Is locus est apud Hypanim fluvium qui mediam Podoliam interfluit, haud multum supra Braclaviam. Ibi cum certiora de adventu Tartarorum cognovisset, instructa acie ac peditatu intra carros ac vehicula, recepto, composito agmine versus Achmetoviam progreditur. Hunc muniendi modum Poloni Tabor vocant, alius non ita nuper carraginem latine expressit. Atque eo non in acie solum, sed etiam in progressu, hoste iam vicino uti consueverunt. Poloni enim aliaeque iis vicinae nationes cum in campis desertis plerumque bella gerant, magnum numerum curruum Impedimentorumque pro annona et victu aliisque rebus necessariis circumferunt. Hos currus aciei in modum instruunt Duces, atque ordinem in incedendo observare iubent, interque eos calones, lixas, omnemque inutilem turbam cum pedestribus copiis pro arbitri disponunt, frontem vero ac latera machinis bellicis

probe communiunt. Quod ita apte ac dextre faciunt, ut non modo per patentes campos, sed per ipsa etiam oppida nihil perturbato ordine inter hanc currulem aciem, velut continens ac perpetuum vallum secure ac tuto incedant. Ad hunc igitur modum instituto itinere Coniecpolsius, cum ex quottidianis exploratoribus cognovisset hostes quoque Achmetoviam petere, continuo expeditos nuntios dimittit, qui Ieremiam Ducem Visniovecensem inter Corsunum et Boguslaviam subsistentem, cum copiis accerserent, si erant stipendiarii Germani qui anno superiore trans Boristhenem sub imperio Visniovecii adversus incursiones Tartarorum excubaverant. Postquam ad Achmetoviam perventum est, hostes quoque apparuere. Coniecpolsio consilium erat hosti alias in fugam proclivi addere fiduciam ultro invadendi, ad eamque rem exercitus sui famam ipse imminuebat, contractis copiis quam artissime poterat, suosque ipse duces plerosque ac milites adventum Visniovecii celaverat. Iuvitque fortuna consilium ducis. Nam spissa eius diei nebula ita caelum caligine obtexerat, ut utriusque exercitus conspectus utrisque adimeretur. Sed nebula illa Polonos pene in miserabile discrimen proiecit. Cum enim Visniovecius per illam caliginem cum subsidiariis adveniens in carriginem Polonicam incidisset, ratus hostilem aciem esse, haud multum obfuit, quin in suos commilitones impetum fecisset. Qui error hostibus tam propinquis haud dubie Polonos in exitium dedisset. Sed Deus avertit discrimen; nam nebula paulatim extenuata aperuit errorem. Tum metu in laetitiam converso statim coniunctis viribus hosti obviam itum est. At Tartari qui se magis ad praedas agendas quam pugnandum paraverant vix inito proelio terga verterunt. Maxima pars in fuga caesi, non ab exercitu modo insequente, sed a Podoliensibus etiam ac Moldavis, ac demum apud Oczacoviam a Cosaccis Zaporaviensibus, quorum finibus proximi erant. Atque id extremum operum Martialium Coniecpolsii fuit, qui biennio post inter Regiarum nuptiarum sollemnia, magna apud suos militari gloria, et rerum gestarum fama inclitus vita excessit.

Per idem tempus Bavariti, caesis ut supra diximus apud Durlingam Vinariensibus, Uberlingam post aliquot septimanarum obsidionem deditione capiunt. Inde Friburgum in Brisgoia eodem duce Francisco mercio interceptum est. Ceterum hic, dum probe communitis castris consident, magna Gallorum vi ac virtute oppugnantur. Numquam alias maiore pertinacia certatum. Dux Anguiensis, et Comes Turenius viginti duorum millium exercitum ad vindicandam cladem Durlingensem e Galliis adduxerunt. Itaque Anguiensis depellendi inde hostis percupidus, etsi loco iniquo, tamen numero superior, ac virtuti suorum fidens castra Bavarorum invadi iubet. Semel, atque iterum et tertio cum totius exercitus viribus tentata est oppugatio, sed tanta semper Gallorum strage, ut nisi multitudine ac numero militum abundassent, haud dubie totius summae discrimen hac praepropera ferocia sibi ipsis accersivissent. Sex fere milia Gallorum his insultibus ceciderunt, cum Bavariti non ultra mille et ducentos ex suis desideraverint. Bavaritos tamen inopia commeatuum et pabulationis locum relinquere coegit. Galli lustrato confirmatoque exercitu Germersheimium, Wormatiam [(transcriber); sic: Wormutiam] , Spiram, Moguntiam atque ipsum Philippiburgum, aliaque minora ad Rhenum loca intercipiunt. Maxima omnium iactura Philippiburgi fuit, arcis ad Rhenum munitissimae, sed tum ad obsidionem tolerandam apparatu male instructae. Pari fortuna sed maiori detrimento Galli Duce Aurelianensi Gravelingam validam Flandriae urbem post bimestrem obsidionem, Et Hispani in Catalonia Iserdam magnis viribus diu multumque oppugnatam recuperant.

In Anglia idem annus Carolo Regi gravi clade infaustus exstitit. Eboracum praevalidam urbem Parlamentarii ac Scoti obsederant; ei ut subveniret Rex, Rupertum Principem Palatinum cum triginta milibus auxilio submittit. Neque Parlamentarii detrectarunt certamen. Igitur quattuor ab urbe passuum milibus, Regiis obviam progressi, in certamen descendunt. Duabus ante noctem horis coepta pugna, in diem posterum duravit, magna imprimis partium pertinacia, donec tandem profligati Regii locum hostibus cessere. Peditum plerique caesi aut capti. Tormenta, machinae atque omne bellicum instrumentum in potestatem vincentium pervenit. Neque Eboracum vim obsidionis ultra sustinuit. Rex cum Principe Ruperto filiisque et magna parte Equitum salvus Oxoniam evasit. Sed neque ibi securum fatis perfugium habuit, uti deinceps commemorabitur. Interea Parlamentum Londinense de capite Wilhelmi Laudi Archiepiscopi Cantuariensis inquirebat. Eius accusationis capita praecipua fuerunt, quod Regi praesentis belli auctor fuisse crederetur, vimque et auctoritatem legum publicarum oppressa Parlamenti potestate convelleret. Tum quod in rem Catholicam aequior cum ministris aulae Romanae consilia conferret, et sub specie rituum et caeremoniarum, Romanae Ecclesiae doctrinam iam pridem in Anglia damnatam inducere allaboraret. His aliisque de causis maxime quoniam Parlamenti contra Regem consilia non probabat, sententia Iudicum ad mortem condemnatus, et palam in foro Londinensi securi percussus est. Cum ipso omne deinceps nomen Episcoporum in Anglia periit.

In Germania sub id tempus (1645.) Philippus Christophorus Elector Trevirensis ex decennis apud Caesarem captivitate, urgentibus Gallicis et Suedicis Legatis qui iam ad tractandam pacem Monasterium atque Osnabrugam convenerant, liber dimittitur: Treviris cedentibus Hispanis Electori restituta est. Secutum exin inter Electorem et Metropolitani Collegii Canonicos graves dissidium. In quod adeo exarsit Elector; ut Canonicos pene omnes urbe pulso, dignitatibus et praebendis festinata sententia privare niteretur. Sed illi implorato Pontifice ac Caesare innocentiam suam egregie tutati sunt, ac deinceps paulo ante quam haec scriberemus in gratiam cum Principe rediere.

At vero Dorstensohnius sub finem anni superioris ex Dania, relicto ibi Vrangelio in Imperium revertens, ut supra diximus, postquam Caesareanum exercitum duce Matthia Gallassio Magdeburgum primo, ac dein in Bohemia compulisset, obtrito fere aut dissipato omni peditatu, eo intendit, ut rursum in Silesiam, Moraviamque atque adeo ipsam si liceret Austriam perrumperet, liberaretque imprimis Olomucium Metropolim Moraviae, quam Comes Wallensteinius gravi obsidione iam diu premebat. Igitur Caesar cum fratre Leopoldo, ac tota aula Pragam profectus, ut eo vicinior exercitibus esset, omnes copias in Bohemiam convenire iubet. Iisque Comitem Melchiorem Hatzfeldium cum imperio imponit. Accessere ab Electore Bavariae legiones aliquot sub ductu Reuschenbergii et Verdani. Ita ergo recensito ac confirmato exercitu duci in hostem, ac proelio cum iis experiri Caesar mandat. Iam Sueci Bohemiam per Circulum Satzensem intraverant, atque haud procul Ianckovio, qui vicus distat Tabore tribus fere passuum milibus, consistebant. Hatzfeldius relictis impedimentis partim Tabore, partim Budovitii cum omnibus copiis iussu Caesaris obviam hosti progreditur. Neque Dorstensohnius abnuit certamen etsi aeger ex Podagra, ita ut lectica circumferri per aciem debuerit. Mense igitur Februario acerrimo proelio concursum est. Gotzius qui primam aciem Caesareanorum ducebat, in ipsa aggressione fortissime dimicans cecidit.

Neque tamen commilitonum animos conterruit, quo minus strenue pugnaretur. Ceterum inclinante post meridiem sole, cum paulo post ortum eius proelium coepisset, ac toto die magnis animis viribusque gereretur, tandem Caesareanos fortuna distituit. Fusi fugatique magna strage, victoriam Suedicis cessere. Hatzfeldius una cum primoribus tribunorum et maxima parte peditatus, in potestatem victorum pervenit. Capta e gregariis fere quattuor milia, cum tormentis viginti sex, et apparatu militari universo, Verdanus et Reuschenbergius, re desperata, cum maiore equitum parte fuga se eripuere. Et Caesar audita clade, statim Praga, itinere Ratisponensi Viennam concessit; ut inde repararet exercitum, irruentemque ulterius hostem transitu Danubii prohiberet. Dorstensohnius tam insigni victoria potitus, neque segniter usus, transcursa raptim Moravia Iglaviam primo, dein Cremsium et Steinam aliaque Moraviae loca nemine iam resistente facile in potestatem redigit. Olomucium quod Comes Wallensteinius iam diu obsederat, fama adventus sui liberat. Inde Brinnam munitissimum totius Moraviae propugnaculum, quodque unicum iis in partibus restabat, cum toto exercitu aggreditur. Longa illic difficilisque obsidio, atque ad extremum irrita fuit. Ac satis constat plus ibi militum, quam si iusta acie depugnatum foret, Dorstensohnio periisse. Interea Caesari spatium datum reparandi vires, colligendique et conscribendi novum exercitum, quem hosti opponeret.

Hanc Caesareanorum a Suecis acceptam cladem Bavariti in Gallos Vinarienses egregie vindicaverant, si tam continuare victorias quam vincere ipsis facile fuisset. Cum enim Vinarienses ductore Turenio Halam in Suevorum deditione cepissent, atque inde mense Aprili in Franconiam progressi Mergentheimium, Rotlingam, aliaque ad Tubarum loca dispersis hinc inde legionibus uno tempore simul circumsiderent, Mercius Bavaricarum copiarum dux divisos aggredi constituit. Apud Feuchtwangam ille consistebat, quo cum omnes copias convenire iusisset, tertia Maii motis castris summo silentio in hostem duxit; eumque apud Mergentheimium deprehensum improvisus adoritur. Galli quamquam inopinato adventu consternati, tamen primum impetum Bavaritorum egregie excipiunt, atque aliquantum magna virtute sustentant; adeo ut victoria ad eorum partes inclinare videretur, pulso iam ac paulatim recedente dextro cornu Bavaritorum. At iis Ioannes Verdanus, et Tribunus Kolbius cum turmis aliquot equitum subsidio venientes aciem restituere. Tunc versa est fortuna. Vinarienses aggredientium viribus haud amplius pares se in fugam coniciunt. Capti primarii ordinum Praefecti Smidbergius et Rosa qui nuper in clade Dutlingensi idem captivitatis periculum capta in tempore fuga anteverterat, praeterea Vice Comes Motta, cum gregariis fere mille et quinquaginta, omnibusque Impedimentis, et apparatus bellico universo. Murenius cum reliquiis profligati exercitus in Hassiam elapsus, additis ad se Coningsmarckio et Dubadelio Hassicisque copiis brevi ad maiorem Bavaris numerum exercitum refecit. Sed Coningsmarckio non multo post in Saxoniam revocato, Dux Anguiensis cum novo e Gallia supplemento subcessit. Is occupata subito Wimpsena, ac toto fere tractu Montano in potestatem redacto, ei coepit intendere, ut acceptam paulo ante cladem commisso proelio Bavaritis referret. Illis quoque interea e Circulo Westphalico quattuor milia et quingenta Comes Gelehnius auxilio adduxerat. Itaque apud pagum Allersheimium mense Iulio facta pugnandi potestate, atrox et cruentum proelium committitur, cum uterque exercitus, alter alterius dextrum cornu in fugam ageret. Sed cum Mercius Bavaritorum Dux prima aggressione cecidisset,

eorum quoque acies paulatim inclinari coepit. Qua re animadversa Anguiensis cohortatus suos nova totius exercitus aggressione, tandem in fugam impulit. Ibi Comes Gelehnius cum fortissime dimicans diutissime in acie perstitisset, cum praecipuis tribunorum capitur. Neque incruenta Gallis victoria fuit. Dux Anguiensis duobus vulneribus in brachio ac femore saucius, tres insuper equos quibus insederat, amisit. Reliquorum fere caesorum numerum aequavit fortuna in utroque exercitu. Sed Mercii mors ob claritudinem facinorum et militarem gloriam a Bavaritis maxime deplorata est. Anguiensis interea occupata Nordlinga, dein Dinkelspula, cum Heilbronnam quoque dies aliquot frustra tentasset, exercitum reficiendis viribus in hiberna reduxit. Eius discessu Bavariti Wimpsenam atque alia nonnulla loca recuperant.

Eodem anno in Catalonia Comes Arcourtius a Rege Galliae Prorex Cataloniae constitutus, occupata Rosa insigni portu apud mare Gallicum, mox converso cursu Sicorim fluvium, cum omnibus copiis in conspectu Hispanorum transgreditur, Inde commisso cruento proelio, magna clade Hispanos profligat. Captus Marchio Mortara Dux veteranus, et ducenti ordinum Ductores, plerique omnes ex primaria Hispanorum nobilitate. Andreas Cantelmo cum magna Equitum parte Balaguerium, quod eidem Sicori assidet profugiens, ab Arcourtio obsidetur. Captoque dein oppido tria Hispanorum milia Fonterabiam deducta. In Lotharingia, Motta, praecipua eius ditionis arx post quinque mensium obsidionem Gallis cessit. In Flandria Dux Aurelianensis cum viginti sex millium exercitu Mardicum cepit, frustra se ad moenia Dunquerchae obiciente Piccolomineo. Ceterum Mardicum tanto apparatu a Gallis captum, Hispani haud multo post per insidias recepere, amisso interim a tergo Hulsto oppido ab Hollandis intercepto.

Per idem tempus Michael Fedorovicius magnus Moscorum Dux, quem illi Czar vocant, repentino morbo, incertum an veneno, exstinctus est. Successit eidem filius ipsius Alexius Michalovitius, qui mox Comitem Voldamarum, quem pater eius biennio prope attinuerat, cum honore ac donis libertati pristinae restitutum dimittit. Atque ita spes omnis Matrimonii eius evanuit, ea de causa maxime quod Comes Voldamarus ritus Moscorum graecos amplecti, et liberos ex hoc matrimonio natos ad Religionis illius institutum educari nollet. Eodem anno inter Danos Suecosque et Hollandos pax in has conditiones constituta est. Primum ut Rex Daniae Suedicis Navigiis tam mercatoriis quam militaribus liberum transitum concederet per fretum Danicum, et Balthicum mare, sine ullo portorio atque incommodo transeuntium, eoque privilegio omnes Suedicae provinciae gauderent, Finlandia, Estia, Carelia, Ingria, Livonia, Pomerania dein et Vismaria, atque ea liberta e mari Balthico in Albim usque fluvium extenderetur. Privilegia et libertates negotiandi Danorum in Suecia, et Suecorum in Dania, uti ante bellum fuissent, sarta tecta conservarentur. Deinde ut omnia per bellum ablata restituerentur, et Archiepiscopatus Bremensis in manibus ac potestate Suecorum permaneat. Cum Hollandis pactum ut mutua negotiatio inter Provincias Foederatas Belgii et Regnum Daniae continuetur, ut nulla portoria aut vectigalia intra spatium quadraginta annorum augeantur. ne ullae naves visitentur, sed exhibitis legitimis commeatuum litteris eius emporii auto portus ex quo profectae sunt; ac depenso consueto portorio liberae deinceps dimittantur, in quemcumque etiam portum pervenerint. Neque ullae merces qualescumque eae etiam sint, fretum Danicum transire prohibeantur. Quoniam vero exportatio trabium quernarum e Regno Norvegiae interdicta est, si quis contra fecisse deprehensus fuerit,

non ultra duplum pretii, quo eas trabes coemerat, multabitur; Rex nullas naves Belgicas attinebit, nedum iis pro suo commodo utetur, etiam Domino navis consentiente, multo minus nolente Domino, quocumque etiam titulo educet e navibus vectores, operas, tormenta, aut quemcumque apparatum militarem, vel alias qualescumque merces, sed omnes et singulos libere transire ac redire permittet. His ergo conditionibus mutuo consensu probatis confirmatisque, negotiatio earum partium renovata est, Interim Elector Saxoniae cum Dorstensohnio semestres primum, ac dein longiores indutias armorum composuit, eo pacto ne quid contra fidem Caesari atque Imperio datam admittere cogeretur, utque in militiam Caesaream tres equestres Legiones e proprio suo exercitu transcriberet; Sueci contra in ditiones Electoris nihil deinceps hostile molirentur, atque ex omnibus locis occupatis, praeterquam Lipsia decederent.

Grave exin bellum Venetae Rei publicae et Ordini Melitensi cum Turcarum Imperatore exortum est. Cum enim ante annos paucos Turcis in bellum Persicum aversis Marinus Capello classis Venetae praefectus repurgando mari Adriatico Ionioque Piratas aliquot Turcicos in portum Apolloniae, qui litoribus Macedoniae obiacet, estque in ditione Turcarum, persecutus fuisset, in eoque naves illas piraticas et nonnullas etiam mercatorias atque onerarias deprimeret aut exureret, capta magna praeda hominum rerumque; Turcarum Imperator Amurathes hanc ad se iniuriam pertinere arbitratus, vindicare illam omnibus viribus constituit. Ideque illi eo facilius erat quod expugnato Babylone, et compulso ad pacem Persarum Rege gloriose Constantinopolim revertebatur. Qua re intellecta Veneti primam Turcarum iram pecunia et muneribus placarunt Sed gliscentibus subinde odiis suspicionibusque hoc demum anno bellum exortum est. Atque ut magis improvisus accederet, Melitam Insulam peti simulabat Turca; quoniam paulo ante Melitenses navigium Turcicum, quo una ex uxoribus Imperatoris Turcarum cum filio parvulo vehebatur, interceperant; captis omnibus vectoribus, atque in servitutem datis. Igitur magnam classem apud littora Graeciae instrui ac convenire iubet, custodito insuper Oratore Veneto, qui Constantinopoli degebat, ne nova consilia emanarent. Melitenses quoque publico edicto omnes sui Ordinis equites per universam Europam convocant, ad commune periculum propulsandum. His rebus ita constitutis, ambigentibus cunctis quorsum tandem tempestas Turcica erumperet, repente illi Cretam Insulam, quae Venetorum ditionis est, aggrediuntur. Expugnatoque propugnaculo S. Theodori, quod est ad borealem Insulae plagam, Caneam portu et munitionibus celebre oppidum terra marique circumsident, ac post bimestrem obsidionem sub finem Augusti mensis intercipiunt. Idque ab iis tanta celeritate ac cura factum est, ut auxilia Venetis submissa a Summo Pontifice, Prorege Neapolitano, Duce Hetruriae, aliisque Italiae Principibus, non modo post rem venerint, sed etiam tentata nequiquam recuperatione Caneae eo anno, irrito inde eventu recesserint. Ita Veneti maritimo simul ac terrestri bello impliciti (nam etiam Turcae Dalmatiam populabundi incursabant) sese ad novum ac potentissimum hostem propulsandum omni ope communiunt. Haud multo post Romae Mutio Vitellesco Societatis IESU praeposito Generali, iam pridem defuncto, Vincentius Caraffa sublectus est, ex illustri familia Caraffarum, qui triennio post brevem praefecturam longo sui desiderio gloriose clausit diem.

Anno huius saeculi quadragesimo sexto Maria Imperatrix mense Maio cum Caesare ex venatione reversa repentino catharro exstinguitur. Eius mors, quia inopinata, magno luctu aulam

afflixit. Erat partui vicina; atque ideo proles ex utero iam defunctae matris exempta, adhuc vivens salutari lavacro expiata est. Nomen ei impositum Maria, cumque statim vivere desiisset, una cum Matre solitis caeremoniis in tumulum illata est. Soror fuit Philippi IV. Regis Hispaniarum, quem eodem anno gravior clades perculit, unici filii repentina amissio. Is erat Philippus V. sexdecim fere an norum, et in spem tot regnorum genitus, atque haud multo ante Caesaris filiae in matrimonium destinatus. Sed immatura mors spem ac destinata avertit. Mense Octobri Sagunti puerilibus papulis coepit laborare; Qui morbus ita vehemens exstitit, ut spatio quatridui magno luctu totius Hispaniae Regius Princeps e vita tolleretur.

Inter haec quae rerum mundanarum vicissitudo est, ut luctui gaudia intercederent, Ferdinandus Franciscus primogenitus Caesaris Rex Bohemiae inauguratur. Coronatio Pragae mense Augusto, praesente Caesare ipso, in magna Procerum Bohemiae corona his fere caeremoniis peracta est. Pridie Coronationis, qui fuit dies quartus Augusti, Ordines Regni Bohemiae in camera Provinciali, quae in arce est, novo regi iuramentum fidelitatis praestiterunt. Inde postero die Caesar et Rex inaugurandus magno comitatu omnium Ordinum ad templum urbis primarium progressi, Sacro Missae officio intersunt. Id pro more celebrabat Cardinalis Harrachius, Archiepiscopus Pragensis, adsistentibus illi sexdecim Episcopis ac Praelatis, magnoque numero inferioris ordinis clericorum. Sub ipso Sacro Rex ad pedem summae arae in genua provolutus ab Archiepiscopo consueto ritu inungitur ac coronatur. Inde supremus Regni Burggravius ad populum circumstantem conversus, Regem inunctum et coronatum magna voce denuntiat. Sacro peracto Rex in solio ad id praeparato collocatus aliquot educto ense leviter tactos nobiles creat. Tum Regio convivio excepti Legati, ac nobilitas omnis in multam usque noctem, quae artificioso ignium spectaculo, laetoque fragore reboantium tormentorum, summo gaudio traducta est. Sub idem tempus in Halberstadium et Ascherlebiam in pago Hornhausen, multi diversis in locis fontes eruperunt, tanta vi salubrium aquarum (nam sanabantur quottidie usu earum permulti) ut locus ille, gliscente, ut sit, in maius fama, multorum mox millium omnis aetatis, generisque et conditionis hominum adventu celebrari coeperit. Sed ut multi temperato earum usu remedium, ita nonnulli quoque cum immoderata copia eas adhibuissent, exitium sibi ipsis accersiverunt: adeo non in medicamento ipso, sed in modo eius atque usu vis sanitatis consistit.

Porro in Anglia Regem Carolum fortuna plane destituit, capta ad extremum Oxonia quae sola adhuc Regio praesidio tenebatur. Interant fere quattuor milia militum sub Praefecto Thoma Glemhovio, dein nobiles et maiorum gentium optimates fere quingenti, cum ipso Rege et duobus Principibus Palatinis Ruperto et Mauritio. At Rex nequaquam se obsideri passus paulo ante adventum Parlamentariorum, quos Thomas Farfaxius cum supremo imperio gubernabat, cum paucis comitibus in castra Scotorum ignoratus profugit. Ita Oxonia Farfaxio deditur. Praesidio, uti libere excederent, permissum. Principes Palatini intra spatium sex mensium ex Anglia iussi excedere: utque intra id tempus Londinum non adirent. Iacobus secundo genitus Regis filius et Dux Eboracensis, Londinum inde quasi per triumphum abductus est, quem Farfaxius, veluti re magnifice et praeclare gesta, toto triduo sollemni apparatu egit.

Ceterum in Germania Dorstensohnius post fusos in Bohemia Caesarianos, et occupatam totam prope Moraviam, uti supra memoravimus, praeter unicam Brinnam quae vim oppugnantis strenue repulit, exercitum in Bohemiam

reduxit, atque inde excusata valetudine se suprema militiae praefectura abdicat, quam quadriennio fere multis insignibusque victoriis nobilitaverat. Dorstensohnio a Regina et Regni Sueciae administratoribus successor datus est Gustavus Carolus Vrangelius. Qui educto e Bohemia omni exercitu; captisque in Thuringia hibernis, initio veris cum omnibus copiis Visurgim versus iter contendit. Ibi Hoexteram primo impetu cepit, transmissoque Visurgi Paderbornam, Lemogviam, Statbergam munitissimum alias locum, sed tum non satis pro ea necessitate provisum intercipit. Interim Archidux Leopoldus cum Melchiore Comite Hatzfeldio, Gelehnio, Reuschenbergio, Verdano et omni Caesareo Bavaritoque exercitu in Hassiam et Veteraviam progressus, recepto ad se Melandro (quem Westphalicarum copiarum ductorem paulo ante Caesar atque Elector Coloniensis constituerant) castra apud Ilmenstadium haud procul Nidda fluvio posuit. Quorum adventu intellecto Suedici reducto ex Westphalia exercitu in Hassia prope Kirchainium communitis castris consedere. Dein inopia commeatuum ac pabulationis, quae duo utrisque uno in loco haud diu suppetebant, inter continuas velitationes castra Caesareorum feliciter transgressi, simulata in agrum Moguntinum irruptione subito in Franconiam divertunt. Atque ea raptim transcusa. Nordlingam, dein Donaverdam atque alia ad Danubium loca invadunt; Transitoque Danubio Rainam octo dierum spatio expugnant. Inde ad Augustam Vindelicorum cum totius exercitus viribus conversi obsidionem eius quae tum non erat sufficienti praesidio instructa, moliuntur. Verum Caesareani flexo paulum itinere hostem prosecuti, apud Ratisponam Danubium transeunt. Mox Augustae praesidium immissum, et ne Suedici in Bavariam transgrederentur collatis contra castris abunde provisum. Ita Augusta discrimini exempta est. Sueci inde in Sueviam Helvetiosque recessere. INterim Comes Bucheimius confirmata cum Ragotsio pace, ex Hungaria reversus, Cremsium atque alia ad Danubium loca, quae Dorstensohnius ante annum ceperat, pari felicitate recuperavit.

Melander deinde Westphaliarum copiarum Dux, cum suis ex Veteravia a Caesareano exercitu in agrum Coloniensem digressus, Zonsam oppidum obsidione liberat. Id medio fere intervallo inter Coloniam et Novesium situm Rabenhauptius Novesiensis Praesidii Praefectus, cum idonea Hassorum manu, quos e vicinis praesidiis eduxerat, circumsidebat. Non magis spe potiundi oppidi, quam ut coniunctas in Veteravia Caesaris vires hoc molimento distraheret: Zonsa a Golesteinio Praefecto fortiter atque egregie defensa, adventu Melandri liberatur, Qui inde in superiorem Dioecesin profectus Euskirchium eiecto Hassico praesidio suis copiis confirmat. Pari virtute, sed maiore felicitate, Balduinus Remontius Widenbrugae Gubernator, recepta a Melandro, et a vicinis oppidis valida manu Paderbornam summo mane subito aggressus, parvo suorum damno etsi bis terve ab insultu reiectus occupat, praesidiariis omnibus aut caesis aut captis.

Inter haec Galli magnis viribus bellum adversus Hispaniam continuarunt. Princeps Thomas Dux Sabaudiae mare Thyrrenum, Comes Harcourtius Cataloniam, Dux Aurelianensis, Anguiensis, et Gassionius Flandriam diversis exercitibus premebant. Sabaudus captis, apud mare Thyrrenum, Telamone, et S. Stephani portubus qui ad Regem Hispaniarum spectant, cum insigni classe et viginti millium exercitu Orbitellium in eodem littore obsidere instituit. Id Carolus Gatta Hispanus validum iis locis propugnaculum strenue defendebat. Et quamquam media aestate, ac summo aestu, tamen continuos hostium insultus indefesso labore sustinuit. Donec classis Neapolitana in subsidium

venit. Haec enim aliquoties cum Gallis congressa, succedentibus insuper terrestri itinere aliis atque aliis auxiliis, cum semper fere victoriam reportaret, eo adegit Gallos, quorum exercitum crebrae irruptiones,m et intensissimus iis locis aestus plurimum imminuerat, ut omissa obsidione satius putarent reliquas copias reficiendi sui causa reducere, atque in Pedemontium collocare. Ita Orbitellium discrimini exemptum est. Sed hoc Gallorum incommodum haud multo post cum reparata classe revertens aliqua ex parte restituit Mareschallus Melerarius occupato Portu Longone, qui est in Ilua Insula Thyrreno littori obiectus, e Regione oppidi Plombini. Quod oppidum et mox eodem impetu in potestatem Gallorum concessit. In Catalonia Prorex Harcourtius Ilerdam obfidebat munitam imprimis ad Sicorim urbem, ac praepotentem, sed pari eventu cum Orbitellio. Nam post quinque fere mensium obsidionem summis viribus, et magno Gallorum sumptu, detrimentoque continuatam marchio Leganez cum viginti quinque millium exercitu castra Gallorum adortus, urbem periculo exemit. Galli relictis impedimentis, et machinis bellicis supra sexaginta cum reliquiis suis Balaguerium recessere. Multo sanguine ea victoria constitit Hispanis, quippe hostem munimentis clausum aperto e campo adorientibus. At liberatio oportunae urbis omni incommodo potior exstitit. Porro in Flandria multo dispar fortuna res Hispanicas afflixit. Uni Provinciae quadraginta milia militum Galli immiserant. Ita Cortracum primo, dein Weinoxberga et Mardicum quod Hispani nuper per nocturnam aggressionem receperant, capta. Quibus in potestatem redactis Dunquercha, quae caput expeditionis fuerat, circumsideri cepta. Is munitissimus Flandriae portus est, et solus fere ex quo iis in locis rem maritimam Hispani gerunt. Inerat quattuor fere millium praesidium sub Marchione Ledaeo. Sed Dux Anguiensis cum numero militum quorum sanguini nequaquam parcebat, abundaret; Et Hollandi, ne quid externi auxilii adveniret, portum omnem classe sua obsedissent honestis tandem conditionibus urbem cepit. Hollandis felicior lati auxilii, quam propriae expeditionis successus fuit. Nam Venlona ab ipsis per idem tempus gravi obsidione tentata, taedio rerum male procedentium aut certe propinqua iam pace quae interim Monasterii cudebatur, irrito effectu omissa est. Haud multo post Elector Brandeburgicus Fridericus Wilhelmus Ludovicam Principis Orangii filiam in matrimonium accepit. Nuptiarum sollemnia apud Hagam Comitis mense Decembri sollemni apparatu celebrata sunt.

Inter haec Veneti adversus Turcas bellum terra marique egregie gerebant; sed mari aliquanto felicius quam terra. Nam Turcae cum magnis opibus praevaleant, utque Venetorum vires distraherent, e Bosnia in vicinam Dalmatiam quae sub imperio Venetorum est infestas excursiones faciebant, magnumque saepe hominum numerum in servitutem, multaque pecora, atque alia uti occasio dabat, in praedam ac spolia abducebant. Demum ipse Turcicus Bosniae praefectus cum selectis duodecim milibus in Dalmatiam irrumpens, Novigradum celebre munimentum, ac quinque fere milliaribus a Zara remotum, seu panico terrore, proditione intercepit. Sed re apud Zaram examinata Martinus Strichius Novigradensi praesidio praepositus festinatae deditionis poenas capite luit. Neque Turcae excursiones illas impune faciebant. Nam Zarenses Venetorum praesidiarii, etsi numero ac viribus impares, tamen gnari locorum, adiunctisque sibi agrestibus et colonis, saepe numero e latebris atque abditis viarum incautos adorti recuperabant praedas, multosque praedatorum aut neci dabant, aut ubi spes lytri esset, in praedam secum ac servitutem abstrahebant. At

Thomas Moresini Venetae classis in Aegeo praefectus rem maritimam multo felicius administravit. Nam initio veris cum fretum Hellespontiacum observaret, fusis centum onerariis Turcicis quae multo commeatu onustae ex Apollonia et Alexandria Constantinopolim petebant, iterum mense Iunio cum classe Turcica congressus eandem duobus proeliis profligavit, ac toto Archipelago exegit, caeso supremo classis illius praefecto et reliquis in fugam aut servitutem datis. Sed Turcae damno illo brevi recuperato, mense Octobri, cum maiori classe ad Cretam insulam reversi, Caneam quae interim a Venetis obsidebatur, liberant, necessarioque commeatu communiunt. Inde Rethimnum oppidum septem a Canea milliaribus dissitum, fuso exercitu Venetorum vi atque armis ad deditionem cogunt. Capta ibidem tormenta bellica supra centum, cum magna copia commeatuum atque instrumenti militaris.

Sequitur nunc annus huius saeculi quadragesimus septimus, quem a Neapolitana rebellione, quae modicis initiis multo omnium atrocissima erupit, ordiemur. Urbs Neapolis postquam cum universo regno in Austriacam Regum Hispaniae potestatem concessit, initio instar equi indomiti clementer admodum habita est, et perquam liberaliter insignibus privilegiis donata, praecipue a Ferdinando Rege, et Carolo V. Caesare, sub quibus modica tributa, adeoque plebi tolerabilia Regibus suis sub donativi nomine pendebant. haec deinceps lapsu temporis ut fit intemperanter aucta, accedente importunitate exactorum, gravia esse coeperunt, maxime illa quae publicae annonae, ac rebus ad victum necessariis imponebantur. Quo tributi genere cum universus populus, tum vero infima plebs, quae in diem vivit, cuius est Neapoli magnus numerus, imprimis premebatur. Sed res huc usque intra querimonias constiterat. Verum postquam anno superiore pro novo Regio donativo novum vectigal imponi coepit in poma atque olera similesque hortenses fructus; querelae multitudinis liberius erupere. Iamque reluctabantur quidam pendere, et se exactoribus opponebant. Sed horum contumacia a vigilantibus praefectis paucorum supplicio tum quidem castigata ac compressa est. Donec hoc anno nihil cessantibus publicis querimoniis repertus est homo abiectus atque ex insima plebe, qui se liberatorem patriae profiteretur, et negotium abrogandorum vectigalium in se susciperet. Is fuit Thomas Angellus (Masaniellum vulgo contracto nomine vocabant) iuvenis audax et temerarius, qui vili officio in foro piscario fungebatur, sed lingua promptus, vitaeque contemptor, adeoque concitandis seditionibus perquam idoneus. Accidit autem per illos dies ut Masaniello pisces quos ad formum venales deportabat, iussu Praefecti rerum forensium auferrentur, propterea quod tributum de iis persolvere recusaret. Ea res magis magisque iam impulsum hominem irritavit. Igitur quottidie circumibat fora, et tabernas vendentium, ibique singulos hortabatur ne tributum penderent. Idque iam non clam, sed propalam et per emissarios suos ac sodales faciebat, iactabatque saepenumero se propediem effecturum ut vectigalia omnia tollerentur. Nemo erat e prudentioribus cui auctor ille ad tantam rem efficiendam par videretur, quidam etiam ridebant hominis vanitatem, magno eius malo brevi, ni desisteret, castigandam. Et ille ne praeveniretur ordiri aliquando destinatum opus cogitans, die septima Iunii quae fuit Dominica, prodit in forum cum parva manu puerorum, cui se identidem alii atque alii e plebe adiungebant. Orta ibidem rixa inter eos, qui poma ex vicinis pagis venalia deportabant, et ministros vectigalium, adeo ut Praefectus fori Andreas Anaclerius ad comprimendum tumultum accurreret. Ille aliquantum multitudini adversatus, tandem iactu pomorum aliorumque

fructuum e foro propellitur: abitque inde ad Proregem Ducem de Arcos deplebeina insolentia, sibique illata iniuria conquesturus. Sed nihil eo territa multitudo, magis cumulabatur, non in forum modo sed in compita etiam atque angiportus, eratque una omnium vox, remissior primo, dein consensu singulorum alacrior atque audacior, ut vectigalia abrogarentur. Interim Masaniellus qui adhuc in foro cum manu sua versabatur, in proximam ibi mensam consurgens magna voce ad populum contionatur. Summa orationis eius erat, ut se multitudini Ducem profiteretur, sponderetque hunc ipsis diem pendendis vectigalibus supremum fore, si modo ab iis non deseratur, quod tamen si accideret, se ex honesta morte quam pro patria oppetere decrevisset, solatium capturum. Ea oratione finita cum iam praeparatos sibi multitudinis animos haberet, domunculas omnes et tabernas in quibus vectigalia pendi consueverant subiecto igne incendit. Deinde adit Proregem ipsum, atque abrogationem vectigalium, adeoque exemplum privilegiorum Ferdinandi Regis et Caroli V. Caesaris exposcit, ostentata vi, nisi postulatis suis satisfieret. Prorex cum frustra blando sermone animos furentium pacare niteretur. tum quidem impetum proiectis aliquot aureis nummis devitavit. Sed iam numerus eorum ad quinquaginta milia excreverat. Postero autem die alterum tantum in armis apparuit. Tum suffragio multitudinis, quoniam nemo nobilium ad id munus haberi poterat, delectus est masaniellus, qui ceteris cum summo imperio, veluti Dictator, praeesset. Mirum est, neque scio an res fidem apud posteros habitura sit, urbem inter Italicas potentissimam, quaeque aegre Regis Hispaniarum imperium toleraret, tam repente hominis privati atque, abiectissimi ex infima plebe iugum subiisse, ut illi non in iubendo tantum auctoritas, sed in exsequendo etiam arma, ministri, auxilium ad manus atque ad nutum essent. Masaniellus igitur primo omnium ut sibi in armis universi praesto essent edixit. Deinde pretium ac modum pani ceterisque eduliis constituit; tum quod pridie exorsus fuerat, omnes aediculas per suburbia ac reliquam civitatem ubi vectigalia solvebantur cum omnibus litteris, rationariis, mercibusque exurit. Inde ad domos ac palatia eorum qui exigendis vectigalibus praepositi erant, tamquam qui sanguine et sudore pauperum crevissent, conversus, bona eorum in publicum prolata Vulcano tradit; alibi domos ipsas cum pecunia, ac suppellectile subiecto igne accendit. Idque tanta severitate ut nemo vel rem etiam minimam igni subtrahere, aut in suos usus avertere sub poena capitis ausus fuerit. Si quis autem vel fecisset contra edictum aut iussibus ipsius, minus obsequens fuisset, vix dato spatio quo animum ad mortem compararet, statim puniebatur. Quae res et promptissimum illi obsequium, et magnum sui terrorem conciliabat. Neque illa in re ulli hominum generi parcebat. Cum enim quarto post exortum hunc tumultum die Dux Matalonius ac frater eius Iosephus Caraffa quingentos fere equites, qui omnes Proscripti erant, (vulgo Banditas vocant) ad interficiendum Masaniellum ac praecipuos turbarum auctores submisissent, re explorata, non modo comprehendi equites illos, atque e vestigio trucidari; sed inquiri etiam in Ducem Matalonium diligenter iussit, ac dein fratrem eius, Iosephum Caraffam latebris extractum haud dubie exquisito supplicio neci dedisset, nisi furiosa plebs impetum eius praevertisset. Caraffae enim in ipsa via qua ad forum trahebatur caput, a lanione quodam grandi cultro abscissum, atque ex oblonga pertica suspensum quasi in triumpho ad Masaniellum deductum est. Quod ille crudeli sarcasmo irrisisse, et fluentem adhuc cruore barbam per ludibrium contrectasse dicitur. Id facinus in magnum metum omnem nobilitatem coniecit. Maxime

autem Prorex timebat, quia vulgo huius rei conscius habebatur, ne suo in capite haec fabula finiretur. Neque res vacabat discrimine. Nam Masaniellus iam edixerat, ne quid eduliorum in Castellum, in quo Prorex erat, importaretur; utque omnes eo pertingentes canales quamprimum destruerentur. In tanta igitur rerum omnium perturbatione Cardinalis Philomarini, urbis Archiepiscopus magnam comprimis diligentiam adhibuit, uti populum compesceret. Cum enim per omnes Ecclesias exposito ubique venerabili Sacramento universales preces indixisset, ipse se furentibus immiscuit, atque ante omnia cum Masaniello, a quo omnis populus dependebat, diligenter atque impense egit, ut res tandem ad quietem deduceretur. Populi postulata erant, abrogatio omnium vectigalium, quae post Privilegia Ferdinandi Regis, et Caroli Caesaris irrepsissent: atque eorundem Privilegiorum extraditio. Deinde omnium quae per hunc tumultum facta essent, condonatio, ac perpetua oblivio. Quae si promitterentur; spondebat Masaniellus se abdicato imperio populum ad sua dimissurum. Erant preces armatae, Neque ullum remedium reperiebant Prorex atque Archiepiscopus multitudini diutius obsistendi: nisi se atque regnum in extremum exitium conicere maluissent. Igitur tradita Masaniello privilegia, et cetera quae petebantur, liberaliter promissa, adiectum his ab Archiepiscopo, menstruum donarium pro Masaniello, ducentorum coronatorum, quod tamen ille recusavit. Pace perfecta Masaniellus ab Archiepiscopo ad Proregem deducitur. Ibi omnibus corroboratis ad populum regressus, quae acta fuerant, pronuntiat: simulque ut modeste ac pacifice inter se agerent, severe edicit. Arma autem retineri voluit, donec ab aula Hispanica, eorum quae acta fuissent confirmatio advenisset. haec praecipua unius fere hebdomadae acta sunt, nam singula enumerare instituti nostri brevitas non permittit. Hic sane admirari licet vicissitudinem rerum humanarum; et quam levibus fundamentis fortunae atque opes regum nitantur. Si enim ex potentioribus aliquis ad res tanto tumultu perturbatas accessisset, quid illi facilius fuisset, tam prona omnium in se voluntate, quam occupare imperium? ipse iterum eodem fortunae lusu ab alio extrudendus atque evertendus. Sed revertamur ad propositum. Masaniellus, re ut putabat, egregie perfecta in delirium actus est. Sunt qui potione id illi procuratum asserant; alii multitudine atque insolentia negotiorum, quodque eo octiduo somnum ac cibum vix cepisset, evenisse arbitrantur. Ceterum ut ut sit, cum homo delirus imperium non deponeret, sed multa etiam praepostere, ac superiorum dierum edictis contraria iuberet, designaretque, apud suosmet in odium venit, atque a quattuor nobilibus hac occasione in tempore usis interficitur. Caput a Lanione cultro absectum, et oblongae perticae impositum, reliquus truncus a scurris aliquot per publicas plateas palam tractus, diu spectaculo fuit. Hunc exitum habuit Masaniellus decimo post die quam rebellionem captaverat; repente ex imo ad summum favore vulgi elatus, et mox eadem levitate e summo in miserabile exitium deiectus, Rex sesqui-hebdomadarius. Morte Masanielli statim respiravit nobilitas, quae Manliano eius imperio oppressa in singulas prope horas supremam perniciem exspectabat. Verum sublato auctore cum nihilominus causa perseveraret, turbae non quievere. Nam plebs adhuc armata postulatis suis aeque pertinaciter insistebat. Contra Nobilitas tandem aliquando animos resumens, utpote ad quos magna portio publicorum vectigalium pertingeret, adibant Proregem, suosque clientes et familiares concitabant, docebantque hanc inexcusabilem vulgi insolentiam malo domandam. Ita res paulatim in civile bellum conversa est, dum divisis inter se partibus plebs urbem,

Prorex cum nobilitate arcem ac portum tuetur. Populo nihil nisi Dux deerat, qui cum auctoritate atque imperio gubernaret. Igitur submissus haud multo post e Gallia Dux Guisius, magno triumpho atque applausu accipitur. Eius adventu firmata multitudo diu partes suas adversus Proregem defendit. Ceterum subeunte paulatim belli taedio, amor et obsequium erga Regem rediit. Data venia paenitentibus, receptique in gratiam nomine Regis a Ioanne Austriaco, ad quietem se composuere. Dux Guisius deprehensus e fuga in potestatem Hispanorum pervenit. Nunc ad res Germanicas revertor.

Initio anni huius Vrangelius, (quem Bavariae aditu exclusum in Sueviam, atque inde in Helvetios irruptionem fecisse memoravimus) occupatis faucibus Brigantinis, dein Menavia insula in lacu Acronio, mox quoque ad obsidendam Lindaviam, quamvis media hieme, animum adiecit. Praeerat urbi Maximilianus Wilibaldus Comes Wolffeggius. Is intellecto hostium consilio, nulla in re officio suo defuit. Nam praeparatis omnibus quae sustinendae obsidioni necessaria erant, septingentos praeterea, qui ex agrestibus in urbem confugerant, armat, immiscetque praesidiariis, quorum erant fere quingenti, reliquam turbam bello inutilem, ad fodiendum ministrandumque militantibus accingit. Ipse omnibus consilio et exemplo adest. Ita urbs, etsi ignitorum missilium lapidumque iniectu die noctuque graviter impugnaretur; post duorum tandem mensium obsidionem hostibus sponte recedentibus conservata est. Vrangelius porro re cum Helvetiis composita, transmisso rursum Danubio, in Franconiam concedens Sueinfurtum expugnat. Inde cum Bavaro atque Electore Coloniensi indutias armorum pactus, in Bohemiam movet, atque in ipso conspectu Caesareani exercitus Egram difficili sane et cruenta obsidione in potestatem redigit. Indutiae Bavaricae, de quibus tunc variae erant hominum sententiae, die quarto decimo mensis Martii Ulmae inter Legatos supremorum belli praefectorum Sueciae et Galliae, nec non Electoris Bavariae, his fere conditionibus compositae sunt. Primum ut vis hostilis atque arma inter partes paciscentes quiescerent. Utraque Bavaria cum Palatinatu Electori Bavariae pro exercitu suo libera permiteretur. Atque hic Suecis Memmingam et Uberlingam, contra illi Bavaro Rhainam, Donaverdam, Wembdingam et Mundelheimium traderent. Augusta deducto omni externo praesidio in libertatem suam reponeretur. Bavarus copias suas a Caesareano exercitu revocaret, neque deinceps, salva tamen fide atque obligatione quam Caesari atque Imperio debeat, societatem armorum iungeret cum hostibus Sueciae ac Galliae. Idem praestabunt Elector et Coadiutor Coloniensis, si his indutiis gaudere voluerint, atque ex oppidis ditionum suarum Caesareana praesidia, ubi ea sunt, educi curabunt. Ubi vero id efficere nequiverint, permittent, ut vi atque armis a Suecis eiciantur. Quae tamen loca occupatores Dominis restituent, nisi forte aliter ratio belli, ac conditio temporis exposcat. Contributiones in ditionibus Electoris Coloniensis quas Landgravia Hassiae exigit, legati ad id quamprimum deputandi ad tolerabilem modum reducent. Si universales indutiae, aut pax communis concludatur huic in omnibus obtemperabitur, atque ad eam promovendam omnes serio ac sedulo incumbent. Constituta insuper alia, de securitate commerciorum, de poena delictorum militarium, de ratihabitionibus Principum, cautumque ut si Elector Coloniensis in has indutias non consentiat, tamen quae cum Electore Bavariae constitutae sunt, salvae atque illaesae permaneant. His ita pactis confirmatisque Vrangelius uti diximus in Bohemiam movit. Bavarus recensere exercitum suum, ac per provinciam in hospitia disponere instituit. Ceterum ea res magno mox dissidio Caesarem ac Bavarum collisit. Nam Caesar publicato edicto

copias Bavaricas, ut pote sibi atque Imperio sacramento addictas, quasque ipse magnis impensis aluisset, revocabat, atque ut in sua castra ac signa transirent hortabatur, transgressumque Ioannem Verdanum supremum equitatus Bavariti praefectum, cum Sporckio, ac paucis aliis magno honore ac muneribus affecerat. Contra Bavarus hunc exercitum ad se proprie pertinere affirmabat, sibi iuramento obstrictum, suis sumptibus sustentatum, suis etiam auspiciis ac ductu, licet pro commodo Caesaris atque Imperii gubernatum. Propterea severe ac serio edicebat, nequis avocanti Caesari pareret; postquam autem de transitu Verdani aliorumque, et quantum ille commilitonum animos ad transgrediendum sollicitasset, certis nuntiis accepit; multo impensius ad retinendos in obsequio nutantes milites laboravit, constitutis severissimis poenis in transgressores, atque in ipsius Verdani caput decem milibus imperialium, si quis eum neci dedisset, erat enim utrobique in discrimine. Quippe Caesarem hac separatione armorum plurimum offenderat; et ne Sueci hanc transitionem secus quam acciderat, atque adeo connivente ipso evenire interpretarentur, metuebat. Quo facto et Caesarem inimicum, et Suecos Gallosque multo quam antea insensiores hostes erat habiturus. Accedebat, si totus exercitus ipsius ad castra Caesaris transivisset, ipse omni praesidio nudatus cuiuscumque iniuriae obnoxius fuisset. Igitur Suecos quamprimum Gallosque quicquid ageretur admonuit, ac ne de se quicquam sinistri suspicarentur sese de hoc transitu prolixe purgavit. Ceterum indutiae tanta cura, tantoque opere initio servatae, paulatim refriguere, ac demum gravibus de causis ab ipsomet Electore Bavariae renuntiatae ac repudiatae sunt. Inter has causas praecipua erat, quod negotium pacis Monasterii atque Osnabrugae coeptum, ac iam aliquo usque productum longe quam antea difficilius procedebat. Cum enim ad tollendas animorum acerbitates, atque adeo festinan das pacis conditiones, indutias Bavarus fecisset, affirmantibus Suedicis Legatis etiam antequam ratihabitio harum indutiarum ex Suecia advenisset, pacem universalem conclusam iri, contra tamen accidit. Nam et Sueci in tractatione pacis duriora postulabant, palamque iactabant nisi haec aut illa, quae a Catholicis nulla ratione iniri poterant, admitterentur, se bello finem non facturos. Postulabant adhaec pro sua tantum militia viginti milliones thalerorum Imperialium, quos soli ordines Catholici Caesari dependerent. Adhaec in senatu ac sessione Principum Imperii saecularium, quem locum Dux Bavariae a multis iam annis obtinuerat, ipsi eo exturbato primum locum ac suffragium petebant. Cumque id ipsorum postulatum Bavarus acriter impugnaret, ac pro honore et dignitate sua studiose niteretur, adeo non continuere iracundiam, ut illi novum bellum minitarentur. Adhaec Coningsmarckius ditiones Electoris Coloniensis in Westphalia infestabat, expugnando Vechtam atque alias arces, quae Caesareano praesidio tenebantur, neque eas Electori ex pacto restituebat. Iam vero de contributionibus Hassicis nihil remittebatur, neque Landgravia ratihabitionem suam uti conventum fuerat, mittebat, adeo ut de voluntate eius parum constaret. His aliisque de causis Bavarus decima quarta Septembris missis litteris Vrangelio indutias renuntiat: et mox Memmingam quam supra Suecis tradiderat, circumsidere instituit. Qua post septimanas aliquot in potestatem redacta, Nordlingae pari modo vis illata est. Erat Vrangelius cum indutiae renuntiarentur in Bohemia occupataque Egra ut supra diximus positis castris contra Caesareanos considebat. Caesar ipsemet praesens in castris defuncto Gallasio in suprema belli praefectura Melandrum substituit. Atque is Suedici exercitus vires egregia virtute sustentavit.

Ac cessit alia res qua nulla oportunior per id tempus Caesari accidere poterat, seditio Vinariensium: Quae defectu stipendiorum orta, eousque prorupit, ut deposito palam obsequio, reverentiaque a signis Gallicis discederent, ac militiam detrectarent. Crevitque contumacia postquam Turenius, qui ductor eorum fuerat, desperata secedentium reconciliatione, reliquam exercitus partem, quae sub obsequio remanserat, in refractarios immisit. Sed illi se contra vim probe muniverant; tum vero cognito Gallorum consilio, transfugium in partes Caesaris minati, a Coningsmarckio tandem bimestri stipendio placati et excepti sunt. At Vrangelius renuntiatis uti diximus indutiis, ne a duobus exercitibus opprimeretur, evocato ad se Coningsmarkio e Bohemia excessit. Quem Melander cum maiore utriusque exercitus parte insecutus in Hassiam irrupit, ac Marpurgum expugnat. Arx tamen propugnante tribuno Stauffio in potestate Hassiorum permansit. Ex qua multa Caesareanis damna illata sunt. Nam Hassus cognita domo, in qua Melander diversabatur, septem tormenta illuc dirigi, et explodi uno impetu iussit. neque res periculo caruit. Melander et Marchio quidam Badensis muri et tabularum dissilientium fragmentis graviter sauciantur. Porro urbs cum sine arce retineri non posset spoliata et deserta est. Atque exercitus per Franconiam in hiberna dispositus.

Inter haec filius Ferdinandus IV. Posonii in magna Regni Procerum corona Rex Hungariae consuetis caeremoniis inauguratur. Mense Iulio ea coronatio peracta est, neque quicquam ex usitata alias pompa iniquitas temporum detraxit. Obiere sub idem tempus Anselmus Casimirus Elector atque Archiepiscopus Moguntinus; Henricus Princeps Orangius, et Christianus V. Princeps Daniae, atque ad coronam illam destinatus, dum in Saxoniam curandae valetudinis ergo ad thermas proficiscitur. Moguntino Ioannes Philippus Episcopus Herbipolensis, ex illustri Schonborniorum familia suffectus est. Orangio in praefectura militari Provinciarum Foederatarum, ceterisque Patris muneribus Wilhelmus filius subrogatur. In principatum ac spem Regni Daniae fratri successit Fredericus alter Daniae filius atque Archiepiscopus Bremensis. Sed filio Christiano pater Christianus IV. haud diu superstes fuit, mense Februario anni insequentis vita excedens: atque ita Regnum Friderico III. delatum est.

IOAN. CLUV. EPITOMES HISTORIARUM LIB. XIII. APPENDIX.

SEquitur annus huius saeculi quadragesimus octavus, composita tandem Belgica et Germanica pace memorabilis. Sed initia ipsius crudeli adhuc bello, et infestis ubique armis personuere. Etenim Vrangelius in agro Brunsvicensi et Mindensi refectis per hiemem militibus necdum ineunte vere, per Hassiam in Franconiam ac Palatinatum contendit. Ubi recepto ad se cum septem milibus Turenio, mense maio apud Lavingam Danubium transmittit. Inde in postremum Caesareanorum agmen qui haud procul Augusta tendebant, praemisso Coningsmarckio invectus, feliciter pugnavit. Caesareani cunctantibus Bavaritis in fugam compulsi sunt. Melander Dux Caesareanorum initio proelii laborantibus suis auxilio accurrens, duobus vulneribus confoditur, atque inde Augustam deportatus eodem adhuc die exstinguitur. Eius casu perculsus exercitus transmisso propere Lyco in interiorem Bavariam recessit. Ita Vrangelius pro voto suo aditu Bavariae potitus, raro iam obsistente, eodem prope loco quo Rex Gustavus Adolphus Lycum fluvium transit. Inde expugnata Frisinga, et superata Isara, totius intra Oenum Bavariae potitur, paucis oppidis exceptis, in quae Elector Bavariae peditatum suum tempestive immiserat. Oeni transitum apud Muldorfium diu frustra tentavit; magna semper suorum clade ab excubantibus in adversa ripa Bavaritis reiectus. Porro ductor Bavaritorum Iustus Maximilianus Comes Gronsfeldius ad reddendas praefecturae suae rationes ex castris Ingolstadium revocatus est. Illi vulgo nupera Caesareanorum clades, quasi auxilium in tempore distulisset, imputabatur. Melandro Caesar Octavium Piccolomineum Ducem Amalphitanum in praefecturam Imperialis exercitus substituit. Qui cum auxiliis Bohemicis et Ioanne Verdano in Bavariam profectus, collatis contra castris, licentiam hostium sua virtute ac vigilantia brevi compescuit.

Dum haec in Bavaria geruntur Coningsmarckius, post caesum apud Augustam Melandrum in superiorem Palatinatum regressus, varia ibi loca atque arces, nullo impediente occupat. Inde in vicinam Bohemiam excurrens Glattaviam et Falckenaviam in potestatem redigit; Cum autem potissimas Caesaris vires in Bavariam dimissas esse cognovisset, et Pragam haud magno praesidio obtineri, capiundae urbis eum cupido incessit. Idque eo facilius existimabat, quod Pragenses ob paucitatem copiarum suarum sibi haud magnopere metuentes, solutius agebant. Neque Coningsmarckius vi et palam ob inopiam virium aliquid valebat. Itaque ad insidias conversus est. Quae illi prospere evenerunt. Praga metropolis Bohemiae, ob magnitudinem in tres civitates dividitur, Parvam, Novam et Veterem; Parva est in sinistro latere Multaviae fluminis, cui pons ex

quadrato saxo impositus illam cum urbe Veteri coniungit. Nova nunc cum Veteri ita commixta est, ut una urbs esse videatur, quamquam olim suis muris ac limitibus circumscripta fuerit. Igitur Coningsmarckius ex Erfurdia, Lipsia, Egra, adsumptis mille ac ducentis peditibus, una cum equitatu suo vigesima sexta die Iulii, praeter omnium opinionem Parvam urbem atque arcem Regiam summo mane aggreditur, et priusquam praesidiarii ad arma concurrerent, occupatis praecipuis stationibus in potestatem redigit. Capti ibidem praecipui ex nobilitate Bohemica, et quidam quod initio restitissent interfecti. Urbs militi praeter paucas domos in praedam concessa: quae sane opulenta admodum et praepinguis exstitit. Comes Coloredius praesidii praefectus cum iam domus eius ab hostibus obsideretur, aegre per posticam et pontem in urbem Veterem evasit. In quam cum pervenisset omnia subito tumultu ac strepitu perturbata deprehendit. Sed mox excusso panico terrore expediri arma, aditusque Veteris et Novae urbis una cum ripa Multaviae quae hosti obiecta erat, diligenter observari iubet. Sub vesperum Comes Bucheimius cum suis copiis laborantibus auxilio accurrit. Tum omnes stationes novo milite confirmantur. Civibus quoque, et studiosae iuventuti quae armis ferendis crat idonea, sua loca assignata sunt, quae adversus hostem tuerentur. In quibus defendendis tanta omnium alacritas ac fortitudo exstitit, ut ad initium mensis, Novembris tolerata obsidione, hostium conatus atque infultus irritos reddiderint. Nam initio Coningsmarckii et Wirtembergii qui ex Silesia propere advenerat, impetus facile sustinebant. At vero, postquam quarta Octobris Carolus Gustavus Comes Palatinus, et Suedicae militiae supremus Imperator, cum novo e Suecia supplemento advenit, magnis viribus oppugnati sunt, Sed omne intra obsessorum virtutem periculum fuit. Nam etsi perpetua tormentorum verberatione muri maior pars ad passus fere sexcentos deiecta esset, crebroque insultus, cuniculique et aggressiones fierent, tamen magno animo conatibus adversariorum obviam itum est. Ita ad initium mensis Novembris protracta obsidio tandem nuntio conclusae pacis absolvitur. Reliquitque incertum fortuna; an virtus oppidanorum, pertinaciae oppugnantium tandem cessiset. In urbe enim, etsi alacritas et vigor civium militumque supererant, tamen pulvis tormentarius ceteraque sustinendae obsidioni necessaria deficiebant: quae res maturare deditionem poterat. Contra hostes crebris aggressionibus magna detrimenta patiebantur, et quattuor fere milia ex suis amiserant; Iamque erat in propinquo cum auxiliariis Caesareanis Martinus Maximilianus Baro de Goltz, qui ex Provinciis Austriacis, et vicinis praesidiis manum idoneam Pragensibus subsidio adducebat. Ceterum mihi hoc non sine providentia divini numinis evenisse videretur, ut bohemia eiusque metropolis Praga, quae olim sua defectione gravissimo huic triginta annorum bello initium dedit, eadem nunc cognito errore ac mutato proposito, sua fide et constantia eidem bello finem imponat, atque ita prius delictum hac velut paenitentia emendet.

Dum haec in Bohemia geruntur Lamboius copiarum circuli Westphalici Dux apud Geisecam Westphaliae urbem Ernenestum Landgravium Hassiae commisso modico proelio caedit, capitque. Inde oppugnationem eius oppidi, quo se Hassicae aliquot legiones ex fuga receperant, exorsus alieno tempore, et die imbribus foedo, adeoque solo lubrico et instabili, cum insigni clade repellitur. Sed felicius deinde Westphalia in agrum Iuliacensem transgressus Bredenbendam arcem haud procul Linnichio apud Ruram amnem, quae praesidio Hassico obtinebatur, circumsidet, et post quinque septimanarum obsidionem ad deditionem compellit, Arx

ne deinceps receptaculum hostium esset, neve ipse imponendo praesidium, suas vires distraheret, disiectis muris diruitur. Post occupatam Bredenbendam Lamboius exercitum supra bonnam reducit; atque ibi data modica quiete, et accersitis novis auxiliis, repente peditatu navigiis imposito equitibus iuxta sequentibus, Sonsam appellit. Quod oppidum medium est inter Coloniam ac Novesium. Ibi exposito peditatu ac machinis militaribus, unius diei requie militibus concessa in Hassos ducit: qui inter Grevenbrugam et Wevelinghoviam apud Erftam amnem castra firmaverant. Igitur Lamboius decima quarta mensis Iunii summo mane in Hassios impetum facit. Et principio quidem profligato aliquoties hostium equitatu secundo proelio utebatur. Ceterum postquam sublato pontis Hassis in fugam inclinantibus, Erftam transeundi potestas ablata est, repente illi maiore impetu coorti Caesareanos in fugam coniciunt. Ita peditatus magna pars et tormenta undecim amissa sunt. Sed neque victores ipsi incruentam hanc victoriam habuere. Captus a Legione Holsteiniana Comes quidam a Weida, Vicetribunus in Legione praetoria Hassorum; cum quattuor turmarum Ductoribus, et octo vexillis, dein gregariis et minorum ordinum, praefectis fere trecentis. Satis constat ita afflictum equitatum Hassicum fuisse, ut neque profer re inde castra, neque insequendo hostes promovere victoriam potuerint. Porro Lamboius ex omnibus Westphaliae praesidiis refecto celeriter peditatu, paulo supra Novesium castra locat. Interim Hassi, novis ex Hassia supplementis, Equitum praesertim, quorum penuria laborabant confirmati, Marcodurum expugnant. Atque inde Westphaliam transgressi subsequente Lamboio, paderbornam valido praesidio communitam sinistra circumsident. Ibi tandem conclusa Monasterii pax finem armis atque hostilitati imposuit.

Mense Octobri die vigesima quarta, quod tot omnium Germanorum votis expetitum fuerat, pax illa Monasterii subscripta est, et postridie per omnes vicos sollemni pompa publicata. Id nuntium eo maiore gaudio universam Germaniam affecit, quia paulo ante inter Regem Hispaniarum et Confoederatos Belgii Ordines per Legatus eorundem de pace Belgica convenerat. Conditiones utriusque pacis, quoniam prolixae sunt, neque eas fas fuit in compendium contrahere, candidus lector sequenti libro reperiet. Numquam alias praestantioribus viris Monasterium atque Osnabruga abundarunt. Quorum plerique toto quinquennio, quo de pace illa actum est, incredibiles labores ac taedia pertulerunt. Ex parte summi Pontificis adfuit Fabius Chisius Episcopus Neritonensis, et sedis Apostolicae Legatus, qui tamen quoniam multa in praeiudicium Religionis Catholicae necessario admissa sunt, semper paci fortiter contradixit. Ex parte Rei publicae Venetae Aloysius Contarenus patricius et Senator Venetus, antehac in Gallia, Anglia, atque apud aulam Othomannicam Legatus ordinarius, qui medius inter partes conciliatoris munus egregie administravit. Nomine Caesaris adfuere Maximilianus Comes de Trautmansdorf, Eques aurei velleris, et supremus aulae Caesariae praefectus, is tamen neque initio neque fini interfuit. Dein Ioannes Ludovicus Comes de Nassau Hademar, et Eques aurei velleris, Ioannes Maximilianus Comes a Lambergh, Burgravius Stiriae, ambo ex interiore Caesaris consilio, Henricus Craen, et Isaac Volmar iurisconsulti, et consiliarii Aulae Imperialis. Nomine Regis Hispaniarum adfuere Casparus de Bracamonte et Gusman, Comes de Penneranda, Lopesius Zapata Comes de Walthor: Iosephus de Beggaim, Episcopus Silvaeducensis, atque Electus Archiepiscopus Cameracensis, qui duo Monasterii diem extremum obiere: Didacus Saviedra Eques ordinis S. Iacobi, et postremo

Antonius Bruin Iurisconsultus, omnes Regii consiliarii. Ex parte Regis Galliarum aderant Henricus de Orleans, Dux de Longeeville, et Princeps Regii sanguinis: Claudius de Mesmes, Comes de Avaux, antehac ad Rem publicam Venetam, Regesque Sueciae et Poloniae Legatus: Abel Servien Comes de la Roche, consiliatius Regius: et Ioannes de la Barde, Baro de Marolle: Nomine Regni Sueciae Ioannes Comes Oxenstirna, Baro in Kymitho; Ioannes Adler Salvius, ambo Regii consiliarii, et Scherinus de Rosenhan, Gubernator Ostrogothiae. Pro regno Lusitaniae, Franciscus de Andrada, et Ludovicus Peecita de Castro, ambo ex interiore consilio, et alias ad Regem Magnae Britanniae, atque in Hollandiam et Galliam Legati. Pro Electore Moguntino, Hugo Eberhardus Comes a Scarffenstein, Ecclesiarum Metropolitanae Trevirensis et Moguntinensis, et Cathedralis Wormatiensis Canonicus: Henricus Bramser. Baro de Rudesheim; Nicolaus Georgius Reigersperger, Eques et Vice-Cancellarius: Ioannes Adamus Krebs, et Petrus Braum Iuris consulti. Pro Electore Coloniensi, Franciscus Guilielmus Episcopus Osnabrugensis: Theodorus Adolphus de Reck, Praepositus Paderbornensis: Arnoldus de Landsbergh: Theodorus Hermannus a Merfelt, Cancellarius Monasteriensis, et Petrus Buschman Iurisconsultus et Cancellarius Paderbornensis. Pro Electore Treverensi, Hugo Fredericus ab Eltz, Canonicus Moguntinensis et Trevirensis: Ioannes Anetanus Cancellarius: Ioannes Theodoricus Bruwerius Officialis, et Hermannus Adolphus Scherer Iurisconsultus. Pro Electore Bavariae, Georgius Christophorus, Baro de Haslang, Aulae Bavaricae marescallus: et Ioannes Adolphus Krebs Iurisconsultus. Pro Electore Saxoniae, Ioannes Ernestus Pistorius, et Ioannes a Leuberen Consiliarii intimi. Pro Electore Brandenburgico, Ioannes Comes de Sain et Witgenstein: Ioannes Fredericus de Lewen, Baro de Schonfelt, Fredericus ab Heiden, Ioannes Portmannus, Petrus Fritz, et Ioannes Fromholt Iurisconsulti. Pro Electore Palatino, Ioannes Streuff, et Ioachimus Camerarius Consiliarii. Pro Duce Sabaudiae, Claudius Chabor, Marchio S. Mauritii alias in Angliam et Galliam Legatus: et Franciscus Bilessia Iurisconsultus. Pro Duce Mantuano, Franciscus Nerlius. Comes Valderii, et Hieronymus Comes Sannazarius et Senator Montisferrati. Pro magno Duce hetruriae, Athanasius Rudolphus eius in Aula Caesarea Orator. Pro Foederatis Belgii Provinciis, Bartholdus a Gendt: Ioannes a Matenes: Adrianus Pauw: Ioannes de Knuyt: Gothardus a Rheede: Franciscus Donia: Guilielmus Ripperda, et Adrianus Klandt: Praeter hos ceterorum Imperii Principum, Comitum, Baronum, et Civitatum liberarum Legati magno numero adfuere. Pace igitur perfecta mox ad omnes exercituum praefectos nuntii de ea missi sunt, iussumque ab armis abstineretur. Deinde de missione militum, conferendaque pecunia, et restituendis oppidis, ceterisque quae in instrumento pacificationis sancita erant, efficiendis, serio agi caeptum est. Eam in rem nova conventio, Norimbergam instituta est inter supremos exercituum praefectos, et LeGatos primariorum Principum. Quid ibi transactum fuerit Lector sequenti libro post instrumenta pacis inveniet. Quoniam vero ea tractatio praeter omnium opinionem tardius procedebat, principio placuit, ut exercitus per omnes Imperii provincias distribuerentur. Obtigerunt in ea divisione Imperiali exercitui Bohemia ceteraeque hereditariae Caesaris provinciae. Bavariti per Bavariam et vicina loca distributi sunt. Sueci per reliquos imperii circulos viritim aut manipulatim in Hospitia per pagos atque oppida dispositi. Paucae urbes Imperiales hoc militarium hospitiorum onus pecunia redemerunt.

Sub idem tempus Vladislaus IV. Poloniae

Rex, rebus humanis excessit, eo maiore regni damno, quod paulo ante Duce Bogdano Chmielnicio ortum a Cosaccis bellum, obitu Regis in manifestam defectionem erupit. Foedum id atque atrox interregnum immanitate Cosaccorum fuit. Qui adscitis in societatem Tartaris Praecopensibus Boristhenem transgressi magnis cladibus provincias Polonicas implevere. Nam caeso apud Constantinoviam Polonico exercitu, ad ipsa prope Varsaviae moenia populabundi excurrebant. Eo magis ad novi Regis electionem properatum, quae demum mense Novembri felicibus auspiciis peracta est. Creatus igitur consensu omnium Ioannes Casimirus Vladislai frater, quem ante annos paucos ex Societate Iesu assumptum, Pontifex Cardinalem fecerat. Sub haec comitia regni celebrata sunt, auditique Legati Cosaccorum qui cum alia atque alia peterent, quae in Regni Poloniae ac nobilitatis gravissimum praeiudicium cederent, neque interim ab armis desisterent, merito reiecti sint; Decretum deinde in eos bellum, constituta pecunia, auxiliaque quibus gereretur, et administratio ipsius Regi permissa. Quod quomodo deinceps gestum sit, in sequentibus compen dio memorabitur. Mense Iulio eiusdem anni Ferdinandus III. Imperator, ad secundas nuptias transivit, ducta in matrimonium Maria Leopoldina patrui sui Leopoldi Comitis Tyrolensis, et Claudiae Principis Hetruriae filia. Breve id matrimonium Caesari fuit. Augusta anno insequente, mense Augusto postquam filium enixa esset, eodem adhuc die, magno Aulae totius luctu, fato repentino exstinguitur; incertum incuriane obstetricum, an occulto puerperii morbo. Infanti nomina data Ferdinandus Carolus Iosephus. Caesar, ne praesentia funeris aegritudinem animi intenderet, de consilio Medicorum Vienna Eberstorphium recessit. Exsequias sollemnibus caeremoniis praesente Eleonora Augusta, vidua, Episcopus Viennensis peregit.

Inter haec magnae Britanniae Rex Carolus civilium motuum intestina dissidia suo sanguine aut finivit, aut incepit. Nam capto uti ante memoravimus Oxonio, cum Rex ad castra Scotorum desperata omni defensione profugisset: Scoti accepta pecunia Regem Anglicanae militiae primoribus tradiderunt; ea lege ut honestis cum illo conditionibus transigerent, eumque in regnum et dignitatem reponerent. Rex ab exercitu Anglicano, eiusque supremo praefecto Thoma Farfaxio summo honore acceptus est. Atque inde apud Vectem Insulam, in arcem Caresbroch in custodiam datus. Ibi cum initio magnifice, et proxime libertatem haberetur, paulatim tamen artius ac difficilius haberi coepit. Interim Londini in Parlamento Regio de restitutione ipsius et conditionibus pacis agebatur. Quae dum fere ad exitium perductae essent; repente primores Militiae in quorum potestate Rex erat, nihil minus quam restitutionem eius desiderantes, tractationi huic intercedunt, oblatoque libello quem multis in Regem criminationibus referserant, vocari illum in ius et cognosci de criminibus ipsius postulant. Summa accusationis erat, intestina atque atrocis belli invidia; quod ille contra leges patrias, quibus etiam Reges tenerentur, temere et crudeliter contra innocentes subditos suscepisset, nulla alia de causa nisi ut vim atque auctoritatem Parlamenti opprimeret, quo ipse quasi freno solutus in opes atque animos subditorum dominaretur. Hinc suae potentiae stabiliendae graves contributiones exegisse, per Episcopos novas caeremonias ac ritus Papisticos induxisse in Ecclesias; Germanos equites, pedites Hibernos per urbes atque oppida velut in praesidiis collocasse: In Hibernia Catholicorum delectus habuisse: A Rege Daniae aliisque externis arma, equos, auxilium petivisse: sollicitasse exercitum Anglorum, Scotorumque pretio; illius urbem Londinum diripiendam, his quattuor provincias Aquilonates regno Scotiae

adiungendas promisisse, si ad Parlamenti exitium secum conspirarent. Ceterum cum ad libellum a Parlamento non responderetur, Farfaxius et Cromvellius Anglicani exercitus supremi, cum exercitu Londinum advolant, occupataque urbe quotquot factioni eorum adversabantur e Parlamento eiciunt, novosque inde senatores, et suarum partium substituunt. Independentes plerosque, et Regiae gubernationis osores. Ex his deinde et militiae antesignanis novum Iustitiae tribunal constituitur quod de Rege cognosceret. Ita instituta actio, in qua reus ab accusatoribus iudicaretur, quae quem exitum habitura esset, iam facile erat omnibus divinare. Nihil interim Scotici, aut confoederati Belgii, aliorumque Principum Oratores ne ad differendum quidem iudicium valuere. Rex ad novum tribunal citatus, adductusque Londinum per custodias militares, dum respondere ad obiecta, Iudicesque illos agnoscere dedignatur, festinata sententia tamquam Tyrannus et hostis patriae, qui nefario bello rem publicam petivisset, ad supplicium capitis condemnatur. Triduum comparando ad mortem animo Regi datum est. Quo exacto, nona Februarii die anno millesimo sexcentesimo quadragesimo nono damnatus Rex in ferale et sanguinarium theatrum, quod palam ante Palatium Regium exstructum visebatur, armatis legionibus circumdatum producitur, atque ibi a duobus larvatis lictoribus, more Anglicano securi percutitur. Pauca ad circuinstantes in theatro prolocutus est. Testatus sibi innocenti vim fieri, remittere tamen noxam adversariis suis, et precari Deum, ut morte sua tranquillitas regno redeat. Professus deinde est sei in ea Religione et Ecclesia mori quam Rex Iacobus, pater eius ordinavisset, quamque ipse semper defendendam suscepisset. Mirum est duravisse Anglorum oculos in tam atrocis spectaculi immanitatem, cum omnium nationum, etiam maxime barbarorum animis, inditus sit amor in Reges et Principes suos, ac quasi congenitus, quorum non modo maiestatem inviolabilem, sed etiam opibus et sanguine subditorum strenue propugnatam, omnes omnium gentium historiae testantur. Hunc exitum habuit Carolus Primus eius nominis Rex Magnae Britanniae, inter tragicae fortunae exempla omnibus retro saeculis memorandus. Natus est sub initium anni saecularis MDC. Patre Iacobo VI. Scotiae atque Angliae Rege; matre Anna Friderici II. Regis Daniae filia Anno MDC XXV. post mortem Iacobi regna patris adeptus est, duxitque in uxorem Henricam Mariam Henrici IV. Regis Galliarum filiam cum qua fecundum illi et stabile matrimonium fuit. Filios duos natu maiores ex anglia, ingravescentibus in dies turbis, securitatis causa, in Galliam ad matrem remisit. Illi erant Carolus Princeps Walliae, et Iacobus Dux Eboracensis, filia maior Principi Orangio, ut supra retulimus, in matrimonium collocata est. Duo adhuc praeterea, ex liberis, ni fallor, in Anglia post mortem Patris remansere. Porro trucidato Rege, in bona eius amicosque ne ultores superessent, pari crudelitate saevitum est. Duo filii Carolus et Iacobus eorundem iudicum decreto hostes patriae denuntiati, et regno perpetuum abstinere iussi sunt. Dux Hamiltonius, Comes Hollandiae, Mylord Cappelius, aliique Regiarum partium, qui in potestate iudicum erant, securi percussi. Regia dein gubernandi ratio sublata, edictumque sub mortis poena ne de reducenda ea ageretur. Denique ut apud populum speciosum Imperii nomen, res vero ipsa, ac potentia penes paucos factionis Principes esset, Superior Domus, quae primum Parlamenti membrum constituit, atque ex Proceribus Regni constat, per edictum tollitur; abrogata illi deinceps

omni auctoritate consulendi, definiendique. Ita summa imperii ad inferiorem Domum, quae capita populorum, ac Legatos Civitatum complectitur, devoluta est. Ex his delecti quadraginta constituendae, gubernandaeque novae Rei publicae. Id consilium Status appellatum est, eiusque Princeps constitutus est Olivarius Cromvellus, in exercitu Anglicano Legatus Farfaxii. Multa mox ad arbitrium ipsorum, in Ecclesiastico ac Politico statu commutata. Fractum sigillum regium. Insignia eius deiecta. Bona ac thesaurus regius in fiscum redacta. Cusa nova moneta cum hoc titulo: Res publica Anglicana. Editum deinde in vulgus scriptum nomine Parlamenti, quo causae reddebantur quare punitus Rex, et Domus Parlamenti maior abrogata esset, et quantum deinceps Rei publicae interesset, non ab uno, sed a populo gubernari. Quibus omnibus expeditis Cromvello expeditio in Hiberniam decernitur. Farfaxius ad promovenda novi Regiminis auspicia Londini relictus. Ordinata in bellum Hibernicum centum et quinquaginta milia librarum Sterlingarum, quarum singulae quinos fere thaleros Imperiales, aut paulo amplius faciunt. Cum hac pecunia et decem millium exercitu, magnoque numero Nobilium, Regia pene magnificentia Cromvellus in Hiberniam profectus est. Et felix illi prima haec expeditio fuit. Nam Marchio Ormundus Catholici et Regii exercitus Dux uno alteroque proelio profligatus campo excessit. Inde Dublinum quod caput illius expeditionis fuerat, obsidione liberat. Id oppidum est inter primaria Hiberniae, Archiepiscopatu, et Palatio Regio insigne, situ imprimis amoeno ac permunito, iuxta fluvium Lissium, haud procul mari quod angliam atque Hiberniam interfluit. Atque id iam diu Ormundus circumsederat. Quod si tum quidem Angli amisissent, facile potuissent tota Insula prohiberi. Est enim illuc ex Anglia in Hiberniam traiectus procommodus, et statio navibus praesertim militaribus tutissima. Regio vero omnis rerum necessariarum copia abundat, praeterquam lignorum, in quorum vicem carbone fossili, quem eo ex Anglia naves deferunt, utitur. Itaque adfuit periclitantibus in tempore Cromvellus: secutaeque liberationem Dublini urbes permultae; aliae vi, aliae deditione; aliae etiam ne vim experirentur sponte desperato omni auxilio in potestatem Anglorum concedebant. Ceterum Scotos haec ab Anglis in Regem suum instituta actio gravissime offendit, nam renuntiata confestim pace, et si bello infelice utebantur, caeso captoque duce eorum Marchione Hamiltonio, tamen non deserendum Regem, sed propugnandum omni ope decrevere. Postquam vero res eo perducta est, ut e manibus hostium eripi non posset, ipsi eodem prope tempore quo de capite Regis Londini agebatur, convocato Edenburgi concilio, Carolum filium Regem renuntiant. Legatosque mox in Hollandiam expediunt, ubi tum Carolus Princeps Walliae morabatur, qui eum ad capessendum regnum, et vindicandam Patris iniuriam hortarentur. Carolus audita Patris morte Regium titulum mox usurpavit. Inde Braedae cum Legatis Scoticis diu collocutus praeeuntes illos tandem in Scotiam subsecutus est, feliciterque eo appulit paulo post quam Montrosius Regiarum copiarum Dux Edenburgi capitis supplicio afficeretur.

Dum haec in Britannia geruntur Elector Coloniensis Ferdinandus, idemque Princeps et Episcopus Leodiensis, urbem Leodium iam diu rebellem ac refractariam viatque armis ad officium compulit. Cum enim, ut supra indicavimus plebs sine ulla reverentia Principis consularia comitia invasisset, res eo demum per licentiam paucorum perducta est, ut excussa omni erga Principem oboedientia, sese in libertatem asserere, aut certe alterius dominationi subicere

niteretur, nam et Legatos in Galliam miserant, et a foederatis Belgii Ordinibus auxilium crebro ac sollicite petebant. Iamque Consules et Magistratus eiecto supremo Iustitiae tribunali Regalia Principis usurpabant, sibique in cives Ius vitae ac necis arrogabant, aliaque multa quae supra potestatem ipsorum erant, impune et ferociter designabant. Princeps nihil intermittebat ut res lenibus remediis componeretur. Ad extremum cum nullis rationibus quicquam proficeret, ipse eo proficisci, et rem turbatam sua praesentia ad tranquillitatem reducere constituit. Id factum anno superiore, mense Iulio, quo Princeps una tantum equestri, et altera pedestri cohorte ad sui corporis custodiam comitatus Bonna Visetum, quod haud procul Leodio distat, contendit. Ibi celebratis Ordinum Comitiis, evocatisque Canonicis Cathedralibus, (quorum tamen pauci cum Decano Aegidio a Bocholts nescio quam ob causam evocanti Principi paruere.) de statu perturbato, et reducenda Patriae tranquilitate deliberavit. Interim electi sunt novi Consules Petrus Wilmar cerevisiarius, et Waltherus Hennet Pharmacopaeus. Ea electio cum de more Principi significari deberet, nihil eiusmodi factum, contra vero ingruente iam nocte, festiva machinarum explosione velut de Principe triumphatum est. Visum nihilominus Ordinibus patriae optimum tranquilitatis remedium praesentiam Principis fore. Nam ita esse ingenia Leodiensium, ut quam praefracti et contumaces in absentes Principes sint, tam prompto obsequio praesentes reverantur. Igitur Princeps die decima Augusti, comitante sola equestri custodia, et aliquot Patriae nobilibus, ac maiore Scabinorum numero, Viseto Leodium discedit pacato agmine, Praemisso in urbem Cancellario qui Consules de adventu suo doceret. Cum ad pagum Herstallium, qui Brabantinae ditionis est, atque ad Principem Orangium spectat pervenisset, adferuntur litterae ex urbe a Cancellario ad Principem scriptae, quibus nuntiabat, Consules ei significatum velle, directa esse in Principem ac comitatum eius tormenta bellica si urbi appropinquaret, vim insuper trium aut quattuor millium armatorum emittendam, ut venientem aditu prohibeant. Proinde monebat Cancellarius ulterius ne progrederetur, seque ac suos evidenti periculo, et urbem ultimis casibus ne exponeret. Urbem totam esse in armis, per omnes vicos et compita discurrere veluti furiosos, maximeque tumultuari apud portam qua Princeps intraturus sit, auditae ibidem impune voces mortem atque omnia extrema Principi et comitatui eius comminantium. Nuntiatum praeterea, navigium onerarium, quod vehendis Principis impedimentis adversa Mosa praemeaverat, in conspectu civitatis regredi et descendere iussum, nisi expilari mallet. Princeps ad ea immotus nihilominus perrexit praemisso interim exconsule Visetense Maretio qui certiora referret. Is male a custodibus portarum habitus atrociora ex vero retulit. Simul adferuntur aliae litterae a Cancellario quibus priora confirmabantur, non portas modo, sed et animos Leodiensium Principi clausos. Iamque initium caedis ab egressis Leodiensibus factum fuerat. Tum Princeps tanto rebellium furori cedendum ratus, converso itinere Visetum rediit. Et mox Huium conventum Ordinum Patriae edixit; atque eo Capitulum Leodiense, cui ipse in urbe adesse prohiberetur transtulit. Huic autem Translationi Decanus et pauci Canonici, cum Magistratu urbano refragabantur. Decanus haud multo post ex vulnere femori casu inflicto moritur. In cuius defuncti locum a Capitulo iam diviso ac dissidente duo eliguntur, Maximilianus Henricus Coadiutor Coloniensis, et Arnoldus a Leeraedt, hic a paucis qui Leodii remanserant, et Translationi Capitulari adversabantur, ille

a maiore ac saniore parte, quae evocantem Principem Huium secuta fuerat. Post haec Princeps Bonnam reversus est. Magistratus vero Leodiensis ac pauci refractarii in sua porro contumacia pergebant. itaque Princeps cum nullis amplius rationibus, aut lenibus remediis locus esset, habito consilio cum Capitulo Cathedrali, et ordinibus Patriae, vi eos ad officium compellere decrevit. Atque ad eandem rem Coadiutorem Coloniensem, ac iam etiam Decanum Leodiensem. Huium cum paucis copiis sub Cratzio, Vossio et Schrotzio Tribunis praemisit. Venit is Huium hoc anno mense Iulio, publicatoque edicto nomine principis veniam anteactorum omnibus concedit, exceptis quinque aut sex e magistratu, et paucis eorum consortibus, cum autem iis multitudo parum commoveretur, tribunis negotium datum ut arces aliquot circa urbem occuparent, ex iisque consilia et actiones oppidanorum observarent. Interim prope erat dies Divo Iacobo Apostolo sacer, quo annua creandorum Consulum comitia celebrantur. Est dies iam ab annis aliquot magno tumultu agitatus fuerat, dum studia Civium pro hac aut illa parte nitentium in diversa trahuntur. Itaque nonnulli spem conceperant motus alicuius in civitate ab iis qui sub obsequio Principis remanebant, usuris forte propinquo subsidio militarium copiarum. In eam rem intentus Tribunus Schrotzius, ipse patria Leodiensis, et ingenii suorum gnarus eo die copias instructa acie e munitionibus suis in conspectum civitatis educit. Atque ibi aliquot horas consistens spem ex propinquo audentibus ostentabat. Sed Leodienses in obiectas copias e tormentis bellicis acriter fulminabant. Qua clade quinque equi et duo equites discerpti sunt. Cum autem aliqui ad pellendos inde hostes erupissent, ii ita excepti sunt, ut tota urbe terrorem spargerent inter haec tamen electio processit. Creati sunt Consules boville, et Iacobus Hennet, frater Wilhelmi qui anno superiore Consulatum gesserat, urbis partes sequebatur totus fere tractus litoralis Mosae, qui Huium ac Leodium interiacet, ac dein quattuor pagis propinquiores urbi qua Germaniam respicit, Sancti Remacli, Iupilia, Fleron, et Chainee. Crebris interim eruptionibus licet infaustis, et cum aliqua semper erumpentium clade, contumaciam in dies maiorem testabantur Leodienses, et vana subsidiorum spe, quae in proximo esse fingebant, credulae plebi illudebant; Dimisso iterum Perottio in Galliam qui festinationem auxiliorum sollicitaret. Sed Baro de Wagnee Bullionensis Ducatus Gubernator a Principibus praemissus missionem Perottii irritam effecit. Neque enim Rex ac Regina Galliae cognita Leodiensium in Principem suum irreverentia, ac manifesta rebellione dignos Duxerant, quibus auxilium impenderent. Sed haec callide Consules dissimulabant; aut quia nihilominus sperabant se aliquid exoraturos, continuo plebem spe auxiliorum brevi affuturorum sustentabant. Nulla interim facta mentione quomodo cum Principe in gratiam redirent, aut pacem ac tranquillitatem Patriae reducerent. Interim Generalis vigiliarum praefectus Otto Christophorus Sparr, cum Circuli Westphalici copiis, et duobus mortariis, ac duodecim tormentis bellicis, omnique necessario apparatu iussu Principis advenit. Et nona Augusti die Viseti cum Coadiutore Maximiliano Henrico, ac ceteris tribunis collocutus, senatum militarem habuit. Ibi decretum, quoniam nullum alias remedium supersit, ut arma in Rebelles expedirentur. Atque ut initium fieret a pagis urbi circumpositis, sine quibus ad ipsam perveniri non possit. Id negotium Generalis Sparrius praefectus expeditionis in se suscepit. Qui receptis ad se Cratzio et Schrotzio tribunis ac trecentis quos illi adduxerant, equitibus; reliquis

cum Tribuno Vossio trans Mosam relictis, cum omnibus copiis suis quae erant paulo supra tria milia, et quingentos, Pago Fleronio appropinquavit. Is erat dies Augusti decimus. Praemisit autem tibicinem qui obsequentibus veniam offerret. Sed illi Caduceatorem hunc male acceptum pago eiciunt. Tum Sparrius haud amplius cunctandum ratus tormenta aliquot, in pagum explodi iussit, ac simul peditatui aggressionem imperat. Qua re feliciter peracta pagum incendit, rusticis aut caesis aut fuga salutem quaerentibus. Atque eodem adhuc die sub vesperam ad alterum pagum Iupiliam castra movit, iuxtaque illum in vicino colle cum omnibus copiis quietus consedit. Tum quia nox imminebat inopportuna aggredientibus, tum ut videret quantum animi superesset Iupiliensibus, e vicini incendii spectaculo suam si perseverarent fortunam aestimaturis. Postridie misit Sparrius in pagum Sacerdotem ex Monasterio Caphensi haud procul inde dissito, qui se ad id munus obtulerat, putabatque se effecturum ut oblata venia ab armis discederent. Iupilienses Sacerdotem apud se sine ullo responso retinuere; Quod dum Sparrius praestolatur repente nuntiant excubitores venire ex urbe multas copias auxilio Iupiliensibus. Erat inter has Consul ipse Iacobus Hennet. Igitur Sparrius expeditis tormentis pagum a peditatu invadi, equites vero circumgredi illum iubet. ibi acris initio pugna committitur. Sed pervicit virtus militum. Pagani reiecti, quique iis auxilio ex urbe venerant sese omnes in fugam coniciunt. Qui a circumgressis pagum equitibus excepti, magna strage funduntur, ac si omnis equitatus adfuisset, pauci sane ad urbem incolumes revertissent. Cecidere in universum fere quadringenti, atque inter ceteros Consul ipse, Qui relicto equo dum in ipsius Pagi angustiis, et occultiore aditu salutem quaerit, a militibus deprehensus interimitur. Apud hunc reperta est Clavis Argentea, insigne Consulatus, bono utique omine victorum, potituros brevi etiam urbe, cuius clavem iam praecepissent. Iupilia dein caesis inquilinis etiam incensaest. Post hanc cladem reliqui pagi depositis armis sponte ad oboedientiam rediere. Memorabile fuit hoc infortunium Leodiensium. Quia in pervigilium Divi laurentii incidit, quo die ante annum Principem suum cum insigni contumelia aditu urbis prohibuerant. Ac Iupilienses in eo praeterea peccaverant, quod eodem die primi omnium pulsu campanarum, socios pagos ad sumenda arma, et resistendum Principi concitaverant. Interim Comes Itelius de Merode, et Baro Lindanus iussu Principis ex obsequentibus Pagis, et Condrosiis manum Provincialium adduxere; ii fere erant tria milia. Et opportune admodum adveniebant, quia Sparrius propter paucitatem suorum, qui in varia praesidia distrahebantur ad summam rei nihil adhuc efficere poterat. Ipse tamen duodecima Augusti motis iupilia castris urbem versius ad Coenobium [Orig: Caenobium] Carthusianorum contendit; ac emissis quadringentis peditibus Suburbium Amercour ad ipsa usque portas incendio devastat. Eo die Timpanista oppidanus litteras a Magistratu ad Tribunum Schrotzium in castra attulit; quarum haec erat sententia: Mirari se satis non posse cur ipse Patriam suam manifesto bello adortus sit, cui bello neque ipsi, neque ulli mortalium causa a se data sit. itaque petere ut huius instituti sui rationes edere non gravetur, quo super iis cum vicinis Regibus ac Principibus conferre atque eos huius controversiae arbitros postulare ac constituere possint. Deinde rogabant, ut Consulem quem captum esse existimabant in libertatem restitueret. Ad ea Sparrius interiectis paucis diebus sie respondit: vidisse se litteras quas ad Schrotzium dederint, et quoniam ipse caput expeditionis sit, hoc iis tribuni nomine respondere; Causam illati belli esse irreverentiam

ipsorum, et inexcusabiles contumelias quas Principi suo intulerint. Inter quas vel ea maxima fit quod illum anno proxime superiore, die s. Laurentii sacro, pacato, et modico comitatu venientem ingressu urbis armati prohibuerint. In qua inoboedientia et rebellione ita progrediuntur, ut nulla hactenus clementia, aut aequis rationibus ad officium revocari potuerint. itaque sibi negotium datum esse, quoniam nullum amplius remedium supersit, vi atque armis cos ad debitum obsequium compellere, atque eius rei initium fecisse se occupatis duobus pagis Fleronio et Iupilia; iisque, quia oblatam Principis sui veniam praefracte recusaverant, incendio deletis. In qua re, vindicante haud dubie iusto Numine, aequam causam triumphasse, et alterum ex Consulibus ipsorum interfectum esse. Quoniam vero Princeps, qua est insigni erga suos clementia, gratiam vi atque armis praeferat, ideo rogare se atque hortari eos, ut quam primum ad officium redeant. Quod si facere detrectent, contestari se Deum, atque omnes mortales, quae deinceps mala atque incommoda sint eventura non sibi sed ipsis imputanda esse.

Post haec Sparrius quomodo urbi magis magisque appropinquaret omni conatu intendit. Itaque relicto apud Coenobium [Orig: Caenobium] Carthusianum Tribuno Schrotzio et Barono Lindano, cum reliquis copiis apud Viserum Mosam transgreditur, ut ab ea etiam parte vim ostentaret. Tria ibi erant suburbia S. Leonardi, S. Walburgis et Aurotanum, quae ut in potestatem redigeret Sparrius laborabat. Interim legati ex civitate ad Coadiutorem Maximilianum Principem venere, quorum antesignanus erat Iardinus, unus ex iis qui ante annum in Galliam missi fuerant. Qui expositis postulatis suis apud Baronem Grosbechium Archidiaconum Condrosii et Cancellarium Leodiensem, etsi apparebat iis Principem assentiri non posse, tamen publice auditi sunt. Eratque eorum haec summa, Ut ab actionibus utrinque cessaretur, utque miles leuca Bannali excederet. Deinde ut de arbitris, Fideiussoribus et de legatis, deque loco ubi pro communi civitatis et patriae salute transigendum esset, conveniretur. Ad ea Princeps Maximilianus responderi iussit; arma adversus rebelles necessario sumpta, et cessatura quamprimum ii ad officium redierint. Si in contumacia perseveretur nihil de vi remitti posse: Principis Clementiam, eiusque ad aequas transactiones pronam voluntatem superiorum temporum acta testari. Cuius verba, et manus, et sigilla pro cautione fideiussoria sufficere debuerint. At quia tam proiecta fuerit Magistratui Principis sui auctoritas, ut venienti portas occluserint, non aliam sibi relictam transigendi potestatem, quam ut in reparationem iniuriae illius porta ad S. Walburgem tradatur, quae esset oportuna tractatui, et ne facile vis inferri posset, securitatem praestaret. Cum vero instarent Delegati ut saltem tridui indutiae concederentur, (Neque enim cum eiusmodi responso apud feroces suorum animos vitam revertentium in tuto fore) ostensae sunt iis: litterae quibus ab externis enixe auxilium efflagitabant, quae quoniam non viderentur eorum esse, qui in gratiam recipi desiderarent, cum hac properatione ad suos dimissi sunt. Interim Sparrius, occupato Coenobio [Orig: Caenobio] S. Aegidii in monte sito, crebro urbem atque aditus illius fulminantibus machinis infestabat. Atque inde rusticorum fossorum indefessa opera adiutus aggeribus urbi appropinquat ad partem usque Aurotani Suburbii, ubi deinde et Coenobio [Orig: Caenobio] Wilhelmitarum potitus est. Denique et Coenobio [Orig: Caenobio] S. Laurentii vis admota. Quod cum oppidani magno animo defenderent; tamen ad extremum virtuti militum cesserunt. Porro Magistratus ac potiores civium cum viderent rem serio

agi, atque urbem quottidie periculo propiorem fieri, tandem de deditione agere constituunt. Igitur vigesima octava Augusti tribunus Iamar cum nonnullis aliis ex civitate ad Sparrium mittitur, ut impetrato ab eo libero commeatu Principem Maximilianum Huium adirent, cum eo de deditione acturi, Sparrius Legatus, respondit: Rem eam moram non ferre. Apud se minore temporis compendio transigi posse, qui una cum Canonico Tabolet super ea re potestatem a Principe accepisset. Itaque datae iis viginti quattuor horarum indutiae intra quas communicato cum suis consilio ad se redirent. Interim Sparrius tormenta in suggestus efferri, atque omnia ad aggressionem necessaria, si forte Legati remanerent, diligenter instituit. Postridie redeunt Legati, atque urbem dedunt, tribus tantum personis ab universali venia exclusis. Interim dum de deditione agitur, Bartholomaeus Rolandus superiorum annorum Consul, ex iis qui acerrime Principi restiterant, atque auctores occludendarum portarum fuerant, fugam meditabatur, adsumpto in socium tibicine Hollandico, cui filiae suae matrimonium Rolandus promiserat. Sed Deo visum non fuit, ut praecipuus seditionis auctor condignas poenas effugeret. Itaque, licet mentito habitu, et militis Traiectensis speciem prae se ferens, deprehensus ab equitibus qui urbem cingebant, atque ad Sparrium in castra perductus est. In urbe vero concidentibus plane factiosorum animis Waltherus Hennet, superioris anni Consul, a globo civium correptus, atque in vincula coniectus est. Peracta transactione eodem adhuc die sub vesperum Sparrio duae portae S. Walburgis et martini, schrotzio vero ab altero urbis latere porta Amercour traditur. Princeps Maximilianus de omnibus rebus celerrimis nuntiis edoctus, ultima Augusti, comitante Landgravio Darmstadio, et idoneo armatorum praesidio stipatus urbem triumphabundus ingressus est, atque ad palatium ab acclamante plebe deductus. Inde triduo post, Capitulum et supremum Iustitiae tribunal Auro Leodium reduxit. Tum edictum publicavit ut cuilibet gratia Principis Electoris non excepta, fas esset redire ad sua: Milites vero, retento tamen apud urbem, ad corporis sui custodiam sufficienti praesidio, per vicinos pagos in hospitia distribuit, ut assignato singulis diario ab agendis praedis, et populationibus abstineretur. Post haec Princeps Elector audita deditione Leodium iter instituit. Pridie vero quam urbem ingrederetur de Consule hennet palam in foro supplicium sumptum est, idque propterea, quoniam ferociter iuraverat se vivo non futurum ut Princeps in urbem intromitteretur. Caput eius a cervicibus recisum, Portae S. Leonardi quam Principi Consul occluserat, impositum fuit. Eadem poena haud multo post Bartholomaeus Rolandus, etsi multis deprecantibus, commune Rebellionis crimen expiavit. Tum Elector convocato Ordinum conventu statum Civitatis ac patriae ordinare aggressus est. Numerataque Sparrio pecunia eum cum exercitu in Germaniam remisit, retentis apud se bis mille peditibus, et equitibus fere ducentis. Adiecit deinde animum ad corrigenda Comitia Consularia, a quibus nempe tota mali labes profluxerat. Ac primum Consuli Boville, magistratus munere confirmato, Collegam addidit Wanzoulle, qui pridem a factiosis in vincula coniectus, et dum urbs deditur, ab iisdem exemptus libertati pristinae restitutus fuerat. Deinde Comitia a tribubus plebeis ad Senatum transtulit cum hac moderatione; ut ex viginti duobus quos Princeps vel eius concilium nominaret, unum; atque ex totidem qui a Commissariis nominarentur, alterum Consulem eligerent. Plebs ademptum Comitiorum ius non nisi inani rumore questa est. Consules vero ac primo. res Civitatis Principi gratias egere. Iudicia

autem Consularia ac Iuratorum, quae veteri more intra civitatem certis limitibus ac personis continebantur, iam vero ab aliquot annis factiosis Consulibus promiscue ultra praescriptos limites, per totam Provinciam, atque in personas exemptas, temere ac violenter exercita fuerant, Princeps Scabinis leodiensibus, et Collegio triginta duumvirum ordinario restituit ac transcripsit. Dignum ratus, ut qui alienum invasissent, suo etiam iure exciderent. Publicato inde edicto praeteritorum veniam omnibus indulsit, exceptis caedibus et rapinis, quae per hos tumultus contra ius et fas commissae essent. De quibus certos extra ordinem Iudices cum Statibus Patriae nominavit, qui cognoscerent et controversias finirent; idque intra mensem, et remota omni provocatione. Postremo quoniam Elector in senium vergebat, ut huic etiam Ecclesiae de Coadiutore provideretur, sicut Coloniae iam factum fuerat, impense desideravit, eo magis quo turbatior Rei publicae status, et genius civitatis turbis obnoxius certum ac potentem successorem postulate videbatur. Igitur indicta hunc in finem electio decima nona mensis Octobris ad votum Principis feliciter successit Renuntiatusque Coadiutor Princeps Maximilianus, Henricus factam in se electionem ratam habuit. Rebus in hunc modum compositis Elector relicta Principi Coadiutori Ecclesiae et Rei publ. cura bonnam reversus est. Hunc exitum habuit rebellio Leodiensis, quae sane nisi in tempore oppressa fuisset, multorum in eam oculis directis, magnis aliquando motibus Imperium, licet iam pacatum, quassatura videbatur.

Sub initium huius anni Ioannes Casimirus Rex Poloniae in magno Procerum conventu Cracoviae sollemnibus caeremoniis inauguratus est. Ac deinde ducta in matrimonium ex dispensatione summi Pontificis, defuncti fratris vidua Aloysia Maria, animum ad bellum contra Cosaccos ac Tartaros appulit. Illi enim a morte Vladislai Regis variis cladibus regnum vexaverant, et iam inter oppida Zbaras et Zborovo ductore Boguslao Chmielnicio positis castris considebant. Fama est trecenta milia fuisse. Adversus quos cum stipendiario milite Rex profectus, tanto hostium numero haud sane par, egregie tamen ac fortiter impetum Barbarorum sustinuit. Mense Augusto acri et cruento proelio certatum est, in quo virtus Polonorum maxime enituit. Nam cincti undique et circumventi a multitudine Barbarorum, ita eorum vim atque impetum excepere, ut Barbari ingenti suorum strage perculsi, non modo infaustam aggressionem deseruerint, sed etiam ad petendam pacem animum adiecerint. Data pax postulantibus, eo pronius quia Rex cursum victoriae prosequi non poterat, ob paucitatem suorum, atque hostium multitudinem, qui licet cladem aliquam passi essent: tamen id detrimentum minus sentiebant; atque identidem novis copiis confirmabantur. Igitur pax in has fere conditiones componitur. Primum Rex privilegia Cosaccorum antiqua confirmat, ac numerum eorum ad quadraginta milia reducit; cuius numeri congruum indicem Praefectus ipsorum quotannis conficiet, et Regi exhibebit, omnibus inquilinis ab utraque ripa Boristhenis atque inde super Viniciam, et Braclavium, et Ianpollam usque ad Tyram fluvium, liberum erit huic Cosaccicae militiae nomen dare, cuius praefecturam Rex confert ac confirmat Boguslao Chmielnicio, una cum Satrapia Czerin, ibi deinceps erit statio eius militiae prima, ac sedes praetoria. Deinde concedit Rex veniam omnium ante actorum, et Cosaccos in fidem et gratiam recepit; Atque ii deinceps Regi et Rei publicae oboedientes erunt. Milites ceteri stipendiarii non imponentur praesidio aut hospitio iis civitatibus in quibus Cosacci sunt. Neque in iisdem iudaei permittentur. Graecorum Religio, ecclesiae, et bona eorum

permanebunt in eo statu, in quo huc usque fuerunt. Et Metropolita sive Archiepiscopus Kioviensis Graecae Ecclesiae addictus in Comitiis Regni sessionem ac suffragium habebit. In Palatinatibus Kioviensi, Braclaviensi, et Czernichoviensi conferet Rex omnes dignitates et munia iis solis qui Religionem Russorum profitentur. Deique ut haec omnia in proximis Regni comitiis confirmentur, ad quae reliqua dissidia Religionis, et nonnulla alia postulata remissa sunt. Ita confirmata ad tempus pace Chmielnicius praestito Regi Iuramento fidelitatis exercitum suum in Voliniam ulteriorem reduxit.

Fama est Cosaccis in bellum multa Turcas auxilia promisisse, sed quo minus starent promissis seditione domestica et bello Veneto impeditos. Nam anno superiore cum interfecissent, primo magnum Vizirium, dein Imperatorem ipsum, atque in locum eius filium Mahometem sexdecim annos natum substituissent, res eorum in maximis turbis versabantur, atque eas augebat in dies Sultana, primaria Imperatoris Turcici uxor, femina magni animi, atque ingentium spirituum. Huc accedebant curae belli Veneti, quod per id tempus infeliciter gerebatur. Cum enim Veneti toto prope anno fauces Hellespontiacas obsiderent, atque ibi vicinum omne mare infestum redderent, ut omnis prope aditus exitusque in Aegeum pelagus navigiis Turcicis praecluderetur: Turcae ut vires hostium distraherent, evocarunt classem Africanam, quam anno superiore maximis sumptibus instruxerant. Cuius adventu nuntiato, Veneti relicto apud Hellespontum Iacobo de Riva cum aliquot navium praesidio Africanae classi in occursum properarunt: Quorum discessu cognito classis Constantinopolitana, quae circumvallata in facibus Hellesponti haeserat, ventum secundum nacta non animadvertentibus Venetis erupit, et Smirnam versus vela fecit. Riva postridie ubi discessisse hostium classem intellexit, insequi eam instituit; ac primum apud Insulam Scio; deinde circa Euboeam frustra investigans, demum haud procul Smirna urbe, in portu Foggiano deprehendit. Distat is portus Smirna duobus passuum milibus; atque ibi se Rhodiorum aliquot triremes, et septem naves Africanae coniunxerant. Explorata hostium statione Riva in ipso aditu portus aciem instruxit, atque ex omnibus navigiis suis in classem Turcarum fulminavit. Quinque naves eo impetu in profundum demersae sunt. Inter haec autem una longe maxima reliquarum quae magnam vim pulveris nitrati, et globorum pyrobolarium vehebat, ignem concepit. Quod animadvertens Nauta Venetus, contempto mortis periculo, una cum Centurione navali Iacobo Santorinio desiluit in mare; et ardenti navigio per ignem et aquam adnatans anchorarios funes ascia interscindit, Illis sine incommodo renatantibus ad suos navigium vento ac flammis impulsum in classem Turcarum fertur, et proxima quaeque navigia eodem incendio involvit. Ea clade tota pene Turcarum classis deleta est, magna cum strage vectorum, quos aut violentia ignis, aut dum illum fugiunt, aqua absumpsit. Pauci natando in propinquum littus evasere. Turcae damnum illud ad vicies centena milia aureorum aestimarunt. Porro Res publica Veneta actis per omnia templa Deo sollemnibus gratiis, sex milia aureorum inter pauperes distribuit. Praefectum vero Classis Iacobum de Riva, et imprimis Sanctorinium, tum alios Navarchos pro suo quemque merito insignibus donis honoravit.

Obiit per idem tempus Albertus ex prosapia Dominorum de Doringh, Episcopus Ratisponensis anno, aetatis septuagesimo primo, quorum triginta sex in ea dignitate inter multas molestias et varios casus cum laude explevit. Alberto

successit Franciscus Guilielmus Episcopus Osnabrugensis. In Hollandia novae Anglicanae Rei publicae Legatus Doctor Isaac Dorislaer, paulo post quam Hagam advenerat, a sex larvatis in hospitio suo interfectus est. Fuit ille ex iis qui Regem Carolum ad mortem damnarunt. Percussores tamen ipsius, etsi acriter inquisitum fuerit, deprehendi non potuere. Nunc ad annum quinquagesimum progredior.

Sub eius initium filia Caesaris Maria Anna, Sponsa Hispanica, Madritum triumphali apparatu ingressa est. Haec anno superiore Regi Hispaniarum Viennae desponsata feliciter tandem confecto itinere in Hispaniam appulit. Magna ubique pompa, praecipue in ditionibus Hispanicis excepta. Sed reliquorum omnium magnificentiam facile vicit maiestas aulae Hispanicae, quippe ubi Rex ipse praesens aderat. Igitur ubi dies ingressui destinatus illuxerat, omnes plateae, quae ad palatium Regium ducebant aureo ac serico panno exornatae, intertextis ubique gemmis fulgere conspiciebantur. Ad introitum ac capita platearum erectae erant quattuor magnae, et quadraginta minores Pyramides ex quibus quattuor arcus Triumphales pendebant, insigni opera ac magno artificio constructi. Aestimatum hoc opus sexaginta quattuor milibus aureorum. Sponsam praecedebant Magnates Hispanici, ac tota fere aula quam Rex obviam miserat, omnes auro argentoque fulgidi. Post hos Sponsa Regia inter Principes Matronas, et pulcherrimum chorum illustrium virginum, sublimi ac generoso equo vehebatur. Eius latera stipabant duo currus exquisitissimis Musicis et Comoediis referti, quos bini Leones, ac totidem Aquilae trahebant. Hi omni linguarum ac carminum genere Sponsae laudes, et felix Epithalamium canebant. Hoc comitatu deductam Rex cum filia in aditu Palatii amantissime excepit. Inde dies aliquot nuptialibus epulis traducti. Longe alia facies per idem tempus in aula Gallica fuit, quam intestini dissidii labes, et magnarum discordiarum semina in magnum aliquande malum eruptura invaserant. Cum enim Rex adhuc sub matris tutela degeret, atque illa in gubernatione Regni externorum consiliis plurimum uteretur, indigenarum ut fit, facile odium in se concitavit. Quod eo usque processit ut tres Principes Regii sanguinis, duo Condaei fratres, et Dux Longevillanus, cum inimicitias apertius, quam fas est apud Magnates, praeferrent, iussu Regis ac Reginae in custodiam dati sint. Ea res magnas turbas concivit, propter clientelas et copiam amicorum, quibus illi Principes per universum Regnum abundant. Accedebat quod Condaeus multis magnisque victoriis Rem Gallicam stabilivisset: Et Longevillanus ante biennium pacem Germanicam, tam utilibus pro Gallia conditionibus promoverat, ut propterea non carcere sed praemio digni viderentur. Sed Regina enumeratis quae in eos liberaliter contulisset, causam custodiae edito in vulgus scripto, publicavit. Cuius summa haec fuit, Regis et Rei publicae interesse ut in acta Principum diligentius inquireretur. Nuntiata Principum captivitate, multi qui partes eorum tuebantur aulam deseruere. Inter quos Comes Turenius cum parte exercitus ad Archiducem Leopoldum concessit, postquam Stenaviam atque alia nonnulla loca in side Principum confirmmasset. Vulgo captivitatis huius auctor habebatur Iulius Mazarinus Cardinalis, qui initio Februarii cum Rege et Regina in Normanniam profectus, atque ibidem Rhotomagi exquisito apparatu exceptus, provinciam illam in fide et obsequio retinuit. Inde in Burgundiam contendens aliquot ibi oppida atque arces quae Principum partes pertinacius tuebantur, vi atque armis ad officium compulit. Burdegala quoque acerrime resistebat. Nam eo uxor Condaei cum filio Duce Anguiensi clam profugiens

miserationem apud Parlamentum [(transcriber); sic: Parlamen-] ac Cives commoverat. Itaque illa in defensionem accepta arma capiunt. Erat in urbe Dux Bullionensis, et praesidium quattuor fere millium. Contra quos Cardinalis et Marescallus Meleraius cum exercitu progressi, transito Garumna fluvio, suburbium a S. Severino dictum vi capiunt. Sed ex eo iterum maiore oppidanorum vi expulsi, positis prope urbem castris consistunt. Tandem inter continuas velitationes, interventu Parlamenti Parisiensis, res in has conditiones componitur. Primum data Burdegalensibus venia anteactorum, dein praefectura eius Provinciae non Duci Espernonio, sed fratri Regis unico Duci Andegavensi, atque ipsius Legato Marescallo Schombergio, aut Marchioni Lucano attributa. Principi Condaeae, et Duci Bullionensi permissum, ut illa cum filio Neracum, hic cum uxore et filiabus ex Parisiensi custodia dimittendis Turenium in securitatem concederent. Duci Bullionensi pro iure quod in Sedanum praetendit, numerabuntur duodecies centena milia librarum, quaeque cum ipso vivente Rege Ludovico XIII. Acta et conventa sunt, ad exitium deducentur. Burdegalenses arcem Regiam nuper destructam non tenebuntur reficere. Provincia Gasconia et civitas Burdegala toto sexennio ab omni tributo Regio in compensationem damni hoc bello illati liberabitur. Utque haec conventa firmiter observentur, Parlamentum Parisiense et Dux Bullionensis promittent et cavebunt. His peractis Rex et Regina mense octobri Burdegalam ingressi Regia pompa ac magnificentia excepti sunt.

Dum haec in Gallia fiunt Norimbergae omnibus quae ad pacificationis Germanicae consummationem pertinebant, peractis, conventus ille dissolutus est. Porro antequam legati discederent exquisitissimis epulis, et non alias usitato triumphalium ignium apparatu, felicem pacificationis exitum celebravere. Restituta simul loca, et pecuniae ex pacto numeratae. Ita tandem aliquando post triginta annorum gravissimum bellum pax postliminio reducta est, quae ut nationi Germaniae felix et diuturnae sit, faxit is a quo omne bonum procedit Deus optimus Maximus. Quid in hoc conventu decretum sit, post instrumenta pacis lector reperiet.

Carolus gustavus Comes Palatinus qui conventui Norimbergensi praesens interfuerat, eo dissoluto in Suecium profectus est, ad Coronationem Regiam quae Stocholmiae in adventum ipsius apparabatur. Venit ille in Sueciam sub finem Septembris, et mense insequenti Coronatio Reginae ab Archiepiscopo Upsaliensi in generali conventu Ordinum totius Regni magna sollemnitate peracta est. Post haec Proceres de re publica deliberarunt. Imprimis vero actum de matrimonio reginae, in cuius spem iam diu destinabatur Carolus gustavus Palatinus. Sed Regina caelibatum matrimonio praetulit, atque id palam apud Ordines sollemni contestatione professa est. Ita Palatino communibus Procerum suffragiis, principatus Sueciae hereditarius, et successio Regni delata, factumque super hac re decretum. Cui Palatinus adsensit addita voluntatis suae testificatione, quae actis Regni Comitialibus inserta est, in hanc fere sententiam: Nos Carolus Gustavus, Suecorum, Gothorum, et Wandalorum electus Princeps hereditarius, Comes Palatinus Rheni, notum facimus; Cum Regina Sueciae Christina, eiusque Regni Senatores atque Ordines, nobis et liberis nostris masculis Principatum et successionem Regni huius hereditariam publico decreto contulerint, necessarium duximus super ea re animi nostri sententiam declarare. Primum gratias agimus Reginae pro hoc et ceteris beneficiis quae nobis per omnem vitam liberaliter contulit, illam pro Domina et Regina nostra agnoscimus, cuius

sit imperate, nostrum autem parere et obsequi, atque ideo illi omnem debitam fidem, observantiam, atque oboedientiam promittimus; in gubernatione Regni, cum Regina nobis promiserit, nihil se contra nostram voluntatem, ac conditionem nobis mandaturam, promittimus vicissim nos vivente ac gubernante Regina nihil eorum quae ad publicam regni salutem pertinent, ut bellum, pacem, foedera atque alia eiusmodi magni momenti, et gubernationem concernentia, tractaturos aut decreturos, nisi id fiat de voluntate et consensu Reginae, et cum consilio Senatorum Regni, idque ad praescriptum et mandatum Regiae Maiestatis. Porro ne regnum dividatur, neque liberi nostri nunc aut deinceps quicquam ex eo postulabimus, sed quod Regina atque Ordines Regni, nobis, coniugique et liberis nostris in dotem et sustentationem ex facultatibus aerarii Regii decreverint, eo contenti erimus; Bona vero privata, si qua nobis aut liberis nostris obvenerint, ea possidebimus eo iure et libertate, qua ceteri Nobiles suis utuntur, atque ea quae illi titulo eorum praestant, nos quoque et liberi nostri praestabimus. Si post obitum Reginae nobis ditio alique extra Regnum offeratur, eam non aliter acceptabimus quam ne extra Sueciam sedem ac domicilium transferre necesse sit. Matrimonium, cum inire decretum nobis fuerit, cum Regina et Senatoribus regni communicabimus, neque eiusmodi inibimus, quod Reginae aut Regno officiat. Coniugem vero non ducemus quam quae immutatae Confessionis Augustanae est, atque in ea liberos quoque nostros educabimus. Cum ad Regni administrationem pervenerimus, illud ex Regii senatus Consilio, iuxta Ius Suedicum, et Regni constitutiones gubernabimus. Omnes et singulos Regni Ordines et subditos in exercitio et usu Augustanae confessionis tuebimur, prout illa in Upsaliensi Concilio recepta et confirmata est. Cui libet suum ius, privilegia, libertatem sarta tecta conservabimus, ac ne cuivis aut iniuria inferatur cavebimus; Reginam viduam Mariam Eleonoram amore omni et honore debito prosequemur, quaeque a filia Regina collata sunt, permittemus et confirmabimus. Denique praestabimus omnia, quae in testamento Regis Gustavi I. atque in unione ab hereditariis Principibus pro salute Regni exiguntur, quaeque antecedentes Sueciae Reges, ex iuramento et obligatione praestare obstricti fuerunt, exceptis iis quae his comitiis immutata sunt. Postremo haec omnia quae nos promisimus, ac praestare parati sumus, liberi quoque nostri et heredes deinceps promittent et praestabunt. Haec est declaratio Palatini, quae vigesima die Octobris Regni Ordinibus exhibita, actis comitialibus inserta fuit. Conventus quoque post paucos dies dissolutus est.

Supra diximus de Electore Trevirensi, quod ex captivitate Viennensi redux, cum Canonicis Metropolitanis, et Ordinibus Patriae in grave dissidium inciderit; quod eo usque processit, ut Canonici Treviros relinquere, et se Coloniam recipere debuerint, relicto ibidem uno alteroque qui partes Principis sequebantur. Elector cum absentes edicto citasset, neque illi comparerent, excommunicat eos, praebendisque et dignitatibus suis spoliat. Illi summi Pontificis ac Caesaris opem implorant, ceterisque Ecclesiasticis Imperii Principibus causam suam commendant. Nihilominus pergit Elector, omniaque ad arbitrium suum constituit. Denique ex paucis qui remanserant, quosque ipse nominaverat, novis Canonicis coacto Capitulo, Coadiutorem sibi eligi permittit Philippum Ludovicum Baronem de Reissenbergh. Ea electione improbata ceteri Canonici adiuti aliquot copiis Caesareis atque Hispanicis civitatem Trevirensem, et denique ipsam arcem, in qua erat Elector, capiunt; et Consiliarios eius praecipuos

in custodiam abducunt; Ceterum ut maioribus malis occurreretur placuit Caesari et conventui Norimbergensi ut res sine tumultu et turbis arbitrio Imperii decideretur. Datum ergo negotium Moguntino et Coloniensi Electoribus, et deinde Episcopo Bambergensi, qui re diligenter per legatos suos examinata tandem hoc anno vigesima tertia mensis Augusti sic pronuntiant: Primum ut vigore Pacificationis Monasteriensis oblivioni traditis quae hactenus perperam ac violenter acta sunt, benevolentia atque observantia inter Electorem, et Canonicos atque Ordines patriae renoventur. Ut restituantur omnes in eum statum in quo ante hos motus fuerunt; imprimis Elector, deinde Canonici, ac tum ordines et status Patriae; ut decretum de non invocando aliena auxilia Calendis Aprilis proxime factum confirmetur; ut Electori permittatur administratio atque imperium nunc et deinceps in consiliarios suos, et praefectos militares, ipsosque milites et ceteros ministros qui sicut Electori, ita et Capitulo Metropolitano, eodem plane iuramento fidelitatis obstricti erunt: ut omnes qui occasione horum motuum profugerunt, in pristinum locum et honorem reponantur, et captivi ex custodia dimittantur; cumprimis autem duo Electorales ministri Procancellarius Grass, et Consiliarius Moelbaum, iam e custodia liberati, si in muniis suis permansuri sunt, ut tam Electori quam Capitulo, sicut alii ministri de fide et obsequio caveant: ut electio Philippi Ludovici Baronis de Reiffenberg in Coadiutorem, ut pote Paci Monasteriensi, Constitutionibus Imperii, et statutis provincialibus contraria; item Collatio Praepositurae Metropolitanae, omniaque inde dependentia, vana atque irrita sint. Et ipse Reiffenbergius titulo et praetensione Coadiutoriae deinceps abstineat, sub poena violatae pacis, imposito illi desuper silentio perpetuo. Ut Capitulo relinquatur ius vetus eligendi tam Archiepiscopum quam Coadiutorem et Praepositum, sicut et conferendi ceteras praebendas et dignitates. Ut aboleantur introductae novationes, iniuriae, violentiae, atque inter haec cumprimis Satrapae Zellensis Philippi Iacobi de Waldrech postrema captivitas, et expressa lytri obligatio. Ut norma et Regula Electoralis obligationis, sit Capitulatio Archiepiscopalis, cuius vigore Elector teneatur, in gravibus negotiis quae cum patriae periculo coniuncta sunt, cum Capitulo Metropolitano communicare, et sine eius consilio in huiusmodi rebus nihil statuere aut attentare. Ut reducatur forma vetus Iudiciorum aulicorum, praesertim Confluentini et Trevirensis, remotis atque abolitis novissime contra morem Patriae introductis Commissionibus, Parlamentis atque aliis huiusmodi, ex quibus magna iudiciorum, ac Iurisdictionum confusio exorta est. Ut restituantur Capitulo Metropolitano, eiusque Collegis, praelaturae, dignitates, prebendae, decimae, pensiones, ceterique proventus, imprimis Pagi in Satrapia Grimburgh, Domus et Satrapia Hunolstein, Communitas Mertzigh et Sahrgaw, quae ad Archidioecesin spectantia, Elector sine libero Capituli consensu, ad Fidei commissum Soteri, eum transtulit. Ut restituantur in bona, praebendas et mobilia Ioannes Wilhelmus Husman ex Namediis, Praepositus, Hugo Fridericus ab Eltz supremus Choriepiscopus, Wolfgangus Fridericus a Koppenstein Archidiaconus, Emmericus a Metternich Scholasticus, et Domini a Leiien. Ut in futuris contributionibus Imperialibus, Provincialibus et Cameralibus, permittantur Ordinibus Patriae sui conventus, et libera in iis suffragia, ac consuetae dispositiones circa modum et formam tributa colligendi, denique in iisdem conventibus decernendi et dirigendi, iuxta morem et privilegia Ordinibus concessa, salvo iure supremo Principis

ut inter dissidentes ipse auctoritate in et iudicium suum interponat. Ut nova vectigalia, vino, frumento ceterisque commerciis imposita, et extraordinaria ministeria tollantur, atque in eo subditis parcatur. Ne numerus Iudaeorum contra praescriptum ordinem augeatur, receptis autem ius et iustitia, quemadmodum Christianis, sine differentia administretur. Ut munimenta in civitate Trevirensi, et Berncassel sine consensu Capituli exstructa diruantur, atque in hunc usum adhibita aedificia publica, viae, atque horti antiquis possessoribus restituantur. Denique ut quibuscumque per hos motus vis atque iniuria illata est, quorum nonnulli in instrumento huius pacificationis nominantur, ii omnes in pristinum locum, et possessiones antiquas reponantur, sine dolo et fraude. His ita constitutis pax inter Electorem, Capitulum, atque Ordines Patriae confirmata est. Post haec Canonici Metropolitani ad novi Coadiutoris Electionem processerunt, vicitque multitudine suffragiorum Carolus Casparus a Leyen, omnibus animi donis ad eam dignitatem commendatus.

IOAN. CLUV. EPITOMES HISTORIARUM LIB. XIV. APPENDIX.

ROMAE hoc Anno millesimo sexcentesimo quinquagesimo sollemnitas Iubilaei ex omnibus orbis terrae provinciis magno concursu celebrata est. Inchoavit eam celebritatem de more pridie natalis Christi summus Pontifex, aperta porta Basilicae D. Petri, quae propter hoc aurea vocatur. Et olim quidem singulis saeculis, postea anno quinquagesimo, nunc vero propter brevitatem vitae humanae anno quinto et vigesimo, venerabili ritu in magno Cardinalium, Principum atque Oratorum numero aperitur. Praemittit autem Pontifex in omnes mundi partes diplomata, quibus fideles Christiani ad salutandam Principem Ecclesiam, ceterarum omnium matrem ac magistram, benigne invitantur, atque ut id maiore alacritate fiat, plenam peccatorum condonationem id iter suscipientibus, ac designatas per urbem Ecclesias statis diebus visitantibus concedit. Itaque annus ille Religiosis Catholicorum peregrinationibus plurimum celebratur. Enituitque imprimis Cardinalium ac ceterorum Italiae Principum eximia erga Peregrinos liberalitas ac benevolentia. Et quamquam inter Reges Hispaniae Galliaeque bellum magnis viribus agitaretur, tamen Pontifex Principesque providerant, ut tutum ac commodum iter proficiscentibus praestaretur. Publicatum est eodem anno diploma Pontificis, quo damnat pacificationem Germanicam has ob causas praecipue, quod in ea pace multae Ecclesiae, earumque bona perpetuo concedantur a Catholicis, quodque institutus sit Electoratus

octavus in favorem Caroli Ludovici Comitis Palatini, cuius institutio, quemadmodum et dispositio bonorum Ecclesiae sine consensu Summi Pontificis fieri non possit, neque debeat.

Eodem anno Ferdinandus Elector Coloniensis decima tertia Septembris diem extremum clausit, Aruspergae in Westphalia, quo se paulo ante recreationis causa contulerat. Princeps omnium virtutum, imprimis vero pietatis beneficentiae ac continentiae laude cumulatissimus. Natus est Anno 1577. ex Wilhelmo Duce Bavariae, et Renata Francisci I. Ducis Lotharin. filia; Ad Electoratum dein et Ecclesiam Coloniensem Anno 1612. post mortem Ernesti Patrui admotus est, quam una cum quattuor Episcopatibus Leodiensi, Monasteriensi, Hildesheimiensi, et Paderbornensi, per annos fere octo et triginta, in gravissimo illo Germanico bello constantissime gubernavit. Successit Ferdinando Patruo ex fratre Alberto Nepos Maximilianus iam pridem Coadiutor in tres Ecclesias, Coloniensem, Leodiensem, et Hildesheimiensem. Qui Patrui funere Arnsperga Coloniam adducto, et exsequiis in Basilica Metropolitana sollemniter peractis, postridie (26 Octobris (in frequentissimo Ordinum Patriae conventu veteri ritu inauguratus est. Monasterii suffragiis Capitularium et omnium nobilium statuum applausu in Episcopum eiusdem Ecclesiae evectus Christophorus Bernardus ex Baronibus de Gahlen, Paderbornae vero Theodorus Adolphus von der Reck, uterque sollemnibus Caeremoniis inaugurati sunt.

In Scotia, Carolus II, Regis Caroli interfecti filius ad capessendum Regnum, ut supra diximus evocatus, initia eius haud sane laeta habuit. Primum enim internis Procerum ac vulgi dissentionibus conflictatus, ab Anglis quoque gravem cladem accepit. Illi quippe deiectis statuis Iacobi avi ipsius, et Caroli parentis, quae Londini in propylaeo templi S. Pauli apprime eleganter et Magnifice sculpta visebantur, affectisque supplicio qui Novae Rei publicae adversari credebantur, aut in exilium pulsis, non modo spem illi omnem ad regni aditum intercluserant, sed etiam vi atque ope quantum maxima poterant persequebantur. Postquam igitur auditum est, eum in Scotiam advenisse: missus est adversus Scotos Oliverius Cromvellus cum exercitu 20 000 hominum, qui mense Augusto lustratis copiis apud Musselburgum concedit, haud procul a Scotis qui inter Edenburgum et Lettham, sub praefectura Davidis Leslaei castra ceperant. Cum aliquamdiu mutuus utrosque metus continuisset, primi Scoti morarum impatientes maiore animo quam viribus Anglos invadunt, medio fere spatio inter Hadingtoniam et castrum Dunbar, quem locum explicandae aciei, audito Scotorum adventu Cromvellus praeceperat.

Magno ea Scotis audacia stetit, nam pulsi fugatique memorabili clade, amissis impedimentis, atque omni bellico apparatu, capta peditum magna parte, pauci qui evaserant Sterlinum profugiunt. Cromvellus insigni victoria potitus omnes mox copias Sterlino admovit, ratus in ea perturbatione sibi rebus gerendis tempus idoneum fore. Ubi ad sustinendam vim obstinatos cognovit, omissa difficili obsidione reductoque exercitu, Leithem atque Edenburgum per deditionem cepit. Haec est Metropolis Scotiae, in qua Reges commorari ut plurimum solent, atque adeo infelici sane Regis omine in Anglorum potestatem pervenit. Nihilominus Rex, qui interim Ionstoniae erat, reparatis quantum licebat viribus, initio anni insequentis II Ianuarii, in sollemni Procerum Scotiae conventu, Schonae, ubi Scotorum Reges coronari solent, Regno inauguratur. Inter quas caeremonias e numero Procerum Robertus Duglassius Regi praeparata oratione gratulatus, eundem ad ultionem paternae

necis ex sententia omnium cohortatus est. Quibus peractis Rex comitantibus Proceribus Schona Ionstoniam deducente toto exercitu perrexit. Ac dein reliquam hiemis partem ordinandis Regni negotiis, instaurandisque copiis cum consilio Procerum exegit.

Galliam interea, quo minus Regi Angliae auxilia subministraret, intestina dissidia turbabant. Nam datis in custodiam Principibus Regii sanguinis, ut supra dixi, duobus Condaeis, et duce Longaevillano, Turenius rebus non fidens cum suis copiis ad Archi-Ducem Leopoldum Wilhelmum transgressus est, coniunctisque cum eo viribus Capellam primo, dein Retelium vi occupat. Quibus valido praesidio firmatis Castrum Porcini ubi commodus est Axonae fluminis traiectus, invadit; superatoque Axona in Campaniam progressus Rhemos Campaniae metropolim ad dandam pecuniam, et subministrandam exercitui alimoniam metu adigit, caeso interim apud oppidulum Fimam Hocquincourtio Peronae Gubernatore, qui cum sex Legionibus in insidiis collocatus Marchionem Plessi-Praslaeum, ut se cum eo coniungeret praestolabatur. Illa clade quinque vexilla, et ducentos equites Galli amisere praeter trecentos [(transcriber); sic: tracentos] fere, qui in potestatem Hispanorum pervenere. Hoc incommodo perterriti Galli, simul metu ne Hispani Rhemos, aut Catalaunum, aut aliam validam urbem peterent; copias omnes campo eductas in urbes hosti proximas praesidio imponunt. Ita Marchio de la Ferte in suburbium Rhemorum cum aliquot milibus concedit, Marescallus Plessi Praslaeus Feram, Generalis Legatus Rosa Laudunum, Hocquincourtius ad S. Quintinum, Marescallus Villaquierius Atrebatum, alii alio concedunt, Captivi quoque Principes in securiorem custodiam, et Thesaurus Regius Parisiis ad S. Dionysium in tutum comportatus est. Inter haec Archidux Leopoldus misit Parisios tibicinem cum litteris ad Ducem Aurelianensem patruum Regis de pace, quibus in Parlamento palam perlectis Aurelianensis postridie cum responso Baronem Venderonium ad Archiducem remittit, quique de tempore, loco, et personis ad hanc pacificationem assumendis sententiam Archiducis cognosceret. Ille audito Venderonio summopere gavisus placere sibi ostendit, ut locus inter Rhemos et Rhethelium medius deligatur, quo ipse et Aurelianensis ambo in persona conveniant, ac de pace vel indutiis colloquantur. Ad id renuntiandum Gabriel Toletanus una cum Venderonio Parisios mittitur. Re ad concilium relata cum Galli locum alium mallent, decretum, ut Nuntius Apostolicus, atque Orator Venetus rogarentur, qui una cum Comite Memmio ad Archiducem profecti cum eo agerent de loco tractatuum a castris Hispanicis remotiore, ac simul exquirerent, quid quantumque potestatis Archidux a Rege Hispaniae haberet, de pace cum iis componenda. Omnium ergo animis in spem novae pacificationis erectis cum nihilominus hostilitas non cessaret, et tractationum praeambula in longum producerentur. Archidux ne tempus frustra consumeret, motis apud Fimam castris, ubi fere per mensem substiterat, partem copiarum ad obsidendum Mosonium dimittit; quod est apud Mosam parvum quidem, sed permunitum oppidum. Ipse cum reliquo exercitu apud vicum Vendii iuxta Axonam flumen consedit. Mosonium a Carolo V. olim, et deinceps ab aliis irrito hactenus eventu tentatum, summa fortitudine oppugnantibus restitit. Donec Archidux misso Comite Fonsaldania cum quinque milibus ac vim obsidentium auxit. Igitur mense Novembri in potestatem Hispanorum concessit; Praesidiariis permissum ut more militari explicatis vexillis cum omnibus impedimentis ac

duobus tormentis a tradito oppido excederent. Post Mosonium Donchery quoque uno infra Sedanum milliari, Hispanis cessit. Archidux igitur omnibus praesidio firmatis, reliquo exercitu in hiberna disposito Antverpiam sub finem mensis Novembris rediit, re bene feliciterque gesta. Actisque Deo sollemniter gratiis nomine Regis Hispaniarum, initio mensis Decembris Marchionem Sfondratum, Comites Buquoium, et Schwartzenburgicum, Equites aurei velleris creavit, consuetis caeremoniis, praesentibus ex eo Ordine Collegis aliis duodecim. Dum haec in Campania et Picardia ab Archiduce geruntur Rex Galliae cum Cardinale Mazarino re apud Burdigalam composita ut supra dictum est Parisios revertit. Et quamquam cepta iam hieme tempus erat rebus gerendis haud sane idoneum, tamen recuperandi Retelii spes et cura incessit. Collectis igitur copiis et numerata parte stipendiorum eo Cardinalis cum praecipuis Ducibus mittitur. Neque res caruit successu. Urbs opinione celerius recepta; et Mareschallus Turenius, qui cum undecim milibus Hispanicis et Lotharingicis copiis auxilio venerat, fusus fugatusque. Captus in ea pugna Gubernator Mosonii Stephanus de Gamarra, Legatus Generalis, et Comes de Lanau equitatui Germanico praefectus. Cecidere e praecipuis Philippus, ex Comitibus Palatinis, Electoris Heidelbergensis frater, qui legioni Equitum Lotharingicorum praefuit, e Gallis vero Vicecomes Corvallius, et Chiliarcha Plessaeus, Marescalli Plessaei filius. Impedimenta Turenii omnia in potestatem victorum pervenere, et signa militaria fere quadraginta, quae Parisiis in Basilica D. Virginis in victoriae monumentum suspensa sunt. Per idem tempus Hispani de Gallis in Italia et Catalonia quoque triumpharunt. Hic Marchio Mortara recuperatis diversis Cataloniae locis mense Octobri Tortosam validam urbem ad Hebrum cum omnibus copiis circumsedit, qua ad initium Decembris producta, cum nulla subsidii spes obsessis affulgeret, fugatis a Duce Albuquercio quinque navibus Gallorum auxiliariis, urbs in fidem ac potestatem Hispanorum redit. At in Italia vel potius apposito Italiae Tyrrheno mari Ioannes Austriacus cum Comite Ognate Prorege Neapolitano, Portum Longum, qui est in Elba insula, e regione Plumbini, duobus fere miliaribus a continenti abiunctus, difficili ac laboriosa obsidione a Gallis recepit. Reperta ibidem magna annonae vis atque omnis generis apparatuum militarium, quae in biennium fere obsidionem toleraturis sufficere potuissent. Igitur actis Deo gratiis, et portu omnibus necessariis proviso, divisis inter se navibus Austriacus Panormum in Siciliam, Prorex Neapolim rediit. Ibi militibus, quorum fere decem milia, aut ferro hostium, aut aestu ac orta inde contagione interiere, quies ac stipendium data.

Sub finem Novembris duo Electorales Saxoniae Principes Christianus et Mauritius, filii Electoris matrimonio coniuncti sunt, cum duabus itidem sororibus Christiana, et Sophia Hedwige, Ducibus Slesvici et Holsatiae. Eae nuptiae Dresdae in Saxonia per multos dies magna pompa peractae sunt. Mense insequenti Augustae Taurinorum in Pedemontio Ducis Sabaudiae filia Adelheidis Ferdinando Mariae filio Electoris Bavariae natu maiori desponsataest, internuntio Maximiliano Comite Curtio, qui splendidissimo comitatu illuc Monachio profectus caeremoniis desponsationis nomine Electoralis Principis praefuit. Eodem anno Ludovicus sextus Landtgravius Hassiae Darmstattanus in matrimonium accepit Gottorpii in Holsatia Mariam Elisabetham Friderici Ducis Holsatiae et Schlesvici filiam. Mense Octobri Christina Sueciae Regina in sollemni ordinum Regni conventu Stocholmiae

ab Archi-Episcopo Upsaliensi coronata est. Obiere eodem anno Wilhelmus Princeps Orangius, relicta gravida vidua quae octiduo post filium enixa est Wilhelmum Henricum: in Polonia magnus regni Cancellarius Christophorus Ossolinsky, undecim annos ea dignitate cum laude functus. Parisiis Dux Angolismensis Caroli noni Regis Galliarum filius, anno aetatis suae octogesimo octavo: et Princeps Condaea, mater Principum captivorum: et Claudius Memmius Comes de Avaux nuper ad pacem Monasteriensem, ac alias ad varios Europae Principes, Regni Galliae Legatus.

Ad initium anni millesimi sexcentesimi quinquagesimi primi, Caesar Ferdinandus matrimonium cum Eleonora Duce Mantuana, quod sub finem anni superioris publicatum Viennae fuerat, contraxit, misso Iohanne Maximiliano Comite de Lamberg, qui Sponsam Imperatoriam ex Italia in Germaniam deduceret. Caesar adventanti obviam profectus, apud Neukirchium excepit; inde eodem adhuc die sub vesperam Neostadium progressi postridie consuetis Ecclesiae caeremoniis, et sacris precationibus, ab Episcopo Viennensi, coniuncti sunt, fuit haec dies ultima Aprilis, et Dominica quarta post Pascha. Triduo dein nuptialibus hilaritatibus exacto, Caesar cum nova Coniuge Viennam reversus, sollemni ibidem pompa, a tota aula, et praesentibus variorum Europae Principum oratoribus, ac Ordinibus Provinciarum exceptus est. Omnibus Viennae peractis Palatinus Neoburgicus Wolffgangus Wilhelmus, ad tertium quoque Matrimonium exemplo Caesaris progressus est, ducta in Coniugem Francisca Maria Egonis Comitis Furstenbergii filia. Cui VII. Idus Maii ad vicum Dormagen obviam profectus post aliquot horarum colloquium eodem vesperi cum nova Sponsa Dusseldorpium rediit.

Ceterum mense insequenti, pacata iam omni Germania, et in nuptiales hilaritates effusis Principum aulis animisque, cum otio et quieti Germaniae nupera Pacificatione satis provisum putaretur, repente novi belli initium ab Electore Brandeburgico in ditionem Montensem hostiliter ingresso, coortum est. Quod quia subito exstitit ac deinde mox compositum, variis hominum sermonibus celebratum fuit, paulo altius, ex iis quae palam litteris edita sunt, pro instituti mei brevitate repetendum duxi. Guilielmus Dux Iuliae, Cliviae, et Montium, Comes Marchiae et Ravenspergae, cum Anno 1546. Ratispone in Matrimonium duxisset Mariam Ferdinandi I. Caesaris filiam, duo a Carolo V. Caesare privilegia impetravit, quae et deinceps a successoribus confirmata sunt, Primum, ut, si Dux Guilielmus ex Maria Coniuge nullos heredes masculos susciperet, aut suscepti sine heredibus masculis ex hac vita excederent, omne ius ditionum ac provinciarum ad filias ex Guilielmo et Maria genitas devolveretur, aut si nulla earum superstes esset, ad earundem legitimos Masculos heredes. Deinde ut dictae ditiones omnes, apud unum tantum universalem Dominum ac successorem indivisae permanerent, more apud Principes Germaniae, et plerosque externos ad firmandum potentiae robur hactenus observato.

Dux igitur Guilielmus ex hoc matrimonio duos filios et quattuor filias suscepit. Filiorum natu maior Carolus Fridericus maximae spei princeps, Anno 1577. in ipso aetatis flore Romae ante patrem exstinctus est. Alter filius Ioannes Wilhelmus, patri Guilielmo Anno 1592. defuncto in ditionibus paternis successit. Cum autem esset infirma plerumque valetudine, nullos liberos genuit ex utroque matrimonio, quod illi primum cum Iacoba Badensi, deinde Antonia Lotharinga fuit. Atque ita anno huius saeculi nono

defunctus, ditiones suas variis Principibus appetendas reliquit. Sed vi privilegii Caesarei hereditas earum ad sorores ipsius, et filias Guilielmi spectabat. Harum prima ac natu maxima fuit Maria Eleonora Alberto Friderico duci Borussiae in matrimonium elocata, quae obiit Anno 1608. ante fratrem Ioannem Guilielmum, neque ullos heredes masculos reliquit, sed tantum unicam filiam Annam, quae postea nupsit Ioanni Sigismundo Electori Brandeburgico, qui est avus moderni Electoris Friderici Wilhelmi. Atque hinc ius suum in has provincias derivant Brandeburgici. Altera Sororum ac natu secunda fuit Anna in matrimonium data Philippo Ludovico Comiti Palationi, quae fratris funeri superstes, et herede masculo Wolffgango Wilhelmo ornata, proxima omnium ad has ditiones videbatur, tertia fuit Magdalena nuptui data Ioanni Bipontino, ex quo etiam filios et heredes masculos suscepit. Quarta fuit Sybilla nupta Carolo Marchioni Burgoviae, cuius iura Palatinus Neoburgicus ad se certis pactionibus transtulit. Igitur, ut ad rem veniamus, cum Anno 1609. Dux Ioannes Wilhelmus sine liberis, ut supra memoravimus e vita excessisset, aliis ius suum scripto asserentibus, Wolffgangus Wilhelmus Palatinus Neoburgicus nomine Matris, Ernestus Marchio Brandeburgicus nomine Fratris Electoris, Ioannis Sigismundi eiusque coniugis, possessionem vacantium provinciarum adierunt, inito pacto Tremoniae, ultima Maii, ut dictas provincias pariter administrarent donec de iure cuiusque, aut amice conventum, aut disceptatum iudicio foret. Eodem tempore de Religione, eiusque exercitio Ordinibus Patriae binis litteris; die 14 Iulii Duisburgi, et 21 Iulii Dusseldorpii, ita cautum et provisum fuit, ut Romana Catholica, et aliae Christianae Religiones, sicut passim per Imperium Romanum, ita et in his provinciis, prout de facto in publico usu, et exercitio sunt, sic deinceps continuentur, permittantur, et defendantur, nec quisquam in conscientia aut exercitio tum vigente turbetur, aut molestetur. Cum autem tum temporis solius fere Catholicae Religionis exercitium publicum, in singulis ditionum locis esset, exceptis paucis in quae sub extrema tempora Ducis Guilielmi, eiusque filii contra iussa Principum, Magistri novarum Religionum irrepserant, factum est, ut conniventia, et aemulatione novorum Principum, quorum alter erat Reformatae, alter Augustanae Religionis, novi Magistri certatim contra pacta et promissa superiora introducerentur. Postquam vero Palatinus Neoburgicus relicta Augustana Confessione, Catholicae Romanae Ecclesiae veritatem agnovit, eiusque fidem publice Anno 1614. Dusseldorpii professus est, ducta in matrimonium Magdalena Ducis Bavariae filia, eo etiam coepit intendere, multoque quam antea diligentius; ut, quod promissum conventumque initio fuerat, Catholicae Religionis exercitium, in iis locis ubi antea fuisset sancte observaretur, dimissis eiectisque, qui contra pacta hactenus introducti fuerant, aut deinceps irrepere conabantur. Atque id eo magis quod in pactis nuptialibus tam Borussicis quam Neoburgicis, quibus Ducis Guilielmi filiae elocatae sunt, et unde ius suum utrique in has provincias deducunt, expresse cautum et conventum fuit; ut si forte harum ditionum hereditas ad supra memoratas filias perveniret, nihil in iis circa Religionem innovaretur, sed ubique antiqua et vera Catholica Religio sine omni obstaculo sancte coleretur, et retineretur. At vero Brandeburgici contra existimabant non obstare pactis nuptialibus, nec sponsioni Ordinibus datae, si aliarum etiam Religionum quae in Imperio usitatae sint cultores introducerentur, modo id sine damno atque iniuria Catholicorum fieret, et illi inter hos quiete et pacate

vivant, quinimo ita consuli tranquillitati, non minus animorum et conscientiae, quam patriae et rei totius publicae., cum indecorum sit, et a dignitate Principis alienum, nullum ei in suis provinciis, suae Religionis exercitium licere, quae sola Religionis unica sit, cuius paritas et concordia amorem illis et reverentiam subditorum conciliet. Haec igitur sententiarum diversitas crevit inter Principes possidentes, postquam Provincias inter se partiti sunt, quantum enim Brandeburgici, pro usu Religionis promiscuo ubique introducendo laborabant, tantum contra nitebatur Palatinus, ut unitatem et decus solius Catholicae iuxta pacta et conventa conservaret. Haec contentio eo usque processit, ut Status Ordinum Hollandiae se immiscerent, atque ad Neoburgicum a proposito deterrendum, per vicinarum urbium Rheinbercae et Orsoyae praesidia, parochos et Religiosos quotquot possent ex Ducatibus Montensi et Iuliacensi captivos abducerent, duraque et diuturna aliquot annorum custodia detinerent, in qua etiam nonnulli maerore atque miseria consumpti sunt, innoxii plane, extraque aleam et controversiam positi, ex quo fiebat ut plerisque Catholicis parochis metu diffugientibus, eorum subditi diu divi ni cultus exercitio carerent, multique interea infantes sine baptismo, adulti sine confessionis et Eucharistiae Sacramentis, cum aeternae etiam salutis periculo ex hac vita discederent. Igitur Neoburgicus ut se suosque his difficultatibus expediret, post missas ultro citroque litteras et Legationes, cum supremo Electoris Brandeburgici Camerario Burgstorffio anno 1647. die octava Aprilis super Religione eiusque exercitio, ita Dusseldorpii transegit. Ut Ecclesiae, eorumque bona, et proventus iis restituerentur, qui ea anno 1609. possedissent; exercitium vero Religionis, extra Ecclesias, tam publicum quam privatum ad illum modum haberetur quo anno 1612. qualibet anni parte fuisset. Ea dein transactio ab Electore confirmata est, missique ab utroque Principe deputati Duisburgum exsecutionem dictae transactionis ordiuntur. Ceterum hic rursum haesit actio, quoniam Brandeburgici a promiscuo Religionis usu nolebant recedere, idque vigore primorum Reversalium, quibus neque vellent, neque possent derogare, cum e contra Neoburgici contenderent huic transactioni necessario insistendum, quae velut in temperamentum ac moderamen assumpta esset dictorum Reversalium, de quorum sensu hactenus inter Principes conveniri non potuerit. Ita re infecta discessum est. Neoburgicus autem, cum haud multo post universalis Germaniae pacificatio ad exitum deducta esset, quoniam particulares transactiones non procedebant, ad illius observantiam confugit, ac pro Restituenda Religione, eiusque exercitio assumpsit Annum 1624. in eius pacificationis instrumento generaliter praescriptum, exemplo reliquorum Principum qui illud iam passim per Imperium auspicabantur. Inter haec Elector Brandeburgicus hoc Anno 1651. Mense Aprili cum Electore Saxoniae paucos dies in arce Liechtenburgh collocutus Cliviam profectus est, praemissis aliquot copiis quas e praesidiis suis deduxerat et aliis subsequi iussis, quibus omnibus Ottonem Christophorum Sparrium imposuerat; eae erant fere in universum quattuor milia. Cliviae mense Iunio die 15. nomine Electoris mandatum publicatum est, et mox aliquot locis in Ducatibus Montensi ac Iuliacensi affixum, ad eorundem Ducatuum Ordines et inquilinos in hanc sententiam. Primo significabat Elector venire se in has provincias, ut iuxta pacta et promissa a maioribus suis inita, privilegia et libertatem earundem, adversus varias Palatini Neoburgici iniurias in pristinum locum et vigorem restituat, atque ad hoc uno sibi atque altero loco occupato opus esse, ubi pedem

figat. Quare neminem debere id secus quam ipse sentiat interpretari, cum sui propositi sit, nihil aliud quaerere quam Dei gloriam, patriae salutem, et Iustitiam quam omnibus et singulis sine respectu Religionis iuxta foedera et transactiones superiorum annorum velit impartiri. Deinde mandabat omnibus horum Ducatuum praefectis et inquilinis, ne deinceps ullas contributiones Palatino Neoburgico decernant, aut exsolvant, nullum ei subsidium consilio vel facto praestent, sed se solum suosque heredes et successores respiciant, ac observent. Ad extremum comminatur, si quis huic edicto obniti, aut Palatinum Neoburgicum quovis modo iuvare perseveraverit, se eum ablatis omnibus Privilegiis pro hoste ac rebelle habiturum. Hoc edicto ut diximus evulgato miles Electoris eodem die arcem Angermondam hostili incursione, multoque Pyrobolarium globorum iniectu vi aggressus est, caelis primo impetu aliquot civibus et inquilinis, deinde cum arx fortius quam ipsi speraverant, resisteret, expilato vico, ac templo adiacente, vicina loca eodem impetu populabundi pervadunt. Atque in templo pagi Mulchem, non contenti illud expilasse, infantem qui e matris brachiis pendebat diviso capite interficiunt. Inde ad pagum Pempelfurt in conspectum Dusseldorpii atque ipsas fere munitiones progressi Villam Principis abductis inde omnibus armentis et pecoribus quantum per tempus licuit despoliant, additis comminationibus se propediem maiore cum exercitu, viribusque affuturos. Interea Elector purgandi sui causa ad Caesarem miserat Ioachimum Fridericum Baronem de Blumenthal, qui impetrato accessu has actionis Brandeburgicae contra Palatinum causas exposuit: Primum querebatur Neoburgicum ex ditionibus Iuliacensibus, in quarum fruitionem a Maioribus Electoris nullo suo iure sed solo pacis amore admissus sit, fere alterum tantum possidere, quantum Elector obtineat, eoque semper intendere, ut suam ipse paulatim portionem augeat, Electoris contra minuat ac concerpat. Transactionem quae Anno 1619. inter parentem Electoris et Neoburgicum facta sit, numquam observare voluisse, sed Comitatum Ravenspergensem multos annos contra dictam Transactionem pro se totum retinuisse et possedisse, sensisse id graviter Electoris parentem, et vindicaturum etiam fuisse, nisi tum bello Germanico implicatus, et continuis Neoburgici promissionibus in spem erectus cogitationes eas divertisset. Ex his satis apparere Neoburgicum numquam veram pacem, et concordiam cum Brandeburgicis colere, neque in hac causa sententiam Iudicis exspectare voluisse, Idque adhuc manifestius patere ex nuperrima transactione quae Anno 1647. inita sit, quam ipse, et si omnia inibi clarissime ac simplicissime explicata sint, nihilominus in idoneis obiectionibus convellat, atque Electorem exagitet. Proferri posse qui iureiurando confirmaturi sint, audivisse se dicentem Neoburgicum, quod conventionem provisionalem in posterum nollet observare; et nuper etiam ad aliquem ex ipsiusmet Electoris Consiliariis dicere ausum, brevi velle se cum Electore strenue decertare. Eius rei initium fecisse exigendo sedibus suis Augustanae ac Reformatae Religionum Cultores, eosque acribus ac severis edictis persequendo, contra quam in provisionali Conventione cautum sit, atque adeo occasionem et causam dedisse Unitarum Provinciarum Ordinibus, vicem talionis in sacerdotes Catholicos exercendi quos Elector ex eorum manibus vix eripere potuerit, ac nunc periculum sit, ne per has Neoburgici actiones, in priores, ac fortasse graviores calamitates incidant. Exploratum Electori esse, ad invadendas suas ditiones Neoburgicum nihil aliud exspectare, quam ut ipse e Brandeburgica in Prussiam proficiscatur, ut absentem

oportunius adoriatur. Notam esse ipsius cum Duce Lotharingiae singularem amicitiam, cuius copiae haud dubie in ditionibus Neoburgici praeterita hieme, hibernaturae fuissent, nisi quid aliud intervenisset. Electorem diversis e locis certiorem fieri, Neoburgicum cum vicinis Ecclesiasticis Principibus eum in finem clandestina colloquia habuisse, ac fortasse confoederationem, nisi iam confecta sit, conficere tamen voluisse. Ac praeter haec manifesta satis hostilis animi indutia ex litteris colligi quas Neoburgicus ad Electorem miserit, in quibus illum more inter Principes insolito mendaciorum insimulet. Postremo Iuniorem etiam Neoburgicum audacter atque aperte denuntiasse, ne unicum quidem pedem terrae Electorem e ducatu suo Clivensi retenturum. Has ob causas conficiebat Legatus Brandeburgicus, ut ad suarum ditionum defensionem in tempore respiceret, atque imminenti tempestati mature praeverteret, omnino Electori necessarium fuisse. Petebat itaque ne Caesar sinistri aliquid de actione Electoris suspicaretur, seposito omni affectu cognationis ac Religionis Catholicae, quam Elector inviolatam plane illaesamque, iuxta pacta et conventa conservaturus sit. Deinde ut ipsum Neoburgicum ad aequam mentem, et sana consilia reducat: ac vicinos Principes ne se huic negotio immisceant clementer admoneat ac dehortetur. Ad has querelas Caesar sexto post die respondit non videri eius momenti, ut propterea ad maiorem Provinciarum ruinam et vastitatem Elector Neoburgicum hostiliter invadat, atque exin novo per Imperium Romanum bello occasionem iniciat. Satis provisum esse constitutionibus Imperii ac nupera pacificatione, quomodo huiusmodi controversiis ac difficultatibus vel iure vel amica compositione obviam iri debeat. Itaque Electorem recte atque ordine facturum, si Legibus Imperii, uti et litteris dehortatoriis quas ad eum miserit, pareat, copias ex provinciis Neoburgici deducat, et reponat omnia in eum statum in quo antea fuerint, controversias vero arbitrio Commissariorum, qui a se Anno, 1649. nominati atque ab ipsis acceptati sint, finiri ac componi sinat. In eandem sententiam scripsit Electori paulo copiosius, atque a vi et hostilitate serio dehortatur. Eodem die mandatum dat ad Ordines et subditos Ducatuum Iuliae et Montium, abrogato edicto Brandeburgico, ut in fide atque officio erga Palatinum Neoburgicum maneant, donec causa aut via Iuris aut amica compositione terminata fuerit.

At vero Palatinus Neoburgicus nihil minus cogitans quam ut armis impeteretur atque adeo rem serio agi videns, palam de vi atque iniuria sibi illata, edito scripto protestatus. Quae vero Electoris nomine adversus se vulgata fuerant contrario scripto refutavit. Inde ad repellendum inopinum bellum plane imparatus vicinorum Principum auxilia respexit, misso Philippo Wilhelmo in Belgium ad Archi-Ducem Leopoldum, et Carolum Ducem Lotharingiae, ut inde auxilium sollicitaret, et Francisco Egone Comite Furstembergio Choriepiscopo Coloniense, cuius sororem paulo ante in matrimonium acceperat, Viennam ad Aulam Imperialem, qui Caesarem de omnibus edoceret, et contra iniustam vim opem posceret. Accusationem vero Brandeburgicam cum prius apud Caesarem purgasset, evulgato dein scripto in hunc modum confutavit. Ut pleraque omnia negaret, ac temeritatem imprimis Legati Brandeburgici coargueret; qui aures Caesaris tam falsis criminationibus implere non erubuisset, nam primo dixisset se nullo suo iure, sed solo pacis amore in fruitionem Iuliacensium, non modo falsum esse, sed eius contrarium omnino verum, Idque ex actis in hac causa apud Aulam Caesaris ventilatis apparere, in quibus clarissime deductum sit, se priorem, vacantium provinciarum possessionem

coepisse, atque in communionem earundem amore pacis Brandenburgicos admisisse, nihilque hactenus atque etiamnum magis optare, quam ut res tandem Iudicio finiretur, quod Brandeburgici haud dubie ex diffidentia causae semper protraxissent. Transactionem quae anno 1629. inter parentem Electoris ac se facta sit, sanctissime observasse, neque de Comitatu Ravenspurgensi plus obtinuisse quam duas satrapias, reliquis duabus Electori relictis, ac si fortasse quoad hunc Comitatum omnia ad amussim observata non fuissent, in quo ipse extra culpam esset; tamen de eo, Anno 1647. Electori ita satisfactum, ut propterea movendi belli causam non habeat. Transactionem autem anni vigesimi noni primum omnium evertisse Electorem Modernum, cum statim post obitum parentis Anno 1647. quem-admodum et nunc, validas copias in ducatum Montensem immisit, prope ipsam urbem Dusseldorpium, in conspectum suum atque ita ostentata vi ad novam ineundam Transactionem se induxerit, non sine magno suo incommodo, damnoque. Quam tamen neque nunc observet, immissis denuo copiis quae omnia undique hostiliter populentur. Quare quod apud Caesarem accusetur quod Transactiones violet, neque paci studeat, nec iudicialem huius causae eventum exspectare velit, in eo vim sibi atque iniuriam a Legato Electoris fieri. Magisque haec in Electorem dici posse, qui nulla probabili, ac plane indicta causa, sibi innocenti ac nihil minus metuenti contra omnia humana ac divina Iura, contra publicas Imperii constitutiones, ac nuperam Pacificationem, bellum inferat, suasque ditiones hostilem in modum populetur ac devastet. Reliqua accusationis capita de minis ac suspectis confoederationibus, de occultis machinationibus et consiliis, de eiectione omnium eorum qui Reformatae vel Augustanae Religionis sunt, et quae sequuntur, quoniam vana ac falsa sint, atque Electori ab hominibus malevolis imposita, indigna duxit ad quae responderet. Quae tamen si vera essent non propterea Electori fas fuisse, sibi ipsi ius dicere, atque illud continuo armis et ferro persequi.

Inter haec Neoburgicus per omnes ditiones suas militem conscribit, quibus Ioannem Baronem Reuschenbergium proposuit, et reversus e Brabantia Princeps Philippus Wilhelmus partem copiarum Lotharingicarum adduxit. Illi collatis castris Ratingam inter et Dusseldorpium consedere; adversus Brandeburgicos, qui haud procul inde apud ostium Angerae in Rhenum influentis, locum ceperant. Ibi inter crebras ut fit velitationes tandem Colloquio Principum pacificatio coepta, ac dein per Legatos Caesaris Melchiorem Comitem Hatzfeldium, ac Ioannem Anetanum Imperialis Aulae Consiliarium ad exitum perducta est Cliviae, 11 Octobris in hunc modum. Primum ut controversia Religionis eiusque exercitii quae inter Electorem et Neoburgicum intercedit examinetur ac decidatur per Commissarios Caesaris iam pridem nominatos, scilicet Episcopum Monasteriensem, et Ducem Brunswicensem, iisque bini adiungatur ex parte quidem Electoris, Augustus Dux Anhaltinus, et Ludovicus Henricus Comes Nassoviae, ex parte vero Neoburgici, Episcopi Paderbornensis et Osnabrugensis; Qui communicato inter se consilio, auditis utriusque partis rationibus disquirent an status Religionis in his ditionibus ad observantiam anni 1624, iuxta Pacem Monasteriensem, an vero ad annum 1609. iuxta pacta et conventa Principum provisionalia, reducendus sit, et si qui idem hoc postremum visum fuerit, quomodo ea pacta intelligenda atque explicanda sint. Quod si autem propter suffragiorum paritatem Commissarii nihil possint statuere, Imperator adhibitis aliquot in consilium Proceribus Imperii pari ex utraque Religione numero, vel in proximis

Comitiis per eosdem totam controversiam decidet ac determinabit, eique iudicio sine ulteriori contradictione stabitur, vi nuperae publicae pacificationis: interim vero omnia restituentur in eum statum in quo ante hos motus fuerunt, nec quisquam ob Religionem turbabitur. Deinde Neuter alteri in posterum sub quocumque etiam praetextu bellum inferet, idque sub poena violatae pacis, et amissionis omnium Iurium, quae quisque in has ditiones praetendit, sed controversias deinceps orituras ad amicam compositionem aut iudicialem sententiam remittet. Denique dimittentur utrimque captivi, et copiae, praeter eas quae ad Custodiam corporis, aut locorum praesidia necessariae sunt, neque cuiquam fraudi erit alterutri partium per hos motus consilio, vel ope adfuisse. Reliqua autem quae statum politicum concernunt ita permanebunt, ut diversis transactionibus inter Principes conventum fuit, sine praeiudicio tamen ac fraude omnium, qui successionem Iuliacensem praetendunt. His ita peractis ac consignatis, statim ab armis discessum est.

In Gallia initio huius anni decretum sit a Parlamento Parisiensi ut Principes captivi, qui interim apud portum Gratiae, quae est arx ad hostum, Sequanae munitissima, detinebantur, e custodia liberarentur. Utque Cardinalis Mazarinus intra spatium quindecim dierum, cum omnibus qui ipsi adessent externis, e Regno excederet. Id iam diu egerant, quibus eius apud Reginam potentia, invidiosa erat. Facto igitur decreto, cui sine certo vitae periculo obniti non posset, noctu mutatis vestibus Parisiis egressus in Normanniam iter instituit; Cum ad Pontem Arcuatum pervenisset, intelligit Senatum Rotomagensem simile in se decretum fecisse, et iam Caletes in armis esse ut se transitu prohiberent. Igitur inde ad Portum Gratiae profectus ut Principibus de liberatione gratularetur, ac se purgaret, animadversa omnium haud dubia offensione, ac simul publicato ibidem decreto Rotomagensi, in Picardiam abiit, atque inde per ditiones Hispanicas addito commeatu ac praesidio, in Archiepiscopatum Coloniensem concessit, fixo interim domicilio Brulae, in arce Archiepiscopi. Ita intestinis Galliae dissidiis consultum videbatur. Principes e Custodia liberati Regem ac Reginam adeunt, atque ut maior reconciliationis fiducia esset, offertur Condaeo praefectura Aquitaniae, renuntiante ultro Espernonio, cuius imperium Burdigalenses praefracte satis detrectabant, ac nisi praefecturam deponeret, novos motus minabantur. Interim Rex aetatis annum quartum decimum ingressus e tutela Reginae matris excessit. Id factum est mense Septembri Parisiis in Curia supremi Senatus, praesentibus omnium Ordinum proceribus, ac toto Regio Senatu, Ducibus item Aurelianense, Andegavense, Eboracense, ac Regina Angliae, Regis Matertera. Ubi Rex actis breviter gratiis Reginae matri, quod per tot annos Regnum magna cura ac labore administrasset, in praeparato ad id solio collocatur, ac functiones Regias orditur. Primum omnium absolutus est Condaeus absens, nam ipse ne actioni huic interesset, ante paucos dies Parisiis excesserat. Deinde confirmatum est quod de discessu Cardinalis Senatus decreverat. Collata etiam aliquot beneficia inter Magnates, atque inter cetera cura Sigilli Regii demandata supremo Senatus Praesidii Archiepiscopo Tholosano: Porro Condaeus in Aquitaniam provinciam suam profectus, conciliatis sibi Burdigalensium animis, novas copias conscribit. Multi illum ex Aula et Nobilitate secuti, quorum favore atque opibus cum totam Aquitaniam, Santoniamque ac vicinas urbes in partes suas pertraxisset, apparebat eum haud dubie novum bellum moliri. Rex Duci Aurelianensi, ac Senatui Parisiensi negotium dat placandi Condaei, ut depositis armis in Provincia sua quietus consisteret. Ubi id impetrari non potuit, expeditis

etiam armis Condaeum crimine Maiestatis condemnat, et relicta Lutetia Pictaviam concedit; revocato ad se propere Cardinale, qui interea aliquot copias in hunc eventum conscripserat. Sub finem igitur anni Cardinalis cum exercitu in Galliam revertitur, multum obtestante Senatu Parisiense, ut decreto in Cardinalem lato insisteretur. Ita divisum in factiones florentissimum Regnum suis se ipsum viribus conficit. Ego hinc, eventu fatis permisso, in proximam Brittanniam enavigo.

Rex Carolus initio anni huius ut supra diximus Schonae in Scotia coronatus, omne tempus praeparationibus bellicis absumpsit. Ut primum autem per anni tempus licuit, instructo exercitu in campum processit, adversus Oliverium Cromvellum, qui utriusque Regni limites dispositis ubique validis copiis obsidebat. Ibi minutis quottidie proeliis certatum plerumque fere cum clade Scotorum. Igitur veritus Rex ne suum ipse exercitum quottidianis detrimentis attereret, maluit bellum in Angliam transferre, ut opem ex propinquo audentibus ostentaret; nam erant adhuc permulti qui novae Rei publicae offensi, Regi clam favebant, utque Angliam ingrederetur hortabantur. Erat id consilium generosum, atque utile etiam si primis tantum initiis fortuna adfuisset. Igitur Rex hac spe, frustra obnitentibus iis quos ad prohibendum Cromvellus disposuerat, cum toto exercitu Angliam ingressus est mense Septembri, appulitque sine ullo incommodo Vigornium, quae urbs statim in potestatem eius concessit. Inde quia locus non erat aut commeatu instructus, aut ad defensionem idoneus recta Londinum iter facere cogitavit. Iamque ibi trepidabatur. Sed dum Vigornii paucos dies ad reficiendos milites a labore itineris fatigatos commoratur, consilium eius Cromvellus praevertit. Is enim collectis omnibus copiis, quantis potuit itineribus Regem insecutus, apud Vigornium adoriri constituit. Alluit urbem flumen Sabrina iuxta quod Regii castra ceperant. Nihilominus pontem facere, et transire Cromvellus instituit. Ibi atrox et cruentum proelium fuit, inter transeuntes Anglos, et repellentes Scotos, quibus Rex ipse spectator atque hortator aderat. At vero postquam frustra resistentibus Scotis Angli flumen superarunt tanta vi in Regios impetum faciunt, ut illi desperata re, et confusis ordinibus de vita tantum ac salute solliciti in urbem confugerent. Quos insecuti victores Angli eadem nocte urbem cum omnibus qui inerant capiunt. Eorum decem milia fuisse memorant Relationes Londinenses, inter quos fuere praecipui ex Nobilitate Scotica Regem ad hoc bellum secuti. Caesorum tria fere milia traduntur, atque inter hos Dux Hamiltonius, qui ex acie saucius relatus, ac dein capta urbe in potestatem hostium perveniens postridie ex vulneribus decessit, in hoc felix, quod maturata morte securim Anglicam evasit. Rex dum urbs capitur per aversam portam sub noctem cum globo equitum erupit, ac multum per incerta atque avia vagatus, relictis sociis, quorum fidem merito in rebus tam artis suspectabat, assumpto unico magnate Scotico se occuluit, diuque ignoratus ubi locorum esset, tandem transmisso mari Britannico Diepam, inde Rhotomagum atque Parisios salvus appulit mense Octobri. Fama est, cum ab equitibus divertit, ascendisse in arborem opacam, atque ibi delituisse toto triduo, inde cum magnate illo iniisse in castra hostium, mutatis vestibus, ac dein Londinum habitu famuli cubicularii. Ibi a matrona nobili, ac fida exceptum, deductumque per flumen Thamesin ad mare, ex quo non sine periculo in Galliam enavigaverit. Vidisse Londini quomodo de se victo Anglia triumphaverit, spectasse et legisse edicta, quibus praemia prodentibus, supplicia opem aut perfugium sibi praebentibus decernebantur. Ceterum haec victoria novam Angliae Rem publicam stabilivit,

Scotia sub iugum missa. Cromvellius victor Londinum triumphali pompa ingressus, et insignibus donis, a novae Rei publicae directoribus cumulatus est. Captivi quorum ingens numerus, per carceres et illis omnes non capientibus, quidam in domos privatas collocati ac iudicio militari permissi sunt, ex quibus nonnulli ad mortem condemnati, magna pars in Americam et Virginiam relegati sunt. Scotiae urbes Dundaea, Andropolis, Montrosia, Sterlinum, aliaeque partim vi, partim deditione ad oboedientiam novae Rei publicae a praefectis Anglici exercitus rediguntur, missique a Parlamento Londinensi in Scotiam Legati, qui deditos in fidem ac defensionem reciperent.

Polonis hic annus celebri adversus Cosaccos ac Tartaros victoria insignis fuit. Cosacci enim non contenti pace quam ante biennium fecerant, continuo exercitum in castris habebant, neque se intra designatos limites continebant, et egressos in Walachiam Tartaros Tauricanos non impediebant modo; sed etiam omni ope, contra quam pactum erat, tuebantur. Cum autem Poloni in rebus tam dubiis, ad suos fines tutandos, infra Cameneciam in Podolia cum parte exercitus consedissent, neque iis liceret, ob metum Cosaccorum, Duci Walachiae confoederato auxilium ferre, tamen Polonos criminabantur quasi arma in separarent, totoque regno militem conscriberent, nullo alio fine nisi ad se perdendos ac funditus delendos. Itaque missi a Chmielnicio Legati, primo ad Pottoccium praefectum militiae quae apud Cameneciam erat, ac deinde ad Regem postulabant, uti exercitus, e Podolia, ac finibus ipsorum deduceretur. Iis Responsum; redirent ipsi ad sua, Tartarosque ac Walachiam omitterent, nihil iis mali metuendum, dummodo pactis starent, ac pacem colerent. Sin illa arma retinere, hostesque Regni Poloniae iuvare perseverarent, sibi causam esse, ut de eorum fide solliciti, rebus suis prospicerent, ac viderent, ne quid ab ipsis Res publica detrimenti caperet. Reiecti dein ad Comitia quae sub finem anni superioris Rex indixerat. Ibi decreta ad Cosaccos Legatio, quae iis pacem, si parerent, sin contra, bellum denuntiaret, ac simul in id bellum, si necesse esset, promovendum, sumptus ac tributa ordinata, ut quae praeter eas copias quae in regno essent, triginta sex milia externorum militum adhuc legerentur, essetque in potestate Regis, quoties id opus foret, totam nobilitatem ad arma convocare, atque ita omnibus Regni viribus hosti obviam ire Finitis Comitiis Rex, uti decretum erat, Legationem, cui sex e Magnatibus Poloniae interessent, Kioviam ad Cosaccos destinavit, atque ea irrita ad arma expedienda animum adiecit, dimissis per Poloniam Prussiamque, qui quantas possent copias conscriberent, ac primo vere, infra Lublinum ad se, cum tota nobilitate quam evocaturus propediem esset, instructas paratasque adducerent. Nihilo segnius Chmielnicius, audito comitiorum eventu, se ad imminens bellum comparabat. Neque cum Tartaris modo societate inita, sed Constantinopolim quoque, et ad vicinos Turcicos Praefectos atque in Transylvaniam pro auxilio expeditos miserat, quorum nonnulli intercepti, mira eius consilia, et atroces in Poloniam molitiones prodiderunt. Primo igitur vere Chmielnicius cum centum et quadraginta milibus, inter quos erant duodecim milia Tartarorum Tauricanorum, quos adhuc quadraginta alia sequi debebant, transmisso Borystene in Volyniam duxit, atque ibi occupatis aliquot locis castra fixit. Poloni interim Ductore Calinovio minore Militiae Praefecto, Vinniciam celebrem Podoliae urbem capiunt, in eaque omnes Cosaccos interficiunt. Quae clades festinavit profectionem Chmielnicii, ut e Volynia, ubi et ipse Bialakoercaviam vi interceperat, in Calinovium tum toto exercitu moveret. Sed hic hostium adventus certior factus, tantis

viribus impar, Cameneciam repetiit, atque ibi relicto sufficiente praesidio, se ad Regem recepit, qui apud Socaliam traiecto Bugo fluvio Nobilitatem Polonicam, et exercitum Lithuanicum exspectabat. Chmielnicius recedentem Calinovium minutis proeliis frustra retinere conatus, Cameneciam aliquot incursionibus tentavit, sed reiectus semper cum magna suorum clade, apud Constantinoviam tandem positis castris consedit; distat is locus a Camenecia quindecim fere passuum milibus inter confinia Volyniae ac Podoliae. Porro Rex postquam Nobilitas ac ceterae copiae convenissent, aucto exercitu ad centum fere milia, Socalia movens, in hostem duxit. Neque Chmielnicius detrectavit certamen, eo iam ferocior quod paulo ante in castra eius intraverat, ipse Imperator Tartarorum, cum selectissimis suorum. Dein numero ac multitudine Polonos longe superabat, quippe si fides adhibenda iis, quae ex castris scripta sunt, fuere ad trecenta milia. Promotis igitur utrimque copiis apud oppidum Beresteczko convenere; hinc Poloni et Lithuani cum suo Rege, et flore nobilitatis, Illinc Tartarorum ac Cosaccorum immensa prope atque incredibilis multitudo; Primum impetum in castra Polonorum decem milia Tartarorum fecere, die vigesima octava Iunii, quibus cum clade repulsis, postridie Imperator ipse Praecopensis cum omnibus suis ac parte Cosaccorum, Polonorum aciem magna vi aggressus est, duravitque id proelium, donec nox pugnantes dirimeret; dixisses hoc bidui conflictu universali proelio praelusum, ac veluti adhuc vires periclitarentur mutuo metu invicem discessisse. Tertio itaque die quae fuit ultima Iunii tota acie concurritur, tanta utrimque vi, atque pertinacia, ut diu, in quam se partem daret victoria, ambiguum maneret. Ad extremum vicit robur Polonorum, qui cum primum impetum in Tartaros fecissent, et loco pepulissent, eorum fuga Cosaccorum aciem perturbarunt. Ita fusus fugatusque numerosissimus exercitus amplissimam Polonis victoriam reliquit. Rex sub vesperam in ipso loco ubi pugnatum fuerat Deo hostium Victori gratias egit, cantato sollemni gratiarum Hymno, quem militarium tormentorum ac tubarum mixtus terrore clangor, grato temperamento distinguebat. Postero die nuntiatur Regi multo maximam hostium multitudinem, quae fuga evaserit, stare adhuc, ac se communire loco idoneo ac paludoso, obiectis ad latera carris atque impedimentis, quorum apud se magnum numerum habebant. In eo loco erat Chmielnicius cum robore Cosaccorum, ac si quam, vindicandi se, fortuna occasionem dedisset praestolabatur. Rex cum eos propter [(transcriber); sic: proter] conditionem loci vi inde expellere non posset, obsessis omnibus viis ne commeatus ad eos inferretur prohibere instituit; Quae res fere ad desperationem adigisset obsessos nisi unum adhuc exitum habuissent, per quem cum se consumptis omnibus alimentis decimo post die incompositi effudissent, ab insequentibus Polonis multi eorum trucidati sunt, nonnulli etiam paludibus ac stagnis absorpti, effractis pontibus, quos ipsi in hac necessitate, ac inopia materiae e pellibus consuerant. In hac fuga periere ad Viginti milia, atque inter eos Patriarcha Graecus ad animandos in hoc bellum Cosaccos Constantinopoli missus. Hac parta victoria, Polonica nobilitas; etsi Rex ad prosequendam victoriam plurimum hortaretur, accepta tandem venia domum discessit. Ceteri milites mercede conducti, ad insequendos fugientes missi sunt. Ianus Ratzivilius Dux Lithuanicae militiae cum suis ad Boristhenem insecutus Kioviam, olim Metropolim totius Russiae, ac Moniloviam, aliasque citra ac trans Boristhenem sitas urbes vi aut deditione intercipit. Tot ergo incommodis afflictus Chmielnicius; ac maiora metuens, rursum ad petendam pacem compellitur, quae ei a praefectis

Polonicae militiae, quorum copias contagio in dies minuebat, data est in has conditiones, Primo permissa vulgo libertas Religionis; Expulsis redditus in patriam ac bona sua concessus; Venia data omnibus hoc bellum secutis ipsique Chmielnicio; ita tamen, ut ad proxima Comitia veniret, ac Regem supplex deprecaretur, neque deinceps plus quam viginti milia Cosaccorum sub signis haberet, cum quibus iureiurando Regi Poloniae obstrictus, eius Regni fines contra incursiones Tartarorum, Turcarum ac Moscorum tueretur, quaeque cum hostibus Polonorum foedera haberet, ea dissolveret; ac deinceps Regi et Regno fidem atque obsequium praestaret.

Rex insigni victoria potitus triumphabundus Varsaviam revertit. Ibi eum luctus domesticus excepit, intellecta morte sororis Annae Catharinae Constantiae. Haec enim cum initio motuum Brandeburgicorum Dusseldorpio Coloniam quietis causa concessisset, iis compositis, dum adveniente Principi marito, suo more laeta occurrit, et manu prehensum ad aulam deducit, repentino animi deliquio correpta, inter manus ipsius exanimis, in terram collabitur, et postridie magno Principis luctu, omniumque aulicorum, quibus ob mansuetudinem ac clementiam eximie cara exstitit, ex hac vita excessit, die nona mensis Octobris, Princeps omnibus Regiis virtutibus cumulatissima. Cor atque intestina Coloniae in templo Patrum Societatis IESU sunt condita, Corpus peractis in Basilica S. Gereonis sollemnibus exsequiis; deducente toto Clero ac Magistratu Coloniense ad ripam Rheni, a nobilibus patriae delatum, avectumque inde Dusseldorpium apud eosdem Patres terrae mandatum est. Sub finem mense Septembris eandem universae carnis viam ingressus est Maximilianus Elector Bavariae, aetatis anno septuagesimo octavo, rerum gestarum gloria, imprimis vero Religione in Deum, prudentia, et felicitate nulli suae aetatis Principum postponendus. Ex posteriore coniuge Maria Anna Ferdinandi II. Imperatoris filia, duos filios reliquit Ferdinandum Mariam, et Franciscum Ignatium Wilhelmum, non modo ditionum, sed virtutis etiam et gloriae heredes. Ferdinando Mariae paucis mensibus ante mortem patris desponsata est Princeps Adelheids, Ducis Sabaudiae soror, misso Taurinum cum insigni comitatu maximiliano Comite Curtio, aulae Bavaricae supremo Praefecto; Cum quo hoc anno 1652. mense Iunio, dum haec scribimus, in Bavariam profecta, Wasserburgi a Sponso, Principe Electore, eiusque matre, Duce item Alberto, atque eius filio Sigismundo Episcopo Frisingense excepta, ac Monachium deducta est. Obiere eodem anno Aloysius Contarenus Rei publicae Venetae ad aulam Othomannicam, et diversos Europae Principes ac nuper in Germaniam ad universalem pacificationem Legatus ac Mediator: Leonardus Dorstensohnius regni Sueciae, per Germaniam iam pridem supremus belli praefectus; Amelia Elisabetha Landgravia Hassiae Cassellensis, et Franciscus Piccolomineus Societatis Iesu Praepositus Generalis, eidemque initio huius anni 1652. ab universo Patrum conventu sublectus Alexander Gottefredi. Utrique iisdem suffragiis successit Gosuinus Nickell, diu Coloniensis Collegii Rector, et per inferiorem Rheni provinciam Praepositus Provincialis.

Initio huius anni Maximilianus Henricus Archiepiscopus atque Elector Coloniensis paulo ante sacerdotio initiatus, et accepto per manus Georgii Pauli Stravii Episcopi Ioppensis, et suffraganei Coloniensis, pallio Archiepiscopali Coloniam quarta Ianuarii intravit, et die insequente convocato ad aedem Metropolitanam Clero ac Magistratu Coloniense, praesentibus Principibus Philippo Wilhelmo Palatino Neoburgico, et Ernesto Landtgravio Hassiae Cassellano, adsistentibus et ministrantibus de more Canonicis illustribus, cum

Episcopo Ioppense, et sex mitratis Abbatibus, sollemne Vesperarum officium de Epiphania Domini inchoavit, quo Pontificaliter peracto, postridie, ipso Epiphaniae die, in eodem consessu ad exstructam inibi aram sacris operatus, Archiepiscopalem Benedictionem cum plenissima peccatorum condonatione, circumfusae fidelium multitudini impertivit. Ad celebritatem huius actus quem Colonia a centum retro annis non viderat, atque ad spectandam commodius maiestatem rituum Ecclesiae Romanae, praeparatus erat in medio Basilicae Metropolitanae locus post chorum, intra columnas primarias tabulato; et ligneis cancellis septus, ac undique pretiosissimis aulaeis exornatus, quem ad cohibendam turbam hastati satellites ambibant, in eius loci parte priore exstructum erat theatrum tribus gradibus sublime, duarum fere columnarum spatium complexum, ac panno rubro instratum, pro ara Principe, quae in fronte versus orientem visebatur, tribus itidem gradibus theatro altior, eam duodecim Argenteae Apostolorum imagines atque in medio earundem praegrandis Argentea Crux, donum quondam Piligrimi Archiepiscopi, exornabat; ad dextram Arae partem versus aquilonem excitatum erat solium Archiepiscopale, ac paulo infra illud quattuor sedilia pro Principibus, Palatino Neoburgico, Landgravio Hassiae, eiusque Coniuge, et Vidua Furstembergica, ex adverso horum in altero suggesti latere, Episcopus Ioppensis, et sex mitrati Abbates suis singuli sedibus considebant; reliquam septi partem infra theatrum, Clerus ac Magistratus Coloniensis, nobilitas patriae, et Ministri Principum aliique viri honorati, quantum locus admittere poterat, complebant. Ministrarunt sacrificanti Principi diversi Comites, primus pro Presbytero, ut vocant, Assistente Ioannes Iacobus de Koningseck Subdecanus, deinde duo Diaconi Assistentes Leopoldus Fridericus Comes Truchsesius, et Hermannus Otto Comes Nassavius. Tum duo alii ministrantes, unus Diaconus ad Euangelium, Philippus Salentinus Comes de Manderscheidt Gerolstein, alter Subdiaconus ad Epistolam, Wilhelmus Ego Comes in Furstemberg, abluendis autem et tergendis manibus, ante, post, atque in ipso sacrificio inservierunt, duo Comites Salmenses, atque unus de Blanckenheim. Crucem vero Archiepiscopalem introeunti in Ecclesiam, atque exeunti Principi praeferebat de more Canonicus Domicellaris Ioannes Gerardus Comes in Manderscheidt, Blanckenheim. Infra Theatrum ex adverso Altaris praesidebant Choro, Comes de Furstembergh Choriepiscopus, et duo Canonici presbyteri Cantor et Camerarius. In ipso Clero eminebat Franciscus Dux Lotharingiae Decanus, cum reliquis Canonicis Metropolitanis, et ex adverso horum Praelati Collegialiter, cum Canonicis S. Gereonis. Ceterum sollemnitatem et gaudium primae huius Liturgiae plurimum cumulavit Confessio publica fidei Romanae Catholicae illustrissimorum Principum Ernesti Landgravii Hassiae, et eius Coniugis Eleonorae Mariae Comitis Solmensis. Qui ante inchoatam Liturgiam ad pedes Archiepiscopi; pro ara, facie ad populum versa considentis genuflexi, cum in gremium matris Ecclesiae recipi petivissent, annuente illo praelectam fidei formulam approbarunt, et tacto Euangeliorum libro sollemni Iureiurando confirmarunt. Multis difficile fuit lacrimas tenere, cum viderent, hos Principes ad eam Ecclesiam quasi postliminio reverti, cui ante annos centum et quinquaginta ex eadem Domo praefuisset Archiepiscopus Hermannus Landgravius Hassiae, multis atque egregiis in Ecclesiam Coloniensem meritis celeberrimus. Pauco dein interiecto tempore Elector Hildesium profectus est. Atque eius Episcopatus possessione adita, in templo ibidem primario sacrum Episcopale consuetis caeremoniis, quemadmodum et ante hac Leodii fecerat, peregit.

Eodem mense post diuturnos senii languores obiit Philippus Christophorus Elector Trevirensis et Episcopus Spirensis, cui iam pridem designatus Coadiutor Carolus Casparus a Leyen, mox successit, a Collegio Metropolitano paucos post dies consueto ritu inauguratus. Interim de evacuatione Franckendalii, quod adhuc praesidio Hispanico obtinebatur, post multas disceptationes res tandem eo perducta est, ut numerata Regi Hispaniarum pecunia mense Aprili praesidium decederet, et locus Electori Heidelbergensi, vigore pacificationis Germanicae redderetur. Post haec Caesar comitia Imperii sub finem anni huius Ratisponam indixit; invitatis interim ad se Pragam Electoribus, ad praeliminare colloquium, quo ipse hoc mense Iulio primus cum filio Rege Hungariae atque omni aula profectus est. Porro in Gallia ad reditum Cardinalis civiles discordiae multo impotentius exarsere. Condaeus, et Aurelianensis cum Senatu Parisiense, et reliquis fere per Galliam Parlamentis, missionem Cardinalis, et decreti in ipsum lati exsecutionem armati urgent. Ille Regis et Reginae praesidio innixus contra aemulorum vim et potentiam Regiae auctoritatis dignitatem oppositis armis constanter tuetur. Quae quem tandem exitum habitura sint, insequentes anni manifestum facient. Nihilo quietiores interea res in Polonia fuere. Ibi comitia ad initium anni huius indicta, ac fere ad finem perducta unius nuntii Provincialis intercessio dissipavit: Cancellarius regni minor contractis cum Rege inimicitiis, indignante Nobilitate, a Rege ac Senatu Regio Maiestatis condemnatus, Petricoviam primo ac inde in Sueciam profugit. Interea Cosacci ac Tartari his turbis excitati, caeso ad Boristhenem exercitu Polonorum limitaneo, e suis rursum latibulis Valachiam erumpunt eoque Principe magna pecuniae vi mulctato, nunc in Podolia Cameneciam, validissimam eius provinciae arcem, summis viribus oppugnare dicuntur. Quae res ita perculit Polonos, ut Rex convocata rursum ad arma nobilitate, in hunc mensem nova Regni Comitia indixerit. At vero inter nuper natam Angliae Rem publicam, et Confoederatos [Orig: Confaederatos] Belgii Ordines haud obscura belli indicia prodiere, dum Angli, liberiorem Hollandorum sub Regibus, et quaestuosam navigationem, tractis ad se commodis intercidere moliuntur. His accedunt alia Anglorum postulata, ut decimum halecem quem Hollandi in Mari Anglico piscantur novae Rei publicae contribuant, ut eiusdem navigiis velut antea Regiis, honoris ergo vela submittant, ne domui Regi Stuardorum in suis deinceps Provinciis perfugium aut auxilium praebeant, ut freti Danici navigationem liberam sibi et securam permittant, utque de damno in India ante aliquot annos illato, quod supra decies centena librarum Sterlinarum milia excurrit, satisfaciant, et de non offendendo deinceps cautionem idoneam praestent. Et nonnulla alia huiusmodi. Legati vero qui ad hanc rem componendam missi fuerant, irrita tractatione hoc tandem mense Iulio revertere. Interea utrobique summo studio classes apparantur, et Anglici Myroparones quotquot possunt Hollandorum navigia intercipiunt: ac nuper Maris Hollandici Praefectum Trompium, cum duabus et quadraginta navibus ad littus Britannicum speculandi causa progressum, et vela submittere recusantem, Blakius maris Britannici Architalassus haud procul Dovera, hostiliter aggressus est, duabus navibus interceptis, quarum unam tormentorum ictus ita laceraverant, ut reparationi inutilis aquis hausta sit. Id belli imminentis haud dubium principium, Anglia a se in Hollandos hi contra in illos derivant. Nempe male facti invidiam omnes declinant, si quid bene ac prospere gestum sit, etiam singuli gloriam expetimus.

IOAN. CLUV. EPITOMES HISTORIARUM CONTINUATIO.

MIrum quanti animorum motus, ex hac pugna, utramque gentem turbaverint: in Anglia et Londini praecipue, plebes caeco et inconsulte acta impetu, a vi Batavorum legatis inferenda, parum abfuit; Anglorum vero senatus prudenti consilio iam maturum malum avertit. Nec minus inter Belgarum legatos trepidatum, litteris quibus certiores fierent aut interceptis, aut domicilii mutatione aberrantibus. Cromvelius ipse Blaeckii epistolis parum confidens, nec quam quisque rei invidiam declinare satagat, ignorans, se protinus Doveram contulit, ubi ex relatione captivi Capitanei, eiusque legati, nec non Doveranae arcis praefecti, rem, ut acta fuerat, proeliumque a Blaeckio inceptum, intellexit. Batavorum interea legati officio suo non defuere, sed manifesta doloris sui testimonia protulere, et ut res gesta penitius exploraretur expetivere, insuper obtestantes ne pacis sanciendae studia, hac de causa abolitum irentur; hisce autem officiis, Anglorum suspicione in culpae conscientiam conversis, frustra fuere. Hispanorum quoque Legati, Regis sui causae inservientes, malitio se Hollandorum ambitionem suggillabant, omnemque lapidem, quo partes committerent movebant: Cromvelius ipse, hactenus pacis Moderator, iam se Belgarum adversarium palam gerebat; atque adeo, quicquid a Belgarum Legatis, ad declinandam mali invidiam, Anglico senatui exibitum, aut elusum, aut suppressum, aut indignatione exceptum fuit, nec minus in Hollandia trepidabatur, sollicitis haud parum ordinum animis, ne hoc in maius erumperet malum. Missus est in Angliam, extra ordinem Legatus Pavius, Ordinum Hollandiae Syndicus, nec quidquam tamen inter aversos, et bellum spirantes transigi potuit; nihil itaque reliquum quam in Patriam abeundi copiam petere, quam haud aegre impetrarunt. Interea Anglorum Classis, Germanicum Mare navigans, in piscatorias incidit naves, earumque tutelares, quae numero duodecim, ab aliquanto pluribus Blaeckii bellicis ratibus, post cruentam et diutinam pugnam, maximam partem captae, aliquot suppressae sunt; ex toto numero una elapsa est, ex piscatoriis triginta captis reliquae in fuga salutem invenere. Naves ex Indiis reduces meliori sorte usae in patriam, feliciter evasere. Pacis itaque omni spe evanescente, et belli quasi signo dato, fit inter Batavos bellicus quoque apparatus, Iussumque navium Ducibus, Anglos ubicumque in illos inciderent, per viam (ut aiunt) retortionis, aggredi. Interea ex diversis, locis, novae rei publicae gratulaturi, legati in Angliam appulere. Nulli autem maiori studio et benevolentiae testimonio, quam Hispani, suam, quam olim a Batavis passi erant cladem, aliorum manibus ulcisci cupientes, ad arma tamen palam a Batavis non ventum est, antequam editis scriptis, causam suam omnibus tum Principibus tum Rebus publicis, probavissent; nec minus Angli: pari molimine invidiam nascituri belli, amoliri satagentes. Trompius Foederatorum Archithalassus mense Augusto, cum septuaginta et unius navium classe, in tres partes

divisa Georgium Aiscu, ad Angliae littus cum viginti et una navibus in anchoris commorantem aggressurus, oborta malacia impeditur, sub vesperam autem, haud parva Anglis tum classiariis tum maris accolis trepidatione incussa, spirantibus. Iam prospere Zephyris usurus Blaeckium, et reliquam Anglorum classem vestigare statuit. Postquam autem in illam incidit, oborta subito malacia nihil efficere potuit, et iam secundo, adversantibus ventis, sperata victoria fraudatur. Deinde, hostibus elapsis, et saeva tempestate surgente, non sine aliquot navium iactura, sed tribus hactenus desideratis Indicis onerariis, feliciter recuperatis, in portus patrios vela facere coactus est. Mense Iulio, ignitorum telorum officina, ignota causa Dordrechti, pyrii pulveris violentia, discussa est, simul nonnullis hominibus, interfectis, tectisque gravi detrimento affectis. Paulo post, Amstelodamensis curia vetus, ignoto auctore conflagravit, scripta tamen publica, quorundam cura, servata sunt. Paulo ante Monasterii, fulminis ictu turris, pyrii pulveris conditorium, incenditur, gravique damno tum hominum tum aedificiorum urbs afficitur, et ulterius grassatum fuisset malum, nisi obortis imbribus, quasi divinitus exstinctum fuisset. Eadem aestate Hispani duas civitates Barcinonam, et Dunkerckam quin etiam Casallium expugnaverunt, aliaque detrimenta Gallis intulerunt. Insuper exorta nuper hoc in regno dissidia magis ac magis gliscebant, et ducis Aurelianensis filia, quo magis res turbaretur, novum ordinem equestrem, Palearem dictum, instituit. Hi Principum partibus faventes festucam stramineam, Mazariniani chartulam in pileo circum ferebant. Mense Augusto Foederatarum Provinciarum Ordines, editis scriptis causam suam publice probarunt, iniurias, et violentias, quibus ab Anglis afficiebantur commemorantes, graviter interim afflicti, tum imminentis belli terrore, tum periculosissimi morbi, per totum Belgium grassantis, saevitia, quo plurimi correpti, pauci tamen pro numero aegrotoram, ex tincti sunt. Dania Suecia, Polonia, aliaeque regiones, violentius adhuc, hoc malo laborarunt. Iam cum rapinarum, et iniuriarum ab Anglis Batavis illatarum, neque finis neque modus esset, palam utrimque in bellum ruitur: varia fortuna, variis partibus, saepius inter infestos, et recenti odio acerbiores, certatum est, et in Indiis quattuor reduces naves, ditissimis, mercibus, ad quingenta florenorum milia aestimatis, ab Hollandis captae sunt. Tandem Mense Augusto, in conspectu littoris Hollandiae, inter Batavorum et Anglorum classes terribili proelio pugnatum est, et anceps diu victoria, post bidui certamen, infelici Hollandis casu, pro Anglis stetit: quippe Batavorum Archithalassus Trompius glande plumbea pectore percussus, et extemplo exanimatus, haud leve ad victoriam Anglis momentum praebuit, quae Hollandis novem ut volunt navigiis, Anglis haud minori, (ut quidem tradunt) maiori clade stetit: Trompius insolita pompa in patrio solo Delphis sepulturae traditur. In Scotia terrae motu et ortis procellis, disrupto ad Dalketum scopulo, magnus territorii tractus obrutus est, quin etiam quinque anglorum Myoparones, eadem tempestate mari haustae. Mittuntur denuo, de pace acturi, ex Batavis Londinum legati, armis interim utrobique non quiescentibus, quae tandem inter partes post longa certamina conciliata est. Interea ducis Lotharingiae milites, per agros Leodienses violenter insolescentes, terribili more modoque in incolarum tum bona tum corpora saeviunt obvia quaeque diripientes. Haec vero militis insolentia, in ipso duce Lotharingiae Carolo militum causa omnibus exoso, punita est, Iussu Archiducis Leopoldi, capto, et in arce Antverpiensi servato, et postea Regie Hispaniarum iussu, in Hispaniam misso Res Galliarum interea magis ac magis turbabantur, Cardinalis Retensis in carcera

detinebatur; et Mazarinus, mediante Regina matre, Lutetiam iterum accersitur, et ab ipso Rege ad primum lapidem receptus, eiusdem carpento ad Regium palatium deducitur. Comes Servientius, Cardinalis intimus, rei pecuniariae praeficitur, ringentibus incassum Principibus, At in anglia Glocestriae dux, hactenus vix civili modo apud Parlamentum habitus, tandem ex communi consilio, nullo cum comitatu, et paupere commeatu primitus Dunckerkam, et postea Hagam Comitis, ad Sororem, Aurantii Principis viduam mittitur, et ab ea, paupertini fratris vicem miserante, non sine lacrimis [Orig: lachrimis] amanter excipitur. Interea Anglicis navibus in Dania detentis, mittitur eo a Parlamento Bradshavius Legatus, naves a rege repetiturus. Sic clam, Hollandorum metu Hafniam ingressus, et ad regem admissus, causam Parlamenti orare cepit. A Rege responsum: mirari se Anglorum erga se ingratitudinem, qui praecedente anno easdem naves, ab Hollandorum impressione defenderit: quin etiam insolentiam, quippe qui se inscio et invito, tanta cum classe suae ditionis fretum ingredi, ibique tam diu haerere, non dubitaverint. Denique in Anglia quoque Danicas naves detineri, quas quoque dimitti par esset. Bradshavius, obiecit, Anglicas naves prius detentas, prius quoque dimittendas; sed Danis pertinaciter obnitentibus re infecta Hamburgum versus se conferre necesse habuit. Mense Aprili oppidum Eisleben D. Martini Lutheri Patria, noctu orto incendio, conflagravit; tanto cum stupore civium, ut dum quisque sibi et familiaribus consuleret, ignis negligeretur, ad sexcenta aedificia hac peste consumpta. Marleburgum, antiquum in Anglia oppidulum, eodem modo incendio correptum totum, pene paucis admodum aedificiis exceptis, consumitur. Tali infortunio Vilna Poloniae oppidum, inter publica gaudia, quibus Ioannes Princeps Radzevilius, a Comite Smolencio exciperetur, affligitur: noctu enim, orto (haud dubie ex artificiosis ignibus, quibus Smolencius hospitem Radzevilium honoraverat) incendio, sexaginta tam publica quam privata aedificia combusta sunt. Augusti Vindelicorum mense Iunio, comitiis conscriptis, de eligendo Romanorum Rege, agitur, et Ferdinandus eius nominis quartus, Hungariae et Bohemiae Rex, in Romanorum Regem Maxima pompa eligitur, at in Polonia, sanguine pluit, tepentesque guttae, quales ex naribus stillant, hominum manibus, vestibus, quin etiam frondibus floribusque illapsae, conspicua veritatis testimonia praebuerunt. Sicuti ante ad Angliae litora, in aere duae classes, hostili modo inter se concurrere, atque inter eas ingens Castellum, per semi horae spatium visa, gliscentis tum inter Anglos Hollandosque belli, et secuti proelii praesagium fuere. Mense decembri Generalis Olivarius Cromvelius, publicis Comitiis Angliae Scotiae, et Hiberniae Rerum publicatum, Protector salutatus est. Adeo ut infelix hoc territorium, sex annorum spatio, ter Regiminis formam mutaverit. Hoc tempore per Borussiam pestilentia vehementer grassabatur, adeo ut Dantisci ad sexcentos homines ea labe exstinguerentur. At in quodam Hollandiae pago Ripa dicto, sexcenta ad modum aedificia incendio consumpta sunt. In Sylesia, non procul a Breslavia crudelissimus latro Melchior Hedtlof dictus, in carcerem coniectus, et morte affectus est, qui ducentos et viginti quinque utriusque sexus homines, interfecisse convictus est, et inter haec facinora, suae ipsius filiae stuprum intulisse, eandemque ut partum suum interimeret adegisse. Interea ea pars Brasiliae, quae eatenus Batavis paruerat, Lusitanis terra marique eam obsidentibus, cum nulla effugii spes superesset, traditur. Cromvelius misso in Scotiam duce Middeltonio, ad Regia arma, eo confluentia, supprimenda, idem Regnum, Angliae novae Rei publicae adiunxit; concessa denique Scotis, omnium

anteactorum Amnestia, cum exclusione Reginae Henriettae Mariae, ipsius filiorum Caroli et Iacobi et quorundam aliorum Nonnulli, quos inter David Lesleus, quotannis quadraginta florenorum milia promittens, veniam impetravere. Occultis interea Protector Cromvelius petebatur insidiis, sed insidiatorum imprudentia detectis atque adeo impeditis. Gliscentibus interim in Galliis dissidiis, Condaeus partes cognati sui, Regis Galliarum deserens, Hispanis sese adiunxit, qua de causa Maiestatis in Gallia postulatur, quin et insignia eius publice per carnificem comburuntur et Baro Butovillanus, Marchio Persanus, quia contra Regis edictum duello certare ausi fuerant, sicut et praeses Viole et Assuus, ob alia crimina, in effigie, publico in loco suspenduntur. In Anglia Regiis partibus addicti, omnem pro Rege suo lapidem movebant, nec minus Cromveliani pro Republica, at Malocombus Rogerius a Rege Carolo ad Glencarnium missus legatus, infeliciter in Cromvelianorum manus incidit et Edenburgi suspensus est. In Suecia, meditatam pridem Regni resignationem Christina Regina tandem exsequitur. Carolus Princeps ad Coronam capessendam, magna pompa Upsaliam ingreditur, et omnibus benevolentiae signis a Regina excipitur, et non diu post, deponente Christina Regni insignia, ipse Regno inauguratur. Trevirensis Copiae Electoris Hamersteynium, Lotharingiorum praedationibus infamem urbem, expugnaverunt, et ea peste vicinos agros liberaverunt. Genua ingenti terraemotu concussa est, fluviique superatis ripis suis, magnam territorii partem inundavere. Remis Ludovico vix decimum sextum annum ingresso, magna pompa, Corona imposita est, et rerum moderatio cum Regni insignibus tradita. Interea in Dardanellis a classe Venetorum feliciter adversus Turcas pugnatum est. Dux Venetorum Iosephus Dolfinus viginti quattuor navibus septuaginta Turcarum triremes, triginta Myoparones, et sex Galeotas aggredi non dubitavit, et praetoriam, quinquaginta quattuor Maioribus tormentis munitam ad deditionem compulit: Enchusanus quidam Nauclerus, ob egregiam, in hac pugna, navatam operam, a senatu duobus aureorum milibus donatur: sex naves, et quattuor hominum milia a Turcis desiderabantur. Propter huius aestatis immensos aestus, et aeris siccam intemperiem, pestis variis in locis, admodum vehementer grassata est, et multa hominum milia exstinxit. Et in Hongaria, cum Romanorum Rex moriretur, rupta terra horrendas flammas spargente, multa loca combusta et solo aequata sunt; quin et in Anglia ericetum incensum, saeviente latius flamma, gravia damna intulit. Nec minus tota Europa, imminentem duodecimo Augusti in sole Eclipsin, variis terroribus, ab Astronomis sparsis terribilem, exhorruit; metu vero minus portentum exstitit. Atrebatum iam arta obsidione ab Hispanis premebatur, et Galliarum Rex, omni modo urbem liberare satagebat, cumque Turennii copiis non satis confideret, ipse, ad expugnanda hostium munimenta appropinquavit, tantaque vi Hispanorum castra aggreditur, erumpentibus etiam oppidanis, ut, per impletas viminibus fossas, et superatos aggeres, castra tandem expugnaverit, et viginti admodum Hispanorum milibus desideratis, plena victoria potitus sit, urbemque penitus liberaverit. In China discordia, in duabus septentrionalibus regionibus orta, in dies gliscebat, qua captata occasione Tartari, divisum inter se Regnum violenter invaserunt. Chinenses in octo distincti exercitus, infesta inter se arma expediere, seque mutuo internecione maximam partem delevere. Linkunsus, ex duobus ducibus, qui etiamnum superstites erant, et copias ad se contrahere nitebantur, septentrionales Regiones populatus, annonae caritatem ingentem intulit; adeo ut mortuorum cadavera, magno pretio [(transcriber); sic: praetio] empta, in nutrimentum

vivorum conquirebantur: Linkungsus deinde Regni metropoli Peking castra admovit; Imperator Chinensis, ut urbem obsidione liberaret perfossis aggeribus, obsessores iuxta et obsessos magnam partem aquis obruit, adeo ut horum trecenta milia, et inter eos multi Christiani submersi sint. Linkungsus novis corrasis copiis Imperatoris titulum assumpsit, magno perduellium Chinensium gaudio. Verus Imperator uni ex eunuchis suis nimium confisus, iam nimiam eius auctoritatem suspectam habere coepit, et ut praepotentem hominem aula amoveret sub specie veterum imperatorum sepulcra, ex more, visendi, invisum hominem procul ablegare conabatur; sed ipsi iam iter ingresso, citatis equis auream capsulam, cui laqueus inclusus erat, misit, et propria manu mori iussit, quod multos Imperatori inimicos excitavit. Linkungsus hac occasione usus, urbem Kiangeheu occupavit. Sed Imperator quo eius impediret progressum, ducem suum Kolaulium, cum magnis copiis ei obviam misit, qui re male gesta, ad desperationem actus, suspendo vitam suam finivit. Hoc accepto nuntio, Imperator Peking Regiam sedem relinquere statuit, sed purpuratorum precibus impeditur. Linkungsus, dolo paulo post urbem occupavit, et protinus se ad Regiam aulam contulit. Imperator, re comperta, et frustra effugia circumspiciens, filiam suam primitus iugulavit. Imperatrix, spectante marito, semet ab arbore suspendit. Ipse vulnerato brachio, sanguine ex vulnere fluente haec verba scripsit: Mandarini sunt proditores, et mala morte digni, populus est innocens: et ego ut publicam ignominiam evitarem, morior. Quibus scriptis, eodem quo uxor modo, suspendio vitam finivit. Linkungsus Regiam ingressus, tristi hoc spectaculo, penitus obstupuit, postridie tamen Imperatoris cadaver membratim obtruncare, duosque eius filios (tertius enim et senior, aliquo elapsus, nusquam inveniri potuit) securi percuti iussit; urbs ipsa militibus praedae data; unus postea ex ducibus eius, Tartaris sese adiunxit, quorum auxilio Linkungsum, Pekingio expellit, et Sigau versus confugere compulit, cunctaque quae inventa sunt, immo etiam Regios immensos Thesauros ex urbe evexit. Puer sexennis, Tartariae Regis filius, rerum potitus est, qui habita, plus quam pueriliter facunde oratione, summa, omnes caelitus sibi missum hunc puerum, clamitantes, letitia affecit. Iquou praedo celeberrimus, Chinensium maribus admodum infestus, olim inter Batavos in Indiis vilissimis ministeriis functus, eo potentiae excrevit, ut cum veniam a Chinensium Rege Impetrasset, ad trium millium navium classem, instruere valeret. Ipse tamen, concessa impunitate non contentus, animum ad ipsum Regnum Chinae invadendum intendere non dubitavit, per dolum vero captus, et laqueo interfectus est. Changiencunsus alius latro, multo felicius potentia sua usus est, nec tamen ultra Latrocinium, et multorum civium internecionem. At Rex Taminga, stupenda crudelitate suis invisus, morte ab iisdem multatus est. Hic tanta saevitiae infamia fuit, ut infinita suorum milia, levissimas ab causas, crudeli morte averruncare non dubitaret, integros vicos unius ob delictum, internecioni dederit. Unius militis ob contemptum, totam legionem, cuius ille legionarius erat, ante oculos suos obtruncare iussit. tria Eunuchorum milia, quia eorum unus ipsum, Regio nomine non erat dignatus, trucidavit. Quia Chinensis sacerdos parum reverenter de ipso locutus erat, viginti eius farinae milia iugulare iussit. Reliqua eius horrenda facinora, quia fidem excedere videntur, praetereunda, censemus; hoc tamen dicemus, crudelissimum hunc tirannum, a quinque Tartaris confossum nimis leves, tot civium et militum sanguini poenas dedisse. Ad sexaginta et octo gradus septentrionales, novum et insolitum hominum genus inventum est, piscium squamis, et ursarum

coriis vestitum, mare exiguis lintribus, quibus ipsi homines alligati erant, navigans. Nec errebantur si undarum impetu inverterentur, sed protinus mirabili agilitate, nantes et cymbulas vertentes, inceptum iter prosequebantur. Senex et tres mulieres ex iis capti sunt, quorum lingua nemini intellecta, insolitum quid sonabat: radicibus, herbis, incoctis piscibus et crudis carnibus famem tolerabant; auri nec monilium pretium [(transcriber); sic: praetium] aut usum noverant; Tartaricis Iupis vicini habebantur, ceterum innoxii et nulla malitia infames. Delphis, in Hollandia, pyrii pulveris conditorium orto subito incendio evertitur, vix ulla domus nedum Templa aut curia, damno expers inveniebatur. Ducenta ex proximis aedificia, violento impetu disiciuntur, quinquaginta hominibus tantum, interfectis, sed sauciis innumeris. Inter tot et tanta damna, divinae curae et providentiae exempla non defuere. Infans annuus, malo in sedili ludens, sub prolapsa trabe incolumis inventus est, uti et duo alii suis in cunis, matre tamen exstincta. Duo decrepiti parte muri oppressi, tamen illaesi extracti sunt. Sub idem tempus, matrimonium inter Carolum Gustavum Sueciae Regem, et Hedovicam Eleonoram Holsatiae Ducis filiam, celebrabatur, ipsaque, 16 Novembris die, Regni insignibus insignita est. Moscoviae interim Dux, dum Polonia Cosaccorum invasione laboraret, excercitum eidem Regno immisit, qui repente Smolenchum obsidione cinxit, et missis per ceteras Regni partes viginti quinque mille militibus, in tria agmina divisis, obvia quaeque diripuit. Dux Moscovitarum interea omni vi Smolenchum oppugnat, qua violentia pressus praefectus eius urbis Corvius, trium septimanarum armistitium petiit, et impetravit; sed cum interea nulla liberationis [(transcriber); sic: nulliberationis] spes eluxerit, urbem tradere coactus est. Poloniae Rex, tot simul malis circumventis, astu Cosaccos in partes suas pertraxit, quo Russorum re labefacta, ipsi variis ex locis insuper arrepti, Smolenchum relinquere, quamvis urbem triginta millium militum praesidio firmavissent, ut imminentibus Polonis arma sua obicerent, adacti sunt. Angli quoque imperii incrementum totam novam Franciam, duce Segovicio in Indiis occidentalibus, sui iuris fecerunt, atque adeo ditionem suam in istis partibus a Norembega, usque ad Canadam ad sexaginta graduum latitudinem, extenderunt. Alio insuper damno Galli ad Neapolim, amissis octingentis militibus, cum Mariscalco Bellierio, affligebantur, non sine magno Ducis Guisii dedecore. Innocentius decimus, pontifex Maximus Chiragra et nephritide, vehementer cruciatus, dubio dudum morbi eventu, tandem septimo Ianuarii die e vivis excessit. At Ferdinandus Imperator, quo sui Imperii Ecclesiasticis obsequeretur, reformatae Relligionis, subditos suos omni suo imperio interdixit, et expulit, in Silesia praecipue eiusdem Relligionis doctores, saevientibus traditi militibus, horrendum in modum excruciabantur. Sub hoc tempus Carolo secundo, Regi magnae Britanniae, Coloniae degenti nuntiatur, a quibusdam suis amicis Cromvelio insidias Meditatas esse, quantocius igitur celoce, in fluvio Rheno inventa, secundo flumine, delabitur, et familiarium vix ullo conscio, in Angliam traiecit. Iosephus Wagstaf equies aliique in Cambria Duces ad septingentos, aut octingentos milites corraserant; in Wiltensi Regione (vulgo Wiltshire) parem circum circa numerum, ipse ducentis comitatus militibus, Sarisburium se contulit, ibique ad tubae clangorem Carolum Regem magnae Britanniae proclamavit. Sarisburiensis Arx, quattuor muliebri habitu vestitis militibus occupatur, sed Richardus Malevrerus [(transcriber); sic: malevrerus] , qui Eboracum per dolum invadere animum induxerat, in ipsa aggressione subita trepidatione correptus, sponte, re infecta, discessit. Aliique eodem panico terrore perculsi, patrium solum, arrepta trans mare fuga, vertere. Sic aliae aliis locis insidiae aut detectae, aut infeliciter tentatae

sunt. At Protecter Cromvelius se peti iam animadvertens arcem Londinensem, forti praesidio firmavit, et affinem suum Claipolum ad seditiosos opprimendum, cum militum manu misit, qui malevolos illos, partim dispersit, partim captos, et navi impositos Londinum vehere iussit. Pensudocus, aliique antesignani securi percussi aut laqueo interfecti sunt. Carolus Rex ipse cum Wilmotio equite, ad Hessam paludem, in aedibus Gulielmi Ingrami, sub ementito nomine delituit, donec, arrepta occasione (quamvis frater eius dux Eboracensis, Rhotomagi, aliquot militum milia, in Angliam traicienda conscripserat) modico navigio, tribus aut quattuor consciis comitatus, ex Anglia profugiens, Coloniam se iterum contulerit. Venetiae defuncto duci, Carolus Contarenus, omnium suffragiis electus, successit. Qua sollemnitate, cum templum divi Marci, quod ex more, propter ducis mortem clausum erat, denuo aperiretur tanta vi et impetu in illud vulgus (livi di Christi sanguinis, ibidem, ut volunt, servati videndi sive alio studio) irrupit, ut ad septuaginta homines obtriti, aut suffocati et plures quam sexaginta graviter sauciati parum a morte abessent. Eodem mense tota pene Germania, exundantibus passim rivis, aquarum vi obruta est, Noremberga, Dresda, Maegdenburgum, aliaque in Hanovia oppida graviter afflicta sunt: Albis fluvius tanta violentia actus est, ut scopulos et saltus avulserit. Nec minor tempestas ex Suecia imminere videbatur, cuius Rex, cum Classem ingentem ornaret et multas militum copias scriberet, toti Germaniae terrorem incussit. Imperator ipse, quoscumque poterat ad arma compulit; Hamburgum Danicis rebus implicitum, iam se ad obsidionem ferendam parabat. Iuliacenses, Bergenses et Clivienses ditiones, omnem belli impetum metuebant. Alii duces alio confugiebant. Ordines quoque suae ditionis oppida, quae quondam Cliviensis ducis fuerant, novo praesidio, rebusque ad bellum necessariis muniebant. Atque adeo vano hactenus terrore, sed in procellas erupturo passim trepidabatur. Romae in Cardinalium Collegio de novo Pontifice eligendo, maximo studio agebatur. Cardinales Carpena, Florenzola et Caponus, omnium maxime considerabantur, ex quibus Caponus, magnam pecuniae vim profundens viginti et octo suffragia, sive emit, sive impetravit; Cardinalis autem de Medicis opera, Chigius, prudens et probus vir ab omnibus habitus, Pontificis quondam monasterium, ad pacis tractationem legatus, ad hanc supremam dignitatem evehitur, et ex more, abolito proprio nomine, Alexander septimus nominatur. Actutum annonae pretium [(transcriber); sic: praetium] imminuit, suosque cognatos, munera recipere prohibuit. Omnes mulieres ex aula sua facessere iussit, ipse semper pedes incedere statuit, negans se passurum, se sublimem hominum humeris ferri; quod ultimum, quamvis humilis modestiae argumentum, ut plebeium nimis, et tanto fastigio indignum, a Cardinalibus improbatum est. Sub hoc tempus, a Sabaudiae ducis militibus, horrendum in modum, in Pedemontanos protestantes saevitum. Causa erat, quod antiquas sedes, quas iam ultra mille et centum annos coluerant, deserere detrectabant. Iesuitae aliique Ecclesiastici, huic hominum generi semper infensi, aegre ferentes, felicem hunc regionis tractum, Italiam, Germaniam, Hispaniamque inter situm, ab invisis hisce et odiosis hominibus incoli, duce Marchione Planesio, magnum militum globum, huic genti immisere, qui per omnem saevitiam et exquisitissima tormenta, in innoxios hosce (nulla sexus, nulla aetatis habita ratione) grassati sunt. Neque ipsi Monachi manum de tabula, quin etiam sua manu incendia miscere, militem instigare, et ridentibus oculis, tantam hominum lanienam spectare. Septem hominum millium iactura haec crudelitas stetit, tandem fessis magis quam satiatis crudelibus persecutoribus, nonnihil quietis

miseris partum; qui interim, missis ad omnes Reformatae Relligionis Principes et Res publicas, nuntiis auxilium et argenti subsidium impetrarunt. Mittitur interea, Pennio et Hainio ducibus ingens ex Anglia in occidentales Indias, sexaginta navibus maioribus numerosa classis, viginti et quattuor tum militum, tum classiariorum milibus conserta. Quae iam aliquot septimanas, per vastum Oceanum saevientibus procellis, huc et illuc iactata, tandem ad Barbatas insulas, in aliquot Hollandorum naves incidere, quibus captis, Hispaniolam versus vela fecere, at septentrionalem Domingo Dominici oppidi partem appulsi, ab Hispanis et Indis, tanta virtute excipiuntur, ut ad octo hominum milia, atque inter eos ipse dux Hainius ventrem percussus, interfecta sint. Rebus hic [Orig: heic] itaque male gestis, Iamaicam tandem appulere, ubi eorum quoque haud pauci interempti sunt. Grassantibus interea per classem morbis, et imminentium, propter anni tempus, tempestatum metu compulsi, Grodsonius vice praefectus cum undecim navibus primitus, et post ipsum Pennius ipse, cum reliquis, re infecta, et spe ingentis praede, turpitur fraudata, in Angliam redeunt. Paulo meliori successu, Blaeckius in mediterraneo freto usus est. Hic postquam Etruriae duci summam ingentem argenti extorserat, Tunetum versus vela fecit, ubi de servis liberandis cum Barbaris transigere nitebatur, sed ab Anglico nomini infensis reiectus, Sardiniam versus se contulit. quattuor ex ea classe naves Maiorcam missae in Gallicam incidere, quae triginta admodum ferreis tormentis munita, per tres integros dies, in conspectu insulae contra quattuor hasce Anglicas, quarum una (ut volunt) sexaginta maioribus tormentis armata erat, pugnam sustinuit, donec misere lacerata, tandem [(transcriber); sic: tandam] suppresse est. Dux ipse, eques Valbellus, in insulam Maiorcam, miserantibus undis delatus, ab ipsius prorege, omni benevolentiae testimonio ob egregiam virtutem exceptus et laudatus est. Blaeckius, a Sardinia iterum Tunetum delatus, conditiones, denuo de liberandis servis proposuit, Barbari autem ostensis castellis navibusque, faceret quod posset iussere.

Blaeckius actutum novem onerarias naves, in ipso portu, incendere aggressus est. Tunetani, vix quidquam contra moliti, ipsi nuntiavere. Videret quid fecerit, esse illas, Turcarum imperatoris, eique facti rationem reddendam. Blaeckius ne hoc facinus Anglis mercatoribus, Constantinopoli degentibus fraudi esset, missis ad Anglicum inibi legatum litteris, de re omni ipsum certiorem fecit, qui datis duabus, pice onustis navibus, omnem facti invidiam amolitus est. Blaeckius deinde ad Gaditanum fretum se contulit, ubi duodecim navium Saletanarum piraticam classem dispersit, et quinque captas, in Angliam misit. Blaeckio demum profecto, Algerianae piraticae, triginta tres numero, et duae insuper triremes, mare denuo infestant, duae Hollandicae unaque Hamburgensis onerariae, in quinque istarum incidentes; tanta virtute se defendunt, ut, sperata relicta praeda, Barbari fugam capessiverint. Interea Leopoldus Ignatius Austriae Archidux, Regno Hungariae inauguratur, omnium laetissimo applausu, haec tamen laetitia morte Imperatricis Eleonorae matris Regis, haud parum temperata fuit. In insulis Divae Mariae, ad triginta quinque aut quadraginta graduum latitudinem septentrionalem, sub hoc tempus, inter incolas, partim Romanae, partim Reformatae Relligioni deditos, dissidium ortum est. Romanistae a quibusdam Ecclesiasticis malitiose instigati, Protestantes opprimere, et interficere agebant, at insidiis maturius detectis, Protestantes Fullero quodam duce, inimicos suos priores aggrediuntur et eorum ad quinquaginta interimunt. Landrecium hoc tempore a Gallis obsidione premebatur, et Rex Galliarum ipse, quo suis animum adderet, se ipsum una cum matre in castra contulit, gravissimo vero periculo, in via perfunctus:

carpento nimirum quo vehebant, iuxta pontem quendam in aquam prolapso, parum uterque ab exitio abfuit. Sed Rex ex Rheda cum matre prosiliens, adeo servatus, et Mariscalci Grammontii curru in castra feliciter delatus est. Russi interea Poloniam gravi detrimento affecere. Littaviam, (non sine Iesuitarum instigatione, protestantes, sub principe Radsevilio degentes, omnibus modis averruncare satagentium) improviso impetu invadentes (ipso Ioanne Casimirio, Poloniae Rege connivente) Radsevilium primum, in fugam vertunt, et hac parta victoria, Vilnam celeberrimum emporium, obsidione cingunt, et continuis tormentorum ictibus, misere convellunt. Radsevilius interea, cum Comite Magno de Garda Suedo duce, detradendo oppido seque ipso in manus et protectionem Suedorum transegit. Sed biduo ante oppidum a Russis captum, tristissimum crudelitatis spectaculum praebuit, subita enim irruptione, fugae copia non dabatur, quo ingens civium utriusque sexus numerus saeviente milite interfectus est. Aliquot mulieres, connexis aliquot trabibus, fluminis clementiae se credidere, sed suppressis nimio pondere tumultuario opere omnes fluvio haustae sunt. Sacerdos et Iesuita securi percussi, et omnes Romanistae excidio deleti. Lutherani omnes quoque, qui suum in Templum se coniecerant, crudeliter occisi sunt, Templumque ipsum in equorum stabulum conversum. Iussu deinde Imperatoris viris sed non mulieribus parcitum. Sed virgines puerique Smolenchum in servitutem abacti sunt. Tam crudeliter Alexes Michalovitius, Iesuitarum et ipsius Regis in protestantes odio usus est.

Transylvani et Cosacci Lemburgum suam in potestatem redegerunt, Lublinium populati sunt, omnesque inibi inventos Iudaeos iuxta atque Romanae Relligionis Ecclesiasticos male multarunt. In Polonia interea, inter Polonos et Suecos variis locis, variaque fortuna pugnatur. Ad Sovatam Poloni fusi suorum multos et ducentos currus, omnemque commeatum amiserunt. Poloni contra Comitem Pontum de Garde in fugam verterunt. At Sueci, rei bene gerendae occasionem aucupantes, promotis copiis, Polonorum exercitum aggrediuntur, in fugam vertunt, et duobus curruum milibus omnique adeo pene impedimento potiuntur. Hinc Cracoviam versus castra movent; dum Palatinus oppidulum Casimiropolim invadens ad quadringentos Heiducos trucidet. Sueciae Rex ipse, (nam eius auspicio res gerebatur) ocius exercitus partem alio convertens. Albonitium, cum triginta quinque maioribus et minoribus aeneis tormentis occupat. Hinc in Castra ante Cracoviam reversus Cracoviam ipsam, paulo post sui iuris fecit, atque adeo pene Poloniae Regem Regno suo exuit. Metu ex hac expeditione omnibus Christianis Principibus orto, Imperator quoque exercitum scribere incepit. Sueciae autem Rex Tornam oppidum obsidione cinxit, et nulla vi adhibita, in suam potestatem, quamvis egregie munitam, redegit. At Fredericus Hassiae Lantgravius, qui Regis Sueciae sororem uxorem duxerat, audito felici, eius successu, tribus equitum turmis stipatus, affini se adiungere parat. Cum autem ad obicem oppidi Costae venisset, nescius illud a Polonis occupatum, sclopeti ictu ex moenibus [Orig: maenibus] interficitur, cuius cadaver Poloni in foetidam paludem abiecere. Equites autem, eum comitantes, hac contumelia exasperati, facta quater impressione, urbem expugnaverunt, et quingentos in ea Polonos obtruncarunt, omnesque cives, qui Polonis suppetias iverant, extra portas, ab arboribus suspenderunt et ingentem praedam nacti sunt. Mense Augusto Foederatarum Provinciarum Ordines Generales, cum Brandenburgensis Marchionis Plenipotentiariis foedus icere. At Christina Sueciae Regina sub hoc tempus, eiurata Protestantium Relligione Romanae sese adiunxit, cui multis adhibitis Caeremoniis,

initiatur. Laureti in Templo, divae Virgini dicato, auream imaginem, Coronam et Sceptrum, insuper magnam adamantum, et Margaritarum vim dicavit, positoque proprio nomine de nomine pontificis, Maria Alexandrina nuncupata est. Protestantibus in Pedemontino agro, etiamnum delitescentibus, urgente Galliarum Rege, Angliaeque Protectore, et Ordinibus auxilium intendentibus, commissorum sub aliquibus conditionibus venia a duce Sabaudiae concessa est. Sed vix hisce partibus parta quiete, in Helvetia, de novo, in Protestantes saevitur, unde ad arma conclamatum. Thomas Sabaudiae Princeps, Gallorum exercitui praepositus, sub hoc tempus, in Italiam ducens Ticinum obsidione cinxit; at Galeatius Trotus urbi praefectus tanta commissa sibi maenia virtute defendit, ut vasa conclamare Tomas necesse haberet. Dux Modenae altero humero sauciatur, Gallorum octo admodum milia desiderabantur. Dux Thomas ipse tertiana correptus febri Turini e vivis excessit.

Mense Septembri Vice-Ammirallius Ruterus, cum commissa sibi ab Ordinibus classe, Mediterraneum Mare navigans, diversas Barbarorum naves piraticam facientes intercepit, et plures quam sexcenta Christiani nominis, mancipia libertati reddidit. Sub idem tempus navis Genuensis, cui Sanctae Catharinae nomen impositum erat, a Turcis arripitur, et superiore parte capitur, at Christiani ad inferiora depulsi, incenso pirio pulvere, suprema tabulata, una cum Barbaris emoliuntur, et sic victores laceram navim, noveni numero Alicantum appulere. At Hispanorum Classis novem numero, non procul a Catalauniae oris, cum classe Gallica congressa est, at Gallis decem subsidiariis auctis, Barcinonem versus vela fecit; nulla pisi suppraetoria Hispanorum suppressa, quod damni, redeuntibus ex Peruvia tribus Galeonibus, multo argento onustis abunde resarcitur, relictis aliis nonnullis, quae ob metum Anglorum ad Habanas earum egressum observantium, ex portu vela facere non audebant. In Brabantia, inter Fontissaldaniae Comitem (rerum inibi vel supra Archiducem Leopoldum potientem) et Condeum principem, discordiae scintillae emicuerunt; quin etiam Franciscus Lotharingiae Dux, Condaeum sibi praeferri aegre ferens, relictis partibus Hispanicis, ad Gallos descivit; non fine ingenti omnium sollicitudine atque eo magis, quod Alonsus Cardenax, ex Anglia reversus, nuntiabat muneribus Anglos haud quaquam, quo minus Hispanorum naves, ex occidentalibus Indiis reduces infestent, averti non posse, sed ipsos, tantarum divitiarum scaturiginem vestigare et occupare statuisse. Cui malo occursurus Hispanus cum Gallo aeternae pacis conditiones inire tentavit, cui rei tam salutari ipse Pontifex se mediatorem obtulit. Inter Gallos quoque et Anglos, optata diu pax sancitur, pestilentiae vero saevitia, per totam Hollandiam grassata, plures quam viginti Novem mille et octingentos homines e medio sustulit, hoc labente anno mortui sunt. Cardinalis Caraffa, ex Conclavi, quod novum Papam lecturus ingressus erat aeger deductus, et paulo post mortuus. In Suecia Regni Cancellarius Oxensternius, vir sapientissimus, et rebus gerendis peritissimus. Ipsa quoque Sueciae Regina mater, perculsa summo, ex arcis incendio metu, vitae quoque finem imposuit. Ioannes Wolphertius a Bredenrode Foederatarum Belgicarum Mariscalcus, in Arce Pettersunna quoque e vivis excessit.

Franciscus Sousa, Lusitaniae Regis Legatus, Romae ut Rex eius pro legitimo haberetur, apud Pontificem instabat. Hispani vero quo minus hoc fieret omnem lapidem movere, ille ad Gallos confugiens lancem adamantibus plenam Galliarum Regis legato dono dedit, quo mediante tandem admissus est. Interea summa urbem trepidatio invasit, percrebuerat enim Anglorum Classem circa Sardiniam visam, ad Civitatem veterem

extensionem facturam, atque adeo infesta arma Ecclesiae Romanae patrimonio illaturam. Rex Sueciae initio eius anni Elbingium, et Regiomontium armis suis aggressus est, at deficiente commeatu, vasa conclamare necesse habuit, at oppidulum Freedlandum solo aequavit. Elector Brandeburgensis quoque ad viginti tres mille milites plus minus, et octoginta maiore tormenta congregaverat, quibus pro Borussia adversus Sueciae Regem, rem gesturus videbatur, ipse vero praeter omnium opinionem, icto cum Suecis foedere arma sua cum ipso sociavit. Provinciarum foederatarum ordines Generales, haec Brandeburgensis mutatio male habuit, Sueciae Regis in Hollandia prolegatus, comperto Suecicos successus ab Hollandis non perinde optari, nequaquam ex invidia, sed ne mercatura in istis partibus vitium faceret quin etiam iam quasi classem quae in Balticum mitteretur mare, parari, Remonstrantiam (ut vocant) Ordinibus, super ea re exhibuit. Et eodem modo, Electoris Brandeburgensis Ministri Hagam Comitis missi, acta nuper Marchionis, satis frigide excusare coeperunt [Orig: caeperunt] , uberiore satisfactione promissa qua tamen supersederunt. Immo multi ex eius subditis, rebus suis diffisi relicta aula, alii alio discessere. Tubaldus Teneramundano quondam castro praefecto, relictis Dantiscanis Suecis se adiunxit, ipsisque Dantiscanis, decem militum milia immittere minatus est. Qui sibi consulentes suburbia, flammis iniectis (magis ex invidia, qua in Protestantes, superbissima inibi aedificia possidentes, flagrabant, quam ex necessitate) demoliuntur. At Sueciae Rex iam relicta Borussia, Poloniae Regi Ioanni Casamirio ipsi, arma illaturus, tormentorum magnam vim, cunctaque alia impedimenta, cum exercitu adverso amni Visula evexit. Poloniae Imperator Zarnetscius, iam cum octoginta signis in procinctu stabat, hostem excepturus. Sueciae Rex dextram alam Ioanni Adolphio fratri suo, sinistram Maiori Wittembergio commendavit, ipse medium ducens agmen, feliciter Polonos aggreditur, et duodecim vexillis equestribus captis, sed fratri Ioanni Adolpho, ex lapsu equi altero crure fracto, victoria utcumque potitur. Hinc Vartam movit, sed Marchio Badensis, tria milia militum ex Pomerania ducens, a Polonis arreptus, omnisque eius manus tum occisa tum capta aut dispersa fuit. Suecis Iarislavium ante a se occupatum, Polonis cedere adactis, Rex Sandomirium se contulit. Poloni autem facta impressione urbem occupant, et protinus arcem aggrediuntur, et iam Suecis dilapsis, ea potiuntur, magnaque praeda inibi inventa triumphabundi exsultabant, quando, incenso subtus pirio pulvere, cui Sueci discedentes ardentem fomitem admoverant, totum Castellum, et centum et sexaginta Poloni, multi Sueci captivi in aera sufflantur. Hisce malis Rex Sueciae perculsus Iarislavium redire e re sua putabat, urbem vero a Polonis occupatam, viamque sibi praeclusam invenit. Iamque Sarim fluvium ponte iungere properabat, sed Poloniae Palatinus, septem millium exercitum ducens se ipsi opposuit. Rex Sueciae hoc modo undique obsessus et iam commeatus inopia laborans, exercitum suum valde imminutum Kanis (navigiorum genus est) imposuit, et secundo Visula, inter Polonorum tela devexit; et Tornam Calend. Maii appulit. Sed exercitus, Stockholmiae viginti et septem millium, lustratione facta inventus, posteaque, octo milibus militum auctus, iam vix duodecim millium numerum explebat. Poloniae Rex quoque impigre Suecos prosecutus, quidquid Suecici nominis alicubi inventum opprimit. Quin etiam Dux Zarnetscius, Suecos insequendo, pene Tornam intercepisset, nisi Mardecampus, urbis praefectus, pontem subito rupisset. Obvia quaeque tamen Zarnetscius prostravit, et vastavit, sicut etiam a Mazuris et Zamoytis nulli rei parcitum. Poloni equites quadringenti

numero parvum oppidum Poloniae Lissam adorti, urbi cunctisque incolis vastationem et excidium minantur, si arma intendere audeant, ab oppidanis tamen quamvis pyrio pulvere destitutis, defensio tentatur, Sed Sueci milites, hac animadversa rerum inopia, nocte proxima dilabuntur. Cives, comperta praesidii fuga, et ipsi in proximos montes se proripiunt, adeo ut Poloni urbem occupantes vacuam, inventos tantum aliquot aegros et imbecillos inhumaniter trucidaverint, spoliata tecta iniecto igni cremaverint. Sunt qui memorant Cadaver Friederici Hassiae comitis, ab ipsis ex tumulo protractum et combustum esse. Hoc et peiori modo Poloni in Suecos saevierunt, qui in duodecim Iesuitis, crudeli modo interemptis, nonnihil solatii invenere. Rex Sueciae iam pecuniae laborans inopia, insolescentem militem iusta disciplina coercere non poterat, sed a Polonis, tot iniuriis exasperatis, multi interfecti sunt. Littaviae agrestes, ad quattuor milia trucidarunt: dum Generalis Steinboc, Brambergam occupat, et captivos Polonos, Stigmate in fronte signat, quia paulo ante Poloni, Vielunum expugnantes, saeviter admodum in cives debacchati fuerant, praecisis mulieribus mammis, iisque insuper crudelem in modum in quattuor divisis partes. Theologos aliquot manibus pedibusque mutilarunt, alios semi exenteratos, et viscera frumento conspersos porcis devorandos proiecerunt. Totam Borussiam vehemens ex eo trepidatio invasit. Guartiani et Cosacci Polonorum secuti fortunam ad ipsos iterum descivere. Elector Brandeburgensis quidquid poterat corradebat. Rex Galliarum, Sueciae Regi tam pecuniae quam armorum subsidium offerebat. Quin et Protector Cromvelius Scotorum aliquot milia ipsi auxilio mittere recepit. Atque adeo nemo manum de tabula, quo Polonorum Successus cohiberetur. Interim Sueci Marienburgum arcem coarctabant; at Dantiscani, emissis duobus equitum milibus, castellum liberare satagebant, sed quia praefectus Weyerus Suecorum fallacia deceptus arcem tradiderat, frustra fuere. Sueci Victoriae insistentes Coenobium Olivanum dictum quoque expugnant, at Dantiscani supervenientes, Suecos iterum expellunt: hi rursus dolo Putskovianum praefectum aggressi, locum sui iuris fecere. Constantinopoli inter Ianitzaros, et Spahos orta dissensio, mature, per Damascanum Bassam, prudentem virum, iam commode in primatu Vizirutu electum, consopitur, gliscente tamen interim Turcarum in ipsum Imperatorem invidia. Romae Angli aliquot exploratores in vincula coniecti sunt, quibus crimini dabatur, delineatio Civitatis veteris, et aliarum urbium penes ipsos inventa, unde Pontifici metus, quasi Protector armata manu ecclesiae territoria invadere statuisset. Quin etiam Blaeckius cum quinquaginta et sex navium classe ad Gaditanas oras apparuit, quod Anglis magnum Hispanorum odium conciliavit; qui Hollandorum quoque aliquot naves seu praedabundi intercipiunt, sicuti et Galli, sed hi iniuria istiusmodi, Regis iussu, in posterum abstinuere.

Italia interim varias in partes distrahebatur: Mediolanenses, Imperatoris partibus impliciti, eius auxiliis, frendente Galliarum Rege, fruebantur. Dux Modenae Gallico vestitu, amorem suum in Gallos profitebatur. Mantuanus Germanico habitu se Germanis addictum monstrabat. In Helvetia Romanae Relligioni addicti, satis proterve segerebant, nec Reformati animum despondebant. Mediolanenses quinque Helvetiorum milia, quo suas firmarent partes, domum remiserunt. Generales Ordines Dominum ab Ommeren, extra ordinem Legatum, ad litem componendam missus, pro Protestantibus vix quidquam efficere valuit, qui se inde Parisios conferens, apud Galliarum Regem de Reformatorum statu conquiritur. Condaeani milites, in Transmosano et Valkenburgensi agris insolenter se gerebant, nonnullas domos incendentes,

et agrestes male multantes: at Traiecto ad Mosam praefectus, quo eorum impediret rapinas centum et quadraginta equites, centumque pedites in eos emisit, quorum metu praedatores statim dispersi et dilapsi sunt. Sub idem tempus Hollandiae Ordines, Duce Archithalasso Obdamio Classem in Daniam mittunt; quin etiam quingenti admodum Scoti, a Cromvelio Sueciae Regi auxilio missi, in Visurgis ripa exponuntur, vili tum corporis tum vestitus habitu, quos deine octingenti, eiusdem farinae alii secuti sunt. Comes Sultsbacius hoc tempore Veydae in superiori Palatinatu Magistratum in gratiam Pontificiorum mutavit: ipse Coloniam rediens alium Comitem, quo cum ipsi Bruxellis contentio intercesserat obvium in saltu habuit, ad mutuum intuitum uterque ex curru prosiliit, equisque conscensis, sclopetis brevioribus se mutuo incessunt, sed sors peregrino faventior et Sultsbacio adversa fuit, qui primo ictu prosternitur. Aquisgranum hoc eodem mense, improviso incendio misere conflagravit, ad sextum usque diem peste grassante tota vetus, et nova urbs maximam partem consumpta est. Ruterus septem Myoparones et 5 onerarias ducens, multo onustas argento, per Britannicum fretum, feliciter in Hollandiam appulit, in ipsis freti angustiis, in sex Anglicas naves incidit, a quibus in Dunas invitabatur, ipse respondens nihil sibi illic esse negotii, in patriam properavit. Ioannes Austriacus, Regis Hispaniarum Nothus, ex Barcinonensi portu in Italiam, cum tribus quadriremibus vela fecit, inde in Belgium terrestri itinere properaturus, in mari aliquot triremes Turcicas obvias habuit, quae in ipsius naves impetum facientes, oborta malacia, multum negotii Principi facessivere, praecipue, cum quidam ex remigibus, rupta globo catena, elapsus, et nando ad Barbaras naves evexus, popularibus detegeret, quantus in hisce Princeps veheretur. Hinc reduplicata vis, sed Princeps, tum sua tum suorum fortitudine, ex hoc periculo evasit, magnum tamen damnum, in suis utensilibus, et quam trahebat opulentam, supellectili, passus. Hinc in Belgium penetravit, ubi Archiducem Leopoldum obviam habuit, a quo reverenter salutatus omnes deinde Belgii urbes, felici applausu pererravit. Leopoldus, regimine exulus, relicta Belgica, in Silesiam ad proprias possessiones se contulit. Borussiam sub hoc tempus ingens trepidatio corripuit: Sueciae enim Rex Dantiscum obsidione cingens, toti territorio exitium minabatur. Castrum Stiblonium primitus occupavit, et quia inter agendum de deditione globo ex castro petitus erat, qui vicinum sibi Tympanistam prostraverat, rupta transactione, vi castrum aggreditur, expugnatque, et supra centum et quinquaginta milites trucidat, reliquis data est venia. Regio montium, omni praesidio, quasi orbum, munimentisque nudum Elector Brandeburgensis, ad omnem impetum sustinendum muniri quoque curavit. Zarnetscius interea Borussiam invasit, Brambergum occupavit et Dantiscanis auxilium suum obtulit, impetratis quae petebat, aliquot tormentis, et vestimentis agrestes quoque in magna Polonia, se Suecis quoque opposuerunt, propriasque domos incenderunt, et magno numero coierent. Nobiles quoque animadversa Suecorum fallacia, ab iis desciverunt, et Polonis sese adiunxerunt, editis antea scriptis perfidia Suecorum patefacta. Paulo post Zarnetscius Zaphiae iunctus, cum quinque admodum Suecorum milibus conflixit, pluresque quam mille et octoginta [Orig: octuaginta] homines utrobique cecidere, sed Poloni tormentis distituti, relictis impedimentis Suecis campum et victoriam concessere. Interim Poloniae Rex quinquaginta millium exercitum in armis habere ferebatur. Et Elector Brandeburgensis, Regio montii scriptum edidit, quo causam, qua semet Suecicis partibus, contra Polonos implicuerat, declaravit, eademque opera epistolam ad

Poloniae Regem misit. Interim per Legatos suos Hollandiae Ordines, ut sibi licitum esset, copias aliquot suas, in Cliviensi agro scriptas, per eorum territoria itinere maritimo in Pomeraniam transferre, rogavit. Quod omni civilitate negatum est. Comperto denique Poloniae Regem cum quadraginta Polonorum et tribus Tartarorum milibus Varsaviam oppugnare, Dantisci obsidione supersedere, et vasa conclamare, Rex Sueciae necesse habuit. Brandeburgensis Elector sex militum milia Suecorum exercitui adscripsit. Tribunus vero Postemius sua cum legione ad Polonos transfugit, quod damni mille Scotis, noviter ex Anglia missis, resarcitum est. Sueciae Rex copias suas Torna in hostem movens in quindecim equitum milia sub Zarnetscio duce incedit. Hic partem tantum Suecorum esse credens, impressionem in illas fecit, et in fugam vertit, antequam reliqua agmina paludem quandam transvadare poterant. Sed videns universum Suecorum exercitum appropinquare, noctemque instare, de receptu cogitare cepit. Mense Iulio, tertia decima impressione Poloni Varsaviam expugnarunt, omnesque inibi inventos trucidarunt. Wittenbergius praefectus, cum maxima praesidii parte, ad castellum se recepit, quod postea deditione traditum est. Ipse vero una cum Oxensternio eiusque uxore, vinctus in Poloniam missus est Antequam Rex Varsaviam aggrederetur, praeda omnis quae in urbe erat, et valde pretiosa habebatur, alio missa est, agrestes vero recomperta, eam caesis comitantibus, intercepere, terraque opertam servavere, at Sueci postea, praedam vestigantes adhibitis rusticis tormentis, locum ubi suffoderant eam, indicare, compulerunt, et villa insuper incensa, inventam praedam Pillavium miserunt. Interea Hollandica Classis duce Obdamio Domino, in Daniam appulit, et ipse Architalassus Obdamius a Daniae Rege equitum Elephantis numero adscribitur huius Classis adventus, haud exiguum Suecis pavorem intulit, sed Dantiscanis, postquam eo appulerit, animum auxit. At Sueciae Rex per Ministrum suum Appelbomium, exhibito querelarum pleno libello, quasi de illata iniuria graviter conquestus est. At Anglos male habuit, quod ipsorum Minister Medovius, postquam Olissipone cum Lusitaniae Rege, pacem sanciverat, cum lectica domum deferretur, a duobus Larvatis, atque adeo incognitis hominibus, glande plumbea brachio manuque sauciaretur. Sed Turcarum Imperator longe gravius passus est vulnus, classis enim Venetorum, in Dardanellis Turcarum classem aggressa, eam penitus dissipavit. Ex quo tantus dolor Imperatorem invasit, ut Venetorum Legatum ad necem conquireret, ipse vero in domo Gallici Legati mature sese absconderat; atque ita aestuantis Imperatoris violentas manus evasit: qui protinus iram suam in alios vertens, omnes Christianos sua sub ditione degentes interficere constituit. Christianorum vero Principum Legati Magistros suos par pari relaturos interminantes, hunc impetum repressere. Interea Dux Modenae Valenzam parvam sed munitissimam urbem obsidione cinxit. At Enkefortius, tredecim militum milia trahens, superatis Alpibus, nomine Imperatoris ducem, quem vincere, haud facile erat, proscripsit, quia Imperii feudum armis arripere non dubitaverat. Qui hanc proscriptionem susque deque faciens, quantum poterat, arma sua promovebat. In Brabantia Condaeo Principi rerum bellicarum summa, in proximam expeditionem demandatur, qui facta in Hanovia copiarum suarum lustratione, eas quinque militum milia numerantes, Hispanorum exercitui adiunxit. Ex adverso Turennius Gallicani exercitus Dux, sexdecim militum milia per Artesiam ducens, quingentos supra ter mille Gallos equites Tornacum versus misit. Hispani urbi metuentes protinus omnem eo commeatum militesque

misere. Sed dum Franciscus de Solis, suis cum copiis propius urbi Tornaco assideret, equites Galli, ex mandatis Valencinam versus properant, atque ocius adhibitis tribus agrestium milibus Vallum iacere, et castra munire incipiunt. Ioannes Austriacus, et Condaeus contra quicquid poterant corradunt militum, et Gallica Castra aggressi, Gallos in fugam vertunt, omnesque exceptis sex militum milibus, cum Duce suo Turennio fuga elapis, internecione delerunt [(transcriber); sic: delerut] , aut captivos abduxerunt. At Galliarum Rex ut hoc damnum resarciret, novas protinus conscripsit copias, utque pecuniam corraderet vectigalia salinis imposita auxit, ex quo plures quam sex mille homines solum vertere, et collectorem, praecisis naribus auribusque, denique ad mortem usque multare non dubitaverunt. Elector Brandeburgensis, ad Novodibortum Suecis coniungitur, atque una cum Suecorum Rege Varsaviam movet, urbem recuperaturi; sed ad Visulam in Polonorum exercitum incidunt, strenue usque ad vesperam pugnatur, non sine Regis, atque Electoris periculo, quorum uterque vix praesentem mortem evasit; nox oborta pugnam diremit: at Poloni propter cadaverum fetorem Varsaviam reliquerunt. Rex Daniae filium suum maiorem natu, sub hoc tempus Norvegiae Regno inauguravit, quo certior eius staret ad Daniae Regnum successio Sed Neapoli hac aestate pestilentia, horrendum in modum saeviit; adeo ut ante mensem Iulium plures quam bis centies mille homines exstincti, et promiscue in profundas fossas coniecti erant. Ipsis denique vespillonibus defunctis, mancipia et triremium remiges ad illud officium constituuntur. Sexaginta mortuorum milia eodem tempore, una cum vestibus combusta sunt. Hinc orta fames, huic malo superstites, maximam partem, extinxit, et vulturibus, ad pastum advolantibus, aliisque rapacibus bestiis praedam affatim praebuit. Angliae Protector bello cum Hispaniarum Rege implicitus, et argenti inopia laborans, Parlamentum conscribere necesse habuit, a quo, post habitam contionem, subsidium ad bellum continuandum impetravit. Paulo post ad est Nuntius, referens a septem Anglicis Myoparonibus sex Hispanicas naves, ingenti praeda onustas, ex Indiis occidentalibus in Patriam reduces, partim expugnatas partim suppressas esse; earum unam Marchionem quendam praedivitem, postquam iuniores liberos ablegasset, propria manu incendisse, eundemque una cum uxore et nubili filia, Medinae Duci desponsata, et immenso thesauro, periisse. Ex captivis compertum est, in Peruvia terrae motu et igni de caelo lapso montes Potosianos, urbemque Limam eversam, et oppidum Calan terra dehiscente absorptum, et plures quam undecim mille Hispanos eadem peste exstinctos esse. Huic damno accesserunt septem aut octo onerariae naves, unaque aut altera triremis, in Malegensi sinu, ab Anglis qua suppressae, qua incensae. Valenza hactenus obsessa, et strenue defensa, se demum dedere necesse habuit, cum omni auxilii spe orbata, frustra liberationem circumspiceret. Hanc Modenatis Ducis fortunam sequitur Castelleti in Belgiis expugnatio, quae gemitata victoria Hispanos quasi ad incidas redegit. Magnus Muscoviae Dux sub idem tempus Rigam obsidione cinxit, centum et octoginta millium exercitu stipatus. Comes magnus Gardius urbi praefectus duo militum milia in eum erumpere iussit, sed hi eadem fortitudine repelluntur, et Tornae Comes Russorum in manus incidit, et in Castris eorum securi percutitur, truncumque corpus, in ludibrium in urbem remittitur. Uxor Comitis, oblato in lytrum pro mariti capite cum sex equis carpento, propter insignem amorem coniugalem, gratis Coniugis caput obtinuit. Visa deinde Hollandica ante fluminis ostium nave, magna civium pars, quattuor minoribus navigiis concensis ad illam confugere conantur, unum ex quibus elabitur, altera Russorum praeda fuere,

sed Dominae aliquod quae simul elabi conabantur, ne sibi a Barbaris vis inferretur metuentes, in mare sese coniciunt, et decoram mortem turpi vitae praeferunt. Russis inde auctus animus, qui maturam deditionem postulant, secus omni sexui et aetati exitium interminantes. At Duna amnis, obortis procellis ex mari, et continuis imbribus superne ultra ripas excrescens, et Russorum castra stagnans, obsidionem solvendi eis necessitatem imposuit? Obsessi extrema in agmina erumpentes, omnes in fugam vertere. Mense Septembri Tamesis Angliae flumen, qua Londinum praeterlabitur, trium horarum spatio aestus et recessus reciprocum absolvit, quod portenti loco habitum, nec post Eduardi Regis Regimen compertum fuit. Poloni interea Comitium et Terkringam expugnant, et Rex propter eorum infidelitatem hic aliquot senatores securi percussit. Hoc successu elati, totam pomeraniam victores percurrunt, obvia quaequae vastantes et diripientes. Rummelburgi homines naribus, auribus, malisque praecisis, vivos in ignem coniciebant. Gonsiuscius Polonorum Tribunus, in Littavia, novem Brandeburgenses legiones, Duce Valdecio, profligavit, ipso Valdecio vix elapso: impedimenta omnia et septem maiora tormenta victoribus cessere. Bogislaus Radsevilius, et Tribunus Israel capti sunt, sed magno Polonorum detrimento, cum nimirum Tartari oblatis octoginta Inperialium milibus Radsevilium redimi nollent, supervenientes de improviso Sueci, litigantes inter se Tartaros, atque exinde incautos oppressere, vinctumque Radsevilium liberavere: Mense Novembri, Ioannes quartus Lusitaniae Rex vita defunctus est; eiusque filius natu maior Ioannes, Alfonsus dictus, Regno inauguratur, sed propter eius minorennitatem mater eius una cum Olivenzae Episcopo, et Adveri principe Regni curae praeficitur. Rex interim Sueciae, iam rursus decem millium exercitum corraserat, haud dubiae Brandeburgensi argento firmatus, atque his copiis traiecto Visula Darsoviam properabat, et in via quingentos admodum Polonos interfecit. In Anglia hoc tempore nova secta originem cepit; caput et antesignanus eius Iacobus Nailor Bristolium equo insidens ingreditur, adolescente vertice nudo equum ducente, et ingente Quaeckerorum (sic enim indigetantur eius asseclae) turba Hosanna Hosanna, sanctus est Dominus Zebaoth acclamante, nonnulli incedenti equo vestimenta sua prosternebant. Hic tandem captus, Blasphemia condemnatur et publice, virgis caesus, ardenti stilo linguam perfossus, et stigmate in fronte notatus, et postremo in ergastulum coniectus est. In Scotia nonnulli Regiis partibus addicti in vincula coniciuntur; Rex enim Carolus, Brugis in Flandria, octo admodum militum milia parata habebat, quibus conscribendis Ioannes Austriacus quadringenta florenorum milia commodaverat. Hoc anno mortui sunt Comes Voldomarus febri Sandomiriae exstinctus, quin etiam Cardinalis Trivultius, Mediolano praefectus, Dux quoque Venetiae vir integerrimus, et Dresdae Ioannes Georgius Saxoniae Dux et Elector septuagesimum tertium aetatis annum egressus. Hispanicae Belgii provinciae quietem et pace iam dudum circumspiciebant, impares nimirum duobus tam potentibus hostibus, Galliarum Regi, et Britanniae Protectori; Ioanni tamen Austriaco ab Hispaniarum Rege Carolo Regi Britanniae suppetias ire mandatum est. Condaeus quoque princeps adversus Gallos animatus est, sed argentum deerat, quapropter Coenobiis [Orig: Caenobiis] exceptis Franciscanis census imponuntur. Insuper Gadibus classis magna, Duce Comite Pinorandae ornatur. Nec minus Galli rebus suis intenti erant. Galliarum Rex cum Angliae Protectore et Sueciae Rege, occulta adversus quosdam alios Status machinabatur, et Modenae Dux ad Mediolanum oppugnandum instigatus, quamvis arthridite vexatus, lectica vectus,

montes Pinarolanos superabat, quadraginta millium exercitum trahens. Galli quoque Rocroium insidiis intercipere conantes, detecto dolo frustra fuere. Societatis Iesu fratres, iam quinquagesimum annum extra Venetorum Rem publicam propter malas artes exulantes, rursus, sub certis conditionibus restaurantur, atque in urbem introducuntur. At Londini alii doli detecti, Protectorem eiusque Senatum exitio eximere, occulta nimirum sub sacello, in quo contiones habebantur, corbi pyrio pulvere plena templum una cum auditoribus evertere nitebantur, insidiarum nescio qui artifices. Dantiscani interea admodum premuntur, crescente in dies Suecorum audacia, qui vel ab urbis portis octodecim equos Regios, abigere non dubitabant, octingentis Polonis iuxta sedentibus et ne hiscere quidem audentibus. Sed interea Radciuskius Poloniae Procancellarius, proditionis convictus (ut aiunt) a Suecis aeternis vinculis mancipatur, et praefectus Rosa propter seditionem securi percussus est. Dum Torna superiori anno gravissima pesti exhausta, iamque insuper a Suecis populata, artissimis angustiis premeretur. At Sueciae Rex suis interim rebus haud minus intentus Konitium urbem vi cepit. At Dantiscani contra arcem Grebin expugnarunt, et quadraginta Finnos castello praesidentes, quamvis diabolicis artibus incantati et indurati dicebantur, malleis suis Polonicis, mucronibus, ut volunt, non penetrantibus interfecere. Hac victoria, non contenti, at ulterius conantes oppidulum Novodicum expugnant, et per agros grassantes villasque multas diripientes plures quam mille equos abigunt. At Dantisci exploratores aliquot, ovis venalibus, in foro nundinantes, detecti, in vincula coniciuntur. Sic Dantiscani rerum suarum satagentes et una cum Polonis Suecorum progressus reprimentes, Regis sui gratiam et applausum meruere. Gallus interea haud minus Hispanis infensus, apud Flandros male audiebat: et Cardinalis Mazarinus et Regina haeretici dicebantur, quippe quorum consilio Rex Anglis quam Hispanis addictior Ecclesiae Romane detrimentum meditabatur. Rex Galliarum contra quo hanc a se amoliretur invidiam, sui ditionis Protestantes omnibus modis prosequebatur, et devexabat, hisce quoque sperans modis pecuniam Ecclesiasticis extorquere, sed ut hoc hominum genus tenax admodum est, vix quicquam impetrare potuit; quare tam Galli quam Helvetii milites omnem fidem abiecturi et obsequium detrectaturi videbantur, ni actutum stipendia exhiberentur: quibus denique provisis, cum Anglorum Legato Lockardo, de facessendo, Hollandis, in Mercatura, Negotio aliquis clauculum egit, sed Epistolarum fascis Hispanorum in manus incidit, et clam meditatos dolos universo mundo detexit. Dani interea Classem ornabant suam, passim munimenta resarciebant, militemque scribebant, ut illatam a Suecis iniuriam ulciscerentur, hi contra Principem Adolphum Haga Comitis accersitum illorum armis opponebant, dum Ragotscius Transilvaniae Dux, quadraginta millium militum tam Valachorum quam Moldaviorum et Cosaccorum, exercitum ducens Poloniam invaserit magnosque terrores sparserit, et de rebus gestis Sueciae Regem et Brandeburgensem Electorem certiores fecit. Daniae Rex interea promissis sibi quadragies mille menstruis imperialibus fretus, omnes qui in Regnis suis supra decimum sextum, et infra sexagesimum annum, aetatem ageret, militiae nomen dare compulit, et brevi septuaginta millium militum exercitum in procinctu habere iactavit. At Sueciae Rex eius conatus suspiciens per legatum hostemne an amicum ageret sciscitatus, brevi se certiorem fore intellexit. Nec minus Hongariae Rex, quo Imperatoris copiis succenturiaret undique milites conscripsit. Quippe Ferdinando Imperatore iam defuncto inter

Germaniae Principes non levia discordiae indicia gliscebant, nec minus Gallus imperii potiundi cupidine actus, omnes illud invadendi occasiones circumspiciebat. At Hispanorum copiae Condaeo Duce divi Egidii fanum vi occupant: quingenti aut sexingenti Hiberni, qui urbi praesederant Carolo Britanniae Regi exuli nomen dedere. Galli ab alia parte, praecipue in mari Mediterraneo, piraticam in Hollandicas naves mercesque hostilem in modum faciebant, pluresque quam trecentas naves qua vi qua dolo interceperant, de quibus iniuriis cum ad Regem querelae deferrentur, Rex totius negotii ignorantiam praetendebat. At Batavi huic malo obviam ituri, classem eo mittunt et effectis bonisque, Gallorum reique omni collybiariae, et si quid eius nominis in Hollandia inveniretur manum imponunt, at res demum inter partes componitur. Galli interea trium annorum offensivum et defensivum (ut vocant) foedus cum Anglis icere; et Lockardus ut Britanniae Rei publicae Legatus Parisiis recipitur; ab altera parte Modenae Dux, Hispanis sese adiunxit, et inter Papam Regemque Galliarum, Cardinalis Retensis causa, ingens discordia exardescebat; Portugalliae Rex, Gallis addictior ea de causa Romana in Aula nihil impetrare aut efficere potuit. Hispani appulsa in fortunatas insulas argentifera classe, magnopere exsultabant, praecipue quia Anglicae Mioparones, diu huic thesauro inhiantes, impetum in eam classem facientes, diripere nihil, sed tantum aliquot exoneratas pene naves incendere poterant; ipsae interim tam male multatae ut quietum portum circumspicere necesse haberent: haec ibi agebantur; dum in Anglia, Regium nomen Regnique insignia Protectori offerebantur, qui tamen haec omnia, sive ex modestia, sive ad invidiam declinandam reiecit, eoque sub titulo Rei publicae moderationem recipere pernegavit. In Scotia sub hoc tempus senex (cui Ioanni Macklanio nomen) centesimum et duodecimum aetatis annum egressus reiuvenescebat, casosque dentes novis productis, restaurabat, omniaque iuvenis munia commode subibat, novoque vigore diebus Dominicis contionem habebat, non sine omnium summo stupore. Flandrici piratae interea diversas Anglorum naves, easque inter bellicam, triginta tribus tormentis munitam, intercipiebant; quin etiam milites, eius territorii passim, vicinos quosque agros, hostilem in modum devexabant, immo sex equites eo audaciae provecti, ut palam medio die Lirae civium domos et officinas diriperent, suamque et sociorum insolentiam suspendio luere necesse habuerint. Diestae sexdecim alii a civibus interficiuntur. Hollandicae Societatis Generalis Gerhardus Hulft eodem tempore Columbam Ceilani Insulae Metropolim expugnavit, sed ipse ex vulnere, in oppugnatione accepto partae victoriae vix supervixit.

Poloniae Rex Crestochovii comitia indixerat, quibus feliciter peractis, bello provisum est. Zarnetscius Visulam versus copias suas moveret, ut foederatorum cum Ragotscio coniunctionem impediret; Lubomirscius recta adversus Ragotscium duceret, et si daretur copia cum eo congrederetur Polocius Tartaris se adiungeret, ut Ragotscium a tergo invaderet, interim Religionis libertas, ne vindice vicino oppressi animi resurgerent, per totam Poloniam Litaviamque edicitur. Rex Sueciae ab alia parte Poloniam de integro ingreditur, ut ex pactis Krakoviam, Ragotscio traderet seque ei adiungeret, eo postquam advenerat milites eius, maximam partem, inermes offendit, risuque iactata adeo haec auxilia excepit; interim Ragotscius magno Turcarum Imperatori Tributarius, indignationem eius incurrit, qui hoc, ut vocabat, foedifragium omni severitate [Orig: saeveritate] ulcisci statuit. Sub hoc tempus per illos tractus Mannam qualis Israelitis cibo caelitus dabatur, ex aere decidisse, atque a multis pistam coctamque

et in cibum conversam ferebatur. Sueciae interim Rex, quattuor Ragotscianorum, sibi urbique Sacramento addictis, et Suecorum milibus Cracaviae praesidio relictis, Ragotscio Iunctus Birsae castra admovit, sed praefectus deditione oppidum tradidit. Interea Daniae Regem paratum in armis stare affertur, quo nuntio, iam Poloniae inhians distractus, ipse cum magna copiarum parte, Pomeraniam versus movit, fratremque Adolphum in Borussia Dantisco, Ducem Stenbocium Polonis, et Comitem Magnum Gardium Russis opponendos reliquit. Ragotscius parum hac divulsione contentus Birsa Samotcium versus copias reduxit. Haec Dantiscanis utique placebant, multo magis quam frustratae in promontorii et Varderi munimina insidiae, dataque a Galliarum Rege immensa Sueciae Regi subsidia. At rediit animus cum Poloniae Dux Saphia tribus equitum milibus comitatus, aliquot Suecorum cohortes oppresserit, magnamque praedam, ad trecenta florenorum milia aestimatam, abduxerit; sed multo magis augebatur, cum undecim mille septingenti et triginta Imperatorii milites, Hatsveldio Duce Polonis auxilio missi, his iuncti Cracaviam obsidione cingerent. Haec inter Hispani tripartito exercitu, Portugalliam invadebant, urbemque Olivenzam, Episcopi sedem, expugnabant. At in Belgio Condaeus Princeps Cameracum obsidione liberavit. Galli contra hinc moventes Monti Meridiano castra admoverunt, nec meliori successu. Hispanae interim copiae Austriaco Duce, Caletum agmine tripartito aggressae, haud minus frustra fuere, urbeque inferiore incensa, re alias infecta discessere. Divi Malonis litoribus hoc tempore duo minora navigia adiecta, in quibus trecenti et sexaginta admodum tam ductores quam classiarii, qua funibus qua antennis suspensi conspiciebantur, quorum pectoribus haec inscriptio legebatur. Hoc modo omnes Gallos, Hispaniarum Regi adversantes, nobisque in mari occurrentes exceptum ibimus. Quinque Selandorum Commissionarii (sic publico sub titulo in hostes piraticam facientes indigetant) ad Brasiliae oras in octo magnas Lusitanicas naves incidunt, Capitaneus cui Brack nomen erat, ab una et Allardus ab alia parte Lusitanorum praetoriam invadunt, haec vero subito incensa, alteram secum hostilem navem in aera rapuit, alteram male multavit. Quae cum reliquis sibi consulere statuit, Allardus cum decem aut duodecim ex classiariis a Lusitanis undis eripitur, qui postquam omnibus crudelitatis modis dilacerati essent, in Portugalliam abducti, et tetrum in carcerem coniecti sunt. Hongariae interim Rex serio Polonis suppetias ivit, Suecisque se adversarium praebuit. Ragotscius contra ab amicis relictus, et hostibus circumventis, exitum circumspiciebat, et sensim, transitu Karniostronio superato, recedere coepit. At Zarnescius, priusquam Bodenses aquas traiceret, insequi illum statuit, compertoque Ragotscium inparatum et ad pugnam et ad progrediendum esse, extrema agmina eius ferociter invasit, at Ragotscii Legatus ocius accurrit pugnamque deprecatur, conditionibus, quas proponere Polonis placeret, subscribere Ragotscium paratum ostendit. Propositis itaque, concessis, et subsignatis, iniquis Ragotscio conditionibus, Poloni aciem instruunt dividuntque, atque adeo Ragotscius triginta fortium virorum milia ducens, per medium Polonorum agmen iter suum instituit. Sed suam in ditionem ubi pervenit, omnia Polonis sub Lubomirscio Duce vastata et direpta invenit. Atque adeo rebus infeliciter gestis, popularium, et bello temere suscepto, Turcarum Imperatoris odium sibi conciliavit. Per totam Borussiam, Curlandiamque pestilentia horrendum in modum saeviebat, sed nusquam magis quam Genuae, ubi ex octingentis hominum milibus, ne sextae quidem parti parcitum est, infiniti passim per vias, et per moenia insepulti, viventium pietatem desiderabant. In Dardanellis triginta et

tria Turcarum navigia, spectante ex editiore loco ipso Imperatore, tam capiuntur quam comburuntur, et egregia victoria Venetis parta est, octingenta mancipia vinculis eximuntur et libertati restituuntur. Hoc tempore reduces ex Indiis orientalibus Naves, pretiosis mercibus onustae, in Hollandiam appulerunt; auctaque laetitia est, nuntio accepto, Vlamingio Duce, ex copiis Regis Bantam, qui Bataviam, Generalis praefecti, in iis partibus sedem, sexaginta virorum milibus obsederat, sex admodum militum milia deleta, ipsumque Regem ad pacem petendum compulsum, eamque ipsi, ob eius insignem perfidiam denegatam esse; insuper Tartaros Chinense Imperium reliquisse, et novis negotiationibus portam aperuisse. Interea temporis Sueciae Rex, Dirsaviae demolitus moenia, septem militum milia Pomeraniam versus ducebat, et Cornilio Ulefeldio mediante, Holsatiam, Iutlandiam, insulasque in partes suas perduxit, magnumque adeo Daniae Regi detrimentum attulit. Dani contra Bremervurdiam populantur, et quadraginta quattuor aenea tormenta inde deducunt, quin et Belemeranum et Leheranum castellum, eodem impetu, expugnant, dum Cracavia Poloniae Metropolis Suecorum auxilium desperans, se Regis sui in manus traderet. Mons Meridianus interea, gravi obsidione pressa, deditione Gallis traditur, tam diu acriter, cuiuscumque sexus et aetatis hominibus, defensa, donec globo tormentario interfecto praefecto, manus dare adigeretur. Hinc Galli Venantium movent; at interea duorum millium et quingentorum tam Helvetiorum, quam Gallorum conductus, superveniente Batevilio profligatur, sexcenti milites interficiuntur, octingenti capiuntur, reliqui in fuga salutem invenerunt; omnia quae conducebant inpedimenta, cum centum aureorum milibus Hispanorum in manus venere. Condaeus contra Andresium expugnat, sed Turennio iterum illud deserere compellitur. Venantium quoque longam non ferens obsidionem, Gallis se dedidit, quae horum fortuna Alexandria, in ditione Mediolanensi, diu obsessa et tandem, ab Hispanis liberata temperatur Foederatarum provinciarum ordines, hoc tempore Legatos, de restituenda Brasilia, ad Lusitaniae Regem mittunt, et repulsam ferentes, Lusitanis bellum denuntiant. Monasterii Episcopus urbem suam, iam quoque obsidione cinxit, et viginti septem tormentis moenia quatere coepit, at Ordines ne latius violentia serperet, exercitum iuxta Grollam et Transisulaniae fines in procinctu tenuere, haec autem inter Episcopum et Monasterienses discordia, post aliquot inter partes disceptationes, tandem componitur. Classis Danica, Duce Bielkio Archithalasso viginti et unius, et Suecica triginta et trium navium, sub hoc tempus quoque in proelium ruunt. Danica navis quae Fredericus inscribitur, centum et duobus tormentis munita male multata proelio excessit, et nocte demum ingruente, pugna dirimitur, Danica classis ad centum tam mortuos quam saucios referens Hafniam, et Suecica, haud minori damno affecta, Rugenium se contulit. Sueci paulo post Fredericodam aggrediuntur, et bis repetita frustra oppugnatione, se recipere necesse habuere. At Dantiscani mille et quingenti numero, Dirscaviam liberaturi urbe egressi, in aliquot Suecicas et Brandeburgicas copias incidunt, et feliciter rem gerentes, praefectos nonnullos, et tria vexilla referunt. Sed paulo post mutata alea, renovato a Suecis impetu, Dantiscani relictis trecentis occisis, et septem tormentis in fugam vertuntur, nec tamen haec Suecis incruenta victoria fuit, quippe qui quadringentos ex suis milites desiderabant. Galli interea Flandriam irrumpentes obvia quaeque devastant et exscindunt, et deinde Burburgum moventes, spontanea deditione urbem suam in potestatem redigunt, eodemque die Arcem ligneam (houtewambuys vocant) prope Dunkerkam expugnant. Mirum, quanta

trepidatione universa Flandria hae expeditione agitaretur. Condaeus Dunkerkae se inclusit, nec minus Galli victoriae insistentes Mardicam aggrediuntur, et sui iuris faciunt; sex insuper Anglorum milia, ex compacto in Flandriam Gallis militaturi appulerunt, at hi stipendia postea flagitantes res Gallorum turbaturi videbantur et ultra minas eorum insolentia processisset, nisi Turennius argentea supellectili in pecuniam tumultuarie conversa, Anglorum pacasset iram, qui nihilominus multis locis, et Burburgi praecipue, Ecclesiasticos male multaverunt. Mardica adeo occupata, Britanniae Protector, per Legatum suum Loccardum, Galliarum Regi indicavit, se contentum esse Dunkerkam coniunctis viribus oppugnari, atque eo fine decem supra praedictas copias, militum milia missurum, misitque ex templo quam promiserat manum. Sed invidia inter Gallos Britannosque orta, non processit obsidio, Mardica vero Anglis tradita, prudentiores quosque male habuit. At Ioannes Austriacus triginta Anglorum naves ad Dunkerkae litora excubantes, immissis incendiariis navibus, frustra comburere nitebatur. Interea Lusitani Olivenza occupata, duobus equitum milibus vetustum oppidum Vallacimosam aggrediuntur et expugnant, magnaque praeda potiuntur. Hafniam ingens laetitia, ob res Danorum contra Suecos prospere gestas, invasit, Canutus Ulefeldius enim in Norvegia centum et sexaginta Suecos internecione deleverat, et in Scania Rex ipse praesens, Suecos hoc territorio, amissis trecentis admodum militibus, exegerat. Praefecti Mierus, Ribbingius, Bannerius, Lillius, Concius, et Comes Pontius Gardianus, altero crure mutilatus, et quattuor vexilla equestria Danorum in manus venere. A parte Danorum Comes a Styrum, aliique nonnulli occisi sunt. At brevi post, mutata belli alea, Vrangelius Suecici exercitus Dux, comperto, Fredericodam, praesidio, (propter Andreae Billii Mariscalci, susceptam indignationem) nudatam esse, castrum improviso impetu, aggreditur, et vi ad fluminis ripam penetrans expugnavit. Billius ipse glande traiectus occubuit. Praesidiarii aut capti aut interfecti sunt. Hac victoria Suecorum crescebant animi, Danorum perculsi sunt, quare etiam Zarnetcius, Pomeraniam cum exercitu ingressus, et populatus, audita huius successus fama, non exspectatis Daniae Regis mandatis, nulla alia re gesta, regreditur. Regina Christina hoc tempore Fontebel aquae degebat, ibique insolitum aggreditur facinus. Marchio Monaldecius, Reginae a secretis consiliis, quaedam suae credita fidei Romanam ad aulam perscripserat, qua de re ipse Pontifex Reginam admonuisse creditur. Ipsa graviter commota Marchionem accersivit, exhibitaque propria eius manu, facinoris convincit. Mox peccata sacerdoti confiteri iussum, et deinde columnae alligatum, per alium Italum fica trucidavit. Mantuae Carpetanorum (vulgo Madritum vocant) Regi Hispaniarum filius natus est, qui Philippus Prosper vocatus est, Baptismi sollemnibus Rex ipse, superbissime cultus interfuit. In Flandria contra Hispanorum res parum feliciter processerunt; quin et eorum exercitus usque ad duo militum milia extenuatus, nulli rei apte gerendae idoneus videbatur. Anglorum quoque Generalis, Reynoldus vocatus, in Angliam traiecturus, in brevia (Godilini arenae vocata) incidens una cum omnibus comitibus impedimentisque mari haustus est, arca eius ensisque in littus eiecta tristis Domini fortunae indicium dedere. Hassiae Lantgravius a pari infortunio parum abfuit, inter venandum enim, inter densa dumeta latitans, ferisque insidians, a quodam Soloni Comite, sclopeti ictu in collo vulnerabatur. Mortui sunt hoc anno, Ferdinandus tertius, Romanorum Imperator. Quin et Henricus Brederodius Wolferdi filius, natu maximus, Haga Comitis in Galliam profectus, equo suo prolapsus, accidentibus papulis, inter paucos

dies exstinctus est. Chimilicius Cosaccorum Dux quoque hoc anno mortuus est.

Hungariae Rex Imperio inhians, iter suum Francofurtum versus, maturabat, quod Gallorum Ministros male habuit. Polonia Cimeterio non absimilis, tota albentibus tecta ossibus requiem circumspicibebat. Veneti non minori virtute, Turcarum violentiae resistebant, largiter nobilibus subsidia suppeditantibus. Turcarum Imperator animo aestuans, multa quibus Venetorum supprimeret audaciam, animo versabat. Interim Galli Neapolim per insidias tentabant, sed exploratore, aut percussore quodam muliebri habitu, in aula pro- Regis deprehenso, res omnis detecta est. Hesdini praefectus Bellebrunus, Parisios iter instituens, in via, ex morbo, aut senectute moritur. Reversus Legatus eius, magnam argenti summam, pro hac profectura pactus, etiamnum vivente Bellebruno, iam sibi voti compos videbatur. Sed Mazarinus Cardinalis illam dignitatem praetorianorum suorum centurioni dederat qua re motus Reverius, habito prius militari consilio, oppidum Principi Condaeo, frustra obnitente Mazarino, tradidit. Auctis, propter nives liquescentes, passim fluminibus, varia per Gallias oppida, infestantur. Lutetia pene aquis cooperta, non sine magno damno, aquarum impetum effugit. Sueci occupata Fredericoda, Maiora spirantes, in insulam Funam penetrare satagunt. Per glaciem ergo tentatur expeditio, positis qua glacies minus firma credebatur trabibus asseribusque. Congressi cum Danis, primo impetu Danos ad deditionem compulere, non tamen sine magno suo detrimento; Valdeci enim et Regiomarci Legiones, fracta glacie, magnam partem aquis haustae sunt. Funa ergo Sueci potiuntur, et victoriae insistentes, paulo post, Lalandio, Longolandia, et Falstero, sponte deditis, Selandiae inhiabant iamque eo copias movebant, cum Daniae Rex Suecorum viribus impar pacem, traditis quibusdam territoriis, et duobus insuper equitum, totidemque peditum milibus impetraret. Tenedo Lemnoque renegatorum quorundam opera Turcarum in potestatem redactis, ferociter se illi gerebant, et Veneti quidam captivi Christianam fidem eiurantes, eo violentiae redacti sunt, ut Venetorum Legati domum violenter ingressi, multas in eos calumnias evomere non dubitarent; adeo ut ab ipsis Turcis, insolentiam hanc detestantibus, multi occisi, alii alio modo excruciati, et interfecti sunt. Nuntius eodem tempore, Venetias missus Candiae deditionem, eum tribus aureorum millionibus, senatum poscere non erubuit. Patres hanc conditionem reicientes, Dragomannum hunc aurea tamen catena donatum remiserunt. Turcarum Imperator negatione hac excandescens, intra viginti annorum spatium, nullam de pace mentionem se facturum iuravit. Veneti interea bello intenti, magnam pecuniae vim corradunt, tanto civium ardore, ut nobilis quaedam vidua quingenta florenorum milia in publicos sumptus subministrare non dubitaverit. Haec Venetiis publicam inter laetitiam acta, dum Constantinopolim exundantes aquae totam stagnarent, et Imperator ipse, metu rebellantis Iunioris fratris, Adrianopolim secedere pararet, sed octoginta Turcarum milia, fidem Imperatori servantes, ut in urbe maneret, auctores fuerunt; In Belgio quoque plurimi vici, turgentibus fluviis inundati sunt. At Hotencurtius Marchio, relictis Gallorum partibus, Hispanis se adiunxit. Atrebatensis vero praefectus, Hesdinum, incassum, structis insidiis occupare tentabat. Et Parisiis ortis subito procellis, tonitru et de caelo lapsis ignibus, plurima aedificia tanguntur. Ludovica Bohemiae quondam Regis filia, sub idem tempus, protestantium Religionem eiurata Calietensi coenobio semet inclusit. Londini quidem ex Cromvelii hostibus insidias meditantes, in vincula coniciuntur, et partim supremo supplicio afficiuntur.

Hispani interea ingentem classem

in Indias occidentales mittendam, ornabant. Turcae contra ex rhodo piraticam facientes, plurimas Hispanorum, quin et Gallorum Belgarumque naves, intercipiebant, et magnum captivorum numerum in servitium ducebant. Scombergae Comes Hispanos hoc tempore magno quoque damno affecit. Sed frigore, praeter anni tempestatem, etiamnum horrente, exercitus in Belgium ex Galliis movere parantes detinebantur. Galli tamen Venantio commeatum inferebant; et duas ex Eboracensis ducis legiones, duasque equitum turmas profligaverunt. At Ostendae meditatae insidiae, Tribuno Spindeleto, qui urbem Gallis prodere, receperat, fidem fallente, successu destituuntur, non sine magna Gallorum clade, quorum ingens numerus internecione deletus, et octingenti admodum, cum ipso duce Mariscalco Aumontio capti sunt. A Turcis interim, fit magnus copiarum et navium apparatus, pugnandi tamen copiam, quam Veneti optabant, facere detrectantibus. Eodem tempore Ferrariam Modenae duci tradere, coniurati quidem agitabant, sed coniuratione detecta, Iudaei plurimi supremo supplicio afficiuntur, ipse vero praefectus, huic etiam facinori implicitus, quam commeruerat poenam, hausto veneno antevertit. Hoc anno Varsaviae in Polonia, hora octava matutina tres soles primitus, et deinde quinque visi sunt. Paulo post iris versicolor, inter illos versabatur, interque soles quattuor cruces, non tamen ab omnibus visae sunt: in Pago quodam Galliae, Egaliera dicto, agrestis quidam in horrendum duravit facinus, cui Carolo Suleto nomen. Hic cum inter familiares convivaretur, subito de mensa surgens, uxorem primitus quinque inflictis vulneribus trucidavit. Filium deinde sexdecim annorum iugulavit, Iuniorem graviter sauciavit, infantem in cunis dormientem, sine ulla misericordia, crudeliter interfecit, deinde iniectis domum facibus incendit, seque ipsum intrepide in flammas praecipitem dedit. In Flandria Galli iuxta et Angli Dunkerkam obsidione cingere parabant. Protector. Cromvelius tria optimorum militum milia promittebat; misitque super ea re Legatos ad Galliae Regem. Turennius itaque castra Dunkerkae admovet, cui Ledae marchio urbi praefectus, Gallorum castra perrumpens, nova praesidia intulit. Angli triginta navium classe, Ostendam, Neoportum, quin et Dunkerkae portum observabant. Vinocibergenses, apertis cataractis, et Gallorum castris immissis aquis, quo minus impraesentiarum impetus in urbem fieret in causa fuere. Germani Imperii septemviri, haud parum solliciti, ne Sueci, rebus feliciter in Dania gestis elati, eo audacius Germaniam invaderent, litteras, communi nomine, ad Regem Carolum aliasque ad Brandeburgi electorem excusatorias dedere. At in Polonia, quod in Comitiis transactum erat, propter varias causas, exsecutioni tardius committitur: Sueci nihilominus Bambergam vi invadunt, currusque omnes, pannis, ad Dantiscanos milites, vestitui, missis onustos, praedae dedere, totumque insuper oppidulum depopulantur. Brandeburgi contra Elector, Poloniae, Moscoviae, et Sueciae Res, frustra, componere nisus, Poloniae et Austriacae domui semet adiunxit, exercituque suo lustrato, atque in eo octodecim tam equitum quam peditum milibus inventis, Berlinum novo praesidio, novisque munimentis instruxit. At Muscoviae Dux, qui Nervam liberaverat, et Rigam obsidione cingere decreverat, coeptis defuit, postquam Suecicos in Dania successus intellexerat, quin etiam Sueciae Regis legatum Bielkium, per biennium apud se carceri mancipatum sponte libertati restituit, proprioque carpento, ad Palatinum in quo Imperatoris legati hospitio excipiebantur, splendido cum comitatu misit.

Supra Custrinum urbem, duo exercitus, summo ardore pugnantes in aere visi sunt, aiuntque ingentem flammam

inter utrumque apparuisse, atque ex ea alium exercitum prorupisse. At Poloni et Brandeburgenses Thornae vim inferre meditabantur, dum octo Suecicae naves, militem in Dania etiamnum detentum, et incolas misere vexantem, erexere. Interea Ioannes Austriacus, ut Dunkerkam obsidione liberaret, omnem movebat lapidem; at non parum terroris Hispanis inferebat, quod Marchio Hocincurtius, Gallorum ad Dunkerkam munimenta explorabundus, sclopeti ictu interficeretur. Nihilominus Gallorum castra Hispani adoriuntur, sed tanta fortitudine a Gallis Anglisque repelluntur, ut haud multo pauciores quinque militum milibus, tam capti quam occisi sint. Nec propterea obsessi animum despondebant, donec Ledae Marchio urbi praefectus glande traiectus, et paulo post ex vulnere mortuus, denique continua incendia sededendi ipsis necessitatem imponerent: At Londini Henricus Slinsbeus, eques, et Ioannes Hevetus Theologiae Doctor, ceu coniurationis erga Protectorem convicti condemnantur: ut nimirum cratibus impositi, ex arce Londinensi, ad supplicii locum raperentur, deinde suspenderentur, et nondum mortui solverentur, et corde vivis etiamnum exempto, et igni combusto, in quattuor partes desecarentur. At precibus et intercessione Dominae Elisabethae, Protectoris filiae, supplicia mitigata sunt, adeo ut tantum securi percuterentur. At haud parum Protectorem, omnesque Londini cives terruit; Balaena, ad Grenovicum, in fluvio Thamesi, praeter consuetudinem visa, quod spectaculum raro alias visum, semper tamen sinistri ominis loco habitum est: Monstrum coniunctis viribus a Classiariis nautisque occisum est. In Gallia, propter immensa tributa, plures quam octo agrestium milia arma capessebant, onerum modum flagitantes, quin et publicanos et exactores, qua occidentes, qua male multantes collectasque pecunias deripientes.

Romae, Lusitanorum Classis, ad Tusca litora visa magnam trepidationem incussit, sed metus ipso malo maior erat; hoc tempore; Leopoldus Ignatius Austriacus Hongariae et Bohemiae Rex, Francofurti Romanorum Imperator salutatur, non sien ingenti pompa et pompa et publicis laetitiae testimoniis. Galli iam Gravelingam obsidione premebant, obsessis strenue urbem defendentibus, et eruptionibus hostem non perfunctorie lacerantibus, sed urgentibus Gallis, inintra septem hebdomadarum spatium ad deditionem oppidani compelluntur. Hoc quoque tempore Ioannes Austriacus, Brugarum introitu prohibetur (Flandris in eum haud parum exacerbatis) quin etiam ex eius satellitibus unus sclopeti glande occiditur, et Bucoy Comitis filius, altero brachio vulneratur. Interea Angliae Protector, Classiariorum magnam vim cogebat, ut quam primum viginti bellicas naves ad Fretum Danicum mitteret, quae res magnam suspicionem variis Principibus, et praesertim Hollandis iniciebat. Ex Indiis reduces Naves, de horrendis tempestatibus, quibus habitatae quaedam terrae, undarum vehementia direptae et a suo quasi corpore avulsae erant; et Formosa insula dicta, quoque maximum damnum passa fuerat; deque Cometa in morem Iridis, et minori Iava viso, referebant. Iisdem quoque nuntiis cognitum, in Indiis orientalibus, vehementes surgere motus, quia magno Mogoli (ut vocant) defuncto quattuor eius relicti filii de Imperio digladiabantur. Iunior natu Surattam sui Iuris fecerat, fortique inibi Castello, quadraginta plus minus maioribus tormentis, munito potitus. Tertius vero Regis filius, frater eius, dum alter Surattae haeret, subito arcem per dolum occupat, et centum et quinquaginta tonnis auri (ut vulgo numerant) potitus, haut parum fratribus negotii facessebat. Gravelinga ut diximus (frustra liberationem tentante Austriaco) capta, ingens Flandriam metus pervasit; adeo ut, aggerem Santvordianum prope Ostendam scindere

non dubitarent, et plura quam quindecim iugerum milia aquis inundarent, atque adeo tam amicos quam hostes, depellerent.

Madriti ducis Sessae filius, quia invitis parentibus, puellam nobilem duxerat, Regis iussu in vincula conicitur; puella ipsa Corduae Coenobio includitur, quae inibi conceptum fetum enixa est, in morem Leopardi, atris maculis, per totum corpus notatum. Sueciae Rex, Regni Daniae imbecillitate cognita, novemdecim [Orig: novendecim] militum milia in Selandiam traiecit, ubi Danicos equites, in Suecorum adventum excubantes, arripuerunt. et profligaverunt, et ingentem Hafniensibus trepidationem iniecerunt. Ipse deinde se castris, iam Hafniam obsidentibus, et aliquoties ab obsessis, facta eruptione, damno affectis, intulit. Sed desperata metropolis expugnatione, Croneburgum castrum oppugnare statuit, ut eo in potestatem suam redacto, freti Imperium acquireret; elsenorianis denique accolis, magnam commeatus vim, intra duorum dierum spatium, exercitui suppeditari, imperavit, nisi incendio exitio dari mallent. Norvegiae interim prorex, coactis ad arma popularibus, illud Regnum praesidio firmavit, missisque duobus navigiis milite confertis, Drunthemo Suecos expulit. Turcae interea magnum Transilvaniae exercitum immissit, qui obvia quaeque depopulatus, quadraginta admodum homines in servitium abduxit. Ragotsius, corrasis viginti militum milibus Turcarum ferociae obnititur, et misso ad Pontificem Franciscani ordinis Monacho, auxilium adversus infideles imploravit. Brandeburgensis, Imperatoris, et Poloniae Regis exercitus triginta milibus militum numerosi, Brandeburgensi duce, Holsatiam versus, coniunctis viribus movere, huius expeditionis causa, passim editis scriptis divulgata. Sueci autem, iis partibus castra metati, audito illorum adventu, relictis castris, omnique pabulo, et frumento, quo confoederatos commeatu fraudarent, incenso alio se proripuerunt. Rex interea Croneburgum acriter premebat, et assiduis tormentorum ictibus graviter dilacerabat. Praefectus eius arcis non minus strenue se defendebat, donec suffosso cuniculis vallo, et praesidiariis, ad nimiam paucitatem redactis, deditionem facere, compelleretur: quo successu Sueci, mirun. in modum elati, toti Daniae Regno, haud dubio inhiabant, eoque parto, toti orbi se legem imposituros, insolenter satis iactabant. In Anglia interea, Protector Cromvelius, febri tertiana, in palatio suo exstinctus est: inventi post obitum eius Codicilli, filium eius seniorem natu Richardum successorem patri declarabant, qui etiam paulo post, Magnae Britanniae Protector palam salutatus et proclamatus est. At Turennius Iperam in Flandria obsidione premens, brevi urbem sui iuris fecit. Sed Leodii nonnulli scelerati, qui urbem a quattuor partibus incendere conabantur suspendio enecti sunt: Hafnia interum strenue adversus Suecos se tuebatur, factisque tribus eruptionibus, plures quam octingenti Sueci, internecione deleti sunt. ignita tela, quae Sueci copiose, et pene sine intermissione, in urbem eiaculabantur, nullum aut exiguum detrimentum adferebant. Quin etiam navem bellicam viginti tribus tormentis munitam, trecentis militibus, multaque praeda onustam intercepere Dani. Hollandi quoque, ne suis sociorumque rebus deesse viderentur, classem 40. navium, exceptis incendiariis navigiis, ornabant quattuor militum milia, duce Picklero, Schenkianae arcis praefecto, ei imponebant, atque adeo maris bellique fortunae committebant. Sueci hac re comperta, omnem vim, expugnandae urbi, ante Hollandorum adventum experiri certi, Iacobo Gardio, tormenti ictu interfecto, et Comite de Sultsbach, Holsatia per Polonos exuto, mutato consilio, Amackium vi invasere.

Hoc comperto Dani, Sumbuium incenderunt,

ut Christianoportui nimis vicinum. Rex ipse, cum audiret Sueciae Regem, cum Generali Vrangelio, et Comite de Sultsbach, in insula Amachio esse, protinus armatus equum conscendit, et cum quadringentis nobilibus Danis, eo se contulit; alia manu subsidio retenta. Magno adeo ardore hostem adortus, ex Suecis quadringentos et quindecim prostravit, ceteri cum Comite Sultsbach, elapsi sunt, Rex ipse Sueciae vix evasit. Post haec tubicinem Hafniam misit, qui contumeliose remissus est. Obdamius Hollandorum Archithalassus paulo post Suecorum classem arripuit. Wittius subpraefectus duabus glandibus vulneratus in genua prolapsus, gladium quamdiu potuit vibrabat, navi eius iam subsidente, et iussus a duobus sclopetariis, ensem deponere, quem tam diu pro patria sua gesserat, gregario militi tradere recusavit. Tandem a Suecico praefecto in fidem receptus, in ipsa cymba paulo post mortuus est. Vrangelius iunior, ad latus Obdamii cum navi sua aquis haustus est, vitam ab hoste recipere, iam undis innatans, pernegavit, atque adeo gloriosam mortem indecorae vitae praetulit: aliae eodem modo naves suppressae sunt. Victoria Hollandi potiuntur, et Sueci, amissis tredecim navibus, et duobus milibus et bis centum classiariis, quandringentisque et quinquaginta captis, victoribus liberum mare reliquerunt. Turcicum imperium hoc tempore intestinis motibus agitabatur. Hassam Bassa Aleppiensis, cum Asiaticis imperatori bellum intulit, eiusque exercitum profligavit, ipsius imperatoris filio, qui clam patrem, a matre Aleppi educabatur, strenue rem gerente, et patri obnitente imperium aut servitium se velle armis parere, iactare solito.

Hispani sub hoc tempus, Lusitanos Bagados obsidione prementes, corraso exercitu, duce Ludovico de Haro, profligarunt, magnaque praeda potiuntur, et Victoriae insistentes Elvas obsidione cingunt. Brandeburgensis elector interea Gotdorpium oppugnat, et, cum Holsatiae Dux illam urbem dedere, si sua potiri supellectili liceret, reciperet, in eam conditionem itum est. Curlandiae Dux, cui Brandeburgi soror desponsata fuerat, hoc tempore, per praefectum Douglas, cum uxore, Rigam versus, in captivitatem ducitur, quamvis [Orig: quanvis] pridie suam et civium securitatem pactus erat. Sed Douglas, nulla pacti habita ratione, praetiosam ducis supellectilem, magnamque argenti vim, immisso milite, nocte proxima depraedatur, civesque hostili more modoque violenter tractavit. Bornholmia sub hoc tempus Daniae Regi, per incolas qui Suecorum praesidium partim trucidaverant, partim in vincula coniecerant traditur. At Poloni qui Suecos Holsatia exuerant, eosdem ex Daniae insulis eicere, mirum in modum ardebant; immo morae impatientes, nonnulli equis tranare fretum tentabant, sed undis, procellis, turgentibus maximam partem hausti sunt. Sed postea, Danorum et Batavorum opera, frustra Suecis obnitentibus Alfenum in insulam traducti, Suecos adoriuntur, qui horum viribus impares, clam noctu, conscensis aliquot Suecis navibus aufugiunt. Mille equi, multusque commeatus, et viginti maiora tormenta Polonis, Caesareis, et Brandeburgensibus praedae fuere, qui paulo post, et Nordenburgum expugnaverunt. Thorna quoque, sex integris mensibus obsessa per deditionem Polonis traditur. At Angli pacis mediationem inter Suecos Danosque obtendentes, octodecim navium classem in Daniam, Duce Ascuo miserunt, quae diu hibernis Aquilonibus iactata, principio insequentis anni eo appulsa est. In Flandria et Brabantia, Hispanorum militum insolentia, percrebuit. Alostae duo centuriones, et septendecim milites gregarii, a civibus militis iniurias non ferentibus, quin etiam Teneromundae plures, interficiuntur. Austriacus quoque Caracenae marchione provinciam ad tempus tradere iussus, a Rege in Hispaniam accersitur,

sub finem huius anni, aggeribus glaciei impetu ruptis, plures quam quinquaginta pagi in Hollandia inundantur. Hoc anno Mortui sunt Olivarius Cromvelius Britanniae Protector. Regis Hungariae frater Ludovicus Iosephus, quinetiam Silvae-ducis Praefectus Vinobergius dictus, strenuus et spectatae fidei miles. richardus Angliae Protector, Patri in Regimine, sed haudquaquam in experientia et industria successor Regni bellique. Ministris indignationis causam praebuit, sub hoc tempus Sueci. paratis ex asseribus pontibus Langelandiam, per glaciem invadere tentabant; sed agrestes et praesidio positus miles, tormentorum ictibus pontes lacerantes, fortiter Suecorum conatus impedierunt, et relictis septuaginta admodum mortuis, receptui canere eos coegerunt. Iidem tamen, novo impetu, Insulam Menu, tribus milites milibus aggressi, pari modo, cum iactura et clade repelluntur. Bornholmia, quoque rursus se Daniae Coronae subiecit. At in Hispania, nato altero Principe [(transcriber); sic: Principae] Thomaso Carolo, Austriaco, summa exsultabatur laetitia; haec vero haut parum temperatur, cum Elvas, ab Hispanus, hactenus, obsidione pressa, per Lusitanos liberetur, et Hispanorum exercitus foede profligetur, captivis ter mille et mortuis quattuor mille et quingentis desideratis, ipsoque summo praeserto Ludovico de Haro, victorum manus vix elapso, in Templo quodam, in dioecesi Noviodunensi, arca, multis ornamentis et quindecim florenorum milibus conferta, antea iuxta columnam [(transcriber); sic: colomnam] , per praecedentem sacerdotem, inibi, terra condita iam eruitur, et multis spectantibus aperitur, sed pestifero halitu, inde erumpente, omnes qui proxime steterant, intra bis viginti quattuor horarum spatium mortui sunt. Interea Richardus Protector novo titulo supremae Potestatis in Anglia. Scoti et Hibernia insignitur; huic autem contigit fere, quod aiunt, Tolluntur in altum, ut Lapsu graviore ruant.

Rex Sueciae, iam mari infeliciter rebus gestis, fortunam suam, in Hafniam per glaciem tentare statuit. Indutis ergo indusiis, albisque pileis militibus, quo minus a nivibus distinguerentur, ex tribus locis urbem adoritur, sed ab Hollandis et Danis praesidiariis, quinque hominum milibus, atque inter eos Comite Lewenhooft, et Gangelio Tribuno amissis, haud minus fortiter repelluntur. Gangelius, qui urbem prior aggredi, receperat, certam sibi plateam praedae, atque praecipue duas nobiles filias, in ea habitantes, a Rege impetraverat, sed sorte evenit, quod in vallo occisus, et in eandem plateam delatus, ipsis filiabus ipse, quin etiam, scripta commissa sinu excidentia, spectaculo fuerunt. Extrema quoque [(transcriber); sic: queque] tentare, ut urbem expugnaret, Regem statuisse aiunt, et Vrangelio refraganti vehementer excanduisse, quin etiam Tribunum quendam, urbem illam vi capi posse negantem trucidisse. A Danorum parte non plures quam septem aut octo occisi sunt. In Hollandia interea, adornandae classi, Duce Rutero tria militum milia, sub Killegraeo tribuno in Daniam vecturae, omni cura incumbitur, dum in gallia, paci inter illud et Hispaniarum Regnum sanciendae, ardenter invigilatur, Poloni, dum Comitiis suis student, a Russis, prope Vaelstadium invaduntur, et Cosacci at Tartari Russos ea virtute exceperunt, ut ad quindecim milia eorum desiderata sint. Sueci interea Dirsaviam occupant; sed ad Moringham, a Brandeburgicis, in fugam vertuntur, et praeter mortuorum magnum numerum, quingenti Sueci capti sunt: oppidulum Nigro-marchium dictum, exceptis duobus Templis, curia, et paucis vilibus aedificiis, flammis totum consumitur, quintum oppidum, quod intra paucos annos, in iis partibus flammis eversum. Suecorum interea, in Fredericoda praesidium, rerum inopia defatigatum et Brandeburgicorum metuens impetum, incensam et vastatam urbem deseruit, et Brandeburgicis nil nisi rudera

reliquit. Danorum Vice-Ammirallius Heldius, cum quattuordecim navibus plus minus, vela faciens, sub Langelandiam insulam octo Suecorum myoparones in anchoris commorantes offendit. Sueci concisis Camelis in fugam se coniecerunt; sublegati (Schout by Nacht vocant) Suecici navis, quadraginta quattuor tormentis munita, in litora compellitur. Heldius aliam navim, quinquaginta tormentis metuendam, adoritur, et expugnat, reliquae fuga elapsae sunt. Sub hoc tempus, anglorum Classis quadraginta navium, octies mille sexcentos et octoginta duos viros; mille octingenta et tredecim tormenta vehens in Fretum Danicum appulit. Hoc factum est, dum Donglassius Livoniae nobiles opprimere niteretur, sed hi fuga elapsi: at Libavia urbs Suecorum in manus pervenit. Praetorius Suecis inter Bremervurdae praesidiarios antea militans, et iam satis iniuriose hac eadem arce captivus, Dani castrum tradere, dudum meditabatur, sed dolis mature detectis, qui ei a secretis erat, ex desperatione in subiectam fossam se praecipitem dedit, et suffocatus est. Praetorius ipse, per tormenta interrogatus, et facinus confessus, securi percutitur. In ditione Mekelenburgica, oppidulum Sterberga, et Anclamium flammis consumuntur, vetus incolis, orituri belli, praesagium. Interim in Hollandia novo studio, nova in Daniam mittenda ornatur classis, frustra contra nitentibus Gallis. At Turcae Norvegiae navigationem vehementer infestabant. Appulsa in Hispaniam ex Indiis, immensis divitiis, onerata Classis, Hispanorum animos haud parum extulit, mirum ni paulo post, insequenti, inter Hispanos Gallosque paci causam dederit. Quae passim divulgata, diversis animorum motibus excipitur. In Anglia Richardus Protector, iam male audire coepit, et Rivosilvius, alias Fleedwood, longe aptior ad Regimen habebatur, quapropter hic ab exercitu imperator salutatur, missique sunt ad Protectorem, qui hanc electionem ab eo ratam haberi, peterent: Hic plurima nequiquam de illata iniuria questus, tandem quod erat actum confirmavit. Nec his contenti coniuratores, Cromvelii Patris sigillum frangunt, et sigillum anni 1651. ei substituunt, ratumque est eiusdem munus Protectorale successorisque electionem iniusta et illegitima esse; inque hanc sententiam pedibus itum est, ut ambo eius filii, Richardus, et Henricus, ille protectoratu, hic Hiberniae praefectura removerentur. Atque adeo uterque loco motus est. Stadae interea octingentae, et quattuor domus incendio absumptae, praeter quattuor templa diversas turres, Thermas, cellas, aliaque tam publica quam privata aedificia. Comes Koningsmarck, Comes de Dona, aliique divites, fortunarum suarum maximam partem, hoc incendio, iacturam fecere. In Normandia quoque, mense Maio, suborta horribili tempestate, gravis adeo grandinis decidit imber, ut infinita animalia eo occisa sint, grandini permixti carbones, octo admodum dolia impleverunt. Fleedwood, iam ab omnium principum et rerum publicarum legatis, exercitus imperator salutatur. At Parliamentum, post longas hinc et inde controversias, ut talis Regiminis forma in Anglia institueretur, quali Venetorum, et belgarum res publicae gubernantur, confirmavit. Dominus itaque Stelius, et Corbetius in Hiberniam mittuntur, ut Regnum illud, rei publicae in morem dirigerent. Sed anno vix elapso, hi ab aliis, iterum loco moti sunt. Atque adeo fluctuans Anglorum res, iustam regiminis formam circumspiciebat.

Breslavia, ab incendio, hoc tempore gravia passa est detrimenta, multis tam publicis, quam privatis absumptis aedificiis hominibusque. At Francofurti, institor quidam Iudaeum quendam, qui argenti mutandi causa in cellam eius veniebat, iugulavit. Et Viennae famulus quidam (eodem loco, quo ante annum civis

quidam uxorem trucidaverat) hospitae suae ancillam voluptatibus eius obsequi detrectantem glande immissa, et duobus sicae ictibus, miserum in modum interfecit. Percussor vero captus, supermo supplicio affectus est. Mense Iunio Vice-Ammirallio Rutero duce, Classis Hollandica, in fretum Danicum (Sondum vocant) appulit, seque Archithalasso Obdamio, et Danico Ammirallio Bilkensternio adiunxit, adeo ut classes coniunctae octoginta tres bellicas, et quattuor incendiarias, naves comprehenderent. Anglica eo tempore sub Venam insulam et suecica ad Landtskroon stabant. Interea Gallici, Hollandici, et Anglici legati, inter utrumque Septentrionalem Regem, pacem concipere satagebant [(transcriber); sic: sategebant] ; quodque Hagae comitis proiectum erat utrique probare nitebantur, sed frustra. Armistitium tamen inter partes, antea concessum, iam prolongatum est. Sueci, tamen intra destinatum tempus, cum quindecim navibus, Hafniae in conspectu se posuere. Vrangelius deinde Naskoviam urbem, iam quintam septimanam, obsidione premens, Corvero praefecto oppidum strenue defendente, a maris parte tandem urbem invasit. Contra septuaginta Lubecensium naves, commeatu onustae, Hafniam appellunt, quo illa iactura nonnihil reparata videbatur. Centurio Eggerich, quo minus Sueci, ultra Visurgim castra ponerent, in causa fuit, qui relictis navibus, sex maioribus tormentis, aliisque impedimentis, in fugam vertuntur. Russorum sub idem tempus, exercitus, ad Halfam, a Tartarico praefecto Karasbey, qui se Cosaccis adiunxerant profligatur, adeo ut pauci admodum evaderent. Sielka Copiarum Russicarum Dux captus in vincula contumeliose conicitur. Captivi duces omnes a Tartaris in servitutem abducuntur. Sed Sielka, a Chamo Tartariae interfectus est. Ex insulis Aegaei maris, hoc tempore, per Venetias referebatur, tres submersas urbes Littachiam, Katastarium, et Guirikariam, per duos dies continuos apparuisse, adeo ut ipsa moenia, arbores ruinaeque, sed (quod maximum stuporem adferebat) cruore conspersa conspicerentur. Turcae, hoc tempore, qua vi qua dolo, Dalmatiae quaedam oppida, intercipere tentabant, sed omnis eorum, tam contra Clissam et Zebenicum, quam contra Spalatrum machinata vis, in fumum evanuit. Et insuper a Comite Isdruensi, Venetis militante in fugam vertuntur, magnaque praeda paritur. Veneficae mulieres, Romae detestanda facinora perpetrabant; harum nonnullae adulterio alligatae suos ipsarum maritos, propinato veneno e medio sustulerant, quarum quinque, in Campo Florae, suspendio enectae sunt. Pontifex, ne latius malum serperet, acerrimis edictis, veneficia qualiacumque prohibuit. In Flandria, hoc tempore, ab agrestibus tumultuatum est: Divi Venandi Fani praefectis, salvumconductum Flandris (qua de causa incertum) denegabat. missoque militum globo Kasselii in nundinas, omnes institores, qui sine licentia, merces exponebant, intercipere iussit. Flandri itaque agrestes, hanc iniuriam non ferentes, raptis armis, plerosque militum opprimunt. Sed praefectus, minorum oppidorum et villarum magistratus quosdam, in carcerem coniciens, illatae militibus suis cladi, extorta captis pecunia abunde satisfecisse, sibi videbatur. Octo naves, ex Orientalibus Indiis reduces, in Hollandiam multas divites merces conferebant, sed mercibus nuntium meliorem. Batavorum nimirum Myoparones, portum Goensem observantes, quattuor Lusitanicas naves feliciter adortas, et postremo, ex maximis Galionibus, unam incendisse, septuaginta classiariis, ab Hollandis mari extractis, ceteris undis haustis. Deinde duo Lusitano munimenta, in continenti, expugnasse. Memorabatur quoque Gonium, iusto exercitu Iaffanapatuam urbem, post unius mensis obsidionem expugnasse; atque adeo lusitanos, tota Ceilonio insula Cinnamomi feracissima, expulisse.

At Iavani solita sua malitia duas Hollandorum celoces expugnaverant. Et classiarios, crudeliter multaverant. Unum ex maximis Iaponiae oppidis, incendio conflagraverat, cui restaurando, Imperator ipsius insulae, quadringenta florenorum milia, contribuisse dicebatur. Imperatoris Romanorum exercitus hoc tempore, Pomeraniam hostili more invadens, quo Suecos ex Dania pelliceret. Magnum terrorem toti Imperio, novum bellum metuenti incussit.

Hagae comitis interea, instante Gallico legato, armistitium in Dania prolongabatur. Mascavia tamen a Suecis expugnatur, et Curlandiae Dux cum uxore, Riga Nervam versus, quia Sueci in Livonia, pro arbitratu, rem gerentes, praesentem Ducem suspectabant, deducitur. Imperatoris exercitus decem millium peditum et quattuor equitum, Vartam traiecit. Dum Dani in Norvegia Suecis magnum negotium facesserent, in Sueciam usque excurrerent, Drunthemium, et Castellum quattuor praesidiariorum milibus liberarent. Adolphus contra Sueciae Regis frater, in borussia rem gerens, Dantiscanis magnam argenti summam imperabat, ni parerent, circumiecta omnia incendio delere minitans. Et quamvis Dantiscanorum magistratus satis civiliter responderis, diversis tamen locis ignem iniecit. Decem, aut duodecim Dantiscanorum sclopetarii, hostilem exercitum eminus sequentes, in paludem inciderunt, omnesque interficiuntur, uno excepto, qui toto corpore laceratus tantum non mortuus relinquebatur. In Anglia interea Regium Imperium multi spirabant. Nobiles, multique ecclesiarum ministri, palam, Regem Carolum secundum proclamabant. Parliamentum ipsum inopina re turbatum, quo se verteret nescire videbatur, tandem ex ardentioribus quosdam captos in vincula coniecit. Farfaxius ipse causam agere, et quietem polliceri adigitur. Maria Havarda, Ernesti Berckiae Comitis filia, quae clam cum Carolo Stuarto egisse insimulabatur, sub vesperam in Arcem Londinensem rapitur; sed Lambertus tribunus corrasis septem admodum militum milibus, Regiorum quattuor milia in fugam vertit. Proceres multi in carcerem truduntur. Darbaeus Comes et Georgius Boot; qui mutato habitu effugere conabantur, cogniti et capti sunt. Interim in Barbatis insulis Americae, multa aedificia exorto incendio consumuntur, et tres Anglicae naves eo vela facientes, a totidem Turcis mi oparonibus arripiuntur, et post ancipitem pugnam, partim suppressae, partim Algeriam versus ducuntur. Polonorum interea Dux Lubomircius, vi oppidum Graudens intercepit. Praefectus Suecius Pucherus, qui crudelem in modum, in cives deditionem flagitantes, saevierat, urbemque quadringentorum militum praesidio, frustra defendebat, in Arcem se coniecit, ex qua brevi post extractus, et in vincula coniectus est. Miles obvia quaeque diripuit, trucidavitque, Lubomircio frustra obnitente, et urbis casum miserante. Praesidium Suecicum Dirsaviae, parem violentiam metuens sponte sua urbem deseruit. Dantiscani quoque mille et quingenti numero, duce Winthero; munimentum Suecicorum magnum Warderum dictum, duoque insuper alia castra invadunt. In Curlandia etiam Sueci magnam cladem passi sunt, et Poloni Goldingam urbem, deditione in potestatem suam redegerunt, sed victores, Suecorum nupera iniuria exacerbati, pactis non stetere, sed in conspectu urbis etiamnum, praefectum Sponum, cum mille et quingentis militibus crudeliter interfecerunt. Eodem impetu Mindavium, et Libavium capiuntur, et Arx Goldingensis orto subito incendio solo aequatur. Ragotzius interea Turcis omnibus modis obnitebatur, et imposito ab iis Domino Barczaeo imperium extorsit, ipsum, a Dunensi praesidio sibi traditum, in vincula coniecit, totamque Transilvaniam in potestatem

suam redegit. Hoc male habuit Turcicum Imperatorem, qui misso ingenti exercitu, Ragotzium in ordinem redigere satagebat, at ipse, tantis impar viribus, ex Hungaria auxilium petiit. Sub hoc tempus Venetia horrenda tempestate concutitur. Tonitru fulminibusque mixtae procellae, divae Virginis fanum disrupere, et alia multa tam publica quam privata aedificia, mirum in modum evertere, nec multo post Budovicium oppidum, noctu fulmine incenditur, multaque aedificia, et plurimi homines, quia per noctem tutius grassabatur malum, perduntur. Elector Brandeburgensis, suum cum Imperatoris copiis, iunctum exercitum, ex Holsatia in Pomeraniam ducebat, et primo adventu Tribseium, Anklamum, Demminium aliaque minora oppida in potestatem suam redegit. Urbem Grypswaldiam, frustra oppugnavit, sed assiduo tormentorum fulmine incendit. Imperatorii Wolinium expugnaverunt, et sexdecim maiora tormenta lucrati sunt. Stettinoque castra admoverunt. Hafnienses Belgicum praesidium intromittere detrectaverunt, suam se urbem tueri posse, iactantes; horum tamen auxilio se servatos esse, immemores. Subortis denuo procellis Batavorum res, haud leviter affligitur, variae ipsorum naves, variis partibus, qua mari hauriuntur, qua scopulis alliduntur, Capitaneus Waterdrincker Gadibus in patriam redux, navem multis divitiis, insignique equo, Principi Auriaco, ab Hispaniarum Rege dono dato, onustam, quasi in conspectu Selandiae amisit.

Antverpiae hoc tempore propter Veredariorum ius, gravis exoritur seditio. Cives arreptis armis consulis ab Halmale domum diripiunt, eiusque in platea carpentum dilacerant, et latius serpsisset malum, nisi Marchio de Caracena, missis ad urbem, septem aut octo militum milibus, civium insolentiam compescuisset, et re demum composita, nec non quattuor ex antesignanis suspendio enectis, omne mali periculum sustulisset, et pristinam urbi quietem introduxisset. Londini Exercitus ductores assiduae conveniebant, scriptaque de missione et libertate impetranda, de stipendiis persolvendis, praemiisque benemeritis exhibendis, tradebant, quibus humaniter a Parliamento responsum est. Quod insuper quidquid a Protectore inde ab anno millesimo sexcentesimo quinquagesimo tertio, usque ad millesimum sexcentesimum quinquagesimum nonum actum et transactum erat, abolitum ivit. Alios quoque Tribunos Ductoresque, quos inter Tribunus Lambertus Doesburgius, Berius aliique plures quam trecenti, novam petitionem exhibentes, exautoravit. Septem Commissarii exercitui praeficiuntur, atque adeo ipse Fleedwood, Legati nomine universis praepositus copiis, loco movetur. Tribunus Lambertus, se inter septem Commissarios non numerari, aegre ferens, Albam Aulam, divi Iacobi fanum, Sommersetense palatium, omnesque praecipuas vias, imposito milite sibi communivit. Deinde pedes, aliquot stipatus militibus Westmonasterium versus contendit. Sed Tribunus Morleus introitu ipsum prohibuit, et parum res a pugna, tumultuque aberat, sed auctoritate senatus, Uterque arma ponere iubetur, et Lambertus, inter septem Commissarios ductus, conquievit. In Norvegia Bielkius Danorum Dux, aliquot castella Suecis eripiebat, resque horum in iis partibus haud parum turbabat. Interea in Holsatia quinquies mille et ducenti Danici equites quater mille et sexcenti admodum pedites, et tria Belgarum militum milia, in Funiam traiecturi, navem conscendebant. Poloni Germanique in continente hostem observare iubentur, sed hi paulo post Generalis Eberstenii industria, ex Iulia in Funiam, quoque transvehuntur.

Classis Hollandorum, quoque feliciter Neoburgum in Funia appulit. Hae copiae exscensionem facturae Danos pedites praemittebant. Belgae duce Killegraeo subsequuntur, Buatus Nobilis Gallus,

postea nobis memorandus, inter assiduos Suecorum ictus, primus pectore tenus per undas, terram versus vadavit, aliis intrepide sequentibus, qua audacia Sueci perterriti, deserto litore, sine ordine in urbem irrumpunt. Paucis post diebus Sueci unitis denuo viribus, ad Neoburguni in acie stabant; quibus Eberstenius, quadringentos equites, et aliquot Polonos immittebat, sed hi a Suecis repelluntur; iamque universae Danorum copiae impressionem in hostem, eodem Eberstenio Duce faciebant, Sueci autem intrepide resistentes, Danos terga vertere adegerunt, actumque esset de hisce copiis, nisi a Generali Scackio fuissent restituti. Sueci tamen, turbatis iam Germanis Danisque acriter inhaerebant: At Belgarum copiae, Killegraeo et Meterano ducibus, aciem movere, summoque ardore impetum in Suecos facere, et eos post anceps proelium in fugam vertere. Reliquae copiae antea dispersae, iamque rursus counitae, iam partae victoriae colophonem imponunt. Duo lectorum militum milia a Polonis trucidantur. Palatinus Sultsbach et Mariscalcus Steenbock, per silvas, vix elapsi, conscenso lembo, per mare aufugiunt. Interea Hollandorum et Danorum classes, Rutero et Bielkio ducibus, quam proxime possunt, ad urbem Neoburgum anchoras eiciunt, et continuo tormentorum fulmine, oppidum quatere incipiunt, donec emisso Tubicine Sueci se dederint, tribus equitum milibus Danorum et Germanorum copiis succenturiatur, captivi reliqui inter nationes dividuntur. Dani captivos suos Geluckstadium, Brandeburgenses suos Berlinum, Hollandi, fide accepta, Hamburgum suos mittebant, sed Poloni, ne mali corvi malum ovum, mature suos mactaverant captivos. Haud umquam maior Danis, in Suecos parta victoria fuit. Neokopingii pueri matresque horrendo eiulatu, omnia miscebant, maritorum patrumque iacturam lamentantes. Quin etiam Rex ipse, huius cladis accepto nuntio, adeo turbabatur, ut postea numquam laetari visus sit. Stettinum contra hactenus ab Imperatoriis obsessum, propter humidam et pluviam aestatem, obsidione liberatur, postquam Vrangelius, cum sexcentis militibus per hostilia castra penetraverit, et praeter alios captivos, viginti et septem ductores in urbem conduxerit. Inter Polonos et Suecos, ad Dantiscum, in Coenobio Olivario, iam denuo de pace agi coeptum. Sed meliori successu, de matrimonio inter Galliarum regem Ludovicum decimum quartum, et Hispaniae Regis Seniorem filiam, et pace inter utrumque Regnum ad divi Ioannis Lucii fanum agebatur. Cui actioni Dux Lotharingiae Carolus, ex captivitate demissus, quoque interfuit. Rebus inter partes compositis, et mutuo confirmatis signatisque publica laetitiae signa per utriusque Regis Regna edebantur. Haec autem gaudia, secundi Hispaniarum Regis filii, ex convulsionibus mortui; obitu, haud parum turbantur. Sed prodigii loco habebatur, ad Baionae littora ingens balaena, post quatridui venationem, capta et interfecta, eodem die quo pacis instrumenta, signabantur. Quod tanto maiorem stuporem intulit, quia ante aliquot menses dicterium percrebuerat, tunc pacem sancitum iri, quando iis partibus Balaena caperetur: res nimirum insolita, quo pacis difficultas demonstraretur, in dicterium abiit. At haec pacis conclusio Sueciae Regem admodum male habuit, quin etiam Anglos, se exclusos aegre ferentes, qui interea Burburgum, et Mardicium demoliebantur, omniaque in de tormenta, et bello necessaria Dunkerkam versus deferebant. Interim Londini, aliisque Angliae oppidis liberum (ut vocant) Parliamentum petebatur.

Monckius, Tribunus Morganus idem spirabant Lambertus Tribunus in Scotiam copias movet Monckium in ordinem redacturus, sed hic re praevisa, maioribus oppositis viribus, Anglicum exercitum, in Ducatu Eboracensi, detinuit et

dissipavit, adeo ut Lambertus amisso exercitu, aegris oculis, Monckium in Angliam moventem prosequi necesse haberet. Londinenses, appropinquante Monckio audaciores iam manifestius instare, libera comitia petere, frendente nequiquam Fleed-Wotio. Conscribitur ergo, in tricesimum Ianuarii diem Parliamentum. At Archangeli monetae adulterator, crudeli afficitur supplicio, cui aurum, argentum et stannum liquefacta iacenti per os infundebantur, quae exustis cervicis inferioribus partibus, post quattuor horarum horrendum cruciatum, miserum miseranda morte enecabant. Sub finem huius anni Constantius Vaivoda, in Vallachia a Tartaris magna clade afficitur, adeo ut, ex viginti bellatorum milibus, vix trecenti elapsi sint. Ganus Ragotzii praefectus, Vallachis suppetias iturus penitus profligatur, atque adeo Transilvania bellatoribus pene orbatur. Muscoviae quoque dux octo Russorum milibus, arcem Grodno expugnavit, Sabluoro incendit, cui Zarnecius obviam sed sero mittitur. Nicolaus Dankerts, munimento (quod Thooft vocatur) apud Dantiscum praefectus, continuo missilium imbre, ad deditionem adigitur, adeo ut Visula demum aperto, Dantiscani sua frui libertate viderentur, praecipue postquam Insulam Usedomum Suecis extorserant. Hafnienses quoque Fredericoburgi Suecici Regis equos, ex suis stabulis abigebant. Mortui sunt hoc anno Abel Servient Gallici Regni minister, vir Regio ministerio Monasterii, Francofurti, Hagae comitis, Ultraiecti, et per universam galliam, summa cum laude perfunctus. Princeps Ferdinandus, Francisci Lotharingiae ducis maior natu filius, ex calculo defunctus. Venetorum Dux Pesarus quoque, summo sui relicto, apud populares desiderio, e medio sublatus est, vir omnibus, propter pietatem, et in Patriam amorem, aeque carus et acceptus. Cui in Principatu Contarinus sufficitur. Polonici exercitus Generalis praefectus, Comorofkius colica passione exstinctus est, vir strenuus, et de Rege patriaque egregie meritus. In Anglia praeses Bradshavius, extremum obiit diem, primus qui in Carolum primum magnae Britanniae Regem extremum supplicium decrevit.

Principio huius anni Mittaviae Arcem in Curlandia Polubincius Poloniae Dux, post aliquot dierum obsidionem, et strenuam Weyeri Sueciae Regis nomine Castello praefecti, defensionem, deditione in potestatem suam redegit, interea Borussia aliaque Poloniae Regni territoria gravi fame et annonae inopia affligebantur, adeo ut equorum, canum, felium, glirium carnes, magno pretio [(transcriber); sic: praetio] venirent. Immo mulier quaedam in Pago Catzenao partum suum mactaret, quod prodigium a Suecico ductore visum, et Generali narratum est. Sub hoc tempus Florentiae ingens incendium, incerta causa, ortum, plurima palatia et pulcherrimam venustissimae urbis partem deformavit, at Carolus Gustavus, Sueciae Rex, post res suas in Dania parum prospere gestas, semper dubiae valitudinis, tandem lenta febri et postea violenta correptus, vicesima tertia Februarii die extremum obiit diem. Princeps multis egregiis animi et corporis dotibus insignis. Mors huius Principis variis animorum motibus excipitur, et regnorum et rerum publicarum conditiones haud parum, per Christianum orbem invertit; cum essent, qui turbulento huius Regis ingenio, ad propriam ambitionem turpiter abuterentur. Paulo ante Aureliae Dux blaesis, quoque vitae finem imposuit. Nec tamen eo minus, nuptiarum Regis cum Hispaniarum Regis filia sollemnia urgebantur. Condeus Princeps, sancitae pacis beneficiis usurus, ex Belgiis in Gallias quoque rediit, et a fratre Contaeo Principe, Cardinali Mazarino, quin et ipso Rege, omnibus amoris et benevolentiae signis excipitur. Rex itaque hostibus et inimicis sibi conciliatis, subditis, parum obsequentibus vim meditabatur.

Massiliensibus itaque, qui antea Regis ministros male multaverant, eiusque mandata susque deque fecerant, litteras discerpserant, multasque alias Regi iniurias intulerant, extrema mala laesa maiestas inferre minabatur. Mercoeriae Dux Regis iussu, octo intra urbem patibula, erigi curavit, cives armis, et consules ornamentis exuit, seditiosos quosque in vincula coniecit. Cives ipsi Regi addictiores, quo minus Regi milites urbem ingrederentur, haud quaquam impediebant, atque adeo septendecim cohortes, expansis signis oppidum intrabant. quattuor consules actutum in carcerem coniciuntur, alii totidem eorum in locum sufficiuntur. postquam autem intenta supplicia, arx civitati imposita, privilegia adempta, mulcta imperata, et novam Regi sacramentum data sunt, privilegiorum Codex urbi redditur, et denuo a Rege confirmatur. Consules ex civibus, nobilibus munere prohibitis, eliguntur; Regia denique porta, et moenia deiecta restaurantur. Nec hisce contentus Rex, urbem Arausionensem in potestatem suam redigere conatus est. Datis ad Principem dotariam, matremque Arausionensis Principis, litteris quibus factum excusabat Regnique sui securitatem praetendebat, urbi castra admovit, et brevi deditione in potestatem suam redegit. Arcem edito monti impositam moenibus nudavit, ceterum principatus titulum Principi servavit, cum promissione restituendi, quando iunior Princeps ad maturam aetatem pervenisset, aut Brandeburgensi electrici, si ante maturitatem Princeps obiret. Comiti de Dona, propter damna et quos fecisset sumptus bis centum Florenorum milia numerata sunt, et urbis (sine auctoritate tamen) praefectura continuata. Hisce et aliis sancitis conditionibus, Regis copiae urbem occuparunt. Supra Romam, hoc tempore novum sidus apparuit, novo et insolito splendore; Astrologi bellum ecclesiae Romanae hoc, portendi divulgarunt. At Mantuae Angelus Tarachius duci a secretis, et nuper acceptissimus, postea vero, infidelitatis, et variae fraudis convictus, iam publice securi percutitur, aliosque scelerum suorum socios, extremo supplicio sacrandos, prodidit. turcae hoc tempore, specie Transilvaniae domandae, in Hongariae finibus, ingenti numero conveniebant, et variis traiectis fluminibus, arcem quandam, ante aliquot annos exstructam expugnabant, interea cladem in Norvegia Danis illatam, Sueci extremo supplicio proditoribus nonnullis illato, Malmudae prosequuntur. At in Anglia rerum facies haud dubie mutationem exspectabat, omnes iam Regem et Regis gubernationem circumspicere, se mutuo hortari, et palam Regiam auctoritatem asserere. Publica scripta Caroli primi nomine affigebantur a nonnullis, et ab aliis clam detrahebantur, Monckius, huic favens studio in summo honore habebatur. Cromveliani contra, maximo ardore obnitebantur, quorum nonnulli in vincula coniecti et virgis ignominiose [(transcriber); sic: ignominose] caesi sunt. Novum quoque Parliamentum, litteris Londinensis senatoris Brincii excitatum, clausulam praecedentis Parliamenti sacramento insertam de Regenda Republica sine Rege aut superiori consessu, abolevit. Nonnulli Caroli Regis Bruxellis datam epistolam ad Parliamentum divulgarunt, quin et libellus de Rei publicae instabilitate edebatur: verba Caroli primi statuae ignominiose inscripta: Excessit Tyrannus, Regem ultimus anno libertatis MDCXLVIII, a quodam homine delebantur, aliaque affigebantur in hunc sensum: Rex Carolus non fuit Tyrannus, sed omnium hominum optimus, excessit anno liberatis amissae MDCXLVIII. per totam denique noctem magnus ignis Imagini a civibus accendebatur. Contra Tribunus Lambertus, corruptis custodibus, ex arce Londinensi elapsus, suae farinae hominum modicum conflabat exercitum, at Tribunus Ingolsbaeus, audito Lambertum ad Daventraeum haerere,

corrasis quas poterat copiis, cum adoritur, et facile in fugam vertit, fugientem denique assecutus, capit, vinctumque Londinum misit, ubi acriori quam antea custodia servabatur, ne denuo elapsus, res de novo turbaret. Rex Carolus interea in Brabantia degebat, ibique de hisce rebus certior factus, conceptam restaurationis spem, hilaribus conviviis, inter amicos demonstravit. Ragotzius interea, Turcarum exercitum, iam appropinquantem declinans, ex Transilvania alio se conferre necesse habebat, et Barcksaeus adversarius eius, absente inimico, suarum rerum omnibus modis satagebat. Veneti dum Turcae hisce partibus occupantur, rei bene gerendae occasionem aucupantes, copiis suis insulam Sciazo, postquam undecim continuis diebus tormentis, in ea sita munimenta dilaceraverant, in suam redigunt potestatem. At mense Maio inter Polonos, Suecos, Imperatorios, et Brandeburgicos, de pace tandem conventum est. Cuius hae fere conditiones. 1. Pax inter partes perfecta et aeterna permanebit. 2. Quae ab utraque parte acta sunt aeternae oblivioni tradentur. 3. Elbingium et Marienburgum in Borussia a Suecis Polonis restituentur. 4. Curlandiae Dux cum familia captivitate liberabitur, et possessionibus suis restituetur. 5. Quidquid in Polonia, aliisque Provinciis stante bello Sueciae Regi, aut Generalibus eius, privatisque personis, communionibus aut belli ducibus, aut per vim aut cum voluntate ademptum est, iis adiudicabitur. 6. Tormenta omnia maiora aut minora, in Polonia aut Littavia, Suecis aut adempta, aut alias inventa, iis restituentur. 7. Captivi utrimque libertati restituentur. 8. Publica vel privata nomina, a Suecis in Polonia et Littavia facta, ab iis solventur. 9. Negotiatio inter Poloniam, Littaviam et Sueciae Regnum in pleno vigore servabitur. 10. Sigismundo Guldesternio amissa bona restituentur. 11. Poloniae Rex omni iuri in Sueciae Regnum renuntiat. 12. Livoniae pars ultra Dunam amnem sita a Polonis Sueciae Regi conceditur, quin etiam Esthonia Oesel Insula, aliaeque insulae Livoniae adiacentes. Quibus conditionibus aliae postea adiuctae, de libero Catholicae Relligionis in Suecica Livonia exercitio: de arcibus ad Dunae fluminis ripam diruendis: De vectigalibus, de expulsis restituendis, aliisque hisce similibus. Magno omnium gaudio haec pax excipitur, et per omnia partium templa publica sollemnia instituuntur, et laetitiae signa passim eduntur. At Danos male habuit Polonorum auxilio se destitui, accessit nova clades, Fredericopolis, post sex septimanarum obsidionem, a Suecis expugnata, et graves morbi varias Daniae partes valde affligentes. At Sueci, hac pace elati, insolentius se gerebant, et Daniae Rebus satis proterve insultabant. Angliae et Galliae ministris ad ea conniventibus, quin potius Suecorum insolentiam protegentibus. Decem Suecicae naves, Danorum spoliis onustae ab Hollandorum Vice-Ammirallio Rutero detinentur, quae res, Anglis Gallisque usque adeo stomachum movit, ut nisi hae naves, dimitterentur, de pace ulterius agere recusarent, quin etiam vindictam et iniuriae (ut vocabant) ultionem minarentur. Tandem ab ipsis Danis, ne vis ab Hollandis iis navibus inferretur, Ruterus exoratur, sperantibus eo melius Suecos ad Pacem inclinaturos, quae tandem vicesimo septimo Maii die, ad Hafniam, in erectis ad eam tractationem tentoriis, concluditur. Conditiones huiusmodi fere fuerunt. 1. Pax firma et perennis, et universalis Amnestia inter partes erit. 2. Omnes confoederationes cum aliis principibus aut Rebus publicis, in alterutrius praeiudicium initae, aboleantur, nec novae ineantur. 3. Omnes suecicae naves Liberae Danicum et Balthicum fretum navigabunt. 4. Arx et ditio Bahoes, Scania, Blekingium, Hallandia, et Vena suecicae coronae in posterum parebunt. 5. De insula bornholmia separatim agetur. 6. Daniae Corona

ex Horisontis vectigalibus, quotannis 3 500 imperiales Suecis persolvet. 7. Quando suecicae Myoparones per Danicum navigant Fretum, Sueci ad Cronenburgum et Dani ad Helfinoram signum dabunt. 8. Tribus septimanis ante, Rex alter alteri indicabit, si alteruter aut ex Mari Septentrionali in Orientali, aut ex Orientali in Septentrionali, armatam classem sit emissurus, nec quinque naves classis, nec mille et ducentos numerus militum excedet. 9. Daniae Corona Suecis omne ius, in insulam Rugen concedit. Huiusmodi fere praecipuae conditiones, reliquae autem aut privata concernebant, aut exigui momenti sunt, nisi quod Principes omnes et Res publicae, et in specie Romanorum Imperator, Poloniae Rex, Brandeburgicus elector, hac pace etiam comprehenduntur, quin etiam Oldeburgensis Comes, eiusque Heredes. Inter Sueciae Regem et Provinciarum unitarum Ordines de redintegranda amicitia, tractatus quoque instituitur; quae firma et perpetua inter Partes sancitur: Interea Balthazar Gerberius, pridem Coloniam in Guaiana erigere et stabiliere conatus tandem ab ordinibus iuxta et ab Indiae occidentalis societatis directoribus, plenam eiusdem potestatem et Dominium impetravit. At certus quidam Otto Key, quondam in Brasilia cohorti peditum praefectus, huius incepti se studiosum simulans, semet Gerberii Comitatui adiunxit. Sed ille tam in itinere, quam in ipsa Provincia, indesinenter se Gerberio opposuit, fuitque in causa qua minus Colonia promoveretur. Huius autem viri occultum utcumque hactenus odium, post novem mensium commercium, in saevissimum facinus tandem erupit. Cum Gerberius tempore quodam, ad Ioannem Nicolaum Langedijck, in Arce Nassavia dicta, cum uxore et filiabus diverteret, Otto Key arrepta occasione, corruptis atque inebriatis aliquot militibus, hoc facinus denique ab Ordinibus imperatum esse, persuasis, Castellum Nassavium, et Domum Langedicii irrupit, ubi primo ingressu unus ex militibus, intento in pectora Deborae Gerberii filiae, sclopeto, virginem interficere conabatur, sed, pulvis ignem respuens, in ictum non prosiliit. Alter stricto in eandem gladio, facinus perficere satagebat, sed virgo haudquaquam periculo territa, militem intenta manu in terram prostravit, et protinus ex arce in pagum subiectum, auxilium conclamatura profugit. Otto Key stantem [(transcriber); sic: statem] Langedicii domum ab omni parte, arrectis scalis conscendere, omnesque trucidare iusiit, et ipse per ruptas contignationes, ingressus, Gerberium interficere imperavit, sed fallente ictu, Gerberius tamen in terram prosternitur; at percussores iam duas ex Gerberii filiabus, in suo volutantes sanguine, et concurrentes incolas conspicientes, ipsumque Gerberium occisum rati, in fugam sese coniciunt, Mariam Gerberii filiam morientem, et alteram graviter sauciatam relinquentes. Paulo post scelerati omnes Langedicii in manus incidere, et vincti in Patriam missi sunt. quo infortunio, haec bene incepta Colonia, omnesque ei promovendae desinatae pecuniae perditae sunt. At Londini scriptae a Rege Carolo, promissionum et benevolentiae plenae litterae, ad utrumque Parliamenti consessum, iam inclinatos ad Regnum animos, ulterius impulerunt. Addita fuerat Regis declaratio, qua venia commissorum, omnibus subditis, qui intra triginta dies sese stiterint, iis exceptis, quos Parliamento excludere placebat, promittebatur; insuper nulli, aut nullius fortunis, crimen aliquod in se vel felicis memoriae parentem commissum vel meditatum fraudi foret. Denique conscientia libertas omnibus, rem publicam non turbantibus conceditur. Bonorum postremo auctionem, a Parliamento determinandam, et Officiariis, sub Monckio stipendia facientibus, ex eorum subhastatione satisfaciendum statuit, ipsosque bonis sub conditione, suae Maiestati nomen daturos.

Haec scripta erant Bredae 14. Aprilis die. Actutum a quibusdam proceribus, ad haec scripta responsum concipitur; quo summae suae Maiestati aguntur, ob demonstratam benevolentiam, gratiae, et ad quattuor declarationis Regiae, articulos citum et fidele responsum promittitur. Extemplo a Parliamento decretum est, Angliam in posterum Rege, superiore et inferiore Parliamenti Ordine, gubernandam. Quingenta florenorum milia a Londinensibus Mercatoribus mutuo sumpta, Regi, et viginti eorundem milia Eboraci et Glocestriae Ducibus mittenda. Greenvilius qui Regis litteras attulerat, ingenti argenti summa donatur, ipsaeque litterae Parliamenti decretorio inseruntur. Dum haec aguntur Monckius ipse adest, ductorum suorum ex praelecta Regis Epistola summam laetitiam et exsultationem, demonstrans, ipsosque, privilegia, Regem Regiumque decus, et populi salutem sarta tecta, servaturos promittens. Actutum accensis passim festivis ignibus, publica laetitiae signa per totam Angliam eduntur. Et per plateas selectiores Psalmi in Regis gratiam decantantur, et ipse decimo octavo eiusdem mensis die per fecialem publice Londini Rex salutatur. Contionatoribus, pro Regis salute, preces ad Deum fundere quoque iniungitur. Nulla acta publica aut privati codicilli, nisi sub Regis nomine, in posterum rati haberentur. Et ut nihil tantae propensioni deesset, deiecta antea, in aulae aureae platea Regis status, extemplo erigitur, omniaque Cromvelii, Fleedwotii, aut aboliti Parliamenti insignia proturbantur. Montacuto Ammirallio, cum viginti sex Myoparonibus Dunis in anchoris commoranti, vetera vexilla et aplustria detrahere, et Regis insignia imponere iubetur, quod inter tubarum clangorem et tormentorum boatum exsecutum est. Et sic infinita alia in Regis gratiam, benevolentiae testimonia proferuntur. Montacuto postremo classem, qua ex omni ordine delectos proceres, Regem in Regnum conducturos, in Belgium transveheret, quam exquisitissime ornare, iussum est. Rex interea Bredae inter gentium gratulationes degebat, decretique sunt a Belgarum Ordinibus Legati, qui Regnum feliciter recuperatum Regi gratularentur, et Patrum summam in Regem benevolentiam, et maximam ad Pacem, et mutuam intelligentiam conservandam inclinationem testarentur, decreti sunt et aliquot equitum turmae quae, Regem in Hollandiam profecturum comitarentur. altero pentecostes die, Legati Dominus a Strevelshoeck, ex Senatu Dordrechtano, Vlooswijck, ex Amstelodamensi, et Teylingius, ex Alcmariensi Bredam ad Regem mittuntur, eum in Hollandiam invitaturi, qui demum ad extremas Brabantiae oras, equitum turmis comitatus, conscensis missis ab Ordinibus celocibus, Dordrechtum, Roterodamum praetervectus, demum Hagam Comitis appulit, ubi per aliquot dies regie [(transcriber); sic: Regie] habitus, et omni cultu, ab omnibus patrum collegiis, splendidissime exceptus, tandem, inter hominum applausum, et tormentorum in Batavico litore dispositorum, tonitrua, classem a Parliamento, ad eum finem missam, conscendit, atque patrium in Regnum vela fecit; ubi omnibus, tenerrimi amoris signis, a subditis, suis exceptus, Regno demum solita cum pompa inauguratur.

Interea, omnes ii, qui Regis Caroli primi condemnationi interfuerant, Cromvellanis partibus impliciti contra Regiam familiam, hostiliter se gesserant, aut alio in Regem Crimine tenebantur, repente, patrium solum verterunt et alii alio profugerunt. Nonnulli tamen, aut in itinere capti, aut ex aliis partibus in angliam remissi, et arci Londinensi inclusi ad extremum supplicium servabantur. Non minori, quam Regis Caroli inauguratio, pompa Regis Galliarum cum Hispaniarum Regis filia, postquam haec omni in patrium Regnum iuri renuntiasset, matrimonium contrahitur et

celebratur. Uterque Rex ad divi Ioannis Lucii fanum, pacis et matrimonii conditionibus subscribebat. Et mutua amoris signa alter alteri ostentabat. Regis mater Hispaniarum Regis soror, summo cum gaudio fratris praesentia fruebatur. Qui tandem, post ditissima dona inter utriusque Regis aulicos distributa, et nova amoris testimonia separati, et suum quisque in Regnum profecti sunt. Interea imperatoris Aula Viennae, non parum Ragotzii infortunio turbatur. Hic paucis copiis ad turcis resistendum, et inconsultis consiliariis stipatus tamen, spe et ardore plenus, vicesimo secundo Maii die, acerrime cum Turcis conflixit. Primo impetu, praecipuae [(transcriber); sic: praecpuae] eius copiae in fugam vertuntur, atque adeo ipse Dux, quamvis [Orig: quanvis] a suis desertus, per aliquot tempus, strenue, cum aliquot fidelibus se defendit, tandem sclopeti ictu et gladio traiectus, denique duobus vulneribus, caput saucius, ex pugna delatus, Varadini, paucis diebus post, ex vulneribus decessit, atque adeo animosus et virtute plenus princeps, imprudentiorum instigatione, ad bellum Poloniae inferendum, motus, infeliciter cecidit. Vidua eius filium suum Viennam, sub Imperatoris protectionem misit. Poloni contra mense Iunio, magna in Russos victoria potiti sunt. Ab una parte Zarnetcius Polonorum et ab altera Chowanscius, strenue rem gerebant. Tandem post longam et pertinacem pugnam Russi secundo in fugam vertuntur ex omnibus Chowanscii copiis, vix ipse, graviter vulneratus, cum octoginta equitibus evasit. Multi Russorum proceres, atque inter eos Sczerbatius, Muscovitarum praefectus, Carnetzio sistuntur, et ab eo cum ingenti praeda, omnibus Russorum impedimentis, quattuor denique Maioribus tormentis, ad Poloniae Regem mittuntur. Poloni hac parta victoria, Lachovitium, obsidione pressum, liberarunt, copiasque suas Vildam versus, moverunt. In Dania pacis conditiones, exsecutioni mandabantur, at duobus ante diebus, Sueci insulam Femern invadunt, et satis hostiliter se gerunt, obvia quaeque praedabundi, at comperto, foederatos, in Holsatia naves conscendere, et in Daniam traicere paratos, quin et aliquos traiectos, in terram exscensionem fecisse, relicta omni praeda, vasa conclamarunt. Tonninga iam nona hebdomada obsessa, sponte quoque relinquitur. At Bergae Norvegiae metropolis, orto ex liquidae picis aheno incendio, mediam partem comburitur, altera parte, portu latiori separata intacta manente. In Dania locis omnibus, ex pactis, restitutis, Legati, media toresque alii alio profecti sunt, Hollandorum Legatus Slingelandius, quin et Anglorum Holmiam ad Sueciae Regem, Reginamque, Pacem gratulaturi, et de Regis Caroli morte utrumque solaturi profecti, et omni honore excepti sunt. Gallorum quoque minister, eo postea profectus, et aurea catena, propter susceptos, pro pace labores, donatus est. Interea Arausionensis Princeps, eiusque mater, per praecipua Hollandiae oppida, exquisitissimo cultu excipiuntur. Publica haec laetitia augebatur, appellentibus ex Indiis Orientalibus, novem reducibus navibus, mercibus pretiosissimis, onustis, hisce nuntiabatur, cum Bantemiensi Rege, pacem sancitam, et magni Mogolis imperium, belli, inter fratres orti, incendiis, horrendum in modum conflagrare. Norangsiem, fratrum unum, in Surattensi arce obsidere, aliosque duos fratres acriter; armis prosequi. In Angliam quoque ex iisdem partibus, septem naves appulere. Hae afferebant Lusitanorum res in Indiis, magis ac magis vitium facere. Contionatoribus, aliquot, Ultraiecti praecipue, acrius, in magistratus invectis, et ex eo tantum non orta seditione, immissis militibus, publicae tranquillitati provisum. Praescriptis insuper, ab Ordinibus regulis, ne in posterum, insolenter se gererent, cautum est. Duo ministri Abrahamus Veltius, et Ioannes Telingius, urbe et Ministerio prohibentur. In Italia Mons Vesuvius, in Calabria, in nova et

horrenda incendia erupit, magnamque trepidationem vicinis incussit, quorum pars Neapolim alii alio se contulere. Romae atque alibi, publicis processibus, praecipuisque institutis, litare tentatum est Portugallia iam omnibus destituta auxiliis, Anglorum amplexa est, Holandosque, satisfactionem flagitantes, amplis promissis, placare sategit. Hispanorum res, transvectis navibus Mauris, turbare aggreditur; sed hae binae numero quattuor Hispanorum Myoparonibus arreptae sunt; altera earum supprimitur, altera capitur Ex quingentis Barbaris trecenti plus minus mari hausti, reliqui in servitutem abducti sunt. quattuor quoque Bellicae Hollandorum naves, quinque Piraticas Maurorum naves, in Gaditano freto adortae, tres earum expugnarunt, et magnum mancipiorum numerum abduxerunt. Hisce autem nequaquam territi, ingenti numero, piraticam facturae naves, de novo, in mediterraneum mare, vela fecere. In Hassia inferiori, mirabilis formae et proceritatis femina insolito more vestita, et ferociter animosa, in saltibus capitur. Lingua ceu perantiqua vix cuiquam intellecta est, Ziegenhemium deducta, farina et aqua famem tolerabat. Apud Coldingam in Iulia magnus Balaenarum numerus, ad litora apparuit ex quibus duabus captis, ceterae disparuerunt. Corfitius Ulefeldius ante aliquot dies, ex Suecico carcere elapsus, iam cum uxore Hafniam venit, sed vix ibi commoratus, Daniae Regis iussu Bornholmiam, in nova vincula deducitur, tamque artae custodiae mancipatur, ut vel uxoris colloquio ipsi interdiceretur.

In Anglia de Rege matrimonio iungendo, iam serio agitur, variae illustres feminae proponuntur, sed res etiamnum differtur. At varii Scotiae proceres, variis modis a Rege excipiuntur, alii bene, alii male habebantur, Argilius, Antrumius, et Arthur Hecelricius Arci Londinensi includuntur. Reginae matri, frendentibus Presbytrianis, in Angliam venire, et filiorum rebus prospicere conceditur. Monckius, propter egregiam Regi naratam operam, Dux Albermarlae, Tolintonii Comes, Baro Potterizius Bellicampi, et Teies, copiarum anglicarum, Scoticarum, et Hibernicarum supremus [(transcriber); sic: sepremus] praefectus, equorum Regiorum Curator, Periscelidis Ordinis nobilissimi eques, et ex Regio secreto consilio, salutatur. Henrico Cromvelio, ut soli Cromvelianae familiae superstiti, venia conceditur, ea conditione ut Guilielmidum, antiquo, eius familiae, nomine contentus, Cromvelii vocabulo in posterum abstineret. At Burdegala, inter sollemnitates, quibus nova Regina excipiebatur, terraemotu graviter concussa est; Montalbani, Cahortii, Limoginibus, et in Angolesmensi ditione, multa aedificia deiecta sunt; quin et Baguerensia balnea fulmine et terrae motu, adeo incaluere, ut ardor ferri non posset. Urgentibus Zelandiae Ordinibus, principis Arausionensis promotionem, Regiaque principe, quinetiam Angliae Rege, fratribusque Regiis, rei insistentibus, educatio principis adolescentis, positis tutoribus, speciali cura ab Ordinibus suscepta est, adhibitaque cura, ut omnibus disciplinis, illustri Principe dignis, patriaeque commodo aptis, instrueretur. Monasterii Episcopus Christophorus Bernardus Galenus, quinque millium militum exercitum monasterio admovit. Comperto autem, vi in urbem, duorum plus minus militum millium praesidio, et instructis civibus munitam, nihil posse effici, eminus eam coarctare, atque praecluso commeatu in ordinem redigere statuit. Ad Foedaratarum provinciarum ordines, quo disceptantes partes coalescerent, omnem lapidem movere, invito satis Episcopo, qui iam ante scriptis ad Ordines litteris, demonstrare Conabatur, hanc Ordinum curam sibi tam incommodam, quam supervacaneam esse. Ragotzii, quod memoravimus infortunium, aliae strages, aliaque detrimenta excipiebant. Turcae nimirum nonaginta militum millium exercitum magno Varadino

oppido admoverunt: Et ex quattuor Regionibus tormentorum ictibus dilacerare et infestare coeperunt. Facto deinde crebro in urbem impetu, quidem frustra fuere, sed, consumptis paulatim defensoribus, aquisque per canales detractis, deditionem facere Varadinenses coegerunt. Haec tantae urbis deditio, subiecta omnia Romano imperio territoria, graviter commovit, quippe quae Hongariae, Bohemiae, Silesiae, aliarumque regionum clavis iure audiebat. Turcae extemplo triginta militum milibus, Tissa flumine superato, adiecta territoria vastabant, oppida omnia minora in suam potestatem redigebant, stipendiaque incolis imperabant. His alii moti, sponte se Turcis dedere agitabant. Viennae interea quo rerum summae prospiceretur, sine ulla intermissione, deliberabatur. Christina Sueciae quondam Regina, ut patrimonia sua, in Suecia curaret, impetrato a Pontifice commeatu, in patriam properabat, et per Germaniam Hamburgum, hinc in Daniam, et adeo in Sueciam inter infinitos omnium cultus, advenit. Londini, quam Rex promiserat, commissorum venia, iam edictis promulgatur, quibus, intra quadraginta dies, profitentibus, crimina remittebantur, iis solummodo exceptis, quos Parliamento excipere videbatur. At in Gallia Rex cum Regina sua, Parisiis insolita pompa excipitur, cunctis et Senatorum et Magistratuum, denique Doctorum et Operariorum ordinibus, quam maximum splendorem exhibentibus. Constantinopolis interea, parta quadam de Gallis, auxiliaribus Venetis in Candiam missis, (sed aut parum fidis, aut belli insolentibus) victoria exsultans, inter publica sua gaudia, exorto incendio, pene tota combusta est, vix tertia parte superstite. Plura quam sexaginta Domorum milia, consumpta sunt, templa quae splendidissima et maxime conspicua erant pene omnia eversa. Imperatoris Palatia, et adiuncta Gynaecia vix servata sunt. At in Dania Rex Fredericus, propter res, contra Suecos bene gestas, suprema potestate donatur, et Regnum in eius heredes transimittendum et devolvendum declaratur, magna ad eam rem adhibita pompa, et novo ab omnibus dato sacramento. Rex iam nova auctoritate auctior, nova quaedam collegia stabilivit, Regnique commodis, curam intendit. In Anglia, quicumque Carolo primo Regi exterminando operam, navaverant, supremo supplicio afficiuntur, at Henricus Glocestriae Dux summe spei Princeps, variolis e medio tollitur. Eodem fere tempore Rex, mutato Ecclesiae Regiminae Episcopos introduxit, atque adeo quattuordecim per Angliam Episcopi constituuntur. Iuxtonius, qui Carolo Primo suprema officia praestiterat, Londini Ecclesiae praeficitur. Idem per Hiberniam factum. Scoti vero, et Presbyteriani, huic mutationi strenue obnitebantur. Princeps Regia Gulielmi Arausionensis principis vidua, fratris litteris accersita, sub hoc tempus in Angliam appulit, multisque laetitiae signis Londini, et in fratris aula excipitur. Eodem tempore, Grimminkius, Maiestatis Hispanicae quaestor Generalis, repetundarum postulatus, ad mortem condemnatus, ut publice suspendio vitae finem imponeret, sed habita illustris eius gentis ratione, ut in carcere laqueo interficeretur, impetravit. Poloni hoc tempore, duas insignes victorias de Cosaccis retulerunt. prima parta est decimo septimo octobris die, cum, ultra Niperam, eos castris exuerent, et tria eorum milia plus minus internecione delerent. Altera paulo post, relata Cosaccos in ordinem redegit. Regina Angliae Regis mater sub hoc tempus in angliam ex Gallia delata est, Multisque honorum signis a filiis, filiaque principe, et nepotibus excipitur. Huius adventu matrimonium Henriettae filiae cum Andegavensi duce sancitur, at cum Regina mater reditum in Galliam pararet, Principissae Arausionensis, maioris natu filiae, eodem quo frater modo, variolis exstinctae, fato remoratur. Cuius

mors, haud perinde accepta, certe Hollandos vehementer affecti.

In Africa inter Tetuanenses, Saleenses, et Maroccanos orto bello, res ad cruentissimum proelium pervenit, ad viginti equitum, et decem peditum milia utrimque occisa sunt, adeo ut vicinus amnis Lucco, per octo continuas horas, quasi sanguine flueret. Ancipiti tamen Victoria discessum est. Per totum Christianum orbem hoc tempore, tam terrae motus, quam aquarum exundationes, et vehementes procellae maxima damna intulerunt. Magna Hispanorum classis, Gadibus in occidentales Indias vela faciens, dispersa et magnam partem undis hausta est. Massiliae terrae motu, propugnaculum Mazarini dictum, corruit, quod a multis pro omine non diu post insecutae eius mortis, habitum est. Eodem tempore, in eiusdem civitatis portu, navis ex Palaestina cum aliquot peregrinis redux, mari hausta. Ad Livornam variae quoque naves suppressae, istiusmodi alia aliis partibus damna, et praecipue ad Texeliam Hollandiae maritimum portum illata sunt, ubi plures quam centum onerariae Naves, diversas orbis in partes vela facturae, qua haustae, qua mutilatae, et aliae alio disiectae sunt. Mortui sunt hoc anno Carolus Gustavus Sueciae Rex, de cuius obitu verba fecimus: etiam Aureliae dux, Blaesiis defunctus. Melitensium equitum ordinis summus praefectus (Magnum Magistrum vocant) mortem quoque obiit, in cuius locum, Lugduni Gallorum praetor, Clermontii Dominus eligitur. Enno Orientalis Frisiae Comes, inter venandum equo excussus, et graviter saucius paulo post defunctus est, frater eius successit. Legati Gallici, Domini de burdegala, filius Parisiis quoque moritur. Quin etiam Anhaltinus dux ex paralysi. Brandeburgici electoris Mater Berlini defungitur, et in Hollandia scriptis suis acceptissimis, et muneribus celeberrimus Iacobus Catzius, dum viveret, Hollandiae et Frisiae occidentalis Syndicus, et magni Hollandiae sigilli custos. De Henrici Glocestriae ducis Morte suo loco dictum est. Quin etiam de eius sorore paucis post eum septimanis, ex eodem morbo defuncta, defunctus quoque est. Gonzago, Hungarorum copiis, et Raab civitati praefectus. Sub finem mensis Ianuarii duae naves, altera ad Mosam, altera Vlielandiae destinata, ab ignoto pirata capiuntur, qui captivis interminabatur, ni piscatoriam aliquam navem, offenderet, se omnes in mare coniecturum. Forte fortuna in piscatoriam incidunt, cui iuxta atque alteri Galiotae, capti imponuntur. Hi videntes piraticam navem ineptam et tardam esse, non modo fugam capessere, verum etiam, Piratae minis exacerbati, impetum in eam facere decrevere. Secundo itaque vento usi, in piraticam suas agunt naves, tantoque impulsu, in eam invecti sunt, ut, rimas ducens, et dissiliens cum omnibus piratis, duce prius, auxilium misere petente, serra veteri interfecto, mari hauriretur. Illi re peracta, et altera navium, impulsu, fatiscente, omnes integram conscendunt, relicta tamen, prae nimia festinatione, amissa praeda, quae ab impositis piratis Aberdenum Scotiae urbem abducta, a Scotis detenta, et postea possessoribus restituta est: Anglia, recepto Regi, tranquillitatem sperans, a quibusdam exauctoratis Militibus, in Regis et urbis Londini exitium conspirantibus, denuo nonnihil turbatur; sed Baiulo quodam, ex coniuratoribus, inter crapulam nonnulla de coniuratione, effutiente, res detecta, et Machinatores, quos inter Desburgius, Admirallius et Overtonus quondam Hullae urbi praefectus, capiuntur, et in extremum supplicium servantur. De Matrimonio inter Iacobum Eboracensem ducem et magni Cancellarii Hydae filiam, quae iam duci filium pepererat, dudum agebatur; Iamque res denuo urgebatur, et obnitentibus frustra Regina matre, ad eum finem haud dubie in Angliam profecta, et sorore Maria

nunc defuncta, et generis inaequalitatem incassum obicientibus, a Rege suam orbitatem, et matrimonii incertitudinem obtendente ad finem perducebatur. Superiori coniuratione vix suppressa, alia denuo resurgit, ab iis qui Episcoporum introductionem, et Regiam auctoritatem aegre ferebant. Horum caput Thomas Venner vilis conditionis vir, iam ad octingentos suae factionis, audaces homines, conflaverat, his stipatus urbem Londinum invadere non dubitavit, sed obnitentibus Regiis quibusdam copiis (quibus Trainebend nomen est) ingens exoritur pugna, quae ad undecimam noctis horam protracta pluribus civibus, et militibus, et adversae factionis anabaptistis exitiosa fuit. Eboracensis Dux, et Monckius, iam equos conscenderant, ut Maioribus adductis copiis suis suppetias irent, cum nuntiatur, perduelles alios alio dilapsos. Sed hi paulo post resurgentes, praetorianis Regiis, commode occursantibus, acriter et pertinaciter resistunt, donec Vennero duce accepto gravi vulnere, capto, reliqui quoque aut caperentur, aut fuga elaberentur. Cati omnes supremo supplicio affecti sunt. Monasterii Episcopus, interea, urbem suam, arta obsidione premebat, agrestibus eius territorii, commeatum gratis castris, inferre coactis, nequiquam frendentibus, et indecentem Episcopi militiam detestantibus, et deponant iam saeculares Principes arma, quando Ecclesiastici illa sumunt, libere iactantibus. Ille autem, iteratis litteris, ordines Foederatarum Provinciarum, ne quod receperant, obsessis opitularentur, satis imperiose rogabat. Huius secutus exemplum Coloniae Archiepiscopus, Rhenoberckam, quam suae ditionis urbem censebat, eodem modo repostulare, non dubitavit. Quam suam petitionem, exhibita per ministrum suum [(transcriber); sic: uum] Ordinibus querela, ulterius urgebat. Hisce exceptis motibus, Germanicum imperium, profunda tranquillitate fruebatur, sed Turcarum in Transylvania progressus, nonnihil invidiae, in viennae aula excitabant. Sed Imperator Turcis fidem derogare certus, eos limitibus suis prohibere, quoad possibile esset, statuit, missis eo fine, ad Imperii Principes, Angliae, Galliarumque, quin et Hispaniarum Reges, Belgarum ordines, Et Pontificem nuntiis. Eo tempore divae Virginis Fanum Berlini fulmine incenditur, sed civium opera, mature incendium exstinctum est. Aliis locis Maiora damna eadem tempestas intulit. Contra apud Hamburgum Mastelandienses agri, exundantibus fluctibus stagnantur. Multa aedificia, multique homines, improviso malo rapiuntur. Nec minus Vistula immodice propter continuos imbres auctus, obicibus ruptis, vicina, Dantisco territoria aquis obtexit. Urbs ipsa gravissima detrimenta, tam in aedificiis, quam in munimentis, hominibusque passa est. In Danico freto procellae quoque horrendum in modum saeviebant, ingentes arbores radicibus avulsae, quin etiam tres naves, in anchoris ad Hafniam commorantes evertuntur. Prodigia quoque supra Dantiscum in sole conspiciuntur, quin etiam septem eiusmodi lumina eodem tempore, et diversis locis apparuere. Piscis quoque mirabili specie, in Moldaviae flumine captus, portenti loco habitus est. Turcae quoque miranda quaedam prodigia, in aere visa, quibus Ottomannicis victoria et Imperii incrementum portenderetur, iactabant: qui interim ut solent, Varadini expugnatione insolescentes missa ad equitem Rilhmannum, in Dalmatia Venetorum Rei publicae militantem epistola, omnibus, nisi Siebenicensem transitum impedire desinerent, extremum exitium, certe perpetuam servitudinem, interminabantur. Haec ad Venetorum Senatum missa epistola, tantum abfuit ut illustrem rem publicam terreret, ut scriptis maioribus copiis, acriorem defensionem pararet. Nec dictis facta defuerunt. Sultanus enim Ibrahim Arabiae praepositus Bassa, qui litteras ad dictum Rihlmannum dederat, viginti

Arabum et Turcarum milibus eundem ad Zaram arripuit. Sed sorte Christianis favente Turcae in fugam compelluntur. Selim praetorianorum Imperatoris Aga sive praefectus, duoque alii proceres capiuntur, magnus occisorum numerus proelii campum straverat. Nec incruenta victoria Christianis fuit, Malezio, strenuo milite, et Palavicino, forti viro, aliisque haud paucis amissis. Ceterum hoc infortunio Turcarum insolentia, non usquequaque imbellis experta, haud parum imminuta est. Sub hoc tempus cometa terribilis, longa, sed aliter aliis partibus visa cauda minax, alicubi rubra et sanguinea, alicubi fulgente, nostris partibus subalba, apparuit. De eius via, moraque, ut etiam de duabus insecutis aut eiusdem aut alius apparitionibus, plura dicere non est nostri instituti, edita de eo schemata, et ab Astronomiae Magistris factas demonstrationes, curiosi consulant, auctor sum. Quid denique hoc portentum insecutum, quae bella, quae pestes, quaeque ruinae hoc caelitus datum signum exceperint, ex sequentibus videre est. Certe in Bulgaria, ingens terrarum tractus eodem tempore, subsidit, et in profundissimam paludem conversus est. Hongarici interea agrestes, in Zaboltzano et Bichoriensi comitatu, ne primus in se impetus fieret, metuentes, auxilium ab Imperatore, contra Turcas postulari, audientes, priores arma arripiunt, et ad sex milia congregati, ipsi Christianos capiunt, et Varadinum ad Turcas venundandos abducunt. Interim Barckzeus et Kimen Ianos, de Transsilvaniae imperio, decertabant, et alter alteri maximum negotium facessebat. Romae ex duodecim Apostolis, Borrium quendam, novum Christum se ferentem, secutis, quattuor custodiae traduntur, si imaginem eiusdem [(transcriber); sic: eiusdum] Borrii abiurare coacti, partim ad remigium partim ad perpetuam custodiam damnantur. Haec autem imago, qualiscumque fuerit, carro impositae, et per omnes urbis vias, circumlata [(transcriber); sic: rircumlata] , tandem, ad Florae campum deducitur, et ibi per carnificem comburitur. Ipse autem cum octo reliquis suis asseclis solum vertere necesse habebat, et per Germaniam in Hollandiam perlatus, Amstelodami per aliquot tempus, propter splendorem, in quo vivebat, et exquisitam [(transcriber); sic: exqusitam] medendi artem in summo pretio habitus est. Sed postea, non sine artificii sui testimonio, et hinc disparuit. In Polonia in Comitiis, de duce Anguinio, eius Regni successore declarando, agitur, sed iis qui rem maxime urgebant, iusta potentia destitutis, res etiamnum effectu destituebatur. In Orientali Frisia, Februario mense, inter urbis Embdae praesidiarios, et Comitis copias, dissidia oriuntur, adeo ut iam utrimque ad arma veniretur, et quisque pro se agrestes armare niteretur, sed ad Comitis querelas, ordinibus, Belgarum cum eius, et urbis Legatis, de re cognoscentibus, dissidium hoc haud difficulter compositum est. Eodem mense, Cromvelii, Iretoni, et Bradshavy cadavera suis eruuntur sepulcris, et cratibus imposita, ad supplicii locum, inter populi acclamationes trahuntur, ubi per aliquot temporis spatium suspensa, mox, ablata, et ut proditores solent, pectora, dempto prius capite, aperiuntur deinde scelerata ossa pedibus calcata, subter patibulo in scrobem ignominiose coniciuntur. Capita eorum West-monasterii aulae ostentui imponuntur. Usque adeo incerta rerum humanarum vicissitudo est, ut quem paulo ante rerum summam pro libitu versare vidimus, iam omnium contumeliis expositus, quod dum vive ret supplicium effugerat, iam post fata, si non sentire, saltem, ludere deberet. Contra Derbeus Comes, cuius pater, Cromvelio, dum rerum potiretur, interfectus est, iam a Rege Carolo secundo, dignitati suae restituitur. Hoc quoque tempore inter ipsum Regem et Daniae Coronam, mediante Frederico Alefeldio, Daniae Regis, extraordinem legato, foedus icitur. At Lutetiae dum choceis et istiusmodi [(transcriber); sic: estiusmodi] aliis voluptatibus indulgetur,

orto ex relictis artificialibus ignibus incendio, pars magna et facile pulcherrima regii palatii corripitur, et deformatur. Sed mutato subito vento, non ulterius malum saeviit. An ex huius incendii periculo, an, gravescente valetudine, incertum Cardinalis Mazarinus sane vitae finem sibi instare praesagiit. Rebusque itaque suis dispositis [(transcriber); sic: disposititis] , scriptisque fortunarum suarum, quae quadraginta milliones excedere credebantur, tam primis quam secundis tabulis, heredibus, quos inter Rex, Regina mater, aliique familiares, nono martis die, in suo Silvae Vicennensi Castello, supremum clausit diem, Vir, prudentia et virtute, inter ingeniorum miracula positus, quique inter tot, quot toleraverat procellas, ratem suam gnaviter servare, et in quietum portum deducere potuisset. Immensarum divitiarum invidiosus possessor, oculatioribus politicis scrupulum reliquit, unde homini paulo ante non adeo diviti tantae opes suppetere possent. Hoc tempore Collartus, Piratarum antesignanus, duobus Capitaneis, Mangelario et Cornelio Everhartio, nebulis deceptus, capitur, et Vlissingam cum nave sua deducitur. Barbari piratae, contra, plures quam quindecim tam Hollandicas, quam Anglicas naves, intercepere, et Algeriam abduxere, pluribus quam quingentis Christianis servitudini addictis.

Civatellae ditio hoc mense, vehementi terraemotu concutitur, uti et alia Italiae territoria; sed illic plures quam mille et trecenti cives obruti sunt, quos inter ludimagister, una cum centum discipulis suis ruina domus exstinctus. Savinianum, divi Erometi fanum, Roccafrigida, Ciazola, aliaeque in Romaniola urbes, penitus eversae sunt, et Rupes per medium discissa. Cesenae turris, cum praestantissimo Horologio, prostrata, quin etiam in Roverelli ditione pulchrum palatium. Foro Iulii trapezitarum domus, et Coenobium [Orig: Caenobium] Cordelariorum eversa, quin et alia tam publica quam privata aedificia. Sarcina urbs pene tota eversa est. Et sic alia aliis locis infortunia universam pene per Italiam et iacturam et ex ea miserationem effecere. Scoti ut, qua petebantur, invidiam a se amolirentur, rebus tempori accommodatis, acta, mense Februario, anno 1647. ex quibus Regem Carolum primum, in Scotiam profugum, Anglis tradebant, abolitum ibant. Quin et Montisrosani ossa, ignominiose sepulta, ex terra eruta, sollemni comitatu, honorifice digniori loco condiderunt. At Londini, inter periscelidis Ordinis, quo varii proceres honorabantur, sollemnia, legatus ex Portugallia missus, de matrimonio inter Angliae Regem, et Portugalliae Regis filiam, quin etiam de auxilio, adversus Hispanos terrestri, et contra Batavos maritimo, serio agebatur, vehementer Hispanorum legato obnitente. Hagae Comitis, eorundem Regum Legati, alter pacem impetrare, alter Ordines in Lusitanos instigare satagebant; nullo hactenus alterutrius successu Germania, iam belli imminentis indicia, satis clara et manifesta apprehendebat, qua propter diversi Principes, Imperatori auxiliares copias conscribere, et variis locis delectum habere incepere. At Monasterii Episcopus, cui ex voto fluebat, quod Hollandiae Ordines, manum de tabula, quippe quorum mediatio a Monasteriensibus reiecta erat, iam acrius instare et usque adeo, desertos iam cives fatigare, ut mense Aprili deditionem facere adigerentur; victoris misericordiae tantum confidentes, nulla alia sub conditione. Septem aut octo exceptis, ceteris venia data est, ea lege ut mille quingentos Episcopi milites in urbem reciperent, Matrimonium, inter Britanniae Regem et Portugalliae Regis filiam, cum octo millionum, duarumque in Africae ora Tangerii et Margaiani urbium dote, hoc tempore contrahitur; largius Lusitanorum Rege, per Legatum suum Melonium promittente, quia numquam, aut sero promissa persolvere, Lusitano certum

erat, et auxiliis ab Anglorum Rege impetrandis, Portugalliae res summopere indigebant. De Religionis usu parum laborabatur, quia, in proximo minitans periculum hasce curas facile excutiebat. Hoc matrimonium a Rege et Angliae Cancellario, Parliamento recens scripto indicatum, omnium applausu, cunctis ad nova novi Regis officia propensis, excipiebatur. Sequitur extemplo Regis coronatio, quae insolita pompa peracta est. Polonia iam nonnihil respirare videbatur, cum Generalis eius Carnetzius, quinquaginta vexilla, cum ipso Russorum Generali, aliisque praecipuis Ducibus, parta ingenti victoria, ab hostibus retulerit. Hunc triumphum excipiebant hactenus dilata comitia. Ubi de aequandis belli sumptibus, oneribusque subditis impositis; de persolvendis stipendiis; de continuando cum Cosaccis foedere; de Ukraniae praesidio; de pace cum Russis sancienda; de legatis in aliorum Principum aulas delegandis; de pecuniis quaerendis, Brandeburgensi Electori numerandis; de sumptibus ad Borussiae munimina restauranda, providendis; de circa Livoniam gravaminibus; de Donis Tartaris mittendis; de Coronae nominibus solvendis; de muniendis adversus Transilvaniam finibus; de suffragiis Regni supplendis; deque Regis successore, si forte nulla relicta melioris sexus prole, extremum clauderet diem, agebatur. Volaviae in Silesia hoc tempore supremo supplicio affectus est, cum uxore, et filio, eodem crimine involutis, horrendus Latro, qui praeter multa alia scelera, plures quam viginti tres homines interfecisse confitebatur. Bellum interea, in Transylvania gliscens, in dies maiora et maiora discrimina Romano Imperio minabatur. Certe varia fortuna, saepius iis partibus conflictum est; at Aly Bassa, magnas copias ducens, et Berethonium amnem ponte iungens, Imperatori, Imperii rebus propiores curas intendendi, necessitatem imposuit. Hic deiectis urbis Viennae pomaeriis, Imperatoriam sedem, quantum valuit, munire aggressus est. Sed continuae cadentes pluviae Turcarum progressum impediebant. Transylvani interea oppidorum praecipua, Caesaris protectioni flagitabant, dum Kimen Ianos Archatium Berckzaeum, eiusque fratrem Andream, cum Turcis intelligentes, securi percuti iusserit. Suecia sub hoc tempus, turgentibus fluviis, haud levia damna, in molatrinis patiebatur. Et Dortmundae, ingentis altitudines turris, nulla orta procella, sereno Caelo, quasi sponte, collapsa est, Templumque subiectum magno detrimento affecit. Unus tantum homo, excubias agens ruina oppressus est. Gliscentia inter Christianos Principes dissidia, Barbaris piratis animum augebant, adeo ut Tripoli, Tuneto, Algerio, tanto numero, in vicina maria excursionem facerent, ut intra paucas septimanas, plures quam quinquaginta naves interciperent, et octo admodum hominum milibus catenas inicerent. Hoc tempore ex Indiis Orientalibus Anglica navis Livornam appulit, referens, Classis Meleraei Marchionis, aliquot naves, rubrum mare versus, in Persas piraticam factum missas, orta subito tempestate, ad bonae spei promontorium mari maximam partem haustas. Ab Hollandis denique castrum ad Indi fluminis ostium situm, Lusitanis ademptum esse, urbemque Diu, haud procul a Goa, Lusitanorum, in iis partibus Metropoli, ne ab Hollandis invaderetur, in summo stare metu. Lusitanos denique ab iisdem Hollandis Dereniae Regi iunctis in fugam coniectos, multa loca ab iisdem intercepta. Denique Bengalae Imperatorem duos filios, post se in Regni spem reliquisse, corumque seniorem, fratrem bello adortum, eundem vicisse, et capto laqueo gulam fregisse; Bengalaeque ad triginta librarum milia salis nitri incendisse. Mense Iunio Parliamenti decreto, pactum inter Regem, Angliaeque et Scotiae Regna, quod ab iis Convenantium inscribitur, antea multis elogiis celebratum,

certe Regnorum Regisque stabilimentum et Ecclesiae columen habitum, diversis publicis locis, per carnificem, ut detestandum et Antichristicum quid, comburitur, in omnibus publicis scriptis aboletur, atque adeo omnibus modis averruncatur. Octo diebus post, acta, quibus Parliamenti decreto, iudices ad Caroli primi causam cognoscendam delegebantur, eodem modo, in ignem conicitur. Sic quoque acta de praeservanda inter Dominum Protectorem, et populum pace, de renuntiando Caroli Stuarti titulo, deque subscribendo implicatorio (Engagement dicitur) deque Anglia in Rei publicae forma, atque adeo in libertate conservanda. In rebus Ecclesiasticis, haud minor mutatio instituitur. Pleno Episcoporum, et Theologiae Doctorum conventu, de regimine Ecclesiae transactum. Rex Scotiae Coronam suscipiens, Ecclesiae formam, Presbyterianam dictam, sartam tectam servare, receperat. At iam praevalescente Regis et Episcoporum auctoritate, animisque omnium ad adulationem propensis, obnitentibus frustra Presbyterianis, sub Episcopali Regimine Ecclesiam dirigere decretum est. Scoti ipsi, meliori iure utentes, manus tandem dedere. Sed omnis mali impetus in Comitem Argilium cecidit; qui cum animi incertus et anceps, medius inter Cromvellianas et Regias partes (quasi meliori industria rebus suis prospiciens, et volventi fortunae rotae clavum infigens) vivere instituisset, neutrorum gratiam sibi conciliaverat, certe Regis odium incurrit, atque adeo carceri mancipatus, vix ullius alterius criminis reus, sexto demum Iunii die, Edenburgi, publice securi percussus est. In Hibernia, eodem modo pene agitur, animis ubique in caeca Regis studia, et novi Regiminis venerationem prolabentibus. Sub finem huius mensis, sex reduces ex Indiis naves, Texeliam appulerunt, divites admodum merces referentes. Nuntiabant, res Batavis prospere geri, Regem Macassar armis victum, pacem ab Hollandis petere necesse habuisse. Contra Lusitanicus pirata Hollandicam navem in Occidentales Indias vela facientem, adortus post obstinatam pugnam, laceram ruptamque suppressit. Hic insuper varias alias Hollandorum naves intercepit. Hoc mense inter Sueciae Regnum et Russorum Imperium, de pace conventum est. Turcae, post sparsas in Christianos terribiles minas, mense demum Iulio cum quadraginta trium millium militum exercitu, per tractus Temesvarienses, et eas angustias quae Porta ferrea indigitantur, in Transylvaniam irrumpunt, obvia quaeque diripientes, et ad septem Christianorum milia in captivitatem abducentes. Kimen Ianos tantis viribus impar, recepit se, confidens munitarum urbium fidei, et Caesaris iam appropinquanti, quinquaginta plus minus militum millium exercitui. Antverpiae sub idem tempus mulier infantem enixa est, cui duo capita duo ventres, et cetera omnia membra exceptis natibus duplicata erant. Duplex nomen in baptismo duplici huic partui qui secioris sexus erat, impositum est, testibus pluribus eius urbis praecipuis viris. Angli hoc tempore, Eboracensis ducis nomine, clam in Guineensia litora, et possessas per Hollandos inibi arces vela fecere. Horum naves quattuor numero Holmio quodam duce, ante promontorium quod Viride inscribitur, anchoras iecere. Dux Holmius Arcis quae ibi exstructa est praefecto, ante proximum Decembrem, illinc se recipere, arcemque Anglis tradere, imperiose iussit, ea conditione ut Hollandis tamen liceret, iis partibus negotia exercere. Hinc alio profectus, aliud munimentum, Anglis terra prohibere conatum vi adoritur, et brevi deditione in potestatem suam redegit, eique Eboracensis Ducis nomen imposuit. Non procul hinc ad fluminis Gambii ostia, novum munimentum exstruere aggressi sunt, adeo omnibus modis, eius tractus Imperium sibi vindicantes.

Haec praeter publicam fidem; sed aliud eorum quod, omnem fidem humanam evertit, narratur facinus. quattuor Anglorum bellicae naves, viginti quattuor admodum quaeque tormentis munita, Olyssiponam appulere, ubi mercatoribus quibusdam, Genuam, Livornam, Venetiasque, deferendis pretiosis aliquibus mercibus, operam suam locarunt. Hisce acceptis, multisque viatoribus, vela faciunt. Inter navigandum, tres piraticae Maurorum naves obviam veniunt inter quas (habito inter Duces colloqui) et Anglicas naves demum conventum aiunt, ut Angli quas vehebant merces Algeriam conferrent, ibi exponerent, et accepto pretio [(transcriber); sic: praetio] , viatoribus tamen Barbaris in servitutem concessis, quo vellent iter facerent. Hoc facinus si modo verum, omnem qualium cumque Barbarorum perfidiam ex cedit. Sub hoc tempus, Etruriae Ducis filius Aureliensis ducis filiam uxorem duxit, magnaque pompa, sponsa in Italiam delata, et Florentiae excepta est. Sed hoc breve matrimonium fuit, quia sponsa, primo ex partu obiit. Nantolii (vulgo Nantes) Carnarium, vetustate, corruptis trabibus, sollemni die, magno emptorum numero confertum, subito corruit. Sexaginta subiecto flumine hausti, multi ruinis oppressi, aut ad Molatrinas fluminis impetu delati, rotis misere dilacerati sunt. Hagae Comitis, tractatus inter Hollandos, Lusitanosque, felicem demum eventum habuere. Conditiones huiusmodi fere fuere. 1. Rex et Regnum Portugalliae Foederatarum Provinciarum Ordinibus, Octagies florenorum milia persolvent. 2. Salis mercimonium certo imposito pretio [(transcriber); sic: praetio] stabilietur. 3. et 4. Belgicarum Provinciarum subditis, liberum, in omnes Lusitanico Regno subiectas Regiones et Provincias, negotium erit. 5. Supradicta persoluta pecunia, omnes inter utramque nationem lites et controversiae cessabunt. Istiusmodi conditiones, utriusque nationis securitatem et negotia spectantes, aliae plures stabilitae. Anglica interea Classis apud Algeriam, de liberandis mancipiis, agens, nihil obtinere potuit, armis itaque hanc urbem aggredi, visum est, sed Barbaris ad defensionem parastis, parvo civitati damno illato, Angli non sine detrimento receptui canere necesse habuere; et in via paucis Turcarum navibus interceptis, Alicantam appulere. In Galliis, Focquetius Finantiarum Superintendens, postquam Regem Regisque aulam, supra modum sumptuosis, et ob id nimis invidiosis epulis excepisset, munere exauctoratus, et Carceri mancipatus est, non sine summo partialium ut vocantur, stupore; immensae eius opes Regi addictae, scripta omnia sub Regis sigillo custoditae, et ad causam eius Commissarii designati sunt. Dum Algeriani piratae varias naves huc et illuc commeantes, intercipiunt, damnaque ab Anglis passa abunde resarciunt. Hispani interea, quam obsederant urbem Valenciam et deinde totam Galissiam relinquunt, sed Lusitani, illorum ignavia audaciores, castra ipsorum arripere non dubitavere; atque adeo Portugalliae recuperandae desperationem iniecerunt. Hispanorum autem res, appulsa in Garunnas argentifera Classe, haud parum augebatur. Plures quam quindecim milliones Regi, ea afferebantur, exceptis longe pluribus, mercatoribus destinatis. Lusitanis quoque, ex Brasilia eiusque confinibus saccaro, aliisque mercibus, conferta Classis appulit. Apud Mechliniam et per vicinos agros, horrenda tempestas hoc mense, mirum in modum saeviit. Ingentes silvae, eversis quasi falce arboribus, honore suo nudatae sunt. Aedes fundamentis avulsae, evertuntur, immo alio feruntur, vir quidem iter faciens, elatus et per aera ad ingens spatium vectus, tandem inversus in terram, illaesus, reponitur, non magis suum, quam Molatrinae, avulse, alio delatae, et disiectae casum, quem viderat praesens, miratus. Excepit haec infortunia Marchionis Caracenae in urbem

Antverpiam, propter negata stipendia indignatio, qui insigne hoc oppidum obsidere aggressus, civibus, haud perfunctorie perculsis, ingentem argenti summam extorsit. In Scotia interim, ob introductos Episcopos, et abolitam presbyterii auctoritatem, nonnihil turbatum. Plures quam septuaginta ecclesiae ministri, Regis placitis adversantes, in carcerem coniciuntur. Munimenta, ut populo tollatur confidentia, multis partibus deiciuntur. Apud Londinum et aliis Angliae partibus eadem causa pluribus ministris infortunium attulit. Adeo Regi quod semel animo conceperat, vel multorum exitio, exsequi visum est. Londini eodem tempore dum Sueciae legatus, magna pompa, ut fieri solet, et praesentium Legatorum comitatu, exciperetur, depraecedentia, inter Galliarum et Hispaniarum Regum legatos, iurgium primitus, et ex eo pugna exoritur. Septem aut octo occisi, plures vulnerati sunt: et nisi mature malo provisum fuisset, plurium exitio res stetisset. Certe tanta fuit Galliarum Regis indignatio, ut protinus Hispanorum Legatum Fontissaldaniae Comitem, ex sua aula, et paulo post, Regno facessere iusserit. Inter eundem et Britanniae Regem, haec eadem [(transcriber); sic: eadam] res, nonnullas dissidii scintillas, excitavit. Malagae in Hispaniae ora sito oppido, imbres continuae cadentes, gravia damna intulere. Viae et decurrentes in subiectum mare alvei, tanto impetu labentes volvebant undas, ut plures quam ter mille domus, aquarum vi everterentur, et ingens hominum pecudumque vis obrueretur: Olei, vini, aliarumque mercium maxima copia corrumperetur. Apud Neapolim aliae tempestates alio modo saeviebant, dum in Hispania Regno stabilimentum, Regina Principem (defuncto non adeo pridem priore) enititur. At in Polonia miles, stipendia militari more flagitans, cum non impetraret, tumultuari coepit. Arma deponere, nisi quae petebant, impetratis detrectans. Littavienses, eadem quasi causa involuti, prioribus sese adiungunt, atque adeo, coniunctis viribus Poloniae urbes, et bona Ecclesiastica arripiunt; mox maiora ausi, Dantisco vim inferre nituntur: urbs autem, commode Visula, per scissos aggeres, in Varderi agros irrumpente, atque adeo rebellibus aditu negato, tumultuantium minas susque deque fecere. Rex vero ne in turbulentorum manus incideret, continue locum mutare, et in extremis finibus delitescere necesse habebat. Haec facta sunt, dum in Guineae oris, ab incolis, Batavorum nomen exosis, Daniae in iis partibus subditi, ut Hollandorum Castro (cui Nassoviae nomen est) arma admoverent, instigati sunt; quae res pluribus molestiis, postea memorandis, causam dedit. De duabus navibus Anglicis, quibus Experientiae, et Caroli nomen impositum erat, ab Hollandis detentis, querelae quoque instituuntur, gravioribus longe ansam praebiturae. Ex quibus scintillis, hoc belli incendium, quod etiamnum flagrat, haud dubie originem duxit. Veneti hoc tempore, feliciter cum Turcis apud insulam Milonem, congressi sunt, tres Turcarum triremes in litora actae, tres aliae suppressae, quattuor et cum iis mille et octingenta Christiana mancipia victoribus cessere, insula ipsa apud quam pugnatum est, a Venetis, victoriae insistentibus, expugnata est. In Hollandiam desideratae hactenus ex Orientalibus Indiis duae naves, feliciter appellunt. Eodem tempore quattuor quoque reduces ex iisdem partibus, in Angliam redeunt. Galliae Regina sub hoc tempus principem, primum partum enixa est, Regnumque gaudio replevit. Et paulo post Neoburgi ducis uxor. Insula Sanmalo, gravi incendio, ex pharmacopolae officina orto, plures quam trecentas domos amisit. Hoc infortunium excepere surgentes variis partibus procellae, quibus multae naves tam disiectae quam suppressae sunt. Lusitani eodem mense, Valenciae, postliminio ab Hispanis obsessae, subsidia inferre nitentes, caesi et profligati

sunt. Ducis frater, equo excussus captus est. Inter Suecos et Russos iam pax antea icta, mutatis et signatis conditionibus, ad finem perducitur, conditiones illae istiusmodi fuere. 1. Pax universalis, et anteactorum amnestia inter utrumque erit Regnum. 2. Unicuique Regum consuetis titulis uti licebit. 3. Muscovia Suecis occupata in Livonia loca restituet. 4. Quattuordecimo post ratificationem die arcem Mariaburgum Russi Suecis restituent. 5. Livoniae incolae Russorum tormenta ceteraque impedimenta ad fines perducent. Russi contra, omnibus occupatis locis, suas campanas, libros, aliaque Ecclesiastica Ornamenta restituent, atque adeo utraque pars, a damnis alterutri inferendis abstinebit, et e contrario, ut confoederati, omnia ab aliis illata detrimenta, iunctis viribus arcebunt. In Angliam Cossuma Albertus Princeps ex Polonia advenerat, auxilium Regi suo, a Britanniae Rege petiturus, cuius iam ipsi nonnulla spes affulserat. Hic carpento suo Cantiam versus iter faciens, ab auriga suo et pedissequa, magnae argenti summae quam trahebat dominus, inhiantibus, in via interfectus est; eiusque cadaver foede mutilatum, capite et altero brachio truncum, in fossam coniectum est. Parricidae, dum ex parta praeda, monilia quaedam Londini distrahere conantur, agniti, et supremo supplicio affecti sunt. Cadaver postea cane indice inventum, et a civibus Rochestriensibus sepultum est. Suppar facinus, eodem pene tempore, ultraiecti in Hollandia perpetratum est. Pistor quidam cum filio, vicini divitis ancillam dum herus Contioni interesset, vicinitatis confidentia intromissi, quo paratam quam habebat, pecuniam furarentur, foede, iniecto laqueo interemit, cumque reluctante puella, et voces tollente, nonnihil turbarum ante ostium fieret, pistor, ab uxore, per signum admonitus, murum transiliit, atque adeo cum filio suam se in domum proripuit. Sed facinore detecto, de facinorosis Patre et filio extremum membrorum comminutione, de matre laqueo, supplicum sumptum est. Poenas quoque in Anglia, novo Regis regimini, dedit Ioannes Iacobi, Ecclesiae Minister, acriter in Episcopos, eorumque regimen, atque adeo in ipsum Regem Regisque ministros invectus. Zarnetzius sub finem huius anni feliciter cum Russis conflixit. Russi maximam maximam partem aut capti aut occisi sunt. Victoriam hanc excepit Vildae arcis, praesidiariis praefectum, ligatis manibus pedibusque hosti tradentibus, deditio. Dum Poloni male contenti (ut dicebantur) seu seditiosi, Regis causam destituentes, obvia quaeque passim depredabantur, nullis neque Regiis, neque Ecclesiasticis bonis parcentes. Barbari piratae hoc tempore, plures quam quadraginta Christianorum naves interceperunt, atque adeo hoc anno, ut aiunt plures quam octies mille homines servitio manciparunt. Procellae non minus variis partibus saevierunt, ad Hollandiae litora piscatores quidam piscatum in altum evecti, decumano quodam fluctu, ob (Moerzee vocant) obruuntur. In mari mediterraneo variae quoque naves undis hauriuntur, quin etiam promontorium (molem vocant) Algerianum, subito, cum multis barbaris subsidit. Multae naves eius casu suppressae sunt. In Angliam ex Indiis appulit navis referens insulam Formosam, ab insigni purata quon oppugnari, decemque naves Batavia, cum duobus militum milibus, obsessis auxilio missas. Et Lusitanos suis in iis partibus rebus diffisos Anglis Diu et Cambaiam, ad Persicum sinum sita oppida tradidisse. Anglosque ut istorum locorum possessionem capesserent, quinque myoparones, Duce Sluptonio equite, eo misisse. Hoc anno Romae mortuus est Lucas Ostenius, Pontificis bibliothecae bibliothecarius, vir experientia et doctrina nulli secundus, quique Sueciae Reginae, ad Romanam Relligionem, traducendae multum operae adhibuerat. Defunctus quoque est Theodorus Adolphus

Princeps et Episcopus Patriborniae, relicto magno sui, apud omnes Ecclesiasticos, desiderio; obiit quoque Iulius Mazarinus, de quo ante dictum; et Genuae Iohannes Bernhardus Frigonius, eius Rei publicae princeps; at Hafniae Ioachimus Gersdorphius, Regni Drossardus regisque consiliarius, vir insignis, defunctus est. Parisiis vivere desiit Bernhardus Foxius, Espernonii Vallettae et Candaulae Dux, eques regii ordinis, Aquitaniae praefectus, qui Galliae coronae fidelis semper Minister exstiterat. Mense Novembri regius Senator Gustavus Bielkius Holmiae extremum clausit diem; quem alii eiusdem Regni Senatores, Comes Slippenbachius et Rosenhaen, secuti sunt. At Cameraci Fontissaldaniae Comes, qui sanciendo, inter Galliarum regem, et Hispaniarum regis filiam matrimonio, egregiam operam navaverat. Vir alioqui insignis, et de suo Regi egregie meritus.

Principio huius anni pax inter Foederatarum Provinciarum Ordines, et Mahometen Palchan Tunetanorum Regem sancita est. In hasce fere conditiones.

1. Praecedentia omnia damna et detrimenta mutuo illata oblivioni tradentur. 2. Nulla navigia ab alterutra parte posthac capientur. 3. Si Hollandica navigia alique Tunetanorum bona vehant, ea strenue defendere tenebuntur. 4. Alterutrius partis navibus ad alterutrius litora naufragium facientibus, tam homines, quam bona libertati restituentur. 5. Ordinum subiectis, in Regno Tunetano habitantibus, quando iis placuerit, quamvis [Orig: quanvis] inibi natis cum omni familia, quo velint migrare licebit. 6. Alterutrius subiecti se mutuo nulla iniuria lacessent. 7. Consul, aut alius, iis partibus, Batavorum rebus praepositus, Tribunali eius regni, sisti non poterit. 8. Neque ipse neque aliquis Hollandorum, nomina, quibus aliquis huius nationis obligatur, pro eo particulari, solvere non tenebitur, nisi suamet ipsius manu, se ad illud obstrinxerit. 9. Alterutrius partis Myoparonibus, alterutrius portibus morari, liberum erit. 10. Si Tunetanorum naves Hollandorum aliquos, hostibus corum stipendia facientes intercipiant, eos servituti adsciscere, illis licebit, sed capti viatores liberi demittentur. 11. Si Tunetanorum navis, suo sub vexillo, Hollandicam navem, fictitio sub signo pugnantem capiat ea bona praeda Iudicabitur. 12. Si quis servorum cuiuscumque nationis, ex regno Tunetano, ad Hollandorum naves libertatis ergo confugiat, Consul pro eo hero satisfacere tenebitur, si mature fuerit eius fugae admonitus, alias non. Inter Britanniae et Daniae Reges foedus, superiori anno ictum, iam quoque confirmatur. Michael Abafti hoc tempore quoque, excluso Kimene Iano ab Imperatore Turcico, in Transilvaniae Principem eligitur. Hic, abiurantibus se copiis, et Michaeli sacramentum dantibus, in Hongariam se contulit. Algeriani piratae hoc mense Ianuario, plures quam viginti tres Christianorum naves capiunt, partamque praedam triumphabundae in urbis ducunt portum. Obortae tempestates, mense Februario, varia damna variis, partibus intulere. Dordrechtum magnam partem aquis stagnatur, vicina quaedam territoria, ruptis aggeribus, aquis obteguntur. Roterodamum, Vlissinga, aliaque oppida, sua detrimenta quoque sensere. Infinitae naves, tam in Texelia quam aliis portibus, nedum pleno mari, aut suppressae, aut in proxima litor adisiectae sunt. Visurgis ex mari surgentibus aquis, ultra modum auctus, gravissima damna quoque intulit. Anglia haud parum hac procella laboravit, adeo ut, uti omnibus pene communis erat iniuria, omnium pares querelae effent. Angli sub hoc tempus Tangerium, Portugalliae Infanti doti datum oppidum, sui iuris fecere, sed primo introitu, ab accolis Mauris, damna passi sunt. Corruptam fluviorum inundatione annonam, in Galliis praecipue, gravis caritas et egestas excepit. Bestiarum usui vix commodi cibi, ab hominibus avide

petebantur, erant, qui ex rerum desperatione sibi manus inferebant. Multi ex fame moriebantur, quantum, miserantium opulentorum liberalitas suppeditare posset, crescenti in dies egentium numero, sufficere non videbatur. Famem, quod fieri amat, pestilentia excepit, in reliquos haud minori ferocia saeviens. In Anglia ex Caroli primi Iudicibus tres, Barckstedius, Ockeus et Corbetus, supremo supplicio afficiuntur, qui in Hollandia capti, et Regi missi erant, tantum tunc communi necessitudini dabatur. Lundini in Ditmarsia igneus globus ex aere in medium templum, dum concio haberetur illapsus est; qui mox in ingentes erumpens flammas, tam ministrum quam contionem, in aperta compulit. Straelsundae fulminis ictu divi Iacobi fanum conflagrabat, cuius incendium in proxima traiectum, viginti domos, brevi temporis spatio, solo aequavit. Sub vesperam, ex male sopitis ruinis nova pestis exorta, divi Nicolai fanum corripuit. Sexdecim homines ruina muri cadentis obruti, et alii flammis absumpti sunt. Hoc autem Passaviae gravius fuit malum, quod oppidum, improviso incendio, paucis exceptis aedificiis, tam extra quam intra muros, totum absumptum est. Paulo post Plescovia urbs, pari incendio, pene tota evertitur. Haec infortunia spargebantur, dum Christianus, Mekelenburgi dux ducatui magna cum pompa inauguraretur. Et Angliae Regina, Regis Caroli sponsa ex patria urbe Olissipona in Angliam vela faceret, quae eo appulsa, summo omnium, et praecipue Regis gaudio et benevolentia excipitur, postquam, per multos dies tempestatibus per Oceanum esset iactata. Paulo post Eboraci ducis uxor filiam enixa est, quae gaudia aliud excepit, propter Lausonii res in Mauros bene gestas, (quippe qui aliquot Barbarorum naves interceperat, nonnullas in littus egerat, aut suppresserat; in quibus ipsa Turcarum pretoria propraetorium, cum duobus castellis inutilem reddiderat) atque hanc victoriam cum Algerianis secutam pacem. Lusitani Anglorum affinitate insolescentes, iam denuo in Hollandicas naves excursionem facere inceperunt, ex quibus quattuor aut quindecim Dunkerckam adductae, et cum mercibus subhastatae, emptores tamen non invenere, quae partim postea a proprietariis, modico soluto pretio, redemptae sunt. Dum Mantuae Carpetanorum, Rex Hispaniarum novum principem, ex uxore, tolleret, Ioannes Austriacus, expeditionem in Lusitanos exornabat, facta itaque ad Castrum divi Christophori lustratione, cum quattuordecim millium admodum militum exercitu Borbam antiquam urbem aggreditur. Atque, praesidiariis defensioni, non paribus, impetu invadit, plures quam quingentae familiae ferociente milite extirpatae sunt. Praefectus ipse, cui D. Manueli Acuma nomen erat, cum centurione, ante curiam laqueo interemptus; inscriptis hisce eorum pectoribus verbis: Hoc supplicium de rebellibus, et adversus Regem suum arma gestare audentibus subditis suae Altitudini placuit sumi. Hinc ulterius movens, Villam Vitiosam, et Gerumenam obsidione cinxit, dum Balthazar de Roxas cum duodecim Militum milibus, Portelae, loco munito, vim meditaretur, et obvia quaeque depraedatur; Lusitanis omnia spectantibus, et per Lunae pontem, ad Gulsinium, quingentis Walonibus, Lusitanis succurrentem, et iis, Hispanorum impetum non nihil sistentem, cedentibus. Interea sexcenti alii Lusitani, qui in Montibus, ab Hispanis, obsessi erant, hostium Clementiae se dedidere. Portela deinde Hispanis traditur, atque adeo hoc tempore Hispani maximam Lusitanis trepidationem, intulerae, quibus accessere, Reginae cum rege filio dissidia. Inter Galliarum regem, et Foederatarum Provinciarum Ordines, de mutuo foedere tractatus, ad finem quoque perducuntur, cuius conditiones, quia plures et prolixae, et passim prostant, hisce inserere nostri instituti non est. In Anglia Henricus Vanus, et Ioannes

Lambertus, Maiestatis postulantur, utpote qui Caroli primi Angliae Regis Iudices fuerant. Vanus ante Regium Tribunal, diu et docte causam suam oravit, sed testimoniis convictus, condemnatur, ut suspendio seminecatus exenteraretur, in partes secaretur, ipsaeque talibus locis, qualibus Regi visum fuerit, suspenderentur. Sed quorundam intercessione, qui plurimum apud Regem valebant, sententiae huius rigor remittitur, et Henricus Vanus, ante Arcem Londinensem securi percutitur [(transcriber); sic: per cutitur] . Mortis sententia in Iohannem Lambertum, quoque lata, sed propter eius submissionem, et facti, quam ostendebat paenitentiam, eius exsecutio in aliud tempus differetur, interea per Brittanniam, Episcoporum introductio, summo ardore, urgebatur, si quis obniteretur captus, supplicio affectus, certe loco motus est. Litlingoviae in Scotia, inter Regis natalis diei sollemnia, convenantium, ut vocatur, ridiculum in modum, populo expositum, artificialibus ignibus, inter diabolorum Icunculas, postremo comburitur, quo antea nihil sanctius, nihil dignius videbatur. Aliis tamen per Scotiam locis, tam Ecclesiastici quam nobiles, Episcopis, publice obstabant. Sex Ministri, acrius obnitentes loco moti sunt, quorum tres, plus corpori et familiae, quam conscientiae suae consulentes palinodiam cecinere. Tangerium interea Anglorum spes, ut firmum columen, fortiter fulciebat, sed per experientiam, quam rebus Anglicanis, hic locus inutilis esset, paulo post compertum est. Sub hoc tempus quinque ex Indiis Orientalibus naves, in patriam appulere, quattuor adhuc desiderabantur. Hae referebant, Insulam Formosam, per Iquonem celebrem illum piratam, occupatam. Subsidio Missas naves serius advenisse. Christianos a Sinensibus, crudeliter habitos. Hoc infortunium maxime Germano cuidam ordinum doctori, imputatur, qui ad hostes transfugiens, iustum, castrum expugnandi modum, ineptae alias genti demonstraverat. Haec gravis rebus Batavicis iis partibus, iactura fuit. Contra per Persiam nuntiabatur, munimentum Coulan, et urbem Cananorem a Batavis esse occupata qui illinc Cochinium moventes, eam quoque urbem obsidione cingere aggressi sunt. In Angliam quoque variae ex Indiis naves, hoc tempore redibant, referentes, bellum in magni Mogolis imperio etiamnum gliscere, in Galliis, propter Salinis imposita vectigalia, ab agrestibus, in Bononiensi praecipue agro, tumultuatum, qui vectigalia exigebant ab irata plebe fugantur. Rex hac protervia commotior, extrema iis minabatur. Ii ab Anglis auxilium petunt, quod ab ipsis negatum. Rex interea, immissis rebellibus copiis suis, Domino Mompensatio duce, Bononienses quidem in fugam vertit, sed ex eius militibus, quinquaginta occisi, et octoginta vel nonaginta [(transcriber); sic: novaginta] vulnerati sunt. Episcopus, propter captivorum copiam veniam commissorum ab Rege iis impetravit, tribus solummodo exceptis, in quibus ceteris exemplum Rex statuere decreverat. Sescenti ad triremes missi et remigio mancipati sunt. Septem renegati hoc tempore Turcicam navem, deceptis spe maioris praedae Barbaris, occupant, et Meliten conducunt. At navis alia Hollandica, Venetiis Amstelaedamum versus vela faciens, prope Messinam, duabus Turcicis Myoparonibus arripitur. Nauclerus postquam septem horis strenue se defenderat, postremo, cum iam nulla effugii spes superesset, ipse cum integris cymba aufugit, apposito prius, pyrio pulveri ardente fomite, quo navis Hollandica simul atque Turcicarum, altera disiciuntur. Paulo post Mattheus Masius Flandrorum Archithalassus, cum classe sua in septem Turcarum incidit naves, quarum praetoriam duasque alias suppressit, reliquae fugam capessebant. Algeriani piratae sub hoc tempus, Gallicam expugnarunt, cumque ea tres melitenses equites, magnamque argenti summam acquisiverunt, dum Mauri Saletum obsidione cingunt: Gulandus eorum Rex, quo maiore vi uteretur cum Tituanensibus pacem

stabiliverat. Iacobus Gaverus pirata tres Belgicas naves intercepit, et Dunkerkam conduxit. In Britannia Galliae plebes, propter imposita vectigalia, in seditionem prorupit, captosque aliquot ex suis, vi extorsit, aliqua [(transcriber); sic: aliequa] facinora commisit. Inter Imperatorem Romanum et secundam Hispaniarum Regis filiam, matrimonium concluditur [(transcriber); sic: coucluditur] , et Hispanis parentes Belgicae Provinciae, in dotem concessae sunt, quae res Gallos admodum male habuit. At Romae in eandem Coronam iniuria commissa, sequentibus postea inter Regem et Pontificem dissidiis causam praebuit. Corsi (Romanorum militum nomen est, in Ponte Sextio, cum aliquot Walonibus, et Burgundis, manus conseruerant, et detrimento exasperati, violentiam suam, in Galliae legatum eiusque familiares convertebant, adeo ut ipsum legatum, eiusque uxorem in via aggredi non dubitarent, unumque ex domesticis, sclopetis per carpentum explosis, glande interficerent. mulier, periculum evitatura, ad Cardinalis Estensis palatium se recepit, et usque ad vesperam ibi commorata est, quando Cardinalis familiaribus stipata ad maritum se contulit. Hoc facto usque adeo excanduit Galliarum Rex, ut protinus Pontificis nuntium ex Gallia facessere iusserit; scriptisque ad Cardinales litteris, de hac iniuria, contra ius gentium commissa, graviter conquestus sit. Gallicus legatus quoque extemplo Roma migravit. Cumque ipse Pontifex frigide in aggressores animadverteret, quin et Cardinalis Chisius, et Cardinalis Imperialis, fatis factiosos fovere viderentur, hanc insolentiam, nisi sibi satisfieret, Rex armis vindicare statuit. Ab eo postulatum est, 1. ut erectae, ante Farnesiorum Palatium columnae, res peracta inscriberetur. 2. Ut a Corsorum ductoribus debita sumeretur poena. 3. Ut Cardinalis Chisius dignitate moveretur. 4. Ut quidam Gallus Romae captus, extemplo libertati redderetur. 5. Ut Parmensis Dux, Castri, et Comachii Statibus deintegro imponeretur; Et Modenae Dux, quicquid, per Monasterienses tractatus ipsi promissum erat, impetraret. Corsi quidem exauctorati, et Roma proscripti sunt, de ceteris adhuc nihil actum est. Neoburgenses Milites, ex virtute sententiae, contra Comitem Flodorpiensem latae, Castellum eius Leuthense dictum, non procul a Traiecto ad Mosam, vi in suam potestatem redegerunt. At Ordines misso statim Ryngravio, cum aliquot copiis, cum praesidium arcem dedere detrectaret, post octavum tormentorum ictum, castrum recuperarunt. Dunkerkam praesidiarii Anglici, eodem tempore, ex vicinis agris pecora abigentes, ab agrestibus caeduntur, et internecione delentur. Antverpiae Principis Tarquinii amulus, tubi ictu interficere Dominam, Dominae suae sororem, conabatur, sed fallente ictu, haec quidem incolumis evasit, ille effugit, sed Princeps cum tota familia carceri mancipatur. Inter Christianos et Turcas sancitum armistitium per Transilvaniam hoc tempore promulgatur. Sed Romadanutsius Russorum praefectus, diversa cis Niperam oppida occupavit. Hoc comperto Polonorum Dux, orta inter milites seditione, prius composita, aliquot praeter copias suas Tartarorum milia sibi adiunxit, et ocius Russos palantes et incompositos arripuit. Hi tamen arma capessentes, diu quidem acriter se defendebant, sed ad extremum, urgentibus Polonis, qua occisi, qua fluvio hausti, qua in captivitatem abducti sunt. Postero die victores in reliquos Russos, Bucsinium obsidione prementes, impetum fecere, post trium horarum pugnam Russi Kroviam versus cessere, sed, cum caesis arboribus, aliisque impedimentis, regiae viae passim a Polonis oppletae erant, Niperam nando traicere necesse habuerunt, instantibus a tergo Polonis, adeo ut Russorum plures quam octodecim milia, tam aquis hausta, quam occisa, aut capta sint. Hanc calamitatem excepit, propter aeream monetam, quam omnibus modis

magnus Russorum dux introducere nitebatur, ortus Muscoviae tumultus. Civium violentia primitus in senatores quosdam plebi exosos recidit; sed, hi populi insolentiae semet subducentes, ad Regiam confugiunt. Plebes magno numero, ante palatium congregata, elapsos Senatores sibi restitui insolenter postulat, dux vero, milites suos, in tumultuantes Sclopeta explodere iussit, quorum ictibus multi occisi et vulnerati sunt, reliqui hoc exemplo territi, huc et illuc dilabuntur. Octingenti capiuntur, quorum magna pars suspendio enecti, alii naribus et auribus truncati, sed praecipui, etiam feminae et pueri, in amni suffocati, ceteris terrori, et mundo saevitiae exemplo fuere. De Matrimonio inter Daniae Regis Seniorem filiam et Saxoniae Principem, unicum, hoc tempore quoque actum est, Missaque est Lubecam, a Daniae Rege Navis, ad sponsum Hafniam transvehendum. Pontificis ad praedictum facinus conniventia, et in exigenda a reis poena tarditas, denique Cardinalis Estensis Romae detentio, et in universum, in omnes Gallos Papae iniquus animus, Galliarum Regem magis ac magis exacerbaverunt. Aliosque ex Italiae Principibus, aut hac aut illa iniuria laesos incitaverunt, de effectu postea. In Anglia certantes inter se acies, in aere visae sunt, eodem tempore, quo Sectarii Regi suo insidias ponebant, quibus demum detectis, in auctores animadversum est. Interea de controversiis inter Anglos et Batavos, circa duas praecipue naves, Bonaventura et Esperance dictas, inter Hollandorum legatos, et Angliae Regis Commissarios transactum, inque has conditiones consensum est. 1. Sincera et Firma amicitia inter partes deinceps servabitur. 2. Partes se mutuo ab omni illata iniuria tuebuntur. 3. Neutra in alterius ditionem populos, portus, munimenta etc. quicquam hostiliter suscipiet. 4. Nec alterutrius hostes auxilio Iuvabit. 5. Sed contra se mutuo adversus omnes rebelles, aut hostes defendent. 6. Neque Regi neque ordinibus alterutrius hostes, in portus suos recipere fas erit. 7. Sed mature praemoniti illos ilico alio se recipere iubebunt. 8. Nec rebelles aut fugitivos recipient. 9. Se mutuo debito cultu excipient. 10. Ordinum naves Anglicis Myoparonibus per mare occurrentes, amplustria et vela demittere tenebuntur. 11. Neutra pars piratas in suos portus recipiet. 12. Nec quoque eos qui sub aliorum, alterutrius hostium, Principum titulo, piraticam faciunt, quos (Kapers) vocant. 13. Si alterutra pars cum aliquo alio principe aut Republica foedus ineat, altera in eo, si voluerit, comprehendetur, nec clam alteram quidquam concludetur. 14. Si ex alterutrius incolis, aut subditis, aliquis quidquam contra hoc foedus commiserit, haud quaquam ideo illud vitium faciet, sed transgressores punientur, et parti laesae satisfiet. 15. Insula Puleron Brittanniae Regi restituetur. 16. Alterutrius subditis, liber in alterutrius ditionem, introitus, et per eam transitus dabitur. 17. Naves, tempestatibus, aut piratis, in alterutrius portus delatae aut compulse, libere, quando velint, ex iis rursus vela facere poterunt, nec vectigal aut impositum aliquid ab iis exigi poterit. 18. Alterutrius subditi, in alterutrius portibus, sinibus, aut fluminibus neque ipsorum bona, ad alios quam ad quos exierant, seu belli seu pacis usus detineri non poterunt, nisi summa exigente necessitate, habita tamen detentionum, quae secundum alterutrius leges et iura fiunt, ratione. 19. Mercatoribus, aut eorum ministris uti et naucleris nautisque reliquis, ad sui bonorumque suorum defensionem, in alterutrius ditionibus, omnia genera offensivorum et defensivorum armorum circumferre licebit. Sed in diversoriis arma ponere tenebuntur, eademque resumere, ad naves redeuntes poterunt. 20. Defensoriae alterutrius naves, inter navigandum, per mare aliquas onerarias alterutrius, aut in communi foedere comprehensorum naves, per mare assequentes,

eas ab omni hostium iniuria defendere tenebuntur donec eundem cursum prosequuntur. 21. Utriusque partis scrutatores, aliique eiusmodi Ministri, non amplius, quam iis in commissis et instructionibus concessum est, exigent. 22. Si alterutri, aut alterutrius subditis, alique iniuria putetur illata, propterea, non retorsionis aut recaptionis, aut aliae istiusmodi litterae concedent antequam, secundem leges, a iudicibus de re cognitum sit. 24. Si cui alterutrius subditorum speciales litterae commissionis fuerint concessae, hic fideiussoribus, antequam eas litteras recipiat, cavebit, se nullum damnum alterutri parti illaturum. 25. Utrique populo, in alterutrius portus liber accessus, ibique quamdiu visum fuerit commorandi, copia erit. Adeo tamen ut Myoparones octenarium numerum non excedant: et si excesserint, sine praemissa venia portus non intrabunt, nisi tempestatibus, aut morae periculo agantur. 26. Utraque pars hos articulos fideliter observabit, et observari curabit. 27. Utraque pars praefectos suos adhaec observanda sacramento obstringet. 28. Intra trium mensium spatium hinc Britanniae Rex, illinc Ordines haec transacta rata facient, et sigillis confirmabunt. Separatim conclusum si quid Regiae supellectilis, aut monilium, in Belgio detineri deprehendatur, illud per Magistratus, quam amice fieri possit, omni iniustitia amota, exigetur. Sique eorum, qui Regis Caroli primi in mortem consenserint, in iisdem partibus deprehendantur, ii, postquam magistratus aut Ordines de re certiores facti suerint deputatis ad eam rem a Rege, in Angliam transmitendi, tradentur. Istiusmodi fere huius foederis conditiones fuere. Lausonius Angliae Regis Archithalassus cum Algerianis Barbaris hoc tempore quoque pacem sancivit, cuius conditionibus, memorandis brevitatis causa supersedebimus. Sed Mauri nihilominus, octo Hamburgenses, et sex tam Gallicas quam Italicas et Hispanicas naves cepere. Lusitani sub hoc tempus Hispanos in Provincia Beira, aggressi, horum copias fuderunt, plurimosque tam occiderunt, quam ceperunt. Illorum Rex, iustitiae argumentum, praefectum quendam, qui multa pupillorum bona ad se pertraxerat, securi percuti, et eius secretarium suspendio necari iussit. Mense Septembri, Classis Turcica, quae Caravana dicitur, Constantinopoli Aegyptum navigans, a Venetis prope insulam Stanchium intercipitur, et post aliquot horarum pugnam, tres naves, quae ab iis Sultanae vocantur, et decem minores capiuntur. Quarta Sultana, flammis cum imperatoris Pellice, decemque nobilibus mulieribus, consumitur. Victores ingenti praeda potiti sunt. Sed Turcici praefecti, qui fuga evaserant, ab Imperatore male multati, et quidam morte affecti sunt. Inter Galliarum et magnae Britanniae Reges, de Gallis Dunkerka tradenda conventum est. Gallus quinque millionibus florenorum solutis, magna sollemnitate, urbis possessionem capessivit. Sub hoc tempus Galliarum Regina puellam enixa est, atque adeo illud Regnum et praecipue Regiam urbem magna laetitia perfudit. Quae paulo post, defuncto partu in luctum commutata est. A Galliarum Rege, et Pontifice iam ad arma conclamabatur. Hinc et illinc magni scribuntur exercitus, et magno studio delectus habetur. Proponebantur tamen conditiones pacis. Ut Cardinalis Imperialis dignitate moveretur, et Genuam patriam suam mitteretur. Ut Pontificem cognatum suum Ducem Farnesium, ad Ducem Crecaeum (in cuius personam dictum facinus commissum erat) mitteretur, qui eum deinceps honorifice romam deduceret. Ut Marius Chisius confiteretur, se eius facti et consilii participem fuisse. Ut Corsi tota Ecclesiastica ditione prohiberentur, quique ex iis capti erant, extemplo in crucem agerentur, et in quattuor partes secarentur. Ut Avenionensibus, qui Pontificis praesidium expulerant, venia daretur, atque omnia in priorem statum reponerentur.

Pontifex in Cardinalium consistorio, in haec verba prorupisse fertur: Rex Galliae minatur apertum bellum, contra hanc sanctam sedem: nos sumus parati bonum pro malo reddere, pro alio consistorio vestrum consilium petimus. Regnum Poloniae perduellibus militibus vehementer affligebatur, quibus non satis erat duos illos praefectos (de quibus diximus) trucidasse, nisi etiam alia facinora perpetrarent. Regni Procancellario Patzio quoque malam rem minabantur, quia is Ducis Anguinii, ad Coronae successionem, prae ceteris, maximae urgebat. Rex ut tumultuantibus offam obiceret, iramque furentium pacaret, novem milliones exercitui promittebat, sed examinato aerario, vix tres inveniebantur, atque adeo Rex solvendo non erat, quo militum ferocia magis ac magis exacerbabatur. Hi itaque Borussiam versus se conferunt, et toti territorio tributa imponunt. Elbingenses, magis quam reliquae urbes, illorum insolentia vexati, impetum in eos faciunt, et aliquot ex iis trucidant. Hi tanto magis commoti, quater mille numero Elbingam contendunt, flammamque et ferrum civibus minitantes, sed horum saevitia, unius Pastoris Ecclesiae, et duorum mercatorum, in rebellium manus incidentium exitio terminata est. Muscoviae interim seditio propter aeream monetum, ut dictum est, orta haud minus quoque gliscebat. Ex civibus nuper dux quadringentos ad mortem condemnaverat. Septingentis catenas iniecerat, et cum uxoribus et liberis in servitudinem abduxerat. nonnullos stigmate, sinistram malam notaverat. Priores decem vel duodecim annorum, alteram aurem praeciderat. Senatores vero, quippe qui ipsi fidem servaverant, pecunia et togis donabantur. In Dania sub finem huius anni, concurrentes in aere classes esse visas, memoratur. Hoc demum anno mortui sunt Romae Cardinalis Spada, et in Anglia ex tabe Regina Bohemiae Elisabetha. In Russia Boris Ioannides, Morosofus magni Ducis Consiliarius, vir pius, et propter pietatem omnibus acceptus. Berckelius Thesaurarius Hollandiae Generalis Hagae Comitis defunctus est. Quin etiam Domina de Mechlinia, ut vocabatur, mater Domini de Beverweert. In Gallia mortuus est Mariscalcus Fabertus, relicto apud omnes magno sui desiderio. Munus eius filio defuncti quattuordecim annorun: adolescenti datum est. Dillenburgi obiit Ludovicus Henricus Nassoviae Comes, eius familiae senior princeps. Alfonsus Modenae Dux ex arthritide sua in urbe defunctus est. Chanutus Galliae Regis quondam in Hollandiam legatus, et Domina de Bovillon Ducis mater eodem pene tempore obiere, ut quoque Wilhelmus Lenthac Parliamenti quondam orator. Mense Novembri Somelsdicii Dinastes, e vivis excessit, vir omnibus aeque acceptus et gratus. Et Paulo post Leopoldus Gulielmus, Austriae Archidux, Imperatoris praesentis patruus, Vieunae excessit. Principio huius anni Regensburgi Comitia inchoata sunt, quibus sollemni more modoque inauguratis, res peragendae proponuntur; ut nimirum consilium iniretur, quibus modis Turcarum progressibus obviam iretur. Ut cuiusque Electoris iura et privilegia, quo pax firmior et certior in Imperio servaretur, accurate pervestigatum iretur. Ut omnibus iis, quorum superiore pace praetensionibus nondum erat satisfactum, demum satisfiat. At plurimos Christianos admodum afflixit, Domini cuiusdam Lembergae, in Elssensi ducatu, ad Iudaismum prolapsus, qui Iudaeorum superstitionibus, non modo, passa in corpore suo circumcisione, initiatus est, verum etiam omnibus subditis suis Suillae esu interdixit, aliasque Iudaismi superstitiones inculcavit. Dux autem illius tractus, re comperta, hunc Dominum in vincula conicere iussit, sed hic ignominiam publicam exhorrescens, propria manu sibi gulam fregit. Alius Ecclesiae minister eiusdem apostasiae suspectus, in lecto suo quoque mortuus inventus

est. Mense Ianuario, prope Gorinchemium agger aquarum et glaciei vi perrumpitur et ingens territorii tractus, irrumpentibus aquis, stagnatur. Tanta erat aquarum vis ut ipsa civitas Gorinchemium non extra periculum foret. Incolae eius agri graviori eo damno affecti sunt, quia non adeo pridem eodem modo, aquarum irruptione afflicti fuerant, vulneribus ex eo malo perceptis, vix cicatricem ducentibus. Per istiusmodi tempestates, variae variarum nationum naves, diversis partibus naufragium fecere. Interea Rhotomagi, Warnestonii dominus Archibaldus, Regis magnae Britanniae rogatu detinetur, et Doveriam versus mittitur, qui unus ex Montisfrosani iudicibus ferebatur esse, quin etiam Regis defuncti Damnationi astitisse. In Portugallia urbs Extremi, quam praefectus, a Comite Scombergio, ut volebat, iniuria affectus, Hispanis tradere satagebat, eiusdem Scombergii prudentia, immissis ducentis equitibus, servatur. Praefectus vero, Olyssiponam, ut de eius facto cognosceretur missus. Angli hoc tempore, duodecim cum navibus, et mille militibus, iniuriam, ab Hispanis acceptam, ulcisci conantes, Cubam insulam urbemque S. Iacobi dictam violenter invasere, omnesque praesidiarios, iuxta atque incolas, inde expulere. Urbem arcemque incendere, et praedam nonnullam (praetiosa enim quaeque in vicinos saltus cives rapuerant,) detulere. Bearnia Principatus, ingenti terraemotu hoc tempore contremuit. Plurimisque domibus prolapsis, incolae in aperta prorumpere necesse habuere. In Pomerellia, tres simul soles, et totidem irides visas relatum est. Romae ingenti exorta tempestate, divi Angeli Castellum antiquitus Moles Hadriani dictum, de caelo tactum est. Angeli effigiei, ingenti malo, in summitate arcis exstanti, impositae dexterum Brachium gladium tenes, in terram deicitur, quod a Romanis sinistri ominis loco habitum, quasi tutelari Romae Angelo, urbem tuendi potestas adimeretur. Malum insuper ipsum quod Pontificis insignia sustinet, loco cui inseritur emotum, et fulmine semiustulatum in terram deiectum est. Quod vulgi opinionem confirmavit. Ad Angliae litor, (Dunas vocant) ignotus quidam homo, publicum ministrum mentitus, aliquot, ex Doveriana arce, militibus stipatus, navem Indicam, ibi in anchoris commorantem, quasi publica eam scrutandi auctoritate munitus, conscendit, et repertas ibi, bis mille et ducentas libras sterlingias, sustulit, et ad oras eodem lembo, quo venerat, perduxit, nec postea alicui visus vel auditus est. Angli sub idem tempus oppidulum, cui divi Francisci de Campechia nomen est, diripuere, magnamque Campechiani ligni vim inde abstulere. In Suecia Baro Gustavus Scyte nauclerum quendam vectorem suum interfecisse convictus, glande plumbea transverberatur, domui eius praefectus, aliique eius socii securi percussi sunt. In Austria in pago Dilleno, sus mirabile monstrum, cui femineum caput et appendices muliebres capilli, pedibus vero, quasi aptati calcei erant, enixa est. Et Viennae Vespillo, cui sepultis ornamenta detraxisse crimini dabatur, captus est, eius uxor furtum detectum videns, post confessa confessori peccata, propria manu, ex desperatione se suspendit. Barbari piratae hoc tempore denuo piraticam per Mediterraneum mare exercere coeperunt, adeo ut longe ultra centum Christianorum naves, qua diripuerint qua abduxerint. Melitenses contra triremes, aliquot Turcarum naves, Tuneto, et Alexandria Constantinopolim versus iter instituentes, tam suppresserunt, quam ceperunt. Extra Verae (Zelandiae urbis) Pomeria, caupo quidam facinorosus, captus est, et in urbem ducendus currui imponitur. In via currus rota profundae fossae implicita; lictorum alter, morae causam exploraturus, caput extra currum protendebat, cui scelestus caupo acuto scalpello, quod absconditum gerebat, fauces praecidit, alterumque ex

templo, eodem ferro confodit; ipse ex curru prosiliens, in proximum hortum se proripuit, ubi tandem detectus et vinctus in urbem conductus est. Et Paulo post, membrifragio punitus est. Gliscens inter Hispanos et Lusitanos bellum, amicos quoque nonnihil involvebat; Hollandos praecipue, qui neutri parti satisfacere poterant. Lusitani eorum in Brasiliam navigantes naves, praeter ius et fas male habebant. Hispani, in Lusitaniam commeantes, intercipiebant, et ut Hostiles abducebant; quae res multis querelis causam dedit. Ioannes Austriacus interea septem equitum, et duodecim [(transcriber); sic: duodecem] peditum millium exercitum et viginti maiora tormenta trahens, in Portugalliam movit, et Evoram usque penetravit, quam urbem protinus obsidione cingere aggressus est, trecentis tantum equitibus, et mille peditibus defensam, sed Hispanorum tarditate, mille et sexcenti milites, in urbem adhuc introducti sunt. Nihilominus tamen, post sextum obsidionis diem, urbs deditur, et Comes Villaflorus, qui ad eius liberationem quattuordecim militum milia adducebat, serius adveniens, frustra fuit. Sed ne expeditio incassum suscepta videretur, proelio Hispanos excipere statuit. Hispani quoque, Evorae duorum millium praesidio imposito, ad pugnam se accingunt. Lusitani cum Gallicis et Anglicis auxiliaribus, primi in Hispanos impetum faciunt. Exoritur itaque acerrima utrinque pugna, Lusitani aliquoties ferociter in hostem invecti, toties, fortiter repelluntur, sed ductorum dexteritate, in Ordinem iterum rediguntur. Anceps diu victoria, tandem in Hispanos inclinatura videbatur, cum Lusitani extrema tentantes, quod copiarum etiamnum supererat, hosti immittunt, tantaque fortitudine, iam superantem eius aciem repellunt, ut pedem referre, et tandem terga vertere, post septem horarum proelium, Hispanos adegerint. Plures quam bis mille, et quingenti Hispani in parelii campo occisi, et sex admodum milia militum (quos inter Marchio Lichensis magni ministri Ludovici de Haro, filius, quinque denique comites, decem supremi praefecti, octoginta et sex centuriones, et infiniti minores ductores) cum duodecim tormentis, omnibusque Hispanorum impedimentis, capta sunt. Ioannes Austriacus cum paucis vix elapsus est. Huius tam illustris victoriae gloriam auxit, Classis Brasilianae appulsus, saccari, Tabaci, vellerum, lignique Brasiliani, maximam copiam adferentis. Sub idem tempus tres piscatoriae naviculae Lusitanicae, in Turcicam navem triginta Barbaris minutam, incidentes, eam expugnarunt, Maurosque quosdam in mare praecipitarunt, alios abduxerunt. Haec navis Maroccanum Regem, populi sui, parricidium ipsi imputantis, suorum fugientem in terram Christianorum vexerat, ubi per aliquot tempus amice habitus est, ut postea dicetur. In Angliam eodem tempore quattuor ex Indiis Orientalibus naves appulerunt, et octo aliae in Hollandiam, hae referebant, insulam Formosam, iam a Chinensibus occupatam, alatarum formicarum multitudine, quasi exesam esse. Eosdemque Chinenses, Hispanos in Maniliensibus insulis adortos, sed magna cum iactura repulsos esse. Duodecim porro Hollandicas, Chinam versus missas naves, insulas Amoi et Quemai, in suam potestatem redegisse, et aliquot Chineusium piratarum naves, et magnam in iis praedam intercepisse. Postremo referebatur, veterem illum piratam Coxingum defunctum esse, hoc modo. Unus ex ipsius filiis, patris sui pellicem constupraverat, filium ex ea susceperat. Quae res diu clam habita, tamen post aliquot tempus seni innotuit. Hic protinus filium, pellicem et partum interfici iussit. Percussores ad eum finem missi, pellicem eiusque filium quidem interemere, sed cum iuveni Coxingo manus intentare vellent, oborto quasi stupore, rem exsequi minime poterant, at contra quae pater iusserat ei declarant. Hic re comperta percussores,

patris crudelitate, et sui ipsorum periculo persuasos, ad se pertraxit, cumque iis, aliisque magnatibus, coniurationem adversus patrem iniit. Consilium ipsis erat senem veneno de medio tollere, sed ille rei admonitus, protinus arrepta fuga, ad Tartaricum Chamum se contulit. Sed Rex ille fugitivum piratam, secus quam hic exspectaverat excepit, quin eum examini subiecit, qui ne quid adversus se ipsum imprudenter effutiret, primitus linguam, deinde digitos dentibus praescidit, et paulo post ex tristitia obiit. Filius eius post patris mortem, in eius Dominia successit. Ferebant quoque reduces, Batavos urbem Cochinium expugnasse, Lusitanos ea expulisse, multos eorum trucidasse, Regemque Regno suo reddidisse, sed oppidum suo ipsorum praesidio firmasse: denique Cananorem, aliaque minora oppida, post hanc victoriam, ab iisdem occupata esse. Sub hoc tempus, Eboracensis Ducis Iacobi Stuarti uxor, filium enixa est, cui Iacobi nomen impositum. In Hibernia ante aliquot menses coniuratio inita est, coniurati omnes Cromvelistae erant, qui ab ipso Cromvelio, Pontificiorum territoriis impositi, omne Regiorum nomen exstinguere, ducem Ormontium, aliosque proceres, cum Dublinensi castello sui iuris facere satagebant. Sed re mature detecta, omnes coniuratores in vincula coniciuntur, et eorum aliqui hoc tempore supremo supplicio afficiuntur: At in Scotia Warnestonius, de cuius captivitate dictum, pari quo Monsrosanus modo, in crucem actus est. Barbari piratae, ad mancipia ex pactis liberanda, pecuniam ab Hollandis, non satis prompte missam obtentui sumentes, iam magis quam ante, maria infestabant, multasque Christianorum naves interceperunt. Galli contra duas eorum Myoparones expugnant, et Melitenses triremes, Classem quam Caravanam vocant, Rhodo et Alexandria tributum Constantinopolim ad Imperatorem ferentem, adortae, inter alias navem, ingenti argenti summa onustam, cepere. In Lucernensibus vallibus, a Sabaudiae Ducis militibus, Protestantes, variis modis affligebantur; hi demum arreptis armis, infestis illis sese opponunt, et quater cum iis iusta acie confligunt, et toties eos in fugam vertunt. Helvetii Cantones legationem ad Sabaudiae ducem, ut si quae essent controversiae, componerentur decernunt. Ipse quoque Galliarum Rex, de re cognoscendi cupidus legato suo, in Delphinatu, rem penitissime vestigare iussit. Compertumque est. Sabaudiae ducem exstructo in Mirandola castro, Protestantes a Galliis separate voluisse, illosque tali incommodo obsistentes rebellium nomine notatos, mirum in modum, immisso a duce milite vexari. Sed plura de his postea. Turcarum interea exercitus, centies et septuagies mille militibus numerosus apud Offam traiecto Istrc, appropinquabat, octoginta et sex tormenta trahens. Sed delapsa caelitus grando, usque adeo omnem segetem afflixit, ut Turcas alimenta deficere inciperent. Danubius quoque mirum in modum tumescens, Barbaris transitum negabat. Interea Corfitius Comes Ulefeldius, qui Bornholmiae hactenus carceri mancipatus fuerat, per supplices preces, et abiectissima lamenta, libertatem, in Funia aut alibi extra Zelandiam, degendi impetravit. Sed ille cum tantis beneficiis infinitas gratias deberet, paulo post in Brabantia, patriae suae noxia consilia, et Daniae Regno exitiosa machinamenta fovit. Quibus demum detectis, per iudices Regios absens condemnatur. Scilicet; Omni dignitate et nobilitate exuitur, eiusque insignia, per carnificem frangentur. Ipsi si alicubi capi possit, dextra manus ut periuro, et deinde caput amputabitur, perticaeque, ubi Regi visum fuerit imponetur. Corpus in quattuor partes dissecetur, et partes in quattuor praecipuis Regiae urbis propugnaculis, ad terrorem suspendentur. Bona eius fisco addicuntur. Liberi quoque eius toto regno proscribuntur. Una ex eius villis aut

domibus, funditus evertetur, et loco eius Columna erigetur, cui eius eversionis causa inscribetur. Si ipse Sceleratus nusquam capi possit, in effigie eius dicta fiet exsecutio. Sicut et postea factum est, sed uxor eius nunc per Angliam, nunc per alias partes vagabunda, tandem, cum in Daniam, clam reverti auderet, capta, et Hafniae carceri inclusa est. In Polonia malecontentorum insolentia etiamnum gliscebat. Hi tamen paulo post, per intermissiones, et alia istiusmodi officia placantur. Tres milliones et dimidium florenorum ipsis statutis terminis persolventur. Foederis inter Rebelles icti acta publice comburentur. Atque adeo summo omnium gaudio, haec pestis et pernicies exstincta est. Turcicus exercitus antequam Danubium tramitteret, sedecim militum milia praemisit, quae omne vicinum territorium depopulabantur, cum qui resisteret, nemo in promptu esset. Vicesimo denique Augusti die, Danubio apud Granum Ponte iuncto, Hungariam totus exercitus ingressus est. Forgatius praefectus, sex militum milibus, Turcis obsistere ausus, terga vertere necesse habuit, multis suorum amissis. Captivi omnes, praesente Goesio, Imperatoris legato, Visieri iussu, (ut Turcae eos ministros vocant) securi percussi sunt: dicente, se panem hisce canibus suppeditare nolle. Forgatius propter temeritatem suam, in carcerem conicitur. Mirum, quantam trepidationem haec iactura toti imperio incusserit. Viennae unicuique civium integri anni annona imperatur. Famulorum et ancillarum numerus imminuitur, maxima pars puerorum et mulierum ablegantur, et in maximis eius partis civitatibus, ad arma contra Turcas, noto campanae pulsu, conclamatur. Sed hi victoria sua usuri, protinus Neohuselio, ad Neutram sito, parvulo, sed munitissimo oppidulo castra admovent. Sexaginta Turcarum milia se in quattuor partes dividunt, eo feliciores, quod siccioris aestatis causa, exhausta et pene exsiccata flumina, transitum minime negabant, nullumque aut exiguum impedimentum adferebant. Quibus accedebat, quod nonnulli Sueci, aliique abiurati Christiani aquas deducendi artes, aliaque nocendi machinamenta Barbaros, plus satis docerent, atque adeo adversus Christianos, infidelibus egregiam operam navarent. Ab alia parte Serinovarum occupare studebant, nebulone quodam Turcis indicante Serini Comitem in longinque expeditionem [(transcriber); sic: expediditionem] suscepisse. Ipsi vero, cum ad quartum ab urbe lapidem pervenisset, Turcas in propinquo esse nuntiatum. Flexo itaque itinere, hostibus nihil tale cogitantibus obviam fit, et inopinantes imparatosque adortus, in fugam vertit. haud pauciores sexcentis. occisi, ipse re bene gesta in urbem revertitur, atque adeo meditatas insidias praevertit. Mense Augusto, obortae tempestates varias partes variis damnis affecere. Maria magnam navium, mercium atque hominum vim absorbsere, Hispani maxima detrimenta passi sunt; verum enimvero Classis argentifera ex occidentalibus Indiis redux, magnasque opes ferens, languentes animos, nova laetitia affecit. Interea Rex Marochanus, Neapoli aetatem degebat, ex se parce, sed liberalitate Cardinalium Arragonii, et Rospiliosi (qui dum haec scribimus ad Pontificatum evehitur) splendide, quippe superstitionem suam abiuraverat, et Christianam fidem amplexus erat. Inter Sabaudos et Pedemontanos protestantes orta contentio, iam pridem in bellum, (ut dictum) eruperat. Sabaudi eos, specie de pace tractandi, opprimere conantes, ipsi oppressi sunt, trecenti admodum equites cecidere, sed hi, vindictae cupidi, pauperum vineta agrosque evertebant. Protestantes videntes rem serio agi, castro se muniunt, et exercitum volantem, sub signis, Duce Iosua Ianavelo, habentes, continue omnes hostium conatus eludunt. Sandamiani dominus, qui Sabaudorum copiis praeerat, aliquoties protestantes adortus, toties, cum magno damno repulsus est.

exacerbabat protestantium animos Sabaudorum in se exercita crudelitas, quippe qui exquisitissimis pridem in se usi tormentis, nuper, sub specie amicitiae, captos nonnullos, admodum crudeliter habuerant, quinetiam senes quosdam securi percusserant, eorumque capita, Turcarum more, hastis imposita, per sua castra circumtulerant. Neoheuselii obsidio interim omni studio urgebatur. Turcae munimen, cui Episcopi molae nomem est, oppugnantes, acriter, amissis suorum quadringentis admodum, repulsi sunt. Hoc Damnum abunde, adventu quindecim millium Tartarorum resarcitum est. Captivos Turcae admodum crudeliter tractaverunt, nonnullos iugularunt, alios exquisitis tormentis interfecerunt, nulla aetatis aut dignitatis habita ratione. Pars Tartarorum in Moraviam, et Bohemiam irrumpentes, plures quam quadraginta pagos, et aliquot oppidula igne everterunt. Haud Pauciores quam decies mille Christiani in servitutem abducti sunt, qui aut aetate aut virium defectu servituti inepti videbantur, trucidati et alii alio modo interfecti sunt. Viennae interea admodum trepidabatur, ubi quicquid ineptum, aut aetate incommodum habebatur, alio mittebatur, obsessae tamen urbis praesidiarii, quinquies mille numero multum obsessoribus negotii facessebant, omnesque hostium impetus fortiter repulerunt. Sed mense Septembri Turcae, maiori solito vi oppugnationem orsi, iam duodecim cohortes in maenia traiecerant, cum praesidiarii fortiter in eos ingruentes, eos denuo expulerint, non tamen sine quingentorum virorum iactura. Forgatius tamen urbis praefectus, continuis irruptionibus fatigatus, missis ad Imperatorem nuntiis, Hungaros, quos in praesidio habebat, pugnam detrectare et commeatum sibi deficere, urbemque se amplius non posse tueri conquestus est. Responsum fortiter se gereret, subsidium adesse, sed nuntio aut intercepto aut alias impedito, antequam, huius rei certior fieret [(transcriber); sic: certiorfieret] , Forgatius urbem non sine totius Imperii terrore, dedere coactus est. Conditiones deditionis hae fuere. 1. Visierus currus et equos aegris et sauciis avehendis suppeditabit. 2. Neoheuselanis cum omnibus impedimentis armisque quo velint proficisci integrum erit. 3. Licebit quoque aliquot Tormenta abducere, illis tamen relictis, quae urbi defendendae necessaria haberentur. 4. Civibus omnem suppellectilem Comoram avehere licebit. 5. Tam Germanis quam Hungaris liber exitus erit. 6. Ecclesiastici aut manere aut alio proficisci poterunt. Hoc praesidio sub vesperam Comoram adveniente, ex templo Forgatius, Neoheuselio praefectus, cum duobus aliis ductoribus in carcerem conicitur. Crimini iis dabatur urbis praefestinata deditio, cum commeatus ad oppidum longe diutius defendendum abunde suppetere credebatur, nec rei bellicae necessaria deficere. Neutra et Schinta Turcarum lenitate, liberum cuiusque religionis usum promittentium, et non amplius quam unius Imperialis annuum tributum unicuique familiae imperantium, allectae se quoque Turcarum in potestatem tradunt. Sed brevi illas suae credulitatis paenituit. Erfurdiae hisce diebus haud contemnenda orta est seditio, inde originem ducens, quod quidam ex optimatibus Moguntiae Septemviro addictiores erant quam civibus aequum videbatur, preces quoque quae pro supremo Regimine fierent detestantibus, et privilegiorum infractionem eas nuncupantibus. Eo audaciae perventum est, ut Consuli Lamprechto manus inicere, eique paulo post publice, in ferali pegmate caput amputare, illudque perticae infixum ex ipsa curia protendere non dubitaverint, aliumque consularem virum, domus suae stantem in vestibulo transverberaverint. Viginti quattuor selecti viri, a seditiosis

rei publicae regimini praeficiuntur, quorum supremus Dominus Silverslagh, rerum summam administraret. Augebat Civium furorem, quia Electoris praefectus Westerhagius, quadringentis equitibus stipatus, in vicinis pagis, aliquot Erfurdianorum currus compilaverat, duosque cives, fabros lignarios, in vicino agro fabrilia exercentes, e curru suspenderat. Hoc curru cum suspensis civibus in urbem conducto, usque adeo exacerbabantur cives, ut ad illud exemplum, captivos duos consules, suspendi postulaverint, aegreque exorati, illos iam productos verberibus male multaverint, et aliorum Magistratuum domos diripuerint. At tria vel quattuor milia numero deinde, in Electoris copias erumpentes, multos ex illis trucidarunt. Eodem mense Hafniae matrimonium, inter Saxoniae Principem, et Daniae Regis filiam, magna pompa celebratur. Avinio oppidum sub hoc tempus, in Galliarum Regis potestatem traditur. Interea temporis Comes Nicolaus Serinus, ad Carolostadium septem millium Turcarum agmen adortus, eos fudit, ad duo milia occidit, et praecipuos plurimos in captivitatem abduxit. Hanc victoriam alia excepit. Turcae et Tartari flumen Muram per pontem navalem ad eum finem ab iis adductum traicere conantes, ab eodem Serini Comite, cum iam ad duo milia traiecerant arripiuntur, post primum telorum iectum, urgentibus acriter Christianis, Turcae in fugam vertuntur, et cum omnes pons capere non posset, plurimi in subiectum amnem praecipitantur, qui, brevi tempore, nantibus et laborantibus equis et hominibus contectus est. Mille et quingenti equi ex flumine tracti et a Christianis servati sunt, nulli, qui corum in manus incidit, parcitum est. Turcarum Dux hac clade territus, tandem se cum reliquis copiis recepit. Poloniae Reginae hoc tempore puer villosus dono datus est. Qui inter feras victitaverat, et a venatoribus Vilnae Episcopi, cum in ursos venationem instituerent, inter ursos inventus est. Octo vel novem annorum credebatur esse, gestibus et ululatu urso similis erat, crudis potissimum carnibus vescebatur, et sanguine in potum utebatur. Cum nudus esset, vulgari modo a Regina vestiebatur. Cum ursus illi adferretur, familiariter secum eo illaesus habuit. Pedibus manibusque adrepere assuetus, aegre eiusmodi ingressu abstinere poterat, cum et brachia manusque ad eum incedendi modum curvata et ex consuetudine inflexa sint. Ante annos sex aut septem, mulier quaedam bimulum infantem perdiderat, creduntque hunc eundem esse. Hoc tempore, quo Angliae Regina in gravissimum morbum incideret, coniuratio, a Phanaticis Anglicis Sectariis in Carolum Regem detecta est. Coniuratores quotquot inveniri poterant, in vincula coniecti, et supremo supplicio affecti sunt, sed Georgius Blackburnius ex antesignanis, qui multos eodem scelere inplicuerat, in Eboracense Castellum ductus, sibi ipsi, ex desperatione manus intulit. Tempestatibus plurimae naves hoc tempore, disiectae et suppressae sunt, nec pauciores a barbaris Piratis captae. Sed Londini mulier quaedam equo insidens, amnem versus equitabat, eo ubi pervenerat, equo desiliit, seque relicto equo, ad fluvium raptim contulit; quidam hoc videntes, quo properaret, sciscitabantur. Respondit mulier, se ad Caelos vel ad inferos tendere, et simul se in flumen praecipitem dedit, ibique antequam quis eam aquis eripere posset, suffocata est. Galliarum Rex sub finem huius anni novas copias in Italiam, adversus Pontificem bellum gesturas misit attamen, aliquorum interventu, sequenti anno, pax inter litigantes sancita est. Sed Romae eo tempore, quo triumphales ignes flagrabant, igne de caelo divi Ioannis Florentinorum Templum tactum est; duo sacella corruentes, quinque homines oppressere, aliaque insupor templa et turres gravi damno affecta sunt. Paulo ante Snikasi Muisa magni

Tartarici Chami legatus cum quattuor lectorum equitum milibus, superato nando Boristhene amne, Poloniae Regi suppetias ibat. Rex iis auctus copiis, in Urokovanos Cosaccos rebelles, exercitum ducere parabat, sed hi, postquam se diu in speluncis suis abdiderant, tandem Pacis conditiones, cum Rege ineunt. Hinc Nipera amne traiecto Kioviae duorum millium militum praesidium imposuit. Rex ulterius movens in Zarnetscii copias, de novo Rebelles incidit, sed Regis praesentia, territi, hi manus dedere, quinquaginta et septem antesignani supplicio destinantur, reliqui novum Sacramentum dederunt. Poloni porro Ostrezam urbem, tribus per mediam urbem fluentibus amnibus nobilem occupant. Tria Polonorum milia, in praesidium urbi imposita sunt, ipseque Rex in hac urbe hiemare statuit, dum eius Duces omnia Cosaccorum oppida invadunt, Cosaccorum Generali, Bocumo, qui cum viginti popularium milibus se Regi addixerat, strenue auxiliante. Interea Neoheuselianus Bassa sive praefectus, ut virtutis suae specimen daret, trecentos milites arcem Scintam versus, ad eam iam occupandum misit, sed horum plures quam centum interfecti, reliqui fuga sibi consuluerunt. Haec fiebant dum Michael Abafti in Transylvania Rex Salutatur. At Erfurdiae trium mensium indutiae pactae sunt, displicebant tamen plebi, institutae pro Caesare, omnibus Regibus et Principibus Christianis, et nominatim pro Moguntiae Electore, preces, et multo magis quod duo insigniter Rebelles cives puniebantur, versantibus interim in summa trepidatione omnibus. De successu sequente anno dicetur. Inter Orientalis Frisiae Comitem et Monasterii Episcopum hoc tempore, propter trecenta Imperialium milia, eiusque summae reditus, de quibus Imperatoris decreto, transactum erat, a Comite, exigente Episcopo, Lichtensteinii Principi solvenda, litis gravioris indicia surgebant, Foederatarum Provinciarum Ordines, rei componendae intenti exsecutionis procrastinationem impetrant, solutis interim reditibus, sed Episcopus, praematuro consilio, Arcem ad Amesin sitam, (Eylerana dicitur) per dolum occupat, et suo praesidio firmat. Americanae classe, paulo ante in Hispaniam appulsa, in Belgium referentes, appellunt. in Americae Orientalis insulis, inter Galliae Regis, proregem et incolas hoc tempore, gravia oriuntur dissidia, hi Proregis Tyrannidem aversati, iam, arma circumspiciebant; Sed Rex quo imminens averteret malum, Trassiensem Marchionem, priore loco moto, Proregem constituit. Alia parte Esopienses Barbari Christianos omnimodis iniuriis afficiebant, multos horum occidentes, et occisorum capita tuguriis suis praefigentes, et trunca cadavera feris devoranda exponentes. In insula Canada, horrendi quoque terraemotus sentiuntur. Nubes primitus terribili fremitu concurrentes, medio die obscuram noctem fecere, mox impetu in terram verso, undarum inter se collisarum more exaudiebatur strepitus, statim terra vehementer contremuit; adeo ut ipsi scopuli nedum aedificia dissilirent; quae mox dehiscens, omnia devoratura videbatur. Post semihorae spatium desaevit haec tempestas, sed nocte insequente, terribilius quam ante terra concutitur. Caelum totum in flammis erat, fontes et rivi fluebant, ubi antea non conspiciebantur, aer superne et terra inferne horrendum in modum ululabant. Scopuli et montes in planitiem [Orig: planiciem] et valles convertebantur, haeque alibi in montes erigebantur. Teterrimus foetor, et foetorem secutae flammae ex terrae visceribus erumpebant. Haec tempestas ingentem terrarum tractum infestavit, et Barbaros Christianis interim incolumibus, gravi damno affecit. In Europa eodem tempore obortae tempestates, urbes, moenia, naves variis locis, graviter afflixit. Interim non cessabant piratae, sed multas Christianorum naves intercipiebant, cui malo ut partim obviam iretur,

Dominum Mortaigne, cum destinata, liberandis mancipiis, pecunia Algeriam missus est. Principio huius anni Ferdinandus Carolus Archidux ex variolis defunctus est, quin etiam Holmiae Cancellarii Suecici duo filii, quorum alter morbo, alter equi calcitrantis ictu interemptus. Et Constantinopoli Venetorum rei publicae orator, post sexdecim annorum taediosam inter Barbaros moram, diem obiit, et honorifice sepultus est. Eduardus Frederici Palatini et Elisabethae Iacobi Angliae Regis filiae natus, Lutetiae quoque ex catarro mortuus est. Comes Coningsmarcius iam senex, callo in pedis digito infeliciter inciso, et ex eo crure tumescente, et febri insequente, quoque supremum clausit diem. Rotomagi Dux Longovillanus, vir inclitus, et supremis, pro Rege suo muneribus functus sexagesimo non aetatis suae anno moritur, magno sui relicto desiderio. Hunc secuta est Parmae Ducissa, ex puerperio mortua. Potoizcius Poloniae Regni supremus dux, ardenti febri exstinctus est. Quin etiam militiae praefectus Sparus. Bruxellis defungitur Magdalena Egmondana sacri imperii Princeps, sexagesimo septimo aetatis anno. Et Turini in Sabaudia Francisca Borbonia eius Ducatus Dux, et in Coenobio ab ipsa condito sepulta est. Et Melitae Raphael Cottonerus, Melitensium equitum magnus Magister. Sub sinem praecedentis, et initio praesentis anni, ingens et terribilis cometa, longam et fulgentem trahens caudam apparuit. Viam duxit a signo Virginis, trans Corvi Navis Amplustris, per Galli, Leporis, Hydrae, Eridani, et Cetes signa. Mense Aprili tertio aut idem aut alius apparuit, certe sequentes anni, signorum istiusmodi, apparitionem non omnino vanam esse, abunde demonstrarunt. Scotia vehementioribus procellis concussa, multarum navium reliquis naufragis, litora sua contecta vidit. At in partibus Americanis, Angli varios pagos, et munimenta, quae Belgii Foederati Ordinibus parebant, imperiose occuparunt, totius illius tractus dominium sivi vindicantes. Hisce autem non contentis, Anglis ex Anglia diversae naves, militibus, et omni commeatu egregie munitae ad Africae litora mittuntur, qui bello minime indicto, Hollandis sua quoque munimenta, ad viride promontorium sita, quin et aliquot naves, hostili more modoque occupaverunt, et Classiarios, in Angliam abduxerunt, ibique detinuerunt. Quae res variis querelis, et secuto bello causam inter alia praebuit. Rex Poloniae interea, cum Russorum instabilem in pacem animum videret, et vix ullum stabilimentum conspiceret, quo belli et pacis incertos flecteret, collectis copiis, et Czarnetscio veterano duce, cum militibus eius sibi adiuncto, in Russorum fines movit. Vronkovam primitus in deditionem accepit, deinde Bariispolam in deditionem postulat, quam praesidiarii detrectabant: at cum iam tormenta urbi admoverentur, et vis pararetur, manus dedere. Alia oppida horum secuta exemplum, ceteris haud parvum terrorem incussere. Ab alia parte auxiliaris Polonorum manus, Tartarorum et Cosaccorum praefectis, ducibus, traiecto Boristhene, multa oppida iuris Polonici fecere, dum Bohumus Cosaccorum Dux Czarnetscio iunctus Monastricem oppidum vi, et paulo post Nosaukam deditione occuparet. Rex Poloniae interea Ostrezeae, et Regina Varsoviae degebant, rerum eventum praestolantes. Interim Poloniae praefectus, cui Packio nomen erat, Boristhenem ponte iunxerat, at Russi sex militum milia, et octodecim tormenta ei immittentes, in fugam foede vertuntur; Minkofka, qui has ducebat copias, cum aliquot signis, captus est. Interea Pisae in Italiae ora pax inter Galliarum Regem et Pontificem sancita est. Conditiones hae fuere. 1. Pontifex post harum conditionum signationem, protinus Castrum manumittet, et intra octo annorum spatium Parmae Dux, in duobus terminis Pontifici, millies et sexcenties mille Libras persolvet. 2. Modenae duci Pontifex

ter centies mille Coronatos remittet, et insuper quadragies mille eidem dono dabit, quibus [Orig: queis] Palatium sibi Romae comparet. 3. Cardinalis Chisius Legatus in Galliam mittetur, Pontificem apud Regem excusaturus, eidemque et suo generi veniam petiturus. 4. Cardinalis Imperialis dictus ipse coram Rege causam suam Orabit. 5. Cardinalis Maldachinus, Romam revertetur omnibusque ibi privilegiis suis fruetur. 6. Domino Mario Pontificis fratri, Roma interdicetur, nec eo revertetur, antequam Regis venia toti familiae Chisiorum impetrata sit. 7. Augustinus Pontificis cognatus, ad Etruriae fines usque, Regio Legato obviam ibit, illique ibi Pontificis indignationem, propter illa quae superiori anno acta sunt contestabitur. 8. Eodem die quo Legati Uxor Romam ingressura sit, Domina Berenice, Pontificis ex altero parentum Soror, aut Farnesia Princeps eius neptis ad pontem Molanum ei occurret, felicemque adventum gratulabitur. 9. Pontifex omnibus ministris suis iniunget, Personae tali qui tanti Regis senioris Ecclesiae filii Characterem gerit, omnem honorem et cultum exhibere. 10. Omnia quae adversus Ducem Caesarinum, acta vel transacta sunt a Pontifice abolebuntur, omniaque ei Duci illata Damna restituentur. 11. Omnia decreta respectu, superiori anno vicesimo Augusti die, actorum, contra Romanos Barones lata, annihilabuntur. 12. Omnis gens Corsica servitio omni inepta habebitur, omnique munere exauctorabitur. 13. Piramis e regione stationis militaris, erigetur, cui decreta, contra Corsicam gentem, lata inscribentur. 14. Galliarum Rex, Avenionem, et Venassinensem Comitatum Pontifici restituet. Omniaque acta et decreta Parliamenti annihilabuntur. 15. Incolis eiusdem urbis et Comitatus, nullo praetextu, vicesimo Augusti die acta vitio vertentur. Mirum quanta omnium laetitia haec pax accepta est, praecipue imminente tanto, a Turcis, omni Christiano nomini discrimine. Miles iam a Rege in Italiam missus, protinus conscensis navibus avehitur. Equites Imperatori adversus Turcas militaturi mittuntur. Eboraci interea, nonnulli Presbyteriani, ut vocantur in carcerem coniciuntur. Hi cum sociis Regium Palatium Notinghamum, Glocestriam, Neocastrum, urbes ad Tunam amnem, et Bostonium in Lincolnia invadere animum induxisse ferebantur, omnem Regiminis tam Politici quam Ecclesiastici faciem; mutare atque evertere, satagentes. Arma ex Hollandia sperabant, ingens agrestium et civium numerus nomina sua dederant. Maior Gualtherius, ex antesignanis, cum iudicibus suis sisteretur confessus est: se ante biennium Londini, de rebus gerendis colloquio, interfuisse, et coniuratos paulo post ad duodecim equitum milia, in procinctu habuisse, quod pro omnibus sectis, contra praesentem Gubernationem, declarationem instituerant, et Lambertum Iuxta atque Ludlovium sibi capita destinaverant. Quod primi conatus, ex Hibernia, originem duxissent, in Scotiam et mox in Angliam transituri Skiptonii in Castro captivos libertate donare decreverant. Inter haec Londini quoque famosus libellus, qui Mene Tekel, nominabatur, adversus Regiam Gubernationem, edebatur, cuius auctor Tuyne dictus supremo supplicio affectus est. De superioris coniurationis praecipuis auctoribus, supplicium quoque sumptum, ignobilis vulgi erroribus venia data. Per Moraviam in ipso solis Corpore certantia inter se agmina visa ferebantur; sole post specierum disparitionem, mirandum in modum livescente. Viennae mulier mirabilem partum, cui unus tantum in fronte oculus, duo corpora, et totidem muliebria, duae manus, et quattuor pedes erant, edidisse memorabatur. Supplicationes propterea, per varias Imperii partes instituuntur. Fluminum cursus variis partibus aut cohibebatur, aut alio flectebatur. Alia caelitus edita signa et prodigia passim narrabantur. Interea Turcarum

minae magnam imperio trepidationem incutiebant. Respirabat nonnihil propter res, a Serini Comite, prospere gestas, inter Danubium et Savum Dravumque flumina. Ille cum Imperii copiis, fratre Petro Comite, urbem Prosilium ad deditionem adegit, deinde Lapozam. Turcae, hoc successu, usque adeo terrebantur, ut sponte relictis, quae occupaverant nonnullis locis, atque inter ea Palanck Worsa, ultra Danubium se conferrent. Octo maiora tormenta ab Imperatoriis avehebantur, publica urbis aedificia, igne absumpta sunt. Hinc Turbecum incendit victor, et Peucen, (alias Vijf-kercken) obsidione cinxit, facto in urbem impetu, Turcae relicto oppido ad arcem confugiunt, ibique se defendunt. Serinus deinde pontem Danubio impositum, egregium opus, et pulchre munitum rupit, unde varia ad Danubii ripam sita oppida deditionem fecere. Serinus hinc Peucen reversus, cum Turcae ex arce fortiter se defenderent, et aliae res alibi gerendae essent, incenso oppido, magnaque praeda parta, alio movit. Interim Barbari ex Tigeto erumpentes, calones nonnullos interfecere, sed Germani equites illos aggressi, pedem referre coegerunt. Aliarum ad Danubium sitarum munitionum deditio secuta est. Fortiora alia oppida, explorata quidem sunt, sed ut munitiora praeteribantur. Turcae contra Sanbenedictum oppidum vi expugnant, omnesque Christianos aut internecione delebant, aut in servitutem abducebant. At Comes Ioannellius, perfidum Comitem Cereslinum, qui inter primos Turcis Sacramentum dederat, in suo castello cepit, vinctumque Cremonitium misit. Comorae interea praesidia et commeatus inmittebantur, pauci ex eius urbis praesidiariis clam egressi, cum scirent aliquot rhedas, centum admodum Turcis defensas in via esse, ex occulto loco eas adorti, Turcas maiores copias in subsidio esse ratos, in fugam vertunt, magna praeda, et cum praeda, Neoheuseliani praefecti sponsa admodum pretiose vestita, ornataque potiuntur, atque adeo in urbem, re bene gesta revertuntur. Contra Serini Comes cum paucis, ad transitum vestigandum egressus, in trecentos Barbaros incidit, et haud quaquam illorum manibus fuisset elapsus, nisi centum Croatae supervenientes, Ducem suum praesenti periculo exemissent. In Anglia cuiuslibet Societatis Mercatores, de allata ipsis ab Hollandis iniuria, publicas querelas ad Regem instituunt (malitiose et ex invidia magis quam ratione) quasi Hollandi, tam in utraque India, quam ad Africae oras, et per mediterraneum mare, illorum negotia, fraudulenter, impeditum irent. Quae omnia ab utraque parte editis scriptis, disceptata atque ventilata, curioso lectori, utriusque causam probare vel improbare possunt; certe haec breviter perstringere rei momentum; fusius tractare, huius compendii brevitas non patitur. Hoc tempore insigne homicidium detectum est. Mercator quidam Cortracensis, non longe a Lovanio ad cauponem quendam divertebat, ille ex itinere defessus, ad somnum se componebat; cum canis qui ipsum comitabatur in lectum insilire, et latratu herum fatigare pergens, aegre somnolentum excitaret. Ille rei novitate permotus, lectulum scrutabatur, et numquid forte dolosi lateret vestigabat, invenitque duo recens quasi interemptorum cadavera. Ille hac re perterritus, et in perditos homines se incidisse certus, tubos duos quos pro more equitantium, ab Ephippio equipensiles circumferebat, onerare, et se ad sui defensionem accingere, ianuamque adiectis arcis, mensisque obstruere. Nocte concubia adest caupo, una cum uxore, et socio vel altero, cumque Ianuam clausam offenderent, intromitti postulant. Negat hospes; illi instare, et adhibitis fabrilibus instrumentis fores perfringere, atque adeo irrumpere. Mercator protinus exploso tubo, Cauponem interfecit; mulier querelas et lamenta excitare Dei atque hominum fidem implorare.

Praetor delatione socii, et mulieris ululatibus accitus, peregrino quasi violati scelerate hospitii manifesto, manus imponit. Sed ille statim, monstratis cadaveribus, et re ut gesta erat narrata, non tantum manu mittitur, sed mulier una cum altero homine scelerum socio, in carcerem conicitur, et paulo post homicidia varia confessa in Cruce membratim comminuuntur. Paulo post Gandavi, homo nefarius, cui magnam argenti summam debebat, mercatorem, eius uxorem, et ancillam malleo interfecit, et lactentem puerum parieti allisit, et innocentis caput comminuit, fractis denique arcis, omne quod ad manus erat argentum furatus est. Ex cruentis etiamnum interfecti calceis, quos vendere conabatur, agnitus, crudelissimas crudelitatis suae poenas dedit. Hoc tempore Souchius, Imperatorius Mariscalcus, Neutram urbem in deditionem accepit. Turcici praesidiarii Neoheuseliam profecti sunt, sed ante egressum, triginta admodum, Christianorum capita, quae amputaverant, et ludibrio exposuerant, osculari adacti. Comes Serini Canisiam obsidere aggressus, quia, propter gliscentem Imperatoris in aula invidiam, subsidia tarde mittebantur, obsidionem solvere coactus est. Eadem fortuna Poloni, ante Gluscoviam usi sunt, obsessam et saepius oppugnatam urbem relinquere adacti. Russi ab alia parte Littavianos, incognitis saltibus inplicitos, caederunt. Kowantscius denique Russorum Generalis, Albam Russiam, cum quindecim Russorum milibus invadens, multa oppida et pagos incendit, nobilesque aliosque populares in munitiora oppida se recipere coegit. Interea Monasterii Episcopius ut dictum, omnis morae impatiens Dylerianam arcem, ad Amesis ripam sitam dolo invasit. Ordines, ne hoc ponte hostes sui uterentur metuentes, septuaginta et novem signa, duce Gulielmo, Nassaviae Principe, eo miserunt, qui post, aliquot septimanarum oppugnationem, castrum in potestatem suam redegit. Eodem impetu Culemburgum, quo Mortanius, qui praedivitem Dominam Hagae Comitis vi rapuerat, se receperat; Ordinum copiae invaserunt, sed raptor, clam per posticum elapsus, postea Bremae capitur, at de curru cui impositus erat, prosiliens, auxiliantibus civibus, rursus evasit, et ad Suecos se proripuit. Famulus qui raptui inservierat, capite, facinus, et intentatum homicidium luit. Filia familiae suae restituitur. Barbari interea magnam tam Anglicarum quam Hollandicarum navium vim, qua vi qua dolo intercipiunt: qua de causa Anglorum Ammirallius Lausonius Mauris apertum bellum indixit. Tetera Cosaccorum Dux, sub hoc tempus, rebelles, sub Bialone legato suo, Ukraniae negotium facessentes, perdomuit, et afflictam misere provinciam pacavit, secretamque coniurationem Wihouskio, Kyouskio et Sarcba ipsi quondam a secretis, auctoribus detexit, et coniuratos, qui tot locis hominibusque exitium attulerant, in conspectu exercitus sui, occidere iussit. Lemburgii Russorum qui ibi studiis operam dabant, lascivi studiosi, Iudaeos, inibi commorantes, quia horum aliquis, studiosum quendam insolenter se gerentem, verberibus multaverat, hostiliter arripuerunt, et eorum plures, quam ducentos et quinquaginta internecioni dederunt. Comes Serinus, hoc tempore Turcam, cui Cameli collum erat, cetera peritum iaculatorem intercepit. In Anglia interea mercatores Regem et Parliamentum querelis suis fatigabant, et iniuriarum, quas ab Hollandis se accepisse praetendebant, satisfactionem satis malitiose urgebant. Regis iussu quoque, quae ornandis navibus necessaria erant, ex Hollandia, quo rebus istis Batavos destitueret, suaeque classi provideret, conquisita, et in Angliam translata sunt. Piscis cornutus stupendae magnitudinis, navem Anglicanam, mari, vehementi impulsu, cornu suo perfodit, adeo ut, aqua per foramen irrumpens, navem pene suppressisset. Repetito denique impetu,

monstri, cornu pars, duodecim digitis longa, in navis alvo infixa, et a nautis postea exempta, ultra centum librarum ponderis, inventa est. Ardentes globi per aera volare, diversis partibus, visi sunt, longam caudam trahentes, Physici Dracones volantes dicunt. Amstelaedami ignis quoque de Caelo lapsus, obscura alias nocte, urbem totam et praeterfluentem amnem collustravit. Paulo post, eadem urbe, pestis vehementer grassari coepit. In Pedemontanis vallibus, tanta grandinis vis, et magnitudo de Caelo lapsa est, ut omnes pene segetes ea corrumperentur, et pecora passim sternerentur: Sunt qui aiunt septem librarum grandinem ad Ducem Sabaudiae perlatam. Interea, qui litem inter Anglos et Belgas componeret, Gocchius Legatus in Angliam mittitur, Angli nihilominus bellum spirantes, classem omni cura adornabant; cuius rei Legatus Ordines, per litteras, certiores fecit. Ad Tangerium in Africae litorae, inter Anglos Maurosque, continue confligebatur hoc tempore, adversa fere Mauris fortuna, donec Tiveotius Comes, urbi praefectus, in Barbarorum insidias cum suorum aliquot incidens, ipse cum plurimis interfectus sit: pauci in fuga salutem invenere. Hanc cladem solabantur, sancitae inter Portugalliae Angliaeque Regem conditiones, quibus totius Africae tractus, inde a Tangerio, usque ad bonae spei promontorium possessio Anglis concedebatur: Qua auctoritate muniti Viride promontorium, septemque Hollandorum naves, nullo indicto bello, in potestatem suam redigere non dubitabant. Una Hollandorum navis ad Minense Castellum confugiens, perfidorum manibus elapsa est. Hoc facto, sine dubio, orto postea inter ambas gentes bello, signum datum est. At Londini hoc tempore orta subita tempestas, civibus magnum damnum intulit. Vestis insulae incolis, Tormentorum tonitrua per aera audita sunt. Aliis partibus procellae vehementer quoque saevierunt. Variis locis prodigia quoque in aere visa sunt, sed supra Papam urbem in Stiermarcensi agro, crucis signum et crescentem lunam (Turcis militare signum) diu inter se concurrere visa ferunt, crucemque tandem se mediae lunae, quasi victricem, imposuisse. Supra Dresdam in Saxonia, quinque solis simulacra, et sex interpositas Irides conspecta volunt. Luna supra Viennam, quasi cruenta, per duas integras horas conspiciebatur; eodem tempore quo Souchius Leventium urbem, ante biennium Christianis ereptam, obsidione cingebat, et post trium dierum violentam oppugnationem, Turcas prius urbe vi, et paulo post arce deditione, exigebat, nongentis barbaris Barakanum et Granum versus deductis. Tormentorum et Commeatus magna vis in urbe et arce inventa. Paucis ante diebus Souchius, ab octodecim mille Turcis arripitur, qui extremum eius agmen vellere non desistebant, antequam Garnerius cum Brandeburgicis copiis adventaret; quibus auctus Souchius Turcas non modo repellebat, verum etiam ultra flumen Granum fugabat, multis quos pontis angustia non capiebat in subiectum flumen labentibus, et aquis haustis. Souchius deinde quas poterat corradere copias, in monte proximo instruxit, et quem praevidebat Turcarum adventum praestolabatur: qui quoque instructo agmine, Christianos quamvis superiori loco positos, intrepide aggrediuntur, sed eadem fortitudine repulsi, eadem qua venerant promptitudine in sua castra se receperunt. Sed hi apud ad Canisiam meliori fortuna usi sunt. Hohenloi comitis munimina perrumpentes, eiusque copias dissipantes, atque adeo Christianos obsidionem solvere adigentes. Cui malo Christianorum in Imperatoris aula invidia et discordia, sine dubio causam praebuerat. Transilvani iuniore Ragotscio duce hoc mense Varadinum urbem invasere, qua direpta, et multis inde captivis deductis, Zatmarium reversi sunt. At Serinum contra a Turcis expugnatur, atque inibi Forgacius

aliique strenui viri occisi sunt, cuius Ducis iactura Serini Comitem vehementer afflixit. Atque adeo diversis partibus, diversimode, Christianorum et Turcarum res gerebantur. In Anglia interea de rebus componendis, ab Hollandorum legatis, strenue agitur, sed Rege, iam nihil nisi bellum spirante, nihil efficere potuerunt, nos postea insecutum bellum eiusque causas, sub finem huius operis connectemus. Sed Galli, summa iniuria, in America, Hollandos, Caiana diu ab ipsis possessa colonia exigere non dubitavere, incolasque Rupellam abduxerunt, sed Galli inter se dissidentes, ab ipsis Barbaris, occasionem hanc captantibus, rursus expelluntur. At in Gallia Aurelianensis Ducis uxor, apud Fontembelaquam, filium enixa est. Interim Bellefortius Dux ad Africae littora exscensionem fecit, suisque copiis Gigereum, expulsis inde mauris, occupavit: ex Gallis quadringenti, ex Mauris octingenti desiderabantur. Sed quam felix haec fuerit expeditio, postea dicetur. In Hollandiam Zelandiamque novem ex Orientalibus Indiis reduces naves, appulerunt, quarum merces ad novem milliones aestimatae sunt. Hae referebant, urbem Surattam ab Indicis latronibus, Duce Bogia quodam, occupatam, et per sexdecim continuos dies expilatam, et postea incensam esse, exceptis solis Hollandorum conditoriis, contra hunc latronum globum fortiter defensis. Batavorum denique Classem Balthasare Bortio et Laresseo ducibus in Coxingi Piratae Classem incidisse, eamque mari expulisse, decem ex Chinensium navibus, quas Ioncas vocant, suppressas, et quattuor captas esse. Tartaros denique eundem Coxingum suis urbibus et munimentis exegisse. In Angliam quoque quinque naves ex iisdem partibus reduces appellunt. Sed Serini Comes hoc tempore, novum Serinum amisit, Turcis in conspectu exercitus Christiani, munitum hunc locum occupantibus, de qua ducum incuria ipse Comes graviter apud Imperatorem conquestus est. Imperatoris interea exercitus, Duce Souchio, apud Gothartum castra metatus est, et denique inde movens, Turcarum pontem aggredi conatus, cum damno repellitur. Turcae interea aciem instruentes ad proelium se parabant, et audacius quam prudentius Christianos arripientes, post longam et ancipitem pugnam, Gallis strenue rem gerentibus, in fugam vertuntur. Multi quos pontis angustia non capiebat, flumine Grano hausi sunt. Multi quoque Turcarum Ductores, et decem admodum Barbarorum milia, tam interfecta quam submersa sunt. Nec incruenta Christianis haec victoria fuit Nassaviae Comite, aliisque duobus Comitibus, cum ducentis aliis ductoribus, et gregariorum militum magno numero occisis. Galli quinquaginta Turcica signa imperatori obtulerunt, quae ipsis reddita, et Lutetiam missa sunt; Germani quoque alia quaedam ceperant. Agrestes quoque, interfectorum cadavera scrutantes, magna praeda potiti sunt. Inter haec Persarum Rex, missa superbis minis plena epistola, Turcarum Imperatori bellum indixit. Quo facto Turcae, ne ab utraque parte premerentur, de indutiis cum Christianis pangendis, cogitare coeperunt. Interea Chisius Cardinalis, a Pontifice, ad Galliarum Regem, secundum initas pacis conditiones, missus, praestantissima, et pretiosissima dona, ferens, honorifice Lutetiae excipitur, et postquam apud Regem causam suam eloquenter oraverat, et aliquod tempus in aula degerat, animoque abunde indulserat, donatus tandem dimissus est. Interea ad Hollandiae litora prodigia in aere visa surgenti inter Anglos Batavosque bello alludere videbantur. Concurrentes inter se naves, duosque Leones ferociter pugnantes, tertiumque Maiorem, priores duos devorantem, Regem denique regio cultu ornatum, conspecta ferebantur. Losannae in Helvetia, Ludlovius, Goffius, Lislius, Waleus, Farius aliique Cromvelistae Regisque Caroli Primi iudices degebant. Hibernus quidam

hoc comperto, adscitis aliquot sociis, mutatis denique vestibus, horum aliquem capere et abducere satagebat, cumque Lislium in platea illis obvium, propter stipatorum copiam vivum abripere non posset, sclopeti ictu hominem interfecit, et cum sociis, citatis equis, aufugit. In Hispania Palatium Regium, quod Buen [(transcriber); sic: Buon] Retiro, bonum recessum appellant, pueri imprudentia incenditur, et mirabile illud opus brevissimo temporis spatio, absumptum est. Et Holmiae Suecorum Regia sede, orto subito incendio, plures quam ducentae et quadraginta domus, intra sex horarum spatium, solo aequatae sunt, saeviente ferocius igne, quia omnes fere istarum regionum domus ex lignea materia exstructae sunt. Interea inter Christianos et Turcas, indutiae viginti annorum pactae sunt. Conditiones huiusmodi fuere. 1. Viginti annorum indutiae sunto. 2. Captivi utrobique dimittuntor. 3. Varadinum Turcarum iuris esto, et reliquiae Turcarum Transilvania facessunto. Samosvivar, Kovaeum, Bethlem, et Hustium Abafti reddunto. 4. Idem Abafti ad vitam hoc dominium obtineto, quo defuncto alium eligere Romano Imperatori integrum esto. 5. Zatmar et Sabols Imperatori Romano parento, uti et Kallo, Nagibonia, et Toskaea. 6. Neoheuselia munitionibus nudator, aut Christianis, adversus illam urbem aliam munitionem erigere licitum esto. 7. Novum Serinum omnino munimentis nudator. 8. Ambo Imperatores sibi mutuo legationibus gratulabuntor. Pradelius Gallorum Imperator hoc tempore, copias suas Erfurdiae admovit, urbemque obsidione cingere coepit, et ad urbis Magistratum litteras dedit, quibus eos incusabat, quod pacem turbaverant, Principi suo obsequium denegaverant, se ad eos in ordinem redigendum a Rege suo missum indicans. Hisce ab oppidanis submisse responsum, se pacem turbare, et suo Principi adversari, animum minime induxisse, et si fides publica detur, de pace colloquia instituere, haud quaquam gravari. Dictus itaque tractationi dies. Comes Raffenbergius, Electoris nomine, et quinque ex urbe delegati, mediatores erant. Conventum itaque est in hasce conditiones; 1. Erfurdienses Castellum Ciriaxburgum et duas portas Pradelio tradent. 2. Reliquae urbis portae clausae tenebuntur, et per duas dictas portas, advenis intrare et exire licebit. 3. Imperatore et Electore consentientibus, civibus conscientiae libertas conceditur. 4. Ne circumiectae copiae civitatem nimium premerent, aliquot dimittentur. 5. Universalem amnestiam, apud Moguntiae Electorem sollicitare promissum est. 6. Submissione publica apud Koningshoviam a civium delegatis facta, captivi omnes dimittentur. Hisce signatis, statim portarum claves Electori traduntur, cuius iam intromissi, genubus, tredecim ex magistratu, cum Syndico, advoluti, omnium veniam impetrarunt. Interea Dracones igniti per aera volantes, et Constantinopoli, Imperatoris in aulam decidentes, Turcis (genti alias superstitionibus obnoxiae) terrorem magnum incussere. Accesserat Spahiorum, ob non soluta stipendia seditio; denique imminentis cum Persis belli metus. Interea Comes Serini inter venandum ab apro occiditur, magno omnium luctu, quippe qui rem Imperatoris strenue et fortiter gerens Turcis magnum detrimentum, et Principi suo ingens emolumentum attulerat. Maius ipsius fuisset desiderium, nisi iam pactae indutiae, fortium virorum operam minus requirerent. Suppari infortunio, Princeps Nassaviae Gulielmus Fredericus, dum tubum probaturus, telum imprudentius tractat, exploso sclopo, glande per maxillam alteram percutitur, eoque ex vulnere, aliquot post diebus mortuus est. Princeps utique omnibus virtutibus cumulatissimus, illustrissimae Nassaviae familiae, haud degener proles. Interea Galliarum Rex, Turcici Imperatoris fratrem, qui eiurata avita superstitione, Christianae Religioni initiatus erat,

sua in Regia honorifice excipit. Sed interim Galli, qui ad Africae litora, apud urbem Gigereum exscensionem fecerant, urbemque adversus Barbarorum impetum munire et tueri inceperant, ab irruentibus Mauris, urbe primitus et mox terra exiguntur, relicto tam captivorum quam occisorum magno numero, una cum triginta sex maioribus tormentis. Quibus accessere naufragia remeantium, et Caianae Coloniae amissio, et in Terra nova altera Gallorum clades, inibi ad centum ab incolis occisorum. Rex interea Gulielmum Arausionensem Principem, instante prudentissimo Domino de Suilichem, Principatui restituit. Sed Focquetus contra, repetundarum postulatus, in exilium perpetuum mittitur. Bona eius Fisco addicta sunt. Sic quoque in Poloniae Comitiis Varsaviae congregatis, Lubumirscius, eius Coronae Mariscalcus, ad poenas perduellionis, ut nimirum securi percuteretur, condemnatur. In Gallia, mense Februario, defunctus est Carolus a Porta, Melereae Dominus, eques Regii Ordinis, dux et Par Franciae, eiusdemque Regni Mariscalcus, sexagesimo secundo aetatis anno: Hafniae Rantzoviae Comes: in Germania Carolus Iosephus Archidux. Basileae Corfitius Ulefeldius, infelicem et inquietam vitam, et triste exilium pacata morte terminans. Kulemburgi Comes Ordinum Generalium indignationem declinans in Germaniam se contulerat, ibique defungitur. Dresdae Saxoniae supremus aulae Mariscalcus, Dominus de Regenberch, hoc tempore quoque obiit. Hagae Comitis Domini de Beverweert uxor vivere desiit. Mense Iunio Parisiis quoque extremum obiit diem Henricus Lotharingius Guisiae Dux, et par Franciae, quinquagesimo aetatis suae anno: Et Bruxellis Ernestus Isenburgi et Gransoviae Comes, aurei velleris equitum Senior eques, octogesimo aetatis anno. At Romae praesul Salbetus, musices amator summus, inter Musicos concentus, vitam musicalem efflavit. De Serinii et Principis Nassaviae morte dictum est. Haec Principum virorum fata excepit, Annae Mariae de Francia, Regis Christianissimi filiae unigenitae, triginta et novem dies natae obitus. Initium huius anni, gravi infortunio fere insignitum fuisset, Princeps enim Nassaviae, Ioannes Mauritius, ab exsequiis, illustri Principi Gulielmo redditis, rediens, apud Franikeram, per pontem equitabat, sed ponte vetustate carioso, collapso, Princeps una cum equo in subiectum flumen praecipitatur, sed accurrentibus familiaribus, tempestive aquis et periculo eximitur. Inter Palatinum et Moguntiae Electores, hoc tempore, haud obscura nascentis belli indicia prodibant. Copiae aliquot Moguntiacae Ladenburgum invaserant, et inde Heidelbergam versus movebant, et Fredericoburgum, munimentum urbi proximum, imposito praesidio, firmare aggressi sunt, incolas in terea depilantes, et omnibus modis male multantes. Causa huius dissidii ferebatur, quod Palatinus ius suum venationis, ulterius quam Moguntiae Elector vellet, extendebat. Sed gliscentes hae discordiae scintillae insequente mense Iulio si non exstinctae, saltem utcumque sopitae sunt. Per Hispaniam, tanta nivis vis caelitus cecidit, ut viae omnes, ad stupendam altitudinem, ea stratae essent, et tabellarii, quo minus tabellas de parte in partem deferrent, impedirentur. In Polonia interfecti Poloniae Imperatoris Gonzieuscii Vidua, ut in mariti percussores animadverteretur, a Comitiis, Varsaviae habitis, impetravit. Mense Februario itaque Cotouzkius, primus coniuratorum praefectus, in foro Varsaviensi, postquam litteras, quas ad coniuratos dederat, propria manu combusserat, securi percutitur, et postea in quattuor partes dividitur. Hunc sequebatur Niaviaruscius, iam provectae aetatis, cuius cani plurimis misericordiam iniciebant, qui eodem modo poenas dedit; uti et Chiouscius, duoque post eum alii. Hoc itaque supplicio, coniugis manibus pia vidua tavit. Post quae novus Cometa diversis

orbis partibus visus est. Interea, Hollandorum legatus Olissiponae, Commissarios impetraverat, ut cum illis de rei publicae negotiis ageret. Instituto itaque colloquio promissam e Rege Hollandis pecuniam enixe petiit, quam, appulsa ex Indiis Classe, iam persolvere, non perinde graveretur Rex. Civiliter huic responsum est: urgente acriter ab Hispanis bello, Regem impraesentiarum solvendo non esse, quippe qui ad belli necessaria comparanda, et stipendia persolvenda, undecumque argentum corradere necesse haberet, atque his et similibus adductis rationibus, re infecta discessum. In Baltico mari prodigia in aere a se visa piscatores aliquot referebant: magnum primitus vaporis globum, deinde classes inter se concurrentes, seque mutuo admodum lacerantes, quin et ceu ex Tormentis prorumpentes flammas. Haec prodigia exceperunt, variis partibus, orta incendia: urbs Nykoping in Scania, in certa de causa, tota flammis absumpta est, multis utriusque sexus hominibus interemptis. Et paulo post Ruraemunda, ortis ex abiecto foeno flammis, maximam partem comburitur, neque Templis neque Coenobiis [Orig: Caenobiis] , nec aliis publicis domibus saeviens malum pepercit. Alibi tempestates mirum in modum ferociebant. In Tergavia, silvosa regione, multae arbores, orta subito procella, radicitus evelluntur, multa aedificia prosternuntur, et media nocte, ingens apud Dornbugum mons, abietibus vestitus, subsidit, relicto profundissimo lacu. Terra in propinquo dehiscebat, una tantum muliere et puero exstincto. Tertio a Christiania in Norvegia lapide, arbores passim quasi tenuissima sindone obtegebantur, cuius viginti admodum ulnae Regi missae, et a curiosis tractatae sunt. In Pinnebergensi Comitatu, agrestis quidam sponsam suam in via interemit, relicto feris et canibus cadavere, quo paulo post invento, et sepulto, perfidus homicida sponte facinus, cum nullibi quietem invenire posset, confessus, et suspendio punitus est. In Hollandiam aliquot ex Indiis reduces naves, duabus ab Anglis interceptis, post ferocem apud Bergas Norvegiae pugnam (de qua postea in Anglici Belli narratione, quam integram sub finem operis, lectori reservamus) appulerunt. In Angliam eodem mense, quoque octo, ex iisdem partibus naves appellunt. Eodem tempore, supra Glocestriam, terribilis Cometa apparuit, tribus caudis, et ignito circulo, quattuordecim per dies conspicuus. Interim, iisdem partibus, quintae Monarchiae Doctores, Cromvelianis permisti, res novas moliebantur, sed detectis insidiis, in Scotia, maior Generalis Mongommerius, Holbornius, Spencerus, Walleus, aliique in vincula coniciuntur. Tribunus Danversius strenuus miles Londini capitur, sed ille in via, qua in arcem ducebatur, semet, ductorum altero occiso, altero male multato, captivitate liberavit. Imperator Romanorum hoc tempore haud contemnendo periculo defungitur; cum enim a matre sua, Viennae commeatum peteret, et sub vesperam pilento conscenso, proficisci pararet, equi, neglecto regimine, in cursum effusi, nobilem puerum, lora conscindere nitentem, calcitrando ad mortem multarunt. Sed loris inter sese intricatis, et furiosos equos nonnihil impedientibus, imperatori ex curru prosiliendi copia dabatur. Inter Palatinum et Moguntiae septemviros orta, ut superius diximus, controversia, hoc tempore componitur; Palatino Ladenburgum cessit, sed ea conditione, ut Imperator, ante quam urbs ei traderetur, de lite cognosceret, suis interea civibus urbe credita. In superiore Palatinatu, vehemens pestis inter pecora saeviit: Passim per pascua et vias sternebantur. Si quis mortuarum bestiarum ex corpore fluentem saniem attingeret, ceu venenatarum viperarum morsu icti, tumescebant: culicibus, qui hisce cadaveribus inhaeserant, icti, extemplo moriebantur, nihil auxilii antidotis adferentibus. Embdae pestis quoque vehementer grassabatur, uti

etiam Groningae, et per totam Transisulaniam. Episcopus Monasteriensis hoc tempore, tantum non bellum Ordinibus indicebat. Sed quia hoc bellum, ut constat, Regis Angliae causae implicitum et immixtum erat, hoc quoque integrum reservabimus et una cum Anglicano memoriae trademus. Poloni interea, Vartam amnem traicientes, a Lubomirzcio caeduntur. Hic copias suas vicinis in saltibus, in insidiis, posuerat, quas in Traiectos Polonos, cum tempus videbatur effudit. Poloni partim trucidabantur partim captivi abducebantur, sed humaniter a victore habebantur. Hispaniarum Rex, Philippus Quartus hoc mense Septembri quoque vita defungitur. Dum mente integer esset, praesente Regina, filio suo filiaeque benedictionem suam impertiebat. Multae pro sanitate eius supplicationes habitae sunt, sed incassum. Defuncti cadaver postera die, vestitum omnibus videndum exponitur, quo aperto in renum altero lapis ingens inventus est, alio adhuc appendice. Secundo post mortem die sine extraordinaria pompa sepulcro traditur. Princeps, parente mortuo paulo post, avito Regno inauguratur, quarto aetatis anno. In Anglia mons, ad Grenovicum Tamesi imminens, fulmine tactus, densum fumum emittebat, tantumque metum accolis incutiebat, ut passim correptis quae in promptu erant, montis casum metuentes aufugerent. Mense Octobri Fredericus Nassavius Ryngravii filius, non pridem equitum turmae praefectus, magnaeque spei iuvenis, cum Longeracii Barone duellum aggreditur. Cumque ut creditur prospere pugnaret, Baronis tubicen domino suppetias iturus, Nassavium duabus glandibus traiecit. Sed post facinus captus, supremo supplicio affectus est. Baro aufugiens, exilio mortem praevenit, nec tamen tanti filii desiderium, in patre iam orbo, sedatur. Sequenti mense Poloniae Rex Thornam urbem sui iuris fecit, ecclesiasticis rem multum Iuvantibus, cui oppido Tribunum Brionem Gallum praefecit, non sine Polonorum invidia, Dantiscani hoc exemplo moniti, iam diligentius moenia sua servabant, et cum proditio et insidiae metuerentur, totam urbem, et praecipue Coenobia perscrutabantur, inventaque sunt, pro mille et trecentis viris arma. Mense Decembri, sequentibus rebus omini, per tota Hollandiae litora, talis undarum elevatio (Moerzee vocant Maritimi) facta est, qualem Cromvelii tempore visam aiunt, hanc sequebatur horrenda tempestas, et aquarum exundatio, talis, qualis per plurima saecula non erat visa. Anglia terraemotu concutiebatur, et aquis diversis partibus stagnabatur. Neque Gallia huius procellae expers erat, diversis suppressis navibus; ad Ostendam tria navigia submersa; in Zelandia diversi agri aquis tegebantur. Vlissingae promontorium undis abreptum; per totam Hollandiam infinita damna edebantur, et diversi tractus stagnabantur. Nec minor in Scotia terror, fugientibus aquarum metu, in montes incolis, et multis naufragarum navium membris litoribus appulsis. Dantisci mense Ianuario, contracto ex itineris incommodis morbo, defunctus est, Ordinum ad Caesaream maiestatem legatus de Bie, inibique omni remota pompa, in protestantium Templo sepultus est. Sequente mense Comes Richelius Venetiis, nimia crapula, ut volunt, exstinctus est, et in Hollandia Dominus de Beverweert, vir militiae optimus, et in Rei publicae consiliis probatae fidei et experientiae; praefectura ipsius Silvae ducis, Tarentino Principi cessit. In Polonia Czarnetscius, Polonorum Dux acerrimus et fidelissimus, summa senectute, et multis stipendiis perfunctus, obiit. Et in Germania Christianus Ludovicus Brunsvici et Luneburgi Dux, cuius obitu inter duos eius fratres, Ioannem Fredericum, et Georgium Guilielmum, de hereditate, magnae oriuntur controversiae, et parum abfuit quin ad arma perventum fuisset. Mense Iunio Frisiae Orientalis Comes supremum

clausit diem, et Comitatum fratri suo Ferdinando reliquit. Mense Augusto, Mantuae Dux, Imperatricis Viduae frater, ardente febri, non sine propinati veneni suspicione exstinctus est. Anna Maria Baioariae Electrix ex Hydrope, Mense Septembri mortua est. At Parisiis Ludovicus Stuartus, ex Regio Scotiae Regum sanguine oriundus, Aubinii Dominus, et Reginae Angliae magnus Eleemosinarius, vir virtute et vitae integritate, conspicuus, obiit. Hoc tempore Iudaeus quidam Smirnae natus, se ipsum verum Messiam, qui populum Israel in promissam terram reduceret iactavit, et per varias mundi partes se ferens, postremo Constantinopolim proficiscitur, ubi ad Imperatorem admissus, iram eius meruit, et tandem in vincula coniectus est. Gadibus Gysbertus Melsius, Ordinum nomine ibi consulem agens, ab Hispanis in carcerem conicitur, propter Anglorum querelas, quia Hollandicae naves subinde captivas quasdam in eum portum conducebant. Naves quoque et merces ad Hollandos pertinentes, eadem iniuria detinebantur, sed postea, instantibus Ordinibus, rursus dimittuntur. Sed mense Februario inter Daniae Regem et Ordines Generales, foedus icitur, conditiones eius istiusmodi fuere. 1. Utraque pars omni praetensioni in alteram renuntiat. 2. Omnes differentiae in Norvegia tollentur. 3. Ordines quam diu bellum inter Batavos Anglosque geritur, annuatim Daniae Regi sesqui millionem suppeditabunt. Gallis trecenta floren orum milia ad illud summae contribuentibus. Dani contra triginta mioparones, in Danico freto paratas habebunt, quarum nonnullae, si necessitas exigeret, cum militibus, Hollandis suppetias ibunt. interea tempestates iuxta, et piratae, gravia mercatoribus damna intulerunt. Algeriam, gliscentis inter Anglos Belgasque belli occasione captata, intra paucas septimanas decem onerarias naves Algeriam abduxerunt, immo, quod fidem superat, Anglica navis, una cum Turcica, in Christianorum simul exitium conspirantes, Middelburgensem praedatoriam adoriuntur, qua capta praedam inter se dividunt; Anglis navis, et Barbaris captivi cessere. Hoc tempore, in Austriacis et Transilvaniae tractibus, denique Venetiis, Romae, et per totum mare Mediterraneum ingens Cometa visus est, sed in partibus magis septentrionalibus non apparuit. Per quaedam denique Angliae litora, exundantes aquae, adiacentes agros inundavere. Terraemotus quoque et tempestates alibi, gravia damna intulere. Diversae naves mari haustae sunt. Flumen Unstrut, Freiburgum et Norimburgum praeterlabens, per aliquot tempus fluere desiit, adeo ut molatrinae, quae fluminis impetu circumvolvuntur, molere desierint, et pisces cancrique manibus caperentur. Hoc anno millesimo sexcentesimo decimo septimo, et sexagesimo tertio, etiam contigisse ferunt, infortuniis pone magnis insequentibus. Eo tempore Zelandiae Ordines, et post eos Brandeburgensis Elector, ut aliquot pro dignitate munus, Principi Arausionensi, designaretur, exhibitis scriptis et memoriis, Ordines Generales rogaverunt. Nihil tamen hactenus ea in re decretum est. Filia Domini de Beverweert, Domino Arlintonio Angliae Regi a secretis desponsata, missa Ostendam versus, nave in Angliam transvehitur, quo tempore quoque Classis ex Brasilia Olissiponam appulit. Quod Regis Portugalliae gaudium auxit, Regiae sponsae, Dominae Ammaliae, iam profectionem adornantis speratus adventus. Quo tempore quoque Hispaniarum Regis filia, Romanorum Imperatori desponsata, profectionem Viennam versus parabat. Mense Martio non procul ab urbe Isolaestenio, foedissimum homicidium perpetratum est. Iuris peritus quidam, cui Martino Scaeckio, nomen erat, in loco, Willige Langerack dicto, degebat. Nocte quadam, cum solus esset domi suae, quattuor Latrones perfosso pariete, domum irrumpunt; ipse

audito in vestibulo rumore, e lecto prosiliit, strictoque gladio cubiculi fores defendere conatur. Sed fures tanta vi in ianuam irruebant, ut ea frustulatim comminuta aditus iis pateret. Martinus hoc viso supter mensam semet abscondit, sed, inde protractum latrones, manibus post terga vinctis, in anteriorem domus partem rapiunt, atque ibi igni ab illis antea structo, miserum admovent, postique alligatum, argentum suum ut proderet, insolenter poscunt, cumque praeter illud, quod in crumena haberet, aliquod sibi suppetere negaret, utroque latere igni pervices admoto, et deinde tergo per flammas tracto, hominem adeo semi ustulatum in cubile, remoto prius lecto reponunt, sumptaque quam invenibant pecunia, vestibus, et linteaminibus, se inde proripuere. Scaeckius inter horrenda tormenta, tertio die mortuus est. Latrones hactenus non apparuerunt, Hollandiae et occidentalis Frisiae Ordines, Principis Arausionensis educationem suscepere, cui praepositi sunt, ex nobilibus, Dominus, de Noortwijck, Barendrechti Dominus, Rei publicae Dordrectanae Consul. Forestius Alcmariensis Consul. Falconerius Amstelaedamensis Consul, et Ioannes de Wit Senator et Syndicus Ordinum Hollandiae et West-Frisiae. Quam Patrum curam grati animi testimonio dictus Princeps agnovit. Ad Danubii ripam in pago quodam Harde dicto, non procul a Neoburgo, infans sine capite natus est, aures et oculi in humeris conspiciebantur, os et nares in pectore hiscebant, quamdiu hoc monstrum supervixerit non satis constat. At tertio post die, fulminis igne Cuniberti fanum Coloniae Agrippinae incenditur, et comburitur. Sanseverini templum quoque flammae corripuerunt, uti et edivi Martini fanum, sed accurrentium civium dilegentia, ignis exstinctus est. Venetorum Classis hoc tempore Candiam appulit, et in portu Salatano, tribus a Canea milliaribus, centum equites et quattuor peditum milia in terram exposuit. Equites paulum progressi, Turcas in insidiis offendunt, sed missis a Marchione Villa sub Tribuno Sfortio Bessaro centum equitibus auxilio, Turcas adorti, in fugam eos verterunt, multosque internecione delerunt. Caneenses praesidiarii, hoc comperto, facta eruptione, in Christianos impressionem faciunt, eosque numero impares, in fugam vertunt. Sed versis in Barbaros, quae in promptu erant, duobus tormentis, rursus terga vertere coguntur, relictis quingentis occisis. Hoc infortunio Candiam hactenus obsidione pressam, Turcae, quo maiores copias contraherent, reliquerunt. Quam urbem Marchio Villa paulo post, cum copiis suis ingressus est. Quae res Turcarum [(transcriber); sic: Turcarnm] Imperatorem male habuit, sed Venetos, ut actutum maiores eo copias mitterent instigavit. Inter Mantuanos et Modenates, hoc tempore, super finibus ortum dissidium, in apertum bellum videbatur erupturum, iamque ad arma ventum erat, et tota Longobardia belli incendio aestuabat, cum Mediolanenses, aliique vicini Principes, rem primitus ad armistitium, perduxerunt, de pace inter partes sancienda, sedulo laboratum. Rex Angliae interea, quo populi Anglicani negotiationibus consuleret, iam breviori compendio, per Tartariae septentrionalia litora viam in Indias vestigaturam, in anchoris habebat navem, sed hi conatus sicut, alii plurimi, in fumum abiere. Sub hoc tempus Hamburgensis nauta in Ligustico mari, in quinque Barbarorum naves incidit, adversus quas diu pertinacissimam pugnam sustinuit, multosque ex Mauris interemit, quin et hostes iam superiorem navis partem occupantes, omnes inde proturbavit, navemque adiunctam superavit, sed Classiariorum inopia deseruit. Neque navem insensam iam et flagrantem dedere voluit, sed ad extremum perduravit, donec praevalente incendio et nave partim disrupta partim submersa, ipse cum Sociis in mare prosilire adigeretur, et invitus a Turcis servaretur. Princeps Tarquinius, uxoris sororem internecina

glande interficere conatus, iam Antverpiae ad mortem condemnatur: Iamque ferali pegmati impositus, morti praeparabatur, at incautus carnifex, percusso sudarii quo rei oculos obnubilaverat nodo, innoxium pene ictum dedit, vulnus tantum collo, non nimis profundum certe non mortale infligens. Sed cum reo laqueo gulam frangere pararet, ipse se carnificis manibus extricavit, in mediam spectatorum turbam coniecit; hinc exoritur ingens tumultus, quo tandem sedato, reus receptus in Curiam refertur, atque ibi vulnus eius obligatur; ipse lecto impositus, usque ad proximum mane, a satellitibus servatur, inde rursus in Carcerem conductus brevi integrae sanitati restituitur: Postea intercessione Marchionis Castelli Rotherini, veniam impetrasse, creditur. Eodem mense Iunio Oppidulum Bronckhorstum, per imprudentiam, orto Consulis in domo incendio, conflagravit, totumque absumptum est. Multi homines male affecti sunt, unus tantum puellus flammis devoratus est. Sub idem tempus, Brandeburgensi Electori, in arce Cliviana, Princeps natus est; Daniae Rex, Moguntiacus Elector, Neoburgii et Holsatiae Duces et Altenburgi, Zimmeraeque Ducissae Baptismo eius testes adstitere. Dum sponsa Imperatrix Mediolani degeret, admirandum facinus ibi a muliere perpetratur. Mulier quaedam Flandrica, cuius tres fratres inter satellites erant, ab alio satellite procacibus verbis laesa, duobus armata tubis, et acinace armata, hominem adiit, et in conspectu omnium stipatorum, tale facinus mirantium, acinace prius caesim eum vulnerat, et deinde internecina glande traiecit. Mulier quidem capta, sed miserante simul et mirante Imperatrice a morte liberata, sed exilio multata est. Buatus vir ex Gallia nobilis, quique in expeditione Danica, adversus Sueciae Regem, laudem et gloriam meruerat, at iam secretis se cum Angliae Rege consiliis implicuerat, imprudenter prolata, a Rege ad ipsum scripta epistola proditus, et in vincula coniectus, post habitum causae examen, ad mortem condemnatur, et mense Augusto, Hagae Comitis, publico loco, securi percutitur. Ad Zelandiae litora in aere miranda prodigia visa referuntur. Primitus ingens cernitur vaporis globus, mox quinque aut sex naves, deinde plures quam centum inter se concurrentes. Postea novem truncae sine malis et claudae naves, paulo post quasi subsidentes, postea variae aliae naves, proelii speciem praebentes, postremo, ingentis Leonis figura, ventre in terram prostrato: sed arrectis unguibus, et rictu terribilis. Mense Septembri, terribili incendio Londinum antiquissima Angliae Regum sedes conflagravit, quod ex angusta platea (Puddinglane dicta) et pistrina ortum duxit; et statim proxima aedificia pice maximam partem oblita corripuit, adeo ut ante solis ortum tertia urbis pars conflagraret, igne in principio contempto, tutius grassante. Proximo die omnia terrore plena erant, et quisque cum incendium exstinguendi vix ulla copia esset, sibi suisque rebus fuga consuleret. Apud Arcem magna pyrii pulveris vis servabatur, qui ne flammis corriperetur proxima aedificia subiecto istiusmodi pulvere, in aera sufflare necesse habebant. Quidquid privatorum aut publicorum aedificiorum erat, atque inter ea celeberrimum Divi Pauli fanum, et Regum imaginibus et structura insigne excambium mercatorum ambulacrum, excepto Belgarum templo, igne absumptum est. Adeo ut totius veteris urbis vix quarta pars incolumis maneret, flamma tamen alibi ultra muros portasque grassante. Rex ipse, eiusque frater, et praecipue Monckius Albermarliae Dux, omnem quo incendium cohiberetur, lapidem moverunt, quod vix quarta die exstinctum est, adeo tamen ut postea saepius resurgeret, sed deficiente materia, minori cum damno. Ominis loco habebatur navis ingens praecedente anno, cui Londini nomen erat impositum suo ipsius igne absumpta.

Belgae, et Galli plurimi in vincula coniciebantur, quasi illi huic malo causam praebuissent. Res erat certe miseratione digna, paulo ante opulentos, iam omni facultate exutos, et miseros, sub dio, omni aeris iniuriae expositos videre; et praecipuo quod famelicis, turbatis omnibus, nullus cibus suppeteret. Octavo post die candelae emunctura Regis stabulum incensum et combustum [Orig: conbustum] est, et quottidie nunc his nunc illis partibus ignis reviviscens, novum malum minabatur. Sunt qui hanc calamitatem, caelitus haud dubie immissam, vindictae Divinae, superioribus diebus ab Anglis in pauperes piscatorum casulas commissam saevitiam, ulciscenti adscribunt. Ut ut sit Anglorum rebus haud exiguum detrimentum hoc infortunium attulit, et sequenti anno insecutae paci, ut credibile est, causam praebuit. Mense Octobri aliquot ex Indiis, primitus in Norvegiam, et deinde in Hollandiam appellunt. Una ad Flevii ostium undis hausta est. Hae referebant Anglos, in Indiis omnia navigia sua ad urbem Bantam in unum contraxisse; et Fredericum Coietum Formosae insulae olim praefectum, et quia inconsultius munimenta rebellibus Chinensibus dederat, diu in vinculis retentum, vibrato supra eius caput carnificis gladio, in exilium missum esse. Cetera omnia Societatis negotia spectantia prospera memorabantur. Mense Octobri, sine pompa, Saxoniae Elector seniorem Daniae Regis filiam ducebat. Et Upsaliae in Suecia femina, duos infantes enixa est alteram filiam, sed flavo colore, per totum corpus foedatam, alteram Androgynam, sed duobus capitibus, quattuor Brachiis, et duobus cruribus, utriusque denique sexus membris insignem, hic partus lucem non vidit, alter paucis horis vixit. Hoc tempore Sueciae Regis exercitus Bremam urbem ab omni parte clausit, sed controversiae, quae inter Regem et urbem vigebant, Galliarum Regis et Ordinum Generalium mediationi committebantur, sed ante legatorum adventum, res inter Vrangelium exercitus Imperatorem, et urbem compositae sunt. Inter Brandeburgi, et Neoburgi duces, orta de sinibus discidia quoque consopiuntur. Cliviae, Marchiae et Ravensbergae ditiones Brandeburgensi, Iuliacum et Bergensis Neoburgensi cessere. In Hispaniam codem tempore Classis ex Indiis appulit, magnos tum Regi, tum mercatoribus, thesauros adferens. Sed haec gaudia abunde temperabat, ipsius relatio; quod nimirum Franciscus Menezius Chiliensis Regni prorex, a Rege Hispaniarum defecerat, sibi Regnum addixerat, et capiti suo coronam, summa cum pompa, imposuerat. Auxerat terrorem huius viri in armis peritia, qua omnium animos devinxerat sibi, ipsosque Barbaros, sub signis militare, quo firmioribus staret munimentis, instruxerat. Sub hoc tempus Tartari Vaivodae Sedominscii territorium invaserunt, ipsumque ditione sua exegerunt; sed ille collectis tribus Valachicorum equitum milibus, Tartaros denuo, summa virtute arripuit, ad trecentos eorum stravit, ceteros in fugam vertit, et omnes captivos Christianos libertati reddidit: interea Imperatrix sponsa, emenso longo et difficili itinere in Austriam in urbem Schotwien pervenit, ubi a multis Magnatibus, quos inter Imperator ipse, cum omni submissione excipitur. Cum Caesar manus sponsae osculaturus accederet, ex cordis palpitatione, et genarum rubore, eum sponsum suum esse cognovit Imperatrix, et deinde se confessum, se iuxtaposuit, multaque suavia cum eo colloquia miscuit: Quibus finitis Imperator denuo ignotus Viennam, sponsae sollemnia paraturus, rediit: Ubi postea omni cum pompa excepta, et peractis matrimonii sollemnibus, Regio Thalamo et Imperio initiata est. Bavariae Dux huius anni initio duos liberos amisit, tertio aegrotante, et quarto valetudinario. In Gallia Contaeus Princeps ex acutissimo morbo exstinctus est. At Romae Princeps Pamphilius, Pontificis Nepos, quadragesimo

quarto anno pestilentiali febri, e medio sublatus est. Et paulo post in Gallia Henricus Lotharingius Harcurtiae Dux, sexagesimo sexto aetatis anno, vir militiae bonus, et Regis sui servitio addictissimus, quippe qui variis proeliis perfunctus egregiam laudem apud omnes nationes meruit. Et mense Iulio Albertus Bavariae Dux in sui ducatus Metropoli defungitur. Et octavo Novembris die Andreas Creusenius, Mechliniae Archiepiscopus, septuagesimo aetatis anno mortuus est. Philippus Carolus Valesiae Dux, Regis Christianissimi fratris filius Mense Decembri Parisiis obiit, cum paulo ante baptismo iam bimulus donatus esset. Hisce ad praesentem annum perductis, quod nobis reliquum est, tam Anglicum quam Monasteriense bellum; tam quod ante actum, et huic loco reservatum est, quam quod hunc annum illustravit, continuata narratione expedire visum est, quo magis hae res gestae, quae totum Christianum orbem implicuere, elucescant, nec interruptae, accuratiorem vestigationem fugiant.

Belli Anglici, et Monasteriensis continua narratio.

BEllum hoc consideranti, eius causa prius occurrit. Ea haec fuit. Societas Indiarum Orientalium antiquitus ab earum partium Lusitanis vexata, omnibus modis, invisae genti negotium facessere conabatur, viresque eius imminuere satagebat. Cochin Lusitanis parens oppidum, a Batavis obsidetur, dumque hi eius expugnatione pene perfuncti, omnibus artibus commeatum inferendum prohibere satagerent, ecce navis Anglica locum, cui Porcae nomen est, versus vela facit. Batavi quia et loci propinquitas, et Anglorum antiqua in eos invidia, suspicionem dabat ne haec navis, specie recipiendi oneris, commeatum urbi inferret, portus ingressu illam prohibuere, offerentes tamen, si quid oneris, ex eo loco sit recipiendum, illud suis ipsorum lembis, ad Anglorum naves convehere, abstinerent modo Angli terra, nec suspicionem augerent. Sed Anglus re infecta discessit. Post expugnatam urbem, alia Anglorum navis appulit, sed et illi facessere iussum, opinantibus Batavis, urbis suis ipsorum armis quaesitae negotia sibi, sed non aliis deberi. Hinc Anglorum indignatio, quam auxit Occidentalis Indiae Societas, eodem modo et iure, Anglicas naves, ad Guineae litora, locis Batavis parentibus, mercaturam exercere volentes, prohibens. Accessit duarum navium Anglicarum iactura, atque inde nata istiusmodi controversia; earum altera, Bonaventura dicta, ad Mauritii Insulam naufragium fecit, qua a vectoribus relicta, merces a Batavis recolligebantur, altera cui Bon Esperance (bona spes) nomen erat, iure ut credebatur ab Hollandis capta et rursus cum iniuria patesceret, a Societate postea restituta est. Sed quia proprietarius, duobus ante satisfactionem annis foro cesserat, saltem bona sua alii adscripserat, frustranea ea satisfactio ab Anglis habebatur, iteratam postulantibus. Cumque Hollandi detrectarent, Angliae Rex excandescere, mercaturae iura, nervos nimirum Rerum publicarum infracta, quin et omnium Principum auctoritatem violatam contestari, et acriter per Legatum suum Douningium de illata iniuria, in Ordinum consessu conqueri. Ab Ordinibus responsum est, Batavos aut gentium iura violandi, aut negotiationes turbandi, aut Reges lascessendi, eorumque auctoritatem convellendi, numquam voluntatem fovisse. Victarum gentium emolumenta victoribus deberi, eiusque iuris acriter vindicati, vel apud ipsos Anglos exempla exstare: At ne haec controversia in dissidium abiret, dictarum remissarum navium, incommoda et detrimenta, soluto pretio, resarcire se recipere. Suae

integritatis specimina non deesse, capta a Barbaris Anglica navi, eaque per Trompium hostibus extorta, et Regi sine ulla recompensione aut petita aut data, restituta. Ceterum duarum dictarum navium Bonaventurae et Bonesperancae, compensationem, ante multos annos, datis quinque et octoginta florenorum milibus, proprietario factam esse. Si ipse antea bona sua alienaverat, eius rei inscitiam non Hollandis sed Anglis imputandam esse: bis idem exigere summam iniustitiam sapere. Ordinibus denique non deesse clariores querelarum causas. Certa enim navis, ad Occidentalis Indiae Societatem pertinens, in Plymuthi portu, Danici Regis Legato instante detenta fuit, et quamvis hoc, invito Daniae Rege factum esse constaret, tamen numquam relaxata est. Apud Londinum aliquot onerariae Hollandorum naves, Melitensium equitum rogatu itidem detentae sunt, quibus tandem dimissis, non tamen eius morae detrimenta resarcita sunt. Gravesandae, haud quaquam ad Ordines praemissis querelis, navis Bellica detinebatur, et ipse praefectus Blockius in vinculis servabatur, nec unquam aut damni aut dedecoris satisfactio impetrari potuit. Dum hae controversiae peraguntur, Holmius, aliquot navibus instructus, Guineam versus clam vela fecit, ibique Castellum S. Andreae dictum, ad Gambiae fluminis ostia expugnat. Hac de iniuria Ordines ad Britanniae Regem querelas instituunt, de qua re ipse cognoscere promisit, et si Holmii factum constaret, in ipsum animadvertere. Sed Holmius interea novis subsidiis auctus, totam illam Guineae oram in potestatem suam redigere conatus est, atque adeo aliquot Hollandorum naves, Insulam Boavistam, viride promontorium, Tacorarii Castellum, Adiam, et Anne Mabonem sui iuris fecit. Interim Parliamentum in Anglia conscribitur, quod cum gliscentes discordias consopire debuisset, contra magis ac magis inflammatum plus satis Regis animum instigat, vitam iuxta et facultates offerebat, si Rex apertum adversus Hollandos bellum suscipere dignaretur; Plus satis inutili levitate peccatum erat; et nimium Regis auctoritati detrimenti, Anglicis negotiationibus damni, a callida et avara gente illatum, quam ut amplius vindicta supersederetur. Parliamento, cum gratiarum actione dimisso, Rex cum Hollandi verba sibi dari non viderentur passuri; et apertum bellum indicere, Hollandorum iusta classe iam mare per occasionem adventantis Indicae classis, occupante, nondum integrum esset, clam rem gerere statuit; conceptaque spe iam totam Guineae oram, ab Holmio occupatam esse, missis nuntiis, Anglis, in Americanis partibus degentibus, et Hollandis longe praevalentibus, Novum Belgium, Hollandis parentem Regionem, in potestatem suam redigere iussit. Hoc comperto Ordines Legatum suum Gocchium ad Regem mittunt. Hic eorum nomine Holmii acta clarius exponit, omnemque si quid iure postularetur, satis factionem promittit, controversiamque imperialibus [(transcriber); sic: impertialibus] Iudicibus remittit, restituant Angli captas naves, et occupata territoria. Rex Regia fide iniussu suo haec acta declaravit, si quid actum esset, et re comperta, se in Holmium ut subditum pervicacem animadversurum. Sed quod ad damna Anglorum resarcienda attinet, iis satisfieri non posse, nisi simul de duabus dictis navibus iterum ineatur ratio. Atque adeo hanc causam alius alicuius Tribunalis non esse. Ordines, compertis Anglorum artibus, Rutero apud Gaditanum Fretum Mauris intento, missis citatis terra nuntiis, cum classe sua duodecim navium Guineam versus vela facere, et capta ab Anglis recuperare, et si quis impedimenta adferret, averruncare iniungunt. Ille specie Saletanis Mauris negotium facessendi, quo suspicacem Anglici Ammirallii Lausonii, iisdem partibus Barbaros cohibentis animum falleret, oram solvit, et versis Guineam versus proris, in altum enavigat. Sed Lausonius, misso,

quod Ruterum insequeretur navigio, certior factus hunc iam Saleae latitudinem praetervectum, de re nata non dubitat. Regem ergo per litteras de re admonuit, qui actutum viginti naves adornat, Duce Roberto Principe, Ruterum observaturas, dum Sandovicius cum alia classe, Britannicum fretum, adversus Hollandorum naves, si quae forte Rutero suppetias iturae pernavigarent, obsideret. Nec minus Ordines ad sexaginta navium classem ornant, quae quattuordecim alias tam myoparones, quam onerarias, Guinam versus destinatas, per Canalim (sic illud fretum vocant) conducerent, sed ventis diu adversantibus, nemo propositum perficere potuit. Dum hae utrobique classes, aere quasi fraternas clades adversante cohibentur, Rex Carolus omnes Hollandorum naves, quae in ipsius portibus commorabantur detinebat, sed instante Belgarum legato rursus relaxantur, at priusquam in Patriam vela facere possent, de integro exitu prohibentur. Cumque rursus instaret legatus, a Rege responsum, non posse dimitti naves, antequam Ruteri in Guinea res gestae patescerent: Ordines priores arma capessivisse, sibi quoque suis rebus prospiciendum. Gallus interea per legatum suum Ruvinium rem componere satagebat, Hollandisque ut classem in tempus in portu tenerent, persuasit. At Angli omnes, nemine obstante, quas offendebant naves capiebant. Hostilique modo abducebant. Misso interea in Galliam legato, bellum non in Europa sed Africa, non a se sed ab Hollandis inceptum, obtestabatur Carolus; Gallisque, ne se hisce rebus, mutuum ipsorum, cum Hollandis, foedus nihil tangentibus, immiscerent, auctor fuit, nec fides defuisset, nisi Hollandorum Legatus Beuningius, re bona fide deducta, aliam opinionem generasset, ne iustis bellum destituatur nervis, de facultatibus corradendis, utrinque cogitatur, et Carolus conscriptum Parliamentum, multa de Hollandorum iniuria conquestus, multaque de suae intentionis integritate praefatus. gliscenti huic bello subsidium poposcit, quod a belli cupidis haud aegre impetratum est. Nec minus ab Ordinibus, decretis pecuniis, rebus bello necessariis provisum. Interea suis, quae in ora Americana possidebant territoriis, Hollandi ab Anglis exiguntur, mutatisque sedium nominibus, omnia sibi propria vindicantibus.

Belgae contra Rutero clam iniungunt, Africae rebus peractis protinus, Oceanum traicere, et Anglicae ditionis insulas sive territoria, quin et naves, et mercimonia invadere, atque adeo extra europam adversus pervicaces talionis lege uti. Carolus interea Bataviae oram alicubi invadendi occasionem circumspiciebat, sed patrum cura omnibus bene firmatis portubus, classem suam dissolvit, relictis tamen aliquot in mari navibus quae Hollandorum navigationem impedirent, et obvia quaeque navigia interciperent; adeo ut plures quam centum et viginti naves captae et detentae essent, antequam, ulla ab Hollandis vis intentata fuerit. Zelandi vero, morae minus patientes Banckerum sub legatum (Schout by Nacht vocant) cum quattuor navibus, ut Angliae oras infestaret, miserunt, qui quattuor exigui pretii naviculas, intercepit, et in Zelandiam misit. Cometarum interea apparitio, de qua diximus, varium variis terrorem incussit, omnibus malum, quod istiusmodi phaenomena [Orig: phoenomena] praesagire solent, in adversarios derivantibus. Interea adest nuntius, Ruterum in Guinea promontorium viride, cum octo onerariis navibus, in potestatem suam redegisse, Myoparonem amice, incolumen dimississe, et ulterius rem gerere parare, quo haud parum Anglorum animi turbabantur. Serio itaque Carolus se bello accingit, centum et triginta Regias, et aliquot locatas mercatorum naves, in proximum annum adversus Hollandos ornare decernens: cumque Galliarum Rex Hollandorum quam Anglorum causae

addictior videretur, hunc missa honorifica legatione, in partem suam pertrahere sategit. Ordines quoque ingentem parabant classem; septuaginta naves, quarum minima quadraginta tormentis munita erat, aptari decretum, quibus accederent viginti ab Amstelaedamensibus, et viginti ab Orientalis Indiae Societate, suppeditatae. Viginti quattuor novae aedificari quoque receptum. Utque mari mediterraneo anglis quoque negotium facesseretur, quindecim aliae validae naves, cum bello necessariis, locari permissum est. Helvoetslusa, commodissimus Hollandiae portus, Anglorum iniuriis maxime expositus munitionibus quoque firmare, e re visum est. Uti etiam in Insula Goerea munimentum erigitur. Constituuntur quoque et decernuntur fortibus praemia, et ignavis poenae et dedecora, ut utraque face animi ad rem fortiter gerendam inflammarentur. Interea Smirnaea, divitibus mercibus onusta, classis in mediterraneum mare vela facit, quattuor praesidiariis navibus, Duce Braeckelio, eam conducentibus. Allenus Anglicis bellicis octo stipatus, eam in Gaditano freto praestolabatur. Duae Smirnearum in montem Gibralterrenum actae frustulatim comminuuntur. Angli appropinquantes quinque tormentis a Braeckelio, innoxie salutantur, sed Braeckelius medius a duabus Anglicis navibus, tota tormentorum serie petitur. Hinc pugnae signum datum Braeckelius cum duabus aliis in hostem invectus fortiter pugnando occiditur, legato tamen eius strenue rem gerente, praeda quidem tunc prohibentur Angli, et tam onerariae quam claudae Bellicae naves, portum adipiscuntur, una excepta, cui Regis Salomonis nomen impositum erat, quae fortiter se defendens, tandem fracta, subsidit, aliisque duabus, quae nullis tormentis munitae Anglis cessere. Angli successibus insolescentes, cusis numismatis, quibus inscripta erant haec verba Imperium penes nos, ius maris sibi vendicabant, utque clarius omnibus insolentiam suam probarent, Gallicas quoque naves, specie scrutandi detinent, et a Dantiscanis, aliisque maritimis oppidis, navium rationem postulant. Hollandi contra praedatorias naves, in Anglos armari permittunt. Male haec res Anglos habuit, actumque in Parliamenti consessu volunt, an non omnes, quos caperent commissionarios, in mare proturbare integrum esset. Interea omnia Anglica mercimonia per Foederatas Belgii Regiones prohibentur, Anglique contra peregrinas merces ex Belgio venientes excludunt. Ordines porro piscatorias naves vela facere vetant, omnesque Anglos in Belgio stipendia facientes, (exceptis ducibus novum sacramentum dare petentibus) exauctorarunt. Gallus interea de retentis navibus, apud Anglum querelas instituit, et simul mediationem suam inter partes offert, sed haec reiecta est sed de navibus utcumque satisfit. Nec tamen Gallus desistit, sed duce Vernulio in Angliam misso, de compositione agere perrexit. Hactenus specie retortionis (ut vocant) res gesta est, sed Carolus, rem in compendium redigere certus, per feciales aperte in Hollandos Bellum proclamavit. Interea ordines rei pecuniariae caute provident, et quam maxime possunt, classi prospiciunt. Haec agebantur dum in flumine Tamesi navis, cui Londini nomen impositum est, et Lausonio destinabatur, proprio igne comburitur, et cum trecentis et octoginta hominibus, quos inter praecipuae aliquot mulieres, dissiliit. Interea praedatoriae naves, magnum Anglis detrimentum afferunt; tres modicae, eiusmodi, ex Zelandia naves, in totidem Regias longe maiores incidunt, post diuturnum et pertinax proelium Anglis victoria cessit, Dux Zelandorum Cornelius Everhartius deditionem detrectans, navem incendere, et una cum hosten in aera sufflare sustinuisset, nisi a classiariis fuisset prohibitus, tantam tamen, eius fortitudinis Rex rationem

habuit, ut virum et pecunia et libertate donatum in Patriam remitteret. Sed feliciori usae fortuna sunt aliae quattuor, ad Scotiae litora urbem Lairwarck, expilantes, et Arcem cum aliquot aedibus, deicientes. Interea Gallici legati Londini ad Regis colloquium admittebantur: hi mediationem Regis sui, et armistitium proponebant: sed Carolus, hoc reiciebat, quia immensi sumptus in Classem ornandam impensi, sine re gerenda, ex mora detrimentum sumerent. Mediatio admitti posset, sed quaenam spes reconciliationis, cum eo armorum esset ventum, ut neutra pars, nisi vi coacta, de iure quicquam remittere vellet. Cum autem ab Ordinum legato, apud Gallicum oratorem, de restituendis utrimque captis, mentio iniceretur, hic protinus tergiversari, et Caroli si non iam causam certe potentiam extollere. A tali propositione abstinendum esse, Hollandi saltem divi Andreae arcem, Bonavistam, aut tale quicquam offerre deberent. Haec res ad Ordines perscripta, admodum eos offendit, quoniam Galli, qui quod Hollandis ereptum erat, omnibus modis iis restituere, saltem ut restituantur adniti, ex foedere deberent, iam adversariis quam sibi aequiores videbantur. haec itaque ad Galliarum REgem perscripta sunt, quaesitumque num forte legati eius, propria moti consideratione a Regis mandatis praevaricarentur, eiusque iniussu iniusta proponerent. Sed haec ex Regis mandatis dicta et proposita fuisse, liquido postea apparuit. Dux Eboracensis interea, cum centum et octo navium classe, Texeliam versus vela facit. Ordinum classium, quae variis portibus in procinctu stabant, coniunctionem impediturus, et si occasio in promptu esset, exscensionem alicubi in terram facturus. Texeliana Classis ex nonaginta navibus constabat, sed Classiariorum inopia, vix quinque et septuaginta armari poterant. Octo et viginti, in Vilingis in anchoris commorabantur, sub Ioanne Everartio Duce: hic demum iussus solvit, et Texeliam versus navigat. Interea Gallica oneraria Classis, quadraginta navium, cum duobus praesidiariis, in Anglorum classem incidit; harum octo capiuntur, reliquae cum praesidiariis in Patriam evaserunt. Hoc quantulocumque successu, Angli animis mirum in modum augebantur, Belgarum potentiam ne huius quidem faciebant, immo indignam Anglorum virtute abiectam illam nationem clamitabant. Eboracensis interea tempestatibus pressus, non tantum Hollandiae ab oris, verum etiam mari facessere adactus est, claudas naves, et aegrorum vim Harvicum trahens. Ioanne Everhartio interea, Hollandis iunctio, Obdamius Archithalassus cum centum et tribus Bellicis navibus, undecim incendiariis, septem celocibus, duodecim Colonibus oras solvit, et novem insuper aliis ex Texelia auctus recta Angliam versus tetendit. Sed adversis ventis, quo minus dispersam et inconditam Anglorum classem adoriretur, prohibitus fuit. Interea novem Onerariae, ex Albi, cum omnibus bello necessariis in Angliam tendentes, cum praesidiaria nave Hollandorum in manus inciderunt. Interea Anglica navis, Corona dicta, Gadium portui appropinquat. Duae Hollandorum naves, alteri trium Regum, alteri Divi Georgii nomen impositum erat, hac visa, protinus in altum vela faciunt, hostem arrepturae, Divus Georgius forte in scopulum impulsa est, adeo ut alteri soli cum Anglo res esset: Belga in Anglum acta, primo impetu quadraginta Anglos stravit, sed Belgicae navis praefectus, una cum Legato et tribus aliis, eodem tempore interficiuntur. Anglica autem navis, admodum lacerata in portum se recipere adacta est, sequente utraque Belga, quarum altera iam se vado expedierat. Ibi omnes sua vulnera resarciebant; sed Hispanis Hollandorum virtuti applaudentibus, Anglus exacerbatus, utramque in posterum diem, ad pugnam provocat. Sed cum ad manus

veniretur, Anglus, relictis hostibus, melior velis, se in altum contulit. Mevius interea praefectus Tangerium, aliquot navibus obsidet, dum Douwe Herkesonius, Anglicam navem, pyrium pulverem, aliaque bello necessaria, eam urbem versus portantem, expugnat, sed navis incendio absumpta victori tantum victoriae signum, vexillum, et cum ducequinquaginta captivos reliquit. Vassenarius interim Hollandorum Archithalassus, cum centum et octo navium classe Angliam versus; Anglorum classem vestigaturus vela facit; nec minus Anglus parem, plus minus navium numerum trahens. Non procul ab Angliae ora, altera alterius in conspectum venit. Angli ordine meliores, Hollandi temeritate inconsulta ferociores se mutuo arripiunt, hi ante prospero usi vento, paulo post eum adversum habuere, pauci quos inter Vassenarius, Cortenarius, Ioannes Everhartius, Trompius, Stellingwervius, in mediam hostium classem irrumpunt, ceteris ignaviter sequentibus. Cortenarius et Stellingwervius, internecinis glandibus, interempti sunt. Et paulo post, praetoria Hollandorum navis, proprio ut volunt pulvere incensa et cum ipso Ammirallio Vassenario, ceterisque classiariis, in aera sufflata est. Quinque tantum gregarii servati sunt. Hoc infortunio gravius omnium animis perculsis, primus Cortenarii Gubernator vela vertit, et proelio se subduxit, hunc alii ignavi secuti, etiam fortibus fugiendi necessitatem imposuerunt. Alii alio proras verterunt, et hostibus, ipsorum an virtute, an nostra temeritate, partum mare reliquere. Vix triginta ex Hollandicis rem bene gessere. Angli sua fortuna usi, sex admodum naves inter se complicatae, immissis, incendiariis, incenderunt, octo captae sunt. Paucae aut suppressae aut suo igne incensae, adeo ut sedecim omnino desiderarentur. Angli quattuor amiserunt. Inter captivos mulier Emdana inventa est, quae hactenus se virum gesserat. ordines in eos qui male rem gesserant animadvertere, e re patriae ducentes, aliquot ex iis extremo supplicio, aliquot ignominia affecere, et in ignavorum locos aut probatae, aut speratae virtutis alios substituere. Everhartius sponte praefecturam abdicavit. Nec hoc infortunio deiecti. Bankertius paucis intermissis diebus, cum novemdecim [Orig: novendecim] navibus, Dromonibus tribus, totidemque Celocibus, in altum vela facit, cumque hostium nihil per mare offenderet, rursus sequente mense in Texeliam revertitur. Mirum quanta sociorum turbatio hinc secuta sit. Galli ad auxilia propensiores quam promptiores, Sueci nulla daturi, nisi foedus Elbinganum aboleatur, videbantur; sed Dani veteris officii immemores, quasi suppetiis nostris, non liberati, sed pressi fuissent, nescio quas satisfactiones postulabant. Adeo ut Hollandorum rebus male affectis, amici omnes quasi manum de tabula. Immo Monasteriensis Episcopus, Dylerianae Arcis expugnationem et Burceloi detentionem ab Ordinibus superiori anno factam, obtentui sumens, re vera a Britanniae Rege subornatus, post varias occultandi, et intentionem dissimmulandi artes, palam tandem arma expediit. Ordines contra, veterem militem, duce Ioanne Mauritio Nassoviae Principe, ad fines movere iussere, scriptum ad tempus, oppidis praesidio imposuere, copias Luneburgensi Duci stipendia facientes, sibi adiungere tentavere. Sed Galliarum Rex certior factus et ab Ordinibus sententiam rogatus, an non tutius esset res Episcopi iam crescentes, quam adultas vires, convellere? Seciorem dedit sententiam; tutius esse Episcopi Expeditionem exspectare, quam praematura irruptione, totum Imperium turbare, sat inimicorum Belgis suppetere, non crabrones esse irritandos. Gliscente cum vicinis bello, alios lacessere, furorem esse. Ne Herculi quidem contra duos; quibus amicis opus est, inimicitias debere evitare. Neque Episcopi arma tanti fore momenti, quin facile cohiberi possent, melius esse

modicas eius copias, quam totius Imperii vires sustinere. Interea ex Italia et Hispaniis reduces Anglorum naves, a belgicis praedatoriis, sex decem [Orig: decim] admodum numero, divitibus mercibus plenae Delfzylam adducuntur. Quae iactura Londinenses mercatores male habuit. Eodem quoque Ruterus, diu exspectatus cum duodecim Bellicarum, et septem captarum navium, classe, feliciter appulit, postquam Tarcorarium, et Cormantinum, expugnavisset, et inde in Americam traiciens magnam navium vim in suam potestatem redegisset, terram novam expilasset, sed captivos in Angliam misissit. Hic statim, ut probatae fortitudinis vir, toti Hollandorum Classi praeficitur, Trompio, qui superiorem non ferebat, indignante quidem, sed postea placato. Interea decem ex tredecim desideratis diu navibus Indicis, Bergas Norvegiae, Anglis cum octoginta Myoparonibus, frustra eas vestigantibus, appulerunt. Nec mora missis eo quattuordecim navibus, quarum quaeque sexaginta tormentis munita erat, Hollandos oppugnandi licentiam, urbis praefectum poscunt. Hic portus libertatem, et hospitii iura praetendens, vim modeste arcere conatus est. Vis ergo ab Anglis paratur et illi victoria sua insolentes, naves tormentorum tempestate adoriuntur, sed navibus, et arce strenue se defendentibus, male multati se recipere coguntur, sex claudae naves, una cum aliis integris in altum iterum, relicta sperata praeda, vela faciunt. Ex Belgis viginti quinque, exstincti septuaginta saucii numerabantur. Duae ex reliquis navibus, a Classe aberrantes, Bresontium Norvegiae urbem quoque advenerant, sed tertia ad bonae spei promontorium, non sine naufragii metu, iterum aberraverat. Dania iam ad saniora consilia videbatur propensa, causamque suam Galliarum Regis arbitrio credebat; sed huius incerta studia Ordines movebant, per legatum suum Beuningium promissorum auxiliorum Regem monere. Sed hic missa de novo in Angliam legatione, de Pace conditiones proponebat, redderent partes bello parta territoria, si insula Pouleron Belgis cederet, novum Belgium, Insula Bonavista, et Divi Andreae castellum Carolo concederetur; sed hic has conditiones reiciebat, alia sibi esse consilia clare demonstrans. Insuper Cunaeum Belgici Legato a secretis, contra omnium gentium iura in vincula coniciebat. Belgae contra, quo par pari referrent Grenhamum Douningii Secretarium captivitati mancipabant; sed ipse Legatus clam se subducebat, vanis praetextibus, fugae iniustitiam colorans. Hollandica Navis cui Leopardi nomen est, interim in Anglorum albi vexilli Legatum incidit, ut quisque se confessa est exoritur pugna, quam nox superveniens diremit, sole exorto renovatur proelium, sed post crudelem pugnam Anglus tandem fugam capessivit; quem Hollandus laceratis velis consequi, nec datis signis ad proelium retrahere valebat. Hic ergo in Patriam reditum parabat. Angli interea suis in portibus commorabantur, liberum Hollandis mare concedentes. Interea Ruterus cum Indicis, aliisque ad septuaginta navibus, relictis Bergis, in Patriam properabat: sed orta subito procella dispergitur classis, cuius septem Myoparones, et duae Indicae naves, cum quattuordecim aliis navibus, Anglorum, sedata tempestate, cum integris navibus scrutariam facientium, in manus inciderunt. Sed una ex Anglorum bellicis, cui Hector nomen erat, per Hollandos supprimitur, et Holcas alia, per Adrianum Kruningium, hostibus eripitur. Nesseus cum quattuordecim Bellicis navibus, pugnam audebat, quam Angli, quamvis numero superiores detrectabant. Interea undique conveniunt Batavorum naves, adeo ut iam ad nonaginta quinque naves Ruterus ad Mosae fluminis ostia sub signis haberet, Angli vero hac praeda contenti in portus suos remeant. Interim cum Luneburgensibus Principibus foedus icitur. Hi duodecim militum milia, suis in

ditionibus armarent, sex iam sub signis habebant, reliquis legendis Ordines pecuniam suppeditarent. Hinc Episcopi ditionem invadere receptum erat, si hic bellum apertius auderet; Ordines suis e finibus ei se opponerent, qui iam Anglicis stipendiis firmatus nihil non ausurus videbatur. Interea Imperator et Rex Hispaniarum de partium compositione, Mediationem suam offerebant. Sed Brandeburgensis Elector, foedere inter Ordines et Luneburgenses pacto, comprehendi petebat, modo Ordinum praesidia suis urbibus educerentur, sed hi istas conditiones reicientes, aliquid de antiquo debito persolvere, quo illum sibi devincirent Principem, in dem suam duxerunt. Episcopus, cum iam iustum corrasisset exercitum Tubicine ad Ordines misso, multa de allatis sibi iniuriis questus est, ditionem suam, immisso milite misere vastatam, populares male multatos, fracta templa, et violatam Religionem, se palam, clandestinorum consiliorum contra Ordinum urbes, meditatorum insimulari. Quin et Frisiam Orientalem quondam per Mansveldianos et Hassiacos milites depopulatam, inter cives et Comitem dissidia ab Ordinibus fota. His adiciebat Deylerianae Arcis et Burkeloae occupationem. Quae omnia Ordines celare noluerat, ut harum iniuriarum satisfactionem acquireret; qua sibi negata, omnes quae inde sequi possent calamitates a se derivabat, cum iam sibi iustus exercitus in procinctu staret. Haec omnia ad ductis rationibus ab Ordinibus refurata. Numquam se Principem iniuriis lacessere in animum induxisse. Deylerianam arcem se iure sibi vendicasse, cuius rationes non modo Principi sed etiam Imperatori demonstrasse. Oppressionem subditorum eius se omnibus modis evitasse, quin et insolentem militem morte multasse. Burkeloam, iniuria a Principe postulari, quippe quae delegatis ab utraque parte Iudicibus Comiti de Styrum adiudicata pridem fuerat. Si quae a Geldriae Ordinibus insidiae essent detectae, nulli nisi auctoribus fraudi esse debere; at si Princeps editis libellis, in suspicionem doli fuerit tractus, id Typographorum licentiae, nullis edictis coercendae, esse imputandum. mansveldianos, et Hassiacos milites, a se, quo minus molesti essent, solutis stipendiis, non modo placatos, verum etiam comitatu eductos esse, tantumque abesse ut inter Comitem et populares seditionem foverent, ut potius eam consopire omnibus modis conati sint, cum Rei publicae suae interesset, ne ipsa, propter continuatas dissensiones, atque adeo incommodatam Regionem, pecuniarum suarum redditione fraudaretur. Adde quod datis litteris, quae etiamnum in integritatis suae testimonium servantur, ordinum officia, ea in re, tam a Comite, quam ab eius Comitatus Ordinibus, cum gratiarum actione, laudata sunt. Ceterum sibi fuisse gratum si Princeps, eadem benevolentiae studia praetulisset; sed cum iam aliquod Ordinum loca hostiliter invadere non dubitaverit, se ipsi indicare, se insinuatis manibus, illatas ab ipso iniurias non spectaturos, sed quae ipsis media Deus suppeditaverit, expedituros, donec, omnium damnorum et detrimentorum, quae fuerint passi, satisfactionem impetraverint. Sed Episcopus, non exspectata Ordinum responsione, Transisulaniae partem invasit, et postquam obvia quaeque diripuerat, Enschedam. Oldenzaliam, Ootmersum, Almeloum, et Diepenhemium in potestatem suam redegit, et postea cum mille et quadringentis militibus Burkeloam movit, vacuamque defensoribus, facile occupavit, Arx vero centum praesidiariis, sub Eckio signifero, tam fortiter defenditur, ut non sine damno, receptui canere, necesse haberer. Zutphanienses, his rebus incitati, sexaginta equites et centum pedites, auxilio miserunt, sed equites, propter ruptum pontem, pedites assequi non valentes, quadringentos Monasterienses, tam equites quam pedites, aggredi non dubitaverunt, et viae angustia utentes, in fugam

verterunt, ipse praefectus cum multis aliis, ab Ordinum duce Welefeldio Zutphaniam captivi ducuntur. Castri tamen obsidionem Episcopus urgere non desinit quamvis sex tormenta in palude amiserat. FAtigati tandem praesidiarii, de deditione agunt, datisque et acceptis conditionibus, Arcem Episcopo tradunt, et Grollam versus proficiscuntur, sed eorum praefectus ob festinatam deditionem in vincula conicitur. Hanc sequebatur Lochemii, Wildebergae castri, Keppelii arcis, Dorthenii Castelli, et Dutechemii deditio, adeo ut iam ipsi, usque ad Insulae [Orig: Isulae] ripam pateret via. Perculsi hac inopinata invasione Patres, de sui defensione serio, cogitare coeperunt, terra marique, hinc ab Anglis, illinc ab Episcopo premebantur, distractis propter anceps bellum copiis, subitaneo hosti resistendo non erant. Conscribuntur igitur ad tempus mille equites, et tria peditum milia. Et Valdecius Comes ad Luneburgenses mittitur Duces, ut impetratis, quae ibi sub signis erant, sex militum milibus, iis a tergo Episcopi ditionem invaderet. Sed Luneburgenses, a Brandeburgensi Electore persuasi, tergiversabantur, Elector enim, nisi Orsoi, et post pacem faciendam Genippensis arcis, Emmericae, aut Vesaliae compos fieret, auxilium negabat, Luneburgensibus sine eo nihil facturis. Haec res Ordinum conatus penitus evertit. Sed Galliarum Rex de mittendis auxiliis serio iam cogitabat, cum Episcopi Legatus illum avertere conaretur, adductis variis rationibus, quibus per Beuningium Ordinum Legatum refutatis, duo equitum et quattuor peditum milia, lectas copias duce Pradelio, in Belgium mittuntur. Ordines insuper de novo duo equitum, et tria peditum milia, supra dictas ante copias conscribere iusserunt. Praeterea cum Helveticis Cantonibus, de tribus Peditum milibus scribendis ageretur. Episcopus interea Groningae ditionem invadit. Ad Appelliae Coenobium, copiis per paludem ductis. Sed dum hic morantur, Belgarum quadringenti pedites, et octoginta equites, Monasterienses, mille et sexcentos, ad Sellingam arripiunt, quingenti eorum occisi, centum capti reliqui fuga elapsi sunt. Alii usque ad Staphorstium penetraverant, sed cum reditum per Mauritii copias clausum viderent, per occultas vias elabuntur. Hoc modo hisce Provinciis Episcopus metum iniciebat, tributa imperabat, sibique earum dominium vendicabat, cum Galliarum Regis Legatus, ipsi perfidiam suam improbaret [Orig: improbraret] . Quippe qui nihil Regis iniussu se suscepturum promiserat, et tamen huc usque processerat. Quapropter Rex serio arma sua Belgarum armis adiungeret, et ipsum in ordinem redigeret. Haec nonnihil terrebant pervicacem, qui alio se convertens auxilia ab Imperio poscebat, sed quisque manum de tabula, sponte sua Episcopus bellum susceperat, sponte sua illud ad finem perduceret, fas erat, non commodum erat Imperio aliorum se litibus involvere. In Anglia interea de captivis redimendis per Gochium Legatum agitur, sed Carolus non tantum eos redimi non patiebatur, verum etiam durius miseros tractabat, pane et aqua famem tolerare eos adigens, quin etiam, Gochii Secretarium et famulum in carcerem coniecit. Hollandorum Classis, instante Hieme, iam quoque in Patriam revocatur, viginti navibus exceptis, qui Septentrionem versus, usque ad finem Mensis Novembris, observarent. Sed alia parte quindecim naves, commeatum Tangerio inferre conantes, cum duabus praesidiariis in Hollandorum manus incidunt, infelicius Britannis foris quam domi rem gerentibus. Episcopus interea circumiecta territoria expilabat, sed crescentibus ordinum copiis multis locis a se ante occupatis eicitur. Lochemium quoque deditione Ordinibus traditur, sed cum Mauritius ulterius movere pararet, frigoris saevitia impeditur, copiae itaque in Hiberna reducuntur. Sed Anglus haud minore saevitia Hollandos captivos excepit,

quos tantum non alere detrectabat, asse quottidie miseris in alimentum, tantum concesso, si eos vivere vellent Ordines ipsi alerent, dictitans. Inauditum hoc videbatur Ordinibus, si captivos fame perire sinerent, durum quidem, ipsos propriis alere sumptibus, insolitum: itum itaque est in hanc sententiam, si Christianus Rex in eam crudelitatem durare posset, paterentur Ordines, et Deo vindictam Committerent. Interea magis ac magis inter Gallos, Anglosque gliscebant inimicitiae, Gallicis mercatoribus, per iniustitiam adempta bona reposcentibus, Anglisque Gallorum ad pacem mediationem respuentibus, nec minus in bellum ferocibus, quamvis eo anno centum hominum milia, plus minus, Londini peste exstincti essent. In Belgio interea, de re pecuniaria, in annum sequentem, deque re militari, sedulo agitur. Miles in tempus scriptus exauctoratur: Classiarii milites Gentio, Palma, et Hornae Comite Ducibus asscribuntur, tam maritimae quam terrestri militiae apti. Dum Episcopus Frisiovennam, et paulo post pagum Emmenam tertio impetu occupat. Sequenti anno qui huius saeculi millesimus et sexagesimus sextus fuit Galliarum Rex, multis lacessitus iniuriis, Anglis publice bellum indixit, viresque suas ordinum viribus sociare recepit. Sed hi cum Danis, et Brandeburgensi Electore foedera ineunt, Monasterienses denique tota Groningae ditione exigunt, terramque multis oppressionibus liberant. Angli interea Hollandos, Barbatis Insulis expellunt, cunctaque illorum munimenta, excepto Carislao, in potestatem suam redigunt, et rebus maritimis intenti Hieremiam Smith cum octodecim navibus mare Mediterraneum versus mittunt; nec minus Hollandi, Cornelium Everhartium cum totidem Myoparonibus, Ostendam iuxta Mare liberare iusserunt, quem Minxius cum triginta Anglicis navibus adoriri certus, Hollandis suos portus repetere necessitatem imposuit. Interea Monasterienses, Carpio Duce Veterem Silvam (pagi illud nomen est) invadunt, magnaque praeda potiuntur; quo comperto, mittitur extemplo Tarantinus Princeps, cum mille equitibus, et sexcentis admodum peditibus; qui omnes, exceptis viginti, qui in proelio ceciderant, victoris arbitrio se dedere adegit. Nec his territus praefectus van der Nat, Castellum Wou, non procul a Bergis ad Somam invasit, sed Bergensibus praesidiariis, se cum centum et octoginta militibus dedere necesse habuit. Aliae copiae interea per Brabantiam conscribebantur, quae cum sub signis essent, in Monasterienses de generabant: Qua de re apud Hispaniarum Regem querelae instituuntur, sed copiis cum conatibus suis vanescentibus, ulterius rem urgere, in rem praesentem, non visum est. Dum Monasterienses Frisiovennam, et post eam Schulenburgum occupant, Centurio Brassertius cum quinquaginta equitibus, et octoginta peditibus Monasteriensem agrum ingreditur, sed ab octingentis Monasteriensibus equitibus reditu prohibetur, et post ancipitem pugnam se dedere necessa habuit. Insignis fuit agrestium hoc loco crudelitas, qui Hollandos a tergo invasisse non contenti, Baxii et Surmontii Centuriorum, in hac pugna occisorum corpora aperire, et viscera inde extrahere non exhorrescebant. Iam serio adversus Monasteriensem res agebatur. Princeps Nassaviae imperator toti exercitui, Tarantinus equitibus, Nordvici Dominus tormentis, Hornae comes vigiliis praeficiuntur. Angli iam quoque Danicas naves, ubi possunt, invadunt, sed Daniae Rex contra, omnia quae in eius Regno inveniebantur bona detinuit: sed illi imperatorem quoque auxilia poscunt, sub promissione non prius bello finem imponendi, quam Belgium foederatum subegerint, et imperio proprias urbes Campos, Daventriam., Swollam, Groningam, et Neomagum eidem restituerint. Sed haec iactantia Viennae susque deque facta est. Gallus iam quoque ingentem classem, sub Duce Bellofortio

ornabat: eamque Hollandicae sociare promittebat, sed hoc hactenus effectu caruit. Angliae interea Regina mater, magnam Christianae sanguinis profusionem metuens, ad pacem domi suae tractandam, mediationem suam offerebat, uti et Moguntiae Elector; sed ad illam animi nondum satis parati videbantur. Gallis tamen, per internuntios Silvium quendam, et Buatium, de cuius exitio ante dixisse memini, aliquas pacis conditiones exhibuit. Primitus vicies centena florenorum milia, pro damnis, quae passi erant, postulabat. Regula et Norma, iuxta quam utraque pars negotia tractaret, tam extra quam intra Europam statueretur. Ordinum confoederati pace excluderentur, sed Anglorum socii includerentur. Hae conditiones, neque penitus reiectae, neque acceptae sunt, sed Gallis communicatae; ut socios a se mutuo divellerent, et dissociarent, cusas esse a nonnullis credebatur.

Episcopus interea amicorum inops, auxilia frustra circumspiciebat; Et iam non modo Hollandica verum etiam Gallica, Luneburgica et Brandeburgica arma metuebat; petit itaque Cliviae de pace colloquium haberi, quod concessum est. Interea virtus bellica sibi ipsi non defuit. Duodecim enim Galli pedites Daventria, Coesveldiam versus excurrentes, Holteni a centum et octoginta Episcopi militibus arripiuntur; illi numero impares in domum quandam se recipiunt, atque inde fortiter se defendunt. Virtus eorum hostem vitam ipsis offerre movit, sed illis deditionem negantibus, incenditur domus, Galli per medias flammas erumpentes, ad coemeterium [Orig: caemeterium] confugiunt, templumque irrumpunt. Hostes fortitudinem hanc mirantes, misso cum viginti quinque Militibus tubicine, deditionem postulant, sed Galli tubicine glande traiecto, pugnam ex templo renovant: agrestis quidam interea, viso horum periculo, conscenso equo Daventriam properat, indeque auxilium petit, quo iam appropinquante, Monasterienses magnam partem saucii decem relictis occisis, et duobus equis, in tutum se recipiunt. Aliud non minus egregium militis Petri Mollerii Delphensis facinus narratur: hic Arnhemio, ad recognoscendum emissus, in octodecim Monasterienses incidit. Sed ille resiliens duabus glandibus Ducis caput pectusque traiecit, quo ceteri territi fugam capessebant. Mollerius interfecti hostis cadaver carro impositum, Arnhemium, in victoriae signum contulit. Scenkanae Arcis praesidiarii, quadringenti numero, Dutechemium versus excurrentes, ab ipsius urbis Praesidiariis Postio Duce arripiuntur, sed illi tam egregie se defendebant, ut hostium occisorum cadavera vix quattuor [Orig: quatuor] curribus avehi possent, reliquis in fugam versis. Interea Cliviae de pace instituto colloquio, pax sancita est, conditiones istiusmodi fuere. 1. Pax inter Ordines et Episcopum firma et perpetua esto, omnisque mutua benevolentia colitor. 2. Omnes mutuo datae et acceptae iniuriae oblivioni traduntor. 3. Episcopus occupata loca, Ordinibus praecipue Burkeloam reddito. 4. Nec ea solummodo, sed omnia Ordinum ditionum loca milite liberantor. 5. Inde a vicesimo quarto Aprilis die, omnis Ordinum hostilitas, adversus Episcopum cessato, si quid transgressum fuerit, ipsi recompensanto. 6. Eodem quo Episcopi milites, modo Ordinum milites ex Episcopi locis, educuntor. 7. Post Pacis conclusionem Episcopus Exercitum suum demittere tenetor, nec plura quam tria praesidiariorum milia scribere, nisi consensu Imperii, aut eius Circuli necessitate, ipsi licitum esto. 8. Omnia huic paci adversantia foedera ab ipso eiurantor, nec alia contra Ordines ineuntor. 9. Sic quoque ab Ordinum parte. 10. Utriusque partis confoederati socii huic paci includuntor. 11. Burkeloa in priori suo statu maneto. 12. Praetensa omnia iura pacis huius sancitione cessanto. 13. Nec Episcopo nec successoribus eius, se Ordinum negotiis immiscere fas aut

licitum esto, si quae exoriantur controversiae, illae amice per delegatos Iudices deciduntor. 14. Hisce pacis conditionibus exsequendis, vades se constituunt Imperator Romanorum, Rex Christianissimus, Moguntiae, Coloniae, et Brandeburgensis Electores, Paterborniae Episcopus, Palatinus ad Rhenum, Neoburgicus Dux, Augustus denique et Ioannes Fredericus Brunsvici et Luneburgi Duces. 15. Intra quindecim dies, utriusque partis assensio exhibetor. Actae sunt denique Galliarum Regi, Helvetiae Cantonibus, pro auxiliis, et benevolentia gratiae. Nec tamen Suecorum in Danos cessabant irae, nisi adversus Anglos arma deponerent, magnum malum illis minantium, et iam ad bellum res pervenisset nisi Gallus et auctoritatem et potentiam suam interposuisset. Carolus interea Smitium praefectum suum ex Mediterraneo mari, domum revocabat, ut hac in parte viribus suis accederet. Paucae tamen, Barbaris iunctae, in Hollandos excurrebant, cum Mense Maio cum Galando Maurorum Rege foedus Carolus iniisset. Parisiis interea de pace inter Anglos Batavosque, urgente Regina Matre, ipsius in Aula, colloquium instituitur. Dominus Leoneus, Gallici Regis, Legatus Hollis Anglici, et Dominus Beuningius, Ordinum nomine, hic agebant. Leoneus nihil Regi suo nisi Confoederatorum suorum satisfactionem poscebat. Buningius novum Belgium, Corseum promontorium, divi Andreae castellum, in insula Bonavista, Anglis offerebat, et Ordinibus Cormantinum, et insulam Pouleron petebat. Aut si hoc magis placeret, quisque bello parta retineret. Hollis minorem hanc oblationem, illa quae pridem in Anglia facta erat, arbitrabatur; novum Belgium et Corseum promontorium, Regi suo propria esse: frustra itaque alicui offerri, cuius iam compos esset. Buningius vero illam proprietatem, adductis validis rationibus reiciebat, et si quid maius in Anglia oblatum esset, illud haud quaquam, Ordinum nomine factum demonstrabat. Eo denique res rediit, ut Hollis ex Anglia ampliorem instructionem peteret, sed hoc paulo post a Rege suo revocato, omnis tractatio in fumum abiit. Fit itaque tam in Anglia quam in Belgio, novus ad bellum apparatus, hinc nonaginta plus minus, illinc octoginta magnae et instructissimae naves in procinctu stabant. Nec minus Gallica Classis triginta sex Gallicarum et sex Hollandicarum, decem incendiariarum, et aliquot longarum navium Bellofortio Duce, ex Mediterraneo, Britannicum mare versus vela iam faciebat, cui supra nauticos decem militum milia imposita erant. Contra auxiliares Gallorum copiae ex Belgiis, in Galliam revocabantur. Qui Donatis largiter praefectis remittuntur. Classis Hollandica tandem in tria agmina distincta, Angliam versus vela facit, nec minus Britannica, aliquot navibus inferior. Angli tamen superiori victoria ferociores, hostem intrepide aggrediuntur, Hollandi abscissis anchoris eorum inpressionem praestolantur. Ventus Anglis secundus Hollandis adversus spirabat, sed vehementior, Anglis, inferiorum tormentorum usum adimebat, Hollandis liberum permittebat. Gentii Domini navis, Paulo ante proelium, undarum impulsu arborem amiserat, atque adeo ab alia navi Goeraeam versus deducta fuerat. Angli vehementer [(transcriber); sic: vehementur] in Trompii et Meppelii agmina inferebantur, nec minus fortiter Ruterus cum agmine suo in Anglos impressionem fecit. Primo impetu Anglica navis, quinquaginta tormentis armata, ab eo supprimitur. Sic diu ibant redibantque inter se classes, Angli tandem vela, occidentem versus obliquabant. Gulielmi Barclai navis septuaginta aeneis tormentis formidabilis, a classe reliqua succiditur, et ab Henrico Adriani, occiso iam duce capitur; et Helvetii [Orig: Helvoetii] cataractam versus, una cum Trompii et Ioannis Nessei claudis navibus deducitur. Anglica navis Georgius, quadraginta

quinque tormentis armata, eodem modo, a Swartio prefecto expugnatur atque in Patriam deducitur. Uti quoque navis cui septem silvarum nomen impositum erat, et quae superiori anno ab Anglis capta erat, a praefecto Zanio occupatur. Duvenvorda contra, Hollandica navis, stuppeo glomere ardente, fortiori vento, repercusso incenditur, septuaginta, quos inter Princeps Monaci et Guiciae Comes, tantum servantur, eodem infortunio navis, Curia Zelandica dicta, cuius praefectus Simon Blockius erat, usa est. Monckius Anglorum Architalassus, navem admodum laceratam ex proelio subducere, ut reparetur, necesse habuit. Cornelius Everhartius, ex albi vexilli sublegati nave, per Ruterum male multata, glande percutitur, Anglica navis an mari hausta, an elapsa sit, incertum, numquam certe postea in proelio interfuit. Nox superveniens pugnam diremit, claudasque naves resarciendi copiam dedit. Postera die, postquam duces Ruterus, ad rem fortiter gerendam admonuisset, iterum ad manus ventum est. Bis utrimque ex omnibus tormentis fulminatur, sed exorta malacia, pugna intermittitur, et quae Iacera erant resarciuntur. Sub meridiem vento resurgente, recrudescit pugna. Trompius ex sua lacera, in Iacobi Swartii navem transgressus, una cum Hulstio, Haneo, Petro Salomonide, et Amstelio, in hostium medium agmen penetrans, non extra periculum fuisset, nisi mature per Ruterum eiusque agmen ei subventum fuisset. Vehemens hic oritur pugna. Salomonidis navis incenditur, sed ipse cum classiariis, in Schei navem transiliit; ubi paulo post, internecina glande, honorifice exstinctus est. Eodem fato Hulstius defungitur. Ruterus arboris maioris partum amisit, qui dum vulnus illud resarciat, dato Arnoldo Nesseo Imperii vexillo, proelio excessit. Interum variae Anglorum naves qua supprimuntur, qua comburuntur. Postquam ter impetus utrimque factus fuerat, Angli tandem Tamesim versus proras vertunt, Hollandis post terga sequentibus. Nox obscurior fugientibus favebat, sed luce demum exorta, Angli tutius fugere, et Belgae acrius instare. Illi varias naves, tardius sequentibus, propria manu ne hostium in manus pervenirent, insenderunt. Askuus, cum nave sua, cui Regii Principis nomen, queque nonaginta aeneis tormentis terribilis erat, vado (cui Galper nomen est) inhaesit, Trompius, iam Isaaci Sweerii in navem traductus, cum duabus incendiariis, haerentem invasit, sed ille viso periculo, deditionem fecit, navis Ruteri iam proelio redditi, iussu, ne impedimento foret, incenditur. Princeps Robbertus interea cum duabus et viginti integris navibus, victis auxilio venit, hi iam denuo victoribus pares, proelium redintegrant. Ruterus postquam praefectos, in navem suam convocatos, ad fortitudinem, exhortatus erat, hostem eadem qua antea fortitudine adoritur, vehemens, exoritur pugna, hinc fatigati, et mutilati, sed pridiana victoria animosi. illinc recenti auxilio fortiores, sed clade superiore minus animo obfirmati rem gerunt. Ter Ruterus hostium agmina perrupit. Toto die acriter pugnatur, tanto fragore ut omnia misceri viderentur. Praefectus Utenhout, navem incendio amisit; praefectus de Liefde, incendiariam feliciter declinavit: Robbertus non evitasset, sed sua Belgarum incendiariae immissa, utraque incenduntur, et sic conflagrantes, in aliam Anglicam incidunt, eamque accendunt, sed ancipite fortuna pugnatur, donec, Ruterus praecipitem diem conspicatus, dato recepto signo, omnibus, promiscue hostem arripiendi copiam daret, pars Belgarum, prospero, pars adverso, utebantur vento, ab omni adeo parte fit in hostes impetus. Angli quamvis circumventi, per sesqui horae tamen spatium, fortiter se defendunt, sed tandem defatigati, omnes terga vertunt. Octo aut decem Caerulei vexilli naves rectis reliqui obliquis velis ad patria litora

fugiunt, sibi quo quisque posset consulentes modo, Belgae eadem promptitudine instabant. Brunsveldius praefectus, duas simul naves, ad deditionem compulit, quae denuo resurgentes, secundo a Pavio domantur. Koendertius, navem ingentem, cum sexaginta duobus tormentis expugnat, Rutgertius Maximilianus, aliam cum quinquaginta quattuor. Duae aliae sub vesperam fundum petebant. Et actum de tota classe fuisset, nisi oborta subito nebula, Anglis aufugiendi copiam, et Belgis subsistendi necessitatem imposuisset. Postero die, cum hostis nusquam appareret, tota classis ovans in Patriam proram vertit, septem captivas naves trahens, quarum una, cui Tauri nomen erat, nimis, quam ut seque retur, lacera, mari postea hausta est. quattuor eo proelio Belgicae naves amissae sunt, omnes flammis absumptae, nullae ab hostibus captae. Sexaginta naves in Zelandiam, decem Texeliam, et totidem ad Helvetii [Orig: Helvoetii] cataractam appulere. Ex ducibus Cornelius Everhartius, Hulstius, Otto Trelonus, Blockius, Salomonides, et Hautinius desiderabantur. Ex Anglis non infra sex mille, occisos esse volunt; captivorum tria milia erant, quos inter Askuus, albi vexilli Ammirallius, aliique praefecti. Christophorus Mincius, et Gulielmus Barclaius, inter occisos erant. Navium Anglicarum, quae aut in manus Belgarum venerunt aut alio infortunio perierunt, incertus est numerus, sunt qui ultra viginti tres numerant, illis adhuc exceptis, quae in fuga, ex vulneribus, interierunt. Nec defuit mulieribus ardor, una nempe, Hautenii in nave inventa est, et alibi duae, quae cum viris strenue rem gesserant; neque strenuis sua praemia defuerunt; alii enim alio modo aut donis, aut honoribus aucti sunt. Angli, quo vulnus occultarent, ignes Londini, quidem, in victoriae testimonium, accenderunt, sed re demum patefacta, deridebantur. Askuus Lovesteinium in Arcem deducitur, ibique etiamnum dum haec scribimus, servatur. Praefecti occisi, honorifice sepeliuntur, et Hulstii in locum Isaacus Swerius, Vice-Ammirallius Amstelaedamensis creatur. Mirum quanta animorum mutatio, hanc victoriam exceperit. Sueci statim propensiores, pacis se Mediatores exhibent, qui si secus sors cecidisset, et nos et causam nostram deseruissent. Ordines classem reducem, extemplo reparari iusserunt, quae intra paucos dies procincta, octoginta et sex navium, et sexdecim incendiariarum, in altum vela fecit. Ad Tamesis ostia anchoras iecere. Quaedam ipsi flumini immissae, ingentem Angliae terrorem intulere. Qui etiam classem suam quam subito possunt, instruunt. Dum Galli, ab Anglis lacessiti, rupta prius ab Anglis pace, Hollandica navi auxiliante, Christophori insulam invadunt, et occisis mille et quingentis Anglis, insulam in potestatem suam redigunt. Interea praedatoriae naves, aliae aliis partibus, rem quoque feliciter gerunt, quibus et aliis minutis rebus, dum ad finem properamus supersedere, necesse habemus. Anglica interea classis reparata demum, exitum parabat. Ruterus ut pugnandi copiam faceret, in altum cedit. Angli prosperis Aquilonibus usi, Belgarum primum agmen intrepide arripiunt. Exoritur iterum crudelis pugna, Ioannes Everhartius, qui se iam iterum mari reddiderat, globo interficitur, postquam Anglicam navem n fundum maris egerat. Alii duces quoque cadunt, dum Trompii tertii agminis Dux pugna abstineret, aut abstinere necesse haberet, Rutero frustra invadendi hostem signum dante, qui interea hostibus immixtus, egregia fortitudinis specimina edidit. Tres integras horas, Anglorum praetoriam, ab uno, et aliam ingentem navem ab altero latere arcebat, illamque adeo multabat, ut Monckius Archithalassus, Anglorum, in aliam navem transcendere, necesse haberet. Trompius interea, cum agmine suo, caerulei vexilli agmen aggreditur, et in fugam vertit, eumque usque ad Angliae litora

prosequitur, deserto Rutero, qui iam rubri vexilli agmen, tantum non in sugam verterat. Sed primi agminis propter Everhartii mortem confusio, et Trompii absentia, Anglis reddebant animum, qui pugnam redintegrantes, Ruterum acriter adoriuntur, qui cum duodecim navibus, usque ad decimam noctis horam pugnam sustinuit; tenebrae eam diremere. Postero die hostibus immixtus, Wilingas appulit. Magno utique periculo perfunctus, incendiaria enim eum sine dubio accendisset, nisi tres Galli principes, sponte nomen dantes, cum Gulielmo Neoportio, in lembum prosiluissent, et abscissa incendiariae cimba, qua aufugere solent, abstinere abegissent. Trompius interea, post tertiam absentiae diem, rediit, nec ducem deseruisse contentus, eius gloriam famosis scriptis, commaculare non erubuit; sed ille ab Ordinibus accersitus, loco et munere movetur. Belga hoc proelio, duas, et Angli tres naves perdidisse dicuntur. Ducum maior et gravior iactura, ex quibus octo cecidere, ex Anglis quattuor. Ordinum delegati, Hollandiae Syndicus de Wit, et Hoolcius, in Zelandiam mittuntur, ut classem quam primum restaurarent, refectamque pelago immitterent. Banckertius Everhartio sufficitur, et aliorum loci aliis praefectis replentur. Gulielmus Iosephus Gentius Trompio successit. haec agebantur dum Angli sua quoque vice, Hollandiae et Zelandiae litoribus adhaererent.

Heempskerkius interea, quondam [(transcriber); sic: quondum] Hollandorum praefectus, sed ob ignaviam suam, ut extremum supplicium effugeret, solum vertere coactus, captata occasione secundo aestu, Flevum, cum aliquot maioribus et minoribus navigiis, ingreditur, atque inibi plures quam centum inermes naves onerarias, et duas bellicas incendit. Nec his contentus, Insulam Schellingiam ipsam invadens, multas ibi casulas flammis absumpsit; fugientibus passim incolis, unus aeger relictus, ab Anglis inhumaniter iugulatur; tanta perfidia, ignaviam suam augere, scelesto Batavo, Patriae hosti, visum est. Duodecim quoque aliae onerariae naves, paulo post in eorundem manus inciderunt. Anglica navis bellica, contra, mari hausta est. Et in Albi flumine, Hamburgi in conspectu, tres Anglorum naves pice et aliis bello necessariis rebus onustas, Belgicae naves duae incendere, tres intercepere, undecim reliquae, in urbis sinu, salutem invenere. Hoc tempore Buatii perfidia, de qua et de cuius exitio, suo loco diximus, detegitur. Kievit et Horstius, iisdem impliciti consiliis, ne idem cum Buatio supplicium subirent, mature in Angliam aufugiunt, uti quoque Reuvenius et Messenius, discordiis per Belgium serendis empti. Sed Magdovallus Anglus Medicus, Delphis degens, interceptis callide litteris, Ordinum consilia, Regi Carolo manifestare assuetus, in vincula conicitur. Ab hoc tempore non perinde, res Britannis successit, amotis proditoribus, ad Patrum decreta Caecutientibus. Interea Belgica Classis in procinctu, septuaginta et novem bellicarum (deficientibus enim nauticis, nonnullae detinebantur) viginti et sex incendiariarum navium solvit, et Angliam versus vela fecit, nec mora Angli quoque in altum contendunt, quo viso Ruterus, ut pelagi copia fieret, mare repetiit; sed Aquilonibus vehementioribus obortis, per Canalis angustias (capita seu promontoria vocant,) utraque classis propellitur. Sequenti die, ventis nonnihil desaevientibus, Ruterus proram in Anglos vertit, signumque hostem invadendi dedit. Sed illi, pugnam non ausi, vela verterunt, et ad patriae litora confugerunt, Belgis acriter instantibus, et nisi ventus recruduisset, plures quam una bellica navis Belgis praedae fuissent, qui iam una, quinquaginta et quinque tormentis munita, contenti, Bononiam versus contendunt, ventis sedatis hostem vestigandi certi; sed cum Anglos ad Plymouthum commorari

compertum esset, Ruterus quoque ad Dunckerkam anchoras iecit. Bellofortius interea cum quadraginta septem bellicarum, et quattuordecim incendiariarum navium classe, usque ad Valerii fanum, ultra Diepam, pervenerat, sed se Belgis iungere, propter rudiores ventos, non poterat, atque ideo Brestam versus retro cedit, Rege revocante, qui sequentis anni principio maiores vires, maturius nostris iungere receperat. Daniae Rex viginti quinque his addere promittebat, quarum maximae centum, et minimae quadraginta tormentis munitae essent. Obortum hoc tempore Londini incendium est, de quo ante locuti sumus, quattuor dierum spatio, triginta aedium milia, et octoginta templa, absumens, Anglorum res haud parum turbavit, et Rutero mare etiamnum obtinendi, sententiam fecit, sed ipse per aegritudinem patriam repetere adactus, Ioanni de Wit, Ordinum Hollandiae et West-Frisiae Syndico, ad classem misso locum fecit. Nesseus quoque sua relicta navi, in Ruteri navem transcendit, ut cum Wittio consociatis consiliis, rem gereret. Post aliquam moram Anglica Classis eminus propinquare visa, sed Belgis iusto ordine praestolari visis, vela denuo vertunt, Belgis insequentibus, donec asperior procella insecutores cohiberet. Anno iam senescente, et mari continuis tempestatibus crudescente, tam Anglica quam Belgica classis, domumitionem parabant, viginti et una per mare relictis, quae tamen ante hiemem portubus suis illabuntur. Per occasionem missi ex Hollandia in Angliam Barclai cadaveris, variae ultro citroque commutantur litterae, Rege summam suam inclinationem ad pacem declarante, et Ordinibus eiusdem amorem contestantibus, et utrisque hinc et inde sua iura probantibus, non tamen impraesentiarum ad rem ventum est: Carolo interea Danis bellum indicente, et falsitatis, contra Ordines incusante, quasi de tradendis Indicis navibus, Anglorum in manus, secum egissent, quam incusationem Danus postea editis scriptis diluit, aut diluere conatus est. Parliamentum quoque, in annum sequentem bellum adversus Belgas prosequi constituit. Ordines contra de prolatis pridem, per internuntios, pacis conditionibus litteras ad Regem dedere, quibus significabant, denuntiationes mutuo in Africa factas posse aboleri. Normam super negotiationibus, si quoque in Europa fiat, posse constitui, de damnis Anglis illatis, satisfaciendis, non agi posse, cum ipsi maiora, quam Angli perpessi fuerint. Si denique verbum aut signum suum, apud Carolum non satis valerent, se Status et principes sibi foedere iunctos, vades velle dare. Sed exclusis confoederatis Pacem sanciri non posse. Opportere Regem secum iuxta et cum foederatis, loco non partiali de pace colloquia concedere. nec his commotus Rex cum Gallo separatim de pace agere, per Reginam Matrem, Galliarum Regi obtulit. Quod a Gallo reiectum, se seclusis consociatis salva fide agere non posse, dictitante. Fit itaque utrinque, ad novam vim, apparatus. Gallus quoque maiorem ornat classem, dum ad Christophori Insulam, sexdecim navium Classem, exscensionem facere parantem, oborta tempestas dispersit, et Galli naves conscendentes eius reliquias partim suppressere, partim cepere. Dania quoque suam parabat classem, et sic undique nil nisi bellum spiratur. Sed Deus optimus maximus, quo minus maior sanguinis fieret profusio, prohibuit. Fit itque utrinque de pace ineunda a partibus denuo mentio, utraque iam ad eam, ut visum, magis inclinante. De loco dudum disceptatur, sed cum Belgae, per litteras, si per Confoederatos liceret, vel Londini, aut alibi in Anglia, agere se non gravari, testarentur; Carolus contra ut mutuam benevolentiam exhiberet, vel Hagae Comitis Colloquium fieri, non dedignaretur. Displicuit hic locus propter notas rationes Ordinibus; conventum est itaque,

post varias ultro citroque litteras, de Breda conventui destinanda, leguntur itaque ad Colloquium legati. Hollis et Coventrius a Carolo. Galliarum Regis nomine Dominus d' Estrada, et Cortinius. Suecorum legati, ad mediationem admissi, Georgius Flemming et Coietus nominabantur, sed hoc subitaneo morbo exstincto, eius loco Baro ac Comes in D'hona sufficitur. Belgarum Plenipotentiarii. Hieronymus de Beverninge, Petrus de Hubert, Albertus Iongstal, et postea Adolphus Henricus de Ripperda legebantur. Conventum est ad Constitutum locum, dumque ibi agitur, et tarde aut nihil proceditur, Anglis Regis auctoritatem non exhibentibus aut habere negantibus, stabat ad Tamesis ostia Hollandica classis, Duce Rutero, et Domino Cornelio de Wit, Puttenii Dominii Gubernatore, Rei publicae Dordrechtanae Consule, Ordinum ex auctoritate, Auspice. Hic statim Consulis iussu, convocatis ducibus, de flumine invadendo, de navibus, in eo, in anchoris commorantibus, aut capiendis, aut comburendis, agitur. Ducibus id commode, sine summo periculo fieri posse negantibus, Ordinum decretum exhibuit Consul, tergiversandum non esse, sed de modis, quibus id commodissime fieri posset, tantum deliberandum, et certum id tentare Ordinibus esse iterans, seque inter priores rem aggressurum dictitans. Itum ergo est in eam sententiam, praemissis levioribus navibus, dum maiores ad fluminis ora excubias agerent, Insulam Chappaeam invaderent, et deinde rem ultrius tentarent. Hoc cum sit, continuis tormentorum ictibus, Castellum Carnessam, in ea insula situm, defatigatum, primitus, occupant. Sed cum illud diu retineri posse, ab omnibus negaretur Ducibus, corruptis aut combustis, qui ibi inveniebantur, navium apparatibus, castrum, cum promptuario incenditur. Postero die, qui Iunii mensis vicesimus secundus erat, Chattami flumen ingrediuntur, destinatae naves, ut ad maiorum Anglicarum navium stationem perveniretur. Ostium eius fluminis, Angli conatus nostros, aut praevidentes, aut metuentes, septem incendiariis navibus, in fundum demissis, obstipaverant, ita tamen ut non omnino transitus negaretur, bellicam obiecerant, a Braeckelio quae capitur septemdecim ex levioribus navibus, ad transitum tentandum missae sunt. Postquam hae feliciter perrupissent, tormentorum, cumulo tumultuario impositorum ictibus, laborantes, conscensa ocius terra, munimentum occupant, et praetensam portui catenam, qua laxant, qua frangunt. Inde ulterius navigantes, tres Regias naves incendunt. Duae quas inter, Regius, Carolus, totius Angliae fortissima navis, abducuntur, et postea in Hollandiam mittuntur. Postero die, tres leviores naves cum novem incendiariis missae, ut tres alias, quae in conspectu superius erant, Regias naves, incenderent, quod incendiariae, dum, Myoparones tormentis suis castellum imminens, fatigarent, feliciter peregerunt, naves istae vix aut paulo minores Regio Carolo erant. Hisce peractis, cum navium nihil superesset, eadem, qua ingressae erant. via redeunt naves, postquam iterum apud insulam Chappaeam convenerant, mittitur Dominus Gentius, cum novemdecim navibus septentrionem versus, aut reduces Indicas recepturus, aut Anglorum Onerarias observaturus, qui sub finem Augusti, cum praeda in Patriam rediit. Vigesimo octavo Iunii die, mittitur Protribunus Palma cum quingentis militibus, ut exscensione in terram facta, pecora abigeret, adiuncto Ottone Voogdio Fisco, qui ne qua violentia incolis fieret, curaret. hae copiae, paulo post solis ortum, terram, et imminentem litori altum montem conscendentes, in alas divisae, ad pagum Minster perveniunt, Centurione Brouwerio, ad scaphas servandas, relicto. Postquam in pagum perventum erat, data incolis fide, nihil eos violentiae passuros,

si pecora suppeditarent, adducta est ingens ovium praepinguium vis, armenta boum, porcorum et gallinarum copia. Quae omnia quasi in conspectu hostis, non procul in procinctu stantis, nec pugnam, ut pote minor numero, audentis, ad litora abiguntur, et schaphis imposita, sole iam occidente, ad naves perducuntur. Hisce adeo feliciter peractis, naves omnes sublatis anchoris, rursus ad priorem stationem (Konings-diep vocatur) descendunt, et tota Classe in agmina divisa, ita fluminis ostia observabant, ut neque exitus neque introitus, ulli, invitis Hollandis, copia esset. Mittuntur postea aliae sursum naves, quae alias minores, apud Gravisendam commorantes naves, invaderent, sed, suppressis navigiis, via clausa et positis, ab utraque fluminis ripa, insinitis tormentis infesta, re infecta redire necesse habuerunt. Mirum quanta Londinenses, ex eo trepidatio incesserit, multi, quasi iam tergis haerente hoste, vasa conclamabant, et fugam circumspiciebant, immo huius rei fama Bredam perlata, aliam tractationi faciem imposuit: Angli antea bovinantes, nunc ocius Regiam auctoritatem, et plenam agendi potentiam exhibere, actioni diligenter incumbere, urgere, festinare, adeo ut paucis post diebus, de conditionibus conventum sit. Dato mensis spatio, ut interea a Carolo, aliisque rei immixtis Principibus et ab Ordinibus [(transcriber); sic: Ordinibns] , acta rata haberentur, et Ratificationis diplomata exhiberentur. Interea non cessabant Belgae, sed comperto in Harvici sinu complures alias naves stationem habere, eo ocius vela faciunt, cumque iam portus orificio adpropinquassent, mille et quadringenti admodum milites terram conscendere iussi, in diversa agmina divisi, castellum aggredi properant, sed cum illud fortius, quam relatum erat, inveniretur, et ultra mille militum praesidio teneri comperiretur, rem non tentare visum est, post aliquam itaque inter Anglos Belgasque velitationem, sub noctem, relicta terra, ad naves iterum se conferunt copiae, paucis, qui ceciderant, relictis, hoste extremum (quod quidem militaris disciplinae est) agmen convellere non audente. Hisce itaque adeo peractis, sit ad priorem stationem reditus, Belgis ibi adeo commorantibus, et flumen iam tertium mensem, plus minus obsidentibus. Angli extrema tentare, quo cervici imminentem hostem abigerent, certi, ultra viginti incendiarias, et aliquot celoces, hinc Harvico illinc Londino, Belgarum classi immittunt: hi viso periculo, incendiarias suas, et Liburnicas aliquot militibus confertas, contra emittunt. Fit ingens inter incendiarias et celoces pugna, quae dum se mutuo incessunt, et alternis ignibus consumunt, Belgarum classis incolumis permansit. Haud secus pueri lusum pertaesi, chartas in ignem coniciunt; nam interea ab omnibus partibus, ratificationes afferuntur, quae demum vicesimo quarto Augusti die, Bredae in Arce, commutantur, qui dies omnibus festae laetitiae signis, tormentorum tonitru, artificialibus ignibus ante curiam accensis, vinorum profusione, omniumque pari gaudio celebratus est. Conditiones, illis, in quas inter Anglos et Belgas, anno millesimo sexagesimo secundo conventum est, suppares sunt, sed unicuique bello parta cedunt; hostiendi licentia, pro terrarum aut climatum plus aut minus remotorum, spatio, certis temporum terminis cohibetur; servatur suus Regi in suo pelago Honos et Deo ter optimo maximo Gloria.