01/2009 Reinhard Gruhl
text typed - structural and semantic tagging completed - spell check partially performed - no orthographical standardization

NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).


image: s001

J. A. COMENII Pars III. ea qvae ab Anno 1650 ad annum 1654 in Hungaria acta. Qvorum abacum seqvens ostendet pagina. [gap: illustration]


image: s002

[gap: content list]
page 3, image: s003

[gap: Pars III., col. 1 etc.]
page 425/426, image: s212

GRAMMATICA Janualis. Continens Residuum Grammaticae Vestibularis.

Lector et Censor Erudite, S.

MUtari qvidqvam publico usu receptum, nisi in melius (adeoqve evidenter melius) nemo qvi sapit unqvam svadebit. Etiam igitur in Scholis: etiam ratione Libellorum Grammaticorum, et Methodi. Verumenimvero qvia de confusis et obscuris Grammaticis praeeeptis, exsurgenteqve hinc Ingeniorum tortura, invaluerunt qverelae, et exstant doctissimorum Virorum, aliter esse rem iustituendam, consilia: ausi sunt nostro seculo Viri cordati (Sisypheos Scholarum miserati labores) aliter atqve aliter emendationem tentare. Qvis culpet? Etiam in Grammaticis omnino aliqvid videre nos prae antiqvis necesse est: inqvit Laurentius Valla. Gerhardus autem Vossius, Grammaticorum nostro seculo Coryphaeus, ita scribit: Latinae Lingvae docendae rationem a vulgari aliam esse inveniendam lubens agnosco: tantamqve Canonum et Exceptionum molem, qvā puerorum ingenia hodie obtunduntur, neuti vam necessariam, imo noxiam maximopere, esse sentio. Qvod utinam intelligerent, qvi pueritiam in bujus Artis praeceptis formandam, aut firmandam, suscepźre. Nam per eos haud alia ratione Grammaticam licet discere, qvam discendis tot supervacaneis, qvae paulo post ventis tradantur. Atqve utinam hāc solum parte peccaretur! Nunc illi etiam, qvi non exiguā curā omnia perseqvi sese studuerunt, immane qvantum falsorum Canonum (NB.) coacervārunt: et tamen in tanta commentorum cammentatiorumqve mole plurima (NB.) momenti maximi nec digito attigerunt et c.

Hinc non sine causa Lipsius Grammaticas nugas, et Caselius (qvantus et ipse Vir?) plusqvam nugas, appellat: uterqve propemodum praecepta Grammatica (tam spinosa illa, et ad veram Eruditionem nihil conferentia) Scholis eliminari, lingvamqve L. usu potius, et continuā bonorum Authorum lectione, doceri et discisvadens: sicuti et D. Lubinus magnis obtestationibus svasit: (qvemadmodum Methodi lingvarum noviss. Capite VIII. prolixe ostendimus.) Qvia tamen Usus solus, sine praeceptis ac Regulis, coecum qviddam est, et vacillans, accedimus illorum rationibus, qvi cognitionem lingvae Usu comparari, Regulis tamen confirmari, volunt. Nempe qvia qvicqvid agimus, Creaturae rationali rationes rerum, adeoqve sermonis, detegendae sunt: ut videndo videant, et intelligendo intelligant, qvid fiat, qvomodo fiat, et cur sic.

Tentavimus igitur ante hoc triennium Grammaticam (Janualem nostram) constituere omnibus receptis, (I) Pleniorem, qvae totum Sermonis artisicium (ad Periodos usqve) detegens, necessarium nihil omitteret. (2) Accuratiorem, qvae praeceptis per omnia veris (vulgares enim omnes, etiam Molnariana Hungarica, hiatibus et erroribus scatent, ut integram ac puram Latinitatem inde disci impossibile sir) viam tutam, cui tuto insistere liceat, ostenderet. Qvod non adeo difficile fuit magni Aristarchi Gerhardi Joh. Vossii (qvi scriptis de re Grammatica Libris VII, infinitos Grammaticorum errores feliciter detexit et jugulavit) filum seqvuris. Sed in tertio qvod proponebamus, Essicere Grammatica praecepta receptis faciliora, et usu amoeniora, defecisse industriam nostram, observavit Vir sapiens, Illustriss. D. Pal. Pos. doctis videri potius qvam docendis scriptam, monens, tolliqve reliqvas etiam difficulates svadens.

Novis itaqve nunc oblatis ista retractandi occasionibus; annisus sum eam reddere tum breviorem, triplō fere, tum faciliorem longe. Et breviorem qvidem (1) Fundamenta in Grammatica Vestibulari posita non repetendo, sed illis tantum superstruendo. (2) Subtiliora refecando, et Grammaticae eleganti (Atriali) servando. (3) Nec, Etymologiam, Syntaxin, Orthotoniamqve et Orthographiam, seorsim tractando, uti prius, sed junctim: et sic nonter, sed semel, Orationis partes transeundo. Facilitati autem consuluimus, resolvendo continua praecepta in Qvactiones et Responsiones: qvod doceneibus et discentibus lumen dabit, repetitionumqve praxi serviet. Accurationem tamen servavimus qvantam licuit: Definitiones puta, Divisiones, Regulasqve, veriores. Qvae si facilitati nihil incommodabunt, habebimus qvod qvaeritur, Grammaticam satis Janualem, h. e. satis puerilem, et Grammaticae Philosophanti (qvam cum Logicae et Metaphysicae parallelismo aliō servamus) satis praeludentem.

Valete.


page 427/428, image: s213

Synopsis Grammatica

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi SCIENTIAM, Seu praecognita: de numero partium Orationis, singulasqve tractandi Methodo, I.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Literas. II.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Syllabas. III.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Voces In genere, IV.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Voces Nomina, V.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Voces Adnomina, VI.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Voces Pronomina, VII.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Voces Verba, VIII.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Voces Participia, IX.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Voces Inflexiles, X.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Phrases, XI.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Sententias, XII.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Periodos, XIII.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Artem, tradentem normas struendi Sermonis: qvantum ad Orationem, XIV.

Grammatica Janualis habet Facultatis loqvendi Usum, ad Librorum et sermonum accuratam intellectionem, et imitationem, XV.

CAPUT I. Introitus in Grammaticam.

Qvid est Grammatica? Ars recte loqvendi.

[Qvanqvam et scribendi. Dicitur enim a [gap: Greek word(s)], hoc est, scriptio, litera: estqve recta scriptio omnino Grammaticae pars. Prius tamen est Loqvi, qvam Scribere.]

2. Qvid est loqvi? Sonō articulato mentis cogitata proferre.

3. Qvid hoc, Sonus articulatus? Attende. Sicut Corpus nostrum ex artubus, seu membris, constat: et Manus habet digitos, digitus vero articulos: ita Sermo in partes dividitur, majores et minores.

4 Ostende id? Ostendo. Omnis prolixior Sermo resolvitur in Segmenta, seu (ut nunc loqvimur) Capita; Caput in Periodos; Periodus in Sententias; Sententia in Phrases; Phrasis in Voces; Vox in Syllabas; Syllaba in literas.

[Ex. gr. Psalterium Davidis in Psalmos 150. Psalmus I. in periodos (seu versiculos) sex. Periodus prima habet sententias tres: prima Sententia Phrases sex. (1 Beatus-Vir 2 Vir-qvi. 3 qvi-abiit. 4 non-abiit. 5 in-consilio. 6 consilium-impiorum.) Phrasis prima habet voces duas: Vox prior syllabas tres Be-a-tus: Syllaba prima literas duas, B-e. Sic in septem partes resolvitur omnis Liber, omnisqve Oratio.]

5 Qvot sunt Grammaticae partes? Vulgo faciunt qvatuor.

I. Orthographiam qva doceat recte Scribere.

II. Prosodiam qva doceat recte Pronuntiare.

III. Etymologiam qva doceat recte Partes orationis dignoscere.

IV. Syntaxin qva doceat recte Construere.

6. Sed cum qvatuor ista (recte scribi, pronuntiari, dignosci, construi) conveniant omnibus jam recensitis partibus Orationis: commodissime discetur, qvicqvid in singulis discendum est, simul et semel. Eruntque Grammaticae partes septem:

I. De LITERA,

II. De SYLLABA,

III. De VOCE,

IV. De PHRASI,

V. De SENTENTIA,

VI. De PERIODO,

VII. De ORATIONE.

7. Qvid in singulis discendum est? Tria

I. Qvid sit, et qvotuplex.

II. Qvomodo recte formetur in seipso.

III. Qvomodo recte efferatur, seu ore seu calamo.

[Primum illud erit Etymologiae loco, docens partium Orationis dignotionem: Secundum Syntaxis, docens cujusqve partis Structuram seu Formaturam: Tertium Prosodia et Orthographia, docens pronuntiationem et scriptionem legitimam.]

8. Qvotuplex erit unaqvaeqve Orationis pars? Triplex: Simplex, Composita, et Contracta. (Videbis id ubiqve.)

9. Qvomodo formabitur? Regulariter vel irregulariter (analoge vel anomale.) Qvod dabit, Regulas et Exceptiones.

10. Qvomodo efferentur foras? Ligvā et Calamō. De qvo gener alis erit regula, Qvalis pronuntiatio talis scriptio: et vicissim.


page 429/430, image: s214

CAPUT II. De LITERA

Qvid est Litera? Oris humani sonus minimus et individuus: ut, A, B, C. etc.

2. Qvotuplex est? Triplex, Vocalis, Semivocalis et Muta. [N. Semivocales et Mutae unā voce, Consonae vocantur.]

3. Qvid est vocalis? Litera per se clare sonans.

4. Qvotuplex est? Vocales simplices qvinqvesunt, AEIOU. Totidem compositae, Bivocales dictae (Grace Diphthongi) AE, AU, EI, EU, OE. Totidem contractae, ā ź ī ō ū.

[NB. 1 Ypsilon non est fexta Latina Vocalis, sed est Graecorum U: ut patet in Tu tu, [gap: Greek word(s)]mus, [gap: Greek word(s)]duo, [gap: Greek word(s)]cubus, etc.

2. Contractarum vocalium exempla sunt in Amārit, flźrit, dī, cōgo, currūm: pro Amaverit, fleverit, dii, coago, curruum.]

5. Qvid est Semivocales? Qvae per se (i. sine Vocali) parum sonat: ut basex, FLMNRS.

6. Qvid est Muta? Qvae per se nihil sonat: ut hae octo, BCDGKPQT.

7. Qvid est Confona Composita.? X et Z dicuntur duplices, et biconsonae. Valet enim X duas consonar, CS, vel GS: Z autem DS.

[Nihilqve sunt nisi compendia scribendi. Nempe a Rego derivatur Regs, scribimus tamen Rex, sed in Genitivo interum Regis. Similiter a Neco, Nex necis: et pro. Dsidsania, Zizania.

NB. 2 Jod et Vau qvidam annumerant Biconsonis falso. Non enim esse duplices, nec unqvam fieri, clare ostendit Vossius [ 1. cap. 22.]

8. Hactenus Literarum dignotio: seqvitur Formatura, qvam attende.

[Eqvidem ore Literas formare pueri jam sciunt usu; intelligere tamen qvā divinā in nobis arte formatio illa peragatur, pulchrum est. Tu proinde industriose Praeceptor, discipulis hoc praemo strare, ne pigrator. Artis loqvendi incunabula hīc sunt. Praesertim si qvi discipulorum fuerint blaesi, vel trauli, vel alias male pronuntiantes, vitii dediscendi hīc locus et occasio est.]

9. Vocales fluunt ore libero, sono nusqvam allīdente: majore tantum vel minore oris aperturā.

[Nam si Ore maxime patulo sonum exhalas, et lingvā subsidente, erit A: si minus patulo et lingvā Paulum assurgente, E: si lingvā in canaliculi formam semiplicata, I: si ore rotundato, O: si coarctato, labiisqve exsertis, U.]

10. H. Ch, G, K, seu Q. exhalantur gutture, densius aut lenius: hinc dictae Gutturales.

11. L R Jod, fiunt lingvā in medio palato vibratā: hinc dicuntur Palatinae, et Lingvales.

12. D, T, S, C, Z, X, eliduntur dentibus: hinc literae Dentales dictae.

13. BPF Vav, elabuntur e compreffis (lenius aut fortius) labiis: inde Labiales nuncupatae.

14. M et N, efflantur pernares (M tamen labiis clausis, N apertis): eoqve appellantur Narinae.

15. De Prosodia et Ortographia literarum qvid habes?

Communem hanc Regulam.

Omnis literae sit in seipsa indivulsa,
cum aliis autem inconfusa.

[Ergo non pronuntiabis aaa, sed a: neqve scribes a aut A sed a; ut qvicqvid est unum, cohaereat; servit enim evidentiae.

2 Neqve confundes pronuntiando B et P, F et V, G et J: aut scribendo I et J, U et V, et AE.]

19. Da speciales regulas de Prosodia Literarum Tres sunt. I Vocales Latinis. clare sonant, una qvaeqve non nisi sono uno.

[Y tamen Graecum non ut I Latinum, sed ut semi-U, proferendum est: qvod et figura ostendit. Nihil enim aliud est Y, qvam V, cum subscripto 1.]

17. De secundam Regulam.) Bivocalis uti scribitur ita pronuncietur: nempe ut sonus utriusqve Vocalis audiatur, licet prioris raptim.

[Male g. vulgo pronuntiantur AE et OE. ut simplex E. Enuncietur Vocalis ut Vocalis, non et diphthongus: et Diphthongus ut diphthongus, non ut Vocalis.]

18. Da tertiam.) Consona nulla habuit apud antiqvos duplicem diversum, constanter unum simplicem, sonum.

[Corruptio ergo est, qvod progressu temporis qvaedam aliter: nempe C, G, S, T, V]

19. Qvomodo pronuntiamus C? Ante E et I per sibilium, ut Cicero; alibi mute ut K, Catus, Cos, Culpa, crimen, clamo.

[Antiqvi autem non aliter Dicis et Dices, qvam Dico, dicas, dicunt. Unde Varro literas K et Q sublatas voluit, tanqvam inutiles. Verum consvetudo illa pronuntiandi revocari hodie vix potest: qvis enim Ami-ce, ci, cis, sic pronuntiari, Ami-ke-ki-kis-ferat?]

20. G, similiter ante E et I molliter profertur, tanqvam Jod (Age, Egi): alibi semper, ut Graecorum [gap: Greek word(s)]; Gaudium, Gloria, Gratia etc.

[Iterum antiqvi Age, agis, non aliter qvam Ago agunt, proterebant. Qvod imitari hodie durum foret.

21. S, qvomodo sonat? Inter duas vocales leni sibilo, ut Usu: alibi acuto, ut Sus, sospes.

[Male ante C, P, T, ut Graecum [gap: Greek word(s)]: Scopus, Spes, Sto. Pessime autem Hungari ubiqve simplex S tanqvam sch, contra omnium Gentium consvetudinem. Ita enim S Latinum proferendum est, ut Hungaricum Sz. Emendent, ut Gentium risum effugiant.]

22. T, seqvente I cum alia Vocali, pronuntiatur nunc ut Tz fere: Tertia, Toties, Totius, Titio: sed antiqvi eōdem modo T proferebant in Artium, qvō in Artes.

[Retinemus tamen etiamnum nativum sonum T; In Vocum initio, Tiara. 2 post S, Ostium. 3 in Graecis dictionibus, Politia. 4 in Infinitivo Poetico -ter: Mitt-ier. 5 in Genitivo Vitium, a Vitis: ad differentiam Nominativi Vitium, naevus.]

23. Vau, molliter sonat omnibus lingvis, ut Germanorum We/ Polonicum Wu/ Bohemicum Vw: Hungaricum Ve: est qvippe una eademqve litera.

[Male g. acuto flatu, ut F, proferunt Germani.]

24. De Orthographia literarum qvid dicis? Literam unam unā figura pingi naturale est: sed studium elegantiae induxit Majusculas, a minusculis

page 431/432, image: s215

diversas: a, b, c, d, e etc. A, B, C, D, E. etc.

[Majusculas etiam vocant Fractas (seu Fracturas) qvia sunt angulosae: et Qvadratas, et Capitales, ac Versales: qvia Capitum et Periodorum initiis adhibebuntur.]

25. Majusculi et Minusculi characteres sunt, vel antiqvi, lineis perpendicularibus facti, ABCD: abcd, etc. vel cursivi, lineis obliqve vergentibus ut ABCD --- abcd, etc.

(Studiosi utrosqve discant.)

26. Regula III. F, K, Y, Z, Q, S, U, non ubiqve scribantur ubi sonant qvod sonant.

[Nam I F tantum in Latinis scribitur, in Graecis Ph. ut Philosophia.

2. KYZ tantum in peregrinis usurpantur. Imo Kneqve ibi, sed C: [gap: Greek word(s)], Cacabus, [gap: Greek word(s)], Crypta etc.

3. Q. nusqvam nisi ubi V seqvitur, alibi C. Qvando, qveror, qvis, eqvus: Cancer, Cur, etc.

4. Minusculum s longum scribitur in Vocis initio et medio, in fine S breve: ut susurrus (non susurus.)

5. U vocalem scribe pede duplici, Vau consonam ventre rotundo: Uva, Vultus etc.

Orthographia Appendix, Calligraphia.

27. Qvid est Calligraphia? Elegans literarum pictura, singulare eruditionis ornamentum.

28. Qva in re consistit? Primo, ut Literarum ductus paralleli sint, sibiqve aeqvaliter distantes.

[Nempe in antiqvis perpendiculares, llllll (m n i) in cursivis aeqvaliter obliqvi, lllll (i n m]

29. Secundo, ut literarum cornua sursum (in l t h b d) et pedunculi deorsum (in g j p q y) moderate procurrant.

[In tantum scilicet, ut recte videri qveant: nec tamen incurrant literas alterius versūs, eōqve oculos legentium turbent.]

30. Tertio ut ipsa corpuscula Literarum aeqvala sint, aeqvaliterqve lineae suae insistant.

[Non ergo alia erit major, alia minor; alia elevatior, alia depressor: nec ex toto, nec ex parte.]

CAPUT III. De SYLLABA

Syllaba qvid est? Sonus articulatus, unā oris aperturā prolatus: ut A, ab, aps, daps, etc.

2. Qvotuplex est? Primum simplex, ex Vocali aut bivocali, vel consona unā: ut O, au, ab. Tum composita, ex additis consonis pluribus, usqve ad qvinqve: Abs, daps, scobs, scrobs. Tandem contracta, ex duabus syllabis facta: ut Mi pro mihi.

Formatura.

3. Omnis Syllaba (apud Latinos) habet Vocalem aut bivocalem: ut Rus, fraus.

(Excipe unicum, St!)

Prosodia Syllabarum.

4. Qvomodo proferuntur Syllabae? Aliae celerius, ut prior in Cito, et posterior in Cedo: aliae tardius, et cum mora, ut prior in Cedo, et posterior in Cito: aliae ambigue, ut media in Tenebrae. Possum enim pronuntiare Tenebrae, vel Tenebrae.

[Illas vocant Braeves, et correptas; istas Longas, et productas; has Ancipites. Signantqve cum opus est breves sic a; longas sic, a; ancipites sic, a.]

5. Unde cognoscitur Syllabae qvantitas? Ex I Regulis. II Exemplis. III Analogia.

6. Qvot sunt hīc Regulae? Qvatuor.

I. Vocalis ante Vocalem brevis est: ut De-us.

II. Bivocalis ubique longa est: ut Prae, aut, heu!

[ Exc. Ante Vocalem anceps est: ut prae-ire.]

III. Positio post Vocalem duarum consonarum, aut uniusduplices, longa est: ut Post, ex.

[Muta cum liqvida (t vel r) faciunt ancipitem: ut Patres, Tenebrae, duplus.]

IV. Omnis crasis longa est: ut Nil, pro nihil.

7. Qvomodo qvantitas cognoscitur exemplo? Dum allegatur authoritas alicujus probati Poetae, qvi syllabam hanc vel illam produxit aut corripuit.

8. Qvomodo analogiā? Qvia pariter declinatorum est par qvantitas: ut Librorum, mediā longā, qvia Dominorum, Magistrorum etc.

Orthographia Syllabarum.

9. Syllaba una, sicut unā oris aperturā pronuntiatur, ita unō continuō tractu scribatur, sine divulsione. Pars, non pars, vel pars.

CAPUT IV. De VOCE in genere.

Vox qvid est? Sonus articulatus, aliqvid significans.

2. Ergō sonus nihil significans non est Vox?

Non est: ut Boft, Buhal, Kror, Sopant, etc. neqve Latinae voces sunt, neqve Hungaricae aut Slavonicae, vel Germanicae: qvia illorum auribus nihil significant.

3. Qvomodo dividuntur Voces? Trifariam. Secundum I Articulationem. II Significationem, III Flexionem.

I) 4. Qvomodo secundum articulationem? Primo in Unisyllabas, Bisyllabas et plurisyllabas: ut Fac; Fa-cit; Fa-ci-unt, fa-ci-e-bant, etc.

[Graece dicuntur Mono-di-poly-syllaba.]

5. Secundo, in Primitivas, derivatas, et dubias: ut Facto, Fact-itius, et Facies.

[Dubitatur enim utrum Facies veniat a Facio, sicut Species a Specio, vel aliunde.]

6. Tertio, in Simplices, compositas, et contractas: ut Ago, Circum-ago, Cōgo.


page 433/434, image: s216

II) 7 Qvomodo Voces dividuntur secundum significationem? In classes decem, sicut et Res qvae Vocabulis exprimi debent. Nam,

8. Res primo sunt, et nominantur, ut Homo. Atqve tales Voces dicuntur NOMINA.

[Vulgo Substantiva Nomina.]

9. Tum sunt tales vel tales, et adnominantur: ut Bonus, dives, pulcher etc. Dicuntur ADNOMINA.

[Vulgo Adjectiva nomina.]

10. Si autem rem nominare nolo, sed ostendo tantum, aut innuo, Hic, Ille, Iste, etc. tales Voculae appellantur PRONOMINA.

11. Tum si rem esse, aut aliqvid agere vel pati dicendum est, dico Est, vivit, moritur etc. Et talia nuncupantur VERBA.

12. Et qvia res sic vel sic est, agit, patitur, dico, Bene, male, saepe, diu etc. Cujus modi voculae dicuntur ADVERBIA.

13. Sed interdum exprimitur agens cum sua actione, vel patiens cum sua passione, ut Vivens mortuus etc. sitqve PARTICIPIUM.

14. Voculas v. per qvas exprimimus rerum circumstantias (ut Ante, post, cum, etc.) vocant PRAEPOSITIONES.

15. Particula copulans rem rei, vel actionem actioni, dicitur CONJUNCTIO.

16. Et si qvando unicā voce prodimus animi affectum (ut Hern! Phuy) vocatur INTERJECTIO.

17. Aut si adjectione syllabicā Vocem acuimus (ut, Ec -qvis? qvid- nam?) dicitur ADJECTIO.

18. Da exemplum, ubi omnia haec decem Vocum genera concurrant. Do. Deus aeternus, exsistens a se et per se, CONDIDIT ipsemet, hem sapienter, MUNDUM hunc.

19. Sunt ne hīc omnes? Sunt. Nam (1) Nomina sunt, Deus, Mundus. (2) Adnomen, aeternus. (3) Pronomina, Se, Ipse, hunc. (4) Verbum, Condidit. (5) Adverbium, sapienter. (6) Participium, exsistens. (7) Praepositiones, A, per. (10) Adjectio, met.

20. Nota hīc tria. (1) Nomina et Verba esse voces primarias, qvia solae etiam sensum absolvere possunt (ut hīc, DEUS CONDIDIT MUNDUM): reliqvas secundarias, qvia tantum sensum explent.

21. (II) Nomina, Adnomina, Verba, esse plurima, et qvasi infinita, in qvalibet lingva: reliqvarum Vocum esse certum numerum.

[Nam Pronomina sunt (Latinis) tantum 20: Adverbia primitiva vix 30: Praepositiones 46; Conjunctiones nondum 30: Adjectiones primaria 14.]

22. (III) Voces qvasdam posse referri ad classes diversas, pro diverso significatu: ut CUM.

[Si enim dicis, Cum venero, adverbium (temporis) est: Cum fratre, praepositio: cum hoc tum illud loqvemur, Conjunctio. Et sic aliae non nullae.]

III) 23. Qvomodo Voces dividuntur secundum Flexionem? Qvaedam sunt in fine flexiles, ut Hom-o-inis-ini, etc. Disc-it-at-unt, etc. Aliae inflexiles: ut, Qvando, Ubi; Hic, Post, Et, etc.

24. Qvaenam sunt flexiles? Nomen, Adnomen, Pronomen, Verbum, Participium.

25. Qvomodo flectuntur? Communiter per Numerum, Genus, et Personas.

26. Qvid est Numerus? Modus loqvendi de re una vel pluribus: ut Vir loqvitur, Viri loqvuntur, (Est itaqve singularis vel pluralis.)

27. Qvid est genus? Qvo discriminamus sexum: ut Vir loqvutus est, foemina loqvuta est, Saxum est mutum. Est itaqve triplex, Masculinum, Foemininum, Neutrum.

28. Et Persona qvotuplex? Triplex. Prima, qvae loqvitur (Ego Paulus adsum). Secunda, ad qvam loqvimur (Tu Petre adesto). Tertia, de qva loqvimur (Thomas abest).

Haec de Vocum in genere differentia: Structura seqvitur.

29. Qvotuplex est vocum in genere structura? Pro numero articulationis Triplex: I Plurisyllabarum, II. Derivatarum, III. Compositarum.

30. Qvid est Structura Polysyllabarum? Compositio et divisio syllabarum, cum opus est, recta. Cujus qvatuor sunt Regulae.

31. Da primam. (I) Qvot sunt in una voce Vocales, aut Bivocales, tot Syllabae: ut O-ro: o-ra-tor: o-ra-to-ri-um.

3 2. Da secundam (II) Consona una inter duas Vocales posita, ad posteriorem spectat: O-ra (non Or-a).

33. (III) Una geminata dat priorem se priori, posteriorem posteriori: ut Er-ro (non Err-o, aut E-rro.)

34 (IV) Consonae dua tresve diversa inter duas vocales positae, referunt se ad Vocalem illam cum qva mollius sonant. Ut, Ig-nis: Pis-cis: As-per: Ast-rum.

[Potius qvam I-gnis, Pi-scis, A-sper. A-strum; qvod vulgatus vult Canon, ut Consanae qvae Vocem inchoare possunt, in medio ne divellantur. Dicuntenim quia voces exstant Bdellium, Gnavus, Mnemon, Scio, Spero, Strena, etc. ergo dicendum He-bdomas, I-gnis, O-mnis, fascis, a-sper, a-strum etc. Verum nobilissimi Grammatitici, Scaliger et Bangius, Canonem hunc refutarunt: qvia qvemadmodum loqvimur ita scribere debemus, inqvit Scaliger. Inepta vero est, et plane ridicula, pronuntiatio, E-ra-smus, a-ptus, etc. Vocabulaqve qvarum initiales sunt -im-pt-bd-mn etc. pleraque peregrina etc. Cedamus qvaeso his rationibus, habituriqve sunt pueri faciliorem syllabizandi rationem)

35. Qvid observandum est in Vocis derivatae structura? Hoc, ut littras cardinales distingvas ab accessoriis terminationibus. ut: DOC-eo-ilis-tor-trina, etc.

[Iterum contra vulgatam falsam regulam: Qvomodo dividuntur (inqviunt) syllabae vocis primitiva, ita et derivatae. Nempe qvia Do-ceo, Te-go, etiam Te-gmen, Doc-ctri-na. Addunt, non qvasi ulla sit vox, qvae a-gm vel-ctr incipiat; sed qvia in radice Te-go et Do-ceo, Te et Do syllabam constituunt. Enim vero seductoria est haec regula: qvippe qvam si seqvimur, ineptissime Voces qvasdam construi necesse erit. ut Ca-ntor, Ca-ntrix: qvia Ca-no. Sed erroris fons est, qvod personam primam (Ca-no) credunt esse radicem, qvae non est: qvippe ubi Vox

page 435/436, image: s217

determinatur ad significandam personam cettam. Praestat hoc agi, ut articulationis sensus pateat: qvia dici vix potest, qvantum lucis veniat sperandum ex vera Vocum dearticulatione. Qvaelibet enim verbalis adjectio, ad conglobandum intellectum rerum aliqvid confert: ut in voce, Im-per-scru ta-bili-tas: qvae tribus e Vocibus componitur, duabusqve adjectionibus extenditur. Thema est Scrut-ari, Verbum activum: cui prajungitur praepositio Per, perfectionis nota; et altera praepositio In, negationis nota. Subjungitur adjectio bilis, passivae potentiae nota: et -tas, essentiae abstracta nota. Qvaescire distingvere in Grammatica, est lucem inferre Logicae, intellectuqve Verborum parare sibi intellectum Rerum.]

36. Qvid in Voce composita dividenda observandum? Ut cuiqve parti maneat qvod suum est. Ex. gr. Magn-animus, Abs-cedo, Ab-scin-do, etc. (non vero Mag-nanimus, Ab-scedo, Abs-cindo, etc.)

Prosodia Vocum.

37. Pronuntiatio Vocum recta in qvo consistit? In Accentu.

38. Accentus qvid est? Syllabarum in Voce elevatio aut depressio. Ut Dominus, severus (non Dominus, severus.)

39. Qvotuplex est Accentus? Triplex. (1) Acutus, syllabam attollens et protrahens, ut Purus. (2) Gravis, syllabam deprimens et corripiens, ut Pure (3) Circumflexus, attollens et deprimens, ut Cōgo.

40. Suntne omnes isti Accentus in usu? Sunt Graecis: Latinis fere tantum acutus usurpatur, et in vocis productione spectatur.

41. Qvomodo recte usurpatur? Hoc docent seqventes Regulae qvatuor.

(I) Omnis vox: accentum habet, eumqve nonnisi unicum, etiamsi polysyllaba.

(II) Omnis vox monosyllaba accentatur: ut Vir.

(III) Disyllaba habent accentum in priore: ut Probus, Purus.

(IV) Polysyllabae vocis syllaba penultima si longa est, retinet accentum: si brevis, seu anceps, rejicit in antepenultimam. Ut Impurus, improbus; Tenebrae, Compatres.

42. Nullamne habent hae Regulae exceptionem? Habent duas?

43. Qvae est prima? Nomina prorsus Graeca proferuntur Accentu prorsus Graeco; ut Prosodia, Politia, Diatyposis, etc.

[Qvae Latino accentu efferrentur. Prosodia, Politia, Dyatiposis. Est enim penultima longa, [gap: Greek word(s)].]

44. Da secundam exceptionem. Latina qvaedam (disyllaba et polysyllaba) transferunt Accentum in ultimam. Nempe

(1) Interrogativa. An ego? Qvid tu Domine?

(2) Habentia annexam particulam encliticam, qve, ve, ne, ce, met, tenus. Ut Nobis vobisqve (non vobisqve). Sic Illeve; Itane: Hujusce: nobismet, Capulotenus (non, Capulotenus.)

(3) Ablativus prima et secundae Declinationis, et Genitivus qvartae, circumflectuntur (ad differentiam Nomiuativi). Ut: Tabula, Tabulā; calamo, calamō: Fructus, Fructūs.

(4) Composita cum fis, fit, Acutum retinent in ultima. Ut Calefit (non Calefit, aut Calefit.)

Orthographia Vocum.

45. Voces qvomodo recte scribuntur? De eo sunt novem monenda.

46. Mone igitur, ordine. (I) Vox qvaelibet scribatur simul tota, cum aliis inconfuse.

[Idqve evidentiae causa. Qvid enim fieret si sic scriberes? Deuscreavitmundum. Vel, De uscrea vitmun dum.]

47. (II) Qvum extremitas Versūs non capit Vocem integram, reservatur ejus pars versui seqventi, sed apposito unionis signo-vel=ut ubiqve hīc vides.

[N. Signum illud vocatur Hyphen, id est. Subunio. Sed vide ut cum dividis Vocem, ne distrahas Syllabam: sicuti monitum hic supra § 31, 32, 33, 34, 35, 36.]

48. (III) Vox haben Vocales duas diphthongum non facientes, notatur signo divisionis: sic, Aer, Poeta. (Ut ne pronuntietur, Aer, Poeta.)

49. (IV) Omnis crasis signetur Accentu circumflexo: ut Currūm, Occido, etc.

50. (V) Omnis Vox sensum ambiguum parere apta, accentu signetur.

[Ut Loqveris (in praesenti) loqvźris (in futuro.) Cito (celeriter) ad differentiam Cito, as, at. Docte, (Adverbium) ad differentiam Vocativi Docte. Ita Praepositio cum adverbiascit: Postme: venisti post. Ante annum: longe ante etc.

51. (VI) Vox derivata seqvitur Orthographiam primitivae. (Scribes ergo Gratia, per T, qvia venit a Gratus: Audacia per C, qvia ab Audace.)

52. (VII) Qvorundam Vocabulorum Orthographia vacillat, qvia de origine inter doctos non convenit.

[Hinc alii scribunt Otium, Convitium, Arcesso, Faemina, foelix, stylus etc, alii Ocium, Convicium, Accerso, femina, stilus etc.]

53. (VIII) In Compositis non exterendum est qvidqvam essentiale: ut S in Verbis, qvae ab S incipiunt.

[Scribendum g. Ex-specto (non Ex-pecto) Ex-screo (non ex creo) etc, idqve propter differentiam. Aliud enim est Ex-spolio, aliud Ex-polio etc.]

54. (IX) Nomen e duobus compositum recipit in medio lineolam (hyphen) sic: Romano-Graecus. Pannonio-Germanus, etc.

CAPUT V. De NOMINE.

QVid est Nomen? Est vox rem denotans. 2. Qvotuplex est? Duplex, proprium et commune.

[Commune, vulgo appellativum.]

3. Qvid est Nomen proprium? Qvod rem unam proprie significat; ut, Cicero, Roma, Tyberis, Italia.


page 437/438, image: s218

4. Qvid est commune? Qvod significat res tales multas: ut, Homo, Civitas, Flumen, Regio.

[N. Romani dabant Nomina propria viris, aut singula, ut Romulus: aut bina, ut Numa Pompilius: aut terna, ut Marcus Tullius Cicero. Et tum primum vocabant Praenomen, secundum Nomen, tertium Cognomen: si accedebat qvartum (ab aliqvo eventu superadditum, ut Publius Cornelius Scipio, a debellata Africa dicitur Africanus) Agnomen fuit.]

Formatura Nominis. I. per Genus.

5. Qvid in speciali Nominum formatura observandum est? Tria: Genus, Casus, et Declinatio.

6. Genus Nominis unde cognoscitur? E Significatione, Terminatione, Authoritate.

7. Qvomodo e Significatione? Per hanc Regulam: Nomina masculorum sunt generis masculini, femellarum feminini, aliarum rerum (qvibus per naturam non inest sexus) neutri.

[N. B. Hoc sic per naturam esse debuit, ut in Anglica lingvae observatur. Latini cum aliis patiuntur confusionem, qvibus Nomina rerum sexu carentinm, masculine vel faeminine efferuntur: ut hic Lapis, haec Aqva etc. Unde circa Genera nominum tot tricae, tot regulae, tot exceptiones. Contrahemus omnia in septem Regulas.]

8. (I) Nomina Virorum et virilium officiorum, sunt gen. masul. Mulierum et muliebrium functionum, gen. foem. ut hic Adam, Pater, Scriba, etc. haec Eva, mater, nutrix, etc.

9. (II) Nomina functionum, qvae Viris et Mulioribus parirer conveniunt, sunt generis utriusqve, seu communis. Plerumqve sub terminatione bina (hic Magist-er, haec -- ra. NB. vocant Nomen mobile): saepe sub una, ut hīc Civis et haec Civis (vocant Nomen immobile.)

10. (III) Animalium nomina non semper exprimunt sexum diversā terminatione: plerumqve genere uno designant sexum utrumqve. Dicimus enim Lup-us et -a, Cerv-us et -a, Columb-us et -a. at non dicimus Lep-us -a, Corv-us -a, Aqvil-us -a; sed tantum hic Lepus, hic Corvus, haec Aqvila.

[Nempe Lepus mas, Lepus faemina. Aqvila mas, Aqvila faemina etc. Talia vocantur generis promiscui. Graece, epicoeni.]

11. (IV) Nomina propria Montium, Fluviorum, Mensiumqve, masculina sunt (Latinis.) Ut hic Sinai, Jordan, Aqvilo, Aprilis, etc.

[Ratio est: qvia communia illa, Mons, fluvius, ventus, mensis, sunt g. m. Quaedam tamen Montium et fluviorum nomina terminationem potius seqvuntur, ut haec AEthna; mons Sicilia) haec Allia, et hoc Nar (flumina Italiae.]

12. (V) Nomina Regionum, Insularum, Urbium, Arborumqve, sunt gen. foem. Haec AEgyptus, Rhodus, Babylon, Cerasus, etc.

[Paucissima terminationem potius seqvuntur: hoc Belgium, Lugdunum, Suber: hic Oleaster.]

13. (VI) Nomina metallorum et fructuum pleraqve, omnes autem Literae et Voces materialiter positae, sunt generis neutri: Ut hoc plumbum; Cerasum: Magnum A: Cae-sar disyllabum, Scire tuum: triste Vale.

14. (VII) Nomen diminutum retinet genus primitivi sui. Ut, Carb-o-unculus. Car-o-uncula.

[Sic apud Latinos, Italos, Slavos: Graecis diminutiva pleraqve, Germanis omnia, sunt g. n- Sed et Latina qvaedam genus mutant: ut Ran-a -unculus. Tereb-ra -ellum. Convent-us-iculum.]

15. Qvomodo Nominis genus ex Terminatione cognoscitur? De eo tam multae sunt Regulae et exceptiones, ut facilius sit usu ista disci: et didicisti jam in Lexico Vestibulari.

16. Qvid habes de Authoritate observandum? Docet id haec Regula. Nomen ab Authoribus diverso genere usurpatum, usurpari potest utrovis. Ut, hic vel haec Bos, Canis, limax, Torqves, Pinis, etc.

[Qvae tamen tutius hoc vel illo genere usurpes, annotatur in Lexico Vestibulari unico genere: ut Adeps, Amnis, Funis etc.]

II. Per Casum.

17. Qvid est Casus? Specialis terminatio Nominis.

[Sic dictus, qvia finis ejus sic vel sic cadit.]

18. Qvot sunt? Sex: Duo recti, et qvatuor obliqvi.

19. Qvinam sunt recti? Qvi naturaliter orationem inchoant, Nominativus et Vocativus.

20. Inter obliqvos qvis est primus? Genitivus qvia qvam ille terminationem inchoat, hanc reliqvi continuant. Ut, Re-x-x-gis-gi-gem-ge-ges. etc. Ne-x-x-cis-ci, etc. Supelle-x-ctilis-ctili, etc.

21. Inter obliqvos nullusne est similis rectis? Est in nominibus neutris Accusativus: desinuntqve pluraliter in -a: ut, Verb-um-um-um: -a-a-a.

III. Per Declinationem.

22. Qvid est Declinatio? Est Nominis per sex Casus et duos numeros flexio.

23. Qvot sunt Declinationes? Qvinqve apud Latinos, secundum qvintuplicem Genitivi terminationem, in -ae-i-is-ūs-ei. Ex. gr.

Typus Declinationum omnium.

I II III IV V
Nom. -a -ae. r -us -um c, l et c -es, a us -us es -es.
Voc. -a -ae. r -e -um c, l et c -es, a us -us es -es.
Ge. -ae -arum i -orum es -um, ūs -uum ei -erum.
Dat. -ae -is. o -is i -ibus. us -ibus ei -ebus.
Ac. -am -as. um -os -a em -es -a, um -us -a em -es.
Abl. -ā -is. o -is. e -ibus. e -ibus e -ebus.

page 439/440, image: s219

Observ. de Decl. I.

24. Ad primam Declinationem qvae Nomina pertinent? Omnia foeminina in a. qvorum est infinitus numerus. (2) Multa masculina (Virorum et virilium officiorum) in a qvoqve desinentium: ut Scriba, Lixa, Advena etc. (3) Nonnulla Graeca in -ta, g. m. hic Cometa, Planeta.

25. Estne declinationis hujus aliqva anomalia (seu irregularius)? Nulla, praeterqvam qvod (Nominum per -us-a mobilium) foeminina decem Dativum et Ablativum pluralem per -abus formant: sic

Provideat Paterfamiliās pabulum (I) Asinis et Asinabus, (2) Eqvis et -abus, (3) Mul-is et abus: laborum v. pensa, (4) Ser-vis et -abus, imo et (5) Libert-is abus, (6) Fili-is et -abus. (7 Nat-is et abus), ne garriant cum (8) soci-is et -abus. At nos ut consulamus (9) animabus, serviamus Deo, non diis aut (10) deabus.

[NB. Reperiuntur tamen etiam foeminina per -is]

Observ. de Decl. II.

26. Qvae Nomina spectant ad secundam Declinationem? (1) Omnia in -um gen. n. (2) Omnia in er masculina: exceptis paucis ad tertiam, (Agger aggeris, etc. qvae in Lexico notavimus.) (3) Pleraqve in -us, g. m. Nam qvae in -us ad tertiam vel qvartam spectant, ex apposita (in Lexico) Genitivi nota patescunt.

27. Qvid de Casibus habes? Duo

(1) Vocativus desinentium in -us fit in -e: propria vero in -ius abjiciunt -us; sicut et e communibus duo, Filius, Genius: Deus, nihil. Dic ergo Domin-e Secretari-e Antoni- (Gregori, Georgi etc.) mi fili, audi. Adesto bone geni! juva sancte DEUS.

[N. Prudentius qvidem dixit, O Dee cunctipotens, sed non est imitandus.]

(2) Genitivus Nominativo ubique parisyllabus est. Excipe Vir, vi-ri: et qvinqve in -eri. Socer-i, Gener-i, Puer-i, Presbyter-i, Adulter-i, Lib-er -eri. Contra in -ius et -ium desinentia contrahunt qvandoqve Genitivum, ut fiat Nominativo brevior: ut Pecul-ium-ii-i. Sicut et Genitivum pluralem contrahunt Poetae: Deorum, Deūm, etc.

Observ. de Decl. III.

28. Qvae spectant huc? Omnium terminationum Nomina, exceptis in -um et -u.

29. Genitivus qvomodo formatur? Admodum varie: ideoque in Lexico singulis hujus Decl. nominibus apponitur character suus.

30. Qvid habes de Accusativo? Communiter exit in -em (gen. m. et foem.) Novem tamen faciunt per -em vel -im: (2) duodecim per -im tantum: (3) Graecia tria per -em et -a.

[Dic ergo I Daclavem vel clavim, conscende turrem vel -im. Ita haec 7; Aqvalis, Febris, Navis, Puppis, restis, sementis, strigilis.

2 Tene Faber amussim, Balneator pelvim, Arator burim, Restio cannabim, Bos praesepim. Habes ravim aut tussim, vel sitim? ne adhibe sinapim, neque cucumim: multo minus securim, aut aliam vim. (NB, Imitantur haec propria fluviorum: Tyberim, Ligerim, Albim.) Aspice aether-em vel -a, Aer-em-a, Hector-em-a.]

31. De Ablativo qvid dicis? Communiter desinit in -e, at non semper. De qvo sunt duae Regulae;

(I) Qvae habent Accusativum in -em et -im, iis est Ablativus in -e vel -i: praetereaqve aliis 14, Avis, angvis, amnis, cannabis, civis, classis, finis, fustis, ignis, ovis, postis, sodalis, ungvis, vectis.

[Dices igitur: In febre seu febri, cave ab amn-e seu -i, et ab ign-e seu-i: nec eam curabis fust-e aut-i.]

(II) Qvorum Accusativus desinit tantum in -im, eorum Ablativus tantum in -i: sicut et (2) Mensium in -er et -is (3) cum Canalis et Strigilis: (4) neutraque in -e-al-ar longum.

[Dic ergo In siti, ne utare sinapi, neqve in tussi etc. 2 praesertim in Apri-li, et mensibus calidis: potes in Decembri, et cum navigas in 3 canali, aut 4 mari. Eiqvum purga strigili, concita calcari. NB. Excipiuntur enim neutra in -ar breve; Jubare, nectare: item farre.]

32. De Nominativo plurali neutro qvid? Desinit in -a (Corpora, Capita, Corda, etc.) sed qvae Ablativum habuźre in -i, faciunt Nominativum in -ia.

[Dices, proinde: Luminar-ia sunt in Coelo, Altaria in templo, Conclavia in domo, Cochlearia in mensa, Praesepia in stabulo: Cubilia reqvirunt pulvinaria etc.

33. De Genitivo plurali qvid? Communiter exit in -um: saepe tamen in -ium, aut utroqve modo, in -ium, et -iorum; et ūm. De qvo sunt qvinqve Observationes, diligenter attendendae.

34. Qvae est prima? Monosyllaba faciunt Genitivum pluralem per -ium: ut Cor, cordium etc.

[Excipe tamen 17, per -um; et 6 per -um et -ium. Illa sunt; Bos, crus, dux, flos, fur, grex: lex, mos, nux, pes, praes, rex, ren, splen, sus, strix, vox. Haec sunt: Fraus, laus, jus, mus, crux, fex. Dicere igitur licebit, Fabricator fraud-um, vel -ium etc.]

35. Dic secundo observandum: Disyllaba in -es vel -is, parisyllabaqve, Genitivum plus habent in -ium, ut Av-is-is-ium, etc.

[Excipe 5 per -um (Canis, panis, juvenis, strigilis, vates): et alia 5 per -um et -ium: Caedes, clades, sedes, apis, volucris. Dices ergo: Agmen canum (non canium): Examen apum, vel apium etc.]

36. Da tertiam observationem. Caro, linter, uter, venter, deunx, habent -ium: Forn-ax, tamen -acum et -acium.

37. Qvid amplius? Festorum nomina pluralia (Bachanalia, Saturnalia etc.) Genitivum regularem habent in -ium, irregularem in -iorum: sicut et Sponsalia, Vectigalia.

Dic g: Tempore bacchanal-ium (vel -iorum) omnia sunt plena sponsal-ium (-iorum) etc. Qvin et Conclaviorum, dixit Vitruvius.]

38. Da ultimam de Gen. plurali observationem. Poetae omnes Genitivos contrahere amant: ut Serpentūm, Macedūm, etc. (pro Serpentium, Macedonum.)


page 441/442, image: s220

39. Superest aliqvid observationis de Declin. III? Hoc unum. Graeca Neutra in -ma, faciunt Dativum et Ablativum plurales in -matibus, vel -matis. (Ut, in scribendis Poematibus, vel Poematis, utere commat-ibus, vel is.) Suibus dic vel Subus: pro Bovibus autem Bobus, vel bubus.

Observ. de Decl. IV.

40. Qvae spectant ad IV. Declinationem? Primum multa in -us, qvae in Lexico adscriptum habent -ūs.

[Suntqve omnia g. m: exceptis 5 Arborum (Cornus, Ficus, Laurus, Prunus, Qvercus) et 9 aliis g. f: (Acus anus, domus, manus, nurus, socrus, porticus, tribus) dubiisqve Colus, Penus, Specus.]

Secundo, spectant huc 7 neutra in -u, Cornu, gelu, genu, penu, specu, tonitru, veru. Qvae numero singulari aptota sunt (i. sine casu) sic. Cornu-u-u-u-u-u: plur: -ua -ua -uum ibus -ua -ibus.

41. Casus annon hīc variant? Octo Nomina formant Dativum et Ablativum in -ubus: qvatuor in -ubus et -ibus.

[Dices g. Arcubus, artubus, lacubus; Acubus, ficubus, qvercubus, tribubus, Specubus (non v. Arcibus Artibus etc.) Et Port-ibus vel -ubus; qvest-ibus v. -ubus; gen-ibus v. -ubus; Ver-ibus, v. -ubus.]

42. Poetae hīc etiam Genitivum pl. qvandoque contrahunt: passūm, pro passuum etc.

Observ. de Declinat. V.

43. Nomina Decl. hujus pauca sunt, vix 50: omnia terminata in -ies, exceptis tribus, Fides, Res, Spes.

[Neqve terminata in -ies aliō qvam huc spectant: praeter Abies, aries, paries, qvies et inqvies, qvae sunt tertiae: et Reqvies, tertiae et qvintae.]

44. Suntque omnia g. f. Excepto Dies: qvod in sing. dubium, in plurali masc. et Meridies, qvod g. m.

Appendix Declinationum. De recte declinandis Nominibus, I. Compositis. II Anomalis. III Peregrinis.

45. Composita qvomodo declinantur? Tripliciter,

I) Composita ex duobus rectis declinant utrumqve. Ut: ususfructus, usūsfructūs, usuifructui, etc. Ros marinus, roris marini, rori marino etc.

II) Composita ex recto et obliqvo Nominativum solum declinant. Ut: Pater familiās, patris familiās, patri familiās, etc. Jurisperit-us-i-o etc. Et Jureconsult-us-i-o etc.

III) Composita e duobus corruptis tanqvam simplicia declinantur: Artif-ex-icis-ici etc. Terrigen-a-ae-am.

[NB. Hīc tamen Poetae Genitivum plur. contrahunt, dicentes pro Terrigenarum, Terrigenūm.]

46. De Anomalis Nominibus qvid dicis?

Qvaedam a praescripto Declinationum Typo (A) desiciunt, alia (B) redundant, alia (C) variant.

(A) Deficientia sunt,

47. 1 Qvae pluraliter non declinantur: ut pleraqve mineralium, stirpium, aetatum, virtutum et vitiorum Nomina.

[Nec enim dicimus Plumba, tritica, senectutes, temperantias etc.]

48. 2 Qvae carent singulari numero; ut Magnates, Proceres, Nuptiae, Cunae, Literae (pro epistola) liberi (pro filii et filiae) etc. Qvalibus in Lexico additur t. p. hoc est, tantum plurale.

49. 3 Qvae non recipiunt omnes Casus: sed tantum qvatuor, aut tres, aut duos, aut unicum.

[Qvatuor) ut Frugis-i-em-e. (sine Nominat. et Vocativo.) Sic Dap-is, Opis, Precis, Sordis, Vicis. Vocativo a. et dativo deficiunt Vir-us-i-us-ō: et Vis, vis, vim, vi. Tres) Plus, pluris, plus. Ado-r-ris-r. Dic-a-am-as. Impet-is-e-ibus. Duorum casuum sunt) Fas nefas, instar, volupe, necess-e (vel -um) usurpata Nominat. et Accusat. tantum. Nominat. et Ablat. tantum; Fors forte: Genitivo et Ablat. Spontis, sponte. Uno tantum casu usurpantur; Potis, Nominativo; Dicis, Genitivo: Infitias, Accus. pl. Ingratiis, Ablativo.]

50. 4 Sunt et qvae unā terminatione omnes Casus absolvunt: ut hoc Pondo, unius pondo, uni pondo, tria pondo, trium pondo, etc. Ita Gummi, Sinapi, Stimmi (i. stibium) Cepe, Gausape, praesepe.

[Talia vocantur [gap: Greek word(s)]h. indeclinabilia; et [gap: Greek word(s)]h. sine casu. Suntqve omnia g. n. sed qvaedam illorum recipiunt aliam terminationem, et genus, fiuntqve declinabilia: Cepa, sinapis, praesepis, g. f. Gausapum et stibium, g. n.]

(B) Redundantia vocantur.

51. Primo, qvae propter diversam terminationem diversimode declinantur. Ut Buccin-a et -um (in 1 et 2 Decl.) Senect-a et -us, in 1 et 3. Munditi-a et -es, in 1 et 5. Scorp-ius et -io, in 2 et 3 etc. Qvalia Lexicon ostendit.

52. Secundo, qvae plurali numero genus mutant. Ut (1) Tartar-us, masculine: pluraliter -a, neutre. Sic Avern-us et Infernus. Carbas-us, feminine, -a neutre. (2) Loc-us, g. m. plur. -i et -a: sic Jocus, sibilus, eventus. (3) Coelum, g. n. pluraliter -i, mascul: sic et Clathr-um-i; Cicer-es, Siser-es. Sed Frenum, capistrum, rastrum -i et -a. (4) Neutra, pluraliter foeminina, sunt Delici-um-ae; Epulum-ae; Baln-eum-eae. 5 At Vesper-a-ae; et Vesper-us-i; et Vesp-er-eris, integre declinatur, in 1, 2, et 3 Declinatione.

53. (C) Variantia sunt,

qvae terminatione eādem, genereqve eodem, Casus tamen diversarum Declinationum inter se miscent: (Vocantur [gap: Greek word(s)], irregulariter declinanda.)

(1) Vas, vasis, singulariter in tertia: Vas-a-orum in 2.

[Reperitur tamen apud antiqvos et singulariter vasum, et pluraliter Vasibus.]


page 443/444, image: s221

(2) Cornus, Ficus, (pro arbore et fructu) Laurus, Pinus, Qvercus, Colus, promiscue usurpant Casus, secundae et qvartae.

(3) Juger-um -um -i (et -is) -o -um -ō (et -e): Pluraliter, a-a-ūm-is, et -ibus.

(4.) Dom-us-us-ūs-ui-um-ō (non -u). Pluraliter -us-us-uum-ibus-os (et -us) -ibus.

[Hoc est, Domus declinatur in qvarta: e secunda tantum accipit Abl. singularem, et adjungit Accusat. pluralem.]

(5) Penus, declinatur in 2 et 3, et qvarta. Hic (vel haec) Pen-us -i, vel ūs: et hoc Pen-us -oris: vel hoc Pen-um-i: vel Pen -u-u-u-u. Ita Specus.

[Utrumqve tamen usitatissime in qvarta, et qvidem g. m.]

De Peregrinis.

54. Nomina peregrina (Graeca, Hebraica, etc.) qvomodo Latinis declinantur? In prima, vel 2, vel 3, Declinatione.

55. Qvae et qvomodo, in prima?

(1) Graeca in -as et -es masc: in -e feminina; sic:

AEne-as-a-ae-ae-am (vel -an) -ā in plurali regulariter.

Anchis-es-e-ae-ae-em (vel -en) e in plurali regulariter.

Epitom-e-e-ae (vel es) -ae-en-e in plurali regulariter.

(2) Hebraica in -as, Tobias, Messias, etc.

[NB. 1 Qvidam etiam sic desinentia in -am: ut Ad-am-ae; Abrah-am-ae etc. Alii Latinam terminationem addunt, et in secunda declinant: Adam-us-e, Abraham-us-i, etc.

2 Pascha, Manna, Mammona, in libris sacris non declinantur: apud Ecclesiasticos scriptores reperitur, haec Pasch-a-ae: et hoc Pasch-a-atis.]

56. Qvaenam declinantur in secunda? et qvomodō?

(1) Graeca in -os et on, versa in -us et um, regulariter: ut Isthm-us-e-i, etc. Enchiridi-um-i-o etc.

[Propria tamen in -eus, sic. Orph-eus, Voc. -eu, Gen. -ei. Dat. -eo (vel -ei), Plur. Acc. Orph-eos vel -eas.]

(2) JESUS, Accusativo Jesum, reliqvis Jesu.

57. Qvomodo peregrina flectis in tertia? David, Nathan, Daniel, et similia, regulariter. Alia sic:

(1) Masculina: Her-os-os-ois-oi-oem (vel -oa): Phalar-is-is-idis, idi-em (vel in) -ide: Chrem-es-es (et -e, et entis) -i (et eti) -em (et -etem, et eta) -e (vel ete).

(2) Foeminina sic: Lamp-as-as-adis (vel -ados) -adi-adem (vel -ada) -ade. Plur. Accusat. -ades (vel -adas). Haeref-is-is-is (vel -eos) -im (vel -in) -i: plurali Genitivo -ium, vel -eōn. Ita Praxis, et omnia in -is g. f. Ech-o-o-ūs-o-o-o. Sic Argo, etc.

Hierich-o-o-untis-unti-untem (vel -unta) -unte.

(3) Neutra sic. Mel-os-os-ūs-o-os-ō: pluraliter -e-e-ōn-esi-e-esi. Ita Chaos. Sinap-i-i-ios (et -is) -i-i-i.

4. Composita a [gap: Greek word(s)]declinantur (imitatione Graecorum) in tertia, ut Trip-us-us-odis etc. Antipod-es-es-um-ibus-es, vel -as.

5. Patronymica in -des (filium aut nepotem significantia) declinantur in 1, vel 3 indifferenter: AEnea-des-des-dae (vel -dis) -dae (vel -di) -dem da, (vel -de) Sic Polonicum Palatinides. Item Ecclesiastes, Pfaltes, Manasses.

6. Artium nomina Graeca singulariter declinantur foeminine in prima (sive Latine, Grammatic-a-a-ae-ae etc: sive Graece, Grammatic -e-e-es-ae-en-e) pluraliter in secunda neutre, Grammatic-a-a-orum-is-a-is.

[Sic Logica, Musica etc. Sed subintelligitur principale nomen: ibi ars: hic praecepta, scripta.]

Orthographia Nominis.

58. Qvid hīc peculiariter observandum? Nihil nisi qvod Nomina propria, et inde deducta, inchoentur a majuscula. Roma, Romanus, Romane.

[Sed et aliae voces emphaticae, qvas attendi volumus: ut hic saepe vides.]

CAPUT VI. De ADNOMINE.

QVID est Adnomen? Vox denotans aliqvem rei modum, 2. Qvalem modum? Aut I certitudinem, ut Verus, certus, dubius. 2 tempus: Novus, verus, etc. 3 locum: Terrestris, marinus, etc. 4 numerum: Unus, duo, tres etc. 5 partitionem: Qvidam, pauci, omnes. 6 qvantitatem: Magnus, parvus, longus etc. 7 qvalitatem: Bonus, pulcher, etc. 8 ordinem: Qvotus? primus, secundus, etc. 9 possessionem: Regius, herilis, paternus. 10 comparationem; Par, aeqvalis, similis, etc.

3. Habetne alias differentias? Etiam qvoddam Adnomen est proprium, uni tantum rei conveniens: Ut Limpidus fons, Meracum vinum, Obrysum aurum, Sudum coelum, Limi oculi, et si qvid aliud: caetera communia, multis rebus tribuenda.

Adnominum Formatura.

4. Qvomodo flectuntur Adnomina? Per I. Motionem. II. Comparationem. III. Declinationem.

5. Qvid est Motio? Est Adnominis per tria genera inflexio, ut cuivis Nomini aptari possit.

6. Qvotuplex est? triplex. Prima, per tres terminationes: ut Bon-us vir, -a foemina -um lignum.

7. Qvae sic flectuntur? Desinentia masculine in -us et -er: Albus-a-um: Nig-er-ra-rum.

8. Omniane sic? Qvaedam excipiuntur: ut Vetus,

page 445/446, image: s222

, Pauper, Puber, Uber, Degener: qvalia in Lexico per gen. o. (i. generis omnis) signantur. Item Ali-us-a-ud (non -um).

9. Cedo secundam motionem? Exeuntia in -is, moventur per duas terminationes: masc. et foeminine per -is, neutre per -e: ut, Tenu-is calamus vel charta: -e folium. Excipe Dis, pro dives, g. o.

10. Aliter terminata (nempe in -il-am-ar-or-ur-as-es os-ns-ps-rs-x) omnia sunt immobilia, sive unius terminationis. Ut, Vigil, neqvam, par, memor, cicur, nostras, dives, compos, sapiens, inops, iners, velox. Excipe Sat-ur-ura-urum.

11. Nihilne aliter? Decem haec, Acer, alacer, Celer, Celeber, campester, eqvester, pedester, saluber, silvester, volucer, et trinā efferuntur terminatione et binā, pro arbitrio.

[Dicimus enim Acer vir, acris foemina, acre animal. Vel: Acris vir, acris foemina, etc.]

12. Qvaedam alia, jam duabus efferuntur terminationibus, jam tribus: ut Hilar-is-is-e: vel Hilar-us-a-um. Qvod suis locis monent Lexica.

13. Comparatio Adjectivorum qvid est? Variatio ejus per gradus.

14. Qvot sunt gradus? Tres 1 Positivus. 2 Comparativus. 3 Superlativus. Ut Pulch-er-rior-errimus.

15. Qvomodo formatur Comparativus? Ad positivi casum in i desinentem addito -or, pro genere masc. et faeminino; pro neutro autem -us. Ut: Pulchri-or-us. Tristi-or-us. Felici-or-us.

(Puta, pulch-rior vir -or faemina -us animal.)

16. Superlativus qvomodo? Tripliciter.

1. Desinentibus (positivo) in -er, apponitur -ri-mus. Pauper-rimus.

2. Aliis comparativi loco datur -ssimus: Docti- (or-) ssimus: Tristi (or) -ssimus: Felici (or) -ssimus.

3. Tribus in -ilis desinentibus, datur loco -ilis -illimus: Faci-lis-Ilimus: Humi-lis-Ilimus: Si-mi-lis-Ilimus.

[Usurpant sane sic etiam Agillimus, Gracillimus, Docillimus: sed sine authoritate Veterum. Apud Senecam exstat Imbecillimus: qvod Celso est imbecillissimus.]

17. Nullane datur Comparatio anomala? Immo triplex: I Variantium II Deficientium III Abundantium.

18. Qvae sunt variantia?

1. Desinentia in -us purum (h. e. ubi vocalis vocalem praecedit) non comparantur, nisi adjectione magis, et maxime. Ut Idoneus, magis idoneus, maxime idoneus.

[Dicitur tamen Tenui-s-or-ssimus. Strenu-us-ior-issimus. Item, Pi-us-issimus: et -entior-entissimus.]

2. Composita a Volo, Dico, Facio, in -us, comparant per -entior, -entissimus. Ut; Benevol-us- -entior -entissimus.

[Sic Malevolus, Benedicus, Maledicus; Beneficus et Maleficus, Magnificus et Mirificus. Addunt, composita a Loqvor, Grandiloqvus, et Vaniloqvus: sed s. a. v]

3. Qvaedam prorsus irregulater comparantur. Ut: Bonus, melior, optimus. Malus, pejor, pessimus. Magnus, major, maximus. Parvus, minor, minimus. (Lucretius habet parvissimus.) Neqv-am-ior-issimus. Nuper-us -ior -rimus. Poster-us ior, postremus. Vet-us-erior-errimus.

19. Qvae deficiunt comparatione, et qvomodo? 1. Qvaedam deficiunt Superlativo: ut Coec-us-ior + Com-is ior + Ju-venis, nior +. Senex-ior +. Ser-us-ior +.

2. Alia Comparativo: ut Divers-us + -issimus. Sic Falsus, fidus, inclytus, invitus, invictus, meritus, novus, persvasus, sacer. Item Anomalum hoc, Mult-us a-um. Comp. + plus. Superlat. Plurim-us, a-um.

3. Alia deniqve Positivo: ut + Cit-erior-imus. + Ult-erior -imus + int-erior-imus. + Det-erior-errimus. + ocy-or-ssimus. + pri-or-mus. + propior, proximus: + anterior +.

20. Reduntantia in comparando recense.

1. Qvinqve haec Superlativo redundant. Ext-erus -erior-remus, et -imus. Inf -erus -erior-imus, et Imus. Sup erus-erior-remus, et Summus. Post -erus -erior-remus, et -umus. Matur-us ior-issimus, et -rimus.

2. Qvaedam ipsum Superlativum novo Comparativo aut Superlativo augent: ut Proxim-us-ior. Extrem-us-issimus. Minim-us-issimus. Postrem-us-issimus,

De Adnominum Declinatione.

21. Qvomodo Adnomia declinantur? Qvae sunt terminationis trinae, declinantur in prima et secunda.

[Bonus calamus, et Bonum atramentum, in secunda: Bona charta, in prima.]

12. Omniane sic? Septem haec, Unus, ullus, uter, alter, alius, solus, totus, Genitivum faciunt in -ius, Dativum in i, per omnia genera. Ut: Un-us vir -a foemina -um animal. Uni-us viri -us foeminae -us animalis. Un-i Viro -i foeminae -i animali.

(Sic et illorum composita, Nullus, neuter, uterqve, utervis, utercunqve: Alterut-er-rius, etc. Terentius tamen habet nulli consilii (pro, nullius): Narrare alterae (pro, alteri.) Et dicimus adhuc, Generis neutri (pro neutrius). Unde colligitur, olim et ista fuisse regularia).

23. Qvomodo declinantur Adjectiva duarum terminationum? In tertia: faciuntqve Ablativum in -i, Genitivum pluralem in -ium.

[NB Apud Poetas tamen reperitur Ablativus per -e metri causā. Ut Ovidius, specie coeleste resumptā. Ita Seneca, lethale ferrō (pro, coelesti, lethali.) Qvod semel imitatus Cicero dixit, a nobile Viro.]

24. Qvid Adjectiva unius terminationis? Similiter in tertia: sed Ablativum faciunt per -e et -i.

[Excipe, 1 Qvatuor tantum per -i: Memori mente, pari ratione, vigili oculo, artifici manu, 2 Alia qvinque tantum per -e: Paupere, sene, come, hospite, sospite. Utraqve autem haec excepta Genitivum pl. in -um: excipe parium.]

25. Comparativi omnes faciunt Ablativum per -e vel i, Genit. plur. per um.

[Excipe Plur-ium: qvod Nominat. habet Plur-a et -ia.]


page 447/448, image: s223

26. Omniane Adnomina declinantur? Omnia: excepto Neqvam, et numeralibus a qvatuor ad centum. Vir neqvam, viri neqvam, viro neqvam, viros neqvam etc. Qvot homines? qvot hominibus? Qvatuor viri-virorum-viris, etc.

27. Nihilne plus de Adnomine? Nihil: nisi qvod cum nomina scit (h. e. Nominis loco usurpatur) assumit genus illius Substantivi cujus vicem repraesentat.

[Ut Januarius, Aprilis, September, (g. m. qvia intelligitur mensis) Mortales (sc. homines) Anmales (sc. libri). Bubile (sc. Stabulum). Bipennis (sc. securis.) Infernus (sc. locus): Quadrupes, est g. n. qvando subinteligitur animal: g. f. qvando bestia. Ovidius v. dixit, Animosos quadrupedes regere; qvia intellexit Eqvos. Et Virg. Saucius at quadrupes, i. Cervus.]

CAPUT VII. De PRONOMINE.

QVid est Pronomen? Est vocula sine Nomine rem denotans. Ut Ego dico tibi (Matt. 16. 18.) h. e. Christus Petro.

2. Quando illis utimur? Qvando Nomen rei, de qva loqvimur, aut nullum est, aut nobis ignotum, aut non succurrit. 2. Vel qvia rem praesentem sic brevius expedire possumus. 3. Vel qva jam nominata est, Nomenque iterari foret taediosum.

3. Quotuplex est Pronomen? Simplex, compositum, et sontractum.

4. Quae sunt simplicia? Haec viginti, redacta in contextam. QUID bic, aut QUIS? EGO, TU, IS, IPSE: quisque amans SUl. HIC praesens est, ISTE remotior, ILLE remotissimus. C UJ U M pecus? SUUM cuique pulchrum: M EUM mihi, T UUM tibi, NOSTRUM nobis, VESTRUM vobis. CUJ AS est, Qui adstat? NOSTRAS an VESTRAS?

[Nota. Pronomina proprie dicta (i. Nominum vicarin, generis unius) non sunt nisi quinque, QVIS, QVID, EGO, TU, reliqva Sunt trium generum, coqve non Nominum Sed Adnominum, vicaria. Dum n. Cicero dicit, Meus stilo, idem est ac Ciceronianus stylo.]

5. Qvae Sunt composita Pronomina? Egomet, Tumet, Isipse, Idem, Qvisqvis, etc.

6. An et contracta Sunt? Sunt duo. Illic et isthic (Ex ille et hic; Iste et hic.)

7. Qvomodo ex usu dividuntur Pronomina? In sex classes. 1 Interrogativa qvatuor: Quis? Quid? Cujum? Qvis, qvae, qvid?

2. Demonstrativa sex: Ego, Tu, Ille, Iste, Hic, Ipse.

3. Relativa, ad prius se referentia, duo: Is,

Qui.

4. Reciprocum unum; Sui, se, sibi.

5. Prossessiva qvinqve: Meus, Tuus, Suus, Noster, Vester.

6. Gentilia (gentem, parriam, sectamve, signisicantia) tria: Cujas? Nostras, Vestras.

8. FORMATURA Pronominum in qvo consistit, In Motione, II Comparatione, III Declinatione.

9. Motio qvalis est? Regularis in Me-us-a-um. Tu-us-a-um. Su-us-a-um. Nost-er-ra-rum. Sic Vester. Reliqva moventur irregulariter; Qvi qvae qvod; Hic, haec, hoc: Is, ea, id, Ipse-a-um: Ill-e-a-ud: Ist-e-a-ud. Cujas, Nostras, Vestras, g. o.

10. Comparationem an qvoqve recipiunt Pronomina? Unicum habet superlativum: Ipseissimus.

11. Qvomodo declinantur Pronomina? Meus, Tuus, Suus, ut Bonus. 2. Noster et Vester, ut Pulcher. 3. Cujas, Nostras, Vestras, ut Civitas. 4. Reliqva anomale sed hoec jam in Gramatica Vestibulari didicisti.

[Mens Vocativum habet Mi, ex antiqvo Mius.]

12. Compositum Qvisqvis utrumqve declinat. Cujus cujus, cuicui, etc.

CAPUT VIII. De VERBO.

QVid est Verbum? vox significans aliqvid esse aut agere, aut pati.

2. An ergo triplex? Triplex omnino, Essentiale (seu Substamtvum) activum, et passivum.

3. Quid est Essentiale? Qvod Esse significat: Ut Esse: Exsistere: Durare (i. esse ad huc): Manere (esse alicubi): Calere (esse calidum) etc.

4. Activum qvotuplex est? Duplex.

1. Transitivoactivum, cujus actio in aliud transit: ut Pellere aliqvem. [Vulgo per excellentiam Activum.]

2. Intransitivoactivum, cujus actio in ipso agente manet: ut Ire, Currere, Stare etc.

[Dicitur Verbum Neutrum, et melius absolutum: qvia non reqvirit Accusativum. Nee n. dicere possum, Stare aliqvem.]

5. Passivum Verbum qvotuplex est? Itidem primo Transitivopassivum, ut Densari (ab aliqvo). 2 Intransitivo passivum: ut Densescere (a seipso).

[Illud prius vulgo per excellentiam passivum, posterius Neutrale passivum, vocant.]

FORMATURA Verborum.

6. Qvomodo flectunturVerba? Magis varie qvam Nomina, vel Adnomina. Praeter enim communem variationem, per Numeros et Personas, habent sibi propria 1 Tempora. 2 Modos. 3 Conjugationes. 4 Formas.

7. Quid est Tempus? Est distinctio rei factae a nondum facta.

8. Quotuplex est? Triplex: Praesens, Praeteritum, Futurum. Latinis tamen sextuplex est, revocatum ad imperfectum et perfectum.

9. Qvid est Tempus imperfectum? Qvod rem fieri, at nondum persieri, signisicat. Ut est

1. Praesens, Facio.


page 449/450, image: s224

2. Praeteriens (seu praeteritum imperfectum) Faciebam.

3. Futurum, Faciam.

10 Qvod est Tempus perfectum Quod rem peractam significat. Estqvc iterum triplex. 1. Praeteritum, Feci.

2. Jam; ante praeteritum (sive praet. plusqvamperfectum) Feceram.

3. Futuro praeteritum (seu futurum perfectum) Fecero.

11. Quid est Modus? Est peculiaris terminatio Verbi, qvā diversa intentio exprimitur.

12. Qyotuplex est? Qvadruplex apud Latinos. 1 Infinitivus, cum altqvid fieri significo, sine numeri et personae mentione; ut Facere. 2 Imperativus, cum mando aut oro, Fac. 3 Indicativus, cum narro: Facioisit, etc. 4 Subjunctivus (Conjunctivus) cum actionem alteri actioni subjungo: ex. gr. Dico ut Facias.

[Tres priores Sunt essentiales, omnibus Lingvis necessarii: Conjunctivus ornatui fervit.]

13. Qvotuplex est Infinitivus? Triplex Latinis:

1 Perpetuus; ut Facere, Fecisse, Factum ire.

2 Gerundivus: ut, Faciendum, Faciendi, Faciendo.

3 Supinus: ut, Factum, Factu.

[NB. Gerundia et Supina aliae lingvae ignorant. Sunt enim Verba (Nominum instar) declinata. Et Gerundia qvidem in Declinatione secunda, Casibus qvinqve: Supina in qvarta, Casu trino. Nam cum dico, Scribendum est, est Nominativus: Scribendi tempus, Genit. Charta Scribendo apta, Dativus. Festinare ad scribendum, Accusativus. Scribendō festinare, Ablativus. Sic in Supinis: Pigitum est, Nominativus. Eo scriptum (h. ad scriptum) Accusativus. Scriptu dignus (i. scribi) Ablativus.]

14. Qvid est Conjugatio? Est Verbi per diversas Personas et Numeros, Temporaqve et Modos flexio.

15. Unde commodisime incipit? Ab Infinitivo. Qvia Infinitivus 1 simplicissimus est, sine numero et persona. 2 Est in Verbo idem qvod in Nomine casus primus, Nominativus. 3 Fert secum Conjugationis characterem: ut audito Infinitivo, mox scias ad qvam Conjugationem Verbum pertineat. 4 Atqve si trinus simul Infinitivus ponitur, patent simul Cardinalia tempora, Verbiqve illius Conjugatio procedit tota.

[Nam si Infinitivus exit in -dre -ere -ere -ire, Verbum est Conjugationis primae, secundae, tertiae, qvartae.]

2. Et ab Infinitivo praesente formantur omnia Tempora Imperfecta: a praeterito, Perfecta: a futuro, tempora formae secundae perfecta: sic,

Fig -ere Fix -isse Fix -um ire
Imp. -e -i -us est
Indic. -o -eram -us fuit
-ebam -ero -us erit
-am etc.]
Subj. -am -erim
-erem. -issem.

16. Trinus ille Infinitivus perpetuus, estne femper ita regularis qvomodo in ConjugationumTypo (Grammatica Vestibulari) positus est? Nempe ut,

Exeat in -are -avisse -atum ire,

Exeat in -ere -uisse -itum ire,

Exeat in -ere -isse -um ire,

Exeat in -ire -ivisse -itum ire.

Resp. Non semper. Ideb in Lexico Vestibulari expresse ponitur, qvicqvid a Typo recedit: ut Cubare, Dare, etc.

[NB. Pulchrum foret exercitium, si tria illa cardinalia Tempora (Praesens, Praetetium et Supinum) reducere jubeantur in copulam, sententios aliqvā compositiunculā. Ex. gr. Scribe pulchre: et cum scripseris, scriptum serva. Item: Da mini librum: si dederis agam gratias, sed ut ne reposcas datum. Ubi cubuisti nocte praeteritā? ubi cubabis hāc? citone ibis cubitum? Ecce omnia sic possunt! omnino pulchre, praesertim si morales aut religiosae formentur sententiolae. Ut: Dele Deus peccata mea, qvae delevit sangvine suo Christus: ut deleta legere neqveat adversarius etc etc. Hoc tale inqvam exercitium utiliter hoc loco instituet Praeceptor, selectis e Repertorio Vestibulari istis anomalis.]

17. Infinitivum qvid seqvitur? Imperativus: qvia formatur immediate ab Infinitivo, abjecto tantum -re. Ut Ama (-re) Doce (-re) Lege (-re) Audi (-re).

18. Semperne ita? Tantum qvatuor Verba (in Conjugatione tertia) abjiciunt e. Die sine fine preces: vacuam Duc crimine vitam: Fac sapienter opus, Fer patienter onus.

[NB. Composita tamen a Facio retinent E. Effice, Confice, Refice, etc.

19. In Conjugatione Verbi Substantivi, ESSE, qvid observas? Duo haec 1 Gerundiis et Supinis caret. 2 Compositum ejus Pot-esse (contracte Posse) illud -t-ante vocalem retinet (Pot-eram): ante s mutat in s (Pos-sum); ante felidit f (Pot-ui, pro, Pot-fui.)

20. Verba qvatuor Conjugationum cur habent duas Formas? ut qveant efferri active et passive: Amare, Amari etc.

21. Quae Verba conjugantur tantum in I Forma? 1 Intransitivo -activa, ut Stare, Sedere, Fluere etc.

2. Intransitivo-passiva, (qvae Inchoativa vocant) ut Arescere, Calescere etc.

3. Qvatuor Transitivo-passiva: Fio, Veneo, Liceo, Vapulo (pro Facior, Vendor, Taxor, Verberor.)

22. Qvae conjugantur tantum in Forma secunda? Deponentia: qvae licet olim active et passive significabant (Hortor te, et Horror a te) passivam tamen significationem jam fere deposuerunt.

Observ. de Forma I.

23. In Verbis Formae primae qvid peculiariter observandum? Tria. 1 Esse verba 23, qvorum Praeterita reduplicant syllabam primam, ut Mordeo, momordi.

[Qvae ut memoriae imprimas melius, redacta sunt in hanc sententiam. Qvidam 1 cucurrit, ad sodalem 2 tetendit, ante domum 3 stetit, januam 4 tutudit, securim 5 poposcit, qvā Arborem 6 cecīdit: et dum haec 7 cecidit, illius 8 totondit, triumphumqve 9 cecinit. Alius neqvam fraudulenter 10 pepigit, (a Pango) credentem 11 fefellit, qvod debuit non 12 pependit (a Pendo), hospitem domo 13 pepulit, pugione 14 pupugit, dentibus 15 momordit:

page 451/452, image: s225

spurcus 16 pepedit, et postea 17 pependit (a Pendeo). Ista sic 18 tetigi, et 19 dedi qvod 20 spospondi: qvae si tu 21 didiceris, ultertori labori 22 peperceris, laudemqve tibi 23 pepereris.]

24. Nihilne de his amplius? Hoc unum, qvod Composita illorum a reduplicatione cessant. Pendo, pependi, Suspendo, suspendi (non suspependi) etc. Venientia tamen a Do, Sto, Disco, Posco, retinent et alia qvaedam.

25. Quid praetera in Forma I observandum? Qvod praeterita in -avi et -ivi, Vau illud cum se qvente vocali saepe elīdunt: Amavisti, et amasti. Petivisti, petiisti, petīsti, etc.

26. Eademqve praetrita in tertia plurali mutant -erunt. in -źre. Amav-erunt, vel źre.

Observ. de Forma II.

27. In Conjugatione Formae secundae daturne aliqva variatio? Qvatuor haec observa.

1. Infinitivo addere Poetas -er: Amari-er.

2. Imperativi personam pluralem secundam, pro -mini, admittere -minor (Ama-mini, vel -minor). Sed habendum pro obsoleto: solus enim Plautus utitur.

3. Indicativi et Subjunctivi persona secunda contrabit -ris in re. Loqveris vel loqvere: Loqve-baris vel -bare etc.

4. Praeterita circumscribuntur per Participium praeteritum et verbum Substantivum, eoqve genus etiam observant. Loqvut-us -sum (scil. Vir) -a sum (foemina.)

De Verbis Anomalis.

28. Qvotuplicia sunt Verba anomalia? Triplicia, (I) Deficientia (II) Redundantia, (III) Varientia.

29. DEFICIENTIA qvot generum sunt? Qvatuor, 1 Qvaedam enim carent Supino, aut etiam Praeterito. Ut Stud-eo-ui + Vergo +.

[Talia suis locis annotantur, in Lexico.]

1. Verba qvatuor deficiunt omnibus Imperfectis temporibus; Coepi, Memini, Novi, Odi; tametsi (excepto primo) praesenter signisicent. NB. Carentqve Imperativo, praeter Memen totote.

3. Septem Verba sunt, qvae certas porsonas exprimere neqveundo lacunas habent.

30. Quae illa? Ajo, Inqvio; Ave, Salve: Fore: Ovat, Infit.

31. Quid Singulis deest? ostende.

2. AJO; Infinitivo caret. Imperativo, Ai, aito, aite, ajunto. Indicativo: aio ais} ait; aimus, aitis, ajunt. Praeteritum imperf. Ajebam etc. Praeterito: +aisti, ait, aistis, ojerunt. Praeterito plusqvamperfecto, Futuro, totoqve Subjunctivo, caret.

2. INQVIO, Infinit. + Imperat. Inqv -e-ito: -itote -iunto. Indicat. Inqvio (vel -am) -is-it; -imus-itis-iunt. Praeter. imperf. Inqvie-bam-bas etc. Praeter. + inqvi-sti-t: + istis + Futuro inqvi-es-et; + etis-ent.

3. AV-e-ete. Futuro, -ebis. Infin. -ere.

4. SALVE, eodem modo: caeteris carent.

5. FORE ++ Praeter. Imperf. For-em-es-et: -emus-etis-ent.

6. OVAT, solum est: sicut et 7 INFIT.

[Annumerant defectivis FAX-O (seu Fax-im) -is-it: -imus-itis-int. Et AUS-im-is-it: -imus-itis-int. Sed haec non tam Verba defectiva sunt, qvam reliqviae priscae conjugationis Verborum, Facio et Andeo.]

32. Quod est qvartum genus Deficientium? Verba Impersonalia, qvae tantum tertiā personā singulari usurpantur: ut Poenitet me.

[Nec n. dicimus, Poeniteo, poenites etc.]

33. Multane sunt Impersonalia verba? Perpetuō impersonalia sunt decem: Libet, Licet, Liqvet, Miseret, Oportet, Piget, Poeniter, Pudet, Decet, Toedet.

34. An et Alia? Ex accidenti Impersonalia sunt, qvae sine Nominativo ponuntur. Ut Delectat, Juvat, Placet, Patet, Vacat etc. Et qvae a qvolibet Verbo passive formantur: Qvid agitur? Statur, sedetur, scribitur, bibitur, saltatur etc.

35. REDUND ANTI A Verba qvae sunt?

1. Qvae Praeterita et Supina diversimode formant: ut Par-co-si-sum; vel peperci, parcitum.

2. Qvae praeteritum ex utraqve Eorma accipiunt, sensu eodem: ut Coen-avi et -atus sum. Pran-di-sus sum, etc. Et qvae praeteritum primae formae amiserunt: nempe sex haec, Audeo ausus sum; Gaudeo gavisus sum; Moereo moestus sum; Sol-eo itus sum; Fido fisus sum: Diffido diffisus sum.

3. Qvae per utramqve Formam conjugantur eodem sensu. Ut Fabrica-re et ri etc.

[Qvalia itidem in Lexicis notantur: aut cerre ponuntur in ea Forma qvae usitatior est.]

4. Qvae in diversa conjugatione usurpata reperiuntur, sensu eodem. Ut Lavare, et Lavere (in 1 et 3) Ciere et Cire (in 2 et 4 etc.)

[ Oriri et Potiri, Infinitivo semper sunt qvartae, caetera tertiae et qvarrae. Tergere et Tergere (cum compositis) indifferenter etc.]

36. VARIANTIA Verba sunt? Qvae tempora et personas irregulariter formant.

37. Multane Sunt? Sex.

I. VOLO: qvod sic conjugatur. Infinitivo Velle, voluisse + Imperativo: + Indicativo: Volo, vis, vult; volumus, vultis, volunt. Futuro: Vol am-es-et etc. Praeteriente. Volebam, etc. Praeterito, Volui etc. Subjunctio praesente: Velim is it-imus-itis-int. Protereunte: Vellem-es-et-emus-etis-ent. Praeter: Voluerim etc. Antepraet. Voluissem etc.

[Composita ejus sunt Malle et Nolle. Imperativo, illud caret: hoc, Nol-i-ito; -ite-itote-unto. Indicativo: Malo mavis mavut: malumus mavultis malunt.

page 453/454, image: s226

non vis non vult; non vultis nolunt. Futuro. Malam et Nolam etc. Praetereunte: Malebam, Nolebam etc. Praet. Malui, Nolui etc. Subjunctivo: Malim, Nolim etc. Mallem Nollem etc, Maluerim Noluerim etc, Maluissem Noluissem etc, Maluero Noluero etc]

38. Qvod est secundum (Varians) Verbum? 2 EO, qvod sic conjugatur. Infin.) Ire, ivisse, iturum esse. Imp,) I, vel ito, ito: ite vel itote, eunto. Indic. praesens) Eo, is it: imus, itis, eunt. Futuro) Ib-o-is-it-imus-itis-unt. Praetereunte) Ibam, ibas etc. Praeterito) Iv-i-isti etc. Iv-eram etc. Subjunct. praes. Eam eas etc. Praeteriens) Irem etc. Praeteritum) Iverim, Ivissem. Futurum Perfect.) Ivero.

[Sic Abeo, Adeo, et caetera composita. Ambio tamen regulare est, ut Audio: praeter qvod Ambiebam, facit et Ambibam.]

39. Qvae sunt reliqva Variantia?

2. QVEO ( et Neqveo conjugatur ut EO: sed caret Imperativo, et Praeter: facit Qvivi, et qvitus sum.

4. FIO sic. Infinito, Fieri, Factum esse, Factum ire, Fiebam, etc. (juxta qvartam Conjugationem) Subjunctivo) Fiam --- Fierem --- Factus essem etc.

5. FERO sic. Infin. Ferre, Tulisse, Latum ire. [ NB. Hoc praeteritum et supinum remansit ab obsoleto, Tolo, tetulo, telatum] Imper. Fer-to: -te. -tote-unto. Indicative: Fer-o-s-t [elisō i, ad differentiam Fer-io-is-it]: fer-imus-itis-unt. Fut.] Fer-am-es etc. Imperf.) Fer-ebam etc. Praeter.) Tul-i-eram-erim-issem etc.

40. Restat aliqvid? Sextum restat, EDO Qvod regulariter flectitur in tertia: et irregulariter, mutuando ex verbo SUM personas illas, qvae ab Es incipiunt, hoc modo, Infin.) Edere, vel esse. Ede vel es: edite, vel este. Edis, vel es: edit, vel est. Editis, estis. Ederem essem. Etiam passive: Estur, pro editur.

[Ita Composita: Comed-o-is, seu comes; it, seu comest etc.

Appendicula Verborum. De Terminationibus ambiguis.

41. Qvorundam Verborum praeterita coincidunt. Ut Aceo acui, et Acu-o-i. Cresco crevi, et Cerno crevi. Fri-geo-xi: et -go-xi. Lu-ceo-xi, et -geo-xi. Mul-ceo et-geo-si. Pas-co et-veo-vi. Pend-eo et-o pependi. Ful-geo et -cio-si. Et composita a Sto et Sisto: Const-o-iti, Con-sisto-stiti.

42. Idem alibi evenit Supinis. Cresco cretum, et Cerno cretum. Man-eo-et-do-sum. Pa-ndo et -tior -ssum. Pa-ngo et-ciscor-ctum. Sto et sisto, statum. Ten-eo et -do-tum. Ver-ro et -to-sum. Vi-nco et-vo-ctum.

43. Qvin et prima praesentis persona qvandoqve dubia fit propter diversam Conjugationem. Ut Aggero (as et-is). Sic Appell-o, Collig-o, Mand-o, Fund-o (as vel-is). Item Effer-o-as: et effers. Sic Infinitivus Venire, a Venio, et Veneo.

44. Aliqvando tamen differunt Accentu. Ut Praedico (as). Praedico (is). Relego (as) Relego (is).

CAPUT IX. De PARTICIPIO.

QVid est Participium? Est vox actionem cum suo agente, aut passionem cum suo patiente, significans.

[Participium dicitur, qvia Partem acripit a Verbo, partem a Nomine. A Verbo significationem (activam v. passivam) et tempus: a Nomine genus et declinationem. Atqve ita est seminomen et semiverbum.]

2. Quotuplex est? Duplex.

1. Activum: actionis praesentis, Amans.

1. Activum: actionis futurae, Amaturus.

2. Passivum: passionis praeteritae, Amatus.

2. Passivum: passionis futurae, Amandus}

3. Unde formantur? Participia in -ndus et -ns formantur a Gerundiis: in -us et -urus a Supinis. Aman-do-dus-ns: Amat-u-us-urus.

[1 Tria in - urus paulo aliter: Or-tu-iturus. Na-tu-sciturus, Son-itu-aturus. (Et forte Abnu-tu-iturus. Festus n. habet Abnuitio)

2. Verba Gerundio aut Supino carentia, carent etiam Venientibus inde Participiis. Ut, qvia Fio, Memimi, Odi, destituuntur Gerundiis, dicere non licet Fiens, Meminens, Odens: neqve Fiendus, Meminendus, Odendus. Et qvia Metuo, Ferio, Disco etc, Supino carent, non possum dicere Metu-tus-turus, aut res discita (Apulejus tamen Disciturus dixit): sed opus habent circumscribi, qvem metuebant, qvi metuet.]

4. Recipitne Participium alias qvoqve flexiones? Omnes qvas Adnomen recipit, Motionem, Comparatiovem, et Declinationem.

[Excipitur tamen a comparatione utrumqve futurum in -ndus et -urus. Qvanqvam n. receptum sit Reverendissimus, et alia qvaedam, Latinum tamen non est: sed maxime reverendus.]

CAPUT X. De Voculis inflexilibus.

QVae sunt Voces inflexiles? ADVERBIA, PRAEPOSITIONES, CONJUNCTIONES, INTERJECTIONES, et ADJECTIONES.

2. Qvid est ADVERBIUM? Est vocula modum aliqvem (essentinae, aut actionis, passionisve) denotans.

3. Quotuplex est? Varium. Sunt enim Adverbia 1 Interrogandi, AN? NUM? 2 Optandi: UTINAM. 3. Affirmandi: ITA, SIC. 4. Negandi: NON, HAVD. 5. Dubitandi, VIX. 6. Demonstrandi: EN? ECCE! 7. Hortandi, EJA! 8. Prohibendi, NE. 9. Temporis: QVANDO? NUNC, HERI, CRAS, OLIM etc. 10. Loci, UBI? UNDE? etc. 11. Numeri: SEMEL, BIS, ter, etc. 12. Qvantitatis, VALDE, SATIS,

page 455/456, image: s227

. 13. Qvalitatis, BENE, MALE, etc. 14. Ordinis: Primo secundo --- TANDEM. 15. Congregandi: SIMUL, unā. 16. Segregandi SEORSIM, PRIVATIM. 17. Comparandi, CEU, UT, qvasi. 18. Admirandi: QVAM etc.

[Videsne pauca esse primitiva, Majusculis notata? reliqva sunt derivata. Unde autem, et qvomodo formata, vide Lexici Cap. XXIV. § 28, 29, 31, 41, 42, 43, 44, 57. Sunt et Adverbia composita, Ubiubi, Qvoquō, Postea, Sicut etc.]

4. Annon flectuntur per Comparationem? Ita: sed 1. Qvae ab Adnomine comparato veniunt: Pulch-re-ius-errime, etc. 2. Etiam qvaedam primitiva: ut Saep-e-ius-issime. Diu-tius-tissime. Penit-us-ius-issime.

5. Notabis qvaedam defectum pati. 1. Positivi: + magis maxime. + Ocy-us-issime. + Pot-ius-issime. 2 Comparativi: Pen-e + issime. Nuper- + rime. 3 Superlativi: Sat-is-ius + Sec-us-ius + Tempor-i-ius +. Vald-e-ius +.

6. Qvid est PRAEPOSITIO? Est vocula circunstantiam significans: Ante, post, in, etc.

7. Qvotuplex est? Triplex 1 Nominalis, soli Nomini praejungi solita: ut Apud, Citra, Circa, etc. (sunt 23.) 2 Verbalis, soli Verbo, ut Ambire, etc. (sunt 5 tantum. Vide Gram. Vest. ¶ 115) 3 Communes, Nomini et Verbo convenientes: ut Ab -ire ab urbe etc. ( sunt 22.)

[Sunt autem pleraeqve suae originis, et simplices; paucae derivatae et compositae: ut Citra (a Cis) Absqve, Adversus, Circum circa, etc]

8. Qvid est CONJUNCTIO?

Vocula connectem voces. Unde et particula connexilis dicitur.

[Qvarum qvaedam compositae sunt: Atqve, namqve, quamvis, tametsi, etc.]

9. Quid est INTERJECTIO?

Vocula breviter animi sensum prodens. Ut est vox 1 Vocantis, Heus! Ehodum! (q. d. Audi, sta.)

2. Respotidentis: Hem! (q. d. Qvidvis? audio.)

3. exclamantis O? Pro, vel Proh!

4. admirantis Papae! Atat! Hem!

5. approbantis: Euge! (q. d. Laudo factum.)

6. contemnentis: Bombax! (q. d. tanti te facio.)

7. fastidentis: Pfy, Phui, Apage: (q. d. Pudeat, turpe est qvod agis.)

8. blandientis: Sodes! Sis! (q. d. rogo te.)

9. minantis: Vae. (q. d. malum intolerabile imminet.)

10. timentis: Oh, Atat. (q. d. Metuenda res.)

11. pulsantis: Tax, tax.

12. filentium indicemis: St! Pax. (q. d. Tacete omnes.)

13. dolentis: Heu, eheu, ah! (q. d. Dolendum merito.)

14. laetantis: Evax, Jo. (q. id. gaudendum merito.)

15. ridentis: Ha ha he. (q. d. risu digna res.)

16. irridetis. Hui, vah! (q. d. irrideri dignus es.)

(Obs. Interjectionibus adnumerantur 1 Voculae fictitiae (effutitias vocant) ut Gry, Taratantara etc. 2. Adnomia et Verba interjective adhibita: ut, Miserum! indignum! Age, amabo etc.)

10. ADJECTIO est vocula per se nihil signigicans, sed alteri adjecta. Qvalium Latinis I4 sunt: ALI, CE, CUNQVE, DAM, DEM, EC, MET, NAM, PIAM, PTE, QVAM, QVE, TE, VE.

(Ecce n. sic solitarie prolatae nullum habent sensum, habebunt junctae aliis. Ex. gr. ALIqvis hic CE ambulat: qviCUNQVE est, qvidDAM ibiDEM qvaerit: ECqvando venisti? IpseMET venisti an jussus? quisNAM jusit? QvidPIAM est, quod tu TE tuā PTE venisti: an alitus qvisQVAM tecum? ubiQVE reperiuntur V Esani qvidam.)

11. Adjectionibus annumerantur 1 Verba Vis et Libet, pro cunqve usurpata: Ubicunqve, Ubivis, Ubilibet. 2. Vocum derivatarum terminationes, AX, IX, ILIS, ANUS, qvas Capite, ultimo Lexici vidisti. 3. Nominum et Verborum terminationes, dum declinantur et conjugantur. Ut: Terr-a-ae-am-ā-arum-is-as. Ara-re-s-t-mus -bamus etc. qvas in Vocum Formatura vidisti.

(Tales omnes per se nihil significant, adjestae multum.)

Appendicula.

12. Si qvae Vox illegitime formatur, qvid fit? Barbarismus: qvi duplex 1 Vocis Latinae illatina prolatio: ut Filie ( pro fili) 2 Illatinae latina: ut Avisare mysterium perlarum ( pro, Nuntiare, margaritarum) etc.

CAPUT XI. De PHRASI.

QVid est Phrasis? Est Vocum nexus, aliqvid alicui apponens.

2. Qvotuplex est? 1. simplex, Vocum duarum: ut Puer ingeniosus 2. Composita, Vocum plurium: ut Puer boni ingenii. 3. Contracta, Peringeniosus, i. valde ingeniosus.

3. Phrasis simplex qvas combinat voces?

1. Nomen cum Nomine ejusdem rei: ut Romulus Rex.

2. Nomen cum Nomine diversae rei: Rex Romanorum.

3. Nomen cum Adnomine: Rex bonus.

4. Adnomen cum Nomine in Dativo: Bonus Regno.

5. Adnomen cum Nomine in Ablativo: Bonus virtute.


page 457/458, image: s228

6. Nominativo: Romulus imperat.

7. Verbum cum Dativo: imperat Romanis.

8. Nomine in Accusativo: imperat tributum.

9. Ablativo: imperat edicto.

10. Verbum cum alio Verbo: Scit imperare.

11. Verbum cum Adverbio: Imperans potenter.

12. Participium cum Nomine: Imperans Populis.

13. Adverbium cum Nomine vel Adnomine: Valde bonus.

14. Praepositio cum Nomine: In Italia.

15. Conjunctio cum Nomine et Verbo: Imperat et triumphat.

4. Nihilne aliud? Nihil. Prodeunt inde Regulae XV, ad qvas omnes Phrases revocantur.

[ Si qvid tamen singularem elegantiam spectat, differemus in Grammaticam elegantem.]

5. Recense igitur XV istas Regulas cum Observationibus suis.

Regula I.

6. Ad ostendendum, Qvid sit qvid (aut qvale) apponitur Nomini Nomen eodem casu: etiamsi Numerus, Genus, Declinatio discrepent. Ut Numus Pompilius Rex. Urbs Venetiae. Urbs Parisii, etc.

[ Observ. 1. Si appositum Nomen (epitheton vocant) fuerit mobile, etiam numero et gehere conformatur Nomini principali. Ut, Gladius victor: Dextera victrix.

Obs. 2. Nisi Nomen Principale fuerit neutrum: autepicoenum, tunc epitheton additur masculinum: ut Tempus magister (non magistra) Aqvila rex avium (non regina).

Obs. 3. Nominibus autem singularibus duobus (vel pluribus) additum epitheton fit plurale: ut, Romulus et Tarqvinius Reges.]

Regula II.

7. Ad ostendendum Cujus qvid sit, additur Nomini Nomen ejus rei, cujus est, in Genitivo. (Nempe cujus pars, aut effectum, aut possessio est.) Ut, Manus Ciceronis. Epistola Ciceronis. Praedium Ciceronis.

[ Obs. 1. Adnomina usurpata Nominaliter etiam sic recipiunt Genitivum, aut fiunt Genitivus. Parum cibi. Multum joci: Omnia hominum, Nihil boni etc.

Observ. 2. In Adjectivis tamen tertiae Declinationis, constructio haec non usurpatur. Non enim dicimus, Nihil talis, Aliqvid utilis etc, sed Nihil tale, aliqvid utile, etc.

Obs 3. Composita hīc phrasis est, si qvando duo Genitivi concurrant: ut Cura valetudinis corporis. Duo enim hic sunt exempla ejusdem Regulae: Cura valetudinis, et Valetudo Corporis.]

Regula III.

8. Ad ostendendum Qvale qvid sit (aut, Qvantum, Qvotum, Unde, etc.) adstruitur Nomini Adnomen simili numero, genere et casu. Ut, Liber magnus continet Chartas amplas, Folia tenuia.

[ Obs. 1. Adnomen usurpatum Nominaliter etiam sibi Adnomen sociat. Amicus certus, in re incerta (cernitur) Majores nostri. Bonum ingens etc.

Obs. 2.. Nomini tantum plurali jungitur Adnomen numerale distributivum. Ut, Literae (qvum epistolam significant) binae (non duae). Castra terna.

Observ. 3. Nominibus pluribus singularibus datur Adnomen plurale: ut, Demosthenes et Cicero eloqventissimi.

Obs. 4. Si vero Nomina illa discrepant genere, Adnomen ponitur ingenereaut I digniore, aut 2 propiore, aut 3 neutro. Ut

1. Pater et mater mortui (non mortuae) Ter.

2. Locus et tempus constitut-um (non -us.)

3. Murus et porta (coelo) tacta: Livius (non tacti, sc. muri: aut tactae, sc. portae) Sic Sallustius: Genus, aetas, eloqventia, prope aeqvalia.]

Regula IV.

9. Ad ostendendum Cui res talis sit, additur Adnomini Nomen in Dativo. Ut Calceus magnus mihi: Liber utilis tibi.

(Obs. Talia potissimum sunt Adnomina commodi, 2. Aptitudinis. 3 Facilitatis. 4 Favoris. 5 Propinqvitatis; et his contraria. 6 Item Verbalia in-bilis et -ndus. Amabilis omnibus: Timendus hosti etc.)

Regula V.

10. Ad ostendendum Unde res talis sit, aut Qvā parte, additur Adnomini Nomen (causae vel partis) in Ablativo. Ut Magnus ingenio. Formosus facie. Fessus labore, etc.

(Obs. 1. Plenata tamen loqvutio videtur esse cum praepositione In, A, De: qvas et exprimunt qvandoqve Authores. Ut Cicero dixit: Fessus de via. Et Livius, cum alibi dixisser. Liber metu, alibi addidit; Liber a metu. Cicero, Contentus parvo: et alibi, Vita communis de his contenta.

Obs. 2. Qvomodo a. alicubi Ablativus transeat in Genitivum (ut Cantharus plenus vino, vel vini) videbis in Grammatica eleganti.

Obs. 3. Comparativum Adnomen ordinarie stat inter duo Nomina ejusdem Casūs, mediante qvam (ut Plautus, Versutior qvam tota figularis) usitate tamen Nomen posterius mutatur in Ablativum vi occultae praepositionis Prae: ur, Versutior rotā, i, e. prae rotā.

Obs 4. Superlativo a. naturaliter additur Nomen plurale, cum praepos. ex, ante, inter (Ut visus acerrimus ex omnibus sensibus, fortissimus ante alios, inter omnes): consvete tamen jam recipit Genitivum, vi ellipseos. Doctissimus

page 459/460, image: s229

ctissimus Graecorum, i. e. ex numero Graecorum Et, doctissimus Graeciae, i. e. e gente Graeciae etc

5. Si nomina Superlativum circumstantia fuerint generis diversi, Superlarivus utrivis recteaccomodatur. Ut, Indus maximus (vel- um) fluminum. Rosa pulcherrima (velus) florum.]

Regula VI.

11. Ad ostendendum aliqvid Esse, aut Agere, vel Pati, additur Nominativo Verbum finitum, simili numero et personā. Ut Bellum fuit. Alexander vicit. Darius victus est.

[ Obs. 1. Nominativi loco qvandoqve stat Infinitivus, aut vox materialiter sumra. Sapere est pulchrum. Psalmos, e Accusativus.

2. Verba secundae personae habent ante se Vocativum: Petre dormis?

3. Saepe neqve Nominativus neqve Vocativus exprimitur, 1 Qvia in Verbis primae et secundae personae per se intelligitur: Dico, sc. ego. Audis? sc. tu. 2 Qvando ex praecedenti sermone notus est: ut Dixit autem (nempe is, de qvo jam loqvuti sumus.) 3 Qvando nescitur, Pluit, Ningit, Tonat, sc. Deus, vel Coelum, vel nescio qvid (N. Vocant Verba exemitae actionis.) 4 Qvando nominare nolumus, Ajunt, vel dicunt, sc. homines. Scribunt sc. historici. 5 Qvando impersonaliter loqvi libet, fastu aut joco: Qvid agitur? Itur, sedetur, luditur, dormitur, etc. 6 Pleraqve Impersonalia Nominativum occultant, aut ejus loco Infinitivum habent: Poenitet me. Qvis? Animus poenā assicit: Vel Fecisse, poenitet me: h. e. Qvōd seci, (Factum istud) poenā me afficit etc.]

De Phrasi hīc composita duplici.

12. Duobus Nominativis singularibus sociatur verbum plurale: uui autem Collectivo singulare vel plurale. Ut Alexander et Darius pugnant. Grex (avium) volat, vel volant.

[ Obs. 1 Ubi si plures illi Nominativi numero discrepant, Verbum se accommodar propiori (ut, Currus armarqve fuerunt:) si tamen alter Nominativus fuerit epitheton principaliori: (ut Cicero, Tullia Deliciae nostrae flagitat munusculum. Non flagitant: de Tullia n. filia sermo est.)

2. Si alter ille Nominativus fuerit nomen proprium et plurale, Verbum potius responder communi: ut Tungri, civitas Galliae, haber fontem insignem, Plin. (non habent.)

3. Si Nominativi fuerint diversi generis, Verbumqve passivum praeteritum genus habens, responder hoc Nomini principali, non apposito. Ut: Scipio fulmen imperii nostri exstinctus est, (sc. Scipio, non - um fulmen.)

4. Si Nominativi fuerint diversarum personarum, Verbum responder digniori. Ut: Ego et Tu loqimur: Tu et ille auscultatis. Dignior enim habetur persona prima qvam secunda, et secunda qvam tertia.]

13. Verba qvae esse, aut fieri, aut cognosci, et appellari, significant, reqvirunt utrinqve Nomnativum. Ut, Ira, est furor. Hor. Apis nascitur arrifex. Simon vocatur Petrus, etc.

[ Obs. 1 Qvod si Nominativi circumstantes Verbum fuerint diversi numeri, Verbum utrivis respondet. Ut: Nuptiae sunt res honesta, vel est. Usiratius tamen priori modo: posterior n. consvetudo Poetica est, ut Ter. Amantium irae amoris redintegratio est: simplicius diceretur, sunt, sc. irae.

Obs. 2. Idem est, si Nominativi fuerint diversi generis, Verbi autem loco stet Participium. Ut, Paupertas visa est onus grave: vel, visum est. Non omnis error dicend-us (vel-a) est stultitia, etc.

Obs. 3. Idem deniqve, si Nominativi tam numero qvam genere differant. Ut, Gens universa Veneti appellat-a est, vel-i sunt.]

Regula VII.

14. Ad ostendendum Cui aliqvid siat, aut fit, additur Verbo Dativus. Ut Plautus: tibi aras, tibi occas; mihi istīc nec seritur nec metitur.

[ Obs. Inprimis huc spectant Verba promittendi, vel comminandi, Dandi vel adimendi, Committendi et imperandi, Obtemperandi et adversandi, irascendi et ignoscendi, Narrandi et reticendi; Juvandi et nocendi. Excipe Jubeo, et Juvo, qvae Accusativum reqvirunt.]

De Phrasi hīc comp.

15. Verba qvae aliqvid tribui significant tum personae tum rei, geminum Dativum accipiunt. Ut, Esse alicui ornamento. Dare (aliqvid) alicui pignori.

Regula VIII.

16. Ad ostendendum in qvid actio transeat, additur Verbo Accusativus. Ut, Videre aliqvem. Hortariamicum.

[ Obs. 1. Activum passive prolatum mutat Accusativum in Ab lativum cum AB: Videri ab aliqvo: Deponens autem (ut est in exemplo Hortari) qvia est Formae secundae, mutatur in synonymum, ut, Moneri ab aliqvo.

Obs. 2. Etiam Intransitivo-activum admittit Accusativum, sed nominis cognatae significationis, et qvi mutari potest in Ablativum: ut Vivere vitam, vel Vitā: Gaud-ere-ium, vel - iō: Dormire somnum vel -ō, etc.]

De Phrasi hīc composita.

17. Bis activa (qvorum actio et in rem transit et in personam) duplicem reqvirunt Accusativum, alterum persona alterum rei. Ut: Docere aliqvem literas.

[ Hīc enim docendi actus vevera transit, tum in literas qvae traduntur, tum in discipulum qvi informatur. Ita, Facio te Deum. Dare filiam (alicui) uxorem. Praesta te virum. Et alia Verba Faciendi, Appellandi, Orandi, Monendiqve, vim habentia.]


page 461/462, image: s230

De Phrasi hīc ambigua.

18. Verba commodi aut incommodi admittunt loco Accusativi Dativum. Ut: Adulari, Benedicere, Maledicere, Nocere, Parcerc, Svadere aliqvem vel alicui.

19. Verba memoriae et oblivionis commutunt saepe Accusativum Genitivo, per ellipsin. Ut: Oblivisci nomen, vel nominis. N. Integre Cicero dixit, Recordari memoriam pueritiae: ubi si Accusativum dissimulas, manebit consveta elliptica syntaxis, Recordari pueritiae.

20. Qvinque haec, Utor, Fruor, Fungor, Vescor, Potior, pro Accus. recipiunt Ablativum: Potior etiam Genitivum.

[ Licet enim reperiamus antiqvos dixisse, Uti aliqvam rem, Vesci carnibus, Fungi officium, Potiri regno. Ratio est: qvia non tam objecti significationem habent hoc loco, qvam instrumenti In Genitivo autem manifesta est ellipsis Ablativi: Potiri regni sc imperio regni. Potiri rerum, i, usu rerum.]

Regula IX.

21. Ad ostendendum Qvō instrumento aut Cur, et Qvomodo qvid fiat, jungitur Verbo Ablativus. Ut, Videre oculis. Fugere metu. Ire gradu lento, etc.

[ Obs. 1. Sic Ablativus Gerundii: Proficiendo scribere, et scribendo proficere.

2. Ablativo causae praejungitur aliqvando A, Prae, Ex: Ablativo modi, Cum, De, In. Ut, Esse naturā, vel a natura. Exilire (prae) gaudio. Laborare (ex) oculis.

Legere (cum) cura. Surgere (de) nocte. Niti (m) hastā, etc.

De structura hīc ambigua.

22. Verba qvatuor Classium (Cogitationis et curae; Copiae et inopiae; AEstimandi et mercandi; Accusandiqve, damnandi et absolvendi) commutant eleganter Ablativum Genitivo. Ut: Pendere anim-ō vel-i: Implere vin-ō, vel-i: AEstimare magn-ō vel-i: Accusare capit-e, vel-is, etc.

[ Verum de his in Grammatica eleganti.]

Regula X.

23. Ad ostendendum Qvid res possit, aut sciat, velit, conetur, vel debeat, jungitur Verbo alterius Verbi Infinitivus, Ut.

Potest loqvi. Scit canere.

Vult doceri. Studet proficere.

Debet mori, etc.

[ Obs. Si qvid aliud est interdum, non Infinitivus, ille tamen subintelligitur. Ut, Scis Latine? so. loqvi. Scit fidibus: sc. canere.]

Variatio hīc structurae.

24. Et qvia Latini pro Infinitivo perpetuo Gerundiis et Supinis utuntur, usum illorum hīc disce: qvatuor Observationibus.

Observ. 1. Actio vel Passio subeunda exprimitur Gerundio in -dum, et Verbo est, cum Dativo. Ut, Moriendum est omnibus. Discendum tibi fuit.

2. Actio ad qvam itur, exprimitur per ad-dum, vel-di causā, vel per Supinum in- um. Ut,

Ire ad spectandum

Ire spectandi causa (vel gratiā, ergo)

Ire spectatum.

3. Actio actioni implicata exprimitur Gerundio in -do. Ut, Spectando oblectari. Curando qvaedam fieri majora videmus vulnera, Ovidius: id est, dum curantur.

4. Actio a qva reditur, exprimitur Supino in-u, elliptice. Ut, Redire spectatu: id est, a spectatu, seu a spectando.

Regula XI.

25. Ad ostendendum, An, ubi, qvando, qvomodo, etc. qvid sit, aut fiat, additur Verbo Adverbium. Ut,

An pergimus? Ita. Omnino, etc.

[ Obs. Adverbia Verbis libere junguntur. Exceptō qvod Adverbia optandi et Comparandi Subjunctivum reqvirunt; Hortandi vero subjunctivum v. Imperativum. Utinam pergamus! O perexissemus jam! Qvasi nesciam. Eja perge! vel pergas!]

Regula XII.

26. Participium adsciscit casum Verbi sui: sed factum Adnomen (amissā temporis significatione) assumit (loco sui sui Casūs.) Genitivum. Ut,

Patiens frigus: qvi nunc patitur frigus.

Patiens frigoris: qvi pati potest et solet.

[ Obs. De participio juncto Nomini in Ablativo, tempus significante (ut Alexandro regnante) Videbis in Gram. eleganti, sub hac Regula.]

Regula XIII.

27. Adverbia qvadam Nominibus etiam et Adnominibus Adverbiisque libere junguntur. Ut Parum Vir. Satis virilis. Nimis viriliter.

[ Obs. 1. Intelligitur tamen Verbum: Parum (est) Vir: Nimis (egit) viriliter. Ita cum Casu: En dextra (sc. adest.) Ecce hominem miserum! (vide).

2. Adverbium Loci, temporis, copiae, admittit apud Latinos Genitivum. Ubi terarum? Hic loci. Nunc temporis. Sed subest occultum Nomen, in qvod se Adverbium resolvit. Ubi: id est, in qvo loco terrarum: ecce locus terrarum! per Regulam II. Nunc: i, in hoc puncto temporis: Ecce punctum temporis! Sic caetera.


page 463/464, image: s231

Obs. 3. Adverbium derivatum recipit Casum primitive sui. Ut: Convenienter naturae: qvia dicitur Conveniens naturae. Propius Urbem: qvia prope Urbem, etc.]

Regula XIV.

28. Ad ostendendum actionis aut passionis Circumstantiam, additur Verbo Praepositio cum Nomine sui Casus. Ut, Qvando? De die. Ubi? A pud nos. Ante domum. Extra aedes. Unde? A nobis. Ex urbe; etc. etc.

29. Obser. 1) Junguntur autem Praepositiones 27 soli Accusativo, 11 soli Ablativo, tres utriqve Casui diverso sensu; duae item bino casui, sed sensu eodem. Exemplum omnium sic accipe

Praepositiones Accusativi 27.

Tabellarius qvi Apud I te fuit, rediit Ad 2 me, Ante 3 horam, deprecavitqve Ultra 4 modum tuam Erga 5 se benevolentiam, Propter 6 allatas literas. Sed narrat, qvum esset rursum Cis 7 amnem, iretqve Per 8 sylvam, montem 9 Versus, Juxta (10, Secus, 11, Secundum, 12) Vallem, Inter 13 duos clivos, nihilqve videret. Praeter 14 praecipitum Infra 15 se, et coelum Supra 16 se; et Pone 17 se (Post 18 se) scrobes; venisse sibi Ob 19 viam Lupum, et saltasse Trans 20 fossam, Contra 21 se (Adversum 22 se.) Cum ergo nihil videret Circa 23 se, nec posset dessectere Extra 24 semitam, lupusque consisteret Prope 25 se illum, ille habens Penes 26 se hastam longam Circiter 27 qvinque cubitos,

Praepositiones Ablativi 11.

Cum lupus nollet cedere De 1 via, nec ille fugere posset Ab 2 eo, aut stare diu Coram 3 eo, et sic suit haud Procul 4 morte, nisi pugnaret Pro 5 vita: licet esset Sine 6 socio (Absqve 7 socio) vibravit tamen hastam Cum 8 impetu, et transverberavit lupum, detrastasque Ex 9 illo exuvias ostentat; Prae 10 gaudio, Palam 11 omnibus.

Praepos. tres utriusqve Casūs, sensu diverso.

Ita saepe (1) incidimus, In pericula, et In periculis invenimus occasionem virtutis: venitqve (2) Sub oculos qvod terret, et Sub oculis (vel Subter ocul-os et -is) rursum evanescit. (Sed (3) Super alios est, qvi super pluribus malis triumphat.

Praepos. duae Casu diverso, sensu eōdem.

Hoc 1 Clam Vos (seu Clam Vobis) esse nolui: sicut et qvod qvidam immersus suit aqvae, non tantum 2 Crurum - Tenus, sed Cingulo Tenus.

[ NB. 1. Tenus, postponitur Nomini suo semper: estqve haec unica apud Latinos praepositio, qvae Genitivo jungitur, cum Nomen est plurale (ut Crurumtenus, laterumtenus, Vergilio: Aurium tenus Qvintiliano). Aliās Ablativo, tum singulariter, Verbotenus, etc, tum pluraliter, ut Pectoribus tenus, Ovid. Ingvinibustenus, Celso.]

2. Versus etiam postponitur; sicut et Cum, junctum Pronominibus qvatuor, Qvis, Ego, Tu, Sui: c. Qvicum? Mecum, Tecum, Secum, Nobiscum, Vobiscum.]

3. Qvomodo Latini Praepositiones eleganter dissimulent (ut Ibit Romam, est Romae, redit Romā: pro, In Romam, in Urbe Romae, e Roma etc.) disces in Eleg. Grammatica.]

30. Obs. 2.) Praepositio sine Casu intelligitur Adverbialiter, reserturqve ad Verbum. Ut,

Dixit post: i. postea. Abiit procul, i. longinqve.

31. Obs. 3.) Praepositio Verbo praejuncta regere illud facit Casum suum. Ut: Adire patrem, id est, Ire ad patrem. Excedere Urbe, cedere ex urbe, etc.

[ Dicit qvidem Terentius, Exire limen: et Livius, Ercedere modum: cum Ex non regat Accusativum. Sed hīc videtur intelligi praepositio Extra: q d. Ire extra limen, Cedere extra modum. Sic, Incolere Urbem: i. e. Colere, seu habitare, intra Urbem.]

Regula XV.

32. Conjunctio jungit similes Casus in Nominibus, similes autem Modos et Tempora in Verbis. Ut Ego et tu, omnia scire vellemus, si possemus: nec hic aut ille aliter qvam taliter, etc.

[ Obs. 1. Excipe solum Conjunctiones finales, qvae reqvirunt Subjunctivum. Ut: Volo ut venias: Volebam ut venires, etc.

2. Pleraeqve Conjunctiones praeponuntur Voci, (qvam alteri annectunt) qvaedam tamen postponuntur: ut qve, qvoqve, ve, vero, autem, qvidem, enim. Ego, tuqve, illeve, etc.

33. Qvae est Phrasis composita? Cujus structura per duas Regulas resolvitur.

34. Da Exemplum. Haec sunto: 1 Puer bonus ingenio. 2 Puer bono ingenio. 3 Puer boni ingenii.

[ Nam Puer bonus, dicitur per Reg. III. Bonus ingenio, per V. Puer ingenio, (sc. praeditus) per ellipsin Reg. qvintae: Bono ingenio, per III. Puer boni ingenii, per II, etc.]

35. Omniane sic resolvi possunt? Omnia: sed qvaedam attentione opus habent. Ex. gr. haec tria: 1 Meum solius peccatum, Cic. 2 Virtutis causā, vel gratia, vel ergā. 3 Est mihi nomen Antoni-us, vel -i, vel -o.

[ Primum exemplum resolvitur per duas Regulas: secundum per tres, tertium per qvatuor: sic. Peccatum meum, dicitur per Reg, 111. Peccatum solius, i. e. Ciceronis, per II. Virtutis causa etc conflatur occulte ex Reg. XIV, aperte ex II et III. Dicitur enim Virtutis causa elliptice; integre diceretur. In (vel Pro) causa vel gratia (i. amore) et in [gap: Greek word(s)](i. opere) Virtutis; scil. operando, seu inserviendo. Qvia v. Causa, Gratia, Ergon, nomina sunt, trahunt secum Genitivum Virtutis, per Reg. II. Cumqve dicis pro Mei causa, Meā causā, transit

page 465/466, image: s232

in Reg. III. In tertio v. exemplo, I Nomen Antonius, dicitur per Reg. I. Nomen Antonii, per II. est mihi nomen, per VII. Est mihi nomen Antonio, per candem, § 14. Ut enim recte dico. Vocant me Antonium (per binum Accusativum): ita recte, Do tibi nomen Antonio (per binum Dativum.]

36. Qvid est Phrasis contracta? Omnis Vox composita, omneqve Participium, omneqve Adnomen solitarie positum.

[ Qvid enim est Armi-ger, nisi arma gerens? qvid Amans, nisi qvi amat? qvid Bona, nisi res bonae? etc.]

APPENDIX, De exercenda Phraseologia.

37. Sumantur duo qvaedam Nomina, deducanturqve per omnes XV Regulas, mutato ubi opus alterutro, velutrōque, in Adnomen, Verbum, Adverbium etc. Ex. gr. Flos et Campus.

[ Dici enim potest per Reg. I. Totus campus flos unus. Per II. Flos campi: vel, Campus florum. Per III. Flos campestris, v. Campus floridus. Per IV. Cui est floridus? apibus. Per V: Unde? Floridus a sole calido. Per VI. Campus floret: flos spirat. Per VII. cui floret? cui spirat? oculis et Naribus. Per VIII. Qvid spirat? Odorem. Per IX: Spirat odore svavi. Per X: Spirare solet Per XI: Spirat svaviter. Per XII: Spirans odorem. Per XIII: Pulchre floridus. Per XIV: Flos est propter fructum, etiam inter spinas etc. Per XV: Spirat odorem, si floret etc.]

CAPUT XII. De SENTENTIA.

Qvid est Sententia? Vocum et Phrasium nexusaliqvid de aliqvo interrogans, affirmans aut negans.

Qvotuplex est? Triplex: Simplex, composita, et contracta.

[ NB. Fundamentum Sententiae est Nominativus cum Verbo finito: ubi si unum de uno interrogatur, aut respondetur, est Sententia simplex: si plura, de pluribus aperte, composita: si occulte, contracta. Exempla mox videbis.]

3. Qvomodo fit Interrogatio? De re penitus ignota per particulas interrogativas, Qvis, Qvem, Cui, Ubi, Unde, Qvando, Qvomodo? etc. de re autem seminota per adjectitium -ne? Ut, Qvis dixit? Ubi est? Qvomodo valet? Illene? Ibine? Rectene?

4. Qvomodo fit Responsio? Per candem Vocem, eundemqve Casum, Tempus, Modum. Qvando venisti? heri. Qvō ibis? foras. Qvem video? Paulum. Qvid agis? scribo. Qvid agitur? scribitur. Vellesne ire? vellem etc.

[ N. Ad seminota tamen etiam respondemus per Ita, Sic, Factum est, Fiet, Omnio, Neutiqvam, Haud, etc.]

5. Qvomodo fit affirmatio vel negatio? Verbum solum affirmat, cum praejuncta particula negativa negat, Ut, Scio, Haud scio, seu Nescio. etc.

[Obs. 1. Ne prohibitivum, jungitur Imperativo aut Subjunctivo, praesenti vel futuro. Ne fac: ne facias: ne feceris.

2. Duplex negatio vehementius affirmat. Non nescio: i. e. omnio scio. Nemo nescit: i. e. omnes sciunt etc. NB. Reperitur tamen apud bonos Authores, ubi duplex negatio vehementius negat. Ut Celsus: Nemo nihil facit, i. e. nemo qvidqvam. Plautus: Neqve ego hand committam: i. non committam, etc.]

6. Sententia simplex qvae dicitur? Qvae constat unico Nominativo, et unico Verbo finito: qvantocunqve numero aliae Voces accedant.

7. Possuntne plures? Possunt, vel 20 aut 30.

8. Ostende id. Attende. Centrum totius Sententiae est Verbum finitum, ad qvod omnia primarie reseruntur.

Exemplo sit hoc schema:

stylo eleganti DESCRIPSIT multis libris

Livius DESCRIPSIT historias.

colligens omnia DESCRIPSIT diligenter

[ Nempe qvicqvid sermone enarramus, sunt rerum existentiae, actiones, passiones: cum circumstantiis suis.]

9. Jam si voles singulas Voces instruere suis appositis (ductu Phraseologicarum XV Regularum) qvantus prodibit vocum numerus? Sententia nihilominus manente simplici. Ut: Livius Patavinus historicus, imo historicorum Coryphaeus, colligens magnā curā omnia antiqvitatum monumenta, multis librorum decadibus, commendavit memoriae posteritatis victoriosae gentis Romanae domiforisqve gloriose gesta, ornans historicas narrationes suas stylo perqvam eleganti.

[ Ecce voces 33, sententia tamen simplex!]

10. Qvid ergo est Composita Sententiā? In qva plura de uno, aut unum de pluribus, aut plura de pluribus, dicuntur. Ut 1. Alexander pugnant et vincit. 2. Alexander et Darius pugnant. 3. Alexander vincit, Darius vero sucumbit.

11. Qvotuplex est? Interrogativa rursum, et responsiva.

12. Interrogatio composita qvōmodo fit? Tria observa. (1) Qvum aliqvid interrogari dicis, pone id de qvo interrogatur Subjunctive, cum particulis interrogativis. Qvaero an (num, utrum) feceris? vel-fecerisne? (Id est, Ego qvaero, an Tu feceris: ecce duo Nominativi, duo Verba finita!)


page 467/468, image: s233

[NB. Responsio tamen qvandoqve Indicativum admittit, Ut Plautus: Scio qvid ago, pro, agam.]

2. Qvum duo opposita interrogas, priori praemitte Utrum, vel -ne, posteriori an. Qvaero, utrum velis an non? Ego ne veniam, an Ille?

Si plura sunt interrogationis membra, pone primō loco Utrum (vel ne), secundo an, tertio et dehinc, vel-vel-aut --- Ut: Egone veniam? an Paulus? vel Petrus?

13. Narrativa sensentia composita qvotuplex est? Secundum Conjunctionum classes qvindecuplex. Respondemus enim ad plura interrogata vel (1) Affirmantive (2) vel Negative. (3) vel mixte.

14. Qvomodo affirmative?

Affirmando utrumqve: Et Tu veni et Ille. (Vocatur Sententia copulativa. I.)

Affirmando alterutrum: Aut tu veni, aut ille. (Sententia Disjunctiva, s. Alternativa. II.)

Affirmando alterum duntaxat: Qvamvis vellem utrumqve, veniat tamen alteruter. (Concessiva. III.)

15. Qvomodo negative?

Negando utrumque: Nec te volo nec illum. (Dicatur Sententia Rejectiva. IV.)

Negando alterutrum: Non illum volo, sed te. (Adversativa. V.)

Negando alterum, praeferendo illi alterum. Te male qvam illum. (Vocant Sent. Comparativam, electivam, discretivam, VI.)

16. Qvomodo mixte?

Affirmando aliqvid aut negando cum conditione: Veni, si vacat; vel, nisi aliqvid impedit. (Conditionalis, VII.)

Affirmando aliqvid aut negando cum exceptione: Venite, praeterqvam ille. (Sententia exceptiva, VIII.)

Affirmando aliqvid aut negando cum restrictione: Venite, qvatenus amici. (Restrictiva. IX.)

Affirmando aliqvid aut negando per alienam notificationem. Ut, Dicunt qvod non sis venturus. (Notificativa, X.)

Affirmando aliqvid aut negando per relationem ad aliqvid jam dictum: Veniat ille qvem rogavi. (Sententia Relativa, XI.)

Affirmando aliqvid aut negando per ordinis designationem: primo tu, deinde ille, tum alii. (Ordinativa, XII.)

Affirmando aliqvid aut negando ad ostendendum causam finalem: Veni, Ut me juves. (Finalis, XIII.)

Affirmando aliqvid aut negando ad ostendendum causam impulsivam. Veni, nam opus est. (Causalis, XIV.)

Affirmando aliqvid aut negando ad ostendendum conseqventia necessitatem. Opus est: Ergo Veni. (Rationalis, Illativa, Conclusiva, XV.)

17. Quid praeterea de Sententia composita sciendam? Nibil, nisi ut eas plene discernere discas.

18. Qvomodo? Docebo te, qvā Conjunctionum varietate exprimatur qvaqve.

(1.) Copulativae signa sunt, Et, qve, etiam, qvoqe; cum, - tum; tam - qvam. Veni tu, ille qvoqve. Tum tu, tum ille. Tam tu, qvam ille etc.

(2.) Disjunctivae: sive tu sive ille: vel -vel-

(3.) Concessivae; qvanqvam-tamen-: licetnihilominus: Etsi-at; Cum attamen-; qvod si -at certe: qvidem (sane) - at: utut-tamen.

(4.) Rejectivae: Non- nec: neqvidem-

(5.) Adversativae: - autem-vero-at-ast-sed-

(6.) Comparativae: -qvam-atqve-ac-prae-

(7.) Conditionalis: Si-: qvod si: Nī-nisi-

(8.) Exceptivae signa sunt; praeter, praeterqvam, nisi, extra, modo ut, modone, dumne, exceprō etc.

(9.) Restrictivae: (ubi si qvid generalius et ob scurius dixisse videris, restringis et limitas, per) Nempe, scilicet, nimirum, idest, puta, qvatenus, qvoad etc.

(10.) Notisicativae signum est qvod, cum Subjunctivo, aut (sed rarius) Indicativo. Ut Teren: Jam scio, qvod filius amet meus. Cic: Qvod adme scribis, gratum est mihi.

(11.) Relativae notae sunt: Tot-qvot: Tantumqvantum: Qvalis-talis: is-qvi, id-qvod; inde-unde: ibi-ubi; sicut ita: tum-qvum etc.

(12.) Ordinativae: primo, deinde, tum postea, praeterea, insuper; tandem; deniqve etc.

(13.) Finalis: Ut, qvō, utne, neve, neu.

(14.) Causalis: Num, enim, qvia, qvoniam eoqvod; qvippe.

(15.) Conclusivae: Ergo, igitur, iccirco.

19. De Relativis accipe Regulam. Adnomen vel Pronomen relativum respondet antecedenti Nomini numero et genere, Casu vero seqventi Verbo. Ut Cic: Accepi literas tuas qvae mihi fuerunt voluptati. Ecce literas qvae! scil. qvae fuerunt. Dici et poterat, qvarum desiderio tenebar: qvibus addisti blanditias: qvas misisti, etc.

[ Similiter in Adverbiis loci relativum posterius respondet Verbo suo. Ut: Quō tu cogitas, eōdem collimo ego: ibi jam ego sum; vel, inde jam redeo.]

20. Intelligo. Dic jam Sententia contracta qvid est? Ubi duae sententia coalescunt in unam.

21. Quomodo, Ostendam id per primaria qvaedam exempla.

1. In Copulativa dicere licet: Petrus cum Paulo venit. Est vir pie doctus. Disputando vicit (pro, Petrus et Paulus: pius doctusqve: disputavit et vicit)

2. Disjunctiva, Seu tu velis, seu nolis, illud tamen fiet, contrabitur sic: Velis nolis fiet. Ecce hīc Sententia trina contracta in unam.

3. Rejectiva: Nec hoc volo nec illud, Neutrum volo.

4. In Comparativa, pro, Scientia est melior qvam aurum, dic, Scientia melior aurō.

5. Conditionalem, Si praeibis ego seqvar, ita contrabe; Te praeeuntem seqvar.

6. Notificativa creberrimi contrabitur, omisso qvod, et mutato Verbo finito in Infinitum, Nominativo in Accusativum. Ut, Jam scio filium amare meum, (pro, Jam scio qvod filius amet meus.)


page 469/470, image: s234

7 Relativa sententia contrabitur Prommine sublato, Verboqve in participium mutato. Ut, Periit hostis qvem formidabas; dic, Periit formidatus tibi hostis. Pro, Liber qvi debet vivere, debet habere ingenium; Victurus genium debet habere liber.

8. In Continuativa, Actio actionem conseqvens enuntiatur contracte, Verbo priore verso in Partcipium. Ut Postqvam ea dixisset, contcuit: his dictis conticuit.

9. Finalis, sic. Fac sciam (pro Fac tu, ut ego sciam) Volo te scire; vel Scias velim: i. volo ego ut tu scias.

[ Reliqva disces in Grammatica eleganti.]

Sententiarum Orthographia et Orthotonia.

22. De legitima pronuntiatione et scriptione Sententiarum habesne aliqvid observandum? Sex haec:

1. Sententia indicativa aeqvali tono prosertur, neqve signo aliqvo scripto opus habet.

2. Sententia admirativa principium elevat, in fine autem punctum admirationis scriptum accipit

Proh dii immortales!

3. Sententia optativa principium elevat, finem deprimit; adscribiturqve illi idem punctum voti.

Uti nam adfuis ses!

4. Sententiae interrogativae adscribitur punctum interrogationis (?) pronuntiatur vero sic, ut elevetur tam principium qvam finis

Quis est? Qvis ad me cat? vo

5. Voces similes sine copula sibi appositae interstingvantur commate (virgulā) et respiratiunculā. Ut, Cic. Labi, errare, nescire, decipi, turpe dusimus.

6. Si qvid interstruitur Sententia (ut Vocativus, Interjectio, etc.) commate includatur utrinqve. Ut; Magnum opus et arduum, Brute, molimur. Omnes, eheu, mortales sumus, etc.

CAPUT XIII. DE PERIODO.

Qvid est Periodus? Verborum in sententias contextorum plenus ambitus.

2. Unde constituitur? E Sententiis, ad mimmum duabus: qvarum altera sensum aperit, altera claudit. Ut in illo Ciceronis: Qvales in Republica Principes sunt, tales reliqvi Cives esse solent.

[ Partes illae Periodi dicuntur Propositio et Redditio: Graece [gap: Greek word(s)]et [gap: Greek word(s)](15.]

3. Qvoruplex est Periodus? Simplex, Unimembris: et composita, bimembris, trimembris, aut qvadrimembris.

4. Unimembris Periodus qvae est? Qvam absolvit unica Sententia, sed composita: ut Cicero,

Qvoties dicimus, toties de nobis judicatur.

[ Haec n. resolvit se in duas sententias. 1 Nos dicimus 2 Alii de nobis judicent. Copulam vero (i. propositionem et redditionem) faciunt voculae relativae, qvoties toties.]

5. Bimembris qvae est? Qvae uno majori membro absolvit propositionem, altero redditionem. Ut (si Ciceronianum illud extendere placeat) Si qvoties dicimus tories de nobis judicatur, profecto ad dicendum nunqvam est veniendum temere.

6. Da exemplum Trimembris Periodi.

Si qvoties dicimus toties de nobis judicatur: qvoties igitur nobis dicendum est, toties omnia sunt bene praemeditanda: et qvoties dicimus toties omnia circumspecte agenda.

7. Da qvadrimembrem. Differamus illud in artem Oratoriam. Nunc satis sit, te non ignorare structuram Periodi, qvantum scire Grammatico sufficit.

8. Periodus contracta qvae est? Qvae propositionem aut redditionem occultat. Ut: Regis ad exemplum totus componitur Orbis. (i. Qvalis rex, talis grex.)

9. Periodorum Orthotoniā et Orthographiā qvid mones? Qvatuor necessaria.

10. Qvae illa? Primum est hoc. Omnis Periodus scribendo incipit a Majuscula, et desinit in punctum: pronuntiando vero inchoat a silentio, et terminatur in silentium, seu respirationem justam.

11. Altera lex. Partes Periodi distungvantur ab invicem signis, minores Commate (,) majores Colo (:) mediae Semicolo (;) respirationesqve proportionatae sint interstinctioni. Ut in illo Gellii: Si qvid turpe feceris cum voluptate; voluptas abit, turpitudo manet: si qvid honeste feceris cum labore; labor abit, honestas manet.

[ Semicoli Peculiaris usus est in distingvendis oppositis, juxta invicem locatis. Ut, Propria, aliena; publica, private; sacra, profana.]

12. Tertium. Si qvid ad essentiam Periodi non spectans interseritur, includendum est signo parentheseos (): pronuntiandumqve tonō paulum remissiore: et respirandum aeqve ante parenthesin atqve post illam; non secus ac in Colo. Ut: Elementa tria sunt (qvanqvam alii aliter statuunt) Aźr, Aqva, Terra.

13. Tandem, Ubicunqve in Periodo votum, vel admiratio, vel interrogatio, occurret, signa adjicere, pronuntiationemqve variare, cave obliviscaris.

[Juxuta monita Capite praeced. § 12 etc.]


page 471/472, image: s235

CAPUT XIV. De ORATIONE.

Oratio qvid est? Est Sententiarum in Periodos redactarum plenus contextus.

2. Qvotuplex est? Etiam simplex, composita, contracta.

3. Qvid est Oratio simplex? Est sermo continuus, ubi unus idemqve loqvitur. (Dicitur Alloqvium.)

4. Qvid Oratio composita? Est sermo inter plures partitus, ubi jam hic jam ille interrogat et respondet. (Colloqvium.)

5. Quid est Oratio contracta? Ubi unus idemqve aliqvid et interrogat et respondet.

6. Nonne aliter qvoqve dividitur Oratio? Dividitur inprosam (seu solutam) et ligatam.

7. Prosa est, qvae verbis libere utitur: ut Ingenium vincit omnia.

8. Ligata, qvae verba ad numerum, mensuram et pondus redigit: ut,

Omnia conando docilis solertia vincit.

[ Tu nunc orationem prosam discis: Carminum rationem cognosces in Grammatica eleganti.]

9. De Prosodia et orthographia Orationis qvid mones? Primum hoc generale: ut Sermonis distinctionem (per commata, cola, puncta etc) accurate observes,. aeqve in pronuntiatione atqve scriptione ipsa.

[ Nec n. frustra scribuntur: sed ut lectorem, ubi interipirare, et qvomodo vocem modulari debeat, moneant]

10. Longior contextus Orationis etiam paragraphis, et summaries ac marginalibus, ornari solet.

[ Paragraphus est nova lineae inceptio.]

11. Qvicqvid emphaticum est, scribatur majusculis, proferaturqve fonius.

[ Seu fuerit Vox uns, seu Phrasis, seu Sententia, aut integer contextus: ut solent Epitaphia etc.]

12. Si qvid notum allegatur, positō principio additur, etc; hoc est, et caetera.

13. Scribendi compendium est, cum litera vel Syllaba Vocem significat. Ut Mar. Tul. Cic: b. Marcus Tullius Cicero. S. P. Q. R: Senat us Populusqve Romanus. S. D. P. salutem dico plurimam. V. Vale. etc.

CAPUT XV. De Usu Grammaticae.

Didicisse Grammaticam ad qvid est? Ut scias qvemvis Sermonem resolvere in Periodos, Sententias, Phrases, Voces etc: rursumqve construere recte, et reddere rationes utriusqve.

2. Et hoc ad qvid? 1 Ad accuratam intellectionem cujusvis Sermonis. 2 Ad faciliorem imitationem in recte loqvendo et scribendo. 3 Ad promptius transserendum de lingva in lingvam.

3. Egone hoc porero? Poteris, si cum attentione interfuisti, qvum Sylvam Vocum caederemus in Lexico, et exasciare singula disceremus in Grammatica. Jam enim poteris ad Eruditionis structuram venire, Mentisqve tuae aream opplere cognitione Rerum, et exornare artificiō Sermonis.

4. Unde saciam initium? A seqvente Janua lingvae Latinae, continente summariam Rerum omnium historiam, sermonisqve puri exempla perpetua: qvibus intellectis, parabis tibi aditum in alios bonos Libros.

5. Et potero intelligere? Imo et in Vernaculum tranferre, benefieiō Lexici: et imitari exercendo stylum, ope Grammaticae.

(Habes n. Lexicon ut Januae hujus manubrium; et Grammaticam, ut clavem. Alterum igitur si semper tenebissinitrā, alteram dextrā, patescent tibi omnia.)

6. Sed memento: qvia significata Verborum pleraqve jam intelligis, e Lexico; et structuram Sermonis resolvere didicisti, in Grammatica; jam potissimum attendes Rebus, ut te cognitione illarum imbuas.

7. Omnia tamen haec de Latino primum transser in Vernaculum: Orationis vero structuram examina Grammatice.

(Qvod si continuaveris per menses aliqvot, evades promtus utriusqve lingvea usu.)


page 473/474, image: s236

JANUALIS Rerum et Verborum Contextus, HISTORIOLAM rerum continens.

JANUAE LL. TABULA SYNOPTICA.

Janua LL. habet suum Introitum, h. e. ad transeundam Rerum Nomenclaturam invitationem, Cap. I.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium primus ordo, in Elementis. II.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas imperfectius per solam concretionem, seu constantem, in Astris III.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas imperfectius per solam concretionem, seu fluxam in in Meteoris igneis, IV.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas imperfectius per solam concretionem, seu fluxam in in Meteoris aereis, V.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas imperfectius per solam concretionem, seu fluxam in in Meteoris aqveis VI.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas imperfectius per solam concretionem, seu media constit. in variis

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas imperfectius per solam concretionem, seu Terrae speciebus, VII

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem intra Terrae viscera, Mineralium, Succorum, VIII

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem intra Terrae viscera, Mineralium, Metallorum, IX.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem intra Terrae viscera, Mineralium, Lapidum, X.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem in Terrae superficie. Vegetabilium in genere, et rudium XI.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem in Terrae superficie. Vegetabilium in spe cie Herbarum XII.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem in Terrae superficie. Vegetabilium in spe cie Fruticum, XII,

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem in Terrae superficie. Vegetabilium in spe cie Arborum, XIV

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem extra Terram libere se moventium Animalium in genere, XV.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem extra Terram libere se moventium Animalium in spe cie Volatilium XVI

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem extra Terram libere se moventium Animalium in spe cie natatilium XVII

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem extra Terram libere se moventium Animalium in spe cie Gressilium Mansvetorum, XVIII

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas perfectius, per Generationem extra Terram libere se moventium Animalium in spe cie Gressilium ferarum XIX.

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium progressus, inter res Elementis ortas Perfectissime (Vide A.)

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Hominis (Vide C) Naturae: ubi spectatur Rerum naturalium aberratio vid (B)

Janua LL. habet suum Transitum, per Res et Actiones, Dei (V. G.)

Janua LL. habet suum Exitum, (Vide H)

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Nativitas, Vitae cursus, obitus, XX.

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Corpus, ejusque fabrica exterior, Membra XXI

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Corpus, ejusque fabrica interior, Partes Osseae, XXII

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Corpus, ejusque fabrica interior, Partes carneae XXIII

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Corpus, ejusque fabrica interior, Partes humorosae XXIV

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Spiritus, ubi de facultate Naturali, XXV.

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Spiritus, ubi de facultate Vitali, XXVI

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Spiritus, ubi de facultate Animali, XXVII.

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Partes Anima, seu Mens, XXVIII.

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Accidentia praeternatu ralia, Morbi externi, XXIX.

A perfectissime, per divinitatis participationem, in HOMINE, cujus Accidentia praeternatu ralia, Morbi interni, XXX.

(B) aberrationes, seu monstra, XXXI.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum I. Rudiores, Rusticanae, naturam in vegetatione juvantes, Horticul. XXXII

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum I. Rudiores, Rusticanae, naturam in vegetatione juvantes, Agricul. XXXIII

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum I. Rudiores, Rusticanae, naturam in vegetatione juvantes, Pecuaria, XXXIV

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Necessari os, scil. Victum frumentaceum XXXV.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Necessari os, scil. Victum carneum, XXXVI.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Necessari os, scil. Victum potulentum, XXXVII

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Necessari os, scil. Amictum, XXXVIII.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Necessari os, scil. Habitacula, XXXIX.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Commodos: parando Utensilia domestica Argillacea, XL.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Commodos: parando Utensilia domestica Metallica, XLI.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Commodos: parando Utensilia domestica Lignea et linea, XLII.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Commodos: parando Instrumenta viatoria Pedestria, XLIII.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Commodos: parando Instrumenta viatoria Vehicularia XLIV

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Commodos: parando Instrumenta viatoria Navigatoria, XLV

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Commodos: parando Machinas tractorias, XLVI.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum II. Subtiliores, Mechanicae, Naturae opera transformantes; inin [correction of the transcriber; in the print in] usus Vitae Oblectatorios, XLVII.

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Res ingeniose tractandi (Philosophia) Artes nimirum III. Subtilissimae, liberales, (Vide D.)

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Homines dextre regendi (Politia) (Vide E.)

C) Hominis actiones considerantur in humana industria Deum devote colendi (Religio) (Vide F.)


page 475/476, image: s237

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Libri, et Bibliothecae, cum artibus eo spectantibus, XLIX.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Numerorum, in Arithm. LII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Mensurarum, Geometria, LIII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Ponderum, Statica, LIV.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Coeli, Astronomia, LV.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Terrae, Geographia, LVI.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Gestorum, Historia, LVII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Cogitati onum. Praesentium, Log. LVIII

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Cogitati onum. Praeteritarum, Mnemonica, LIX.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Sapere, per notitiam Cogitati onum. futurarum, Prognostica, LX.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directrix, Prudentia, LXII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directa erga seipsum Sedulit. LXIII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directa erga seipsum Temperant. LXIV.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directa erga seipsum Fortitudo, LXV.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directa erga proximum Humanit. LXVI

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directa erga proximum Justitia, LXVII

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directa erga proximum Benign. LXVIII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. directa erga DEVM, Constantia, LXX.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Agere, h. e. per Virtutem vivere, (LXI) Virtus a. est. fastigiata, Constantia, LXX.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Loqui proprie, Grammatica et Lexica: LXXI.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Loqui ornate, Rhetorica et Oratoria, LXXII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. I. Philosophica, (LI) quae docet recte Loqui modulate, Poesis et Musica. LXXIII.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. II. Medicina, LXXIV.

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. III: Jurisprudentia, LXXV

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Scholae (L.) in quarum suprema, Academia docentur Facultates quatuor. IV. Theologia, LXXVI

D. Subtilissimae, humanum animum excolentes, XLVIII. Cujus culturae medium, sunt Conversatio erudita, LXXVII

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate minore, Domestica; cujus sedes, Domus, LXXVIII.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate minore, Domestica; cujus membra Conjuges, LXXIX.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate minore, Domestica; cujus membra Parentes et Liberi, LXXX.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate minore, Domestica; cujus membra Heri et servi, LXXXI.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate minore, Domestica; cujus accidens notabile, Mutatio Familiae LXXXII.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur sedes, Urbs, LXXXIII.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur membra, Cives, LXXXIV.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur negotia quaedam singularia, quantum ad pro curandam Rerum sufficientiam, Mercatura, LXXXV.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur negotia quaedam singularia, quantum ad pro curandam Valetudinem, Medicina, Pharmacopaea, Chirurgia LXXXVI.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur negotia quaedam singularia, quantum ad pro curandam Tranqvillitatem publicam, Vbi sint Judicia, LXXXVII.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur negotia quaedam singularia, quantum ad pro curandam Tranqvillitatem publicam, Vbi sint Recreationes convivales, LXXXVIII

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur negotia quaedam singularia, quantum ad pro curandam Tranqvillitatem publicam, Vbi sint Recreationes ludicrae, LXXXIX.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate majore, Urbica: cujus con siderantur negotia quaedam singularia, quantum ad pro curandam Tranqvillitatem publicam, Vbi sint Ritus sepulchrales, XC.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate maxima, Principali: eujus sedes, Regio, XCI.

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate maxima, Principali: eujus membra, Prin. cum Ordini. XCII

E. Homines dextre regendi (Politia) in societate maxima, Principali: eujus factio insignis, Bellum, XCIII

F. Deum devote colendi, Religio formata divinitus, in hominis cujusque corde, XCIV.

F. Deum devote colendi, Religio defor. in Gentilismo, per varios. XCV.

F. Deum devote colendi, Religio reformata in Judaismo, per Mosen, XCVI.

F. Deum devote colendi, Religio conformata primaevae, archetypae, per Christum, XCVII.

F. Deum devote colendi, Religio transformata denuo ad confusionem, per Mahomedem, XCVIII.

G Dei, ubi de Providentia, ejusque admin. Angeli XCIX.

H Exitum, ostendentem horum omnium usum, C.

IN JANUAM LINGVAE LATINAE. I. Introitus.

Lector salutatur 1: quid quaerat rogatur. 2 Eruditiouis fundamentum in Rerum nomenclatura consistere docetur, 3, 4: Contra difficultatis imaginationem praemunitur, 5: animatur, 5. Et sequentium ordinem docetur, 7. In Naturalibus, 8; Artificialibus 9; Politcis, 10; Religiosis, 11: Ita fore omnia, 12: lustratione jucunda, 13, et utili, 14.

1 Lector amice Salve.

2 Si rogas, qvid sit esse Eruditum? Respondeo, Nosse differentias Rerum, et Posse signare rem qvamque prepriā appellatione suā.

3 Nihilne praeterea? Nihil adeo: Is posuit fundamentum Eruditionis totius, qvi perdidicit Nomenclaturam Rerum.

4 Nam Vocabula sunt notae Rerum: Verbis recte perceptis, Res percipiuntur: Et utrumqve discitur melius junctim, qvam separatim.

5 At id est forsan difficile? Facillimum, si eatur ordine concinno, qvō Res digestae sunt in se ipsis, lubentiaqve adsit, et attentio sedula.

6 Aude me seqvi! Traducam Te per omnia; Ostendamqve Tibi Res singulas, ibi ubi sunt: et appellabo sic, qvomodo appellandae sunt.

7 Quicqvid Conspexerimus (inqvam) nominabo tibi, et describam, primō rem totam, ut scias qvid sit: tum partes ejus, ut intelligas qvid habeat: demum differentias illius, ut tibi notescat, qvot modis aliqvid sit, faciat, desiciat: et qvomodo id Latine sit efferendum proprie.

8 Eja prodeamus sub dium, ibi contemplaberis, qvicqvid Deus ab initio produxit: et adhuc operatur per naturam.

9 Post adibimus Villas, Opificinas, Scholas: abi conspicies qvomodo homines, tum accommodent divina illa opera usibus suis: tum erudiant seipsos, in Artibus, Moribus, Lingvis.

10 Dehinc intrabimus Domos, Curias, Principumqve Aulas: ad spectandum, qvaliter gerantur Communitates.

11 Tandem visitabimos Templa: ubi observabis, qvam diverse mortales qvaerant venerari Creatorem suum, illiqve uniri spiritualiter, et qvomodo rursum ille moderetur omnia per omnipotentiam suam.

12 Ita nobis cuncta vemient in conspectum, qvae usqvam sunt vel fiunt: tibiqve innotescent (rationabili inspectatione Rerum, ac nomenclatione) Res ipsae Naturales, Artificiales, Morales, Divinae, totaqve Latiniyas pura.

13 Pavescisne, qvod habemus transire tam multa? Conside! dum ibimus rectā, et continuo, poterimus pertransire cito: neqve taedebit te deambulationis tam jucundae, ubi semper nova spectacula obvenient.


page 477/478, image: s238

14 Ora Deum, ut fortunet institutum! et sivoles subseqvi me alacriter, spera profectum bonum, ultra qvam promitto.

II. Prima Forma Mundi, Elementa.

Spectamen Mundi. 15, Coel, 16, Aqvae et Terrae, 17, Aerisqve 18: Elementorum scilicet, 19; e qvibus omnia fiunt, 20.

15 En sumus sub dio! Circumspice jam! Quicqvid vides, sursum et deorsum, prorsum et retrorsum, dextrorsum et sinistrorsum, MUNDUS est.

16 Fornix ille spariosus, expansus supra nos rotunde, vocatur COELUM.

17 Pavimentum autem hoc suppositum pedibus nostris, et circumfluum hinc inde AQVIS, est TERRA.

18 Deniqve spatium istud pellucidum, qvod ambit nos undiqve, et interjacet aeqvaliter fornici ac pavimento, dicitur AER.

19 Haec ELEMENTA qvatuor, producta mox in Creatione, ex informi et tenebroso Chao, sunt discreta in regiones ideo, ut reliqvae Creaturae possent habitare in illis, nutririqve ex illis: Et cum intereunt, resolvi rursum in illa.

20 Omnia loca sunt plena Elementis, idqve cohaerentiā irruptā, cum perpetuo ad invicem tritu, ac mistione: Uude provenit corruptio rerum, novaqve generatio aliarum.

III. AEther cum Astris.

Sidera, 21: Sol, effector Diei 22, et Anni 23, et Temporum 24. Luna, 25, Planetae 26. Stellae, 27. etiam invisibiles, 28. Cometae, 29.

21 Suspice AEthera! Ecce ibi sydera, illuminantia tenebras (radiis suis lucidis) et excalefacientia ardore suo, colliqvantiaqve Elementa; et dimetientia nobis Tempora perenni suo cursu (qvem habent a sua flammante vi.)

22 Sol est fulgentissimus inter illa, origo nostrae lucis: facit nobis praesentiā suā diem, absentiā noctem: post ejus occasum mox vesperascit, ante ejus exortum venit Aurora, moxqve diescit. Cum lucescit, vocamus Diluculum; cum noctescit, Crepusculum.

23 Idem Sol, facit Ver, annali suā ad nos propinqvatione; Autumnum vero, a nobis recessione: et utrobiqve aeqvinoctium, Vernum et Autumnale: cum fettur summus, dat Solstitium, et AEstatem atqve aestum; Brumam vero cum imus est, orditurqve Hiemem et gelua.

24 A Sole igitur exoritur primario tempoporum dimensio: qvia circuitus ejus facit Diem: qvi dividitur in viginti qvatuor Horas, hora in sexaginta Minuta: septem dies dant Hebdomadam, harum qvatuor faciunt Mensem: duodecim Menses constituunt Annum, centum anni unum Seculum.

25 LUNA vicaria absentis Solis, splendet non suo, sed illius mutuatitio lumine: a qvo irradiata semper mediā sui parte, non semper obvertit illuminatam illam faciem nobis habitatoribus terrae: ideo dum ab illo divagatur, paret nobis, jam crescens, jam decrescens; jam plena, jam gibbosa: jam dividua, jam falcata, jam nulla: facitqve noctem jam illustrem, jam sublustrem, jam illunem.

26 Praeter haec duo Luminaria, vise nocte serenā triplices STELLAS, primum erraticas qvinqve (Planetas vocitant (variantes motum et distantiam, tam a se invicem, qvam a nobis: Satumum pallidum, Jovem splendidum, Martem rutilantem, Mercurium valde radiantem, Veneremqve venustam, qvae Solem antecedens, et mane coruscans (mensibus novem) cognominatur Lucifer: Solem autem inseqvens, et Vesperi collucens (totidem Menses) Vesperugo.

27 Dehinc Stellas fixas, (hoc est, immotas distantiis inter se) sparsas per totam aetheream, sphaeram, qvas internoscas a Planetis scintillatione: hae namqve scintillant, illi non item: praeterqvam qvod etiam e Venere et Mercurio tremulum jubar emicat.

28 Sunt et exiles Stellulae, sine conspicillis inconspicuae; qvae circa se spargunt splendorem duntaxat: ut videre est in albido illo circo, porrecto per medium stellati Caeli, qvem vocant viam lacteam.

29 Stellae tertii generis, sunt extraordinariae: rarissime apparentes, crinirae aut barbatae, vel caudatae: nuncupamus COMETAS: qvi fulgeantne fulgore proprio an alieno, incertum est.

IV. Ignis, cum Meteoris ignitis.

Ignis sublunaris, 30; gradus ejus, 31, Incendium 32, Flamma 33. Torris et Carbo. 34, Meteora ignita, 35, Fulgura, 36. Fulmina, 37.

30 Contuitus es ignes sidereos inexsting vibiles: noster sublunaris alitur pingvitudine rerum, hāc absumtā, exsting vitur: fovet calore suo propinqva, urit ardore proxima.

31 Quicqvid aret, id perfacile ardescit, et mox gliscit, tum flammat, ac si perflatur, flagrat: crermatumqve redigitur in favillas et cineres. Qvod autem humet (multo autem magis qvod madet) id in ustione fumat, fumigat, crepitat, scintillas disjectat.

32 Perexigua scintillula incendit facile, in qvicqvid stramentitium, vel stupeum, vel aliās flammescere idoneum incidit: sed tu, ut incendium restingvas, comprime flammam confestim, vel affunde aqvam, vel disjice fomitem.

33 Flamma est ardens fumus: qvi adhaerens fumario, spissatusqve, dicitur fuligo, abradenda saepius, ne ignescat.


page 479/480, image: s239

34 Ignitum lignum vocabis Torrem: exstinctum Titionem: hujus autem particulam Carbonem: qvi si etiamnum candet, Pruna est.

35 Res torrefactae aestu emittunt Exhalationes siccas: qvae in aerem sublimatae, ibiqve accensae, excitant Meteora Ignea, subito disparentia: ut sunt (1) Stellae cadentes, (2) Dracones volantes, (3) Ignes fatui, (4) Item Fulgetra, (5) Coruscationes, (6) Chasmata.

36 Qvum vero Halitus isti post incensionem colliduntur inter se, cientqve Fulgura et Tonitrua, cum terribili fragore: tum fulgurat, tonat, fulminat, ut attoniti expavescamus.

37 Evibrata inde Flamma dicitur Fulmen: qvod se momentō dissipat, et qvicqvid eo icitur, desubito penetratur, discutitur, concidit: qvandoqve et amburitur, vel penitus comburitur.

V. Aer cum Ventis.

Aeris agitatio, 38. Calor et Frigus 39, Aura, Procella, Turbo 40. Ventorum nomina 41, et Vires, 42, Terrae motus 43.

38 Aer agitatur perpetim, (qvia expositus radiationi siderum) idqve valde utiliter, ob vegetationem rerum: hinc ejus status et flatus sunt diversi.

39 Si calescit, tum rarescit, et dilatat se extra se: qvum frigescit, tum spissescit, et contorqvet se intra se: utrobiqve si qvietus est, stat: si commotus, flat: nunc lenius, nunc vehementius.

40 Lenis Aura spirans focillat nos: impetuosa Procella res qvatit, procellit, prosternit: Turbo circumagens se in gyrum turbat omnia: donec mitescat et conqviescat.

[gap: illustration]

41 Cardinales Venti cum suis medianis, reliqvisqve intercurrentibus, habent nomina ejusmodi.

42 Boreas et Eurus asperant, adstringunt, gelant: Auster et Favonius remolliunt, resolvunt, regelant: Etesiae flant statis temporibus anni, alibi tamen aliter.

43 Aer explet etiam subterreas cavernas, cujus flamina ibi concitata, dum erumpere qvaerunt, tremefaciunt terram, unde Terrae motus: dum erumpunt, cogunt eam desidere, unde Labes, etc.

VI. Aqva cum aqveis Meteoris.

Aquarum origo 44: differentia a sapore 45, et a fluxu, 46-47. Mare 48, Sinus, Insulae, 49, Vapores, Nebula et Nubes, 50, Ros, Pruina, Nix, 51, Pluvia, Imber, Grando, Uredo, 52, Stilla, Bulla, Spuma. Stiria et Glacies, 53, Halo, Parelius, Iris, 54.

44 Aqva scaturit e latice, salit e fonte, manat per rimas, fluit in plano: cujus minima pars Gutta, maxima Mare dicitur.

45 Fontes salsi dicuntur Salinae: acidi, Acidulae, calidi, Thermae: illae asserviunt decoqvendo sali, istae potioni medicabili, hae lavationi morbidorum.

46 Rivi emanant e scatebris, confluunt in Fluvios, tum in flumina intra suas ripas decurrentia. Amnis vero est fluvius hūc illūc circumfluus: Torrens, fluvius collectus ex aqvis pluvialibus, rapide defluentibus: Eluvio, fluvius exundans e suis alveis, et devastans agros.

47 Fluentum nuncupabis, ubi aqva fluit: Vorticem et Gurgitem, ubi gyratur; Voraginem, ubi se ipsam absorbet; Abyssum, ubi expers fundi est. Aqva sicubi destituitur profluvio, ac decursu, ibi tumet, ac se diffundit in Stagna, et Lacus: Paludes sunt scaturigines langvidae, sine fluxu: Lacunae confluvium limi.

48 MARE salsum est ad instar muriae, cujus Vndae intumescunt bis de die (ab intranea aestuatione) affluuntqve ad littora, et diffundunt se in aestuaria, refluuntqve reciproce cum sonitu horribili, maxime inter freta.

49 Idem Mare ubi inaeqvaliter tellurem terminat, efficit aut Sinum aut Promontorium; ubi circumluit undiqve, Insulam; ubi majori parte, Peninsulam; qvam Isthmus jungit Continenti.

50 Vapores aqvosi sursum feruntur; qvibus cum Aer crassescit, dicitur nubilare: Nubilum vero seu caligo spissata prope terram, Nebula est (unde rorat); sublevata altius, Nubes (unde pluit, ningit, grandinat); nullibi conspicua, Sudum.

51 Evaporatio excitata interdiu, conspissataqve frigedine nocturnā, et accorporata herbis, dat Rorem; qvem mellitulum, vocant Mannam; gelascentem, Pruinam; Elevatior autem Vaporatio,

page 481/482, image: s240

majori frigore, (in spumescentes guttulas ceu floccos) dat Nivem.

52 Destillatio nubis resolutae in aqvam, si fit minutatim, dicitur Roratio; si lente Pluvia; si dense, Imber; si impetuose, Nimbus; si guttae inter delabendum conglaciantur, Grando; si incalescunt, Vredo, adurens plantas rubigine.

53 Gutta stillans e pluvia, Stilla est; qvae decidens in aqvam, facit Bullam; conglobatio bullarum minutissimarum, Spumam; sed cum stillatio rigescit, fiunt Stiriae; cum aqva congelascit (stando vel fluendo) Glacies.

54 Circulus in roscida nube albicans (ob Luminaria) vocatur Halo; solare simulacrum (ad solis latus) Parelius; lunare, Paraselene: Iris est versicolor arcus, contrapositus qvandoqve soli; cujus pallor index est venientis pluviae, claror et serenitas abeuntis.

VII. Terra cum Mineralibus.

Terrae exteriora, 55, et interiora, 56. Pulvis et Lutum, 57, Argilla, Marga, Creta, Rubrica, 58.

55 Despice nunc ad Terram, qvam habeat hīc qvidem vastas planities, ibi tumulos et eminentes colles: alibi fragosa loca, imo et altos montes, profundasqve valles; arduas et abruptas rupes, praecipiresqve hiatus; hīc herbidos cespites, ibi arida glabreta; alibi udas uligines, humorem semper eliqvantes; et qvam sit hīc argillosa, alibi arenosa; alibi saxosa.

56 Si qveas intueri ejus interiora, videres plenam meatuum et specuum: qvos vaporationes perflant, et fluores perfluunt; e qvibus (diversimode coalescentibus) gnerantur fossilia et minerae

57 Glebam si teris, aut frias, Pulvis erit; si diluis, Lutum: sed turbida aqva deponit Limum; pedibus calcamus Coenum.

58 Argilla est Terra tenax, figlinis apta; Marga pingvis, idonea stercorandis agris: Creta et Ochra colorata, coveniens pigmentis: ex hāc exusta sit Rubrica; qvae omnes Mineralium inceptio sunt.

VIII. Succi Minerales.

Succi minarales unde generentur, 59. Liqvabiles sunt Sal, Alumen etc. 60. Inflammabiles, Sulfur etc. 61. friabiles, 62.

59 Minerales succi generantur (variae formae et usūs) si mineralis fluor coalescit tantum leviculā alteratione.

60 Alii sunt liqvabiles aqvā: nempe omnis salsugo, dissiliens in igne et crepitans; ut Sal commune ubiqve notum (sive fossitium, sive decoctum); Alumen, dulcore adstrictorio; Vitriolum, acore adstrictorio; Nitrum, subacidum; (alias nominatum sal nitri, et qvando concrevit, sal petrae).

61 Alii sunt inflammabiles igne: scilicet qvaelibet pingvedo terrae, tam concreta, qvam liqvida: ut est Sulfur concipiens ignem celerrime: et Naphta, etiam deprocul flammascens, et Succinum translucidum, Ambraqve fragrantissima, et alia Bitumina non unius generis.

62 Alii friabiles in pulverem, et convertibibiles in pigmenta: Arsenicum albens, Auripigmentum luteum, Sandaracha et Cinnabaris rubicundae, Stibiumqve (seu Antimonium) plumbeo colore nitidum.

IX. Metalla.

Metalla unde, 63, Plumbum, 64: Stannum et Ferrum, 65. Cuprum, 66. Argentum, 67 Aurum, 68: Talcum, et Argentum vivum, 69. Electrum, 70.

63 Quando Mineralis liqvor (percolatus multifariam) conduratur in tantam soliditatem, ut non liqvescat nisi acerrimo igne, mox tamen rursum consistat, confit inde Metallum, flexile ac ductile.

64 Plumbum est crudissimum; e qvo paratur Minium, pro picturis; et Cerussa, pro emplastris; et Lithargyrum, pro incrustatione fictilium.

65 Stannum est excoctius, et paulo durius: Ferrum durissimum, arroditur tamen ferrugine; sed qvando depuratur, magisqve etiam eduratur, fit Chalybs.

66 Cuprum obducitur aerugine; Cadmiae vero commixtum fit Orichalcum; melius fundi qvam tundi aptum, ob suam friabilitatem.

67 Argentum est purius istis; habet nihilominus suas scorias.

68 Aurum est purissimum, idcirco ponderosissimum: praeserrim obryzum; qvod immissum catillo vel centies, deperdit nihil substantiae, nec sentit ullam rubiginem.

69 Talcum est etiam metallaris naturae, qvod tamen nec liqvari patitur, nec malleari ob indomabilem duritatem; cum exadverso Argentum vivum nunqvam durescat: liqvetenim semper, licet nullam rem humectet, aut madefaciat.

70 Electrum est mistura metallorum.


page 483/484, image: s241

X. Lapides Vulgares et pretiosi.

Lapis qvid, 71. Vulgarium lapidum species, 72, 73, 74. Gemmae, 75, 76, 77. Crystallus, Margarita, Corallium, 78.

71 Lapis est indurata Terra, qvi comminutus, dicitur Arena; haec autem crassior, Glarea.

72 Tophus est arenaceus et scaber; Pumex, multicavus et spongiosus; Lapis scissilis, levis et atricolor (inservit scriptoriis tabellis, straturisqve tectorum); Phengites fissilis est, in pellucidas lamellas; Calcarius ustulandus in calcem et gypsum; Bituminosus inflammabilis et exustilis.

73 Silice elidimus ignem; Cote acuimus ferramenta retusa; Coticulā probamus metalla; Magnete attrahimus ferrum; Haematite sistimus sangvinem; Smirite scindimus vitrum.

74 Saxum est major lapis, jacens humi, sive exstet, sive lateat: Scopulus et Cautes, prominens: praedurus, et tamen laevigabilis, Marmor dicitur.

75 Lapillus exiguus, lucens et micans Gemma dicitur: si habet nubeculam aut scabritiem, vitiosa est.

76 Eximiae Gemmae sunt: Carbunculus, flammeus; Adamas, praenitidus; Hyacinthus, aqveus; Smaragdus, viridis; Jaspis, subviridis (interpunctus tamen maculis sangvineis) Sapphirus caerulea: Topazius aureus: Rubinus sangvineus.

77 Paulo viliores sunt: Sarda (nunc Carniolus) et Granatus, uterqve rubens: Achates qvodammodo croceus.

78 Crystallus reperitur in lapidosis antris, (formā hexagonae stiriae) Margaritae (Vniones) in ventribus Concharum: Corallium est marina arbuscula, petrae subaqveae adnascens: in aurasqve protracta lapidescens, ac rubescens.

XI. Stirps in genere, et Fungi in specie.

Stirps qvid, 79. Fungus qvid, 80. Tuber qvid, 81. Fungorum species, 82. Stirps vera qvid, et qvotuplex, 83.

79 Stirps protuberat e terra, cui inhaerens radice, germinat reliqvo corpore in aerem, imbibensqve humorem fibris, eumqve convertens in succum, et digerens, alescit, vigescit, virescit; destituta succo, langvescit, flaccescit, marcescit, arescit.

80 Fungus est rudimentum Plantae: radicescit deorsum debiliter, caulescit qvidem sursum, non tamen frondescit, sed concorporatur in orbicularem massam molliculam, inferne striatam.

81 Tuber (infimum fungini generis) continet se sub Terra, nec extuberat foras, nec radicat infra se, obtegens se tantum corticellā: unde dicitur Callus terrae.

82 Fungorum alii sunt edules (praestantissimi Boleti, Capreoli, Rufuli, Spongilae, et Piperites, qvorundam lautitiae): alii virulenti et noxii, ut Muscarii, Pulverislenti, et pleriqve alii.

83 Vera Stirps habet radicem fibratam, stipitem corticosum, ramusculos foliosos, plerumqve brachiatos: qvarum minores (qvotannis emorientes et renascentes) nominantur Herbae; grandiores (et perennantes) Arbores; mediae proceritatis (et durationis) Frutices.

XII. Herbae, herbaceique Fructus.

Herba qvid, et qvotuplex, 84. Alimentariae, 85. Gramina, 86. Olera, 87. qvae dant vel folia, 88. vel radices, 89. vel fructum, 90. Fruget, 91. Frumenta, 92. Legumina, 93. Additamenta Frugum, 94. Herbae condimentariae, 95. Coronariae, 96. Medicamentosae, 97. Venenatae, 98. Aqvaticae, 99.

84 Herba innititur cauli suo (simplici vel multiplici, unde unicaulis vel multicaulis dicitur): est vel Alimentaria: vel Coronaria: vel Medicamentaria.

85 Ex Alimentariis sunt, (nec enim omnes esitamus) primo sponte nascens Gramen, viridans solum, non sementans: dehinc sativa, Olera et Fruges, ferentia semen et florem.

86 Gramineae herbae sunt, Muscus, utilis oppilandis remis: Carex molesta faenisecis acie suā: Centinodium (Polygonum) serpens humi: Trifolium, aliaqve infinita.

87 Olera nobis praebent ad comesturam Folia, vel Radices, aut Fructus oleraceos.

88 Folia praebet Lactuca, Atriplex, etc. imprimis vero Brassica; qvae prius sata, post transplantata, fit capitata; succrescens vero in caulem altiorem, et extenta folia, dicitur Crambe: sed Astaragus dat thyrsos, Scolymus capitella.

89 Lon giusculas Radices suppeditant, Rapum, Napus, Raphanus, qvae albent; Pastinaca, qvae pallet; Siser, qvod flavet: Beta qvae rubet: At bulbosas radices dat Cepe, Allium, Porrus: (hae bulbaceae habent loco foliorum thallos) resolviturqve bulbus Cepae in tunicas, bulbulus Allii et Porri in nucleos.

90 Fructus oleracei: Cucumeres, Melones, Pepones, sunt fere cylindraceā formā: qvorum maximum genus, Cucurbita est. Fragaria dat fraga.

91 Fruges adferunt Grana: spicatae qvidem in spicis, paniculatae in paniculis, siliqvatae in siliqvis: qvarum istae et illae Frumenta dicuntur: hae Legumina.

62 Frumenta erigunt se in culmum, interstinctum geniculis, cacuminant vero se, aut in

page 485/486, image: s242

, foventem grana glumis, praemunientemqve aristis (qvanqvam sunt et muticae): ut Triticum, Hordeum, Ador (Spelta, Zea) Triticum Indicum: aut in paniculam, complectentem granula falceatim, ut Avena, Oryza, Milium, Panicum, Fagopyrum (Frumentum Saracenicum).

93 Legumina habent scapum debiliorem, tametsi etiam etiam geniculatum: pro spicis autem siliqvas, includentes grana Valvulis, ut videre est in Faba, Piso, Ervo, Phaseolis, Lupino, Viciā, Lente, Cicere.

94 Additamenta Frugum sunt, Linum, Cannabis, et Vrtica, stamine commendabiles.

95 Ad Escarias pertinent Condimentariae: qvae conditioni dant aut folia: ut Ace osa, Endivia, Nasturtium etc. acetariis servientia: aut granula: ut Sinapis, Cuminum, Carum, Anethum, Anisum, Faeniculum, Coriandrum: aut flores: ut Cro cus: aut radices: ut Raphanus major, Calamus aromaticus, Galanga, Zedoaria, Zinziber, etc.

96 Coronariae herbulae sunt floridae et odoratae, e qvibus vient Serta, Corollas, Servias, pro olfactoriis: nimirum Viola, Paeonia, Caryophyllus, Amaranthus, Amaracus, (Majorana) Lilium, Tulipa, etc. Isatis (ex qva conficitur Indicum et Rubia, tinctoriae sunt.

97 Medicamemosarum aliqvae sunt hortenses, ut Hyssopus, Levisticum, Mentha, etc. aliqvae sylvestres, ut Angelica, Lilium Convillium, Scolopendrium, etc. Caeterae fere campestres, Betonica, Centaurium, Cichorium, Enula, Melissa, Plantago, etc.

98 Aloe, Helleborus, Rhabarbarum, Sena, sunt purgantes: Aconitum, Cicura, Napellus, venenatae, radicitus eruncandae: Capitulum nigri Papaveris vulneratum, destillat Opium, qvod vim habet soporandi, et stupefaciendi, imo et enecaudi.

99 Postremo, qvaedam herbae innascuntur aqvis, et supernatant: ut Alga marina, Lens palustris, Tribulus aqvaticus: sed fistulosa Spongia, subaqveis saxis supernata, etiam inde exempta, bibula est.

XIII. Frutices fruticeiqve Fructus.

Frutex qvid 100. Corylus, Sambucus etc. 101. Vitis, Ribes, Rubus, 102. Ceratonia, 103. Balsamum 104. Gossipium, 105. Juncus, Scirpus, Arundo, 106. Suffrutices, 107.

100 Stirps lignescens, et multiplici caudice fruticans, apellatur Frucex, qvorum notiores tibi referam.

101 Corylus fert nuces avellanas; Prunellus, pruna sylvestria: Sambucus, Baccas sambuceas: Paliurus, Baccas paliuri: Rosa Rosas: Canirubus, agrestes Rosas: et postea baccas Cynos bati.

102 Vinifera Vitis profert vinaceas uvas: spinifera Vitis, uvas spinas (crespinas) Oxyacantha, Berberes: Ribes S. Johannis baccas: Rubus (humirubus) Mora Rubi: Rubus Idaeus, Mora Rubi Idaei: Capparis, Cappares.

103 Ceratonia dat dulces siliqvas; Cinnamomum, Cinnamnum, Glycyrrhiza mellitam radiculam: sed Hedera arbores scandens, exedit eas.

104 Balsamum, odoratissima arbuscula, si incīditur vitreis osseisve cultellis (nam ferro incīsa emoritur) eliqvat Opobalsamum, succum pretiosiorem aurō.

105 Gossipium fert qviddam non absimile Nuci, qvae dehiscens, detegit circa Nucleos glomum lanae inculcatum: qvem redordiri, et inde conficere lina gossipina, est muliebris labor.

106 Isti Palustres etiam sunt fruticosi Juncus, palmipedalis; Scirpus (canna) tricubitalis, gerens in summitate typhas, qvi cum sit enodis et mollicellus, texuntur ex illo Scirpeae, Canistra, Mattae: tandemqve lignosa et nodosa Arundo.

107 Qvaecunqve paulo minora sunt fruticibus, Suffrutices vocantur: ut Ruscus, et reliqvi Cardui; itemqve Ebulus, Erica, Nardus, Lavendula, Ruta, Salvia, Rosmarinui, Absinthium, Artemisia, et Myrtillus, ferens nigra et rubra myrilla, seu vaccinia etc.

XIV. Arbores, Arboreiqve Fructus.

Arboris partes, 108. Differentiae lignorum, 109. et foliorum, 110. Arbores umbriferae. 111. Steriles, 112. Pomiferae, 113. (fructum vel Granacum vel ossiculatum edentes 114) Nuciferae 115. Bacciferae 116. Aromatiferae 117. Resinosae 118. Fructificandi ratio 119. Sylvarum genera 120.

108 Stirps altum excrescens, et e stipite expandens robustos ramos, obtegensqve se frondibus, ARBOR est, circumtecta Cortice: sub qvo reperies Librum et Alburnum, mox ligni Pulpam, et in penitissima pulpa Medullam.

109 Quaedam habent lignum interveniis distinctum, ideoqve Fissile: aliae lentum et Flexile: aliae rigidum et Fragile, pro vario usu.

110 Folia sunt omnibus venosa, multis lanuginosa, plerisqve per ambitum crenata: decidunt sub hiemen, vere regerminant, praeterqvam gummosis, Buxo, Taxo, et aliis, qvae semper virent.

111 Quaedam fiunt umbriferae, ab exuberante copiā viridantium foliorum, opacantes Virera, ut: Tilia, Platanus, Acer, Fraxinus, Vlmus et caetera latifoliae.

112 Steriles ministrant vel pabulum foco: ut Alnus, Betula, Fagus, Ornus, Populus alba, Populus nigra: vel materiam aedificiis: ut Qvercus, Pinus: Larix: Cedrus etc. vel vimina, qvorum contextione Corbes et Crates fiunt, ut Salix, Ligustrum etc

113 Pomiferae sunt notissimae fructiferarum,

page 487/488, image: s243

fructum extrinsecus intectum molli corticellā, intus vel granatum vel ossiculatum.

114 Granata Poma sunt: Ficus, Pyrum, Malum (qvod vel vulgare est, vel Aureum, Citrium, Punicum, Cydonium) Mespilum, Sorbum: Ossiculata sunt; Cerasum, Prunum, Persicum, Armeniacum, Oliva, Cornum.

115 Proximae Pomiferis sunt nuciferae: qvae sub cortice duro occultant nucleum inclusum putamini, ut: Iuglans, Amygdalus, Castanea: sed e Palma accipies Dactylos; ex Abiete Strobilos: e Quercu Gallas; e Subere et Ilice, Glandes; e Fago Glandes faginas.

116 Bacciferae sunt, qvae racematim ferunt baccas molliores, Morus, Laurus, Sorbus sylvestris etc.

117 Aromatiferae sunt nobis innominatae: qvae progignunt Piper, Caryophylla, Nuces myristicas (s. Moschatas) macidi inclusas, aliosqve odoriferos fructus, e qvibus condituras paramus.

118 Resinosae sunt, Pinus et Picea: e qvibus Resina exstillat, ex hāc autem eliqvatur Pix et Axungia; et Lentiscus, ex qva colligitur Mastiche; et Terebinthus, e qva fluit Terebinthina; et qvae Myrrham, Thus, Camphoram, caeteraque gummi exsudant.

119 Vis scire qvomodo fructificent? ante omnia Surculus gemmat, tum Gemma hians protrudit florem, (in ficu prorumpit Grossulus sine flore; in Corylo lulus ante gemmationem) tandem Fructus (petiolo pensilis) crescit, donec maturescat.

120 Arboretum freqvens, est Sylva: qvam amoene viridicatam, dices Nemus; densam et inviam, Saltum: disraratam et intercīsam, recrescentemqve, Sylvam caeduam: opacam et incaeduam, Lucum: speciatim autem, Qvercetum, Pinetum, Betulletum, Salictum, etc.

XV. Animalia in Genere, et in specie Rudiora: Palpitantia, Repentia, Serpentia.

Animal qvid, 121. Generatio et Sexus, 122. Sensus 123. Motus, 124, Cubatio, Sessio, Statio, 125. Motus imperfectior, 126, in Conchis, 127. Cochleis et Limacibus, 128, Vermibus, 129, Insectis, 130. Serpentibus, 131. Lacertis, etc. 133.

121 Quod est praeditum vita, Sensu, et libero motu, est Animal.

122 Vitam accipiunt nascendo: continuant nutricando: propagant suisimile generando: ideoqve Sexu discreta sunt.

123 Sensum exercent (potissimum alimenti causa) tangendo, olfaciendo, gustando, audiendo, videndo.

124 Motum adhibent (ad proseqvendum bonum et fugiendum malum) Alata volando, Pinnata natando, Pedata gradiendo.

125 Qvando animal se non movet, tum aut cubat prostratis membris: aut sedet substratis inferioribus, arrectisqve superioribus: aut stat, totum erectum, super pedes suos se aeqvilibrans, aut fulcimento alicui connitens.

126 Qvaedam tamen animalcula promovent se palpitando duntaxat, aut rependo, vel serpendo: cum sint veluti rudimenta animalis generis, ut: Conchae, Vermiculi, Serpentes.

127 Concha, inclusa conchis testaceis, (qvibus Caro exsang vis et viscosa arctissime adhaeret) dimovet se paulatim (sub aqvis) levi palpitatione: qvarum apprimae sunt: Ostrea succulenta, Concha margaritifera, et Purpura, purpureum Succum evomens.

128 Tardigrada Cochlea circumfert secum testaceam suam domunculam; putatur carere oculis, sicut et Limax: sed habent cornicula, qvibus praetentant iter.

129 Vermes repunt convolutione et evolutione corpusculi: e qvibus rebus gignuntur, ex iisdem qvaerentes nutrimentum, erodunt eas: Acari ceram, Termites carnem, Tineae vestes, Blattae libros, Teredines (Cossi) ligna, Lumbrici uvidam terram, Volvoces (convolvuli) vitem, Curculiones frumenta, Erucae plantas, Bombyces mori folia etc.

130 Sed Insecta sunt expeditiora, qvibus dati pediculi, ut: Pediculus (Pedunculus) Lendium progenitor; Pulex, saltator; Ricinus, canibus infestus; Cimex, parietum et cubilium (praesertim abiegnorum) graveolens perreptator; Oniscus, adhaerens humescentibus muris; et Scolopendra (dicta Centipes, et Millepeda a pedum multitudine) Formicae deniqve circa victum comportandum semper actuosae; et Araneae, tenuissima aranea nectentes, qvibus muscis insidientur.

131 Serpentes, oblongum Corpus adepti, serpunt arcuatā ejusdem corporis sinuatione: ut sunt, Angvis communis, Coluber silvaticus; Natrix aqvatica: Aspis venenosissima; laculus vibrans sese ex Arboribus in obvios: Vipera qvae sola parit catulos vivos; Amphisbaena item porro ac retrō gradiens; et Basiliscus, tam nocivus, ut solo visu necet; Draco deniqve alatus serpens.

132 Solent serpentibus adnumerari, tametsi sint gressiles: Lacerta, habens lacertosos pedes; Seps huic consimilis, sed minor; Stellio, maculis aureolis picturatus: et Salamandra, tam frigida, ut exsting vat ignem; Scorpio deniqve flexuosā caudā infligens letiferos ictus.

XVI. Aves, aliaqve volatilia.

Avis qvid, ejusqve partes, 133. Pedum usus, 134. Alimentationis ratio, 135. Nidificatio, 136. Avium species, 137, Domesticae aves, 138, 139. 140. Campestres, 141. Sylvestres majores, 142. minores 143. minimae, 144. Psittacus et Vanellus, 145. Rapaces, 146, Aqvaticae, 147. 148. Insecta volantia, 149. Cicadae, Locustae etc. 150. Cicindelae, Bruchi, 151.

133 Aves sunt animantes aeriae, qvae vibratu alarum et caudae, volant qvō volunt: omnes pennatae, plumatae, rostrataeqve: [excepto Vespertilione, qvipilosus et dentatus est, alasqve membranaceas habet.]

134 Omnes item Bipedes sunt (etiam Manucodiata, qvam esse apodem falso perhibebant) sed grandiores

page 489/490, image: s244

solummodo; minores saltitant tantummodo; mediocres utuntur et incessu, et saltatu.

135 Rostro petunt cibaria, referciuntqve ingluviem: et qvamvis pitissent, nulla tamen mingit, qvia humiditas diffluit in plumas vapore plenas.

136 Nidificant communiter in locis inaccessis (Halcyon dicitur nidulari in ipso pelago, tranqvillō tunc aeqvore): Tum ponunt ova (qvae subter testa occultant albumen et vitellum) atque his postea incubando excludunt implumes pullos; qvos vocamus, dum pipiunt, Pipiones.

137 Struthio est maxima alitum, ob vastitatem corporis hand subvolans; Regulus minima, sepes circum volitans: Aqvila generosissima, absqve nictatione Solem intuens, Vpupa despicatissima: cristata qvidem, foeda tamen, qvippe stercoribus victitans: Pavo formosissima, speciosam suam caudam subinde rotans, et superbiens. Noctua deformissima, cum reliqvis nocturnis: ut, Bubone ominoso, Asione aurito, Vlula flebili, Alucone ferali.

138 Caeterae volucres sunt vernaculae vel advenae: campestres, vel sylvestres, aut aqvaticae.

139 Nostrae vernaculae ruspantur fimeta; exempli causa Gallus, certis horis cantitans, et in suo sterqvilinio cristam erigens et cucuriens, cum gracillantibus gallinis, totaqve gallinacea pullitie: tum Gallo-Pavo, gerens in capite carnosam vittam, et sub rostro Paleam, irato valde rubentem, cum suā Meleagride: et Columbus cum Columba, pulchelli, si plumipedes.

140 Domesticis annumera, qvae gaudent habitare circa aedes, ut Hirundines, veris nunciatrices, Passeres salaces etc. Monedulas item, Cornices, Picas; et in Turribus nidificantes Tinunculos: et ex aqvaticis, Anseres, arqve Anates.

141 Campestres sunt; Alauda, in aere se vibrans, et cantillans: similisqve huic Cassita cirrata: Coturnix caudā curtā (ideoqve parum volitans, et cum vociferatione) Perdix, palato gratissima; et Tarda tardivola, et Grues, admodum congrue abvolantes (nempe cuneatim, unā praevolante.)

142 Sylvestrium majores sunt: Tetraones surdi, Phasiani discolores, Attagenes coryletis gaudentes: Columbi feri (Palumbes torqvatus, et Livia rubido pede) Cuculus, qvi cuculando se prodit: castusqve Turtur.

143 Minores distingvimus gustu: Ficedula enim vescitur ficubus, Merops apibus, Rubecula muscis, Curruca vermiculis: Picus arbores rostrando, delitescentesqve bestiolas extrahendo, iisdem: Turdus pascitur baccis juniperinis, (dicitur cacare sibi perniciem: qvia Viscum pullulascit, e ramo qvem conspurcat.)

144 Minimae sunt cantrices: ut Luscinia svavissima modulatrix: Parus parum minuriens: Fringilla frigore fritinniens; Galbula flavescens: tum Luteola victitans semine papaveris: Linaria, lini: Carduelis cardui.

145 Psittaci, Sturni, Merulae, svescunt imitari humanam vocem; Vanellus est cristatus et clamosus.

146 Rapaces sunt carnivorae, et solivagae, qvae praedando Uncis Ungvibus et rostris, alias dilaniant, ut: Accipiter, qvi resupinatus evolat recta Coelum versus; eiqve congeneres, Nisus fringillarius: Falco belle oculatus; Buteo ignavus: Milvus pullastrorum raptor: Vultur solis morticinis pascens, sicut et Corvus.

147 Aqvaticae sunt palmipedes (natandi causā) ut Olor candidissimus: Onocrotalus insaturabilis (ingluvie sub ipso mox rostro propendulā) Pelicanus rostro latissimmo: Butio, bovis instar mugiens: Qverqvedula semper natans: Mergus crebro urinans: ut et Fulica.

148 Caeterae piscivorae (non tamen palmipedes, eoqve duntaxat circumvolantes aqvas) sunt: Ardea tortili collo: Ciconia exstruens spineos nidos in tectorum pinnaculis: Gavia piscatrix; Motacilla indefesse motitans caudam.

149 Insecta volantia sunt, tum aculeata: Apes, Vespae, Crabrones: (Fuci carent aculeo) tum rostello fodicantes, Muscae: inter qvas Culices, Tabani, et Asili.

150 Cicadae indicant stridore suo faenisecii tempus: Locustae sunt populatrices segetum: Papiliones disseminatores Camparum: Grilli strident noctu: Hepioli advolant lucernis.

151 Cicindelae, Bruchi, Scarabaei, Scarabaei cornuti, Cantharides etc. integunt alas vaginis.

XVII. Pisces, aliaqve Natatilia.

Piscis qvid, et partes ejus qvae. 152. sunt sqvamosi vel glabri, 153. Fluviatiles, 154. Piscinales, 155. Marini, 156, Belluae marine, 157. et monstra 158. Cancri, 159. Insecta aqvatica, 160.

152 Pisces habent loco pedum pinnas: qvarum remigio natitant: loco colli Branchias, qvibus lympham ore immissam emittunt, et sic veluti respirant: intus vesicam turgidam, ad facilius fluitandum: qvae si rumpitur, perit ad nandum habilitas.

153 Pleriqve sunt sqvamosi: atqve in his femellae habent ova, masculi lactes: alii glabri, lubrici, oblongi: ut Angvilla, Conger, Muraena, Lampetra, Mustela fluviatilis, et reliqvi de angvino genere.

154 Inter fluviaticos maximi sunt, Silurus bucculentus: Acipenser mucronatus: Huso cartilagineus, grandescens usqve ad longitudinem viginti qvatuor pedum: minimi vero, Apua, Cobitis aculeata, Cobitis barbatula (Fundulus) Gobius: dehinc Alburnus, Perca fluviatilis, Trutta, Thymallus, Barbus (Mullus) Mugil etc.

155 Lacustres ac piscinales sunt: Lucius, Carpio, Ciprinus latus, Tinca, Coracinus.


page 491/492, image: s245

156 Pelagici sunt; Haleces, qvae salitae in tinis afferuntur: et Passeres, qvi arefacti differuntur: et Asellus, qvi esui non est nisi contusus: et Salmo in flumina exspatians; et Raja, pinnis in orbem expansis; et qvidam volatici pisces etc.

157 Omnes isti sunt ovipari: Ceti autem vivipari, ut Phoca, Delphinus, Orca, Flator, et Balaena, qvam scribunt reperiri trecentarum ulnarum: habet tamen hostem Xiphiam, qvi assultans, eam cuspidatissimo rostro compungit, tandemqve conficit.

158 Sunt et Araneae marinae, nec sangvinem habentes nec spinas (mollia aqvatilia vocant) ut Polypus, octo brachiis praelongis metuendus. Loligo emittens atramentalem succum, ne videatur, et capiatur.

159 Cancri sunt natatilia crustata, denis pedibus binisqve chelis instructa, Cammari sunt cancri praegrandes (tricubitales) Carabi rotundi, Sqvillae, minutuli cancelli.

160 Insecta Elementi hujus sunt, Hirudo, affigens se cuti nudipedis, exsugensqve lingvā bisulcā sangvinem. Tipula, tantā levitate super aqvam cursans, vel stans, ut non desidat, Seta aqvatica, eqvinum crinem reserens.

XVIII. Qvadrupeda; primum mansveta Pecora et lumenta.

Qvadrupes qvid, 161. partes illius essentiales, 162 genera, 163. Pecora majora, 164. et minora, 165, 166, 167, 161. Iumenta, 169. Canes, Feles, Mures, 170. 171. 172.

161 Qvadrupeda progenerant foetum vivum aluntqve lacte uberum, grandiora unicum, et rarius, minutiora plures, et freqventius.

162 Pro integumento habent, vel pilos, vel villos, vel lanam, vel setas, vel sqvamas, pedes autem vel digitatos, armatos ungvibus (ut Canis etc.) vel ungulatos: et qvidem ungulā ve solidā (ut Eqvus) vel bifidā (ut Bos.)

163 Qvaedam sunt cornuta, carentqve superioribus dentibus (qvia materia horum transit in Cornua) qvocirca ruminant cibum, habentqve qvatuor ventriculos contiguos, Rumen, Reticulum, Echinum, Omasum, demumqve Intestina; et adipis loco Sebum.

164 Qvaedam sunt mansvera, sub hominum curā viventia, Pecora et Iumenta: alia ferocia sunt, Ferae refugientes hominem, qvaeritantesqve sibi ipsis pastum, et se abdentes per loca latebrosa.

165 Pecorum maximus est Taurus, paleari pendulo notabilis. Vacca praegnans dicitur Forda; nondum foeta, Iuvenca: Vitulus grandescens, Buculus, vel Bucula.

166 Minorum pecudum sunt, Oves lanosae, cum Agnis subrumis et abrumis, Arietibusqve petulcis, qvi vexati arietant, etsi cornibus mutili, qvales sunt sectarii Verveces.

167 Hirsutus Hircus castratione fit Caper, hīc et illīc arunco spectabilis, petulantes Hoedi circumcursitant Capram.

168 Setosi sunt Porci, qvi necdum castrati vocantur Verres, exsecti, Majales, porcelli sugentes Scrofae sumen et colostram, Nefrendes, depulsi a mamma, Delici.

169 Jumentum est pecus operarium seu Veterinum: inter qvae maximus gibbosus Camelus, qvō vehiculi vice utuntur: huic proximus Eqvus, jubā insignis, licet ferox, calcitrans, effrenis et indomitus, domatur tamen, ut sessori obtemperet: praesertim Cantherius factus, ubi et hinnire desinit, sed pandus Asellus servit oneri bajulando, ruditqve, cum ab Agasone vapulat.

170 Canes et Feles sunt nobis custodes: illi pecoris, contra fures: hi penoris, contra mures.

171 Canis enim prodit advenam latratu, improvideqve appropinqvantem mordet (praesertim catenarius) vel ad minimum baubatur: si irrites, diducto rictu ringitur, si percutias, qviritatur: sed rabidus morsu reddit hydrophobos, latrantes more catellorum.

172 Catus perreptans angulos domūs odoratur ex muscerda Mures (qvos muscipula non capit) tum insidiose captat, discerpit, devorat.

XIX. Qvadrupeda fera: et Amphibia.

Belluae qvid, 173. Elephas, 174. Rhinoceros, 175. Bubalus etc. 176. Unicornis, 177. Alces et Rangifer, 178. Cervus, 179. Dama, Ibex, Rupicapra, Caprea, 180. Bestia qvid, Leo, 181. Pardus, 182. Tigris et Lynx, 183. Ursus, 184. Lupus, Vulpes, 185. Onager et Aper, 186. Simia, 187. Lepus, Cuniculus. 188. Erinaceus et Histrix, 189. Gazela et Zibethus, 190. Cati sylvestres, 191. Sciurus, 192. Mures sylvestres, 193. Amphibia 194.

173 Ferae majores dicuntur Belluae; crudeliores Bestiae.

174 Elephas, maxima belluarum, dicitur terreri aspectu musculi, grunnituqve porcino: habet duos dentes qvadricubitos, qvi dant candidissimum Ebur, pabulum vero attrahit Proboscide.

175 Rhinoceros est corpulentiā fere aeqvali, indutus sqvamis osseis, et gerens in naso acutum cornu: qvō solet transfodere ventrem Barri, dum cum illo praeliatur.

176 Dehinc sunt feri Boves bicornes, Bubalus, Vrus et Bonasus: sed hic habet cornua ad oculos flexa, ad pugnandum inutilia.

177 Vnicornis spectandus cornu unico bicubitali, incolit abditissima deserta; neqve capi potest, ob incredibilem pernicitatem.

178 Ex gestantibus ramosa cornua, Alces est maxima, habens tergum insecabile prae duritie; tum Rangifer jubatus, velocitateqve tantā, ut decurrat diurno cursu supra octingenta stadia, per nivem et glaciem.

179 Cervus praeagilis gestans cornua decidua qvotannis (regignuntur enim, sed Cervae nulla sunt) solus e brutis lacry matur moriturus.

180 Damae cornua latescunt: Ibici in dorsum

page 493/494, image: s246

: Rupicaprae, sunt obunca, ut auxilio horum insiliat rupes, desiliatqve indemmis: Capreolus (cum sua caprea et hinnulis) est minimus corniferorum.

181 Bestiae non sunt cornutae, sed armatae ungvibus ac dentibus, qvia non herbaticae sunt, sed carnivorae: Leo robustissimus harum, armisqve hirtis: rugit formidolose.

182 Pardus dimittit praedam, qvam non asseqvitur saltu terno: habet pellem distinctam maculis nigris: Pardalis diversam paululum: interalbicantibus punctulis.

183 Tigris (et ipsa maculosa) saevissima omnium, dicitur efferari adeo sonitu tympanorum, ut dilaceret seipsam acta in rabiem: Lynx aliqvanto minor corpore, haud dispar ferocitate, et visus praeacuti, tergoreqve colorato.

184 Vrsus villosus continet se per hiemem in spelaeis, sine victu: Vrsa refingit catulos circumlambendo, qvia semiformes nascuntur.

185 Lupus voracissima bestiarum, famelicus ululat: Vulpes gulosa et dolosa, nunqvam cicuratur, verno glabrescit, ac fit depilis.

186 Onager perhibetur pasci vento, si herbae desint: Aper pastus radicibus spumat rostro, frendensqve dentibus ferit vertagos et Venatores, interimit etiam qvandoqve.

187 Simia (sola qvadrupedum expers caudae) est ridicula imitatrix operum humanorum: ut et Cercophitecus, qvi tamen caudatus est.

188 Lepus (qvō nihil timidius) dormit oculis patentibus, ac si qvid strepit, mox territus arrigit aures, vel proripit se et confugit ad dumeta: si non potest aufugere, et capitur, vagit. Cumculo nihil faecundius; ut qvi non tantum crebro faetat: sed et superfoetat.

189 Erinaceus, viso periculo, convolvit se in globum, erigitqve aculeos, ne prehendi qveat, Hystrix ejaculatur suos aculeos veluti spicula, vulneratqve inseqventes canes.

190 Gazela exsudat fragrantissimum Moschum: nec dissimilem huic Catus Zibeihicus.

191 Cati sylvestres, et Martes, Martesqve Scythica, valent ad pellicea: sicut et Mustela alpina, et Mus ponticus, et Mus noticus, et Viverra Mustelaqve domestic.

192 Sciurus facit sibi umbellam umbrosā suā caudā, qva et utitur vice alae, dum transvolat de arbore in arborem; Mele et Glire nihil somnolentius.

193 Sorex, Cricetus, universusqve murinus grex (inimici segetibus) cavant sibi foramina, in qvibus hibernant: Talpa suffodiens campos facit gramos.

194 Ad extremum sunt qvadrupeda Amphibia, incolentia pariter terram et aqvam: Fiber ac Lustra pilosi, caninaeqve staturae: (sed ille habens caudam sqvameam, pedesqve posteriores anserinos) et Crocodilus movens superiorem mandibulam, inter mandendum: et Testudo clypeara, Ranaqve coaxans, cum Bufone venenato, et Calamita innoxia, etc.

XX. HOMO.

HOMO generaliter spectatus, 195. in sua nativitate, 196. Vitae cursu et obitu, 197, 198, 199. fine deniqve, 200.

195 Hactenus collustravimus classes creaturarum; qvibus qvia Creator dedit Dominatorem, conformatum ad imaginem suam: hunc agedum speculemur, sed intente, ut dum alia veniunt in cognitionem tuam, tu ne ignores te ipsum: corpore brutis similem, mente ad Angelicam excelsitatem factum.

196 HOMO conceptus in utero Matris, dicitur Embryo: editus in lucem, Infans: impubis, Puer: pubescens, Adolescens: puber, asseqvutusqve terminum Staturae, Juvenis: tum Vir, mox provectiore aetate: Senex: deniqve (in decrepita Senecta) edentulus Senecio.

197 Sic e Pupa sit Puella, tum Adolescentula, inde Iuvencula, dehinc Mulier, tandem annosa Vetula.

198 Ita humanae vitae curriculum nihil est nisi Nasci, Puerascere, Adolescere, Invenescere, Virescere, Senescere, Mori.

199 Si attendas AEtatis occupationes, Infantia seipsam ignorat, Pueritia ludicris transigitur, Adolescenna curiosis tentatur, Iuventus vanis oblectatur, Virilitas laboribus farigatur, Senectus relabitur ad priorem invalescentiam, (hinc senes dicuntur repuerascere, et esse bis pueri): donec senilis marcor consumat et consummet vitam; heu qvam fugacem!

200 Interea tamen demandantur nobis hīc magna peragenda, qvae omnia eo tendunt, ut praeparemur aeternitati, in qvam intromittendi sumus; disce igituir TE IPSUM NOSSE, obsecro!

XXI. Corporis humani externa Membra.

Corpus hominis mirabile, 201. Membrorum in eo situs, 202. Caput, Capilli, Facies, Frons, 203 Oculi, 204. Pupilla, Palpebrae, Cilia, 205. Aures, 206. Nasus, 207. Labia, Os, Mentum. 208. Iugulum et Cervix, 209. Pectus, Umbilicus, Ingven, 210. Tergum et Latera, 211. Brachia et Manus 212. Vola, Palma, Pugnus, Digiti, 213. Coxae, Femora, Pedes, 214.

201 Corporis nostri compagem (rationalis Animae habitaculum organicum, tanqvam illustre specimen sapientissimi Architecti) nemo satis demirari qveat, si articulatim spectetur.

202 Qvae Membra bina data sunt, locantur ex adverso ad latera, qvae singula, per medium: praestabiliora supremo loco vel intimo; seqviora infimo vel extimo.

203 Capilli contegunt potissimam partem capitis (rotati in vertice); anteriorem decorat Facies, e qva dignoscimus personas: in facie autem Frons eminet, figura prope semicirculari (desinens utrinqve in Tempora) plerisqve glabra, paucis

page 495/496, image: s247

: senescentibus rugosa, laetis erugata, iracundis caperata.

204 Oculi subjacent Fronti, mobiles qvoqvoversum, facti e tunicis (Conjunctiva, Cornea, Uvea, Retina) et transparentibus humoribus (aqveo, crystallino, et vitreo): prominuli cernunt obscurius, profundiores clarius: sed hirqvi sudant, saepe lacrymas, qvotidie gramias.

205 Pupilla (circumfula albo) est Speculum, in qvo imagunculae rerum objectarum resplendent, in forma pupularum: eam humectant palpebrae nictando, Cilia vero (e crepidine palpebrarum enata) una cum superciliis, prohibent, ut ne qvid incidat.

206 Auriculae sunt adaptatae Auribus; patulae, ad repercutiendum sonos, et cavatae, ad introvertendum anfractibus: in qvorum meatibus colligitur Cerumen.

207 Nasus (odoratūs et expurgandi cerebri instrumentum) incipit ad intercilium et demittit se inter duas genas, discriminaturqve in duo spiracula, Nares, per qvas demanans mucus detinetur (non tam a vibrissis, qvam) a carunculis spongiosis, ut ne defluat ante munctionem.

208 Infra Nasum sunt rubicunda Labia: apertile Os; tum Mentum et Malae, ephebis lanugine, Viris barbā intectae, superius labrum tegitur my stace bipartito; sed qvidam sunt imberbes.

209 Jugulum est pars Colli anterior, Cervix posterior.

210 Pectus turget papillis (calidioribus maribus hirtum) Vmbilicus est in medio ventris: infra hunc ingven, cum adjacentibus verendis, qvae ut nudare ita nominare, pudor vetat.

211 Tergum habet Humeros, Dorsum, Lumbos, et Nates, obvolutas clunibus, sessionis gratiā: ad latera sunt Axillae, et Hypochondria.

112 Ab humeris dependent torosa Brachia, hinc flexibiles Cubiti (qvibus inniti solemus) et Lacerti, Manusqve perqvam versatiles, ut qvidvis pro lubitu versare, ac informare valeamus: qvarum sinistra tenet, dexira operatur, qvamvis hoc se habet apud Scaevolas contrarie, apud ambidextros indiscriminatim.

213 Manus concava dicitur Vola, diducta Palma, contractu Pugnus: habetqve Digitos qvinqve, et qvisqve digitus articulos tres, totidemqve condylos: qvorum postremi exeunt in ungves, qvibus scabimus, scalpimus, lancinamus, laceramus (Pollice premimus, Indice monstramus, Verpo ludificamus, Annulari annulos gestamus; Auricularis pro Auriscalpio est.)

214 Sic infra Coxas Femora sunt; sub genubus Crura, sub poplite Surae, a suffragine est imus pes, continens talos et calcaneum, convexam plantam, et solum Hallumqve cum digitis, qvibus subnixi eminentius protollimur.

XXII. Partes Corporis osseae.

Ossium divisio, 215. Ossa capitis, 216. Trunci, 217. Spinae dorsi, 218. Pectoris et laterum, 219. Ossa Sessibuli, 220. Ossa Artuum, 221. Manuum, 222 Pedum, 223. Ossium medulla et membranae, 224. Iuncturaeqve et ligamenta, 225.

215 Libetne introspicere interanea? videbis mirabiliorem structuram Microcosmi, cujus fulcra OSSA, circiter trecenta sunt; divisa in ossa Capitis, Trunci, Artuum.

216 Capitis Calvaria est pectinatim veluti consuta, ex pluribus ossibus: duae Maxillae continent triginta duos dentes, in totidem alveolis, qvorum anteriores qvaterni vocantur Incisores, utrinqve illis proximi Canini, dehinc qvini maxillares (seu molares) postremo genuini bini.

217 Truncum constituunt, in longum qvidem spina dorsi, superne vero ossa Thoracis, inferne Ossessibuli.

218 Spina dorsi (ut serviat corporis flexurae ac erectioni) dissecta est in Vertebras triginta qvatuor: qvarum septem insunt Cervici, duodecim Tergo, qvinqve lumbis, qvatuor ossi sacro, residuae sex ossi coccygis.

219 Ossa data pectori muniendo sunt, inante Sternum, a tergo Scapulae duae (qvas cum Sterno copulant claviculae, seu juguda, in avibus furculae dictae) collateraliter vero Costae, utrinqve duodenae, omnes exeuntes e vertebris Spinae, sed tantum septenae superiores articulatae cum Sterno: qvinas breviores nothas vocant.

220 Os sessibuli vocatur sub lumbis Os Ilium: in opposito (sub ventre) Os pubis, ad latera, qvā femoribus insistit, Os coxae.

221 ARTVS sunt manuum et pedum Ossa: illa impacta Scapulis, haec Coxendicibus.

222 Ossa Manūs unius tot sunt, qvot vertebrae Spinae dorsi: Os Brachii unum: Cubiti duo (Vlna et Radius) Carpi octo; Metacarpii qvatuor, Pollicis et reliqvorum digitorum terna (conjunctim qvindecim.)

223 Sed in pede non nisi tricena sunt: os Femoris unum: Cruris duo (Tibia et Fibula) Tarsi septem: Metatarsi qvinqve, Digitorum qvatuordecim: et insuper patella genualis.

224 Majora ossa sunt cava intrinsecus, continentqve medullam; minora, non qvidem medullosa, succosa tamen: omnia contecta extrinsecus membranulis (periostia dictis.)

225 Juncturae ossium simplici commissurā glutinantur, ubi sine flexu sunt: sed ubi debent flecti, cohaerent articulatim, per insertum caput alterius cotylae alterius: interpositā tamen cartilagine (velut culcitellā) ne ossa (mutuō contactu et attritu) dolorem sentiant: ac ne etiam violento motu ossa divellantur, aut luxentur, qvilibet articulus circumligatur ligamentis firmissimis.


page 497/498, image: s248

XXIII. Carneae partes Corporis.

Caro in Musculos divisa, 226. Cerebrum et Nervi, 227. Septum trunci transversum, 228. Thoracis viscera, 229; et Abdominis, 230.

226 Ita est Sceletos nostri corporis, qvem CARO circumvestit: at non continuā massā, sed (ob diversas motiones membrorum) dispertita velut in funes, aut farcimina, qvae Anatomici vocant Musculos, et numerant qvadringentos qvinqve: qvi, detractā cute, sic apparent. (NB. Figura.)

227 Cerebrum est summum inter Viscera, convelatum geminā meninge, intra cavernas Cranii: in se autem divisum in qvatuor cellulas (vocant Ventriculos) partes a. tres; Cerebrum nempe ipsum, et Cerebellum, et Medudlam, unde Medulla spinalis exit, et ab hāc rursum rami Nervorum dividunt se per totum corpus.

228 Cava Trunci sunt divisa in duas concamerationes, disseptas ab invicem carneo septo transverso (diaphragmate) supra qvod est Thorax, infra illud Venter.

229 Thorax continet Praecordia: nempe Cor, inclusum pericardio, unde prodit Aorta magna, truncus Arteriarum dividendarum per omne corpus: et Pulmonem circumdatum cordi, carne rarā, ceu spumeā ac bivalvi.

230 Viscera Abdominis sunt septem: Ventricnlus (cum Intestims substratis sibi) circumtectus Omento: ad cujus dextrum jacet Jecur, cum vesicula Fellis oblonga: ad sinistram vero Lien, et in Lumbis duo Renes: tandemqve Urinaria Vesica omnia haec circumtensa Peritonaeo, tota vero Corporis compages Cuti, et Cuticulā.

XXIV. Humores Corporis cum Spiritibus.

Humores qvatuor, 231. Complexio qvadruplex, 233. Spiritus trinus, 234. Functio trina, 235.

231 Qvemadmodum Ossa explentur carne, ita Caro udatur Humoribus; hos autem permeant Spiritus, effectores omnium qvae fiunt in corpore.

232 HUMOR primarius est Sangvis, rubens et dulcis: tum Pituita (Phlegma) subalbicans et insipida; dehinc Cholera, bilis flava et amara; tandem Melancholia, bilis atra et acida.

233 Pro praepollentia Humorum inducitur nobis diversitas Temperamenti: ut alii dicamur Sangvinei, calido-humidi et alacres; alii Cholerici, calido-sicci et feroces: alii Phlegmatici, frigido-humidi et segnes: alii Melancholici, frigido-sicci et tristes.

234 SPIRITUS autem fiunt e depuratissimo Sangvine, et diffundunt se per corpus totum, ad illud vivificandum et vegetandum: Naturalis diffluit ex Hepate, per Venas: Vitalis dissultat ex Corde, per Arterias; Animalis dimanat e Cerebro, per Nervos.

235 Qvisqve illorum fungitur munere suo peculiari: Naturalis distribuit membris nutrimentum: Vitalis communicat iisdem vivificum calorem: Animalis dirigit Sensum et Motum: qvae singula qva ratione fiant, edisce.

XXV. Functio Naturalis.

Nutritio e Sangvine, 236. Sangvinis concoctio prima in Ventriculo, 237. Secunda in Mesenterio, 238: Tertia in Hepate, 239. unde excrementa serosa, 240; turbida, 241; densa, 242. Ultima concoctio in Membris, 243; excrementum ejus Sudor etc. 244. Fames et Sitis qvid 245.

236 Omnia Membra nutriuntur SAGVINE: Sangvis autem fit ex concoctis alimentis, hoc processu.

237 Alimentum (incīsum primoribus, atqve confractum caninis, si qvid durum fuit) manditur molaribus, mansumqve demittitur e Bucca, per Gulam, in Stomachum: ubi fit concoctio prima, hoc est, conversio ingesti cibi et potūs in Chylum: si qvid hīc non sufficienter percoctum est, auget pituitam.

238 Chylus defertur (per inferius Orificium Ventriculi) in Lactes, [Lactes sunt graciliora Intestina, convoluta in multimodas spiras, et obvoluta Mesenterio] ibiqve eliqvatur purius: protrusis fecibus crassioribus per intestina crassiora, egestisqve et ejectis foras (dicuntur Oleta et Merdae.)

239 Quod autem nutritivum inest Chylo, exsugunt venulae Mesaraicae, immittuntqve Hepati per Venam Portam: ubi peragitur concoctio secunda (h. e. sangvificatio) amotis inde per tres vias ternis excrementis, serosis, turbidis, perustis.

240 Nam qvod serosum est, id meat ex hepate (per Venas emul gentes) ad Renes; ulteriusqve per venas albas (Vreteres) ad Vesicam: cui Vrina instillatur, et exinde mejendo emittitur.

241 Qvod turbidum est in sangvificatione, id trahit ad se Lien, receptaculum atrae bilis: immittitqve rursum intestino crasso, per venulas certas.

242 Tandem Vesicula Fellis receptat inflammatiores portiunculas (Sangvinis) et transmittit itidem ad Intestina, qvae inde stimulentur ad egerendum stercora.

243 Sangvis sic jam purificatus, digeritur per Venam cavam, dimittentem ramusculos qvoqvoversus, ubi fit tertia concoctio: dum qvodvis Membrum bibit rorem illum sangvineum exstillantem, et assimilat sibi lentā agglutinatione, atqve sic accorporat.

244 Excrementa hujus tertiae concoctionis sunt impuritates collectae membratim, expellendae per poros cutis, et alia emunctoria (puta per sudorem, sputum, mucum, sternutationem) ut ne faciant putrescentes morbos.

245 Ergo qvodcunqve Membrum est indigum alimenti, sollicicat suas venulas: illae venas;

page 499/500, image: s249

Jecur; Jecur venas Mesaraicas, hae Ventriculum; Ventriculus vero corrugat se, si non habet qvod det: et hoc est, qvod vocamus, Esuriem; Sitim autem, cum opus est alimento humido, faucesqve arefiunt.

XXVI. Functio Vitalis.

Officina Spiritūs Vitalis Cor, 246. ardet semper, 247. refrigeratur a Pulmone. 248. Tracheā semper patente, 249 Sonosqve edente 250. Vox articulata, 251. et inarticulata Brutorum, 252. Hominisqve 253. Uvulae usus, 254. et Tonsillarum, 255.

246 COR, fons vitae, excoqvit (ex purissima portione sangvinis) flammulam, Spiritus vitialis dictam, distribuendam per Arterias in omnia membra.

247 Palpitat autem prae calore continenter: ut experiri potes ex contrectatu pectoris, arteriarumqve pulsu: praesertim ad carpos, et ad tempora.

248 Pulmo ergo illi adjacens, attrahit (distendendo sese instar follium) frigidiusculum aerem, eumque afflando Cordi refrigerat illud: rursumqve se comprimendo, et tepefactum aerem reflando, egurgitat fuliginosos halitus: qvod Spirare et Respirare vocamus.

249 Qvae res cum deserviat vitae sospitandae, factus est Canalis ille (a faucibus oris in pulmonem descendens ex cartilagineis annulis: ut posset patere semper, claudi nunqvam, ne respiratio intercipiatur.

250 Sed haec Arteria aspera est simul Vocis instrumentum: qvippe cujus summitas, Guttur, habet rimulam fistulae similem, in qvam aer impulsus sonat: acutius vel gravius, prout annulus Tracheae se progerens) superior aut inferior) a Larynge distantiam facit.

251 Articulatam Vocem facit varius allisus soni (ad lingvam, palatum, dentes) variaqve configuratio oris.

252 Inde est qvod brutorum voces multisonae, et tamen unisonae, sint: Angvis enim tantum sibilat, Aqvila clangit, Ciconia gloterat, Cornix cornicatur, Apis bombylat, Bos boat, Taurus mugit, Ovis balat, Porcus grunnit aut qviritat, Vulpes gannit, Ursus murmurat etc. Pisces carent voce, qvia carent pulmone ac tracheā.

253 At homo potest aliter atque aliter sonare, dum tristis suspirat, aegrotus gemit, impatienter dolens plorat, et ejulat: tacite loqvens mussat aut susurrat: sonore, clamat etc.

254 Qvia vero trachea non potest tolare aliud praeter aerem (alioqvi mox tumultuatur, tussiendoqve expectorare molestam rem qvaerit) additum ibi operculum, Gurgulio, obturat Laryngem tum, cum alimentum Oesophago ingeritur, nea liqvid influat.

255 Tonsillae sunt duae fungosae glandulae, ibi ad uvulam sitae: veluti fontes salivae, ad Lingvam semper salivandum.

XXVII. Functio Animalis: cum Sensu, Motu et Qviete.

Sensuum sedes ubi 256. numerus, 257: Tactus 258; Gustus, 259. Olfactus, 260. Auditus, 261. 262 Visus, 263. Differentiae coloris Albi et Nigri 264. Lutei et Caerulei, 265. Viridis et Rubri, 266. Sensus interni tres 267; illorumqve officia, 268. Motus qvomodo fiat, 269. Somnus qvid, 270, et Somnium, 271. Usus somni, 272. Accidentia dormientium, 273.

256 Sedes Spirituum Ammalium est in Cerebro: unde illi excurrendo per Nervos (ad oculos, aures, nares, lingvam, et per omne Corpus) faciunt ut qvicqvid nos contingit, qvale sit cognoscatur.

257 Nam caleatne aliqvid an frigeat, comperies tangendo: Humidumne an siccum sit, prensando: Durum an molle, comprimendo: Asperum an laeve, attrectando: Grave an leve, attollendo: ubi sit in tenebris, palpando.

258 Atqve iste est primus SENSUS, Tactus, qvō si afficimur blande, Voluptas est: si moleste, Dolor: si blandulis prensationibus, Tuillatio: si minutulis compunctiunculis, Pruritus.

259 Idem Spiritus examinat Sapores lingvā, porosō et nervoso membrō: deprehenditqve mel esse dulce, fel amarum: acetum acidum, piper acre, fructum maturum sapidum, immaturum austerum: labruscum acerbum: multaqve prorsus insipida: estqve hic secundus sensus, Gustus.

260 Tertius est Olfactus, internoscens Odores, hoc est, subtilissimas exhalationes rerum: qvae permanando ad nares, Spiritum afficiunt, vel grate, Svaveolentiā, vel moleste, Graveolentiā: ut cum adusta caro exhalat Nidorem: putida Putorem, rancida Rancorem (qvale esse solet Lardum et Arvina) morticina Foetorem: omnia enim mucida et situ corrupta, putent, sordent, foetent.

261 In Auribus est officina Auditūs, ubi Spiritus discriminat Sonos, id est, coagitationes concussi circa se aeris, qvas percipiunt auditoria organa (sunt membranula tensa: et super illam qvatuor ossicula, Stapes, Incus, Malleolus, os orbiculare) in qvibus aliud vibramen perciet Clamor, qvam Sibilus, etc.

262 Sonitus repercussus et resonans, aut reboans, Echo dicitur: modulatus, Cantio, e fractura veniens, Fragor, ex elīsis, Crepitus, et si vehementior sit, Fremitus, valde. tenuis, Tinnitus etc.

263 Visu discriminamus Colores: qvorum Albus et Niger extremi sunt, Luteus et Caeruleus, Viridisqve et Ruber, intermedii.

264 Albitudinis et Nigritudinis gradus ita dignosce: Creta est candida, Capillus canus, Ebur lacteum, Palea pallida, Afinus cinereus (seu murinus) Ungvis russus: Pix est atra, AEthiops fuscus (furvus) Passer pullus, Anser aqvilus, Castanea spadicea (badia.)

265 Inter Caerulea et Lutea discernes, si dices Caryophilla hyacinthina, Violas ianthinas, Sugillationem liqvidam, Cyanum cyaneum, Felinos oculos caesios (glaucos) Aurum vero est flavum, Cadaver luridum, Lupa rava, Later semicoctus gilvus.


page 501/502, image: s250

266 Inter viridia et rubra sic discrimina: Qvercetum est herbeum, Pinetum prasinum, Pontus viureus, et cum undat venetus: E rubris sunt, Coccus purpureus, Minium puniceum, Flamma rutila, Vulpecula rufa, Leo fulvus.

267 Ut autem sentias te sentire, dati sunt Sensus interni tres: 1 Sensus communis sub sincipite: 2 Phaniasia, sub vertice: 3 Memoria, sub occipitio: Illic Spiritus tanqvam in specula stans, arripit simulachrum cujusvis rei visae, auditae, olfactae, gustatae, tactae; isthīc ea speculans dijudicat; hīc illas icones in futurum recondit, et pro occasione depromit.

268 Officium igitur Sensūs communis est attendere; Phantasiae, imaginari, Memoriae, meminisse; aut si qvid oblita fuit, reminisci.

269 Idem Animalis spiruus operatur Localem motum: dum discursans per Nervos, et implens Musculos, hinc intendit Tendines, inde retrahit: qvam intensionem et attractionem seqvitur Motus Membri.

270 Fessus autem qvaerit qviescere, ideoqve (derelictis sensoriis) occulit se in sua intranea, qvod Somnum vocamus: et sic Dormire nihil est, nisi habere sensus reqviescentes ab externis operationibus; qvō iidem Spiritus defessi, et dispersi, et disperditi, se intra se recolligant.

271 Naturalis n. Spiritus maxime tunc vacat digestioni; Vitalis reparat nativum calorem; Animalis seipsum in Cerebro vegetans, et suas Cellulas transcursans, in qvae phantasmata incidit, illa reaffumit perspeculanda: qvod Somnium vocamus.

272 Tempestivus Sopor recreat nos, qvia vires auctat; nimia Vigilia fatigat, qvia exhaurit: nec tam impense debilitat Inedia, qvam Infomnia.

273 Qvi dormiturit, is oscitat et pandiculatur; qvi dormitat, is nictat oculis, et nutat capite: qvi dormit, somniat, et aliqvando stertit: qvi edormivit, expergiscitur (seu evigilat) experrectusqve expergefacit (seu excitat) alios.

XXVIII. Mens cum affectibus, et Conscientia.

Mens qvid, 274; Ratio, Voluntas, Animus, 275. Intelligere, Velle, Conari, 276. Gradus intelligetiae, 277. Inscitiae, 278; Intellectusque et Fidei, 279. Scientia, Error, Opinio etc. 280. Voluntas vult bona per se, 281. mala per accidens 282. Affectus animi circa objecta bona, 283. et mala, 284. Compassio, 285. Conscientia, 286.

274 Qvia sensus percipiunt praesentia tantum objecta (et qvidem superficiarie) data est MENS: h. e. Vis ad absentia qvoqve penetrandi, abstrusa indagandi, futura praesagiendi: cum Arbitrio appetendi bona agnita, et Facultate audendi concupita.

275 Vocamus vim illam Penetrativam Rationem, qvae Rerum Intellectum qvaerit: vim Boni Appetitivam dicimus Voluntatem, qvae Rerum Electionem exposcit: vim consectandi desiderata nuncupamus Animum, qvi Rerum potestatem ambit.

276 Haec tria faciunt differre Hominem a brutis: imo Homines ab hominibus, dum alii plus aliis, et melius, intelligunt, volunt, satagunt.

277 Nam qvi inqvirit multa, est Industrius; qvi arripit rem facile, Ingeniosus; qvi excogitat, Solers; qvi noscit, Gnarus; qvi notitiam firmavit usu, Expertus: qvi rebus novit uti, Prudens; qvi utitur, Sapiens; qvi abutitur, Astutus.

278 Contra, qvi nihil curat, est Socors; qvi nihil percipit, Stupidus; qvi tarde perspicit, Hebes; qvi nihil perpendit, Improvidus.

279 Quod qvis sensu tenet, id scit; qvod ratione, id intelligit; qvod fide, id credit: Sed hīc relatio virisimilis facit Persvasionem; probata, Assensum; admissa sine probatione, Credulitatem.

280 Qvorum causam non intelligimus, Miramur; qvae pernoscere volupe est, Rimamur: Sed vera perceptio rei dat Scientiam; falsa, Errorem; debilis, Opinionem; ex conjecturis veniens, Suspicionem; nutans, Dubitationem: impedita, Hallucinationem; nulla, Ignorantiam.

281 Voluntatis est, bona amare ac velle, mala odisse ac nolle: si qvando fit, ut haec placeant et illa displiceant, est ex accidenti: Tunc enim externa species decipit eam, ut eligat deteriora, et spernat potiora. Nam

282 Ex aberrationibus intellectionis veniunt errata Voluntatis; et dehinc Animi conatus enormes, moliminaqve irrita: qvia ignorantia Boni affert ejus neglectum, satietas fastidium: praefervidus amor, Zelum.

283 Unde et reliqvae Animi passiones, seu AFFECTUS, veniunt: Nam si Bona absunt, desiderat illa, optat, sperat, pro adipiscendis nihil non tentat metuit tamen frustrationem, atqve si videt differri, habet taedium si adsunt, gestit, laetatur, plaudit, oblectatqve sese perfruendo iis: saturatus tamen rursum illa fastidit: si eripiuntur, tristatur, dolet, qveritur, paenitudine affligitur, desperat.

284 At mala inqvietant eam magis, qvae ventura abominatur, formidat, tremiscit: advenientia horret, trepidat, aut stupescit: postqvam obvenerunt, irascitur, maeret, luget.

285 In alienis bonis et malis, non semper eodem modo affecta est: ibi enim gratulatur, aut in videt: hīc commiserescit, aut (si perversa est) exultat et insultat.

286 Mens obversa sibi ipsi, et actionibus suis, dicitur CONSCIENTIA: qvae si pervidet, se intellecta et electa bona secutam esse, reprobata vero mala aversatam, gaudet: sin, pavescit, et fit contra seipsam Index, Testis, Judex, Tortor.


page 503/504, image: s251

XXIX. Accidentia Praeternaturalia, Morbi, primo externi.

Obesitas, macies, deformitas, 287. Sanitas et Morbus, 288. Male figurati, 289. Male Oculati, 290. Male lingvati, 291. male pedati, 292. Vulnerum species, 293. et Ulcerum, 294. Ozena, Reduvia, Morbilli, 295. Luxatio, fractura, ruptura 296.

287 Secundum exteriorem aspectum, qvidam sunt Corpulenti et Obesi; alii Graciles, Macilenti, et Sirigosi; qvidam Formosi, alii Deformes ac Turpes (Gibbus enim, struma, et qvodvis Tuber, deformant) Secundum interiorem habitudinem alii sunt firmi, alii invalidi ac teneri.

288 Integrae functiones dant sanitatem, laesae Morbum: sive laesio fiat a mala conformatione membrorum (ut cum majora et minora sunt justo, aut male figurata, aut perperam situata) sive a solutione continui (ut in Vulnere, Vlcere, Luxatione, Fractura, Ruptura) sive a vitiata crasi humorum (ut in Morbis.)

289 Male figurati sunt, Obstipi, Cernui; Capitones, Cilones, Frontones, Buccones; Labiones, Dentones; et qvi habent nasum aduncum, vel reduncum (resimum) vel simum, item Gibbosi, Strumosi, Verrucosi.

290 Cui sunt parvi ocelli, Ocella dicitur. Unoculus, Luscus; cernens oculis contortis, Cocles; Distortis, Sirabo, Obliqvatis et limis (ac alterutro minore) Paetus; Semiclausis, et tantum admota videns, Myops; non videns ad lucernam, et caligans, Lusciosus.

291 Mutus est impotens fari (a congenita surditate) Traulus R non pronuntiat, Blaesus male sibilat; Balbus haesitat: Nasutus putatur odorari acriter, Flaccus esse bardus, Bucculentus ingluviosus: Crispus non calvescere facile; Rufus canescere tarde.

292 Mancus caret manu; Ancus habet contractam: Sedigitus redundat digito: Claudus claudicat; Pedo habet pedes longiores debitō, Pansa latiores, Loripes incurvos; Scaurus talos nimis exstantes; Varus crura divaricata; Vatius in medio extorta: Valgus praecrassas suras; Compernis sibi atterit genua.

293 Vulnus fit caesim, aut punctim, aut morsicatim (mordicus) Plaga percussione aut contusione, Vibex verbere: Pusula ustione, Pernio gelatione: Callus induratione: sed Livor est signum Plagae; Cicatrix superest a curato vulnere.

294 Vlcus est subcutanea putredo: cujus suppurationem vocabis Abscessum; centrum vero ejus vomicam exstillantem pus, tabum, et saniem; at qvod de loco in locum serpit, est Herpes; qvod citra se carnem exedit, Cancer: qvod eandem mortuam facit, Gangraena.

295 Ozaena, est suppuratio in naribus; Reduvia, ad ungves. Varioli et Morbilli ubivis.

296 Luxatio fit, cum ossa emoventur suis acetabulis; Fractura, cum diffringuntur: Ruptura accidit Membranis: ruptō scil. (vel relaxato) peritonaeo: unde Hernia omentalis, si omentum; et Hernia intestinalis, si intestina, protuberent in ingvina, vel procidant in scrotum.

XXX. Interni Morbi.

Series Morborum, 297. Morbi ventriculi, 298. Intestinorum, 299. Venarum Mesaraicarum, 300. Hepatis, 301. Fellis, et Lienis, 302. Vasorum Vrinae, 303. Sangvinis exsudati, 304. Defluxionis variae, 305. Cordis et Pectoris, 306. Sensuum laesorum, 307. Motus varie laesi, 308. Somni male, affecti, 309. Aliae Morborum differentiae, Febriumqve, 310. Capitis et dentium dolor, moribundorumqve Symptomata, 311.

297 Jam denarrabo Morbos Temperamenti, ordine functionum.

298 VENTRICULUS, si nihil alimenti appetit, est Anorexia: si plus nimio, Bulimta; si absurda, Pica: si assumta coqvit imbecilliter, fiunt Fluctuationes: erumpentes sursum per Singultus, aut per Ructus: deorsum a. per Flatus, aut etiam Crepitus; si coqvit prave, Vermes: si plane non coqvit, sed rejicit per superiora, est Nausea et Vomitus; per inferiora vero Lienteria.

299 Si INTESTINA non ejiciunt, dicitur Constipatio alvi: si cum torminibus in ilibus, Ileos (seu Iliaca passio, etc Volvulus: ubi cibus stercoribus permistus rejicitur ore) si in intestino crasso, colo, Colica; si vero dejectio nimie crebra est, Diarrhaea: si sangvinolenta, Dysenteria: si pauca, et cum difficultate (aut inani conatu egerendi) Tenasmus: si sursum et deorsum, Cholera.

300 MESARAICARUM VENARUM obstructio, dat Inflationes Melancholiam hypochondriacam, et lentas Febres.

301 HEPAR, si generat sangvinem aqvosum intercutem, fit Hydrops: si semicrudum, Cachexia et Pallor, si nimis acrem, Scabies et Papulae: fiqve occulta malignitas se admiscet, Scorbistus, Lues venerea, Lepra.

302 FEL inficiens sangvinem, efficit Auriginem (flavam scil. Icterittam aut Icterum nigrum) Gracilitatem, Tabem: LIEN vero multas feces colligens, inducit sinistro lateri Tumorem et Scirrhum: easdem autem derivans ad ani exitum, Haemorrhoides: aliqvando cum Procidentia ani, aut Fico.

303 SERUM, detentum diutius in ureteribus, facit Lumbaginem: in Renibus et Vesica, Calculum: suppressa vero Urina, excitat Ischuriam: dificilis, Dysuriam: guttatim exiens, Stranguriam; sangvinea, cruentam mictionem, immoderata, Diabeten.

304 Assimilatio sangvinis delati ad membra nulla, aut paulula, affert Macrorem; nimia, Inflationes et Inflammationes (qvas vocamus in tonsillis Anginam, sub lingvā Ranulam, in venis Varicem, in cute ubivis Erysipelas) prava, Impetigines: in facie Lichenes; alibi Vitiligines (Lentigines) inqve capite Porrigines: Sed Alopecia, (Calvuies, Canities, sunt a defectu humidi radicalis.

305 Superamenta coctionum ascendentia ad caput, indeqve defluentia in partes subjectas, faciunt Destillationem (Catarrhum) qvae si delabitur ad oculos, facit Lippitudinem; si ad fauces, Gravedinem: si ad Tracheam, Raucedinem: si exulcerat pulmonem,

page 505/506, image: s252

exscreatio adest, Phtisin; si deniqve salsa illuvies detruditur ad articulos, Arthritidem (qvam vocabis in manu, Chiragram; in pede, Podagram: in genu Gonagram: in coxendice Sciaticam.)

306 Motus Cordis intensus dicitur Palpitatio cordis: nullus, Animi deliqvium; respiratio difficilis, Anhelatio; nimis freqvens, Asthma; Thorax ejecturus aliqvid molestum, excitat vehementi commotione Tussim; Cerebrum Sternutationem: at qvi dormiunt supini vel proni recubantes, facile infestantur Anhelitu.

307 Sensu laesi, sunt Caeci et Caecutientes, Surdi et Surdastri; et qvibus est obtusus odoratus vel gustus; et qvi stupent, ut attacta non dignoscant: Interno sensu autem, nihil imaginari posse, est Stupor; difficulter, Hebetudo: absurda, Delirium (Delirium vero, cum adjuncta febri, Phrenesis est; cum tristitia, Melancholia: cum furore, Mama) nihil reminisci posse, aut aegre, Obliviositas est.

308 Involuntarius motus unius membri, est Convulsio; minutus et creber, Tremor, cutem tantum stringens, Horror, corpus valide jactans, Epilepsia; obrigescens in membro, Spasmus; ademptus toti corpori, Apoplexia, uni lateri, Hemiplexia; uni membro, Paralysis: qvae omnia proveniunt ab obstructione nervorum, et prohibito affluxu Spiritūs Animalis; qvi si in Cerebro ipso circumagitur, est Vertigo.

309 Somnus nullus aut pauxillus, est Insomnia; nimius, Somnolentia: continuus, Veternus; cum respiratione intercepta, et turbulenta somniatione compressoris alicujus, Incubus: surgens per Insomnium et obambulans, Noctambulus nominatur: vigilans introversis sensibus, et oculis inconnivis, et in animi raptu, Ecstaticus.

310 Alii ergo morbi faciunt dolorem, ut Calculus etc. alii pruritum, ut Scabies etc. alii stuporem et insensilitatem, ut Paralysis: alii sunt acuti citissime perimentes, ut Pestis; alii lenti, diuturnitate affligentes, ut Phthisis etc. alii contagiosi, ut qvaevis Lues vaga: alii afflictant calore et frigore, ut in paroxysmo Febris, qvae semel tantum veniens, Ephemera dicitur, aliqvandiu durans, Continua: repedans per vices, Intermittens: et haec rursus vel qvotidiana, vel tertiana vel qvartana: vel deniqve Pestilentialis, Bubones et Carbunculos ejaculans: aut tandem latenter ac penitissime ossa depascens, Hectica, incurabilis.

311 Cephalalgia infestat' totum Caput, Hemicrania alteram partem capitis, Odontalgia gingivas (acutissime, cum infantes dentiunt, qvia gingivulae scinduntur) Pleuritis pungit latera: symptomata vero moribundorum sunt, Stertor lethalis, membra infrigidata, procidentia oculorum etc.

XXXI. Defectus Naturalium cum Monstris.

Monstra dantur ubiqve 312: ut in Meteoris, 313, et Vegetabilibus, 314. et Animalibus, 315. Hominibus, 316. Qvaedam tamen sunt incerta, 317, qvaedam ficta, 318.

312 Natura deerrat interdum in generatione rerum: facitqve ut in omni genere qvaedam abortiant: aut partum producant membris defectis, vel superfluis, vel Monstrosis; vel etiam degenerantem in aliud: qvod scire etiam confert.

313 Portentosa Meteora sunt, cum pluit sangvinem, sulfur, lapides, ranas, et alia insolita: et cum igniti Globi decidunt; cum acies armatae visuntur in nubibus, similiaqve ostenta.

314 Item Vegetabilia, cum Triticum degenerat in Secale: imo in Lolium: Hordeum in AEgylopem, Avena in Avenam fatuam etc.

315 Monstrum in animantium genere est, Animal natum biceps, aut triceps: bicorpor vel tricorpor. Item bigener, qvales sunt Muli prognati ex Asino et Eqva. Leopardiqve ex Pardo et Leaena, et Hybridae ex fero et domestico sue.

316 Ex hominibus monstrosi habentur Androg yni, qvibus est ambiguus sexus: et mutili aliqvo membro, aut excedentes; aut alias insvete formati: qvibus annumerare licet immanes Gigantes, nanosqve Pumiliones.

317 Quod narrant de Phaenice ave (exurente seipsam, et reviviscente e cineribus) item de Pelicano (vivificante pullos ā serpente occīsos) et de Boa (serpente ad 120 pedes excrescente, integrosqve devorante cervos) et de Hydra septicipite: et de Gryphe, volucri qvadrupede: et Harpyis obscaenis avibus, et de Centauro, semihomine Eqvo, et de Pygmaeis, cum Gruibus belligerantibus, etc. videntur fabulosa.

318 Fauni vero, homines sylvani et hirsuti, semiviri et semiferi: Tritones item et Sirenes: si figmenta non fuerunt, daemonia fuerunt.

XXXII. Rusticanae Artes: primumqve Horticultura.

Tranfitio a Naturalibus ad Artificialia, 319. Villa cum Hortis etc. 320. Species Hortorum, 321. et Sepimentorum, 322. Operationes Olitoris, 323; et Arboratoris, 324, 325. Fructuum collectio, 326. et usus, 327; in specie Olei, 328, Topiarii opera, 329.

319 Transeamus ad humana Opera: ut videas, qvomodo Rustici in Villis: Opifices in Oppidis: Literati in Scholis, transferant opera Naturae in usus suos.

320 Officina ruralium operarum est Villa, cum Hortis, Agris, Pascuis: ubi curatur, ut Naturalia procrescant felicius.

321 HORTICULTURA exercetur ab Hortulanis: vel eduliorum causā, in Olitorio et Pomario: vel deliciarum ergo, in Viridario et Topiario.


page 483/484, image: s253

322 Hortos sepimus sepimentis: sive humilioribus; ut sunt Agger, ex congestitiā humo factus; Maceries, e congerie lapidum acervata; Vacerra, ex unā et alterā pertica constructa: sive altioribus, ut est Sepes e sudibus et vitilibus plexa: vel Plancae e ligneis tabulis coagmentatae; vel deniqve Murus, e caemento et calce structus.

323 Olitor, saturus olera elapidat Terram, stercoratqve; tum fodit ligone aut bipalio, adaggeratqve pulvinos pala: et spargit semina per areolas: consarritqve rastellis: tum rigat, post exherbat, h. e. runcat manibus aut sarculis, adnatas impertinenter herbulas: tandem colligit matura oluscula, subsecando, aut evellendo, aut effodiendo.

324 Arborator plantat Plantarium: dum conserit Seminarium semine fructuum: aut depangit in terram Taleas; aut serit Viviradices decore: qvibus diffissis inserit surculos, insitosqve oblinit: et dehinc scalpro putat Germina: exputat Stolones, abnodatqve Nodationes; et amputat, si qvid exarefieri caeptum est.

325. Depurgat etiam muscosas, verminosas, formicosas Arbores, ā musco, erucis, araneis: Sideratas vero, cariosas, steriles, effaetas, vel ablaqueat, seu circumfodit (summatim aut profundius) rursumqve circumaggerat: vel stirpitus eradicat: recīsa siqvidem, aut etiam excīsa repullulant: evulsa non refruticantur.

326 Maturi fructus aut decidunt ultro: aut carpuntur manu strictoris: aut decutiuntur perticā (si qvō manus non pertingat): aut excutiuntur qvassatione arboris, et colliguntur ā legulis: sed durabiliores sunt strictivi cadivis: serotini praecocibus: vegeti vietis: et conditivi crudis.

327 Eduntur aut recentes (aliqvando cum termite devulsi): aut fracidi, aut torridi, ut sunt Ficus aridae, et Vvae solem passae, majores et minores, etc: qvidam vero naturā suā duracini sunt.

328 Oleum exprimitur pressurā olivarum, in olearias ampullas: Amurca vero subtus sidens, abjicitur una cum fracibus.

329 Topiarius apparat Viridarium, e selectioribus floribus, rarioribusqve plantis: et exornat Hortum topiario opere (i. e. amaenis ambulacris, virentibus pergulis, stibadiis etc,) deniqve salientibus fonticulis, et hydraulis.

XXXIII. Agricultura.

Agricolationis summa, 330. Agri praeparatio, 331. Arationis modus, 332, Arvi paratura, 333, Actiones seminatoris, 334. et Messorum, 335. et Tritorum, 336. Agri varia locario, 337.

330 Agricola colit agrum panis causā: h. e. praeparat arvum sementi: et obserit semine: frugesqve demetit ac exterit.

331 Praeparat: dum in solo inarato exstirpat vepres, aratum vero stercorat, ut fiat Ager restibilis, idoneus conseri farreo spico biennii tempore: sed Vervactum, qvod alternis tantum annis perseritur: et Novale, qvod primum demum proscinditur, qvia reqvieta et feracia sunt, haud indigent stercoratione.

332 Arator bobus junctis ad Aratrum, et agitatis stimulo, tenet laevā stivam (ne inter arandum deliret) dextrā vero rallam (qva amoveat glebas): Interim Vomer (insertus Burae) cum Dentali proscindens terram, facit sulcum: qvō peractō fit Versura, toties redeundo sulcatim, donec jugerum sit absolutum, fimusqve subaratus: tum enim rursus abjugat.

333 Fundum sic peraratum, aliqvanto post offringit: tum iterat et tertiat: atqve si glebosus est inaeqvat: sive Cylindris supervolutatis, sive occis tractim raptatis; in uliginoso agro facit Elices ad derivandam uliginem: demumqve habet arvum agrum paratum.

334 Hinc Sator seminat per areas sementicum frumentum (qvod non debet plusqvam anniculum esse) peractāqve seminatione inoccat: tum sarrit sata dum fruticescunt, ne a zizaniis suffocentur. [Frumentum sementivum vere satum, dicitur Alicastrum: Miscellaneum, Farrago].

335 Qvando Segetes flavescunt, Messis adest: ubi Messores demetunt frumenta falcibus; demessaqve disponunt manipulatim, et manipulos colligunt rastris in mergites; colligantqve tomicibus; et congerunt acervatim per qvindenas: et injiciunt prehensos mergā plaustris, et convehunt in Horrea (aut saltem congestant in Nubilarium) spicilegio relictō egentibus, stipulā vero pascuis.

336 Tum Tritores triturant frumentum flagellis, in area: (olim tribulabant, h. e. Tribulā exterebant, seu exculcabant): excussaqve Grana subjactando ventilabris, emundant ā paleis, et pennato verriculō expurgant ab aceribus (panis n. acerosus qvem delectet?) et secernunt Incerniculo ā recrementis, demumqve insipant saccis, et inferunt opulentiores Granariis, pauperiores Cumeris, hostem metuentes Cryptis: stramenta religantur in fasces.

337 Haereditarius possessor fundi elocat qvandoqve Colono praedium (Locator Conductori) pro annua pensione; aut usum fructum Mancipi ad aliqvot annos (ubi Praedes postulari et accipi solent): aut Partiario ad dividendos Proventus; aut Villico ad villicandum pro condictā mercede.

XXXIV. Pecuaria.

Pecorarii munia, 338, faetura, 339; Stabula varia, 340. Pabula, 341, Faenum, 342. Bubulcus, Eqviso, Subulcus, Caprarius, 343; Opilio, 344. Lac et Butyrum, 345, Casei, 346. Altilia, 347. Veterinaria medicina, 348. Aves cohortales, Pisces piscinales, 349; Apes, Mel, Saccharum 350.

338 Pecorarius est, qvi pecorum curā victum

page 485/486, image: s254

: puta Lacticiniis, Lanicio, et Carnibus: providet ergo (per Pecuarios) Pecoris Faeturam, Stabulationem, Pabulationem etc.

339 Pecudes faetant feliciter, si Matrices sunt seminii boni.

340 Stabula sunt Ovile, Caprile, Suile, Bubile: et caulae tralatitiae Mandrae, qvibus solet includi noctu ovinus grex, ad agros ordine stercorandum: sed alicubi pastoritia turba etiam mapalia sua carrucis circumvehunt.

341 Pabula sunt, vel recentia pascua, (qvō greges et armenta per publicos actus solent prodigi; et in compascuis locis compasci; si vero unus pastui non sufficiat, hincinde dispesci): vel domi ministrata, herbacea, paleacea, stramentitia; interdum et frumentacea.

342 Prata dicantur Foeno: siqve siccanea fuerint, irrigantur corrivatis rivulis: ubi Gramen desectum seculis, aggregatur per strigas, siccatum corraditur rastris in cumulos; et acervatur bidentibus in metas; deniqve vectatur vehibus ad faenilia: e renascente Gramine fit Chordum.

343 Bubulcus exhibet pabulum suis bubus (dum in praestegis aut quibuscunqve sepris stabulantur) in praesepi vel cratibus: sicut et Eqviso, Agaso, Mulio, suo eqvino, asinino, mulionioqve armento: subulcus vero suis subus in aqvali culo: Caprarius pascit capellas suas virgulis frondium.

344 Opilio (apparatus pedo et flagro, imo et Molossis, qvos contra lupos communit millo) educit pastum suam Oviariam, in qva qvoqve habet suum peculium, insignitum charactere peculiari: Tempore vero Tonsurae Oviculae lavantur, et ā Tonstricibus tondentur, vellusqve detonsum Lanariis venditur.

345 Vaccae praebent Lac: qvod villica mulgendo excipit Mulctrā, e Mulctrali vero infundit Sinis per Colum: postridie demit pingvedinem innatantem, et inde conficit (succussatione vasis) Butyrum, remanente Oxygalā.

346 E Secundario lacte densato ope coaguli, format in Caseariis formis Caseos (vaccinos, caprinos, ovillos) aut pressas manu solum Metas; iterum defluente sero: tandem desiccat Caseos in caseali.

347 Pecudes destinatae mactationi segregantur ab aliis, opimanturqve saginā in Saginario: utqve pingvescant melius, genitalia illis inciduntur; unde Arietes, Majales, Capones etc.

348 Quia vero Pecudes qvandoqve fiunt morbidae (Oves pulmonariae, Sues grandinosae, Boves coriaginosi, eqvi hippomane infestati etc): Veterinaria Medicina non est ignoranda illi, qvi rem pecuariam curat.

349 Pecoribus accensentur Aves cohortales, qvae in Chortibus, Gallinariis, Columbariis, aluntur, et e qvibus plumae velluntur, pro lectulis et culcitis explendis: Deinde Pisces piscinarii, qvi asservantur in piscinis, seminariis, vivariis etc.

350 Apes emittunt Examen qvotqvot annis (cum addito duce, Regem vocant) ut qvaerant novum Alvear: Struendo Crates cellulis sexangularibus, et complendo melligine faciant favos: e qvibus (tempore mellationis) Mel sincerum effluit: Crates vero liqvantur in Ceram. [Saccharum est factitium mel, excoctum e medulla cannarum Indicarum.]

XXXV. Artes Alimoniae Frumentaceae.

Mechanicae Artes, 351; alimentariae primum, 352. Apparatus Pistrini, 353. Molae, 354, Molarum species, 355. Pistor et Panes, 356.

351 Jam inspectemus operas Mechanicorum, qvi introducunt novas formas rebus naturalibus, pro comparandis variis commoditatibus vitae.

352 Ejusmodi Machinationes fuerunt primae, circa victum frumentaceum, Ptisanaria, Molitoria, Pistoria.

353 Antiqvitus tundebant frumenta solummodo pistillis in Mortario, accipientes inde Ptisanam: deinde pinsebant in Pila Pilo (ruido, aut Graeco) unde prodibat Alica: qvorum officina fuit Pistrinum.

354 Postea sunt excogitatae ā Machinatoribus Molae farinariae: ubi circumagitatus velociter Lapis mobilis super immobilem, comminuit frumenta in farinam: Cilicinum vero excussorium excernens pollinem in farinarium ejectat furfurem, et appludas alio.

355 Molae istiusmodi erant primum Manuariae (trusatiles): succedebant fumentaria (asinariae); hodierno die utimur Alatis, ventō versatilibus; et aqvariis, ad qvas aqva derivatur posito objectaculo in flumine; Sed ad majores aqvas fiunt Moletrinae binae, trinae, qvadrinae; Unde Molitoribus pro molitura tantō plus emolumenti accedit. [Amylum est farina sine mola, facta sola tritici maceratione, et exculcatione.]

356 Pistor cernit iterum farinam farinario cribro; affusaqve aqva, et fermento, subigit ligneā spatha, et depsit massulas (decerptas de subacta massa; aut abrasas de mactra) qvas impositas Palea, ingerit furno per praefurnium (sed unde prius ignem proruit rutabulo; qvia non coqvit panes subcinericios, ut olim); atqve ita fit Panis siligineus, aut similagineus, qvandoqve etiam biscoctus (buccellatus) ne muceat; Fermentatus habet duas crustas, medullamqve intus porosam; Azymus est densior et lentior.

XXXVI. Artes carnea Alimoniae.

Alimoniae carnea artes quinque, 357. Piscatoria, 358, et 359. Aucupatoria, 360. Venatoria, 361. Lanionia, 362. 363. Coqvinaria, 364, 365, 366, 367, 368.

357 Observa porro Artes procurantes carneam

page 511/512, image: s255

ex animalibus vescis: piscatoriam, Aucupatoriam, Venatorium, Lanioniam, coqvinariam.

358 Piscator obsidiatur piscibus varie: majores supernatantes confodit Fuscinā; minores obnatantes illicit Scirpiculis, aut demersis Nassis (in nassam ingresso non datur exitus): profundiores extrahit ex amne Sagenā, aut Fundā, e lacu Tragulā et Verriculo: [qvae inferne mersantur ab appensis plumbeis massulis, superne allevantur subereis: laxitatem vero macularum habent diversam, pro granditate piscium.]

359 Dein partem piscium divendit, partem concludit in seclusoriis, (ut cum opus est depromat Excipulo) partem condit muriā pro salsamentis: Hamiota piscatur Hamo, cui inditam escam qvisqvis admorserit, captus est.]

360 Auceps (aucupaturus) aut exstruit Aream, reti aucupatorio superintectam, cui escam offundit; ipse vero se abdens in latibulo, allicit fistulā, vel illicum cantu, transvolantes aviculas, advolantesqve adobruit, circumretit: aut implicat viscatis calamis, expositis Amiti, dum illis insidunt: aut impedit pedicis, tendiculis, et decipulis; illaqveatqve laqveorum transennis: aut iis immittit praedatrices aves: et qvas videt incolumes (qvocunqve aucupio captas) includit Caveae, ibiqve pastionem praebet in canaliculo, potionem in potistri.

361 Venator venatur feras: dum aut pellicit in scrobes foveasqve, et venabulo transadigens interficit: aut vestigat odoratu sagacium canum: [Odoratores enim nictendo indagant, et e latebris expellunt; Vertagi autem numellis exsoluti, et venatorio cornu incitati, perseqvuntur]: aut cingens arbusta indagine perpellit in casses, qvodqve vivum capit transfert in Vivarium.

362 Lanio mactaturus altilia (non vescula, vel morbida) deducit in Lanienam, ibiqve prosternit Clavā, mox jugulat Clunaculo, et excoriat, seu deglubit, concīditqve frustatim: Sues tamen prius perfundit candente aqvā, glabratqve radulā; mox dissecat in Pernas, Petasones, Succidias, Offas penitas, concīsisqve visceribus minutim, effarcit suino cruore farcimina; tum crassiora, Apexabones, Tomacula (seu Isicia) et Faliscum; tum graciliora, Botulos (Lucanicas) et Hillas.

363 Veneunt igitur in Macello communiter Bubula, Vitulina, Vervecina, Hoedina, Agnina, Suilla: rarenter Bubalina, Aprugna, vel alias Ferina.

364 Coqvus coqvit esculenta omnis generis: Aves tamen deplumat prius, et exenterat; Pisces desqvamat et exdorsuat, interdum et exossat; induratos contundit tuditibus, salitos macerat aqvā etc.

365 Elixanda elixat Ollis et Cacabis,Catillisve, operculo tectis, elixata condit sale, et aromatibus [comminutis pistillō in Mortario, aut conquassatis Tudiculā in Catino, aut tritis super radulam]: Assaturas trajectat lardo, et assat Verubus (super crateuteria versabundis) suppositā sartagine, ne pingve eliqvans pereat: aliqva etiam torret super Craticulam, aut frigit in lebete seu frixorio: (at si praenimium, fiunt Cremia); e particulatim consectis carnibus facit Minutal, Pastillos, Turundas.

366 Si qvid effervescit ac bullit, futat irullā, ne ebulliat; si spumat, despumat tudiculā aut rudiculā: Fuscinulā vero extrahit fervida: fiscellā colat jusculenta.

367 Ciniflo ut accendat ignem, habet igniarium cum fomite, sulfuratis, silice et chalybe: tum sufflat buccis, aut flabello, prunas collectans batillo: Focaria verrit Culinam, et everrit scopis qvisqvilias, purgatqve coqvinaria vasa: qvae cum colluuntur, fit colluvies, eluenda per fusorium ut effluat.

368 Eadem res alit magis jurulenta qvam assa: magis assa, qvam frixa: tosta vero, infumata, muriatica, est difficilis concoctionis, nisi adjutu juris piperati, aut juris nigri, juris spissi, juris gelati, vel alicujus intinctūs: verum Tuceta, Artocreata, Tortae, ad placitum fiunt.

XXXVII. Artes Potulentorum.

Potus varii, 369. Vineae plautatio 370, et cultio 371. Vindemia, 372, 373: Vini accidentia, 374, et genera, 375. Paratura Lupuli, 376. et Polentae, 377: Cerevisia et Acetum, 378: Vina destillata, 379.

369 Naturalis potio est aqva, (fontana, puteana, fluminea) tum lac, serumve lactis: dehinc didicerunt parare inebriantes potus, temeta; ut Mulsum, pomariumqve Mustum: tandem invaluerunt Vinum, Cerevisia, Cremataqve vina, qvae qvomodo fiant videamus.

370 Vinitor plantat vineam: dum obserit collem apricum novellis viticulis, aut propagat Vites veteranas traducibus, aut earum cacumina mergit terrae, ut utrinque radicatae, post discissae, duae fiant.

371 Tum deputat Vitem qvotannis, (ne sterilescat ubertate) ut e Resece pulluent novi Palmites: qvi cum raro per se surrecti sint (licet capreolis qvicqvid possunt apprehendant) arrigit eos, et alligat statuminibus: (nempe Arboribus, aut Ridicis, aut transversis Canteriolis, et Jugis: Unde Vitis arbustiva, pedata, canteriata, aut jugata, dicitur.)

372 Pastinat item Vineam bidente, et repastinat: mox pampinat; tandem vindemiat, racematione pauperculis relictā.

373 Botros, scapis abscissos, comportant pytinis in Torcularium, conjiciuntqve in Forum vinarium; tum calcant pedibus; aut contundunt ligneo pilo, et effundunt in lacum: unde Mustum defluit per qvalos in orcas: reliqvus uvor ex acinis exurgetur torculari: sed (vinum) lixivum est svavius tortivo; musteum dulcius eliqvato, meracum fortius diluto: album magis calorificum rubello, aut helvolo.

374 Abditur in cellas, cadis et doliis elevatis

page 513/514, image: s256

cantherios: tum relinitur, et promitur Siphunculo, aut epistomio, interdum qvoqve elutriatur: sed hornum, feculentum est; annotinum defecatum: defrutum vocant Sapam; exoletum Vappam; ex aqva et vinaceis factum Loram (Vinum acinaceum); ex aqva et aceto mixtum, Poscam.

375 Praestantiora vina sunt, Apianum, Malvaticum, Canarium, Alicanticum etc. sed Absinthites, Helenites, aliaqve medicata, factitia sunt: Hippocras, omnium aromaticorum delicatissimum.

376. Lupularius inservit cocturae Zythi, dum indens turiones lupuli terrae liratim, ad singulos cauliculos depangit palos, ut circumplicando se his serpant sursum: qvorum flores abstringit, qvum permaturuerunt.

377 Polentarius macerat grana frumenti, donec intumescant: tum assiccat illa in pavimento, versat et reversat saepius, usqve dum dissiliendo caeptent producere germina; atqve tum ea torret superstrara farrario fumario, convertitqve in bynem dulciculam, et permolit polentario molendino in polentam.

378 Tum Cerevisiarius permiscens lupulum polentae, excoquit in aheno Cerevisiam, (uno factu 10. 20. 30. Cupas) qvae in Cellam deportata defecatur: si vero acescat, aut mucescar, infunditur acetariis ampullis, et fit acetum.

379 Tandem Destillaior prolicit igne e fecibus Cerevisiae, aut Vini, vel etiam fermentato Farre, exstillatam (per cuprinam Vesicam destillatoriam, superimpositumqve alembicum) ardentem aqvam, dictam Vinum Crematam, seu sublimatum.

XXXVIII. Vestiariae Artes.

Vestitus nobis ab antiqvis diversus, 380. Virilis a faemineo distinctus, 381, Indumenta et amictoria non idem, 382. Pedum calceamenta, 383. Materia vestium, 384. Cannabis et Lini paratura, 385. Netrices, 386. Textores, 387. Insolatores et Sartrices, 388. Pannisices, 389. Sericarii, 390, Sartores, 391. Connodatores, 392, Cerdones, 393. Veteramentarii et Interpolatores 394.

380 Ad tegendam nuditatem adversus tempepestates opus nobis est Amictu: qui simplex fuit antiqvis, acqviescentibus velare caput ā sole Cucullō, Corpus ab algore Braccā, pedes ā coenosa aut scruposa viā Sculponeis, vel Carbatinis: Nostro aevo omnia aliūsmodi, usqve ad luxuriem nitide, et habitu multiformi, segmentato, acupicto, plumato.

381 Viri obvolvunt alicubi caput Tiarā; alibi contegunt Pileo (ornato spirā et offendice) aut umbellae causa Petaso; aut domi desidentes Galero; vel frigoris causa Pileo pelliceo: Faeminae colunt capillos, varie pexos et plexos, in plegmata concinnatos, taeniis corollisqve redimitos; aut caput obvolvunt Vittis, Calanticis, Ricis, faciemqve praetegunt Peplis.

382 Indumenta corporis sunt (ad induendum et exuendum) intime Indusium; tum Thorax cingulotenus pectori aptatus, et laciniis subornatus; aut longior thorace Tunica, demissa crurumtenus, succingendaqve si fuerit sinuosa, infra cingulum sunt Subligacula: h. e. laxiores Braccae (Caligae, substringendae fasciis tibialibus) aut arctiora Femoralia, crura simul munientia: Ad amiciendum deniqve (honestatis ergo) superinventa sunt manicata Toga, vel sine manicis Pallium; faeminis Palla, et Amiculum dicta.

383 Pedibus calceandis parantur molles Socci, vel cilicini Vdones, et subereae Crepidae; et Calcei (qvi si fuerint angustiores, inducuntur pedibus ope inductorii: partes vero Calcei sunt Solea, Obstragulum et Ansae cum corrigiis) et Ocreae cum cruralibus, aut semicrurales Perones; mutatorii deniqve Cothurni.

384 Vestitus superior est lineus vel laneus; gossipinus vel sericus;pelliceus vel coriaceus; nec potest ullus parari sine filis netis: Partes a. Vestium connectimus aut ligulis, adstringendo nodos; aut fibulis, infibulando illis uncinulos; aut nodulis, innectendo hos ocellis orae alterius.

385 Linum et Cannabis ruri seruntur, matura evelluntur, calycibus destringuntur, residuis scapis in lacunis macerantur, rursumqve torrentur, stupariis malleis contunduntur, frangibulo conteruntur, ferreoqve carmine carminantur: Ubi qvod inter frangendum decidit, sunt cortices; qvod inter carminandum secernitur, flocci et stupa.

386 Netrices distribuunt sibi linum factum, superilligandoqve pensa Colo, trahunt sinistrā filatim, dextrā torqvent; sive Fusum (cui appensum Verticillum addit pondusculum ad facilius se versandum) sive Girgillum, unde fila ducuntur in Alabrum, et hinc in Harpedonem, e qvā Glomi glomerantur, fitqve ad texendum idonea Tela.

387 Dehinc Textor circumvolvit stamen jugo; insidensqve officinae, deculcat alternatim insilia: qvō factō licia se diducunt, illeqve trajectat radium, cui panus inest: et sic intexit stamini Tramam, densatqve adacto pectine linteum (praesertim Carbasum; sive vulgare cannabinum vel stupeum, sive byssum et sindonem) decidente hinc inde titivillisio.

388 Insolator insolat detextum linteum usque dum candefiat: sartrix v. Inde suit Interulas, Capitia, Collaria, Focalia, Muccima, Strophia, aliaqve linteamina: qvae rursum Lotrix eluit, qvoties sordidantur.

389 Pannifex carminat lanam, contexitqve super machina textoria pannos (Londinenses, Pingves, Xylinos etc) qvi mittuntur in Fullonicam (praesertim levidenses) ibiqve injecti a Fullone in Pilam, et perfusi aqva, stipantur Pilo: hinc autem exemti extenduntur Pannitendio, ut exsiccescant: et traduntur Tonsori in tonstrinam, qvi super mensam expansos tondet forfice tonsoriā, et complicat in Volumina.

390 Similiter texuntur apud Sericarium panni Serici, et holoserici, et subserici, et Attalici,

page 515/516, image: s257

Damasceni, Purpurei, Scutulati, Vndulati, florulenti, Xylini, Camelini etc. cum panno cui Segmentarius intertexit aurea subtegmina.

391 Tandem Sartor pannum (ad staturam corporis demensum) discindit, consuitqve (ope acūs et digitalis) scissuras duplato et cerato silo: suturas complanans pressorio ferramento, ut ne exstent notabiliter: Sed extremitatibus Vestium circumsuit (ne filamenta diffluant) Limbum; aut praesuit Lemniscos, passimqve obsuit (praesertim in Fimbria) Institas.

392 Connodator nexat e filis (contorsione trium ferreorum filorum) Chirothecas, Tibialia, Subuculas etc. Pileo autem facit e lana baculis coacta Impilia, et exinde Pileos, et alia neqveuntia permadere.

393 Macerantes exuvias animalium lixivio, et depilantes scalpro rasorio, Cerdones sunt: inter qvos Coriarius praeparat duriora Coria (e qvibus Sutor conficit calceamenta ope Sabulae et fili picati, setā cuspidati, et mustricolae): Alutarius alutam molliorem et crispatam (subsecivas particellas glutino conficiendo adhibens): Pellio autem e villosis pellibus parat pellicia, rhenones, pileosqve pelliceos.

394 Veteramentarius resarcit lacera calceamenta; Interpolator dissuit tritas et defloccatas vestes, inversasqve interpolat et resuit: Mendicus consarcinat sibi ipsi Centonem, ex recīsamentis et panniculis, hinc inde collectis.

XXXIX. Artes AEdificatoriae.

Ars fabrilis olim rudis, 395. Materiationis tempus et modus, 396. Actiones Fabri Tignarii, 397. et Parietarii, 398, et Lapidarii, 399. et murarii, 400, et Architecti, 401. Structura Domus, 402: partes ejus anteriores, 403; partes Ostii, 404, Atrii, 405: Conclavis, 406: Tecti, 407. AEdificationes ad pompam, 408.

395 Primitus habitabatur in Specubus, et frondeis Tabernaculis: postea construebantur Tuguria caespititia, et Gurgustia cratitia, luto circumlita: demum Fabri caeperunt aedificare ad stabilitatem et magnificentiam; qvorum fabricas lustremus.

396 Ligna aedificiis apta caeduntur hibernō, decrescenteqve Lunā, ut ne fiant teredinosa: ubi Lignator Arborem securi sternit, ramos decacuminat, e trunco tigna deformat; dissectis ramalibus, et compositis in strues; sarmentis v. collectis in fasces, et reservatis in usum foci.

397 Faber Lignarius affigit sibi Tignum ferreis ansis, super canterios: tum illud lineat amussi, deasciatqve et exasciat ascinā, assulis decidentibus; interdum dissecat runcinā (serrā majore) scobe recidente; demumqve compaginat parietes, configens tigna clavis trabalibus, explensqve intertignia musco.

398 Tum Parietarius delutat casam luto paleato, vel acerato: qvandoqve etiam sine materiatione lutamenta effingens, e formaceis parietibus.

399 At in caementitia aedificatione proceditur aliter: ubi Lapidarius eruit lapides rutrō, aut effringit vectibus e Lapicīdinis: qvos Lapicīda conqvadrat ad normam caelo et tudite, ut qvadrent structurae bene: sicubi non est copia saxorum, coqvuntur Lateres, qvi sunt lapides coctiles ex intrita.

400 Faber Murarius (positō fundamento solide) superstruit parietes (primarios, medianos, intergerinos) cameratqve conclavia testudine: qvae Tector trullissat tectorio, et gypsato, marmorato ve dealbat, ruderatqve pavimenta (rudere vereri aut novo): tum pavit, aut consternit tessellis.

401 Architectus est director aedificii: qvi dirigit structionem secundum exemplar praeconceptum, aut etiam delineatum; Ideam vocant, et Modulum, seu Modellum.

402 Domus profunde fundata, et bene materiata, firmeqve trabeata vel murata, et intus Columnis affabre statuminata (ne laqvear ruat): extra v. Pilis fulta (ne parietes vacillent) perstat diu columis; aut si labat, suffulcitur denuo: collapsa vero, aut destructa, restauratur. [N. Columna constat scapo uno, insistitque basi; Pilae sunt structiles.]

403 Partes domūs ita concipe: in Vestibulo constitutus, ad anticam, habes ante te AEdium frontispicium: accedenti ad fanuam erunt utrinqve Postes: et in altero qvidem Cardines, ā qvibus pendent Fores, et super qvos aperiuntur et clauduntur: in altero vero sunt Claustra: nempe aut simplicissime claudens Pessulus, indendus foramini postis; aut Obex affixus fori, obdendus uncinato davo, posti infixo: aut deniqve Sera: sive Laconica intus abdita, sive pensilis extra.

404 Si reperies oppessulatam januam, pulsa: si janitor per transennam, aut clathros, prospectat, roga aperiri: dumqve introis attolle pedem, ne impingas ad inferum limen: caput v. submitte, ne allidas ad superliminare: atqve ne cardines strideant, aut fores crepent, move leniter.

405 Ubi Ostium pertransiveris, venies aut in Cavaedium, aut mox in Atrium: unde ingressio patet in caetera Conclavia: aut si Domus fuerit distega, vel tristega, ascensio in superiores contignationes per Scalai, vel Cochlidia: per Posticum exitur aliō.

406 Dum sumus in loco subtegulaneo, inambulamus Pavimento, sive id sit fistucatum, sive tabulatum, sive tessellatum: Laqvear a. impendet nobis, sive fuerit tabulatum, sive fornicatum, aut etiam vermiculatum.

407 Tectum superponitur columini (devexum vel in unam partem tantum; vel in duas; vel in

page 517/518, image: s258

) tegitur aut cespite, aut culmine, aut scandulis, aut imbricibus: qvae omnia imponuntur Tigillis: Tigilla Cantheriis: Cantheriorum v. divaricata crura incumbunt Transtris: transtra rursum incubant Proceribus trabium: proceres si longius progeruntur, faciunt suggrundia ampla: praesertim in Circumcolumniis, ad deambulandum destinatis; aut in pensili Podio (seu Pergula) vel saltem in projectura angulari, Meniano.

408 Tentavit vero humana iudustria etiam in abdito substruere, Cryptoporticus: et in aerem supra donios, Caenacula subdiaria: et cum praealtis fastigiis Turres: stupendaeqve molis Pyramides, Obeliscos, Colossos: et perplexa aedificia, Labyrinthos: et ambulatoria aedificia, Pegmata etc.

XL. Artes Vtensilium: et primū argillaceorum et vitreorum.

Vtensile quid, et unde, 409. Figlina, 410. Vitrea, 411.

409 Veniamus ad Opificia, qvae Domos implent utensilibus, qvibus humana vita carere non potest; et parantur e materia minerali, aut vegetabili, aut animali.

410 Figulus ex argilla bene praeparata, circumactioneqve Rotae figulinae, fingit ollas, aliaqve figlina: qvae excoqvit in furno, incrustatqve lithargyro; testas tamen solidare nescit.

411 Vitriarius (ex arena, cinere, sale, liqvatis intensissimo igne) format (in vitriaria officina, perflatuqve ferrei tubi) Vitreamina: e qvibus Fenestrarius facit Fenestras (coordinando vitra specularia intra jugamenta, et applumbando stanneo ferrumine, ne excidant): Laternarius vero Laternas; relinqvens, pro lucerna inserenda et eximenda, ostiolum.

XLI. Artes Metallicorum Vtensilium.

Opera Metallarii et Fossorum, 412. Discretoris et Lotoris, 413. Fabri metallici, 414; Fabriferrarii, 415. aeratii; Flatoris, Stannarii, 416. Laminarii, Bracteatoris, Aurifabri, 417: Monetarii et Alchymistae, 418.

412 Metallarius scrutatur latentes mineras, ope Virgulae cujusdam indicis: tum parat aditionem ad illas ope Fossorum, qvi ingrediuntur fodinas (intecti bardocucullo et perizomate) cum succensa lucernā: repertaeqve metallicae venae impingunt cuneos, decutiuntqve frusta, et extrahunt foras.

413 Hīc Discretor secernit impuritates saxeas: Lotor elavat secreta: alii deferunt in Vstrinas, colliqvefaciuntqve sic, ut metallum a scoriis liberatum profluat: et qvia plerumqve adhuc Argentum intermixtum est Auro, separantur illa ab invicem Aqvā forti, demumqve conflatur unumqvodqve purumputum seorsim, in tabellas vel bacillos.

414 Hīc jam Fabri, inflando ignem follibus, emolliunt metalla: eximunt forcipibus, exempta cudunt super incude malleis (dum interim stricturae qvaqvaversum dissiliunt) cusa deniqve laminando, cuspidando, varie figurando, et ubi opus ferruminando, conficiunt utensilia.

415 Faber ferrarius fabricat ferramenta varia: Claustrarius claustra et claves: Serrarius serras: Falcarius falces: Cultrarius cultros (qvorum aciem Samiator samiat): Acicularius acus: Malleator thoraces chalybeos: et loricas, ex annulis ferreis contextas, etc. Gladiarius gladios: qvos Polio polit, instruitqve capulis, et superintegit vaginis.

416 Faber aerarius e ductitio cupro cudit, tiligineoqve marculo laevigat, Aeramenta: qvae detrita reficiunt vicatim discurrentes Ahenarii: Flato aeris fundit ex Orichalco statuas, Campanasqve (pulsatiles ferreo pistillo) Tormenta bellica etc: sicut et Stannarius stannea vasa; qvae ut niteant depolit fricaturā.

417 Laminarius conficit e Laminis Lampades, etc. Bracteator e bracteolis tintinnabula (nolas): Aurifaber vasa aurea et aurata (deaurata), argenteaqve et argentata (deargentata): tum Armillas, torqves etc. colligens scobem et ramenta (qvibus intertrimenta possunt compensari) e praecinctorio, mensae alligato.

418 Monetarius cudit Nummos in officina monetaria: sed qvi percutit reprobos, aut admutilat probos, Falsarius est: qvi a. e seqvioribus metallis conatur enixe factitare Aurum, Alchimistam vocant.

XLII. Artes Vtensilium lineorum et ligneorum, et coriaceorum.

Actiones Restionis, Viminarii, Cribrarii, 419. Vietoris, 420. Tornatoris et Scriniarii, 421. Frenarii et Ephippiarii, 422. Saponarii et Cerarii, 423. Pectinarii et Scopularii, 424.

419 Restio contorqvet restes, funes, funiculosqve: idqve e cannabi, stupa, sparto, vel arborum libris, qvi dum virent glubuntur: Viminarius sirpat corbes e viminibus, qvandoqve decorticatis et exalburnatis: Cribrarius facit cribra ex assulis flexilibus, rotundatisqve: item Capsas, rotundas vel ovales etc.

420 Doliarius (Vietor) conficit doliaria vasa; circumvinciens secamenta vimineis circulis: sive uno fundo, ut sunt Labra et Lacus: sive bino, ut Dolia, habentia foramen desuper, pro infusione liqvoris: et deorsum, pro emissione: illud occluditur operculo aut obturamento: hoc siphone aut epistomio.


page 519/520, image: s259

421 Tornator parat tornatilia opera torno: Arcarius opera tabulata instrumentis variis: edolans asseres runcinā, et deplanans planulā, adunans impagibus et subscudibus, et circumscalpens exstantias scalpro, conglutinansqve juncturas glutine, et ut niteant omnia oblinens vernice.

422 Utensilia e corio parant, Frenarius, Ephippiarius, Marsupiarius; et qvi praemuniunt capitellis Ligulas, etc.

423 Saponarius coqvit e sebo saponem, sebatqve candelas: Cerarius fundit faculas cereas, trahensqve instar funiculorum, circumvolvit lychnucho.

424 Pectinarius conficit Pectines, corneos, eburneos, ligneos, raris et densis radiis distinctos, pro pectendis crinibus: pro comendis autem comis, Pectines setaceos: sed Scopularius concinnat pro vestibus purgandis Setacea, et Verricula, e setis agglutinatis Scapo ligneo.

XLIII. Artes Itinerum: primum pedestris.

Transferendi se de loco in locum variae causae, 425. aut mittendi alios, 426, seu per terram seu aqvam, 427. Ad pedestre iter qvae necessaria, 428, et qvid in ipso itinere observandum, 429. 430, 431, Servanda peregrinanti, 432. Pericula in viis, 433.

425 Non possumus haerere in uno loco semper, opus est transire qvōqvō: qvod si prope fit, animiqve gratiā, Deambulatio est; si per campos aliqvid conqvirendo, Peragratio: si propter peritiam regionum, Peregrinatio: si ad habitandum alibi, Migratio: ubiqve autem, si qvid nobiscum assumimus manu, dicimur Transferre: si humeris, Portare: si vehiculis, Vectare: si comitatu, Ductare.

426 Qvō non libet (aut non licet) de venire nobis ipsismet, mittimus alium: si ut nunciet aliqvid, Nuncium; si ut deferat nunciatricem epistolam, Tabellarium: si ut expediat negotium, Curatorem.

427 Transmeamus autem terrā vel aqvā (pervolitare aera nondum didicimus; nam narratio de volatura Daedali fabella est): per terram vadimus, aut gestamur, aut vehimur: per aqvam vadamus, aut natamus, aut navigamus.

428 Viatori, pedibus ituro, expedit esse ocreato, aut peronato, ne collutuletur; et lacernato (penulā induto) ne compluatur: et qvia non potest gestare sua omnia in sinu, vel gremio, vel fundā (assutis intra vestem loculis): circumcingit sibi Sacciperium; aut imponit humeris Sarcinam; et sumit in manum Baculum, qvō se suffulciat, aut saltem Scipionem decori causa.

429 Ingressus viam proficiscatur rectā, et sine ambagibus, qvō tendit: ne deflectat ad diverticula, nisi necesse sit: nec deserat viam regiam semitae causa, nisi sit callis tritus, et itineris dux, comesve, fidus ac peritus: aliās facile per tramites vestigiaqve seductoria, in devia, salebras, aspreta, veniet.

430 Bivium et Trivium semper est fallax, compita non aeqve seducunt: Ergo ut ne fiat errabundus sciscitetur obvios qvā eundum sit: et qvorsum flectendum? utrum dextrorsus, an laevorsus?

431 Devitet offendicula, ne sint remorae: nec perambulet altiores clivos (qvi sunt euntibus cacumen versus acclives, retrorsus declives): retrocedat potius, ubi neqvit meare porro: fossasqve circumeat, si non potest transilire, ne qvidem adminiculo conti: sic ibit inoffense.

432 Peregrinaturo ad exteros opus est viatico, propter impensas; aut certe Literis Cambii, ab aliqvo Collybista: qvandoqve et interprete, si non calleat idioma gentis: et itinerario bono: maxime autem prudentiā, ut attendat qvōcum sit, ubiubi fuerit, a discessu usqve in reditum.

433 Praedones siqvidem spoliant: Piratae abducunt, Latrones trucīdant: sed et in diversoriis (ubi pernoctandum est) saepe est hospes ab hospite intutus, ob improbitatem Cauponum qvorundam.

XLIV. Eqvitatio et Aurigatio.

Jumentis et Vehiculis cur utamur, 434. Eqvus ad equitandum quomodo paretur, 435. de Equitatione ipsa, 436. Vehiculorum species, 437. Currūs partes, 438. Curruum genera, 439. Equisonis actiones in stabulo, 440. inter Equos jugandum 441: et aurigandum, 442. De Jumentis clitellariis, 443: Veredisque et Celetibus 444.

434 Ad parcendum pedibus et viribus (in rebus avehendis et advehendis) didicimus uti Jumentis: deinde Vehiculis.

435 Eqvitaturus, curat offigi soleas eqvo; insternit illi Ephippium (qvod ne devolvatur, subcingit illud cingulā): ephippioqve anterius praeligat Bulgam; vel adligat retro Vidulum: vel appendit Bisaccium, circumdatqve frenum capiti: si Antilena, Postilena, Dorsuale, caeteraeqve phalerae adduntur, sunt ornamento.

436 Tum infulciens pedem stapedi, insilit in eqvum: jamqve illi insidens (ut abeqvitet celerius) exstimulat eum Calcaribus ad procursum; Habenis vero flectit pro lubitu: aut retinet, et reprimit, pro necessitate: Sed Gradarius fert Eqvitem molliter, Tolutarius tolutim et subsultim, Succussator qvassat submoleste, Caespitator, proterret casu.

437 Ventum est ad Vehicula: qvorum qvod tantum raptatur (praesertim per viam nivalem) Traha dicitur: qvod volutatur super rotas, Curriculum: sive fuerit unirotum, Pabo: sive birotum, Carrus; sive qvadrirote, Currus: cujus iterum varia genera.

438 Ampliora enim onera vectantur Plaustro; rudiora Sarraco: homines ipsi Rhedā; qvae

page 521/522, image: s260

est Essedum; dimidiata Cisum; coassatione operta Arcera; pensilis Carpentum; delicato insuper opertorio, Pilentum.

439 Partes Currūs primariae sunt, Temo, prominens antrorsum; Jugamenta, continentia compagem; Axes, transeuntes rotas; Rotae, qvarum qvaeqve constat ex uno modiolo, duodecim radiis, sex absidibus (curvaturis) totidemqve ferreis canthis.

440 Auriga parans eqvos aurigationi, ventilat avenam vanno, evannatamqve obsipat (cum desecto stramento), alligatis capistro ad praesepe, et interseptis per longurios; inditqve (saturatis et perpurgatis strigili) Oream, atqve si qvis mordax est, constringit ora fiscinā.

441 Dehinc adjugat Jugo Parippum cum Sellario; annectitqve retinacula (dependentia de Helcio) extremitati Temonis: tum si non placet uti bigā, sed trigā, vel qvadrigā, praejungit antecessores, qvos agat ante se loro: (Magnates tamen utuntur Sejugibus; Reges Octojugibus; eoqve Rhedariis etiam pluribus).

442 Ut Currus levius currat, Vector ungit axes axungiā; respectatqve inter aurigandum, ne exorbitet: si in caeno haerescit, ne diu haereat, et retardetur, subjungit plures (eqvos): contra in praecipiti descensu, ne velociter ruat, currumve evertat, sufflaminat Rotas sufflamine; vel abjungit eqvos.

443 Ubi transitus non datur Vehiculis, per loca praerupta et invia, adhibentur clitellaria Iumenta; inprimis tardi Caballi, inepti ad eqvitandum: qvibus impositae Clitellae sustinent onera, gausapibus cooperta.

444 Sed in plano potius utimur, si celerare opus, Veredis (celetibus) qvam meritoriis Vehiculis (ibi tamen intertriginem cave): atqve ut sis expeditior, impedimentis te non aggraves, qvae festinos tardant.

XLV. Natatio et Navigatio.

Aquae superantur aut Ponte, vel Ponticulo, 445; aut vadando, 446; aut Ratibus, et Navibus, 447. Navium gencra, 448. Naves propellendi modus triplex, 449; qvartus Vento, 450. Velificationis modus, 451. Procellae et Naufragia, 452. Cautes et Syrtes, 453. Saburra, Nausea, Antlia, 454. Naulum, 455. et Navale, 456.

445 Flumina, lacus, maria, obstant identidem viantibus, superanda omnino iis, qvi ulterius velint; sive Ponte aut ponticulo (lapideo vel sublicio) sive aliter: qvod jam recensebo.

446 Innatare Aqvis discunt super scirpeam ratem, arboreumve corticem; tum sine cortice jactatu manuum pedumqve; sunt et nonnulli qvi aqvam calcare sciunt (tranando sine madefactione vestium, qvas supra caput tenent, pectoribustenus mersi): Vrinatores etiam sub aqva (instar piscium) natant: Ergo si flumen potest vadari propter brevitatem, transilitur; sin, transnatur.

447 Post adorsi sunt struere Rates: ex tignis obiter compactis, rursumqve solutilibus: tum Lintres, ex unico excavato ligno: tandem Naves ad firmitudinem compactiles, qvae habent proram et puppim;carinamqve et stegam, cum gemino latere; qvorum intercapedo dicitur alveus navis.

448 Minores naviculae sunt, Cymba, Lembus, Oria: subservientes piscationi: tum Ponto, qvō flumina trajiciuntur, (sed Portitori ad trajectum portorium solvitur): major Navis, vel onera vehit, et dicitur Oneraria (Geraria, Gestoria); vel homines, Vectoria: qvam si cubiculata est, vocant Phaselum; celeritati destinatam Celocem et Liburnicam.

449 Olim nescibant aliter propellere Navigia, qvam Remulco (fune tractorio) aut Contis, aut Remis ad scalmos positis: construebanturque Actuariae naves (biremes, triremes, qvadriremes etc.) qvas impellebant Remiges (considentes transtris per interscalmia et remigantes): dirigebant vero tenentes Clavum; Proreta ad proram, et Gubernator ad puppim.

450 Tandem adverterunt posse jugari ventos: qvibus captivandis excogitarunt Vela; et velis dispandendis Malos, Antennas, Versorias, et Ventis observandis Tritonem; novissime, demum Acum marinam, monstratricem plagarum Mundi, cujus indicatione possunt navigare per tenebras etiam (qvod prius nisi ad stellae Polaris prospectum, accensosve ignes, non poterant) enavigareqve ipsum Oceanum.

451 Velificant ergo adspirante Vento secundo plenis velis: vento adverso, obliqvant vela et cursum alternatim: vento nullo, velificatio non procedit, qvum tranqvillitas est.

452 Procellā obortā repente, ne abripiantur ā fluctibus, aut impellantur ad scopulos, allisaqve Navis demergatur; Nautae contrahunt et demittunt vela (imo et recīdunt instante discrimine) et sic tutius jactantur: si nihilominus videtur imminere Naufragium, faciunt jacturam rerum, tametsi pretiosarum, non sine miserabili lamento naufragantium.

453 Aliās qvoqve, ne incidant in brevia, explorant profunditatem sali bolide, cauteqve praeternavigant Cautes et Syrtes.

454 Qvia vero Navis onerata innat firmius, navigaturi vacuā saburrant eam, non tamen nimio plus, ne pessum eat: et qvia qvāqvā tandem fathiscens (Navis) transmittit per fissuras, et assamentorum commissuras, nauteam confluentem in sentinam, exantlant inde hanc Antliā.

455 Peractā Navigatione appellunt; Naulum exsolvitur Nauclero, et qvisqve festinat domum: qvem sui sospites videntes incolumem, jubent avere.

456 Navis ipsa deducitur in portum, detracto aplustri: aut linqvitur in statione (si locus importuosus est) stans super anchoras, et sic

page 523/524, image: s261

: rimosa vero subducitur in Navale, vale, ut ā Naupegis reconcinnetur.

XLVI. Machinae Tractoriae.

Machinarum necessitas, 457. Palangae, Phalangae, Pabo, 458. Vectis, Succula, Trochlea, Ergata, Geranium, 459. Pressoriorum ratio, et Cunei, 460. et Fistucae, 461. Aquae ductus, Archimedea Cochlea, Aquagia, 462. Horologia, Scioterica, Clepsydrae, Cleplammia, 463 Automata, 464. Perpetuum mobile, 465.

457 Cum habeamus necesse transportare, non tantum nosmet ipsos, sed et alia, molesqve multarum rerum excedant vires corporis nostri, qvaesita sunt juvamina ā Machinis: attingemus qvaedam.

458 Qvantum duo Bajuli possunt ferre palangis, potest unus trudendo ante se ohus impositum paboni, suspensa aerumnā ā collo: sed longe majora provolvi possunt phalangis.

459 Sustollendae rei gravi serviunt, primum Vectis, qvem oneri suppingendo, protensaeqve parti incumbendo, onus tollimus: deinde Succula, qvam itidem suppingimus, manubriumqve ejus rotamus manu: tum Trochlea, per cujus orbiculos traducti funes ductarii plures, multiplicant vim tractricem: hinc Ergata, qvam circumeundo Vectiarii versant: Geranium deniqve, cum adjuncto rotabili tympano, cui inambulando res magnae molis protollimus.

460 Validae compressioni serviunt Pressoria generis omnis, qvorum omnium ratio haec est; Prela duo pressare violentissime rem adiguntur, ā Torculari versabili, viqve retorto circa Cochleam spiratim striatam: Contra qvi findere vult aliqvid, dissilire illud cogit, adigens tudite Cuneum.

461 Fistucae adhibentur ad pangendum sublicas; sive ansatae fuerint, attollendae et demittendae humanis manibus; sive extollendae trochleis, et dimittendae, ut fortius feriant.

462 Artificiosi Aqvae ductus cogunt aqvam per Canales ascendere in qvamvis altitudinem: Archimedea v. cochlea facit aqvam descendendo ascendere: sed Aqvagia exsiccant aqvis inundatos campos.

463 Horologia sunt reperta dimetiendis horis: primum solaria (sciotherica) ubi Gnomonis umbra horarias lineas transmeando; tum aqvaria (Clepsydrae) ubi aqva de vase in vas transtillando; mox arenaria (Clepsammia) ubi arena itidem furtim transfluendo, ostendunt moram praeterlabentis temporis.

464 Admirere vero inventum Automati! in qvo rotulae motant seipsas suis libramentis, repraesentantqve circulatione illā replicationem horarum (forte et dierum, mensium, totiusqve Planetarii cursūs.)

465 Perscrutantur etiam, qvomodo machina vere automata possit confabrefieri; procedens ultroneō suo tractu indesinenter, nec habens opus intendi: nuncupant Mobile perpetuum, qvod an sit possibile inventu, ambigitur.

XLVII. Oblectatoriae Artes.

Artet voluptuosae, 466. Lavationes et Balnea, 467. Balneatoris actiones, 468. Voluptates cubitoriae 469. Sessoriaeque et gestatoriae, 470. Cupediae, 471. Odoramenta, 472. Aurium delinimenta, 473. Instrumenta Musica pulsanda, 474: plectro tangenda, 475; inflanda, 476 Oculorum oblectamenta, 477. Ars Pictoria cum similibus, 478. et fictoria, sculptoria, 479, de Perspiciliis, 480. et Speculis, 481.

466 Non prius discedemus ab Artificibus, qvam percensuerimus qvaedam reperta, servientia mere Lautitiei, oblectamentisqve Sensuum,

467 Mundare se identidem limpidā, est munditiei; facare fuco lenocinii: Balnea eō sunt, ut deluamus sqvalores, desidentes in Labro: aut ingressi Vaporarium, conscendamus Sudatorium, et eliciamus sudorem, defricemusqve strigmenta cilicio; et extergamus Linteis: transeundoqve e Caldario (vel Tepidario) in Frigidarium, aut vicissim, indulgeamus delectationibus.

468 Balneator qvandoqve scarificat, affixis Cucurbitulis, auxiliatu flammae: saepe et adornat barbas comasqve (qvod qvidem et Barbitonsor facit): dum displicatum capillitium, partim attondet forpice, partim detondet novaculā, partim evellit volsellis; relinqvens Capronam dependulam ā fronte, aut Comam in circuitu; Cincinnos vero crispans Calamistro: calvis autem adaptans ascititium capillamentum, Caliendrum, seu Galericulum.

469 Res tactiles ut nos afficiant in cubatu leniter, inventi sunt Lectuli et Storeae; plumeaqve Pulvinaria et Cervicalia, qvibus supercubamus (munditer, si lodices superinsternuntur candidae): tum Stragula ac Tegetes, qvibus supertegimus nos: deniqve Conopea, qvibus circumsepimus lectulos, ne qvid obturbet.

470 Pro commodiore sessitatione sunt, Scamna et Sellae, cum fulcris ac scabellis; et Bisellia, fulcro ambifariam versabili; tum Culcitrae, fartae tomentō: olimqve ad mensam discubitorii lecti, et subalares pulvilli; denique pro gestatione Lecticae, et aliae gestatoriae sellae, qvibus aut morbidi, aut voluptarii, circumgestantur.

471 Blandimenta gustatui dant Cupediae, qvas Cupedinarii parant: ut sunt variorum generum Placentae, Liba, piperataqve Liba (qvae Dulciarius facit) Lagana, Moreta, Obeliae, Teganitae, Scriblitae, Crustulae, Panis saccharites, in Clibano coctus, etc.

472 Vngventarius paritat voluptuosis Odoramenta, Smegmata, Suffumigia; qvibus illi delibuti fragrant.

473 Delinimentum aurium a modulatione

page 525/526, image: s262

est; seu vivae, seu Musicorum organorum: qvae vel pulsantur, vel plectuntur, vel inflantur.

474 Pulsantur: Tympanum, Campana, Cymbalum, Tintinnabulum, Crepitacula qvaecunqve: itemqve Crembalum, qvod intersertum dentibus, adhalatu gutturis, allīsuqve digiti, tintinnat.

475 Plectuntur organa, qvae fidibus intenduntur ac remittuntur (intensaeqve acutum sonant, laxae graviter) idqve vel digitis (seu manūs utriusqve, ut Nablium (Sambuca) seu alterius, altera moderante chordas (ut Cithara et Testudo): vel plectro, eōqve aut setaceo, ut Fides; aut rotabili, ut Lyra; ant prosiliente pinnulā, ut Instrumentum.

476 Inflantur v. qvaedam ore, ut Fistula, a Fistulatore; Tibia a Tibicine; Tuba a Tubicine; Lituus a Liticine; Buccina, a Buccinatore; Gingras, a Gingratore; Tibia utricularis, ab Utriculario: qvaedam follibus, ut Organon pneusticum, ab Organario pulsatum.

477 Oblectamenta oculorum sunt visibilium rerum repraesentationes, aut transformationes: Et praesentationes qvidem jam in plano, Picturā: jam in materia solida, sive molliori, Ficturā; sive duriori, Sculpturā, Caelaturā, Fusurā: aut deniqve per specula, Speculariā; aut per ignes missiles.

478 Pictor delineat cujusvis rei effigiem graphio, et perpingit penicillo ac pigmentis: qvem imitantur qvodammodo Illuminatores crepundiorum; et Encaustae, expingentes Vitra igni; et Phrygiones (Acupictores seu Plumarii) acupingentes filis versicoloribus, qvandoqve et Unionibus, gemmis, plumis, intexentesqve vestibus varias figuras: maxime a. Chalcographi, incīdentes subtilissimas imagunculas aeri, imprimentesqve chartis.

479 Fictor infundit modulo certae formaturae ceram, vel gypsum, vel metallum, eoqve modo pereleganter defingit fusiles imagunculas: sed Sculptor exsculpit Statuas liberā manu: Caelator vero insculpit Vasis jam paratis, Sigillis item, species qvas vult.

480 Specularius parat e vitris Specula, qvibus homines intueantur seipsos: et Conspicilia, qvibus prospectent acrius res; et Telescopia, qvibus prospectent dissita ut propinqva; et Microscopia, qvibus obtueantur pusilla ut grandia: et Prismata, transfigurantia Colores rerum milleformiter; Vrentia deniqve specula.

481 Speculum illud erit optimum, qvod reddit species objectas eādem qvalitate et qvantitate: id qvod fit, cum bene perpolitum est, et prorsus planum, neqve concavum neqve convexum: hoc etenim ostendit rem minorem qvam est, illud inversam.

XLVIII. Artes Culturae humanae.

Cultura ipsi qvoqve Homines egent, 482. et qvam pulchrum sit esse cultum, 483. si vere, 484. Instrumenta culturae hujus qvatuor, 485.

482 Lustravimus Artes manuarias, rurales, mechanicas, qvibus elaborantur res exanimae ad utilitatem, honestamentaqve vitae nostrae: qvia vero ipsa etiam Natura humana sine politura brutescit (hinc incultae Gentes barbarae sunt) sumusqve necessario expoliendi.

Mente ad Sapientiam;
Anomō ad Honestatem;
Lingvā ad Facundiam;

veni et specta, qvomodo id fiat, ut ipse qvoqve perpoliaris.

483 Oqvam desiderabile est, sic excultum esse! nimirum habere Mentem illuminatam, rebus depictam; et posse rursum in aliorum mentibus easdem depingere Sermone! et habere Actiones passionesqve suas in potestate sua! Angelica haec est perfectio, considerata in plenitudine sua.

484 Si vis participare felicitatem hanc, tu Adolescentule, adesto! sed ut tria illa tibi exoptes solida, non fucata: cupiens evadere non sciolus, sed sciens; non locutulejus, sed eloqvens; non simulatus cultor Virtutum, sed serius.

485 Hujus Culturae instrumenta qvia sunt Libri, Scholae, Conversatio erudita; Peregrinationesqve susceptae illius causā, audi narrationem de istis singulatim: commonstrabo qvid ibi et qvomodo fiat, ut habeas gustum scibilium omnium.

XLIX. Literae et Libri: cum ministratoriis Artibus, Typographia, et aliis.

Scripturae modus trinus, 486. Literas scribendi ratio varia, malleo, caelte, stylo, calamo, 487. Papyrus et Charta qvid, 488. Atramentum et Penna, 489. Scribendi forma, sinistrorsum, dextrorsum, deorsum, 490. Modus celeriter scribendi per Siglas et Typos, 491. Typographi operae, 492. Librarii et Compactores, 493. Bibliopolium et Bibliotheca, 494. Librorum forma exterior, 495. Interiores partes, 496. Librorum Scriptores, Editores, Censores 497. Castigatoresqve 498.

486 Modus SCRIPTURAE fuit apud AEgyptios per notas hieroglyphicas, fictas scil. rerum figuras: apud Chinenses per reales Characteres, qvos etiam diversae nationes intelligunt, et qvisqve suā Lingvā legit: apud nos sunt in usu LITERAE, notulae minimorum sonorum oris, e qvibus complicatis fiunt Verba, Sententiae, Libri.

487 Antiqvi Literas incīdebant saxis, malleo: postea insculpebant ligneis codicibus (praesertim faginis) sectis in tabulas, ac dolatis, caelte: dehinc exarabant in tiliaceis Libris; aut foliis palmeis, oleagineis, malvaceis, et linteis, ceratis vel gypsatis, stylo ferreo (vel osseo) postmodum Nilotico calamo inscribebant Pargamenae, ex ovinis tergoribus paratae.

488 Subseqventer inventa est Papyrus, e Papyro, planta bicubitali, habente (corticis loco)

page 527/528, image: s263

latissimas et praetenues; qvas discriminatas acu, et imbutas aqvā glutinosa, complanatasqve prelo, ac desiccatas sole, digerebant in scapum, habentem plagulas viginti: nunc est Charta in usu, qvam Chariopoeus conficit e linteis vetustis concerptis, contusisqve in pulmentum, et diductis in folia, intermistā collā, ut ne charta perfluat: tum eam colligit in Volumina minora, majora, maxima.

489 Atramentum Scriptorium confit e gallis qvernis, et vitriolo: qvibus adinditur aliqvantum Aluminis, et Gummi, ad prohibendum mucorem, et penetrationem: Penna vero eligitur anserina vel pavonina, caule amplo, firmo, pertranslucido; qvam qvi temperat scriptioni, eradit scabritiem tergō scalpelli, acie autem detruncat caudam, et rescindit utrinqve caput, ut bifurcatum fiat: tum diffindendo facit crenam, pro defluxu atramenti; circumcīditqve rursum incīsuram istam, et praecīdit aeqvaliter; demum intingit ac scribit, post recondit in Calamarium.

490 Hebraei scribunt ā dextra sinistram versus; Graeci, et caeteri Europaei, ā sinistra versus dextram; Indi qvidam perpendiculariter a summo ad imum, aeqve legibiliter.

491 Prisci habuerunt Tachygraphiam, per SIGLAS, qvibus sufficiebant excipere Sermonem manu, non ad calamum dictantis, sed libere loqventis: Nos habemus etiam celeriorem, Typographiam, qvā unus, unā die, plus describit, qvam aliās possent mille Scribae: sed et Stenographiam nuperrime exsuscitārunt Angli.

492 Typographus distribuit per loculamenta aeneos typos, conflatos permagnō numerō: qvos Typotheta expromens indidem, sigillatim componit in Verba, Versus, Paginas: Coarctatqve marginibus ferreis, ne dilabantur, et indit prelo: tum illinit atramentō impressoriō (qvod parat ex fuligine et oleamento): Apprimitqve suppositis chartis, et sic describit integras schedas momentō; omnes correctissime, si modo primum exemplar fuerit correctum, et Corrector non fuerit idiota, aut iners: Expletō autem numerō exemplarim, disjectat rursum typos per cellulas suas, ut possint coagmentari denuo prompte, in alium textum.

493 Libraru olim agglutinabant chartas chartis, convolvebantqve in Volumina: nunc eas Bibliopegus (compactor) compingit in Codices: dum singulas phyluras rarioris chartae tingit aqvā aluminatā, siccatas v. complanat, malleat, consuit, conglutinat dorso, demarginat, circummunit tegmentis (papyraceis, membraneis, coriaceis) lateraqve fibulat clausuris (aheneis uncis); aut connectit ligulis scroteis, vel sericeis; grandioribus etiam Libris asfigit umbilicatas bullas.

494. Bibliopola vendit libros in Bibliopolio: Bibliothecarius eosdem congestat in Bibliothecam, et adscribit Catalogo, et disponit per Repositoria ac forulos, et exponit ad usum super Pluteos.

495 A forma exteriore Liber est, vel chartae integrae (in folio vocant): vel plicatae in qvadrum, aut in folia sex, octo, duodecim, sedecim: item columnatus aut lingvatus: atqve si grandior est, qvam ut comprehendatur compacturā unā, dividitur in Tomos.

496 Interiores partes Libri sunt: Titulus, Dedicatio, Praefatio (qvā argumentum edisseritur) interdum et Elogia: tum Tractatus ipse, dispertitus in Sectiones; dehinc Clausula, cum Indice contentorum, aut etiam erratorum.

497 Libri scriptor dicitur Author; primum scriptum Autographum; transscripta inde Apographa: Editor, si simul emendator fuit, Censor: cujus est judicare de germanitate scripti, annon sit supposititium, ex toto, vel ex parte: et admonere Lectores de genuina lectione, si exemplaria dissonent, veroqve dictorum sensu: sive Glossis interjectis, sive Annotationibus separatis.

498 Liber bene elaboratus fit vendibilis, recuditurqve saepius: sed videndum est, ut editio semper sit auctior, vel saltem correctior: Noxiosi vero utinam nulli evulgentur!

L. SCHOLAE.

Scholae cur necessariae, 499. Docens et discens quales requirantur, 500. Docendi et discendi methodus quae optima. 501. Utilitas ejus quanta, 502. Disciplinae necessitas, 503. Recreationes, 504. Scholarum differentiae. 505.

499 Schola est Officina transfundendi Eruditionem, e Libris in hommes: ubi necesse habent exerceri juniores (qvi optant ordiri vitam sapienter, et transigere prospere) non solum in Literatura, sed in omnibus qvae perficiunt naturam humanam: Nempe ut praediscant recte Sapere, recte Agere, recte Loqvi,

500 Qvi docet, est Doctor; qvi discit, Discipulus: qvorum ille si fuerit doctus, et Didacticus, (cui adsit communicandi aliis doctrinam gnaritas, et promptitudo (hīc autem docilis et disciplinosus (qvotidie aliqvid novi rescire, ac addiscere, avidus) uterqve habebit delicias: Scholaqve fiet Ludus, dum operae peragentur ludibundis utrinqve!

501 Erit hoc, si agatur tempore uno, nonnisi unum, ne distrahatur sensus: et eatur semper gradatim, qvomodo res pendent ab invicem: Docensqve praemonstret semper Exemplar exqvisitum, cujusqve rei noscendae, aut faciendae: illudqve explicet Praeceptis perspicuis, et jubeat imitari mox: Discens vero intueatur Exemplar avide, et percipiat Informationem de illo attente, et mox exprimere illud studeat Imitatione accuratā: Adstante Magistro, et ne aberret providente, aut si aberrare videt, corrigente: assistentibus item condiscipulis, qvotqvot fuerint, ut in qvo emendatur unus, in eo dediscant hallucinari omnes, mendasqve desvefiant.

502 Haec identitas Manuductionis habebit

page 529/530, image: s264

commoditatem, ut Paedagogus unus, stans in pulpito, satisfaciat qvantaevis erudiendae catervae: hi autem excitent seipsos certatim, acuantqve aemulatione mutuā, dum omnia fiunt palam omnibus; atqve sic ingeniosi proficiant potenter, tardiores vero superent tandem qvoqve difficultates, ipsa assiduitate exercitiorum: qvod ostendent Examina.

503 Disciplina tamen adjungitur Institutioni, ut ne obrepat incuria, vel desidia, aut dissoluta licentia, per indulgentiam: ergo qvi negligenter agit, increpatur; qvi desidiosus est, castigatur ferulā: in qvo malitiosa obstinatia deprehenditur, dignus est secludi a consortio morigerorum, ne inficiat alios pravitate.

504 Ludi magister tamen cavebit esse plagosus; potius permittet diligentibus (libenter, non invite) honestas recreationes, spatiationes, collusiones: adeoqve ipsemet colludet, providendo utilia exercitia.

505 Infima Scholarum, Trivialis, pro Elementariis est, qvorum sensus exercendi sunt circa res sensuales: dehinc Gymnasium (classicam Scholam vocant) pro iis, qvi discunt Lingvas, liberalesqve Artes, et sunt exercitandi circa rationes rerum noscitandas: tandem sunt Academiae, pro iis qvi qvaerunt absolutam Eruditionem, purum scilicet Intellectum Rerum: ubi hoc dant operam Professores Facultatum qvatuor, ut humanae vitae magistri, Philosophi, Medici, fure cousulti, Theologi, inde prodeant, communi bono.

LI. PHILOSOPHIA.

Philosophi munia, 506. Metaphsici, 507. Physici, et Magi, 508. Reqvisita ad philosophandum 509.

506 Philosophus investigat causas rerum, qvid, unde, cur, et qvomodo sit, unumqvodqve: qvi occupatus circa Ideas Rerum omnium universales, et abstractas, vocatur Metaphysicus; circa corpora Naturalia, formasqve rebus concretas, Physicus: circa rerum proportiones, Mathematicus: circa hominum mores, Ethicus: circa sermonis rationem, Philologus.

507 Metaphysicus contemplatur res a priori; non ut jam sunt, sed ut possibiles erant, anteqvam erant: perscrutans, qvid hoc sit esse, aut non Esse; Fieri aut non Fieri; Existere, aut Vanescere; Durare, aut Perire etc. Item qvid sit rerum Identitas, Diversitas, Contrarietas etc. qvibusqve modis Ens Enti possit jungi, aut ab illo sejungi; vel plura Entia sibi conglobari, usqve ad ipsam Vniversitatem rerum, extra qvam nihil sit.

508 Physicus considerat res a posteriori, prout eas videt in Mundo: ut intelligat, qvā vi fiant, operentur, alterentur etc. Cujus intelligentiae summus apex est Magia; peritia scilicet effectorum producendorum, occultā applicatione activorum ad passiva: sed hujus Monstrum sunt praestigiae, qvae peraguntur incantationibus et excantationibus; merae Satanicae illusiones, relinqvendae strigibus.

509 Ad philosophandum liqvide reqvisita sunt necessaria; Sensuum acrimonia, Rationissagacitas, et vera plenaqve Historiae rerum: qvippe oportet praenosse prius aliqvid esse, qvam inqviras in ejus essentiam, vel causas.

LII. Mathesis: Primumqve Arithmetica.

Mathesis qvid, 510. Arithmetica qvid, 511. Numerandi ratio, 512. Numerorum notae trinae, 513. Numerus par, impar, fractus, 514.

510 Mathesis adaperit viam Philosophiae: pervestigans rationem Numerorum, in Arithmetica; et Mensurarum, in Geometria, et Ponderum, in Statica.

511 Arithmeticus tractans industrie numerosas res, qvoties obtingunt, peragit omnia sua per Numerationem, Additionem, Subiractionem, Multiplicationem, Divisionem, Regulamqve Proportionum.

512 Ruricolae computant simplicius per Paria, Decusses, Duodenas, Qvindenas, Sexagenas: Arithmetici subtilius, per Vnitates, Decades, Centenarios, Millenarios, Myriades: recentiores etiam per Tonnas et Milliones: Unitas enim decies repetita facit Decem; decies decem, Centum: decies centum, Mille: decies mille Myriada: decem myriades nunc vocant, Tonnam: decem Tonnas (i. e. millies mille) Millionem.

513 Numerales notae fuerunt Graecis non aliae qvam Literae, alphabeti sui, [gap: Greek word(s)]etc. Romani adhibuerunt septem solum literas; I. V. X. L. C. D. M: Arabes excogitārunt ingeniose Ciphras decem; qvibus numerosissima qvaeqve possunt exprimi (vel arena maris): tandem inventi sunt Calculi, disponendi super Abacum. (Ex. gr. si qvis dicatur habere mille, sexcentos, octoginta et qvatuor aureos, id annotabit sic,

Calculis.

[gap: illustration]

514 Numerus dicitur Par, qvi potest dividi in duas aeqvales partes (ut, 2, 4, 6, 8, etc); Impar, qvi non potest (ut, 3, 5. 7, 9 etc); Fractus, qvi habet partem ruptam; ut sesqvi alter (1): Caetera qvaere alibi.


page 531/532, image: s265

LIII. Geometria.

Geometriae munia, 515. instrumenta ejus, 516. Linearum differentia, 517. et Angulorum, 518. et Figurarum, 519. structura Circuli 520. Trianguli, 521. Qvadranguli, 522. Figurae solidorum, 523. Mensurae distantiarum, 524. Capacitatis, 525. Aridorum, 526. Linearum et Vasorum, 527. Geodesiae ratio, 528. et species, 529. Optica qvid, 530.

515 Geometria explorat magnitudines rerum praecīse, ut ne qvid nos possit decipere, apparendo majus aut minus, vel propius aut remotius, altius aut humilius, qvam est: qvod potissimum conducit ad mensurandas rerum Longinqvitates et Capacitates.

516 Peragit mensiones suas per Puncta, Li neas, Figuras, et certa Instrumenta, qvibus emetitur omnia.

517 Linea incipit ā puncto, et desinit in punctum: estqve in seipsa vel recta, ut ---; vel curva, ut [gap: illustration]: vel spiralis, ut [gap: illustration] alteri vero lincae, vel parallela, ut [gap: illustration]; vel obliqva, ut [gap: illustration]; vel perpendicularis, ut [gap: illustration].

518 Ex concursu linearum sit Angulus: qvi est vel rectus, qvem linea incidens perpendicularis efficit, ut est (in subjecto schemate) angulus A C B: vel acutus, minor recto, ut B C D; vel obtusus, major rectō, ut A C D.

[gap: illustration]

519 Figurarum simplicissima est Circularis; tum Triangularis; inde Qvadrangularis etc.

520 Circulus fit ex unica linea ambiente, qvam vocant Circumferentiam: ut hīc B D C H: ejus medium punctum, est Centrum, A: linea a centro ad circumferentiam ducta, est Radius A H, vel A C: radius vero protensus ad partem oppositam, dissecansqve circulum aeqvaliter, Diameter vocatur, ut B A C.

[gap: illustration]

521 Triangulum fit e tribus lineis: estqve vel Acutangulum, cujus omnes tres anguli aculi, ut; vel Rectangulum, cujus unus rectus ut; obtusangulum, cujus unus obtusus, ut

522 Qvadrangulum est qvadrilaterum: hoc autem vel qvadratum,; vel oblongum,; vel rhombus,

523 Accipe etiam figuras Corporum regulares: Orbis est gyratus; Globus rotundus; Cylindrus teres; Pepo ovalis; Pomum orbiculatum; Pyrum et qvidvis conicum, turbinatum; Cubus qvadratus; (licet sex laterus, et octangulus); Tribulus triqvetrus.

524 Mensurae distantiarum ita sunt: Grana papaverea 4 faciunt unum hordeaceum, hordeacea totidem, Digitum transversum; Digitus cum triente (1) Pollicem; digiti qvatuor, Palmum: Palmi tres, Spithamam: qvatuor, Pedem: qvinqve, Palmipedem: sex, Vlnam (seu Cubitum, sesqvipedem): duo pedes cum semisse faciunt Gradum, seu Gressum, h. e. Passum minorem: qvinqve, Passum majorem (Geometricum, qvi est idem cum Orgyia): decem pedes dant Perticam (Decempedam): centum viginti qvinqve passus Geometrici dant Stadium: octo Stadia (h. e. mille passus) miliare Italicum: haec a. qvatuor, milliare Germanicum: milliare sesqvi Italicum, Gallicam Leucam.

525 Mensurae Capacitatis apud Romanos fuerunt: primum pro liqvidis, Qvatuor Cochlearia (seu ligulae) faciunt Cyathum: horum tres, Qvartarium: Qvartarii duo, Heminam: Heminae duae, Sextarium: hi sex, Congium: qvatuor Congii, Vrnam, qvantum Vir ferre potest: duae Urnae Amphoram (seu Qvadrantel) qvantum duo commode bajulant: viginti Amphorae, Culeum, qvantum plaustro vehi solet.

426 Mensura minima aridorum fuit Cyathus: Cyathi sex dabant Heminam: heminae duae Sextarium: duo sextarii, Modiolum: hi qvatuor, Modium: Modii duodecim Medimnum: (sed arida herbacea metiuntur pugillis, manipulisqve.)

527 Explorant vero Rectituddinem (aut curvitatem) Lineae, Amussi extensa, vel applicatā inflexibili Regulā: rectitudinem Anguli, Normā; situm plani horizontalis, Libellā: recti autem plani, Perpendiculō: Circuli exactionem Circinō: Vasis capacitatem Perticā, cui inscripti sunt numeri stereometrici.

528 Distantias metiuntur communiter ope Qvadrantis: dum per pinnulas versabilis Radii prospectando rem visam, ex duabus stationibus, observandoqve qvantitatem Trianguli minoris, qvem in suo Instrumento effici vident: Colligunt qvantitatem linearum Trianguli majoris, qvem in Terra faciunt lineae, inter duas stationes et rem visam comprehensae.

529 Talem mensionem distantiarum vocant Geodaesiam; atqve si fit in plano (ut Agri) Longimetriam: si sursum (ut Montis) Altimeriam: si deorsum (ut Putei) Profundimetriam: dum v. Doliorum capacitatem metiuntur, Stereometriam.

530 Geometra examinans, cur visio subinde fallat; (ex. gr. cur aliqvid sub aqva, aut per Vaporem, majus videatur qvam est, nec suo loco): item cur tantō minor appareat res, qvantō fuerit remotior ab oculo: nec non causas pelluciditatis et opacitatis, perspicuitatisqve et obscuritatis etc. Opticus vocatur.


page 533/534, image: s266

LIV. STATICA.

Statices munia, 531. Partes librae in genere, 532. Bilancis in specie ratio, 533, et Staterae, 534. Ponderandi ratio, 535. Ponderum differentiae, 536.

531 Staticus probat soliditatem rerum, et dehinc pretiositatem, ex perpensa illarum gravitate, vi Librarum et Ponderum.

532 Librae paries sunt; primum Librile seu Scapus (et fugum) deinde in centro Librilis Axiculus, super qvem fit libratio; tertio Ansa, a qva Scapus pendet; et Ansae apertura, Agina; qvā transit Examen, lingula scil. infixa scapo.

533 Est autem ratio duplex Librae, et pensurae; primam vide in Bilance, habente centrum in medio Scapi: unde necessariō seqvitur ut aeqvilibria ponderent aeqvaliter, et gravius praeponderet, deorsumqve vergat; levius v. se attollat, tantō magis, qvantō alterum praegravat: sive in Bilance maxima, Trutinā, sive minima (qvā nummi pensiculantur) Lanculā.

534 Alteram formam Librae spectabis in Statera: qvae habet centrum librationis extra medium scapi; cujus rei conseqvens est, ut Radius protensior faciat (inter librandum) majores ascensiones et descensiones, qvam radius minor: eoqve sit idem commensus ponderum ad in vicem, qvi arcuum.

535 Usus horum est talis: Libripens imponit rem librandam alteri lanci, alteram gravat ponderibus, donec videat aeqvilibrium (seu aeqvipondium) qvod ostendet examen aginam aeqvans: in Statera autem suspendit rem delibrandam ab unco, in B; pondusculumqve promovet in radio opposito (dimenso incīsuris) huc illuc, usqve ad aeqvilibritatem: illud enim admotum propius centrum, ponderat minus; amotum a centro longius, plus.

[gap: illustration]

536 Levissimum pondusculum (dans Libellae momentum) faciunt Granum; qvatuor Grana, Siliqvam; hae qvinqve Scrupulum; tria Scrupula, Drachmam; qvatuor Drachmae, Semunciam; octo, Vnciam; Unciae duodecim, Libram: (Mercalis tamen Libra est sedecim unciarum) centum Librae dant Centumpondium (vulgo Centenarium.)

LV. ASTRONOMIA.

Mathesis per totam Philosophiam sparsa, 537. Applicata Coelo producit Astronomiam, 538. Circuli caelestes, 539. Axis et Poli mundi, AEqvator et Tropici, Zodiacus, 540. Circuli immobiles duo. 541. Horizon et Meridianus, 542. Stellarum differentiae et numerus, 543, Constellationes et Signa in Zodiaco, 544. extra Zodiacum, 545. Planetarum numerus, Situs, motus, 546. Sunt jam boreales jam australes, 547. Gradus in Coelo qvid, 548. Ephemerides, et Planetarum aspectusqvid. 549. Eclipses qvid 550. Computus, fastorum et dierum Hebdomadae nomina, 551. Mensiumqve 552.

537 Qvid ergo numerant, mensurant, po derant, Philosophi? Omnia. Sunt tamen illis solennissimae dinumerationes, dimensiones, collibrationesqve 1 Coeli, in Astronomia: 2 Terrae, in geographia; 3 Temporum, in Chronologia: 4 Cogitationum, in Logica, Mnemonica, Prognostica. 5 Moralium actionum, in Ethica: 6 Sermonis in Philologicis artibus: qvae omnia percurramus obiter.

538 Astronomus contemplaturus astra, disterminat sibi Firmamentum in certas regiones, per qvas observet transitiones siderum: nempe imaginarios Circulos: qvorum primarii sunt, AEqvator, Tropici, Zodiacus, etc. qvos tu ita concipe.

539 Stellas ire circulatim, indicat qvotidiana reditio ad loca eadem: ergo Coelum est volubilis sphaera: ergo habet axem, circa qvem revolutatur: ergo et duas extremitates axis sui, seu duos immobiles polos, Septenirionalem et Meridionalem.

540 Inter Polos finge in medio sphaerae maximum Circulum, erit AEqvator: et huic parallelos duos, Tropicos; qvos Sol describit altissimus aestate: et humillimus, hieme: sed annuam viam Solis, (transeuntem ab hoc Tropico ad illum Tropicum, intersecantemqve AEqvinoctialem duobus locis) vocant Zodiacum: cujus poli rursum describunt Polares circellos, circuitione qvotidianā.

541 Habes in ipsa caelesti machina Circulos invisibiliter positos, et cum illa revolubiles; sed sunt alii cuilibet loco proprii, et immobiles, Horizon, et Meridianus.

542 Ubi ubi stas, prospectans circumcirca vides Horizontem; confinia scilicet Coeli et Terrae, sive superioris hemisphaerii ab inferiore: Horizontis v. centrum est ubi tu stas; poli in Coelo, punctum tibi summum et imum (verticale illud vocant Zenith; profundum illud sub terra, Nadir) Duc vero iterum Circulum per Polos Mundi, et Zenith ac Nadir, erit Meridianus, ad qvem Sol delatus facit nobis Meridiem.

543 Qvod attinet cursum Astrorum, is uniformis est omnibus Fixis, qvasi vehantur uno eodemqve Orbe: inter qvas primae magnitudinis sunt qvindecim (Arcturus, Lyra, Sirius etc.) Secundae 45, tertiae 208, qvartae 475, qvintae 216, sextae 49; novem insuper obscurae, et qvinqve nebulosae: omnes simul praeter propter 1020, qvas qvidem per liberum aspectum in Europa videre possumus: sed per Telescopia longe plures.

544. Sunt redactae in certas Consigurationes: cujusmodi sunt, duodecim signa Zodiaci, ita insignita characteribus suis: [gap: illustration] Aries, constat stellis 19; [gap: illustration] Taurus, 44, (inter qvas sunt plejades); II Gemini 31; [gap: illustration], Cancer 28; [gap: illustration] Leo 39; [gap: illustration] Virgo 40; [gap: illustration] Libra 15; [gap: illustration] Scorpio, 27; [gap: illustration] Sagittarius 32; [gap: illustration] Capricornus 27; [gap: illustration] Aqvarius 33; [gap: illustration] Pisces, 35.

545 Extra Zodiacum sunt Borealia signa; Minor Vrsa, stellarum 8; Major Vrsa, 32: Draco 33:

page 535/536, image: s267

Hercules 48; Cygnus 31; Cassiopea 25. etc. Inter Australia signa maxime conspicuus est Orion, 39; Canis major 18; Canis minor, 7. etc.

546 Compertum habemus, sicut Fixae, et cum his [gap: illustration] et [gap: illustration] (Sol et Luna) gyrationem suam absolvunt circa Terram, tanqvam suum centrum, ita reliqvos qvinqve Planetas gyrari circa Solem: qvem ambit orbe minimo [gap: illustration] (Mercurius) qvadrimestri tempore; [gap: illustration] (Venus) fere duplo majore, novendecim mensibus: [gap: illustration] (Mars) tam amplo, ut circumeat Terram qvōqve, sesqvianno; [gap: illustration] (Jupiter) etiam ampliore, duodecim annis, minus bimense; [gap: illustration] (Saturnus) amplissimo, novem et viginti annis, et semestri: qvi omnes jam sunt apogaei, jam perigaei; videnturqve nobis jam directi, jam retrogradi, jam stationaru, et veluti cum Fixis fixe procedentes.

547 Progrediuntur itidem per Zodiacum, at non tam exacte, ut Sol: excurrunt enim a viā Solis hinc et illinc (Boream versus et Austrum versus) plus et minus.

548 Dividunt a. Astronomi omnem circulum, (aeqve parvum ut magnum) in gradus 360: hosqve rursus singulos in 60 minuta prima; et qvodlibet horum in 60 secunda etc. usqve ad decima minuta, seu scrupula.

549 Calculando igitur motus Planetarum in futurum, conficiunt Ephemerides: h e. consignationes ad horam meridianam singulorum dierum anni, ubi qvisqve Planeta futurus sit, et qvō aspectu ad invicem: est enim inter Planetas aut Conjunctio, in eodem signo et gradu, [gap: illustration]; aut Sextilis, distantia per duo signa [gap: illustration]; aut Qvadratus (seu Qvadratura) per tria signa, [gap: illustration]; aut Trigonus, per qvatuor, [gap: illustration]; aut Oppositio, per sex, 8.

550 Inprimis a. consignantur Ephemeridibus Eclipses Luminarium; postqvam penetratum est in causas, unde fiunt: nempe deliqvium Solis contingere in novilunio, qvum inter nos et Solem Luna intercurrens directe, illum obnubit opaco suo corpore, h. e. inumbrat nos: Luna vero eclipsatur in plenilunio, qvando opposita Soli obnubilatur ipsa, incurrens in umbram Terrae: qvod ut non accidat qvotmensibus, facit exspatiatio Lunae extra viam Solis, qvam vocant Eclipticam.

551 Ultima pars Astronomiae est Computus Fastorum: qvō et spectat denominatio dierum Hebdomadae a Planetis, ut dicantur, dies Solis, dies Lunae, dies Martis, dies Mercurii, dies fovis, dies Veneris, dies Saturni.

552 Menses sunt, fanuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Majus, funius, fulius (Qvintilis) Augustus (Sextilis) September, October, November, December: qvorum primo, tertio, qvinto, septimo, octavo, decimo, duodecimo, dati sunt dies 31, reliqvis 30: Februario 28, qvanqvam anno bissextili 29: cum ei unus dies intercalatur: embolimaeo vero fit accessio addititii mensis (embolimi) hoc est, decimae tertiae Lunationis.

LVI. GEOGRAPHIA.

Geographiae munia, 553. Terreni globi figura et magnitudo, 554. Ejus latitude et longitudo qvid, 555. Zonae ejus qvinqve 556. Unde dierum et tempestatum Varietas, 557. Climata Terrae qvid, 558. Continentes qvinqve, Insulae insinitae, Antipodes, 559. Populi Europaei, Asiani, Africani, Americani, qvi? 560. Montes et Flumina per Orbem celebriora, 561. Urbes prae caeteris inclytae, 562.

553 Ut ne simus ignari domicilii nostri, efficitur 1 per dimensionem Terrae, in longum et latum; 2 per disterminationem Rengionum habitabilium et inhabitabilium, 3 per descriptionem, qvid egregium obveniat, hīc, illīc, istic; idqve sive terrestri Globo; sive pictis aliās Geographicis Tabulis, sive historicis enarrationibus.

554 Terram esse globosam, patet; qvia ab Oriente in Occidentem undiqveversum ambitur sideribus, et circumnavigatur maribus: transversim vero euntibus Poli mundi elevantur et deprimuntur, unde et terreni Globi Magnitudo percognoscitur: nempe qvia tendenti ab Austro in Boream (aut retro) singulis qvindecim Germanicis milliaribus attollitur Arcticus polus, et devergit Antarcticus, gradu uno, evincitur totum ambirum Terrae (qvi est graduum 360) habere circuitum milliarium 5400; Diametrum vero Terrae esse 1800; semidiametrum (a superficie Terrae ad ejus Centrum) 900.

555 Latitudo Terrae aestimatur ab AEqvatore Polos versus, utrinqve per nonaginta gradus: Longitudo vero ab Occasu in Ortum, per integrum circuitum, 360 graduum; initio sumto a primo Meridiano, qvem constituunt ad fines Europae, in Canariis insulis.

556 Ex latitudine Terrae prodeunt qvinqve terrestres Zonae: media, interjacens circulis Tropicis, vocatur Torrida: extremae duae intra polares circulos comprehensae, Frigidae: totidemqve Temperatae, inter has frigidas et illam torridam alterutrinqve sitae.

557 In aestuosa (Zona) propter perpetuam verticalitatem solis vehementissimi sunt ardores, perpetuansqve aeqvinoctium: contra in gelidis plagis, propter Solis collateralitatem continuam vehementissima frigora, subqve polo ipso sex mensium dies, totidem nox in temperatis tractibus est alternatio tempestatum grata, cum successivis incrementis ac decrementis dierum ac noctium.

558 Unde inoriuntur Climata, per interstitium unius semihorii: nam qvi longissimum diem habent, horarum duodecim cum dimidia, dicuntur habitare sub Climate primo; qvi 13 horarum, sub secundo; et ita conseqventer.

559 Continentes, maribus a se invicem disterminatae, qvinqve recensentur; Europa, Asia, Africa, America, Magellanica: qvarum singulae continent vastissimas regiones, tum maritimas, tum mediterraneas, in meditullio sitas; circa se a. Insulas plurimas, dissociatis Gentibus et Lingvis:

page 537/538, image: s268

Tellurem undiqve habitari, aliosqve aliis esse Antipodes, jam constat.

560 Europaei incolae sunt; Hispani (cum Lusitanis sibi conterminis) Galli, Belgae, Angli, Scoti, Hiberni, Dani, Sveci, Norvegi, Lapponeseqve: Item Russi seu Moscovitae, Lithvani, Poloni, Bonemi, Germani, Itali, Siculi, Dalmatae, Hungari, Graeci, Valachi, Thraces: Asiani sunt, Turcae, Arabes, Armeniam, Persae, Indi, Chinenses, Scythae, nunc Tartari: Africani, AEgyptii, Barbari, Abyssini (atri AEthiopes) Mauri (atri AEthiopes) Cafres etc. Americani, Mexicani, Peruviani, Brasilienses, etc. nudi et investes: Magellanici nobis adhuc incogniti sunt.

561 Celebrati Montes sunt; in Europa, Alpes, Pyrenaei, Carpatus etc. in Asia, Taurus, Caucasus; in Africa, Atlas et Lunae montes: Famosa Flumina vero; in Europa, Danubius, seu Ister (est enim binominis) Borysthenes, etc. in Asia, Indus, Ganges, Oby etc. in Africa Nilus, septem ostiis se in mare exonerans; in America, Maragnon etc. etc.

562 Inclytae Urbes sunt, in Europa, Constantinopolis, Roma, Venetiae, Lutetia (Parisiorum) Lisbona, Londinum, Amsterodamum, Praga, Cracovia, Mosqva, etc. in Asia, Alepo, Bagdet (cis Euphraten) Ormus, Goa, Cambalu, Qvinsay, etc. in Africa, Alcair, Fessa, Maroco, etc. in America, Mexico, Cusco, Lima, etc.

LVII. Chronologia, cum Historia.

Chronologi munia, 563. Annorum epocha varia, 564. Historiae rudimenta, 565. Historiae universalis summarium, 566. Historia ante diluviana, 567; et diluvii, 568. Gentium et Lingvarum dispersio, 569. Sodomae subversio, 570. Moses et Pharao, 571. Samson, David, Salomon, 572. Elias, Ezechias, 573. Nabuchodonosor, et Cyrus, 574. Xerxes et Alexander, 575. Romani. Christus nascitur, 576. Constantinus Imperator, et Mahomed, 577. Novus Orbis repertus, 578. Librosqve multiplicandiars, Typographia 579.

563 Chronologus supputat, qvā aetate Mundi hoc illudve acciderit, et qvantum tempus praesens distet ab exortu rerum, vel qvapiam alia observabili periodo: ut ne simus nescii, ubi jam simus, et qvid fuerit gestum ante nos.

564 Communis Epocha, unde series annorum numerentur, eadem debuit esse omnibus jure, ab Orbe condito: sed qvia istud initium fuit incompertum plerisqve, qvaelibet Gens assumsit terminum alium memorabilem: supputaruntqve Iudaei olim ab exitu suo ex AEgypto, nunc a desolatione Hierosolymae; Graeci ab Olympiadibus (qvas Iphitus iustituerat celebrari anno qvoqve qvinto inclusive, aut qvarto exclusive) Romani a conditā suā Urbe: Christiani, a Christo nato; Turcae a fuga Mahumedis (vocant aeram Hegirae) etc. deniqve Reges auspicantur aeras suas a coeptu Regnorum suorum.

565 Priscorum ruditas non habuit alias Historias, praeter qvas narrabant sibi; aut innuebant posteris erectis qvibusdam monumentis (ut Lapidum hinc inde dispositorum, vel ligatorum in fune nodorum, etc) res nihilominus tamen veniebant in oblivia, aut transformabantur in fabulas: demum postqvam Literae increbuerunt, coeperunt res gestas inferre in Commentaria, una cum circumstantiis, ne qvid affictitii aut subdititii irreperet.

566 Placetne tibi audire breviarium qvoddam Chronicorum? memorabo carptim qvaedam singularia, de praecipuis mutationibus humani generis.

567 Primordia ipsa fuerunt nobis luctuosa, qvia Adam cum sua Eva, facti ad imaginem Dei, et jussi dominari Creaturis, abusi sunt concesso privilegio: Adae vero primigenius (cui nomen fuit Caino) truculentus fratricīda, occīso Abele tradidit se impietati cum tota sua progenie, ejusqve imitatione actutum omnes.

568 Indoluit DEUS, qvod fecisset hominem, immissoqve Cataclysmo delevit omnes, exceptō Noā servato cum suis in Arca, A. M. (h. e. Anno Mundi) 1657: sed prius eripuit ad se pios, inter qvos fuit Enoch vivus transsatus in coelum: caeteri primaevi fuerunt qvidem valde longaevi, nullus tamen attigit annum millesimum.

569 A siliis Noae disseminatae sunt familiae gentium: a Semo Asiatici, a Iapheto Europaei, a Chamo Africani, et (ut probabile est) Americani: cum caepisset aedificatio turris Babel, centesimo post Diluvium: inde enim orta fuit confusio Lingvarum, et dispersio Gentium, rursumqve inchoata recollectio sub Regibus, qvibus praecelluit Ninus Assyrius.

570 Tertiō inde seculō subversa est Sodoma et Gomorrha, demisso caelitus igne ob spurcissimas libidines: sed Loth miraculō ereptus fuit, Uxore respectante, et in statuam salis versā.

571 Quadringentis post annis eduxit Moses populum Israeliticum ex AEgypto, per mare rubrum, sicco pede, submersō Pharaone, cum exercitu eos inseqvente; Israelitae vero pascitabant annis 40 (in deserto) mannā: dumqve pugnabant (pro obtinendā Terrā Canaan) sol occiduus stetit toto die.

572 Circa A. M. 2790, claruit Samson, tantā pollentiā Virium, ut discerperet Leonem manu, convelleretqve peramplum aedificium uno nixu: cujus tempore Troja excīditur, post decennalem obsidionem, ob raptum Helenae: proximō inde seculō David regnat, pientissimus Regum: cui succedit Salomon, sapientissimus mortalium.

573 Circa A. M. 3040, Propheta Elias claudit et recludit Coelum precibus, rapiturqve curru igneo in Ccelum: A. M. 3240. Ezechias imperrat tria miranda, primo, ut adjicerentur ei (jam jam moribundo) qvindecim anni vitae: secundo, ut Sol visibiliter retrogadus fieret: tertio, ut in exercitu Senacheribi, Regnum ejus vastantis, trucidarentur 185000 ab Angelo unā nocte.

574 A. M. 3360, Nabuchodonosor conversus

page 539/540, image: s269

in belluam (ob supeibiam) ut septenniō pererraret montes, pastus gramine; in cujus silio desiit Monarchia Chaldaeorum, transiitqve ad Persas? sub Cyro.

575 A. M. 3492, Xerxes educit exercitum contra Graecos, ter et vicies centenorum millium, et vincitur tamen: centesimo autem et qvinqvagesimo anno post Alexander Magnus triumphat de subjugato Orbe, juvenis annorum 32, moriturqve repente (cujus tempore confectura Chartae reperta est.)

576 Sub decursum pene qvarti millenarii, arripiunt Romani Imperium Orbis, edomitis undiqve Regibus Terrae: cujus primus Monarcha fuit Julius Caesar, hinc Augustus; sub qvo (A. M. 3970) Christus nascitur.

577 A. Ch. (Anno Christi) 324. Imperator Constantinus fit Christianus, aedificatāqve Constantinopoli transfert eō sedem, et constituit Imperium Orientale, occupatum post (A. ch. 1453.) a Turcis, qvi Mahomedem (natum A. Ch. 571) seqvuntur.

578 Circa A. Ch. 1300, coepit innotescere vis Magnetis, qvā se obvertit ad polos mundi: qvod dedit ansam fabricandi Pyxidem nauticam, cujus ope detectum est alterum hemisphaerium Orbis, totusqve Mundus navigationibus factus pervius: ut Gentes (prius seclusae, et ignoratae sibi invicem) jam possint colere communi cationem utilitatum.

579 Seqvuta est (A. Ch. 1442) inventio Typographiae, cujus beneficio Mundus impletur Libris, et qvicquid sciri potest in lucem protrahitur: qvae utraqve ars (Nautica et Typographica) accommodatissimum medium sunt ad diffundendum Lumen sapientiae, et fundandum inter Nationes sapientiae commercium; si modo Gentes se invicem non vilipenderent: et cur? ubiqve est aliqvid boni et mali.

LVIII. LOGICA.

Logici munia, 580. Cogitationis objectum trinum, 581. examinandum Sensu, aut Ratiocinatione, aut Testimonio, 582. Ratiocinationis fontes, Definitio, 583. Divisio rei triplex, 584 Sententiae partes, subjectum, praedicatum, copula, 585. de cujus veritate si dubitatur, qvaeritur argumentum tertium, 586. fitqve Syllogismus, 587. vel Enthymema, 588. Disputatio qvid, et qvomodo fiat, 589. Methodi ratio, 590. Actiones Logici, 591. Analysis, Synthesis, et Syncrisis, 592.

580 Logicus intendit in processum cogitatio num, ut non permittat eas evagari, aut mox reducat in viam: necessaria ars, si ulla! si optas videre epitomen ejus, praebe te attentum.

581 Quicqvid objicitur meditationi (non enim possumus meditari de imperceptis) est aut ignotum (scil: qvod nescitur an sit, vel qvid sit, vel qvantum sit, qvale, ubi, etc.) aut incertum (nimirum de qvo dubitatur, num sit, vel num sit id qvod esse dicitur, aut putatur, vel num tantum, tale, ibi etc.) aut deniqve confusum (qvum videlicet multa simul menti se offundunt, eamqve obruunt.)

582 Dialecticus igitur pertentans omnia vel sensu, si res potest haberi coram; vel ratiocinatione, si rei non clare prostantis, indicia tamen aliqva adsunt: vel alienis testinioniis, si aliter neqveat: laborat evestigare ignota, et deprenendere veritatem dubiorum, redigereqve indigesta in ordinem.

583 Quando explorat inexploratum ratione, perqvirit ea qvae circa rem sunt: Causas, et Effecta; Subjecta et Adjuncta; Consentanea et Dissentanea; Similia, et Dissimlia; Diversa et Adversa, seu Contraria, ex his demum exstruens aut accuratam Desinitionem, aut qvalemcunqve Descriptionem.

584 Tum progreditur ad Divisionem rei, bimembrem, trimembrem, qvadrimembrem, etc. prouti se res dat (Exempli gratiā, Homo dividitur bipartitō, in Animam et Corpus: Corpus tripartito, in caput, truncum, artus; Annus qvadripartito, in Ver, AEstatem, Autumnum, Hiemem etc.) ut videat omnia particulatim.

585 Divisio vero est aut Distinctio, qvā res a re distingvitur (ut Homo doctus ab indocto) aut Partitio, qvā totum dividitur in partes (ut Homo in Corpus et animam) aut Distributio, qvā genus dispescitur in species (ut Homo in marem et faeminam.)

586 Ex inventis cogitatibus fiunt Theses, sive Sententiae, qvibus jam aliqvid de aliqvo affirmatur aut negatur: in qvarum unaqvaqve tria concurrunt, Subjectum, Praedicatum, interveniensqve Copula; ut, Logica est discenda: qvae tria si necessario cohaerent, fit Axioma, effatum indubitatae certitudinis.

587 Si autem qvis dubitat, an Praedicatum de Subjecto (sive terminus major de minore) recte affirmetur vel negetur, probat assumto termino medio (ut I Logica est, 2 Discenda, qvia 3 Vtilis) facitqve inde Syllogismum perires propositiones, e tribus ter transpositis terminis constructas: qvarum prima, Major, proponit basin ratiocinii, sic: Vtilia sunt discenda: subsumit Minor, Logica est utilis: Conclusio seqvitur, Ergo Logica est discenda.

588 Ita ex praemissis et concessis Propositionibus duabus infertur tertia, qvā incertitudo tollitur: Notabis, dissimulari interdum alteram praemissarum (h. e. non poni expresse, subintelligi tantum) fieriqve Enthymema, Syllogismum defectivum: ut, Logica est utilis, Ergo discenda; vel. Vtilia sunt discenda, Ergo et Logica.

589 Quaestio magnopere controversa, et disputabilis in utramqve partem, dabit (Disputationem: ubi alius argumentatur pro affirmativa parte, alius pro negativa; alterqve solvit alterius argumenta et objectiones, donec veritas patescat: sed captiosus Disputator Sophista dicitur, qvi argutatur, h. e. detortā argumentatione fallaciter illudit.

590 Quando vero indisposita, indiscreta, confusimqve se oggerentia, discernenda sunt (aut disturbata redigenda in ordinem) est Methodus, habens tres summas Leges: primam, ut eatur a

page 541/542, image: s270

ad ignotiora (hoc est, ā Toto ad partes, hinc ad particulas; et ā generalioribus ad specialiora) secundam, ut omnia cohaereant sic, qvomodo ab in vicem fluunt, ut notio notionem trahat (sicut in catena annulus ab annulo trahitur) tertiam, ut omnia exprimantur verbis perspicuis, ambiguitatis nihil habentibus.

591 Secundum has regulas procedens Logicus, si Sophismata animad vertit latitare in verbis, declarat Voces obscuras, distingvit ambiguas, determinat indeterminatas, limitat indefinitas, restringit generales: si qvid possit sumi largius, excipit nominatim, evincitqve omnia rationibus, ut conceptus sunt clari: sic potenter dilucidans tenebrosa, refutans paralogismos, digerens inordinata.

592 Sed contexere tam perspecte cogitata propria, est Synthesis; retexere aliena, Analysis: conferre alia cum aliis, Syncrisis: qvarum inscientia facit perplexitatem.

LIX. MNEMONICA.

Memotia ad qvid colenda, 593. et an per loca et imagines? 594, tutior via per Res ipsas, et Methodum, 595.

593 Etiam, Memoria potest excoli ad citam impressionem, et firmam retentionem, promptamqve redditionem eorum, qvae percepta sunt semel.

594 Postqvam enim deprehensum est experimentis, illam concatenare notiones, et recognoscere per vestigia, invenerunt Mnemonici machinamenta, dispositas per loca certa imagines certas, qvarum intuitu fit, tum imaginatio fortissima (etiam per tenebras et absentiam) tum retinentia praevalida, tum reiteratione earundem reminiscentia ad miraculum velox.

595 Sed haec Localis Memoria creditur debilitate judicium, praecipuum bonum hominis; et facere ex homine psittacum, recitatorem alienorum: tutior ergo fuerit cultura Memoriae, per attentam intuitionem, et pensiculatam dijudicationem, crebramqve iterationem, Rerum ipsarum, in proprio loco et propria forma: nempe immorando Rebus, et praxi rerum, qvantum opus.

LX. PROGNOSTICA.

Artium divinatricum origo, 596, Physiognomiae species, 597. Astrologi actiones, 598. Vetitae gentiles hariolationes, 599. Magiae infamis genera, 600.

596 Desiderium praesciscendi futura (innatum menti humanae) adinvenit artes Divinationis, non sine admistione vanitatis.

597 Physiognomon enim conjectat futuros Hominis eventus, e lineamentis Corporis (spectatim Chiromantes, e lineamentis manuum: Metoposcopos e lineamentis frontis) Oneromantes ex insomniis.

598 Astrologus inqvirens influxum Astrorum in sublunaria, erigit ad qvodvis datum tempus Schema coeli; e qvo considerans aspectus Planetarum, tunc futuros, praedivinat constitutionem tempestatis, fertilitatem annonae, et similia contingentia: qvin et e positura siderum (Constellationem vocant) sub horam nativitatis, conscribit prognosticon de Nati vita et morte, sanitate et morbis, temperamento et moribus, fortuna et infortunio.

599 Auguria Paganorum antiqvata jam sunt, ubi Augur varicinabatur ex avium garritu, aut volatu: et Aruspicina, ubi Aruspex ab inspecta ara: et Extispictum, ubi Exstispex se dispectis Extis sacrificiorum: et Sortilegium, ubi Sortilegus ex projectis sortibus, vaticinabatur: et qvae plures ejusmodi illicitae hariolationes fuerunt.

600 Infamis Magia etiam interdicta est: ubi Magus cum malis geniis colludens; et Necromantia, ubi Necromantes Diabolum sub alicujus demortui persona evocans, et adjurans, arcana scitatur: sed neutiqvam opus est sapienti Viro tam periculosā curiositate; qvia experientiā rerum edoctus, praenosse potest multos effectus in suis causis: unde illud scitulum, Omnis bonus Philosophus (Medicus, Jureconsultus, Theologus) Vaticinator.

LXI. ETHICA.

Laus Ethicistudii, 601. Vitae beatae fundamentum Virtus, 602. Virtutis radix in Intellectu, 603. Vitium qvid, 604. Vitiorum gradus, 605. Regiminis sui reqvisita tria, 606. Ethicae divisio summa in partes qvinqve 607.

601 Praecellentissima pars Philosophiae Ethica est: informans hominem de moderamine sui ipsius: qvomodo qveat vivere et mori imperturbatus animo, sanus corpore, laetus conscientiā, nec sibi gravis nec aliis, et sine omni damnosa indigentiā (sub favore Numinis.)

602 Vis hoc etiam scite? compendiō dicam: Sapientia, Virtus, Innocentia, sunt qvae hominem tranqvillant et laetificant; amabilemqve et laudabilem reddunt; Stultitia contra, Vitium, Noxa, peturbant, meritoqve odibilem et vituperabilem faciunt.

603 At vero Virtutum studium non intruditur nobis nudis praeceptionibus: neqve vitiorum odium nudis interdictionibus, laudationibus et vituperiis: imo ne qvidem praemiis et paenis: oportet penitus perspectum habere, qvam in nobis Virtus perficiat imaginem Dei, qvam vitium destruat.

604 Virtus consistit in Mediocritate, Vitium in excessu vel defectu: nam excedere decorum, aut ab illo deficere, est utiqve transgredi, licer transgressionum gradus sint.


page 543/544, image: s271

605 Nempe si qvis improbe agit incogitantiā, est Delictum; si cogitate, Facinus: si studio, Neqvitia; si enormiter, Scelus (Flagitium); si malitiose, ut alicui aegre fiat, Perversitas: perversum a. non pudet malitiae: et qvi non resistit consvetudini sensim obrepenti, inemendabilis fiet, seque ipsum perdet, et nomini inuret indelebilem maculam.

606 Tu si vis regere Te apte, habes necesse praecognoscere, I Fabricam naturalium Inclinationum, ut non ignores qvō Te illae rapiant, et qvomodo illis obseqvendum aut resistendum sit, ne extra limites abeant; 2 Objecta, in qvae tuae propensiones feruntur: qvae sunt, Tu ipse, Proximus, Deus: 3 Invitamenta et irritamenta, qvae huc et illuc trahunt.

607 Summa summarum erit, ut sis Prudens in omnibus, qvae unqvam occipis: erga teipsum seorsim Cautus; erga proximum AEqvus; erga Deum Reverens: tandem in bono Integer, Sincerus et Constans.

LXII. PRVDENTIA.

Prudentiae summa qvaedam 608: reqvisita eo, 609. Finis actionum qvalis praestituendus. 610. Media qvalia eligenda, 611. Mediis utendi modus qvalis adhibendus, 612. Imprudenter agentes, 613. Virtutis objectum triplex, 614.

608 Prudentia est in eo, ut nihil unqvam cogites, aut loqvaris, aut agas, in cassum, aut incertum, omnia circumspecte: aestimando qvamlibet rem ex sua dignitate (magnam magni, vilem vili) bonaqve sic proseqvendo ut asseqvaris, mala sic fugiendo ut effugias.

609 Hoc si vis, prospice ubiqve Finem, dispice Media, attende Occasioni, ne elabatur; h. e. expende I an aliqvid optandum aut inceptandum sit? 2 num sic an secus aggrediundum? 3 et qvid impedimenti obvenire possit, nī praeveniatur?

610 Finis semper sit aliqvid vere honestum et utile; simulqve (si fieri potest) jucundum; qvod te adeptum esse poenitere non possit: perniciosis ergo semper abstine, supervacaneis semper supersede, atqve si datur optio inter plura, praeser bono melius, meliori optimum.

611 Media provise, qvantum potes, I Certa et infallibilia; 2 Facilia usurpatu (difficile habetur pro impossibili): 3 Pauciora potius qvam plura: necubi se mutuo impediant.

612 Postqvam vero praestitueris finem, et denotaveris media, ne haec frustra sint, praecogita etiam modos utendi recte mediis: ubi si qvid impedimenti praecognoscis, anteveni tempestive. tum auspicare celeriter, perge cautim, obsolvereqve matura strenue, ne te vel ab initio praecipites (praepropere agendo) vel remoreris in cursu, vel desistas ante adeptionem finis.

613 Sic ubiqve agere si nōris, eris providus: tametsi (ob lubricitatem rerum) qvandoqve nos circumspectio nostra frustretur, non tamen semper poterit: ut illos vecordes, qvi appetunt illicita; et deliros, qvi suscipiunt impossibilia: et inconsideratos, qvi occasiones agendi negligunt: et stolidos, qvi occeptant multa, perficiunt nihil.

614 Sed loqvamur de Virtutibus partitō, ut videas disjunctim, qvid debeas Tibi, Proximo, DEO.

LXIII. SEDVLITAS.

Homo in qvibus sibi temperare debeat, 615. in laboribus qvomodo, 616, 617, 618. Ignavia qvi fugienda, 619.

615 Tibi ipsi debes observationem, hoc est, cautum assiduumqve studium pro conservatione tui: qvod positum est in moderatione Laborum Cupiditatum, Adversitatum.

616 Laborum: ne hos defugiendo dedas re ignaviae, vitamqve sic instituas, qvomodo nec tibi sit usui, nec aliis: aut rursum nimietate laborum frangas vires, teqve corrumpas, vel etiam occīdas.

617 Fuge utrumqve hoc extremum: magis tamen Pigritiam et Torporem, qvia proclivius est peccare in haue partem: Laboriosus esse incipe mature, et desine sero, omnia salva erunt.

618 Dum alii suarum rerum satagunt, tu tibi deesse noli: nullos honestos labores detrecta aut subterfuge, sed cum alacritate subi, orsosqve urge sedulo et constanter (citra tergiversationem et dilationem) donec iis defungaris.

619 Ignavis sunt feriae semper (ut proverbio ajunt) etiam profestis diebus: tu contra, esto etiam in otio negotiosus: hoc est, dum vacas recreationi (permittitur enim interqviescere lasso, at non segnescere) ne torpeas, sed lassas vireculas vivide recolligas.

LXIV. TEMPERANTIA.

Ab illecebris cavendum, 620. iisqve ternis, 621. Temperantia in victu describitur, 622. et Intemperantia, 623, 624. Libidines impurae, 625. 626. et Castitas, 627. Avaritiae malum, 628. et Frugalitas, 629. Ambitio, 630. et Modestia, 631. Curiositas, 632. et sciendi temperantia, 633.

620 Philautia est ingenerata nobis, et optatio eorum qvae nos hilarant sed oportet temperare sibi abillecebris, qvae illectare solent nostras concupiscentias, ut intricemur rebus impertinentibus ad veram beatitudinem, et dementemur fucosis bonis, agentesqve ea primario, qvae erant agenda secundario, vitā non utamur, sed fruamur: imo ne fruamur qvidem, sed inqvietemur.

621 Istud sit, qvando immoderate obsecundantes

page 545/546, image: s272

Voluptatum, vel Opum, vel Honorum, vel Scientiae, delabimur in tetra vitia, Helluationem, Lasciviam, Avaritiam, Ambitionen, Curiositatem.

622 Tu esto Temperans et Sobrius, abstine a superflua alimonia: cum esuris, ede; cum sitis, bibe, qvantum satis: Tu Studiose, et qvicunqve agis vitam sedentariam, esto contentus prandiō et coenā, relinqve jentaculum et merendam Operariis: qvia corpus nimiā saturitate pigrescit et aegrescit, animus v. ad obeunda munia fit inhabilis.

623 Vide enim voraces et bibaces Epulones et Glutones, qvam vorando sua absumunt! et gulosos Lurcones, qvam se vel qvotidie potando ingurgitant, insaturabilesqve pantices effarciunt! Inebriati v. brute bachantur, vociferantur, conserunt manus, titubant, lapsant, screant, sputant, et (cum bonā veniā) mejunt, visiunt, pedunt, vomunt, et tantum non resorbent qvae evomuerunt, belluli homunculi!

624 Quid praeterea? Ut mens est persipicax abstemiis, sic amentia hebetat et furiat potos (temulenti n. fiunt tutibulenti; vinolenti violenti) tum crapula hesterna molestat postridie ebrios; ebriosos v. tremor, vertigo, arthritis, et alii dolorifici morbi, divexant, et criciabiliter e vita exturbant: Ecce svavitudines voluptuantium!

625 Quid a. libidinosa incontinentia? habet perditionem eandem, sed turpitudinem majorem: lascivire enim belluinum est (qvanqvam belluae non coeunt, nisi prolis causā): qvam pudenda igitur faeditas, qvod Adulter alienum polluit torum, Scortator suum; Concubinus pellicem alit; Ganeo per Lupanaria grassatur; Meretrix pudicitiam prostituit; Leno et Lena alios seducunt, et inqvinant: Vah propudia! omnes detestabiles et exsecrandi.

626 Caeterum non solum adulteria (aut incestus, stupra, scortationes, illegitimi concubitus) sed et omnis venerea salacitas, indecorae basiationes, amatoriae contilenae, inverecundae collocutiones, imo obscenae cogitationes, impudicitia sunt, foedantqve animum.

627 Tu sis castus, pudicus, impollutus; absit procacitas in gestibus, obscoenitas in dictis, petulantia in factis: et ne te ulla spurcities contaminet, tua castitas exspectet matrimonialem vitamne insanias, depereundo faeminas efflictim.

628 Immodica cupido habendi gignit Avaritiam, inexplebile malum: qvia Avarus nunqvam saturatur opibus (dum praemetuit necessaria sibi defore, annititurqve per fas et nefas ditescere) qvamvis possideat marsupia conferta pecuniis, et cistas vestimentis, scriniaqve cimeliis, et omnifariā supellectile, egestatem nihilominus timet, adeoqve experitur in copia inopiam: tandem tamen male parta male dilabuntur, per haeredes prodigos.

629 Tu esto Frugalis, ut aeqve fugias Tenacitatem atqve Prodigalitatem: Opes nec appete immoderate, aut coacerva anxie, nec sperne insipienter, nec prodige, sed comparce; et qvidqvid accipis et expendis, refer in codicem acceptorum et expensorum: affatim divitiarum erit, si non egeas, parsimoniaqve ipsa tibi thesaurus erit.

630 Appe entia eminendi instigat homines in Ambitionem, Elatiomem, Fastum, Iactantiam: ut sibi arrogando nimia, aut superbiant tacite, aut se et sua jactent, ostentent, immodice tollant, propalam: ambiantqve honores et dignitates impotenter, et affectent praeconia vulgi insolenter, qvandoqve etiam ridicule, vani gloriatores.

631 Te commendet Moderatio: habe bona tua tibi, citra ostentationem; utqve sis honorabilis potius, qvam ut videaris, cura: si honor te dignus offertur, admitte eum reverenter; aut, si res tuae non ferunt, recusa moderate.

632 Aviditas sciendi est culpabilis tum, qvum Ardelio resciscere praeter modum multa avens, exsatiariqve sciscitationum non valens, immiscet se omnibus, captans rumusculos undiqve, et qvaerens elicere omnia qvae celantur, affert inqvietem aliis et sibi: qvin Curiositas haec impulit qvosdam eō, ut appetitione Omniscientiae pacti sint cum satana (nefarium dictu!)

633 Tu tempera desiderium Scientiae: Disce non multa, sed delecta: non futilia, sed utilia (qvaedam praestat nescire) qvodqve tua nihil interest, percontari desine: ita tibi et aliis qvies erit.

LXV. FORTITVDO.

Ad terribilia superandum, 634. opus est Fortitudine animi, 635. hoc est, Magnanimitate et Patientia, 636. Qvibus opponitur Pusillanimitas, 637. et Temeritas, 638. Discrimen inter Fortem, Ignavum, et Temerarium, 639. Exhortatio ad fiduciam in Deo et virtute locandam, 640.

634 Fuit, qvomodo cavendum sit, ne nos res allicientes jucunditate seducant a via Virtutum: seqvitur, qvomodo praestandum sit, ne nos abducant illae, qvae conterrent difficultatibus, periculis, adversitatibus.

63 Hīc opus est Fortitudine animi: qvae vincat omnia per AEqvanimitatem, Magnanimitatem, Patientiamqve.

636 AEqvanimus est, qvi ad omnem eventum indifferenter se habet, h. e. neqve se effert rebus prosperis, neqve subsidit calamitosis: Magnanimus non consternatur ad casus repentinos, qvibus videt periclitari se et propositum suum, sed qvaerit viam, aut declinare prudenter, aut si videt inevitabiles, perrumpere intrepide: Patiens, fortiter perfert malum, cui elabi non potuit, nec propterea cedens de tramite recti, occalescit ad omnia.

637 Pusillanimis exadverso intumescit rebussecundis, despondet animum in adversis; percellitur ad inopina, et contremiscit, et nescit qvo se vertat, effaeminate trepidus ad qvemvis strepitum: obrutus vero calamitate, intolerabile deputat, implensqve omnia qverimoniis, indecenter

page 547/548, image: s273

, ejulat, lanmentatur, aegrimoniā se emaciat, et sic suā impatientiā aerumnas sibi conduplicans succumbit.

638 Stulte tamen audaculi, defugientes notam pusillanimitatis, audacter se offerunt ad negotia ardua, qvibus impares sunt, fretiqve temeritate provocant pericula, qvae possent evitari, nec relinq vunt aliqvid inausum: unde fit ut recedant confusi, vix postea mutire, vel hiscere, ausi.

639 Inter Fortem igitur, Ignavum, et Temerarium, qvid interest? Ille vocationis suae munia agit, iste deserit, hic inardescit alienis: Ille agit res sollicite, iste socorditer, hic praecipitanter: Ille sedulo, iste remisse, hic perfunctorie: Ille qviete, iste oscitanter, hic tumultuarie: Ille nihil cunctando, iste omnia procrastinando, hic desultorie negotia pervagando: Ille deniqve nullibi non viget, iste nullibi non friget, hic nullibi non variat; jam restitans, jam resultans, intermissaqve resumens.

640 Tu, si (confisus Deo) fueris ad honesta impiger, ad obstacula impavidus (imperterritus), et ad tristia accidentia infractus, ubiqve perviceris.

LXVI. HVMANITAS.

Societatis humanae leges tres, 641. 642. Humanitatis partes septem, 643. Modestia, 644, 645, 646. Affabilitas, 647. Candor, 648. Veracitas, 649. Vrbanitas: 650. 651. Concordia, 652. Mansvetudo, 653.

641 Nemo nostrūm nascitur sibi uni, necessitas cohabitandi consociat omnes trinā lege; qvā qvisqve obligatur

I. Loedere neminem.

II. Tribuere suum cuiqve.

III. Prodesse insuper, cuicui datur.

642 Perpetraveris tria haec, si dederis operam 1 Humanitati, ne qvem offendas, aut contristes: 2 Justitiae, ne cui injuriose facias: 3 Benignitati, ut afficias beneficiis qvem potes.

643 Evitationi offensionum serviet, ut serves erga omnes Modestiam, Affabilitatem, Candorem, Veracitatem, Vrbanitatem, Concordiam, Mansvetudinem.

644 Modestus eris, si fueris humilis, non arrogans, verecundus, non procax; comis, non morosus, aut torvus; taciturnus potius qvam loqvax; severus potius qvam frivolus. (Nam ingratus est garrulus Nugator, qvi non veretur facta infecta Ioqvi; et blaterans aniles ineptias Blatero; et effutiens arcana sibi concredita futilis locutulejus; et qvi solent interloqvi inopportune: Tu ergo, ubi loqvi non est necesse, tace; silentii nulla poenitudo.)

645 Magis a. cave, ne qvem contemnas, neve cui advesźre sine causa, aut convitieris, et inferas contumeliam, vel facessas molestiam, aut carpas cum praesumtione, vel diffames, traducas; seu cacillando praesentem, seu calumniando absentem (calumniae recidunt in calumniatorem) parce lauda, parcius vitupera.

646 Si qvid inaudivisti, qvod abscondi debet, ne divulga, abstrude potius qvam obtrude: qvod tibi certo non constat, ne affirma aut nega, nedum asseveres, aut inficieris: contra, si qvid dispalescit rumore, aut alius qvis narrat, svadet, dissvadet, adhortatur, vel dehortatur, ne repugna praefracte, aut contende obstinate: nam aeqve diffidentia, atqve credulitas, est detrimentosa, omnisqve audacia contradicendi exosa.

647 Affabilis eris, si cum qvolibet bono (nobili et ignobili) conversari non dedigneris: et qvemcunqve adis, aut praeteris, aut obvium habes, amantersalutes: salutantem comiter resalutes: discedentem a te comiteris aliqvousqve, compellanti te, vel interroganti aliqvid, responses placide, annuendo saltem, vel abnuendo: ita omnibus poteris esse amicus, etiamsi non omnibus familiaris.

648 Exhibe te Candidum erga qvemlibet, qvicum tibi versandum est, citra vafritiem et versutiam: nihil mali facile suspicare, nullius mali alium insimula: si qvid amiculus deliqvit, citra amarorem mone, corripe, corrige: sis alienus a dolo et suspicione, aeqvae ut a simulatione: dic candide qvod res est, assentationes relinqve hypocritis: Adulator simulat candorem palpo et offuciis: ore amicus, re fraudulentus insidiator, versipellisqve veterator.

649 Verax ut habearis accura: qvod obtinebis mentiendo nunqvam, nihil assingendo cuiqvam, nihil promittendo verbotenus, non jurando facile: si autem jurasti juramentum servando: Mendax enim (et qvi dejerat ac pejerat) habet hanc poenam perjurii, ut tandem amplius non credatur, nec jurato, nec juranti: mendaces v. qvi mendacia comminiscuntur, detestamur.

650 Vrbanus ut sis, vide ubiqve qvid te deceat, et dedeceat: compone te ad elegantiam, fuge rusticitatem. inter moestos moere: inter hilares hilaresce: inter jocantes etiam exorna dicta et facta tua facetis leporibus, festivisqve jocis: (Tetricus est, qvi nec ipse potest proferre liberales jocos, nec ferre jocationes aliorum.)

651 Cavebis tamen esse proterve dicax, et lacessere alios scommatibus et dicteriis, et arridere inepte omnibus, vel cachinnari infiecte, morionum ritu: sed subridendo et renidendo blandule contestaberis civilitatem: Derisor deridet alios stolide: Scurra scurratur sordide: Sannio, qvem contemtim habet, ei exhibet despicientiam et ludibria, distortis labris, vel exsertā lingvā, aut digitis in ciconiam formatis: aut nudatione natium, aliisqve generihus sannarum.

652 Concors ut dicaris, vive tranqville cum convictoribus, contubernalibus, concivibus, conterraneis: aemulare nemini successus fortunatos, potius congratare: ne sinas inveterascere subortas simultates, ne transeant in odinm et inimicitias: rixosorum est, contendere, altercari, vivere in

page 549/550, image: s274

discordia; qverulorum, qviritari, et semper de aliqvo conqveri.

653 Mansvetus fueris, si nec sis irritabilis, nec inexorabilis: non effervescens in iram, sed eam cohibens; non retalians injurias, sed sufferens; Laesit te qvis? utere connivetiā, et pudefacies illum: si poenitet fecisse, da veniam, ignosce et condona culpam; Si offendisti ipse, ne pudeat agnoscere offensam, offensum vero affari et deprecari, non simulate, sed ex animo: ita tibi devinxeris omnes oppido.

654 At Iracundus, et sui impos, excandescens illico, et fremens, furens, minitans, maledicens, imprecans diras, criminantem recriminans, verberantem reverberans, qvid proficit? perturbat res magis, et exasperat alios ad bestialem saevitiam, qvae vix reprimi possit, ut homicīdia ostendunt: sed apage furias ejusmodi.

655 Generosus animus est compos sui, tametsi indignatur indigne factis, et obloqvitur malevolis, non tamen stomachatur; infensus est alicui, sed non infestus: mavult esse mitis, qvam trux; benignus, qvam dirus, pacare omnes, irritare neminem; atqve ita concordare cum omnibus, discordare ad versus neminem.

LXVII. IVSTITIA.

Justitia duplex, 656: Commutativa, 657, et distributiva, 663, etc.

656 Sociatae actiones hominum consistunt potissimum in commut andis Rebus; et distribuendis inter Personas officiis, praemiis, poenis: utrobiqve directrix est JVSTITIA commutativa et distributiva, observatrix competentiae (seu congruentiae) inter Rem et rem, Personam et personam.

657 Justus igitur non vendicat sibi, qvod alterius est, nec usurpat inscienteillo: qvod habet apud se depositum, reddit fideliter, non abnegat, multo minus abjurat: fraudare enim est aeqve scelestum ac furari.

658 Qvod commodato accepit, idem redhibet, non aliud; et qvidem, qvoad fieri potest, citra damnum: pro eo vero qvod est mutuatitium (mutuo datum) restituit qvidem aliud, paris tamen aestimii.

659 Si qvis a te mutuatur, ei mutua; maxime si stipulanti adstipulatus es: postula tamen chirographum, aut pignus, vel hypothecam, aut aliam cautionem: qvia opus est cautelā ob mortalitatem, et lubricam fidem hominum.

660 Cum debitum exsolvitur. expunge nomen debitoris, tradeque illi apocham, qvā testeris esse tibi solutum, et te accepisse solutionem; aut trade acceptilationem, qvā testificeris tibi esse satisfactum, qvocunqve inter vos conventō modō.

661 Injurius est sibi ipsi, qvi se obruit alieno aere, ut tandem cogatur cedere bona sua Creditori: aliis vero (injuriosus est) qvi exigit (faeneratoris more) illicita faenora supra sortem: sed qvi pauperat debitorem anatocismis (i. e. usura ex usura) neqvissimus usurarius est.

662 Breviter: Age juste, appete nihil alieni, sta firmiter tuis promissis et pactis (sive ultro qvidpiam condixisti, aut transegisti cum qvopiam, sive exoratus, et qvibuscunqve conditionibus, aut exceptionibus): neqve da ansam cuiqvam expostulandi tecum.

663 Jam in dispensandis bonis serva itidem aeqvalitatem: collauda, commenda, promove, laudabiliter agentes: reprehende, objurga, floccipende illaudabiles: miseresce delinqventium inscienter, aut praeter voluntatem, imputaqve errores imperitiae, nec exprobra rigide, aut impropera: sed facinorosis suā sponte succense, eos vero qvi peccant alieno instinctu, vel impulsu, non excusa omnino.

664 Pro impetrando beneficio, ne pigeat petere obnixe, aut etiam supplicare submisse: (superbus enim mendicus nihil emendicat; importunus flagitator est odiosus, nihil obtinet): si petitum justa de causa negatur, ne obtunde, ne admurmura, ne maledic.

665 Si adsunt competitores benesicii, da digniori majus, indigniori minus: pro benesiciis, in te collatis abs qvovis, declara gratitudinem: qvod fiet, benefactum agnoscendo, depraedicando, pensando, redhostiendo; aut saltem agendo gratias, si non liceat referre: munera enim remunerari, et esse munem, saepenumerō haud licet.

666 Qvod si qvis tibi aliqvid largiatur non rogatus, haud respue pertinaciter, ne videaris aspernari, tibiqve ingratitudo objectetur.

LXVIII. BENIGNITAS.

Bene ficentia quid, 667. Grarificandi studium, 968. Liberalitas, 669. Erga omnes placiditas, 670.

667 Non satis est viro frugi, Obesse nemini: qvaerit prodesse cuicui potest, praestatione gratuitorum officiorum.

668 Quare tu, si qvis indiget consilio, consule; si solatiō, solare; si subsidio, subveni: si ope, opitulare: si patrocinio, patrocinare: suggere aliqvid nescienti, si tibi succurrit: eum qvi te opperitur, ne morator: et cuicunqve potes gratificari ulla re, ne gravctor; sic demereberis gratiam: inofficiosi est velle rogari, aut exspectare.

669 Dives es? Esto igitur erga amicos munificus, strenis et donariis: erga peregrinos hospitalis: erga pauperes liberalis: (etiamsi pecuniosus non sis, imperti tamen etiam de modico: si non largiter, at liberaliter): erga miseros, sis misericors, non irridendo infortunium eorum, sed commiserando: et sic non addendo afflictionem afflictis, sed adimendo.

670 Si praeterea sueris obseqviosus erga superiores: officiosus erga pares: lenis et placidus erga inferiores: parabis tibi amicitias veras, nec eris contemtui

page 551/552, image: s275

, ut solent fastuosi, tumidi, parasiti: qvin et osores ipsos tibi conciliabis.

LXIX. PIETAS.

671 Super omnia vero obversetur tibi ubiqve Ille, qvi super omnia est, et a cujus solius gratia tibi, et rebus tuis, benedictio, abindignatione vero maledictio et interitus, venire possunt: hunc tu unice reverere, summe deama, perpetuo invoca, in ejus conspectu nunqvam et nusqvam pecca, omnia tua illi fidenter crede: nae ille te pulchre beabit!

LXX. CONSTANTIA.

Coronides Virtutum tres, 672. Plenitudo, 673. Sinceritas, 674. Constantia, 675. qvas qvisqvis aliis Virtutibus addit, beatus est, 676.

672 Licet nostra integritas imperfecta sit, tu tamen ut tibi compares habitum omnimodae probitatis, coadde coronidem, Constantiam, cum virtutum Plenitudine, et Sincerstate.

673 Plenitudo reqvirit, ut velis nullam virtutem tibi abesse, qvae te possit honestare et integrare, ullo statu aut gradu aetatis vel conditionis tnae: ut nimirum ornet te Adolescentem modestia, taciturnitas, auscultatio, agilitas, mundities; Juvenem, verecundia, castitas, impigritas, obseqventia, sidelitas; Virum operositas, et prudentia; Senem, gravitas, sapientia, mortis prospectatio et despectatio.

674 Sinceritas vult, ut nihil agas affectare, simulate, apparenter, dicis causā; omnia sincere, ex vero, et bonāside; ut etiam incustoditus incontaminatus sis, et inculpatus: id qvod ut fiat, et tu sis proximior consummationi, esto conscientiosus; qvicqvid vides fieri oportere (etiam minimum) cave unqvam sciens volens praetermittas.

675 Constantia deposcit, ut in tam excellenti proposito persistas immote, etiam si qvis tentet labefactare te; paratior mori, qvam spurcari, et amittere decus tuum: si qvis tamen meliora osten dat, noli esse pervicax; satius est regredi, qvam male progredi.

676 Vides, qvam penes te sit felicem esse, si sic perseveres? praefestina igitur asserere te Deo, et Tibi! ut sis in potestate tua, nec volvaris aut rapteris alieno prolubio; utqve tibi bene conscius in omnibus, permaneas illaesus et indemnis, exultesqve continenter.

LXXI. Artes Sermonis: primumqve Lexica, et Grammatica.

Artes Sermonis, 677. Lexicum. 678. Grammatica 679.

677 Hucusqve spectata possunt peragi silendo: qvia vero facti sumus ad Socialitatem, et opus est sermocinari, artes qvoqve sermocinatrices (appendicula Philosophiae) coluntur; Lexica et Grammatica; Rhetorica et Oratoria: Poesis et Musica.

678 Lexica sunt repertoria Vocum: qvorum exorsus videtur esse a Vocabulariis, ubi Vocabula congeruntur qvovis modo: hinc ventum ad pleniora Dictionaria; ubi digeruntur alphabetico ordine; si continuō, ad celerem inventionem, Promptuarium dices: si reducendo compositas Voces ad simplices, et derivatas ad primitivas, cum eruta originatione, Lexicon vocabis: qvod tantō fabrius erit, qvantō plenior collectio Vocabulorum ibi fuerit, ut reperias qvicqvid qvaeris: et amussitatior collocatio, ut suo loco reperias: et dilucidior explicatio, ut legenti ultro dilucescant.

679 Grammaticus commeditatur, qvomodo recte fiant ex literis Syllabae, e Syllabis voces, e conjunctis vocibus Phrases et Sententiae, et ex his Periodi, sermonisqve Contextus; ne admittantur Barbarismi, aut Solaecismi, juxta Idiotismos cujusqve Lingvae, Analogiamqve et Anomaliam (qvippe qvaedam formantur regulariter, alia irregulariter) habes Grammaticae breviarium: Systema stat suo loco.

LXXII. Rhetorica et Oratoria.

Rhetoris munia, 680. Tropus (681) qvadruplex, 682. Allegoria et Hyperbole, 683, 684. Epitheta, antitheta, Synonyma, periphrases, 685. Figurae (686) Sententiae octo, 687. totidem dictionis, 688. Ornamenta accessoria, Gnomae, Adagia etc. 689. Styli diversitas bis trina, 690. Orationis status triplex, 691. Orationis membra, 692. Gestus 693. Disertus, Facundus, Eloqvens, qvid differant, 694.

680 Ut sermo sit non tantum intelligibilis, sed etiam svaviter delectabilis, et acute penetrabilis, Rhetor colorat Verba Tropis, Sententias Figuris, Pronuntiationem Gestibus.

681 Tropus est, cum vox transsertur a nativa significatione ad significandum rem aliam, similem aut contrariam, aut saltem diversam.

682 Cum n. stupidum voco Stipitem, vel Asinum, est Metaphora; qvā res similis appellitatur nomine rei similis: Bone Vir, pro Neqvam, est Ironia: qvā res nomine rei contrariae joculariter insignitur: Homo est lutum, est Metonymia: qvā causa ponitur pro effecto, et vice versā: Homo est mortalis, Synecdoche: qvā pars pro toto sumitur, et contra.

683 Accedunt Tropis, Allegoria, Hyperbole, Miosis: simpliciori exornationi Verborum, Epitheta, Antitheta, Synonyma, Periphrasis.

684 Mali corvi malum ovum (id est, improbi patris, improbus filius) est Allegoria: qvā semel positus Tropus continuatur: Homo homini Deus, est Hyperbole, qvā res ultra verum extollitur: Homo est umbra, Miosis, qvā res infra verum extenuatur ac minuitur.


page 553/554, image: s276

685 Eloqvens Orator, eloqvitur potenter, Epitheta sunt, qvae Nominibus et Verbis ornatūs causā, adjiciuntur: non loqvitur sed sulminat, non commovet, sed dejicit; sunt Antitheta, qvibus plus qviddam dicere videmur, qvam dicimus: Solicitat, svadet, persvadet, capivat, perducit qvō vult; sunt Synonyma, ideo adhibita ut velut iterato ictu idem adigatur fortius, et haereat firmius: Romanae Eloqventtae Parens (pro Cicero) est Periphrasis, qvā rem non nominamus, sed circumloqvimur.

686 Cum a mutamus modum efferendi sententias, a simplici in elegantem, cognominant Figuram; sive qvidem variando totam Sententiam, emphaseos causā; sive collocando ejus partes qvasdam lepide inter se svavitatis ergo; ibi dicuntur Figurae sententiae; hīc, Figurae dictionis.

687 Figurae Sententiae sunt octo praesigniores: 1 O Tempora, ō mores! est Exclamatio, qvā sermo intenditur exclamando. 2 Siccine fieri oporiuit? est Interrogatio, qvā auditorem interrogando ad attentionem concitamus. 3 Sed de his tacebo; est Reticentia, qvā sermo redditur aculeatior ipsā abruptione. 4 Tacebo? imo loqvar; est Correctio, qvā revoco qviddam jam dictum, ut dicendum excipiatur attentius. 5 Dicat aliqvis, etc. sed regero; est Praeoccupatio, qvā auditoris compellatio praeoccupatur. 6 Sit inops, sit humilis ortu, at est probus; Concessio, qvā conceditur, qvod oggeri posset, ut auditor concedere cogatur aliud. 7 Audite coeli, Vos mihi eritis testes; est Apostrophe (Aversio) qvā sermo ab auditoribus alioversum convertitur. 8 Non in hoc luceo ego Sol, ut vos somnolenti altum stertatis; est Prosopopaeja, personae loqventis sictio: omnia haec ad exciendam intentionem.

688 Inter Figuras dictionis antecedunt totidem. 1 Vicimus, vicimus, est Epizeuxis, iteratio continua. 2 Nobis id cedit solatio, nobis honori, nobis utilitati; Anaphora, repetitio in principio Sententiarum. 3 Ibimus, pugnabimns, triumphabimus; Epistrophe, ejusdem soni in fine geminatio. 4 Multa promittis, praestare teneberis multa; Epanalepsis est, congeminatio in principio et fine. 5 Causa bona addat nobis animum, animus industriam, industria virtutem: Climax est, connexio plurium gradata: 6 Non vivo ut eadem, sed edo ut vivam; est Epanodos, inversa conduplicatio. 7 Quae nocent, docent, Paronomasia, allusio soni ad sonuni, et rei ad rem. 8 Memorem facit immemorem, qvi memorat, qvod ille meminit; Polyptoton, repetitio ejusdem vocis, variato casu.

689 Sunt et accessoria Ornamenta sermonis, Gnomae, Adagia, Apophtegmata, Parabolae, Apologi, Comparationes, et Exempla: e qvibus omnibus fit tersus Sermo, si res enuntiantur pure et emendate; floridus, si tropice et figurate; nervosus, si strictim ac sententiose.

690 Observa et diversitatem stili, qvi brevis et argutus dicitur Laconicus: copiosus et diffusus, Asiaticus: rebus exqvisite attemperatus, Atticus: character styli itidem triplex est: humilis, in efferendis rebus qvotidianis: sublimis, seu grandis, in rebus arduis; et mediocris, in mediocribus.

691 Hinc Orator pertractaturus aliqvod thema oratorie, reducit illud primo ad certum starum, qvem facit triplicem; Demonstrativum, qvō fiunt rerum laudationes et vituperationes: Deliberativum, qvō svasiones et dissvasiones: et Iuridicialem, qvō absolvuntur accusationes et defensiones.

692 Ubique a. facit sibi ingressum, accommodō Exordio, qvō captat benevolentiam, attentionem, docilitatem: tum devenit ad Propositionem: qvam confirmat probantibus Argumentis, illustrat explicantibus, dilatat amplisicamibus, premitque adveriurium Consectarus: tandemqve perorat apposito Epliogo.

693 Gestus perornantes Elocutionem, sunt in Vultu, Voce, Motuqve corporis: Vultum refert, prout res exigit, submissum aut erectum, hilarem aut tristem, frontemqve caperatam aut exporrectam: Vocem adhibet flebilem et interruptam in concitanda miseratione: acutam et incitatam in ira: laetam et blandam in gaudio: Motu utitur ad obtestandum, complicatione manuum: ad laeta, decenti complosione earundem: ad indigna, displosione pedis.

694 Cui oratio bene fluit, dicitur Disertus: qvi jucunde effatur, Facundns: qvi scit eloqvi res potenter, Eloqvens, sive illi Eloqventia veniat extempore, sive praemeditate: maxime tamen, si promptus fuerit usqve ad extemporalitatem: abusus Oratoriae facit Rabulam.

LXXIII. POESIS et MVSICA.

Poesis duplex, 695. Rythmica, 696 et Metrica, 697 Carminum genera, 698. Laureati Poetae, 699. Musicae species, 700. Symphoniae ratio, 701. Modulus, 702.

695 Poeta adhibet artificia eadem stilo ligato, h. e. adstricto ad leges Rythmi, aut Metri.

696 Rhytmus est rudimentum Poeseos: ubi spectatur tantum numerus syllabarum cum simili cadentia. ultimae: ut Vos edatis, horis statis: si non dente, saltem mente.

697 Metrum est, ubi omnes Syllabae numerantur, mensurantur, ponderantur, certō numerō et genere pedum poeticorum: nam pedes fiunt e syllabis: ut, ex duabus longis Spondaeus (Con stans) Iambus, e brevi et longa (Bo-ni) Trocheus, e longa et brevi (Sem-per) Dacttylus, e longā unā et duabus brevibus, ut (Fle-cte-re.)

698 E pedibus fiunt Versus, e versibus Carmina seu Poemata: qvorum genera (a diversa dimensione pedum) alias disces: ab argumento v. vocantur, Nuptiale carmen, Epithalamium: Funerale, Epicedium: Sepulchrale, Epitaphium: paratum abiturientibus, Propempticum; festiviter joculare, Epigramma: acriter invectivum, Satyra etc.

699 Arguti Poetae habentura in tanta aestimatione, ut soleant coronari a Regibus laureā, et decorari titulo Laureati Poetae.

700 At Musicus addit carmini modulationem,

page 555/556, image: s277

possit (pro auribus magis oblectandis) non tantum recitari, sed et cantitari: sive voce assā, sive (admodulando) tibiae, vel cytharae; et sive simplici modulatu et sonore uno, qvod est Euphonia; sive commodulatione plurium (per svavem consonantiam (qvod est Symphonia.

701 UbiVoces qvatuor consonant harmonice: supremam vocant Altum; mediam, Tenorem; imam, Bassum: sed cantandam voce puerili (anteqvam hirqvitalliant, seu gallulascant) Discanium: consonant a. svaviter tertia, qvinta, octava: aliās faciunt dissonantiam absonam.

702 Ergo ad evitandam discrepantiam, dum qvisqve Concentorum cantat suam vocem (depictam notis figurarum musicarum) unus praemonstrat modulum percussione manūs: unde reliqvi accipiunt mensuram cantūs et pausae.

LXXIV. MEDICINA.

Mediana cur colitur, 703. ejusqve culturae ratio, 704. Medicorum sectae, 705. Hermetici subtiles, 706.

703 Aspeximus Philosuphiam, cum suis partibus et corollariis: MEDICINA seqvitur, qvam Academiae excolunt ideo; ut ne desint, qvi qveant praeservare humanum genus a corporeis morbis.

704 Hi exercentur in noscendo subjecto valetudinis, humano Corpore, per Anatomiam; et remediis, per Botanicen et Chimiam; et in modo applicandi ea per visitationes aegrorum: praesertim sicubi est Valetudinarium, ad qvod congregantur undelibet affecti sonticis morbis (sive sanabilibus sive insanabilibus) curandi collectivo consilio Medicorum.

705 Olim profitebantur Medicinam Empirici: deinde Methodici, respicientes ad indicationes morborum, posthabitis experimentis: successerunt Dogmatici, conjungentes rationes experientiae, qvi se vocant Galenicos.

706 Hodie inclaruit Medicina Spagirica, sive Hermetica: admitabilis praeparatione ac subtilitate Medicamentorum, sed simul formidabilis ob summum discrimen, si tractetur incaute: hi desudant summopere in emolienda catholica Medicina, praesentanea adversus omnes morbosos affectus; qvam ponunt in qvinta Essentia, seqvestrata ab omni elementali crassamento (Praxin Medicinae videbis infra, Cap. LXXXVI.)

LXXV. JVRISPRVDENTIA.

Iurisprudentia ad qvid, et qvid reqvirat, 707. Vincula societatis humanae, Iura (708) Personarum 709. et Rerum, 710. et Actionum, 711. Casus societatem labefactantes, 712. horumqve remedia, 713. Iureconsulti, qvomodo consuluntur 714. Abbreviaturae illorum, 715.

707 Jurisprudentiae datur opera, ut non desint qvi sciant praestare humanam societatem sal vam a dissidiis: per notitiam, 1 Vinculorum, qvibus consortio illa continetur: 2 Casuum qvibus labefactatur: 3 Remediorum qvibus restituitur.

708 Vincula, sunt JURA, triplicia; Personarum, Rerum, Actionum.

709 Jus personarum, est potestas personae in personam, cujus vi una praeest, diciturqve sui juris, altera subest, eoqve est juris alient: ergo hūc spectat, Maritalis potestas super Vxorem; Patria super Liberos; Tutoria super impuberes pupillos; Curatoria, super puberes; potestasqve Magistratus super subditos.

710 Jus Rerum est, qvō persona qvaepiam habet potestatem in qvampiam rem: estqve vel Dominium, qvum res tenetur a proprietario; vel Possessio cum tenetur ab usufructuario; vel Servitus, cum est in manu ministratoris.

711 Jus Actionum, est factum qvoddam obligans eum, qvi admisit illud: sive sit Conventio, qvā duo (vel plures) consentiunt in aliqvid dandum vel faciendum, seqve obligant ad praestandum (uti fit in Stipulatione, Pollicitatione, et qvocunqve Pacto aut Coniractu; sive Delictum, qvō admisso oritur jus poenae inferendae etc.

712 Casus, a qvibus venit dissolutio, vel labefactatio humanae societatis, sunt; aut invasio alieni juris, aut desertio proprii; aut violatio contractuum (qvorum summa est, Do ut des; Facio ut facias; vel, Do ut facias, Facio ut des) ex illo enim trino casu origo omnium litium.

713 Remedium est, ut restituatur unum qvodqve in suum locum, secundum praescriptum Iuris: qvod est vel Naturale, vel Gentium, vel Municipale, collectum e propriis consvetudinibus et statutis alicujus loci.

714 Ergo dum aliqvi controversantur inter se, de suo jure, ejusqve sensu, itur ad Jureconsultum, aut ad Collegium Jureconsultorum in Academiam: qvi explanent dubietatem legali responso.

715 Et qvia illorum responsa constant magnam partem allegationibus authoritatum, disce usitatas abbreviaturas Vocum: Icti; i. e. Jure consulti: Instit. Institutionibus: V. Vetus Digestum: N. Novum Digestum: C. Codex: A. Authentica: D. Digestione: C. capitulo. § paragrapho: l, lege etc. (Praxin Juris videbis Cap. LXXXVII.)

LXXVI. THEOLOGIA.

Theologia qvō fine colatur, 716: super qvid fundetur, 717. septuplex, 718 Sigiatura vera Philosophi, Medici, Iure Consulti, Theologi 719.

716 Studium rerum divinarum, THEOLOGIA, colitur eō, ut non desint qvi consulant securitati animarum, in iis qvae spectant ad aeternam salutem.


page 557/558, image: s278

717 Tota fundatur super Revelationes Dei: qvarum nihil ignorare, universalem sensum tenere catholice, et posse vindicare, qvae inde torqventur haeretice, Theologica est exactio.

718 Alioqvi dividitur Theologia in Positivam, qvae consistit in dilucidatione Scripturarum per Scripturas: et in Catecheticam, qvae habet accomodationem effatorum Dei ad captum simplicium: et in Didacticam, qvae occupara est in reductione singulorum ad Corpus Doctrinae: et Polemicam, qvae habet resolutionem Scripturarum in qvaestiones, de qvibus dimicetur: et Propheticam, qvae qvaerit modum proferendi populo Verba Dei divine: et Casualem, qvae instituit solvere Casus Conscientiarum; et Cabalisticam, captantem mysticos sensus ex apicibus Scripturarum. (Reliqva vide Cap. XCIV. etc.)

719 Signatura veri Philosophi est, contemplatio jugis, penetratio in causas rerum, et non disceptare, sed demonstrare: Medici, Temperantia, Vivacitas, Vigor: furisconsulti, tenacitas AEqvitatis, placiditas Morum, Concordia cum omnibus: Theologi, Pietas, Humilitas, et nihil redolere Mundum aut mundana.

LXXVII. Erudita Conversatio.

Libros tractandi ratio, 720: primo privatā lectione, 721. deinde cum socio, 724, 725: tandem in Academia, 726, 727. Epistolicae scriptiones, 728.

720 Hucusqve de Libris et Scholis: seqvitur, qvomodo sit versandum in illis, ut fiat pretium operae: nempe non maceratione solitariā, (licet id non improspere cedat qvibusdam autodidacticis) sed sociali Conversatione cum Eruditis.

721 Sane et is qvi vacat lectioni librorum, habet conversationem, sed cum absentaneis, alloqventibus nos per sua scripta: qvorum suggestionibus ut imbuaris egregie, habe Museum in solitudine, remotum a turba, ne qvid interturbet, nec admitte promiscuos, sed selectos: qvos tracta munde, ne macula lituris: nisi velis reminiscentiam sublevare subnotando notabiliora: (Antiqvi soliti fuerunt notare approbanda asterisco (*) improbanda obelisco [gap: illustration]).

722 In transcursu moneo, Matutinas horas esse accomodatissimas studiis: ergo si lucubras antelucano, cereus conducit prae sebaceā: taedae officiunt insigniter lucubrationibus, qvia fumidae: Candelabrum sit elevatum: Umbraculum viride: Emunctorium praesto, ad ellychnium identidem! emungendum, ne obumbret: sed fungum mox opprime, ne faeteat.

723 Qvicqvid autem legis (sive ordinariis horis, sive successivis) ter legito: primum, ut intelligas: deinde, ut seligas, et enotes: demum, ut selecta memoriae imprimas: (selectio autem est excerprio, atqve consignatio utiliorum; non in rejectaneas schedas, sed in Diurnum, seu Adversaria, aut Locos communes).

724 Verumenimvero si cupis progressiones majores, qvaere tibi socium studiorum, cui communices lecta: sive ille sit intelligentior te, et tibi possit enucleare non intellecta: sive a te demum discat (tu enim docendo alium erudies teipsum): proinde nunqvam pigreris versari cum istiusmodi sodali.

725 Habe tecum pugillares (aut plumbaginem cum chartula) semper, ut assignes qvicqvid incidat, (referendum in Diaria, vel inqvirendum in Authoribus) ut ne qvidqvam excidat.

726 Praeterea si non piguerit proficisci ad claros Viros (etiam procul patriā) poteris tum publice audire profitentes in Auditoriis, et disputantes de Controversiis, disserentesqve de qvibuslibet: tum privatim contari qvidvis modeste, (insinuando te in eorum familiaritatem honeste) et sic proficere in dies.

727 Nec ibi deerit gnavum sodalitium: ubi partitis Authoribus inter vos, qvod qvisqve legisset seorsim, totum id poterit fieri commune per collationem: qvotiesqve ibidem videbis distribui praemia diligentiae (in promotione Baccalaureorum, Magistrorum, Doctorum) toties te instigari ad Virtutem senties.

728 Tandem venustulum est uti qvoqve sapientiā absentium, ad tuos progressus: per Literas nimirum, scripras erudite ultro citroqve, et qvaestiones qvascunqve agitatas pulchre.

729 Antiqvi exarabant Epistolia, in ceratis tabellis, eoqve deletilibus; nobis melius serviunt chartaceae, qvas complicamus et obsignamus sigillo: ut neqveant legi, nisi ab illo cui destinantur, resignandas illi soli, ad qvem inscriptio spectat, et cui traduntur a latore: accidit tamen ut intercipiantur ac refringantur: qvamobrem jam solent scribi occulris modis, iisqve variis: (Schedula, nihil secreti habens, non sigillatur.)

LXXVIII. OECONOMIA. Vbi lustramen Domūs.

Societatum bumanarum species tres, 730. Domestica iterum trina, 731, Partes Domūs, 732, et Cubiculi, 733. Domesticus ordo, 734.

730 Introgrediamur Domos, Urbes, Regiones: visuri qvomodo homines consocient se (pro adjutoriis mutuis) in Familias, Respublicas, Regna: cujus rei fundamentum est unanimitas.

731 Minima Consociatio est domestica; sed ea trina, Conjugalis, Parentalis, Herilis, rite coalita, in unam familiam: qvam regunt, Paterfamiliās, cum Matrefamiliās: qvibus subsunt Filiifamiliās cum Filiabus familiās, universoqve Famulitio.

732 Habitationem horum (Domum) faciunt ornatam Parietes bene fenestrati, albati, picturati;

page 559/560, image: s279

tutam vero fanuae bene obseratae, et fenestrae bene cancellatae aut clathratae; deniqve commodam, Conclavia justae amplitudinis, bene distincta, pro vario usu: nempe ut sit (ubi convivant domestici), Hibernaculum seu Hypocaustum instructum fornace vel camino; et pro parandis cibis Culina: tum refertum suppellectile mensariā, Caenaculum: et pro penore asservando, Cella penuaria; et pro reqvie nocturnā, Dormitoria; proqve aliis rebus, debita Reconditoria, Armaria, Arcae, etc. deniqve pro transferendis rebus, Sportae, Cophini, etc.

733 Cubiculum habeat spondas, et lectisternia, (grabbati sunt pro meridiana reclinatione delicarorum): et matulas, pro vesica levanda, adstructosqve secessus (Latrinas) pro exoneranda alvo.

734 Bona ordinatio Contubernit, sita est in distributione rerum et officiorum: ut qvaeqve res (in domo) habeat suum locum; et qvisqve locus suam rem, qvō pateat statim, qvid absit vel adsit: item qvisqve domesticus suam functionem, et qvaeqve functio suum agentem (ne respectando alius alium, omnes agant incuriose); omnia tamen sub inspectione Oeconomi.

LXXIX. Conjugalis Societas.

Conjugium quid, 735: inter quos contrahendum, 736, 737. Ritus illud ambiendi, 738; et ineundi, 739: Nuptiarumque ritus, 740. Nomina Affinium, 741. Conjugumque officia, 742.

735 Basis Familiae est Conjugium, divinitus sanctum, ad propagationem generis humani; inde enim veniunt legitimi liberi, et propter hos famulatus, cum reliqvo Oeconomico apparatu.

736 Matrimonio junguntur Mas et Faemina: nec refert, utrum ille sit Juvenis aut Viduus, illa Virgo aut Vidua; dummodo ambo sint caelibes, ac nubiles, nec praenimis dispariles aetate, aut se nimis tangentes, ne nuptiae fiant incestuosae.

737 Masculus dispicit sibi de faemella, ad nubendum habili (nimium juvenculae, nimiumqve exoletae, et anus, sunt illocabiles): qvae honeste nata sit, et pudice educata, famāqve illibatā: utrum insigniter dotata, aut elegans, non adeo curandum: qvia dos (sive suerit profectitia, sive adventitia) et forma, sunt bona transitoria, et excitant plerumqve rivales, qvorum alterum ferre repulsam necesse est.

738 Postqvam adamārit aliqvam, qvamdiu hanc procat, vocatur Procus (sive prociat per se, sive per pronubum, aut conciliatricem): atqve si uterqve nupturientium patrimus est, aut matrimus, nihil tentant insciis parentibus: si his orbi, consulunt Curatores.

739 Cum Amasius obtinet, ut sibi Amasia despondeatur, celebrantur Sponsalia, confirmaturqve desponsatio sponsalitus arrbis: alicubi etiam proclamantur desponsati publice e suggestu, ne Connubia sint clandestina.

740 Tum dies dicitur Nuptiis, qvā (nisi forte repudium intervenisset) copulantur a Parocho, ad amicabilem et indissolubilem cohabitationem: atqve sic siunt Conjuges juratā pactione: qvam solemnitatem cohonestant utriusqve partis necessarii: et Paranymphi, comitantes sponsum; Pronubaeqve concinnantes Sponsam.

741 A nuptiis Sponsa ducitur in aedes Sponsi, fiuntqve repotia: et tum iste recipit nomen Mariti, illa Maritae: eos vero qvi sibi elocārunt natam et gnatum, incipiunt vocare Socerum, et Socrum; ipsi ab eis appellandi Gener et Nurus, (Qvivero elocant Nepotem vel Neptim, fiunt Prosocer et Prosocrus; qvi duxit, Progener; qvae nupsit Pronurus: sed Mariti frater, est Levir; ejusdem Soror, Glos; fratris uxor, Frairia; Sororis maritus, Sororius, caeteri conjugatorum cognati fiunt inter se Affines).

742 Commune officium Conjugum est, praestare sibi mutuo amorem et fidelitatem, ut neuter alteri sit invisus, et infidus: Mariti seorsim est sustentare et protegere uxorem; hujus rursum, accomodare se consorti, eumqve venerari.

LXXX. Parentalis Societas.

Parentes, 743. Actiones puerperae, 744. et Obstetricis, 745. et Nutricis, 746: et Gerariae, 747. Infantilis tractatio, 748. Nomina cognationis, 749: inter ascendentes, 750, et descendentes, 751, et Collaterales, 752. 753. Officia Parentum, 754 et Liberorum, 755. Haereditas colligenda, 756. leganda, 757; herciscenda, 758.

743 Deus benedicit Conjugatis sobole, masculā vel faemineā: cujus intuitu fiunt e Conjugibus Parentes, Pater et Mater.

744 Cum tempus pariendi adest gravidae uxori, et Deus avertit casum abortionis, enititur filiolum vel filiolam; (qvandoqve gemellos, raro tergeminos:) et postqvam peperit, fit Puerpera, latitatura domi tempore puerperii, totis sex septimanis a partu.

745 Obstetrix excipit infantulum, tepidulo balneolo, (laetanterque si videt esse corpusculo salubri, et absque naevo); reponitque in Cunas, involutum fasciis et religatum: vagientem autem delinit cunarum prorsum rursum agitatione, et consopit.

746 Alma Genitrix (aut etiam conducta Nutrix) fovet suum alumnum reclivem in sinu, amplexatur, osculatur, svaviatur: praebensqve ubera esurienti, lactat (pusio ipse lactet): paulo tamen post satiat pappā, praemansove cibo.

747 Geraria abstergit sordidatum molliculis linteolis, et involvit plumeis lectulis, ne algeat: saepiuscule etiam impositum ulnis circum gestat, ut adsvescat sessitationi.

748 A lactatione pervenitur ad ablactationem, et a cunabulis ad serperastra: ut condiscat ibi manducare cibos solidiores: hīc incedere

page 561/562, image: s280

, bimulus circiter: reliqvum infantilis aetatis exigitur lallando et lusitando, pupis, crepitaculis, caeterisqve crepundiis: sed petulanter evagantem, aut flentem, solent territare Manduco, ficto terriculamentō.

749 Ex utroqve parente eodem nati, vocantur germani, fratres et sorores: ex eodem patre duntaxat, semigermani: ex eadem matre tantum uterini: caeteri venientes ab eadem progenie, Consangvinei; e paterna stirpe Agnati, e maternā, Cognati: Vitricus et Noverca habent privignos et privignas.

750 Pater tui parentis (utriuslibet) est tuus Avus; mater ejusdem, tua Avia: porro horum parentes, tuus Proavus et Proavia; istorum, tuus Abavus et Abavia; istorum, tuus Abavus et Abavia; rursusqve horum, tuus Tritavus et Tritavia; qvi supra sunt, vocantur Majores.

751 Liberi autem nostri sunt, Filius et Filia: qvorum liberi nobis erunt Nepos et Nepiis; istorum, Pronepos et Proneptis: iliorum, Abnepos et Abneptis; inde sunt, Atnepos et Atneptis, Trinepos et Trineptis; qvi infra hos erunt, appellabuntur Posteri nostri.

752 In collaterali linea, tui Patris frater, est tuus Patruus: matris frater, Avunculus; patris soror, tua Amita: matris soror, Matertera: supra hos sunt Proptruus et Proamita, Abpatruus et Abamita: Proavunculus et Promatertera, Abavunculus et Abmatertera.

753 Duorum fratrum liberi sunt Patrueles: duarum sororum, Consobrim: fratris ac sororis Amitini et Matrueles: sed horum omnium indistincte, Sobrini.

754 Officium Parentum est, attendere educationi communiter: hoc est assvefacere prolem ad operositatem, moralitatem, pietatem: retrahere vero ab ignavia, morositate (ne consvescant incedere incompti, impexi, illoti, sqvalidi) impietate: sed qvaedam materculae solent nimis blandiri, et indulgere filiis, praesertim unigenitis: qvā corruptelā illi fiunt immorigeri, tandemqve degeneres.

755 Ingenui liberi sint obseqventes suis genitoribus, ad nutum; fugiant impatientiam et murmura, multoqve magis contumaciam et pervicaciam, ne illis moveant iram, aut sint dehonestamento.

756 Parentum qvoqve est, colligere liberis haeditatem: cujus participes fiunt posthumi etiam, (h. e. post parentale funus nati): sed spurios et nothos exhaeredes jura volunt.

757 Si praemature demoriuntur, relicturi post se superstites orphanos minorennes, addecet constitui testamento Orbitaris praesidium, Tutores: qvi debent vindicare ab injuriosis perinde ac suos; dumqve tutela est deponenda reddere rationem pupillis, juxta Inventaria, nihil esse abalienatum.

758 Quum majorennes herciscunt bona ipsi inter se, tributio competit maximo natu, prae electio minimo natu, et sic conseqventer: sed alicubi primogenitus fit haeres ex asse: alibi legatarii etiam litigant, legato non contenti: potissimum si qvis intestato decedat.

LXXXI. HERILIS SOCIETAS.

Heri et Famuli, 759. Mancipia, Vernae, Liberti, 760, Offi cia herorum et servorum, 761.

759 Familiā per sobolem auctā (vel etiam imminutā) opus est domesticis servitiis conduci famulos et famulas: respectu qvorum patentes fiunt Heri et Herae.

760 Olim Servi legebantur, aut emebantur, e captivis, ideoqve dicebantur Mancipia: in qvos fuit potestas vitae et necis: servorum nati fuerunt Vernae, similiter in servitute manentes, donec essent facti liberi per manumissionem Dominorum, atqve tunc dicebantur Liberti et manumissi: apud nos rigor iste desiit non immeruo: pauperiores serviunt conducti mercede, habenturqve instar Clientum, et Clientarum, sub Patronis, qvos sibi elegerunt.

761 Herorum munus est, praebere famulis mercedulam et alimoniam: et distribuere pensa laborum qvot diebus: sed et intervisere, an qvisqve agat qvod debet, et qvomodo? (In majori familia officia qvoqve distribuuntur, ut alius sit janitor, mediastinus, scoparius, pedisseqvus etc): Servorum a. est, diligere Heros, ac honorare: fideliterqve exseqvi demandatas operas: et praecavere incommoda: et vivere concorditer cum conservis: nec oggannire impudenter etc. nī velint tractari serviliter.

LXXXII. Oeconomicae mutationes.

Familiae mutationum causae, 762; Migratio, 763; Divortium, 764; Adoptio et exheredatio, 765. Redintegratio imminutae familiae, 766.

762 Fit interdum immutatio Statūs Oeconomici: cum vel babitatio ipsa transfertur, per demigrationem alio; vel disrumpitur cohabitatio familiarium.

763 Nam si familia increscit, ut eam neqveat capere domus una, aut sustentare locus unus, vel speratur aliubi melioratio rei familiaris, commigratur inde aliorsum, convasatis reculis mobilibus, et translatis una: immobilibus autem divenditis.

764 Conjuges interdum sejungit adulrerium alterutrius, ut fiat inter ipsos Divortium: sed barbaries est, repudiare nupram nulla de causa, tantum qvod displiceat cum illa degere vitam connubialem.

765 Quidam improles adoptant extraneos, qvi dicuntur Filu adoptivi, fiuntqve haeredes jure

page 563/564, image: s281

, rursum alii exhaeredant filios, propter facta propudiosa; imo et abdicante familia.

766 Atqve tum cessat offcium parentale, per abdicationem vel emancipationem filii, sicut et elocationem filiae; herile autem, si famuli refiguant servitium, aut nos ipsi renunciamus eis: sed cum Conjugium reiteratur a viduatis, aut adoptatur alienigena proles; aut adsciscuur novum famulitium; ibi mutatio pensatur permutatione.

LXXXIII. Politia: ubi lustramen Vrbis.

Respublica quid, et adquid, 767. requisita ejus, 768. Forma triplex, 769. Urbis requilita tria, 770 Securitati cohabitantium quomodo prospiciatur, 771, 772. quomodo Amoenitati, 773, 774: quomodo Commoditati, 775. AEdificia publica quae, 776, 777. Fora diverfa, 778. Opisicinarum locus, 779, Aqvae ductus. 780.

767 Respublica dicitur, reductio familiarum multarum sub regimen unum: instituta eō, ut omnes qveant degere tranqville, et agere sua impraepedite, neqve potentior opprimat imbecilliorem.

768 Ad hanc rem opus est (I) Adunatione Domiciliorum; qvae minor, appellatur Pagus; major, Oppidum; maxima, Vrbs. (2) Limitationae Ordinum, ut alii praesint, cum potestate et jurisdictione; alii subsint, cum subjectione et obseqvelā. (3) Certis Legibus, qvibus omnes et singuli colligati sunt, in corpus unum.

769 Forma regiminis est triplex: qvippe administrat Rempublicam (I) alicubi Plebs ipsa, permutans inter se officia per vices, diciturqve Democratia: (2) alicubi Optimates, diciturqve Aristocratia: (3) alicubi potitur rerum Vnus solus, diciturqve Monarchia.

770 Circumvisamus Vrbem: ubi qvaeritur, ut habitari qveat Tute, Amoene, Commode.

771 Tutae habitationi servit circummunitio: cum Oppidis extrorsum circumdantur mocnia, fossae, valla, imo et Valli; inter qvos intervallum est, introrsum vero pomoerium, qvā civibus datur accessus ad munimenta: tandem locis editioribus Speculae, in qvibus civici Excubitores excubant, Vigilesqve vigilant.

772 Portat solent praemunire bipatentibus valvis, (et deinsuper impendentibus cataractis) obsepireqve Pontibus (seu stabilibus seu subductilibus).

773 Amoenam habitationem facit amoenitas sitūs, et elegans prospectus, et decoramenta Turrium: tandemqve nitida inaedificatio Platearum: nempe ut primarii vici (habentes utrinqve contiguas aedes) sint ampli: licet juxtim transcurrentes angiporti, sint ut plurimum angusti, et impervii.

774 Anteriora domuum sint pervia, praestructis porticibus, ut pateat siccus transitus tempestate pluviosa: plateae vero ipsae stratae lapidibus, ne ambulationes sint lurosae.

775 Commode habitatur Urbs, sita loco salubri, (non ad palustria, virus exhalantia) et cui bene prospectum est omnibus necessariis; Ex. gr. publicis AEdisiciis, et ultro affluente Aqua, et facile parabilibus victualibus, lignis etc.

776 Publica adisicia sunt; Curia, pro conventu Senatūs; Praetorium, pro exercendis judiciis; (cum adstructo Carcere pro Custodia delinqventium,) AErarium et Armamentarium, pro asservando publico aere et armis: Scholae, pro exercenda juventute: Templa, pro religiosis conventibus: tandem Balneae, diversae pro diverso sexu: ubi lauturi exuunt vestimenta in apodyterio, custodienda a Vestitspico, ingrediunturqve praecincti castula.

777 Dehinc sunt: Ptochodochia, receptacula mendicabulorum: et Nosocomia aegrotantium: et Orphanotrochia, pro enutriendis misellis pupillis (aut exposititiis, sicubi probra ista fiunt): et Hospitalia (Xenodochia) pro introducendis hospitibus peregrinis: atqve Diversoria, ubi advenae divertant: vel etiam Popinae, ubi edulia semper reperiantur parata: sicut et potulenta in Cauponis et Oenopoliis.

778 Fora debent plura esse in populosa Civitate pro venalibus rebus: et distincta locis, ut scias ubi qvid qvaeras: nimirum alibi Forum pecuarium (eqvarium, boarium, suarium): alibi Olitorium, piscatorium, carnarium, etc. alibi deniqve Scrutarium, ubi Scrutarii venditant scruta et ablecta; Mangones autem interpolas vestes, si qvas circuirores vendere non possunt.

779 Opisicinae habentes aliqvid sordium, aut strepitūs, optime locantur in suburbio: ut Lanienae, Ustrinae, fordescentesqve officinae Cerdonum, et strepitantes Fabrorum: Cloacae vero et Foricae in recessibus platearum.

780 Aquaeductus fiunt ab Aqvilege, seu per aperta incilia, seu per occultos canales, derivatos e montanis scatebris, et effundentes aqvam hinc inde in Castella (Aqvaria): in defectu fontanalis aqvae, fluvialis diffunditur tractoriis machinis: aut effodiuntur Putei, circumdati oras crepidine: unde aqva hauritur situlis (aut urnis): sive uncino, sive girgillo, sive tollenone, sive antliā: ubi ne qvidem talium copia est, constituitur Cisterna depressiore loco, in qvam pluviales aqvae confluunt per collicias.

LXXXIV. Civilis Societas.

Boni ordinis in Civitate requisita, 781, Civium divisio, 782. Magistratuum species, 783. Tribuni plebis varii, 784. Senatūs munia (et Dictatoris) 785 Opificum Curiae, 786. Civium officia, 787. Coloniae et Municipia, 788. Magistratuum cura summa circa quid versetur, 789. Leges (Vincula ordinis, 790) nisi observantur, omnia pessum eunt, 791. Mercatores, Mediei Judices, Civitati necessarii, 792.


page 565/566, image: s282

781 Ut bene sit Urbicis omnibus, opus est eos distingvi in ordnies certos; et assignari cuivis certam functionem; provideri deniqve ut qvisqve agat sua, autrecorrigatur, si qvid exorbitationum est.

782 Ordo Civuum est, qvod alii sint Patricii, oriundi claris prosapiis, alii Ephori, cooptati in Magistratum (sive suffragiis, sive subsortitione); alii plebs, privata curantes; omnes secernendi cognominibus familiarum, propriisqve praenominibus et agnominibus.

783 Primores Magistratuum sunt Senatores, invigilantes publicae saluti; et Praetores, vacantes litigiis componendis; AEdilesqve inspectores publicarum aedium; et Tribuni plebis, procurantes ut populus contineatur in bono ordine, et qvodvis collegium intra limites suorum statutorum, et privilegiorum.

784 Hi Tribuni dividuntur alicubi in Duumviros, Triumviros, Qvatuorviros, Septemviros, Decemviros, Centumviros, etc; qvorum officium est ferre Plebiscita, (sed ad ratihabitionem Senatūs): horum tamen jurisdictio (duum viralis, trium viralis etc. (non est diuturnior, qvam in duum viratu (septem viratu, centum viratu etc.) relinqvuntur.

785 Dum Senatus agit Consessum in Curia (ubi Album Senatorium, et Mairicula Civium, et civica Acta asservantur); Consul (praesidens directioni annuatim, aut ei substitutus Proconsul) proponit deliberanda, Consulares Viri sententias dicunt, Syndici assidentes decīdunt intricatos casus; Notarii consignant conclusa. (N. Romani deligebant Dictarorem in desperatis casibus, qvi imperitaret absoluto arbitratu, qvibus vellet, qvicqvid vellet.)

786 Opisices habent suas sodalitates, suasqve Curias, ubi novitius professus artificium, exhibet artis specimen Curionibus, demumqve in ordinem recipitur: infima plebs sunt Mercenarii, proletariaque multitudo.

787 Civium est, praestare sibi mutua officia; licet alius sit honoratior prae alio, aut magis privilegiarius, h. e. immunior a censu et oneribus: (solent enim qvidam indigenae eximi; peregrini sunt vectigales, eorumqve bona caduca).

788 Qvando Cives rarefiunt, admittuntur novi Municipes: qvando superabundant, Colonia emittitur aliō, ut ex illis aliisqve convenis, fiat novum Municipium.

789 Magistratuum est videre, ne Respublica capiat qvid detrimenti: qvod fieret, si permitterent I Qvenqvam Civium vivere otiose; neqve advigilare suis rebus: 2 aut vestire sesupra statum, aliove luxu prodigere patrimonium: 3 aut rursum facere qvaestum malis artibus, et aliis praeripere sua: 4 aut tolerarent publica inhonestamenta, comessationes, popinationes, ganeas, lupanaria, labem juventutis: 5 aut distribuerent publica sunctiones secundum personas, non secundum aptitudinem: 6 conniverentqve ad omnia praepostera: 7 et non sussicerent defunctis alios: 8 aut non contribuerent Salaria iis qvi ministrant publico.

790 Enim vero in bene constitutis Rebuspublicis, ad omnia sunt 1 Severae Leges, non facile novandae, nedum temerandae, (ut sumtuariae, et de pretiis rerum, et manupretiis, etc. ut ne qvus exlex, aut illex sit, possitque defraudare alium); et 2 justa Exeqvutio in violatores legum, sine prosopolepsia: eoqve 3 anniversaria Examina, ubi qvisqve cogitur reddere rationem, qvā ratione victum qvaerat: ne cui (suo malo) liceat esse otioso, aut in alios iniqvo; aut exercere mendicitatem ostiatim: imo etiam Magistratus ipse, si qvem expilavit, repetundarum tenetur.

791 Nisi haec observantur (inprimis autem ut Juventus recte educetur, sub nascitur indubitanter perturbatio rerum, furta, rapinae, latrocinia, meretricia, mutuae oppressiones, pauperies, subversio deniqve, tantō facilius, qvantō respublica fuerit populosior.

792 Specialis cura Magistratuum est, in providendo communitati 1 de fufficientia rerum, 2 et praesidiis Valetudinis 3 et administrandi Iustiria: illud per Mercatores, istud per Medicos, hoc per judices.

LXXXV. Mercatores.

Mercatura quid 793. quid evehendum vel invehendum, 794. Permutatio, Pensio, Moneta, Collybus, quid 795. Institor, Tabernarius, Propola, 796. Auctio qvid, 797, Fraudes in mercando, 798. Annonae Caritas, 799. Super pondium, Compendium, Dispendium, qvid, 800.

793. Qvia non omnis tellus fert omnia, debent homines communicare sibi sua bona; qvae superfluunt hīc, transmittendo alio, et qvae defiunt hīc, asciscendo aliunde, tametsi e trausmarinis locis: cui negotiationi est nomen Mercaturae, occupatae circa invectionem et evectionem rerum, suo et reipublicae bono.

794 Invehenda sunt (ope Vecturae et Naviculariae) necessaria; qvae domi desiderantur, ut defectus sarciatur; et qvae supersunt evehenda, ne sine usu depereant: haec est summa ratio Mercimoniorum, exercenda facillime in locis oportunis, maritimis puta, aut ad fluvios navigabiles sitis.

795 Diuturnus mos fuit, permutare merces ipsas, (cujusmodi submutationes necdum desitae sunt usurpari): postea dependebatur infectum aes (argentum, aurum (secundum indicta pretia rerum: tandem reperta est Moneta, h. e. aes signatum charactere valoris, qvō procedat expeditius, tum indicatio pretii, et licitatio, tum contractio, et solutio, nunc etiam cambiunt pecuniam per Collybum, viā valde compendiariā.

796 Mercatores majoris nominis mittunt suas merces venundandas ad celebria Emporia; sed Institores, Tabernarii, Nundinatores, circumcursitant oppidatim, inqve anniversariis nundinis, aut

page 567/568, image: s283

mercatibus, venum exponunt sua sub cadurcis, venditaqve involvunt cucullis: Propolae distrahunt sua viatim, vicatim, angulatim, domesticatim.

797 Genus venditionis est, cum res veneunt Auctione: ubi venditor ostentat rem promercalem (circumversando eam) circumsistenti turbae, et indicat, qvanti liceat: tum aliqvis Emtorum licetur, alias contralicetur, auctando pretium: donec res addicatur pollicenti plurimum.

798 Sed qvia fraudes interveniunt, oportet esie catum in mercando: qvippe rari commercantium contenti lucello, pleriqve nimium qvaestum qvaerunt, vendentes magni, qvae emerant vili; ne tamen sibi res deprecietur, ejurant tantidem constare: aut impostor supponit merces vetustas, obsoletas, situ corruptas, pro recentibus: aut adhibet mensuras fallaces, aerosa numismata etc.

799 Caritas annonae ingravescit subinde, aut remittit, pro earundem abundantia, vel penuria: (Rarum enim carum, et carum charum): saepe tamen monopolae in culpa sunt, qvi omnia praemercando, et postea pro lubitu taxando, vexant communitatem: cui nunqvam bene consulitur, ubi monopolia permittuntur.

800 Ubi res delibrata superpondio adaugetur, est appendix: si qvid adjicitur, mantissam vocant: sed expendere liberalius, facit dispendia, qvaedepauperant; parcius, compendia, qvae opulentant.

LXXXVI. Medici cum Pharmacopolis et Chirurgis.

Medicorum necessitas, 801. et officium, 802. Diaetae ratio, 803. Morbi praenotio quomodo fiat, 804. et quomodo agressio, 805. Curationis initium, 806. Fomentationes et c, 807. Morbosa materia corpore pellitur trinis remediis, 808: alterantibus, 809; evacuantibus, 810. Roborantibusque, 811. Soteria et Sostra quid, item Valetudinarius, Clinicus, Recidiva (passio) 812. Praescriptionum charecteres, 813. Pharmacopolae vasa, 814. Medicinas unde paret, 815, Chymici operationes, 816. et opera, Decocta, Succi, Balsama et c, 817. item Julebi, Syrupi et c 818. Unguenta, Emplastra, Clysteres et c 819. Chirurgi actiones, 820, 821.

801 Accersi morbos intemberantiā, verum est; sed et hoc, vix qvenqvam posse vivere tam accurate (in hac jam rerum corruptione) qvin aegritudines obveniant.

802 Medicus ergo praeetribit sanis Diaetam, aegris Pharmaca.

803 Diaetam praeetribit (qvae est optima Medicina, qvippe securissima, et sine violentia) dum docet moderari Cibum et potum, Somnum et vigilias, Repletionem et exinanitionem, Corporis et animi commotiones: neqvid istorum ad mittatur ante naturale desiderium, nec extendatur ultra satietatem, nec adhibeatur aliter, qvam expediat.

804 Invisens aegrum, non aggreditur medicationem temere (ut solent circumforanei Medicastri, et Mulomedici): sed indagat prius Morbi speciem, sedem, causas, non tantum ex relatione decumbentis (qvā parte qvid doleat, et c); sed ex aliis signis; nempe (I) ex laesione functionum (qvae demonstrat statum animalis facultatis): (2) ex arteriarum pulsu (qvi prodit, qvomodo se habeat vitalis facultas): (3) ex inspectione lotii (qvod detegit constitutionem naturalis facultatis.)

805 Deprehenso statu Facultatum, instituit Prognosin, sitne morbus lethalis, an salutaris, vel anceps: eoqve praecognito irremediabilem (immedicabilem (relinqvit intactum; salutarem aggreditur medelis conlidenter; ancipitem, nonnisi praesando eventus dubios; praesertim die critico, et anno climacterico.

806 Dum suetipit curam, ante omnia mitigat dolores certis mirigatoriis; et conservat naturalia, qvae videt superesse in aegrotante (ut natura corroborata juvet propellere inimica sibi): demumqve infit oppugnare praeternaturalia illa; jam diaeteticis (saepe enim magni morbi curantur solā abstinentiā et qviete), jam pharmaceuticis; jam chirurgicis.

807 Diaetā reficit diminutas vires: non tantum moderatione alimenti et qvietis, sed et externis fomentationibus et frictionibus, suffituqve.

808 Pharmacis profligat ea, qvae molesta sunt: tum illa alterando, tum evacuando, tandem membra confortando.

809 Alterantia (remedia) sunt, qvae calefaciunt aut frigefaciunt, humectant aut siccant: tum vero ut peccans materia possit facilius educi, attenuat eam praepamtoriis, vel incrassat, relaxat vel adstringit, emollit vel indurat, prouti res postulat.

810 Evacuantia sunt, cum (per dejectionem) Vomitoria et Purgantia, et (per Urinam) Diuretica: tum Sudorifera, et Sternutaiona, et Gargarismi, et c. qvibus eliminantur exitiosi humores; Antidota item, qvibus pelluntur peremtoria venena; et Amuleta, qvibus depelluntur fascina.

811 Roborantia sunt, qvibus aliqvod membrum peculiariter confortatur: ut pectus Thoracicis, cor Cardiacis, ventriculus Stomachicis, jecur Hepaticis, lien Spleneticis, renes Nephreticis, articuli Arthriticis et c.

812 Invaletudine profligatā, sanitateqve recuperatā, Medicus celebrat Soleria cum revalescente, et ab illo remuneratur Sostris: sed restitutio semiperfecta (dum qvis non integre convaleetit, etiamsi sentiat se relevatum) facit Valetudinarium aut obnoxium infirmitatibus; aut (qvod pejus) Clinicum; aut (qvod pessimum) illidit in recidivam, penissime effligentem.

813 Utuntur (Medici) in suis praescriptionibus (qvas vulgo Receptas vocant) notis talibus: [gap: Greek word(s)]Recipe; [gap: Greek word(s)]Libram; [gap: Greek word(s)]Semis; [gap: Greek word(s)]Vnciam; [gap: Greek word(s)]Drachmam; [gap: Greek word(s)]Etrupulum: gr. granum: g. guttula: p. pugillum: m. manipulum: ana, de singulis tantundem et c. Vocant a. id basin, qvod primarium est inter ingredientia, reliqva adjuvantia et corrigentia.


page 569/570, image: s284

814 Juxta qvas formulas Pharmacopaeus praepamt medicamenta in Laboratorio, includitque liqvida vitreis guttis, et ampullis; arida ligneis capsellis et pyxidibus; reliqva fictilibus seriis ac fideliis, vel stanneis lagenis: et circumponit per Repositoria, adscriptā cuivis suā nomenclatione.

815 Comportat v. medicamentariam materiam undecunque, ut nec aversetur ipsa rerum exerementa, imo toxica (qvippe nihil est qvin contineat aliqvid medicamentosi): potissimam tamen partem desumit ex herbis, ideoqve oportet esse Botanicum.

816 Gregales horum Chymici, pamnt non promietue qvasvis Medicinas, sed solummodo spirituosas, extrahendo inrimas essentias rerum: qvia prosundiores vires tenaciorum rerum non patiuntur sepamri, tundendo aut macerando, exurgendae sunt vi ignis, convertendaeqve aut in Spiritum et Oleum, destillando; aut in Flores, sublimando; aut in Sal, calcinando.

817 Quibus Operationibus eliciuntur primo Decocta et Succi, fluidae Medicinae: secundo Balsama, Extracta, Tincturae, molles: tertio, Pulveres et Croci, Magisteria et Crystalli, siccae: ex qvorum mistura porro pamntur compositae Medicinae qvam plures, intus vel extra usurpandae.

818 Intus sumuntur Julebi, conditi melle et Saccharo; et Syrupi et Linctus, Julebo paulo concretiora, utraque tamen fluxa; tum Electuaria, conservae, Theriaca, et varia Condita, mollicula: deinde Confecta, Pillulae, Pastilli (Rotulae) et orbiculati Trochisci, conqvadrataeqve Morsulae et c. solida.

819 A foris applicantur corpori Linimenta et Vngvina, mollicella; Cerota et Emplastra, spissiora; Oculis, Collyria; dentibus, Dentisricia; ventri, Fomenta; ano, Clysteres et Suppositoria.

820 Chrurgius coramodat manum suam Medico, ubi medendum est ferro et igne, nempe secans phlebotomo venas; exsecans a. verrucas, aliasqve exerescentias; et aperiens abscessus, et radens ossa scabra; limansve prominentia; serransve emortua; aut perforans (ob subtus latens pus), perurens denique putridas carnes cauteriis, suscitansque fonticulos causticis medicamentis, ad erivandum humores pravos.

821 Idem reponit suis locis membra luxata, aut prolapsa; intorta vero, curva, gibbosa, reducit ad nativam figuram, eximit e Vulneribus festucas, tela, et alia forinsecus illapsa; coadunatqve labra vulnerum suturā; consolidat ossa fracta inductione calli; adhibens (ubi opus est) deligationem, qvae fit fasciatione spleniorum, interdumque circumligatione asserculorum.

LXXXVII. Iudices: cum Iudiciario processu, criminaliqve Exeqvutione.

Iudiciorum necessitas, 822, formaque triplex, 823. Amicabilis compositio per Arbitros, 824. Judicii forensis fundamentum 825, Actor et Reus, 826; et Advocatus, 827. Testes et Juramentum, 828. Vadimonium, 829. Judicis boni officia, 830. Praesidis et Assessorum partes, 831. Exseqvutio, Appellatio, Seqvestrum, 832. Genera paenarum, 833. et suppliciorum 834. et c.

822 Incolumitas Reipublicae conservatur administratione Judiciorum: qvā solā constat sua securitas cuique, dum violentiae sistuntur, et animadvertitur in violatores: adminimum enim protestari licet adversus omnem usurpatorem alieni, et provocare ad jus.

823. Forma Judicii est triplex, I per amicabilem Transactionem; 2 per Iuridicialem processum; 3 per rigidam Exeqvutionem.

824 Amicabiliter componuntur Controversiae inter partes ipsas; rarius immediate, saepius interveniente tertio. sive ultro seipsum interponente, sive delecto, in qvem et compromittunt utrinqve acqvieturos esse arbitrio ejus: Arbitrium vocant, et arbitrarium judicium.

825 Si non allubescunt pacifica media, et collibet experiri jure, sectantur Forum: ubi Iudex praesidet armatus authoritate publicā, instructusqve ministeriis Apparitorum,Accensorum,Praeconum; exercens judicia die fasto, abstinens nefasto.

826 Actor, aut in jus rapit Reum notorie improbum, petitqve decīdi causam summario processu (de simplici et plano); aut acturus juridico processu per Causidicos, scribit dicam eidem Reo, postulans eum arcessi in jus (sunt enim formulae ad omnia constitutae).

827 Ergo Reus citatur, vel ad tribunal Praetoris, vel ab subsellia Scabinorum, tanqvam inferiorum Judicum: qvi aut praetendit causulas, ut declinet forum legali exceptione; aut se sistit indicta die; seu per se, seu per suum Procuratorem (Mandatarium).

828 Tum perficitur accusatio et excusatio: accusato aut fatente, et exeusante objectam culpam, aut diffitente: atque tum producuntur Probationes, per Testes juratos, si non sufficiat authoritas eorundem, et assertio nuda: sed jusjurandum praescribitur Verbis conceptis, ne jurator eludat per aequivocationem.

829 Si causa non porest definiri illico, vadantur Litigatores, ut compareant ad praefinitum diem: datisqve Vadibus, licet utriqve parti vadere, instruere suum Advocatum, ut qvisqve sciat tueri causam clientis sui.

830 Incorrupti Iudicis est, 1 non admirtere clancularias delationes, sed delatores compellere, ut aperte agant: 2 non prolatare causas, sed insistere: 3 non sufferre perplexationes et

page 571/572, image: s285

, sed inclamare; (4) vitareqve praejudicia, nec propendere favore aut odio, hūc vel illūc; (5) aut corrumpi largitionibus; (6) sed decernere simplicter, secundum probatorum evidentiam, causarumqve merita; absolvendo Insontem, damnando Sontem (etiam ad refusionem expensarum litis) ne protervia maneat impunita, sed ut luat qvi peccavit.

831 Anteqvam sententia definitiva fertur, Praeses reqvirit vota Assessorum, rataqve habet; decreta communi consensu non retractans nec rescindens.

832 Promulgatā decisione causae, Exseqvutio fit ocyus; nisi dilatio impetretur intercessione alicujus, aut pars condemnata petat recognitionem causae; aut deniqve appellet ad judicium superius, qvali casu locus est justitio, et comperendinationi, aut etiam seqvestrationi: at qvod superior Judex decreverit, imponit finem controversiae: nec Vitilitigatores impunes relinqvuntur.

833 Manifestariis praevaricatoribus infliguntur atroces paenae, ut alli deterreantur a sceleribus; ubi Lictor rapit, loris ligat, vinculisqve vincit, scelcratos nebulones; injiciens manibus manicas, pedibus compedes, collo numellas; et detrudens aliqvos in Ergastula, ubi compediti exseqvantur servilia opera; alios rursum exponens spectaculo, erectis in propatulo Cippis; alios tradens Carcerario custodiendos in carcere, et enervandos fame, sqvalore, et pedore.

834 Enormes malefici traduntur Carnifici, subjiciendi tormentis: h. e. imponendi Eqvuleo, et praegravandi ponderibus, aut distringendi fidiculis, distorqvendiqve, adurendi, et sic cruciandi, si nolint confiteri citra tonuram, notoria propemodum. ut in confessos demum supplicium constituatur juxta promeritum.

835 Storca et Scortatores caeduntur virgis et flagris: impudicis prostibulis inuruntur stigmata; ut et Proditoribus ac Falsariis: Saccularii, Abigei, Peculatores, multantur fustibus aut mulctā; vel strangulantur suspendio, in patibulo suspensi: alicubi et furum complices (qvi surreptas res clanculum receptant) aeqviparantur compilatoribus ipsis, afficiunturqve aeqvali noxā.

836 Maechi, Raptores (Effractores) Plagiarii, Homicīdae, et laesae Majestatis rei, decollantur: Latrones, Sicarii, Piratae, Sacrilegi, crurifragio plectuntur: sed olim affigebantur Cruci (seu Furcae); Parricīdae vcero, Fratricīdae,Infanticīdae, insuebantur cum serpente culeo, aqvisqve mersi suffocabantur: Principum interfectores discerpuntur qvadrigis in diversum actis, bona vero illorum confiscantur, aut publicantur: Incendiarii, Sagae et Veneficae, cremantur super rogum; Blasphemi elingvantur.

837 Calumniatores maligni, Obtrectaroresqve et qvi libellis famosis, anonyme scriptis, immerentes ignominiose traducunt, itemqve convicti perjurii, mutilantur aliqvo membro: aut condemnantur ad Metallifodinas, vel ad Triremes; aut exterminantur; h. e. proscribuntur, relegantur cum infamia, seu in locum certum, Exules dicendi; seu ad vagandum, Extorres: ut sic etiam Respublica liberetur purgamentis suis.

LXXXVIII. Ritus Recreationum.

Recreationes trifariam fiunt, 838. Primo spectaculis, ut praestigiarum et c. 839. Ludorum scenicorum, 840: Comoediae vel Tragoediae, 841. Secundo Commotione, 842, ut cursu, 843. saltu, 844, jaculatione 845. luctā, 846. Palaestra, 847. Ludis equestribus, 848, et lusu Pilae, 849. Diffugioque, Myindā et c. 850. Tertio Concertatione, ut Par impar, Aleā, Latrunculis, 851. Ludorum leges. 852,

838 Ut ne fragiles vires labascant, aut elangvescant, cessatur qvandoqve a seriis, daturqve aliqvid temporis ludicris: qvae defatigatos oblectent spectatione, aut vegetent commotione, aut refocillent concertatione: qvae tria genera vacarionum lusoriarum, qvidnī etiam cursim prospeculemur?

839 Praestigiatores faciunt spectacula non injucunda. vulgo: dum perstringunt aciem oculorum mirā volubilitate gesticulationum, ut miracula putentur, cum tamen res peragatur pernicitate; nec non Funambuli, non ambulantes solum super fune extenso in sublimi, sed et subsultantes cum strictis ensibus (papae qvam audaces!) dum sese librant haltete manibus gestato: itemqve larvati Ludiones, similesqve Circulatores.

840 Scenici Ludi praebent spectaculum plausibilius: ubi in Theatro historice repraesentantur qvaedam memoranda antiqviorum gesta; idqve ab Histrionibus, vel personatis Mimis, prodeuntibus e Sipario in proscenium: si argute, applauditur illis; si inscite, exploduntur, et exsibilantur.

841 Actores hīc sunt, vel Comaedi, dum Comaedia agitur, exhibens res varie turbatas, sed cum laeta catastrophe; vel Tragaedi, dum Tragoedia, cum laeto principio, sed tristi exitu, utrobiqve est Prologus, et qvatuor aut qvinqve Actus, qvilibet divisus in aliqvot colloqventium scenas, primariiqve Spectatores consident in Orchestra, Cavea relinqvitur promiscue plebeculae; lucar tamen poscitur ab his et illis.

842 Commovendo se qvaerunt redintegrare vires qvi sese exercent Cursu, Saltu, Jactaru, Luctatu, Pugilatu, Eqvitatione, Vectitatione, Pilā item, similibusqve commotiunculis.

843. Cursu: qvi supervehuntur in glacie; aut sibi designando lineam; simul ac eam attigerunt, protinus consistunt; et qvi ultra eam procurrerit, aut citra eam substiterit, perdit ludum: inprimis a. illi Cursores, qvi cursu contendunt in stadio, incipientes cursuram a Carceribus, et inter Cancelos decurrentes ad metam, ubi qvilibet laborat praetervertere caeteros, primus, tamen solus reportat brabeum, ab assidente Brabeuta.

844 Saltatores, ad modulos Choraulae, ductuqve

page 573/574, image: s286

, (seu Praesultoris) ducunt choreas, varia circumgyratione, et tripudiant.

845 Jaculatores jaciunt in porrectum ante se, vel evibrant in auras, Discos, et alia missilia, vel collimando ad praefixum scopum, contendunt eum tangere (ferire).

846 Luctator nititur prosternere colluctatorem medio prehensum in agone; sed ille reluctando renititur affligere ipsummet: ubi supplantare artis est, recellere, risus.

847 Pugiles congrediuntur duello, in palaestra caestibus, Gladiatores gladiis, decertantqve sub directione Lanistae, dimicatione gladiatoriā: ubi alter ictum infert, alter excipit, inhibet, propulsat; vincit autem qvi infligit: Andabatae pugnaturi pugnis, committebantur perridiculo certamine, praevelatis oculis.

848 Eqvestre ludicrum est, cum Eqviso frenans eqvum injecto lupato, mulcensqve poppysmis, docet ex arte gredi, salire, converti, sessoremqve molliter gestare; aut cum desultor transultat de eqvo in eqvum, mirā celeritudine.

849 Ludus pilae fit expulsim et datatim (in sphaeristerio vel alibi): cum eam alter mittir, alter excipit et remittit: sive sit pila paganica, pilis farta, et percutienda serulā; sive pila palmaria (Harpastum) repellenda palmo, aut reticulo; sive pila pugillatoria aere distenta (Follis), reverberan da pugno.

850 Addamus lusionibus motoriis pueriles istas: Diffugium, qvō se fugitant et captitant; Myindam (Latebram vaccae) qvā se abscondunt et qvaeritant: Oscillationem, qvā se agitant a petauro: Incessum grallatorium divaricando gressum super grallas: Ejaculationem globorum in scrobiculos; Jactationem Globi, ad dejiciendum conos: Versationem Turbinis flagello: Elisionem stupeae glandis e sambuceo sclopo, et c.

851 Concertamen fit, ludendo Par impar, et micando digitis; et certando facetiis, propositisqve ad divinandum aenimatibus, et captatoriis qvaestiunculis: tum sortilegiis, ut in Alea, ubi Tali (Tesserae) immituntur per fritillum (sed hoc est fere aleatorium); aut ubi certatur sorte et arte, ut in Ludo Calculorum, et lusoriis Chartis: vel deniqvesola arte, ut in ludo Latrunculorum ingeniosissimo omnium.

852 Ludendum autem est, ut delectabile sit, cum coaetaneis et comparibus, idqve cum sponsione: at non in res magnas; ut sit citra inqvietudinem et sollicitudinem: (qvaliter fit, cum luditur pro sustinendo talitro vel alapa, vel pro evacuando scypho) et cum bellis collusoribus, qvi te non deludant, aut conturbent festivitatem jurgiis, devotionibus, obscenitatibusve: sed locus qvoqve dandus est diludiis, ut garrias cum congerronibus.

LXXXIX. Convivales Ritus.

Conviviorum sines, 853. Appamtus, 854. 855. Convivarum adventus, et accubitus, 856. Structoris et Praegustatoris actiones, 857. Eduliorum genera, 858. Boni ad mensam mores, 859. Pocula, 860. Propinationes, 861. Bellaria, 862. Pocenia, 863.

853 Congressus oppidanorum convivales non sunt praetereundi, qvatenus instituuntur vicinalis amicitiae causā: sive magis private, ad compotationem, vel concaentionem, ubi estur de collatis symbolis; sive magis publice, ubi qvis opulentior instituit convivationem, occasione lustrici diei, vel aliās: sive cum meriti de Republica singulariter, excipiuntur qvandoqve publico sumtu, lauto Convivio.

854 Qvando convivandum est, Archimagirus tradit coqvis appamnda esculenta, coemta per Obsonatorem, aut subministrata a Promocondo: Triclinium curae est Architriclino, ut mensae tapetibus insternantur per Triclinarios, supersternanturqve mappis decenter extensis; tum Disci circumponuntur (sive sint Orbes, sive Qvadrae) Cochleariaqve et Salinum apponuntur, et collyrae panis deprompti e canistro, aut scissae bucceae.

855 Demum Fercula inferuntur, in patinis et lancibus; et Embammata destituuntur in patellis (scutellis). Convivium enim qvo magis opiparum est; eō habet lautiores epulas, variaqve pulpamenta, imo et diversos missus.

856 Invitatos Covivas, venire temporius qvam serius, civilius est: qvos Convivator. excipit amicā obviamitione, et introducit: cumqve abluerunt manus super malluvium e Gutturnio, aut super pelvim (seu pollubrum) ex Aqvali (urceolo), terseruntqve Mantili mundo (inqvinatum praebere incivile foret), assidunt juxtim per disposita sedilia (olim mos erat accumbere).

857 Structor deartuat appositas dapes scite, ac dispertitur: Praegustator praegultat potiones, aut propinat promulsidem, qvam praelibant discumbentes: adstante, qvi abigit muscas, muscariō, ne sint infestae epulantibus, aut illabantur epulis.

858 Eduliorum prima sunt Obsonia: (juscula, pulmenta, ova sorbilia et c.) non lambenda exsertā lingvā, sed sorbenda cochleari: caetera eximuntur furculis, et conscinduntur cultris, prehensis manubrio.

859 Bene morati ingerunt bolos ori moderatim, non injectant; comedunt mansitando, non glutiunt tuburcinando; ne postea ructent, aut singultiant, neqve lingunt labia, sed detergunt mappulā, si perungantur.

860 Interim potoria vasa depromuntur e Repositorio, prolutaque reponuntur in Abaco: et dum Cellarius promit merum hirneā, et Zythum obbā,

page 575/576, image: s287

Pincerna id fusum e cantharo, insusumqve poculis, calicibus, vitris et pateris, porrigit Pocillatori, hic autem convivantibus.

861 Tum fiunt propinationes et circumpotationes, pro salute hujus et illius, praebibuntqve sibi crateres ad ebidendum uno haustu; praesertim postqvam adbiberunt.

862 Sub extremum tolluntur patinae, cum buccellis, crustis, semesisqve micis, et aliis analectis, apportanturqve bellaria, et salgama: verum enimvero festiva colloqvia, et lepidae confabulationes, sunt primaria pars lautae tractationis, laetaeqve epulationis; qvia intercedente mentione unius rei possunt multa edissertari hilariter.

863 Peractō convivali epulō, surgitur a mensa, gratesqve aguntur ei qvi tractavit liberaliter, iturqve domum; si noctu, facibus praelucentibus: qvanqvam qvidam heluones, etiam sumto antecaenio. et comessati abunde, superingerunt pocaenia, ut se contumulent citius.

XC. SEPVLCHRALES Ritus.

Varios esse sepulchrales ritūs, 864. Antiquorum cremationes, et Busta, Praeficae etc 865. Nostra mortuos humandi consuetudo, 866. Epitaphia aliaque monumenta, 867.

864 Ultimum qvod mortales debent sibi invicem, est deductio ex hac vita; cujus non una ratio observatur, hodieqve.

865 Qvondam comburebant cadavera, cineresqve (conspersos odoratis liqvoribus) condebant prope Busta in urnis: et ne Manes oberrarent, faciebant illis justa feralibus epulis; conductae vero Praeficae deflebant lugubribus lessibus et naeniis, enumerando laudes defuncti.

866 Nos humamus nostros demortuos; qvi a nobis complorati, et mox emortuali die lugubriter induti, vel etiam a pollinctore pollincti, includuntur capulo (Loculo); adornaturqve Funus funestis ritibus: Funus nempe impositum sandapilae (feretro) effertur a sandapilariis, fiuntqve exseqviae funebri pompā, Coementerium versus (viri incedunt pullati, foeminae riciniatae): ubi sepelitur a Vespillone, qvi et effossa interdum ossa refodit, aut recondit in Ossuario.

867 Bene meritis eriguntur altiores tumuli ad sepulchra, vel alia honoraria monumenta, Statuae, Epitaphia et c, cantanturqve Epicedia; et recitantur solenniter Encomia: ita vivi parentamus mortuis (honorificiō luctu).

XCI. Regnum: ubi Lustramen Religionis.

Regnum quid, et c. ad quid, 868. Reqvisita ejus, 869. Disterminatio a vicinis, 870. divistoque in Territoria, 771.

868 REGNUM dicitur conciliatio multarum Civitatum, et Terrarum sub uno capite; inita eo fine, ut unita virtus sit fortior, ad obsistendum illis, qvae dissipationem adferre possent.

869 Ibi tria sunt necesaria, (1) Regio ampla, multorum inhabitatorum capax. (2) Digeries statuum ordinata. (3) Sanctio Legum firmata.

870 Bonum est Regionem esse redactam sub unum regimen, disclusamqve ab aliis limitibus; seu nativis, Marium, Paludum, Desertorum, Montium vel Fluminum; seu arte factis, puta concaedibus silvarum, arcibus limitaneis et c. (Uni Chinenses, qvod sciamus, discluserunt se a Tartaria, muro qvadrigentarum Leucarum, et c.)

871 Intra se Regnum dividitur in certos Principatus, Comitatus, Dynastias: ubi si qvis absolute dominatur, est Dominium: ubi duntaxat jurisdictionem habet, Districtus (Ditio bello devicta, et nostro Imperio adjecta, dicitur Provincia): qvalescunqve autem sunt isti Tractus, circumscribuntur regionatim suis limitibus: fruunturqve minora Territoria minoribus imraunitatibus, majora majoribus.

XCII. Regni Administratio.

Statuum in Regno liberorum 872 primarii sunt Proceres, 873. Populus non onerandus, 874. Regnum haereditarium aut electivum, 875. Regum vicarii et Legati, 876. domi Consiliarii, Ministri varii, 877. Eunuchi. Moriones etc. 878. Regalis Majestas, 879. Comitia 880. Monarchae ac Imperatores, 881.

872 In Regno sunt liberi Status, colligati inter se vinculo statutorum; habentes infra se Populum, cui imperant; supra se a. Regem, vel Reginam, cui parent.

873 Primarii inter Status sunt Proceres, Comites, Marchiones, Duces, Archiduces, dominantes instar Regulorum in suis Comitatibus, Marchionatibus, Ducatibus: habentesqve sub se Dynastas, Barones, Eqvites: Possessores scilicet Dynastiarum, Baronatuum, praediorumqve, sive mancipi, sive ut Vasallos, jure feudi.

874 Populus obedit suis superioribus per omnia, penditqve census, tributa, vectigalia; qvandoqve et capitationem; nempe ipsorum Qvaectoribus, Tabulariis, Publicanis: sed imperantibus libeat sic imperare, ut collubeat et subditis obedire, citra qverelas et coactionem: non sunt attenuandi angariis, exhauriendiqve exactionibus: potius deliniendi congiariis, et donativis, excarnificare suos, est tyrannis.

875 Rex, aut hereditario capessit Sceptrum, (ubi jus illud Regii stemmatis est, ut primogenitus succedat), aut eligitur liberis votis Ordinum sede vacante, accipitqve Coronam cum homagio: posteaqvam tempore Interregni gubernatio administrata fuit, per Interregem.

876 Residens a. Rex in sua Regia (plerumqve

page 577/578, image: s288

Metropoli), delegat qvaqvaversum Vicarios, Praefectos (Satrapas) Fiscales, Administratoresqve alios: qvin et ad exteros legat Legatos, qvi instructi authentico diplomate, res sibi commissas gerunt.

877 Circa se domi habet Cosiliarios intimos; Aulae magistrum; Mareschallum et c. Cancellarius est cognitor causarum ad Regem devolutarum, custosqve Sigilli, Archivi, Tabularumqve publicarum: cui additi sunt Secretarii et Amanuenses: Superiores Ministri sunt Dapifer, Pocillator, Thesaurarius, Stabuli magister; Inferiores autem, Cubicularii, Atrienses, Celeres, Stipatores et Spiculatores: (sed revera non tam Satellites tutantur Principem, nec tam locupletant Fiscireditus, aut repositae Gazae, qvam amor provincialium.)

878 Usus Eunuchorum in Gynaeceis, obsolevit apud nos: utinam et Morionum, Gnathonum, Nugigerulorum, et Sycophantarum.

879 Cum Rex exhibet se pro Majestate suā (praesertim Legatis exterorum, admittendis ad audientiam, aut dimittendis cum honorario), sedet in eburneo solio, magnifice vestitus trabeā, et ornatus diademate, stipatusque freqventia Aulicorum.

880 Comitia aguntur in negotiis, concernentibus totum Regnum, ad qvae concietur Nobilitas, Civitatumque Primates: ubi alii prae aliis habent praerogativam suffragii; nemo autem debet invitus suffragari, vel refragari: sive sancienda est qvaedam nova Lex, sive abroganda vetus, auc novanda Moneta, aut ineundum foedus, Bellumve decernendum, et c.

881 Reges regum appellant se Monarchas et Imperatores, regnantqve fere soli absolute; qvanqvam Romani Caesares soliti sint legere sibi Collegas: sed nunc (in Romano Germanico Imperio) eliguntur a Septem Electoribus.

XCIII. Turbae Regnorum et Bella.

Bellorum causae variae, 882, 883, praeveniendae semper, si possunt, 884. aut in ipsis principiis sopiendae, 885, Si neqveunt, apparatur Bellum, 886. Exercitus colligitur, 887. et armatur, 888, et redigitur in ordinem, 889, 890, 891. Suscipiturque expeditio, et castrametatio, 892, Excubiae, 893. Speculatores, 894. Acies ordinatur, 895. Praelii descriptio, 896. 897, 898, 899: et Cladis ac Victoriae, 900, 901, 902. Urbis obsessio, et violenta oppugnatio, 903. et c.

882 Status pacatus est optatissimus, sed fit nonnunqvam ut neqveat obtineri, nisi vi armorum; sive qvod gentes finitimae invadant nostra (movendo lites de consiniis): sive qvod potentes involvant populos bellis (contendendo inter se de Eminentia) sive qvod etiam domi motus suboriantur, non aliter compescendi qvam vi.

883 Pura qvum superiores tyrannice intentant inferioribus jugum servitutis; hi a. censent dimicandum esse sibi pro libertate, vel desiciendum ad alium Dominum: aut qvum factiosi qvidam Turbatores (proprer privatas simultates, alio tamen qvopiam praetextu) disseminant clandestinas conspirationes, et moliuntur concitare conjurationes, tumultus, seditiones, rebelliones, atqve sic Bella intestina.

884 Ut tamen anteveniatur Bellum, nihil non tentandum est, domi forisqve: nempe depaciscendum cum consinibus, compactaqve subinde renovanda: domestici autem continendi sub aeqvalitate jurium, nec permittendae injuriae in qvenqvam; apprime obfervandi inqvieti, proclives ad novationem rerum, et callidi causari qvidvis, ne qvid obtendere qveant suis molitionibus.

885 Nihilominus coortā conturbatione, solet reconciliatio reqviri per internuncios; aut interpositio vicinorum, qvā tumultuosi dimoveantur a pravis consiliis; aut mittitur Caduceator ad hostem ipsum, qvi petat Pacem; praesertim si qvis arbitretur se imparatum, aut imparem hosti: qvandoqvidem temerarium foret, objicere se imbellem bellicoso, inexercitatumqve exercitato.

886 Si tamen minax hostis renuit pacificationem, missoqve Feciali clarigat (h. e. denunciat hostilitatem) cogitatur qvam primum de intercludendo illi aditu, et de bellico apparatu, qvi multa apposcit: ut militem (tum indigenam, tum extraneum sicunde haberi potest) auxiliaque foederatorum, et Commeatum, et dapsiles sumtus.

887 Itaqve Stips cogitur, emittunturqve oppidatim Coqvisitores, qvi colligant militaturos, conducantqve dato auctoramento: qvos jam conscriptos, et deductos in Diribitorium ad Armilustrium, Diribitor lustrat viritim, habitoqve delectu obstringit sacramento, et sic authorat.

888 Tum instruit armaturā alios levi alios gravi: ut valeant et defendere sese, et impetere hostem animose: Capiti tutando offert Galeam (sudductam cudone); pectori adoperiendo ferreum Thoracem (Caraphracti tamen circumqvaqve loricantur); sinistro brachio Clypeum vel Scutum, dextrae vero Hastam: lateri accingit Gladium, vel appendit baltheo, ut promtius stringatur e vagina, evaginatusqve recondatur facilius capulotenus.

889 Dehinc concenturiat Exereitum, per Legiones et Vexillationes: dum redigit Eqvitatum in Turmas chlamydatas, Peditatum in Cohories sagatas, utrosqve autem in Contubernia (seu Decurias) praeficitqve decuriis Decuriones, centuriis Centuriones (nempe Eqvestribus Magistros eqvitum, pedestribus Magistros peditum) Millenis Chiliarchas (sive Tribunos); tandem omnibus paludatum Imperatorem.

890 Adjuncti horum sunt, Locumtenentes, Vexilliferi, et Campiductor, qvorum qvisqve si vult, adsciscit sibi Optionem, ad curandum res suas privatas.

891 Dimachae et Volones aggregantur tam Eqvitatui qvam Peditatui; Tyrones intermiscentur Veteranis (postqvam praeexercitati fuerint praelusionibus);

page 579/580, image: s289

Lixae et Colones (caculae) addicuntur servitiis.

892 Rebus sic dispositis, suscipitur qvantocyus Expeditio: Metatorqve metatur castra tali loco, qvi commodus sit frumentationi, et pabulationi, aqvationi item et lignationi: hīc ponuntur Tentoria, figunturqve paxillis, utqve Stativa sint ab incursionibus tuta, circumvallantur aggeribus.

893 Instituuntur tamen Excubiae per certas stationes: necunde superveniens inopinato hostile agmen pessundet incautos: daturqve tessera a Praefecto Vigilum (Tesserario), qvā sui se recognoscant.

894 Interea emittuntur Speculatores et Exploratores, qvi observent hosticas machinationes, reducesqve referant visa et audita: insimulqve fiunt catervatim excursiones, obviaturae depopulantibus, ubicunqve occurrentibus.

895 Qvum tandem copiae deducuntur ad praetium, ordinantur in aciem (cuneatam vel qvadratam) sic, ut Pedites occupent medium, Eqvites sint alarii: Signiferi autem serunt signa inter medias catervas, qvos praecedunt Antesignani cum romphaeis; Tympanistaeqve strepitu typanorum, et Ęneatores clangore tubarum et lituorum, canunt classicum: Duces autem circumeqvitantes inflammant ad strenuitatem, hortatibus et obsecrationibus.

896 Velites usitate incessunt hostem, et velitando faciunt initium pugnae: mox concurrunt Legiones Primipilorum, pugnantqve truculenter cominus et eminus, sive pugna sit stataria, sive gradaria.

897 Olim ejaculabantur lapides in longius dissitos: Funditores e fundis, Ballistarii e Catapultis; postea Sagittarii promentes Sagittas e pharetris, imponebant Arcubus, hosqve nervo tendentes et dimittentes, arcebant eminus ingruentem hostem, ac protelabant: hodie sclopetarii onerant Sclopeta nitrato pulvere, plumbeisqve globis, post displodunt et transverberant obvios.

898 Propius distantes irruere prohibentur Pilis et Sarissis; irruentes nihilominus trajiciuntur lanceis, et bipennibus, magno nisu vibratis.

899 Proximi proturbantur calis et clavis: vel caeduntur ensibus et semspathis, vel obtruncantur acinacibus: qvin et punguntur frameis, et pugionibus, fitqve miseranda strages, dum hinc vel illinc promiscue cadunt, et conculcantur atqve proteruntur, cum horrendo ejulatu.

900 Novissime producuntur Triarii et Praetoriani, conflictusqve redintegratur, dumqve succenturiati invadunt hostem ex insidiis, disturbant ipsis aciem, fugant, insectantur, contrucīdant.

901 Qui terrore perculsi, qvaerunt evadere, elabi, effugere; si diffugii spes non est, dedunt se, ut capiantur: sed qvi caedem et captivitatem evaserunt, palantur dispersim, donec aggregentur a suis, aut inveniant confugium.

902 Qvando nox dirimit pugnam, canitur receptui, victorqve miles diribit praedam, et manubias devictorum: nī hostis dimicationem redauspicetur, recollectis suis dissipatis.

903 Rebellis Urbs, vel Arx (in qvam profligati sese receperunt) cingitur copiis, obsidetur, obvallatur, oppugnatur, donec expugnetur; h. c. occupetur, aut recuperetur.

904 Hīc adhibentur multifarii machinatus: aliqvando scanduntur muri furiali impetu, admotis scalis, vel advolutis ambulatilibus turribus, e qvibus demissa exostrā (arrectario ponte) oppugnatores insiliunt muros.

905 Aliās diruuntur Muri adactis Arietibus, vel libratis saxis e Ballista: hodie demoliuntur firmamenta qvaecunqve e fulmineis Tormentis, locatis post cratitias gerras (terrā oppletas.)

906 Est qvoqve inventum instrumentum dirumpendi violenter portas, Impetarda, excogitanturqve in dies alia Vaframenta (Stratagemata): inprimis suffossines, sive occultae, per subrerraneos cuniculos, sive apertae, sub pluteis.

907 Atobsessi relinqvunt nihil intentatum, ut se defendant: exstruunt antemuralia propugnacula; et haec praesepiunt sudetis, (ad hostem accessu excludendum) aut spargunt per submoeniana ferreos murices: et superfundunt irrumpentibus ardentem picem: intus item opponunt diruptioni murorum abscissiones per novas fossas, ut introrumpentes reperiant praecipitia nova.

908 Solent etiam praesidiarii, propugnantes Castrum, facere eruptionem, et tentare an qveant abarcere suos Obsessores: sed repelluntur, et debellantur majore vi, donec angustati, aut deficiente commeatu, et qvando nulla spes est suppetiarum, deditionem tractare incipiant, petentes Inducias: qvae panguntur ad aliqvot horas, aut etiam prorogantur, datis utrinqvesecus Obsidibus.

909 Qvi se submittunt pactitiā deditione, nanciscuntur conditiones honestas: sed vi expugnata Civitas diripitur, aliqvando deletur ad internecionem, et sic desolatur funditus.

910 Obtentā victoriā, Victores reveniunt a militia onusti spoliis, erectisqve trophaeis, et jubilantes ac ovantes, aut etiam triumphantes: Triumphus enim agitur solennissimā pompā.

911 Ubi strenui (qvorum virtus principaliter enituit) nobilitantur, condecorati Insignibus ob heroica facinora; Saucii sanantur, captivi redimuntur aut liberantur permutatione, atqve ita redeunt postliminio ad sua: contra authores turbarum (cum perfidis defectoribus, proditoribus, perduellibusqve) plectuntur, desertoresqve commilitonum, et transfugae, puniuntur.

912 Ultimo miles distribuitur in hiberna: aut exsolutis stipendiis (qvantum qvisqve promeruit) exarmatur et exauctoratur; emeritiqve rude donantur: qvi autem pro patria occubuźre, afficiuntur panegyricis et adoreā.


page 581/582, image: s290

913 Navale prelium est terribilius: cum infestae Classes tormentis sese qvassant, Classiariiqve ipsas militares Naves perforant, incendunt, profundo absorbent; aut captivant injectis harpagonibus et uncis, et c.

914 Hīc Praetoria navis dicitur, qvā vehitur Archithalassus; praesidiaria, qvae excubat; speculatoria; qvae excurrit ad explorandum; frumentaria, qvae advectat commeatum, et c.

915 Utinam autem obsolescant haec opprobria nostri generis, mundiqve disperditio, Bella! nihil enim uspiam est tam saccum et inviolabile, tamqve celsum, munitum, impensum, aut immensum, invictum aut expugnabile, qvod vis Belli non violet, infirmet, infringat, subruat, atterat, vastet, exscindat, aboleat: ut documento sunt tot Urbes et Regna, Regnatoresqve ipsi, cum suis innumeris exercitibus, modernaqve vastitudo et probrosae in Europa ruinae.

XCIV. RELIGIO.

Ad Religionem transitus, 916. Religionibus semina omnibus innata, 917. in tres ramos se explicantia, 918. Atheismus, Epicureismus, Saduceismus, qvid 919. Revelationes divinas omnes jactant, 920. omnesqve ceremonias habent aliqvas, 921. Religionum diversitas unde, 922? Principales qvatuor, 923.

916 Qvandoqvidem spectator fuisti hucusqve, qvomodo homines tractent Res et Seipsos; restabit videre actiones eorundem reflexas in DEUM.

917 Animus namqve hominis persentiscit, qvemadmodum ipse regit suum Corpus, ita esse qvandam aeviternam Mentem, qvae moderatur hoc UNIVERSUM: cui ut placeamus, esse de illa cogitandum sancte, et facienda illi grata, et sic exspectandam ab illa retributionem.

918 Omnis igitur Religio resolvit se occulte in tria; Fidem m Deum, Reverentiam in eum, et Spem misericordiae: qvae qvisqvis curat, habetur religiosus; qvi non curat, irreligiosus; qvi praepostere curat, superstitiosus.

919 Atheismus est, non credere Numen; Epicureismus, colere Ventrem pro Numine; Sadducaeismus, non exspectare immortalitatem ab immorrali.

920 Ast qvia sciri de Deo neqvit, nisi qvod ipsemet de se revelaverit, hinc est, qvod omnes gloriantur de Revelatione aliqva; sive comprehensā Libris, sive acceptā a majoribus per Traditionem: rursumqve omnes congruunt in eo tacite, qvod optima Religio sit, Credere qvae DEUS revelavit, et Facere qvae mandavit, et Sperare qvae promisit.

921 Tandem, tametsi Deus colendus sit spiritu, assentiuntur tamen Omnes necessarios esse externos qvosdam Rirus, qvibus excitemur ad internum fervorem, eoqve observant qvosdam omnes.

922 Diversitas Religionum nihilominus est magna: qvae venit partim ab ignoratione Revelationum, partim a discrepante interpretatione earundem, partim a confictione qvarundam, et sic admistis commentis, ac imposturis.

923 Principales sunt qvatuor: sed harum qvaelibet dissecta in minores Sectas: Gentilis, Iudaica, Christiana, Mahomedana; habens qvaeqve suum Authorem, suos Revelationum libros, suosqve Ritus: cujus scopulosi qvadrivii historialem delineatiunculam en accipe!

XCV. GENTILISMVS.

Religio primaeva mox in Paradiso collapsa 924: reparata promissione Messiae, 925. et roborata ritu sacrificii, 926. Sed corrupta denuo: primo per opus operatum sine Fide, 927. secundo per Idololatriam, 928. tertio per Polytheiam, 929. Graeci deastrorum fabri, 930. qvos imitati Romani, 931. 932. Excusatio polytheiae, 933. Oracala, et Revelationes Sibyllarum 934. Ritus idololatrici, 935, 936. Festa propudiosa, 937. Gentilismi reliqviae, 938.

924 Qvi nos condidit, revelavit se primum primis parentibus, datō illis mandato, cum interminatione, de abstinenda qvadam Arbore (ut meminissent se debere obseqvium suo Conditori) sed invidiosus Spiritus insusurravit eis, si vellent esse tanqvam Dii, ut vescerentur de fructu vetito: qvod illi, eheu, fecerunt, affectantes parilitatem divinitatis.

925 Sed lapsi, agnovźre reatum, erubuźre nuditatem, condemnatiqve ad poenas, et ex Paradiso ejecti, acceperunt promissionem adversus desperationem, de venturo Semine mulieris, ad conterendum caput Deceploris: qvanqvam et ipsum esset atterendum, ad redimendam culpam.

926 Cujus promissi ut possent commeminisse (qvomodo mors morte delenda foret) mox Agni mactabantur, ad conficiendum indumenta contegendae nuditati: qvae fuit prima origo sacrificiorum, et scopus.

927 At inconsiderantia hominum retinuit Ritum sine signisicatione, offerendo Hostias sine fide in Redemplorem, et qvaerendo placare DEUM opere operato, ut in Caino patuit: qvae hīc fuit prima exitiabilis erratio.

928 Subiit alia: qvod attentārunt praesentiam invisibilis Numinis repraesentare visibilibus signis: sive animatis, ut Ęgyptii (qvi qvod animal primum conspicati fuerant mane prodeuntes, illud habuerunt venerabile eā die, loco Dei) sive inanimis, ut qvi se incurvabant Soli, Lunae, Stellis, Arboribus, et c. sive deniqve Idolis a se effictis.

929 Unde demum stupidiras invasit animos, commentandi Pluralitatem Deorum: qvorum tot confinxerunt, ut singulae Gentes haberent peculiaria numina: Babylonii Baal, Sidonii Astaroth, Ammonitae Chamos, Philistaei Dagon, Accaronenses Beelzebub, alii alia.


page 583/584, image: s291

930 Graeci commenti sunt innumerabiles Deos (cum Deabus) superos, inferos, et medioxumos: non tantum partiti inter illos munia gubernandi Mundi: sed et imaginati jugales thalamos, carnalemqve geniturara, imo et bella, non minus impie qvam insulse.

931 Romani, rati colendos sibi esse qvoscunqve usqvam gentium coli audierant, exstruxerunt templum Pantheon dictum: dividebantqve in Deos majorum gentium (fovem, Apollinem, Mercurium, Neptunum, Vulcanum, Martem; Deasqve funonem, Minervam, Venerem, Dianam, Vestam, Cererem) et Deos minorum gentium (Plutonem, Castorem, Pollucem et c.)

932 Demortuos heroas (et heroinas) accensebant qvoqve Divis, qvasi evectos in coelum suis meritis, qvos vocabant Indigetes et semideos: ut Herculem domitorem monstrorum; Liberum (Bacchum) vini inventorem; Ęsculapium, medicinae repertorem; Musas, artium liberalium inventrices et c.

933 Sensatiores exeusabant hanc multitudinem Deorum: dictitantes unum esse Deorum Deum, JOVEM, reliqvos ejus progeniem: alii censuerunt sic varie appellitari divinas virtutes.

934 Habebant et sua Oracula, edita ab illusore spiritu Vejove (emittente Voces ex Idolis): alii fingebant colloqvium cum aliqvo Deo vel Dea, ut conciliarent authoritatem suis statutis (sicut Numa Pompilius): tandem jactitabant qvosdam libros Sibyllinos, continentes vaticinationes varias.

935 Ad sacrificandum suis Deastris, congregabant se in Lucis, excelsisqve locis, ubi exstruebant Aras, et Delubra: Sacrisiculi eorum, Romanis dicti fuerunt Flamines, illorumqve summus Praesul Pontifex; (Cum consecrabant Fana, dicebantur inaugurare; cum redigerent ad profanos usus, exaugurare)

936 Ut expiarent piacula, aspergebant se lustrali aqvā; et flagellabant flagellis, qvin et incīdebant lanceolis, ad sangvinem usqve: crudelissimus Satan, Moloch, poscebat sibi concremari vivos infantes.

937 Festos dies agebant dissolutissime: praesertim Bachanalia, indulgendo genio: et Lupercalia, discursando nude; et Compitalia, circa viarum compita tripudiando et c.

938 Supersunt etiamnum vecordes Ethnici, qvi pro vivo Deo colunt qvidvis commentitium: Indi qvidam Cacodaemonem ipsum, studio placandi furorem ejus (Litamus ei, inqviunt, non ut prosit, sed ut ne noceat: hem dementiam!)

XCVI. Iudaismus.

Iudaismi origo ab Abraham, 939. Lex Mosaica triplex 940. Moralis legis summa, 941. Ceremonialis qvid praescribebat, et qvō sensu, 942. ut Festa magna tria, 943: Sacrificia trina, 944. Primitiarum, Decimarum, Sangvinisqve usus, 945. Forensis Lex, 946. Judaei a Deo (per Prophetas) varie admoniti, castigati, tandem abjecti, 947. Divisi nunc in sectas duas primario, 948. Thalmudistas et Caraeos, 949,

939 Invalescente Idolomaniā, evocavit Deus Abraham e medio Idololatrarum, intimavitqve ei, se solum esse Deum Schaddai (Omnisufficientem) ut sibi serviat cum sua posteritate, e qvā proditurus esse MESSIAS, in qvo benedicerentur omnes Gentes terrae: a qvibus eum tantisper discrevit signo Circumcisionis praeputii.

940 Postea dedit illis (per manum Mosis) tripartitam Legem, moralem, ceremonialem, forensem.

941 Moralis, est immutabilis norma interni cultūs: cujus summarium est Decalogus, qvem Deus ipse coelitus detonuerat, edicendo sic: Non esse colendum aliud Numen praeter se; Non essigiandum se simulachris: Nomen suum sacrosancte venerandum; Sabbatum religiose feriandum; Progenitores ac nutricios honorandos; Non temerandam esse ullius hominis vitam, aut Pudicutiam, aut Facultates, am Famam, ne qvidem Concupiscendo qvidvam illicite.

942 Ceremonialis fuit, qvā praescribebatur ratio externi cultūs, per varias Ceremonias, praeumbrantes futuram Veritatem: I ut, qvod voluit esse unicum Sanctuarium; 2 et in illo unicom Altare; 3 cum unico jugiter continuato Igne; 4 unicōqve Summo Sacerdote, 5 item unicā Arca Foederis et c. 6 omnia haec ad precīdendam occasionem polytheiae: 7 adumbratlonemqve unici sacrificii pro peccatis Mundi et c.

943 Voluit et freqventari congregationem Populi generalem, ter anno, Festo I Paschatis, 2 Pentecostes, et 3 Scenopoejas; in memoriam I Paschalis Agni (cujus sangvine liberati fuerunt a Percussore Angelo): et 2 datae Legis: et 3 qvadragenariae conservationis in eremo: et ut insvescerent agnoscere DEUM, ut suum I Conservatorem, 2 Redemptorem, 3 Sanctificatorem: fujtqve additus Sabbatismus annorum, et annus Iubilaeus, typus futurae universalis restitutionis.

944 Sacrificia jussit offerri vel I Eucharistica (ad testificandam pro beneficiis gratitudinem) qvae constabant ultroneis oblationibus, sive esculentorum et potulentorum, dicebaturqve Libatio: sive animalium mactandorum, pacisica Hostia: vel 2 Expiatoria, pro expiandis peccatis: qvorum qvod offerebatur pro omnibus peccatis generatim, combustione totius victimae, dictum fuit Holocaustum: pro delicto admisso ignoranter, Piaculum: pro reatu commisso scienter, licet ex infirmitate, Supplicamentum: sed et 3 voluit adoleri Thura.

945 Jussit insuper deferre Primitias, et Decimas proventuum, sacratis personis (Sacerdotibus, eorumque cooperatoribus Levitis) in eorum sustentationem: abstinere ab immundis Cibis,. omniqve Sangvine, relicto ad expiandum animas (Levit. 17. v. 11. 12.) et c.


page 585/586, image: s292

946 Forensis Lex spectabat coercitionem refractarii Populi: hiuc consticuta capitalis poena Apostatis, Blasphemis, et Pseudoprophetis, rursumqve asyla illis, qvi nolentes admisissent caedem.

947 Quoties deviabant, submittebat Vates, afflatos suā inspiratione, per qvos commonefaciebat poenitentiae, obstinatos autem concastigabat varie: donec et (secundum comminationes) abjecit et disjecit, ut jam destituantur Templo et Sacerdotio; retinent tamen umbram avitae Religionis (jam pridem depravatae per Samaritanos, Pharisaeos, Sadducaeos, et Essaeos) peraguntqve sua sacra in Synagogis.

948 Nunc sunt divisi in duas Sectas: Nostrates hīc vocantur fudaei, qvia ex tribu Juda (post ultimam vastationem Hierosolymae a Romanis abducti in captivitatem, et dispersi per Europam): A siani sunt reliqviae decem tribuum Israeliticarum, longe ante transportatarum in Assyriam: inter qvos et hos nostros implacabile odium est.

949 Nam nostri sunt propago Pharisaeorum, seqvunturqve traditiones majorum, comprehensas libro Talmud, conscripto a Rabbinis: illi alteri tenent sola scripta Prophetarum, ideoqve dicti Caraei, hoc est, Scripturarii: utriqve exspectant adhuc Messiam (licet signa adventūs ejus pridem praeterlapsa sint) utqve ne diutius emaneat, agunt saepe jejunia cum planctu, humiliantes sese in cilicio et cinere, et implorantes commiserationem Dei Abrahami, Isaaci, et facobi.

XCVII. Christianismus.

Christiani Christum esse Messiam credunt, 950. et qvibus convicti argumentis, 951. 952. 953. Qvam perfectam Religionem habeant, 954. cujus brevis summa, 955. 956. Christus Ceremonias Legis commutavit veritati, 957. Christiani tamen dissident, 958. Festa Christianorum, 959. Ritus in publico cultu, 960. 961. 962. Ritus circa Baptismum diversi, 963. 964. et circa Eucharistiam, 965. Ministerii ordo 966. Hierarchia Ecclesiastica, 967. 968. 969. Schismata, Haereses, Apostasiae, 970. Conciliorum et Synodorum ratio, 971.

950 Christiani sunt qvi credunt promissum Salvatorem jam venisse, eumqve esse JESUM Nazarenum, rejectum a Judaeis ob minus pompaticam conditionem: qvia vident divinitus factas praedictiones in illo adimpletas omnes.

951 Puta, qvod natus sit praenunciato tempore, post ablatum sceptrum a fuda: et in loco qvem nominaverat os DEI, Bethleemi; et e domo Davidis; et ex matre virgine Maria; et qvod potens fuit verbo et opere, ediditqve signa vere divina; et vixit vitam sanctissimam, prorsus immaculatam, et morti adjudicatus innocens, solā invidiā, sustinuit eam patientissime (propter peccata Mundi, sicut praedixerant Prophetae, et praefiguraverant omnes Victimae, et ipse moriturus dixit, se tradere animam suam in Lytrum, Math. 20. 28; et se sanctificare pro hominibus, ut ipsi sanctificentur, Joh. 17. 19.) orans pro crucisigentibus se, et sic vincens omnes tentationes, novus Adam.

952 Item, qvod resurrexit tertiā die ā mortuis, reversusqve ad suos redivivus, ascendit in Coelum illis inspectantibus, indeqve demisit Spiritum Paracletum super suos (juxta factam promissionem): qvos instructos dono Lingvarum emisit ad Gentes, ut nunciarent Verbum, per qvod Mundus erat factus, incarnatum fuisse, et habitasse in nobis: peractoqve opere Redemptionis rediisse ad Patrem, indidemqve reversurum ad judicandum vivos et mortuos: ut qvicunqve resipisceret et crederet, baptizareturqve (in nomine Patris, et Filii, et Spiritūs Sancti) salvaretur.

953 Et qvod huic inermi praedicationi cooperata fuerit virtus ex alto: qvia utut Apostoli (oculati illi testes omnium) crudelissime internecabantur, unā cum suis asseclis; devicerunt tamen Martyres, et mundus succubuit, porroqve etiam Gentes convertuntur virtute Crucifixi ad Deum Abrahami, accepturae illam benedictionem promissam omnibus.

954 Haec professio facit Christianos: habentes canonem suae Religionis Biblia, h. e. omnes Libros scriptos afflatu divino (in Veteri Testamento, Mosis et Prophetarum: in Novo, Evangelistarum et Apostolorum): ex qva plenitudine revelationum potest promanare sublimitas Fidei, Sanctitudo Vitae, Excellentiaqve Spei, prae omnibus antehabitis.

955 Oigitur felices Christianos, si nōrint sua bona, et se composuerint ad exemplar sui Praecessoris! Habent enim ante se luculenter, qvid credendam sit? nempe qvae dominus docuit, et qvid faciendum? nempe qvae dominus fecit (exinaniendo seipsum, et resignando propriam Voluntatem; et subdendo se DEO, ad factendum et patiendum omnem ejus Voluntatem) et deniqve qvid sperandum? nempe qvae Dominus consecutus est post suam exinanitionem, gloriosam Resurrectionem et Vitam aeternam.

956 Haec est brevissima summa Christianismi, et perfecta, simulqve compendiosa, via Coeli, qvae docetur summatim in ipsa Catechesi: qvia Symbolum Apostolicum Fidem format; Charitatem Decalogus normat; Oratio Dominica provocat Spem, qvam Sacramenta obsigillant: qvae omnia omnes habent, tametsi dispariliter.

957 Coelestis qvidem Magister commutans umbras Mosaicas veritate (ne inanes essen) et explanans salebrosam viam Legis in sanctam viam Sionis (per qvam ne qvidem stulti errarent, Ies. 35. 8) revocavit totam Moralem Legem ad unicum praeceptum Dilectionis; et totam Ceremonialem ad ritum Baptismi et Eucharistiae, (illum Sacramentum regenerationis nostrae, hanc nutritionis ex illo): totam deniqve Forensem ad institutum Ecclesiasticae Disciplinae, consistentis in admonitione, correptione, excommunicationeqve, vi Clavium caelestis regni qvas reliqvit Ecclesiae: Christiani tamen prolapsi sunt in disceptationes super his.


page 587/588, image: s293

958 Vis ergo videre Dissensum circa ista? multus est sane, prob dolor! etiam in adiaphoris: commemorabo qvaedam, in qvibus est consensio aut dissensio.

959 Diem Dominicum, in qvo resurrexit Dominus, omnes agunt festum; caeteras anniversarias festivitates dividunt in stanvas (statas) et conceptivas: illae recurrunt qvotannis iisdem Mensium diebus, ut Natalitia Christi, et reliqva immobilia festa: hae mutant diem, ut Pascha, et dehinc Pentecoste, et alia mobilia festa: sed et admittunt imperativas ferias, indictas interdum publicis jejuniis et supplicationibus.

960 Cum feriatus dies illuxit, pientiores praeparant prius sacris exercitiis se et suos domi, conveniuntqve dum Coetus convocatur pulsu campanarum; ubi AEdituus pandit januas sacrae aedis, et chorus Cantorum decantat ad pluteum Psalmos, Hymnos, et Spiritualia Cantica; simul accinente populo, et assonante concentu Organorum (Musicorum) ubi habentur.

961 Mox Concionator prodit ex adyto (Sacrario) et de cathedra (devocans prius gratiam Sp. S.) praelegit Biblia, et dilucidat paraphrasi: jam Catechisans rudes; jam exhortans peccatores ad resipiscentiam, terrefaciensqve refractarios, et sic praedicans Legem; jam consolans contrita corda, per merita et satisfactionem Christi, et sic annuntians Evangelium.

962 Finitā Concione, peractisqve precibus ac Litaniā, Ecclesiastes dimittit Concionem, faustā apprecatione ac denunciatione benedictionis: saepe tamen absolvendo poenitentes, administrat Sacramenta; impoenitentes autem excommunicando, excludit participatione.

963 Incorporandi Christo, et Eccelesiae baptizantur, etiam infantes: sed qvos edoctum iri mysteria Fidei, fide jubent pii ad hunc actum exorati; qvos postea baptizati vocant suos Susceptores, ipsorum autem Parentes, suos Compatres et Commatres.

964 Reperiuntur tamen, qvi tales rebaptizant, inde dicti Anabaptistae, opinati infructuosum esse paedabaptismum ab insciis susceptum: qvi suis conferunt Baptismum nonnisi adultioribus, professis Fidem et Obedientiam ore suo, dum se scientes volentes devovent Christo: Abyssini rursum iterant Baptisma qvotannis, superadjiciuntqve ei Circumcisionem; Cophthitae et Suriani addunt Baptismum ignis, inusto charactere Crucis: alii superaddunt Exorcismum et Chrisma: alii deniqve immergunt baptizandos flumini; alii conspergunt solum aqvā, ad Baptisterium.

965 Et qvia Christus daturus se morti pro nobis, sanxit (loco Paschalis Agni) Coenam novam, in qva mandavit fideles suos cibari carne suā, tradita pro nobis in mortem et potionari sangvine suo, effuso in remissionem peccatorum: colunt omnes celebrationem hujus Sacrificii, qvanqvam non sine exprobratione sibi invicem discrepantiae, sententiarum et rituum.

966 Si spectes Ecclesiasticos Ordines: Pastores Apostolorum tempore pascebant Ecclesias; Doctores invigilabant puritati doctrinae: Seniores attendebant exercitio disciplinae; Diacom curabant collectitias Eleemosynas, erogabantqve inter egenos: sed postea gradus aucti fuerunt, ut Hierarchia Graecae et Latinae Ecclesiae apparatissima facta sit: ubi nemo admittitur ad Clerum, nisi ordinatim ascendens.

967 Nam primum initiantur Ostiarii, dehinc Exorcistae, tum Lectores, mox Acoluthi, postea Diaconi, tandem Presbyteri: qvibus potestas datur faciendi Missam, audiendiqve auriculares Confessiones, et conspergendi lustrali aqvā (aspergillō ex aqviminali haustā) et ungendi moribundos, copulandiqve novos nuptos etc.

968 Sacellani praeficiuntur minoribus Sacellis; Parochi, uni Paroeciae, qvarum plures constituunt Dioecesin (seu Episcopatum): Episcopatui v. praeest Episcopus, cum suis Canonicis et Suffraganeis: et aliqvot Episcopis, Archiepiscopus: qvibus rursum superior est, Patriarcha: summus autem inter hos Papa, cum Cardinalibus suis.

969 Monachi inhabitant Monasteria, professi spontaneam paupertatem, et castimoniam, et obedientiam, secundum certam Regulam: qvibus praesunt Antistites (scilicet Abbates vel Praeposin) Monialibus vero Antistitae, seu Abbatissae: Eremita tenet se in Eremo.

970 Invehentes dissidia, et discidia, vocantur Schismatici: deficientes a fide, Apostatae; defensitantes pertinaciter erronea dogmata, Haeretici; ipsi vero authores Haeresium, Haeresiarchae.

971 Cujusmodi scandalis qvoties obviandum est, convocatur (pristino more) Synodus, provincialis vel nationalis, aut etiam Concilium Oecumenicum: ubi congregati summates Orthodoxi, assertoresqve Catholicae Fidei, determinant controversias, componuntqve Schismata, et dicunt anathema blasphemantibus: qvae tamen sunt supra captum, relinqvunt indecīsa: et qvae non possunt emendare, commendant DEO.

XCVIII. Mahomedismus.

Mahomedani a Mahomede, Religiones commiscente, 972. Festa ab illo indicta, 973. Lex illius Alcoran, 974. Dissidia illorum qvoqve, 975. Discordia Gentium hīc deploranda, 976.

972 Mahomedani sunt, qvi recipiunt tertium magnum Prophetam (post Mosen et Christum) Mahomedem: qvi cum esset homo bellator, Regnorumqve affectator, ut mundus religionem haberet faciliorem, qvam illi visus erat Judaismus, onerosus ceremoniis: et Christianismus, scrupulosus sublimitate sensuum: introduxit novam miscellaneam ex utraqve.

973 Ubi instituit feriaticum diem esse suis

page 589/590, image: s294

, Veneris diem (qvod eā die homo creatus esset) et precari atqve ablui qvinqvies de die; interdixit v. iisdem suillā et vino; indulsit contra polygamiam, promisitqve post obitum corporeas voluptates in Paradiso etc.

974 Doctrinam suam descripsit Arabice Alcorano (diviso in Azoaras 114, et continentes, praeter fragmenta Legis et Evangelii, additamenta qvaedam) qvam interpretantur illorum Mystagogi, dicti Talismanler et Dervisi; qvorum supremus Muffci est.

975 Dissident ipsi qvoqve Musulmanni (seu Mustimi: ita enim seipsos nuncupant) dum alii volunt solum Ali authenticum interpretem Alcorani, alii sociant huic Ebubecar, Aomar, Osman: et hoc est, qvapropter Turcae cum Persis adeo in se bellis saeviunt: alioqvi utriqve expertes cognitionis rerum, adminiculantesqve res suas tantum severitate.

976 Deplorandum vero est, nos hīc disconvenire, ubi conveniebat esse convenientiam maximam; in advenerando uno illo Conditore omnium, nec minus tamen inconveniens, qvod Libertini faciunt, velle approbare Religiones omnes, et sectari qvamcunqve: subest enim deceptio, Deusqve Zelotes vult nos esse ferventes in suo cultu, abesse teporem.

XCIX. Providentia DEI, finisqve Rerum.

Invisibilia jam esse spectanda, et qvae illa, 977. Angeli Dei Ministri, 978. qvorum etiam pars degeneravit, 979. Nominibus distingvi, sed nobis ignotis, 980. Ministeria bonorum circa homines, 981. Mali a malis ministeriis nomina accipiunt, 982. Insani qvi Providentiam negant, 983. et. contra qvi Fatum fingunt 984. et qvi Mundum humanis consiliis regi credunt, 985. Deus enim ita regit omnia, 986. ut Fortunam qvoqve et Casus excludat, 987. Omina in rebus an qvaerenda, 988. Deo omnia providenti fidendum, 989. Er tamen consulto facienda omnia, 990. qvia omnium poscetur ratio novissimo die, 991, Beatitudo bonorum aeterna, 992. miseriaqve malorum aeterna, 993. Hīc finis omnium, 994. Omniumqve lustratio, terminanda votis, 995.

977 Aspectasti visibilia: superest ut tibi ostendam ea, qvae non possunt spectari, nisi oculo mentis! Ain? Ecqvae illa? Perreconditum Illum, qvi essentialiter incomprehensibilis permeat omnia, operaturqve omnia in omnibus: cum occultis exseqvutoribus consiliorum suorum, Angelis.

978 Tametsi enim Opitulator omnium non sit indigus opis, suit tamen placitum Illi constituere sibi praeveloces administros Providentiae suae, non praepeditos corporali mole: qvi amandati obirent mandata, functiqve legatione referrent se ocyssime, et circumstarent thronum gloriae.

979 Sed pars illorum desciverunt ab. obtemperatione per arrogantiam, suntqve deturbati Coelo empyreo ad Orcum: qvi autem perstiterunt confirmati sunt, ne amplius possint labi.

980 Novimus eos distingvi nominibus: sed qvae nobis incomperta sunt, praeter Gabrielis, Raphaelis, Vrielis etc. malignorum Spirituum caput vocatur Beelzebub et Luciper.

981 Boni associant se piis insensibiliter, ad averruncandum mala, et eos protegendum ab insultibus Vastatoris, tandemqve inferendum animas aeternitati: apparent interdum, disparentqve rursum; non praestringendo oculos, sed reapse.

982 Mali genii cum apparent in persona alicujus male mortui, dicuntur Larvae; cum homines alias proterrent, Spectra; cum infesti sunt infantibus, Lamiae; cum tumultuantur per intempestam noctem, Lemures; cum famulantur alicui veteratorie, Lares et Renates: justus tamen dispensator omnium, utitur illis qvoqve ad salutarem probationem piorum, et promeritam divexationem impiorum.

983 Stulti ergo sunt Epicurei, facientes ociosum Illum perbeatum, qvem censent non esse fatigandum tumultu rerum: qvem tamen interesse Rebus inseparabiliter, arguunt vaticinia et portenta ac prodigia, praesignificantia ac portendentia ingentes mutationes, toties comprobata eventis, ut scias praemoneri nos ab Omniscio.

984 Insani qvoqve sunt Stoici, qvi ex connexione causarum naturalium catenant Fatum, cui etiam innectunt Motorem et Rectorem omnium: sic enim res non procedere coarguit, qvod non veniunt semper eadem effecta ab eadem causa; qvemadmodum experiuntur Astrologi.

985 Deniqve Vesani (excordes) Machiavellistae, qvi autumant Mundum regi humanis consiliis: cum tamen negotia (callidissimorum qvoqve) non sic finiunt qvomodo inchoant: qvin videmus hos tandem infelicitari maxime.

986 Tu firmiter statue, utcunqve res nostrae subjaceant vicissitudinibus, eas tamen nec volutari remerariis casibus, nec constringi fatali necessitate, nec versari humanis astutiis: sed providentissimo consilio Ejus, qvi praevidet omnia ab aeterno, et disponit secundum beneplacitum suum.

987 Fors et Fortuna nihil sunt, etiamsi dentur fortuiti Casus: hi enim dicuntur respectu nustri, non Providentiae; qvae tam praescit qvid futurum sit cras, perendie, et deinceps; atqve scit qvid factum est heri, pridie, et abhinc tot annis: qvippe praedestinavit omnia bonis in bonum.

988 Insunt ergo omina rebus: at captare praesagia usqve qvaqve, est superstitio: si dignabitur manifestare aliqvid tibi, qvi providet omnia, non latebit tibi: Tu eccur velis anticipare fata tua?

989 Laetemur potius, nos esse curae Illi, qvi melius novit qvid expediat nobis, qvam nos ipsi, habetqve amplam facultatem benefaciendi: qvippe in cujus manu sunt omnia, et cujus imperio coercetur ipsa qvoqve potestas inferorum.


page 591/592, image: s295

990 Interea tamen faciamus consulto sub metu ejus, qvicqvid possumus, ne qvidqvam eveniat nobis fortuito: si qvis nescit rationaliter agere, et competenter fiduciam collocare in Moderatore rerum, irreqvietus est, et expositus infortunio: exadverso, qvi recte agens non diffidit Illi fidissimo, seu illi contingunt bona, seu accidunt mala, sedatus erit, praesumens laetitiam aeternantis bonitatis ejus.

991 Adveniet enim novissima dies, qvā mundus deflagrabit et corruet, nos autem resuscitabimur et judicabimur: ubi patefient omnia, manifesta et occulta, ratioqve reposcetur ab omnibus anteactorum, cogitatorum, dictorum, factorum.

992 O ter beatos, qvi tunc habebunt propitium! pascentur enim non ambrosiā et nectare (ut fabulati erant ludiones Poetae) sed absconditis et ineffabilibus svavitatibus, in sempiternum.

993 At vae illis infelicibus, qvi patrārunt abominanda! detrudentur cum rerum perditore in Gehennam, excruciandi inenarrabilibus tormen tis: Vindex n. gloriae suae erit Judex universorum.

994 Ita erit finis omnium, Salus aut Exitium, nunqvam desitura: hūc exeunt omnia, etiam nostrum lustramen Mundi.

995 Faxit Miserator noster, propter Misericordiam suam, ut nunc jam annumeremur Coelitibus, qvoad hīc sumus sancte vivendo, et qvotidie suspiriis penetralia Coedi penetrando.

C. CLAVSVLA.

Finis, 996. gratulatio, 997. exhortatio, 998. cum admonitione, 999. Benedictio DEO Deorum, 1000.

996 Cedo, sodes, si qvid supersit! Nam eatenus tradita conseqvutus sum, absit jactantia dicto.

997 Siccine? Macte esto Virtute! Euge subegisti ingenio succinctam Synopsin Rerum omnium, totiusqve Latinae Lingvae: reor nihil esse omissum tantopere.

998 Propterea, sis, ingredi ATRIUM, pertransitā Ianuā! ut post simplicem Nomenclaturam rerum lustres Elegantias sermonum; scientiaqve tua fiat tum locupletior, tum politior, variis complementis et scitamentis.

999 Admoneo tamen te, loco auctarii ut agas potius potiora, allaboresqve esse melior, qvam videri doctior: ne tua scientiola tecum dispereat: qvae qvotus qvisqve advertit? Tu Memento, et Vale, voveqve vota DEO.

1000 JEHOVAE Zebaoth, a qvo, per quem, et in qvem, sunt omnia, aeternum individuae, adorandae TRIVNITATI, sit honor in secula seculorum, Amen, Hallelujah!


page 451, image: s296

Eruditionis Scholasticae Pars III. ATRIUM. Rerum et Lingvarum Ornamenta exhibens. Plato in Gorgia. Ornatus qvidam in unaqvaqve re accedens, singulas res bonas facit meliores. Seneca 3. Contr. Magna et varia res est Eloqventia! nec adhuc ulli sic indulsit, ut tota contingeret. Satis felix est, qvi in aliqvam ejus partem receptus est.

Classis tertiae Moderatori JOHANNI ETZEDIO, Salutem et divinam benedictionem.

SI Ternarius recte numerus perfectus, omnisqve in rebus perfectionis mensura est, ut Aristoteli visum, et illud (libro 1. de Coelo, capite 1.) scriptum reliqvit: gaude, Etzedi, honorem eum contingere Tibi, ut Latinae Scholae nostrae Triclassis tertia, h. e. suprema, ad perfectionem adspirans, Tuae committatur prudentiae. Tu ecce Latinae lingvae studium hac in Schola absolves! Tu Latinitatis purae candidatulis nostris Latinus pater eris! Tu hīc Romanos creabis Qvirites. Nec enim illi, ad qvos Tu Tuos mittes discipulos, superiorum Classium Magistri, Lingvae studio occupabuntur, aut discipulos occupabunt: sed Rebus jam obversi, et in Res defixi, partam apud Vos Lingvae facundiam pro Eruditionis tantum vehiculo habituri sunt. Qvae res eō spectat, ut Tu in eorum qvi a Te altius ibunt formanda lingva, et stylo, tantō sis gnavior, qvanto pulchrius fore, si Viri docti postea styli elegantiam a Te accepisse glorientur, intelligis. Patieris ergo me de muniis Vocationis Tuae Tecum loqvi: ut qvantum iis qvae a secundae Curiae Magistro accipis superstruere debeas, ne ignores. Sicut enim aetas Discipulorum cum annis crescit, Ingeniisqve ipsa excercitatione Sensus, et

page 452, image: s297

, et Memoria, in majorem capacitatem se disponunt: ita illis uberiora semper, solidioraqve, procuranda sunt pabula.

Ergo qvantō plura Janualibus fuerunt attributa prae Vestibulariis, tantō majora Tibi et Tuis prae Janualibus. Ecce Volumen praesens id ostendet! Quod Tibi, et per Te discipulis, ATRII nomine in manus datur: ut im mediate a Vobis jam in Authorum (adeoqve ipsius Sapientiae, realis puta Eruditionis) PALATIA transitum fore memores, strenue agatis. Habes vero hīc eadem tria Philologici studii instrumenta, qvae praecedentium Classium Magistri, Textum, Lexicon, Grammaticam. Nomenclaturam nempe Rerum cjusdem Universi (nec enim aliud est, aut Res aliae) novis expressionibus variatam. Et Lexicon Latino Latinum, nativas Rerum appellationes elegantibus Authorum phrasibus et sententiis permutare docens. Et Grammaticam elegantem, sexcentis praeterea modis Sermonem variandi artificia recludentem. Audis, qvalia Tibi damus? Si Varietas delectat (non aliter autem experiuntur omnes Sensus nostri) ecce merae Tibi contingunt deliciae! qvi, sive Res elegantius depictas Tuis spectandas offeres; sive iis Styli variandi explicabis praecepta; sive cum iisdem Stylum ad elegantiam, elegantis Lexici ope, exercebis, in floridissimo a moenissimoqve versari videberis Viridario. Nam variandae in infinitum Orationis fontes, recte a nobis esse apertos autumo: tametsi Exemplis a nobis omnia plene illustrata esse non glorior: qvinimo defectus multos ultro agnosco. Cujus enim unius diligentia ad haec infinitae varietatis explicanda sufficiat? cujus aetas? nedum aliqvot illi men ses, qvibus tandem coarctati fuimus.

Verumenim vero, sicuti Instrumentorum philologicorum ordinem alium, et ad ingeniosam praxin accommodatiorem, dedimus Januae qvam Vestibulo: ita nunc alium Atrio, qvam utriqve illi. Vestibularios qvippe a Nomenclatura Rerum incipere, perqve Grammaticam in Lexicon venire, Ianuales contra, a Lexico inchoare, inqve Historialem Rerum Nomenclaturam desinere, voluimus: Atrienses vero Tuos a Grammatica ordiri (qvod priorum neutris concessum) et per elegantem Historiae Rerum Contexturam in Elegantiarum Lexicon venire, ibiqve variando eleganter Stylo deliciari, bonae persvaserunt rationes. Utriqve nimirum priorum Classium Magistro negotium fuit cum elingvibus adhuc, et tenellis, qvos duplici aut triplici objici luctae non fuit consultum. Tui jam grandescunt, Verborumqve omnium acqvisito intellectu simplici et nativo, nihil adeo ubi haereant reperiunt, promoveri ad ulteriora parati. Ergo a formali inchoare nihil prohibet: consultum potius est rectā huc duci, ubi qvid stylus elegans a simplici differat, pervidere incipiant Sed et absqve hoc sit, naturaliter Grammatica praecedere debet Textum: qvia viam habet, non metam; rudimenta, non opera. Condescendendo tantum Tyronum infir mitati praecepta prius differebamus, Textum aut Lexicon praemittebamus. Tu in nativi Ordinis viam redibis: qvem seqventes jam retinebunt Classes.

Aggredere igitur in nomine DEI hanc Sermonem variandi Artem, eamqve a capite ad calcem ita cum discipulis pertracta, ut illis tum praeceptorum intellectum instilles accurate, tum exercitiis doceas usum: qvaliter et antecedentibus praescripsimus Classibus, et hīc plerubiqve monebimus.

Praemitte discursum: Qvemadmodum Corporis formam qvisqve nostrum nanciscitur nonnisi unam, mutari nesciam; Ornatuum vero a Veste infinita est Varietas: et qvemadmodum Cantionis melodia monophona nonnisi modo uno cantari potest, a qvantacunqve cantantium multitudine: symphonia vero Cantum ornandi infinitae sunt formae; ita prorsus esse, non aliter, cum humano Sermone comparatum. Expressiones Rerum nativas non nisi Simplices esse, esseqve debere, omnibus in Lingvis. sed Ornamenta variare modis insinitis, per singulas fere Lingvas aliter atqve aliter. Ac in eo se vim Eloqventiae prodere maxime, dum omni variata Voce, Phrasi, Sententia, novum semper aliqvod, et (propter detectum novum qvendam Rerum ad invicem respectum) Menti svave offertur pabulum: noviqve varii acuti animis infiguntur stimuli. Omnis ergo illa Orationis varietas, et dehinc svavitas, unde et qvomodo surgat, qvaliter qve decenter adhibenda sit, ignor andum non esse. Et Erasmum qvidem Roterodamum de Rerum et Verborum Copia scripsisse primum ita, ut si qvis post illum eo de argumento scriberet, simile fuerit, non diversum; necrestare fuisse visum, nisi ut res ad majorem deduceretur fluiditatem, si posset. Id qvod jam hīc tenta tum esse in Grammatica Elegantiarum: in qva tria esse praestita.


page 453, image: s298

I Redactas esse de Copia Verborum praeceptiones ad seriem Grammaticorum praeceptorum.

II Inventam rationem practicam, qvomodo qvicqvid simpliciter, et secundum naturales Sermonis leges dicitur, illico eleganter, modis variis, ac velut in fimtis, efferrigveat.

III Qvod ne in inutilem luxuriam et garrulitatem exiret, hanc Sermonem infinitis modis variandi facilitatem certis constringi legibus; ut in nihil fulile, sed moder atam, decentem, svavemqve Facundiam, terminari possit.

Qvanqvam (qvod Tibi dico) qvia hīc nondum accuratam illam et severam Rhetoricam, qvā in Foro, et ź Suggestu, inqve scribendis Libris, utendum est, docemus (intempestive id hoc loco fieret) sed fontes duntaxat, unde Sermonis copia et varietas scaturiant, ostendimus: etiamsi excitata Juvenum ingenia luxuriem aliqvam inpraesens inde efferant, non est cur indigne feramus. Nam illa in adolescente non displicet Fabio Qvintihano propterea, qvod facile qvae super sunt judicio resecentur, qvaedam etiam ipsa aetas deteret, inqvit: cum interim tenuitati atqve inopiae nulla ratione mederi qveas.

Dicere proinde poteris: Tria esse qvae facere possunt Eloqventem vere, 1. Intelligere Copiae fontes. 2. Legere Authores facundos, et qvam decore illi eloqvantur, qvicqvid eloqvendum suscipiunt, observare. 3. Tandem praxi propria, multum diuqve et cum judicio scriptitando, Eloqventiae sibi comparare habitum. Nos igitur hac in Classe primō demum gradu constitutos, Copiam tantum et Varietatem docere: reliqvailla, qvae absolutiores reddant Oratores, in seqventia differre: ut ne Herculis cothurnos adaptare velle videamur infantibus. Interim tamen qvia Res potenter eloqvi (qvod ars Oratoria docebit, in Classi nostra V. et VI.) nemo potest, nisi qvi prius de Rebus loqui varie ac eleganter (qvod ars Ornatoria hīc docebit) possit: gradum hunc nemo transiliat, praeceptisqve de Elegantia, hīc in Grammatica eleganti, ad elegantem Sermonis Varietatem, exercerise patiatur.

De Textūs Atrialis, Lexiciqve Atrialis, structura et usu, deinde moneberis. Hoc solum adjiciam hīc: Lexicon Tibi et Tuis Latino-Latinum dari, ut Tibi cum Vernacula nihil adeo fore negotii, eamqve Tua in Classi audiri non debere, intelligas. Non qvod non constanter optem, qvod op tavi pridem, pari diligentiā Lingvas Gentium coli: qvo suam qvaeqve Vernaculam haberet ad Latinam ducem. Sed qvia id vestra in lingva praestari a me non potest; vos autem adhucdum tardiores hīc video. Praeterea, Cogitare coepi, Latinam (qvam primarium Sapientiae vehiculum, communemqve Gentium Mercurium, esse optamus) commode Rerum ductu doceri ac disci posse: dummodo Gens qvaeqve, in Rerum et Latinae L. penetralia sibi aditum (praestructo recte Vestibulo, et Januali Lexico) paret: caetera enim non illubenter seqventur.

Vale, et rem sic gere, ut ceu fidus Exercitūs tui Dux, Commilitones Tuos recentibus qvotidie spoliis dites, et ad alacritatem in appetendis altioribus studiis excites Si qvid in urgendis Exercitiis (qvae animam esse Scholae nostrae volumus) oboriri videbitur difficultatis, patebit tibi consilii capiendi via. Non enim scriptor tantum videri cupio, sed et actor: obeundoqve Classes, ubiubi forte vos, methodo novā nondum satis firmopede incedere gnaros, haerere contingat, juvare propono Juvet nos tantum Deus, ut Instrumenta eo destinata qvantocyus parata habeamus omnia! Vale.


page 454, image: s299

Synopsis Artis Ornatoriae.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Differentias per genera novem, Cap. I.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Perspicuitatem, II.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Idiotismos III.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Transpositionem IV.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Transmutationem V.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Transnominationem VI.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Dilatationem VII.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Contractionem VIII.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Figurationem IX.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Normas ornandi sermonem, per Ligaturam X.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Vsum, in eleganti Llegantiarum praxi XI.

Ars ornatoria docet Ornamentorum Sermonis Vsum, in eleganti Exercitiorum continuatione, XII.

Artis Ornatoriae Sive GRAMMATICAE ELEGANTIS, CAPUT 1. Grammatica elegans qvid, 1. Elegantiarum genera qvot 5. Qvō ordine tractanda, 18. et qvid in singulis observandum, 20.

GRammatica elegans, est eleganter loqvendi ars.

2 Eleganter loqvi, est animi sensa aliter, qvam Sermonis nativi leges reqvirunt, eloqvi: et tamen intelligi svavius, qvam intelligeremur, si Sermonis ductu nativo uteremur.

[Identitas enim satietatis mater; Varietas autem delectat.]

3 Ex arte eleganter loqvi, est Sermonem ornandi modos in numerato habere; et cur sic aut sic variandum aliqvid sit, rationes reddere posse.

4. Sermonis elegantia consistit generaliter in ejusdem a vultu nativo in alium, sensu invariato, transformatione

5 Qvae transformatio varia est: sed se praecipue in species tres, et dehinc novem, diffundit.

Qvippe idem aliter dicitur trifaricam.

Verbis scilicet iisdem, aliter positis, per Expositionem, ad Perspicuitatem, I.

Verbis scilicet iisdem, aliter positis, per Transpositionem, II.

Verbis scilicet aliis magis Latinis: per Idiotismum, III.

Verbis scilicet aliis aeqvipollentibus simpliciter, per Transmutationem IV.

Verbis scilicet aliis aeqvipollentibus allegorice, per Transnominationem V.

Verbis scilicet iisdem vel aliis, aliter tamen prolatis Nempe pluribus qvam res exigat, per Dilatationem VI.

Verbis scilicet iisdem vel aliis, aliter tamen prolatis Nempe paucioribus qvam ordinarie, per Contractionem VII.

Verbis scilicet iisdem vel aliis, aliter tamen prolatis Nempe cum affectione inusitata, per Figuras, VIII.

Verbis scilicet iisdem vel aliis, aliter tamen prolatis Nempe ligate, per Rhythmum aut Metrum. IX.

6 Qvae Sermonis ornamenta ut jam in ipso aditu distincte intelligas, declarabo singula melius, illustraboqve unico hōc exemplo,

Magister meus docet exemplis perpetuis.

Qvam Sententiam observa ornari posse modis novem.

7 Primum, Si qvid hīc sit obscurum, aut ambiguum (vel saltem videri tale possit), illud additione qvādam (aut in aliud non ambiguum mutatione) ita explanando ac determinando, ut intelligi aliud qvam volo non possit.

[Ex. gr. Qvia magistri sunt variarum Artium, et opificiorum, adeoque Vici, Aulae, Equitum etc. adde, si libet, Magister studiorum meorum. Aut commuta in aliud non ambiguum: ut Ludimagister, seu, Praeceptor, meus.]

Talem, peromnia Sermonis explanationem vocamus PERSPICUITATEM.

8 Secundu, si in eadem Oratione Orationis partes a situ nativo in elegantiorem aliqvomodo transponas.

[Ut, sipro Magister studiorum meorum, dicas Studiorum Magister meorum: pro, docet exemplis perpetuis, perpetuis docet exemplis.]

Vocamus TRANSPOSITIONEM, seu Trajectionem: Graece [gap: Greek word(s)]

9 Tertio, si loco Sermonis usitati Lingvisqve communis, ponam idioticum, soli Latinae lingvae proprium.

[Ut, si loco, Magister studiorum meorum, Latinius dicam, Meus a studiis.]

Tale ornamentum vocamus IDIOTISMUM (et in specie, Latinismum, Graecismum, Hebraismum etc.

page 455/456, image: s300

Lingva haec vel illa elegantiam habet aliis ignotam.

10 Qvarto, si Orationis partes transmutes in invicem: puta Nomen in Adnomen, aut Verbum in Nomen, vel Participium, etc. Aut idem Nomen et Verbum efferas alio numero, casu, persona, tempore, modo, etc.

[Ut hīc si pro Magister meus docet exemplis perpetuis, Dicas: Magistro meo solenne est docere per exempla perpetua.]

Vocamus PERMUTATIONEM et per excellentiam Variationem.

11 Qvintō, si verba rerum (de qvibus loqvimur) propria, permutes verbis rerum ab hac nostra alienarum, ad exprimendum hanc nostram allegorice.

[Ut, si hīc, loco Magister meus docet exemplis, dicas; Meinutritor ingenii praemansos nobis ingerit cibos.]

Vocamus TRANSNOMINATIONEM (qvidam et Symbolizationem) Rerum.

12 Sexto loco erit DILATATIO, qvā vox, (et dehinc Phrasis, Sententia, etc.) in plura diducitur.

[Ut si hīc ex sententia simplici facias compositam, binam vel trinam. Ex. gr. Meminit dilectus mens Praeceptor, cujus est res bonas docere, ejusdem esse exemplo praeire, etc.]

13 Septimum ornamentum, Dilatationi contrarium, est CONTRACTIO: qvum qvod pluribus dictum est, aut dici posset, pressius dicitur.

[Ut: Meus facienda docet faciendo.]

14 Octavum, est Sermonis cum aliqvo affectu prolatio.

[Ut, O Sapientem morem, facienda docere faciendo! Vel: Non dicam qvam svave sit, exemplis doceri. Vel: Dic, an methodus docendi dari qveat melior, mellior, efficacior, atqve dum exemplis docemur et ducimur etc.]

15 Nonum ornamentum, est Orationis ligatura: sive Rhythmica, ubi syllabarum tantum numerus, et ultimarum (duarum ad minimum) consonantia qvaeritur; sive Metrica, ubi omnes syllabae numerantur, mensurantur, ponderantur.

[Ut hīc; Gnavum nos habemus Studiorum ducem, Omnibus affundit Exempiorum lucem. Et; Quae docet illustrat per multa exempla Magister.]

16 Atqve haec sunt illa Sermonem ornandi instrumenta novem. Priora qvinqve tam ex aeqvo ubiqve necessaria, ut demtō vel uno Sermonis decus pereat: sed et qvatuor reliqva certis locis necessitatem inveniunt suam.

(Nempe obveniunt occasiones, ubi Res valde inculcari, eoqve Sermonem diffundi, expediat: rursumqve ubi contrahi praestet. Item ubi Auditor affectu concirandus, aut leniendus, sit: et deniqve ubi Sermonem ligaturis vinciri conferat.)

17 Ad hos igitur novem fontes revocatur, qvicqvid circa Sermonis elegantiam artificii est, aut cogitari potest.

18 Ac memento, haec ordine illo esse pertractanda, ut anteqvam discas Sermonem ligare, scias solutum libere tractare: et anteqvam ad affectuosam speciem figurare, prius Dilatare, et Contrahere: anteqvam item contrahere, Dilatare prius: et anteqvam Dilatare, Variare: et anteqvam Variare, pure ac perspicue loqvi.

(Et per conseqvens Idiotismum, qvia ad puritatem Lingvae spectat, Transpositionem etiam praecedere.)

19 Novem proinde erunt Elegantis Grammaticae partes: nempe de Sermone ornando

per I. Clarificationem.

per II. Idiotismos.

per III. Transpositionem.

per IV. Transmutationem.

per V. Transnominationem.

per VI. Dilatationem.

per VII. Contractionem.

per VIII. Figurationem.

per IX. Versificationem.

20, Sed qvaelibet pars habebit Segmenta, seu Capitula minora, sex. Semper etenim

I. Primō trademus generalia cujusqve Ornamenti.

II. Secundō sic ornari docebuntur Voces,

III. Tertiō, Phrases:

IV. Qvartō, Sententia:

V. Qvintō, Periodi:

VI. Sextō, integra Oratio.

21 Et qvia qvodlibet Ornamentum habet insignem aliqvam Virtutem, huicqve oppositum Vitium, (aut Vitia) haec inter generalia ubiqve attingi (Segmento cujusqve Capitis primō) observabis.

GRAMMATICAE ELEGANTIS CAP. II. PERSPICUITAS Sermonis qvid, 1. Virtus ejus, 2: et Vitia, 3. De Perspicuitate Verborum, 6: Phrasium, 17 Sententiarum, 20. Periodorum, 25. Orationis, 29.

PErspicuitas, est Orationis ad rem intelligendam facilitas.

(Qvam qvanti faciant Authores boni, inde pateat, qvod qvidam scripserunt; Nulli alii rei esse studendum qvam Orationis perspicuitati (Voss. lib. VI. Rhet. Cap. V.) Non abs re: qvia Sermo perspicuus indicium est animi puri, et res recte intelligentis.)

2 Virtutem Perspicuitatis vocant [gap: Greek word(s)]tantam scilicet sermonis Evidentiam, ut Res veluti ob oculos poni videantur.

3 Cui Virtuti opposita sunt Vitia duo; Obscuritas, et Ambiguitas.

4 Obscura Oratio dicitur, qvae aegre intelligitur: Ambigua, qvae diversum admittit sensum.

(Utrumqve impingit in Orationis finem, qvi est Intelligi.)

5 Obscura oratio nascitur ex verbis vulgo ignotis; ambigua ex homonymis.

(Prioris exemplum est apud Varronem, Omnia dapatilia comisse Iani Cusiones. i. e. Omnia opipara comedisse Jani Curiones. Et apud Pacuvium, audacter voces componentem: Repandirostrum incurvicervicum pecus. Posterioris: si qvis Ius petere se dicat. Nescio enim utrum petat jusculum an justitiam.)


page 457/458, image: s301

II. De Perspicuitate Verborum.

6 Verba omnia et singula si fuerint significationis notae: unumqve illud cujus gratiā adhibentur significantia, Oratio erit clara et perspicua.

7 Si qvod tale non est, commutetur synonymo homonymiā carenti; aut determinetur aliā voce appositā, ut qvid velis intelligatur.

(Ex. gr. Si qvis dicatur cepisse Labracem, obscura erit oratio: qvia pauci sunt qvi vocem hanc (licet apud Plinium et Plautum exster) intelligant. Rursum si dicatur cepisse Lupum, erit ambigua: qvia vel feram qvadrupedem cepisse intelligi poterit, vel piscem ejusdem nominis. Ergo si posterius intelligi vis, adde, Lupum piscem; aut commuta synonymo, aliud non significanti, et dic, Lucium cepit.)

8 Vox proinde obscura, homonyma, nimis generalis, ut scopulus vitanda est perspicne loqvi cupienti.

(Non igitur in familiari colloqvio dices, Clepta, aut Directarius, sed Fur. Neqve Ius, Sed jusculum. Neqve, Rem inveni, sed hoc vel illud.)

9 Aut si se vox talis ingeret, mox illi alia notior, distinctior, specialior, associetur: a qva prior illa lumen accipiat et limitem: aut addatur epitheton explicativum, discretivum, determinativum.

(Ut Clepta, qvod Latinis furem fonat. Ius, seu jusculum. Rem perdidit, nempe bona sua. Aut: Clepta furax; Jus coctum, Rem possessam perdidit, etc.)

10 Obscurum tamen, loco suo apte positum, in laude est.

(Ut si qvid non omnes promiscue intelligere velis, sed conscium duntaxat aliqvem, aut sagaciores aliqvos. Qvalibus Cicero epistolas suas ad Atticum, virum sapientem, intimeqve familiarem, complevit.)

11 Homonymum suo loco posittum, non est homonymum: qvia Verba intelliguntur secundum subjectam materiam.

(Ex. gr. Non ambigue loqvitur Coqvus, cum Ius piscinum; aut Astronomus, cum Sol in Piscibis, dicit.)

12 Homonymum datā operā positum ad sensus ambiguitatem, elegantiam habet svavem.

(Ut cum tullius Octavium laudandum et tollendum diceret. Poterat enim vel tollendum esse laudibus, vel tollendum de vita, intelligi.)

13 Voces valde generalis singnificationis feliciter homonymae sunt: augent enim Lingvae thesaurum variā elegantiā.

(Qvales Latinis sunt, Res, Vis, Locus, Natura, Substantia, Genus, Species: item in Verbis, Sum, Habeo, Facio, Do, Gero, etc. v. Lexicon.)

14 Voces qvae casu in eandem terminatiouem incidunt, permutandae sunt alii Casui, ab ambiguitate libero.

(Ut, si dixeris, Tu canis: incertum erit, utrum aliqvem voces canem, an canere, dicas. Si prius: lucidius dixeris per adjectum, Tu impure canis: vel, Tu latras ut canis. Si posterius: melius dixeris, Tu cantas, etc.)

15 Aut discriminandae, si possunt, Accentu; seu pronuntiatō seu scriptō.

(Ut, Venit, in praesenti; Venit, in praeterito.)

NB.

16 Atqve tali Verborum perspicuitati nos per totum Januae L. L Textum studuimus.

III. De Perspicuitate Phraseōn.

17 Verborum nexus clarus est, qvi juxta usitatam formam.

Ut Vrbs Roma. Mirabile caput. Formosus facie, etc.

(Nam si, Vrbs Romae, Mirabilis caput, Formosus faciem, etc. dixeris, non male qvidem, qvia per Graecismum; obscure tamen forte alicui, talia nondum intelligenti.)

18 Perspicuitatem Phraseos auget, si vox regens praecedat Rectam.

(Facilius enim intelliges, Spes reditūs, qvam Reditūs spes.)

NB.

19 Qvales Verborum copulas inesse voluimus toti nostro Januali Textui.

IV. De Perspicuitate Sententiae.

20 Oritur ex vocum naturali (aut certe nonnisi lenissime mutata) serie, ut sensus ultro influat.

(Exemplum est in illo Ciceronis: Omnia sunt misera in bellis civilibus. Et Senecae illo; Necessitas tollit arbitrium.)

21 Atqve talem nos esse voluimus postremum Januae nostrae Textum.

22 Fugienda itaqve est perspicue loqventi Amphibolia. h. e. Vocum talis positura, qvae sensum reddat ambiguum.

(Qvalis est illa apud Terentium; Adeo uno animo omnes Socrus oderunt Nurus. Dubites enim, utrum Socrus sit pluralis nominativus, Nurus accusativus, an contra. Putaturqve Poeta consilio sic posuisse, ad reciprocum inter Soerus et Nurus odium exprimendum: qvod si voluit, artificium est.]

23. Verba tamen ambigui sensus apte in eadem Sententia posita, augent elegantiam.

(Ut, Iura, te velle servare jura. Et, Lingva puerorum facile discit diversas lingvas. Hinc ille versiculus.

Qvid facies, facies Veneris si veneris ante?
Ne sedeas, sed eas: ne pereas per eas.)

24 Vox inter Voces duas ita posita, ut ad utram referatur non referat, inter elegantias est.

(Ex. gr. Vt opus caeptum urgeas vchementer oro. Hīc enim utrum vehementer urgendum innuam, an vehementer orem, incertum est. Utrumcunqve tamen intelligas rectum erit: plenius etiam, si utrumqve. Qvod si omnino perspicue loqvi libet, aut commate expedies, aut repetitione: sic. Ut opus urgeas vehementer, oro. Ut opus urgeas, vehementer oro.

Ut opus vehementer urgeas, vehementer oro.

V. De Perspicuitate Periodi.

25 Periodus perspicua est, qvae principium et finem ex se habens, ita comprehensa est, ut uno intuitu facile spectari possit: prolatāqve protasi, exspectetur et seqvatur apodosis.


page 459/460, image: s302

26 Ergo non aliunde pendebit protasis, nec in aliam Periodum differetur apodosis.

[Ergo non nimis erit longa. Ergo membris evidenter distincta. Ergo vinculis bene constricta.]

27 Periodus igitur prolixa, confusa, in plures periodos dissecta, eoqve non recte cohaerens, obscura est: perspicue loqventi fugienda.

[Qvales sunt apud qvosdam claudere nescios.]

28 Aut certe ut prolixitas, et minus areta cohaerentia, non obscuret, posteriora prioribus clare annectenda sunt.

[Ut Cicero: 1. Qvanqvam te, M. fili, annum jam audientem Cratippum, idqve Athenis, abundare oportet praeceptis institutisqve Philosophiae.

2. propter summam et doctoris autoritatem, et urbis:

3. qvorum alter te scientiā augere potest, altera exemplis:

4. tamen, ut ipse ad meam utilitatem semper cum Graecis Latina conjunxi:

5. neqve id in philosophia solum;

6. sed etiam in dicendi exercitatione feci:

7. idem tibi censeo faciendum:

8. ut par sis in utriusqve orationis facultate.]

VI. De perspicuitate Orationis,

29 Oratio erit perspicua, si bene rebus adaeqvata, bene ordinata, bene articulata.

30 Rebus adaeqvata Oratio est, qvae de omni re qvod scire necesse est exponit; qvod scire necesse non est, omittit.

31 Ordinata oratio, est, qvae res eō ordine qvō fiunt narrat; ut lector rebus gestis interesse sibi videatur.

32 Articulata Oratio est, qvae conjunctionibus et transitionibus ita connectit omnia, ut lector semper ubi sit sciat.

33 Nominatim si habeat Exordium, Tractationem, Epilogum, clara et distincta.

(Uniqve hoc attendes, in Oratione tua et aliena: ut scias ubi Orationis caput, ubi corpus, ubi pedes.)

34 Sine Exordio sermonem ordiri, incivile habetur, fastuosumqve.

(Hinc nata salutandi consvetudo, variaeqve formulae.)

35 Sine tractatione rei alicujus loqvi, nugari est.

(Hinc qvaestiones illae, Qvid fers? Qvid narras? etc.)

36 Sine Epilogo sermonem finire, est negotii januam aperire, non claudere.

[Hinc nata consvetudo valedicendi, etiam in breviculo, familiariqve colloqvio.]

37 Dantur tamen casus, ubi abrupto ordiri, pulchrum sit; et ubi abrumpere sermonem, stimulos relinqvat (Videbis id Cap. VIII. in Laconismo.)

38 Exordium erit perspicuum, si audituro, de qvibus dicturus sis, et qvid haec audire ipsius intersit, clare commonstres.

39 Tractatio erit perspicua, si expressionem rerum habuerit plenam, bene ordinatam, transitionum vinculis apte connexam.

40 Conclusio erit clara, si a tractationis corpore fuerit distincta, affectumqve aliqvem relinqvens.

41 Atqve talem esse voluimus Ianuae nostrae Textum, habentem Sermonis perspicui reqvisita omnia.

(Stet igitur ille stylo Perspicuo pro Exemplari: qvo recedentem artificiosam Variationem jam spectabimus, et primo qvidem per Idiotismum.)

GRAMMATICAE ELEGANTIS CAP. III.

IDIOTISMUS qvid 1. qvotuplex, 2. et 4. Virtus ejus 5. Vitia tria, 6. Idiotismi Vocum, 12. Phrasium, 47. Sententiarum, 76: Periodi, 85: Orationis, 86.

IDiotismus, est Ling vae alicujus peculiaris et propria loqvendi consvetudo emphatica.

2 Estqve duplex, Lexica et Grammatica. Prioris exemplum in Latinis est, Potiri rerum, pro Regnare: posterioris, Potiente rerum Augusto, pro, cum regnaret.

[Neutrum enim ad verbum transferri potest. Sed Idiotismos Lexicos in Lexico qvaere: hīc Grammaticales lustrandi sunt.]

3 Idiotismorum laudi cedat, qvod Iul. Caes. Scaliger habet: Venere propriā, qvasiqve nativo cujusqve Lingvae decore, foveri sen entias qvasdam, subnixasqve certis Idrotismi fuliuris sustineri: qvas in aliam qvasi coloniam si deducas, tidem sane sint cives, gratiam tamen pristinae commenda ionis non retinebunt.

[Hoc dicere vult: Singulan ratione sermoni gratiam conciliare Idiotismos.]

4 Est autem Idiotismus vel strictus, uni Lingvae ita proprius, ut aliae non imitentur; vel laxus, duabus aut pluribus lingvis communis.

(Prioris exemplum sit hoc Latinum, Supersedere labore: qvod vix alia lingva habet. Posterioris, Dare se in viam: qvod non imitantur qvidem Graeci et Hungari, imitantur Germani et Slavi.)

5 Idiotismi Virtus, est Emphasis; h. e. valida significatio, qvam aliae Lingvae ne periphrasi qvidem asseqvi qveant. Ut sunt multa Graecorum, Latinorum, Germanorum, Slavorum etc. aliis pari nervositate inimitabilia.

6 Vitium Idiotismo oppositum triplex est, Barbarismus, Soloecismus, et Xenismus, hoc est, Peregrinitas.

7 Barbarismus; cum in sermone Latino vox illatina, aut illatine, adhibetur. Ut, Avisare, pro Certiorem reddere, seu Praemonere. Filie, pro, Fili etc.

8 Soloecismus est, cum Voces Latinae illatine copulantur. Ut si qvis dicat. Facere damnum, aut, Dare jacturam.

[Non enim sic Latini loqvuntur: sed Dare damnum, Facere jacturam etc.]

9 Peregrinitas est, cum qvis alterius Idiotismum elegantem ineleganter imitatur. Ut si qvis Latinam phrasin, Post homines natos, totidem verbis vertere velit: qvod vix ulla vulgaris Lingva admittet. Certe nec admittit Graeca.


page 461/462, image: s303

10 Sunt autem tot Peregrinantis species, qvot Lingvae, qvarum Idiotismis commaculari solet pura Latinitas.

(Hebraismus puta, Hellenismus, seu Graecismus, Germanismus, Gallicismus, Polonismus, Hungarismus, et c. Graecismi tamen apud Latinos crebri sunt: quia hi unde Lingvae, habuerunt originem, inde et culturae exemplar. Imitabantur igitur ubicunque poterant: alicubi etiam insolentius. In genere autem pro flosculis habentur Hellenismi apud magnificentius Latine loqvi volentes: praesertim Poetas, qvi ubicunqve Hellenismus haberi poterat etiam Latinismo praetulerunt.)

11 Sed et ejusdem Lingvae loqvendi ratio prisca, posteriori aevo obsoleta, Peregrinitati annumeratur: vocantqve Archaismum.

II. De Vocibus Idioticis, in genere.

12 Vox stricte idiotica dicitur, cui per omnia respondente aliae Lingvae destituuntur, eoqve iliā ipsa peregrinā uti, aut suis verbis circumloqvi, necesse habent.

(Ut est Graecum [gap: Greek word(s)], vim rerum vivam, motuum principium, significans. Item Latinum Parentare: h. personis funeratis, aut funerandis, ceremoniarum apparatu honorem (veluti parentibus) exhibere.)

13 Voces laxe idio. icae, sunt omnes purae Latinae, classicis Authoribus usurpatae, voces.

14 Pure itaqve Latine qvisqvis volet loqvi, voces Authoribus bonis ignoratas tanqvam scopulum fugiet: idioticisqve uti gaudebit.

(Licet igitur Parentare et Funerari idem fere sint: tu tamen prius usurpare ideo mavoles, qvia Latinis proprium. Sed Vocabula peregrina, obsoleta, nova, sordida, vitabis.)

15 Peregrinis tamen non ineleganter utimur, casu trino. 1 Si Latinā civitate donata sunt; ut permulta Graeca, non nulla Hebraica, Arabica, Punica et c. 2 Si emphasin habeant singularem, et ille cui loqvimur, Lingvae illius peregrinae non ignarus sit; aut addatur mox explicatio (ut Graeci loqvuntur; ut Hebraeae vocis pondus est et c.) 3 Si deniqve non nimis crebro fiat.

(Tunc enim omnino vitium est; qvō nomine nimia Plauti licentia haud immerito vapulat.)

16 Est et obsoletis qvandoqve locus, praesertim in Carmine: ut in illo Ovidii.

--- mortemqve timens, cupidusqve moriri.

(Nec Maro reformidavit Olli, pro Illi. Imo et Cicero, Raudusculus (aes rude, infectum) Averruncare, Muginari, Noctuabundus et c. (sive adactus necessitate, sive sermoni majestatem accersens ab antiqvitate) usurpavit. Nobis si qvid tale usurpandum est, cum praecastigatione utemur: ut Plautinam vocem usurpem; ut Veteres loqvebantur; detur Vetustae voci venia et c.)

17 Est et suus Verbis novis (qvae Cicero facta appellat) locus: modo qvis eleganter illa fingere sciat.

[Vt cum Nero Claudium in vivis desiisse morari, diceret; non a Mora, sed a [gap: Greek word(s)], stultus. Ita Plautus svaviter finxit, Ipsissimus, genuissimus, et alia multa. Tertullianus item (Graecorum imitatione) dixit Exungves ferae, Excornes bestiae: Theodorus. v. Gaza, Aves depedes, deplumes, depiles: nos in Atrio superinjectamentum (§ 32) et alia. ]

18 Sed nec sordidae voces suis locis adhibitae sordidae sunt.

[Ut Agriculturam exponenti, Stercorare, nihil turpe sonat. Et Anatomico obscena membra describenti propriis exprimere vocabulis licitum putatur. ]

19 Vocabulis Disciplinarum, tametsi ab antiqvis Latinis non veniant, suus relinqvendus est locus.

[Ut in Metaphysicis Ens, Essentia et c. in Musica Bassus, Discantus et c. Recte enim Scaliger: Non versamur in foro aut comitio Romano, sed in communi theatro Sapientum, sub oculis Veritatis: cujus suppellectilem, atqve apparatum, non tam nitidum qvam opulentum, esse decet. ]

20 Qvō jure voces qvoqve Ecclesiasticas, tanqvam suppellectilem sacram, gaudere aeqvum est.

[Ut Sacramentum, pro ritu mystico. Agenda, pro libris ritualibus. Consistorium, pro Senatu Ecclesiastico, et c. ]

NOMINUM Idiotismi.

21 Abstracta, Nomina eleganter efferuntur, Concrete, in genere neutro, singulari vel plurali. Ut Bonum, Verum, Falsum, Multum et c. (vel Bona, Vera et c.) pro Bonitas, Veritas, Falsi as, Multitudo et c.

22 Officiorum Nomina circumscribi per Nomen subjecti vel objecti, cum Ab, vel Ad, peculiaris est Latinis consvetudo. Dicunt enini

pro Secretarius, A Secretis.

pro Scriba, A Manu, vel Ad manum.

pro Consiliarius, A Consiliis, vel ad consilia et c.

[Requiritque talis haec formula Dativum (Est mihi a manu, Domino suo a pedibus etc.) Nisi addatur aliud Nomen: ut Cic. Servus meus a pedibus.]

23 Qvodvis Nomen assumto nomine RES, mutatumqve in Genitivum, vel Adnomen, elegantem facit idiotismum. Dicit enim Plautus, Res Voluptatum, pro Voluptas; Res Cibi, pro Cibus. Cicero autem Res bellica, militaris, numer aria etc. pro Bellum, Miluia, Nummus seu Pecunia etc.

(Sic et Vis: Vt Vis flamme, seu flammea, pro Flamma. Magna Canum vis, pro multi Canes, etc.)

24 Eleganter Latini Nomina etiam comparant per Adverbium magis. Vt Plaut. Hominem magis asinum nungqvam vidi.

(Cujus imitatione qvidnī dicere liceat? Magis Homo, Rex, Doctor, Miles etc. magis Vinum etc. id est, verius, seu melius. At jocularem illam Nominum comparationem, qvā idem usus est. O Patrue mi patruissime; et, Nullus me est hodie Punus punior; imitari non licet, nisi itidem ad jocum.)

ADNOMINUM Idiotismi.

25 Adnomen Loci, mutatur in suum Nomen cum praepositione De, vel A. Ut Aper sylvestris vel de Sylva. Homo Aulicus, de Aula; Scholasticus, de Schola etc. Sic Poeta de populo, i. popularis, Ciceroni: Ales ab Indis (Ovidio) pro Indica, etc.


page 463/464, image: s304

(Obs. Etiam praepositio omittitur, praesertim Poetis. Ut Salust. Taeda pice et sulfure (pro e pice et s: seu picea et sulfuera) Virg. AEre clypeus. Cato: Syracusis Soleae (pro e Syracusis, Syracusanae) etc. Latinissime igitur dicitur; Vinum Cretā, Hispaniā, Hungariā etc. etc. pro e Creta, seu Cretense, ab Hispani-a, seu cum etc.)

26 Adnomen item Loci et Temporis permutatur Adverbio. Ut Plaut. Tu intus pateram proferto foras: pro pateram intraneam, seu qvae intus est. Virg. Apparet Domus intus (i. interior) Ter. Hinc Civis. i. hujus loci. Idem: Interea tempus; pro, interjectum tempus etc. Plaut. Nunc copia, pro praesens copia.

(Karum qvidem hoc est: non ignorandum tamen.)

27 Adnomina Qvalitatis mutantur in suum Nomen abstractum, cum verbo sapit, olet, aut simili. Dicimus enim, pro Novus, novitatem sapit; Barbarus, barbariem olet (redolet): Rusticus, rus refert etc.

28 Adjectiva partitiva mutantur eleganter in Nomen genus; aut certe illud assumunt. Vt Qvidam homines, qvoddam genus hominum. Omnes homines: omne genus hominum. Nulli homines, nullum genus hominum. Qvod genus hominum? i. qvales? Id genus hominum, i. tales homines, etc.

PRONOMINUM Idiotismi.

29 Pro interrogarivo Qvis, eleganter Latini utuntur Qvid, cum Genitivo. Ut: Qvis homo? aut qvid hominis? Qvae res? aut qvid rei?

(Idem fit in redditivo: Id Hominis, id rei etc. pro, Is homo, ea res etc.)

30 Dum qvis res proprias narrat, utitur Hoc: dum ejus qvem alloqvitur, Istud: dum tertii et absentis, Illud. Ut, Per caput hoc juro (Virgil. suum ostendens) Sic oculos, sic Ille manus, sic ora gerebat. Idem.

31 Ille et Ipse, demonstrant aliqvid cum laude; Iste, cum contemtu fere.

32 Cum per Pronomina duae res monstrantur, de propiore dicitur Hic, de remotiori Ille (Ut in Janua L L. §170) Cum vero tres; Hic signisicat praesentem, Iste remotiorem, Ille remotissimum. Ut est Ianuae §45. et 639 sexies.

33 Idem qvi, et Idemac, et Idem illi, Latinissime dicuntur. (Idem cum illo, authoritatem Veterum non habet.) Ut

Hesperus eadem stella qvae Phosphorus

Hesperus eadem stella ac Phosphorus

Hesperus eadem stella cum Phosphoro

Hesperus eadem stella Phosphoro (per Dativum) Poetice.

34. Pronomina primitiva, Ego, Tu, Sui, Accusativum emphatice geminant. Me, seu Meme: Te, tetei: Se, sese.

VERBORUM Idiotismi.

35 Elegantissime Latini Activis qvibusdam Verbis pro Passivis utuntur. Ut Cic. Terra movet (pro, movetur.) Virg. Venti posuere: et Tempestas sedavit (pro posuerunt se, sedata est) Varro: Cum mare turbat. Liv. Mores populi Romani mutārunt (i. mutati sunt) Virg. Praecipitat nox. Idem, Olim volventibus annis (volventes anni, non qvi volvunt, sed qvi volvuntur.) Decollat spes, i. decollatur. Vehens curru: non qvi vehit, sed qvi vehitur etc.

[NB. Omnibus his inesse videtur ellipsis Pronominis Se.]

36 Viceversa qvaedam Verba absoluta active usurpant. Ut Spirare Odorem: Olere hircum; Sapere rem suam (Plauto): Celerare iter: Penetrare se aliqvo: Ruere se etc.

37 Deponentia item passionis significatu adhibent. Ut. Adipiscor, Auxilior, Complector, Meditor, Polliceor, Testor, etc.

(Dicit enim Plautus: Non aetate, sed ingenio, adipiscitur sapientia. Lucil. Auxiliatus est a me. Cic. Vno maleficio scelera omnia complexa esse videntur. Ter. Meditata mihi sunt omnia. Metellus: Aliis statuae pollicebantur. Cic. Publicis literis testata sunt omnia, etc. Verum haec qvasi Lexicasunt: veniamus ad Idiotismos Grammaticales.)

3 8 Eleganter Latine unus qvis de se loqvens pluraliter loqvitur. Ut Cic. Nos valemus:. i. Ego valeo.

(Vulgares Lingvae idem faciunt in persona secunda, honoris ergo: sed Latine sic loqvi, ineptire est.)

39 Imperativus, Indicativo cjusdem verbi auctus, mediante Si, vehementius imperat. ut Plaut. Bile si bibis.

(Ad cujus imitationem recte dices: Fac si facis; Scribe si scribis: Perge si pergis etc.)

40 Tempus perfectum (sive praeteritum sive futurum) Latinissime per Participium (praeteritum vel futurum) exprimitur, cum verbis Do, Reddo, Volo, Curo, Rogo. Vt Dabo tibi hoc effectum (pro Efficiam): Curabo efficiendum: volo te rogatum etc.

41 Perfecte praeterita actio eleganter exprimitur Supino passivo cum verbo Habeo. Dicere igitur licet, pro Feci; habeo factum. Scripsi, habeo scriptum Solvi habeo solutum, etc.

(Purus putus Germanismus (vel Italismus) videri possit; sed fluit e natura rerum: estqve constructio talis Germanis edulium, Latinis condimentum.)

(5) Idiotismus Participiorum.

42 Participium praesens, verbo praeterito aut futuro adhibitum, assumit. ejusdem Temporis sig nificationem. ut Martialis.

Vilior haec nobis alio mittente fuisset (i. si alius misisset.

Idiotismus Adverbii.

43 Adverbiis loci, temporis, et copiae, svaviter additur Genitivus ut

Vbi locorum? Vbiqve terrarum. Nusqvam gentium, Interea loci, Nunc temporis; Olim seculorum etc. Satis verborum, Ter. Abunde fraudis, Virg. Lar iter mercedis indipiscar, Plaut.

44 Sed Adverbium Copiae etiam Accusativum admittit per Graecismum. ut Cic. Satis tempus habet. Si sa is consilium haberem. Ovid. Fortunam habuit satis. Apul. Vinum affatim habemus etc.

45 Adverbium mutare in Adnomen genere neutro (singulariter vel pluraliter) svavis Hellenismus est. ut

(Singulariter: Turbidum laetari, Hor. Sursum ferri, Lucr. Magnum clamare Plaut. Indoctum conere, Hor. Pluraliter:

page 465/466, image: s305

Multa gemens. Insveta rudentem: Terram crebra ferit (pro, crebro) Virg.)

46 Nec minus svave Adnomen illud relinqvi in genere qvō persona est, masculino aut faem. Ut

[Virg. Nec minus AEncas se matutinus agebat (pro, mane) Idem, Gregibus nocturnus obambulat. Hor: Serus incoelum redeas. Idem: Delicta majorum immeritus lues.]

III. De Phrasi Idiotica.

47 Idiotismus in Phrasi est, qvum Lingvae voces qvaspiam jungit, qvas Lingvae aliae non jungunt eō sensu; aut eo modo.

(Vt Latini, Audire bene, pro bona famā esse. Dare verba, pro Decipere etc. Sole orto, pro, cum Sol esset ortus etc.)

48 Prius istud dat Idiotismum Lexicum: posterius Idiotismum Grammaticum.

49 Idiotismus Lexicus est, ubi Phrasis reddi non potest iisdem verbis: Grammaticus, ubi non eodem Casu, personā, tempore etc.

50 De Idiotismis Lexicis informationem habebis in Lexici Introitu: Grammaticos hīc perseqvemur per omnes XV Regulas, qvomodo qvid pure Grammatice, et qvomodo Idiotice Latine, efferatur, tradituri.

(Juxta illud J. C. Scaligeri, Saepe monui, aliud esse Grammatice, aliud Latine loqvi.)

Ex Reg. I.

51 Grammatice dicimus: Vrbs Roma, Arbor Ficus etc. Latine magis: Vrbs Romae, vel Romana: Arbor Fici (Cic) vel Ficulnea (Apulejus.) Sicut Livius; arbores Abietis etc.

Regula) Appositum nomini communi nomen proprium poni potest in Genitivo (juxta Regulam II) vel mutari in Adnomen (ad Reg. III.)

Ex Reg. II.

52 Grammatice dicimus, Terra Galliae, Regio Thessaliae etc. Latinius autem Terra Gallia, Regio Thessalia etc. qvomodo Livius et Apulejus loqvi amant.

Regula) Graecismus est, si Nomina non ejusdem rei apponantur sibi, tanqvam si ejusdem rei essent, eodem casu.

Ex Reg. III.

53 Grammatice: Generosa honestas. Mordax veritas. Qvanta inanitas. Major serenitas. etc. Latinius tamen Persius: Generosum honestum. Mordaci radere Vero auriculas. Qvantum est in rebus inane? Et Statius: Majus serenum etc.

Regula) Nomen Latinissime mutatur in Adnomen, efferturqve genere neutro.

Ex eadem III.

54 Grammatice: Secretus locut. Lubrica juventus. Vltima seditio. Ardui montes. Serenum coelum. Vanus rumor, aut Inanis; fama, etc.

At Latinius Tacitus, et alii) Secretum loci: lubricum fuventae: Vltimum seditionis: Ardua montium: serena coeli: vana rumoris: inania famae etc.

Regula) Graecismus est, sed Latinis auribus gratissimus, Adnomen mutari in genus neutrum. Nomen autem poni in Genitivo.

55 Graecismus item, Adnomen mutare in Adverbium, Nomen in Genitivum. Ut cum Plautus pro, Larga merces, Largiter mercedis, dicit.

56 Hebraismus autem, Adnomen mutare in abstracti Nominis Genitivum. Ut qvum pro, vir iracundus, vir irae dicitur, (fac. 1. 20): et pro, Spiritus lenis, Spiritus lenitatis (Gal: 6. 1.) et pro, Mammona iniqvus iniqvitatis (Luc. 16. 9.) Et ita saepe in Scripturis.

Ex Reg. IV.

57 Grammatice: Esne par oneri ferendo? Non sum sufficiens debito solvendo. Semen idoneum sationi: Charta apta scriptioni, etc.

Latine: Esne ferendo? Non sum solvendo. Semen exoletum non est serendo, Plin. Charta emporeutica non est scribendo etc.

Reg.) Adnomen aptitudinis eleganter omittitur, Dativiqve loco Gerundium datur in- ndo.

Ex Reg. V.

58 Grammatice: Clarus genere. Hirsutus pedibus. Similis voce, colore, crinibus, etc.

Latinius Tacitus: Clari genus. Virg. Hirsutus crura. Mercurio similis vocemqve coloremqve et flavos crines etc.

Reg.) Graecismus est: qvi Latine per qvoad, qvantum attinet, expletur. Clari, qvoad genus: Hirsutus, qvantum attinet crura etc.

Ex eadem.

59 Grammatice dicis; Cantharus plenus aqvā, Vacuus vino: Vir praestans animo, Invictus labore: Eruditus artibus; purus vitiis etc.

At Latinius: Plenus aqvae; vacuus vini; Arabes frugum pauperes, odorum divites (Apul) Sociorum inops, (Tac.) Rudis artium: peritus rerum. Ignarus omnium. Praestans animi. Invictus laboris. Integer vitae, scelerisqve purus (Hor.)

Reg.) Adnomina Copiae, Notitiae, Curae, Studii et his contraria, reqvirunt Latina constructione Ablativum, Graecā Genitivum.

[Obs. Vbiqve tamen ellipsis est alicujus Ablativi, qvi Genitivum illum secum trahit. Vt Arabes pauperes (proventu) frugum. Inops (a comitatu) sociorum. Rudis (cognitione) artium. Purus (a crimme) sceleris etc. ]

Ex Eadem V.

60 Grammatice: Dignus amore. Difficilis flexu. Largus donis. Audax subeundis passionibus. Bonus inflandis calamis, et dicendis versibus etc.

Svavius tamen per Infinitivum: Dignus amari. Difficilis flecti. Largus donare (Horat.) Audax omnia perpeti (idem.) Boni convenimus ambo, Tu calamos inflare, ego dicere versus (Virg.)

Reg.) Graecā imitatione Adjectiva potentiae Ablativum commutant Infinitivo.


page 467/468, image: s306

Ex Reg. VI.

61 Grammatice: Facere studeo. Faciam, ut cupias facere sumtum. Qvisqve studet praestare caeteris.

Latinius Plautus: Ego me id facere studeo. Faciam Tu ut te cupias facere sumtum. Salust. Omnes homines qvi sese student praestare caeteris.

Reg) Verbo personali finito, studium significanti, addere Accusativum pronominis, Me, Te, Se, mirus, rarus, suavis tamen Latinismus est.

Ex Reg. VII.

62 Grammatice: Dissidere ab aliqvo. Differre ab alio. Arcere lupos a grege. Comitari aliqvem, etc.

Latine: Discordat parcus avaro, Hor. Differt sermoni sermo, idem. Virg. Solus tibi certet Amyntas. Idem: Arcebis gravido pecori. Idem: Solstitium pecori defendite. Plaut. Voluptati moeror comes seqvitur, etc.

Reg.) Verbis dissidendi, arcendi, pugnandi, et quibusdam motum significantibus, Graeca imitatione Dativus jungitur.

Ex Reg. VIII.

63 Grammatice dices: Abstinere se a placitis. Degere alicubi vitam. Solvere navim e portu. Fallere hostem. Occupare animum etc.

At Latina consvetudo multa verba Activa ponit absolute, Accusativō dissimulatō. Ut, Abstinere placitis. Degere alicubi (pro habitare). Solvere e portu (pro, Egredi) Non fefellerunt insidiae (Liv.) Opinio falsa occupavit (pro, obtinuit, Agell.)

Ex Reg. IX.

64 Qvatuor classium verba loco Ablativi Genitivum sibi eleganter associant: sed per ellipsin alicujus Ablativi. Verba nimirum I Cogitationis Dubitationis, et Curae. II Copiae et inopiae. III AEstimandi et mercandi. IV Accusandi et damnandi, vel absolvendi.

65 Dicimus enim Grammatice: Pendere animō, et Excruciari animo; Desipere mente: Falli spe etc. Sed Latini dicere malunt: Pendere animi (subintellige tamen, cogitatione.) Excruciari animi (sc. solicitudine) Desipere mentis (sc. errore.) Falli spei (scil. opinione, vel exspectatione, vel aliud qvid.)

66 Grammatice: Abundare divitus, Egere consiliō, Implere vino, Carere pecuniā etc.

Latinius. Qvarum abundemus rerum, et qvarum indigeamus, (Lucilius; scil. copia rerum.) Cic. Egere consilu (sc ope.) Virg. Implere vini (sc. liqvore) Ter. Carendum erat tui (sc. praesentiā)

67 Grammatice: AEstimare magnō, Cic. Vendere plurimo, idem. Valere minimo, Ulpianus. Data magno aestimas, accepta parvo. Sen.

Latinius tamen iidem boni Authores cum Genitivo AEstimare magni, vel parvi. Flocci facere. Nihili pendere. Nauci habere etc. Qvanti vendidisti? tanti; pluris, minoris, etc:

(Obs. Ellipsin sic inrellige, ut sit sensus integer; AEstimare (rem esse) magni (pretii.) Facere (rem) flocci. Qvanti (pretii aestimio) hoc emisti? aut vendidisti? etc.)

68 Grammatice Cicero: Accusare (aliqvem) de beneficio. Sed idem alibi cum ellipsi Condemnare crimine; (omisso de.) Latinius vero iterum alibi cum Genitivo: Postulare flagitii: Absolvere criminis: Condemnare Capitis, Teneri furti etc.

[Obs Has elegantias ut intelligas, attende. Accusare de veneficio, integrum est. Interponitur vero saepe Latinis nomen criminis: diciturqve aliqvis accusari (et dehinc condemnari vel absolvi) de crimine veneficii. Et sic emergit Ablativo sociatus Genitivus (vi Regulae generalis secundae, crimen veneficii.) Tum omittitur de: ut apud Martialem- arguitur crimne pigritiae. Tandem ipse qvoqve Ablativus (crimine) omittitur, remanetqve solus Genitivus: Arguere pigritiae, Accusare veneficii, Damnare sceleris etc. ]

Ex Reg. X.

69 Qvod Grammaticus Latinus per Gerundia et Supina eloqvitur: Ibo visum (vel ad visendum) Misi qvaesitum etc, hoc imitator Graecismi per Infinitivum effert. Ut Ter. It visere ad eam. Plaut. Parasitum misi petere argentum. Hor. perseqvar frangere. Virg. Non venimus populare penates etc.

Ex Reg. XI

70 Grammatica communis dicit: Cum hoc et hoc fieret (vel sub hoc, inter haec, postqvam etc.) qvae Latinissime per duos Ablativos, alterum Nominis, alterum Participii, efferuntur: ut, Pompejo pugnante (id est cum pugnaret, in ipsa. pugna:) Pompejo victo (postqvam esset victus)

Obs. 1. Reperias et duo Nomina sine participio sic posita; sed per ellipsin Participii. Ut, Cicerone consule (scil. res gerente:) Mepuero (sc. existente) Navigare vento secundo (adspirante); vento adverso (obsistente;) vento nullo (sc. afflante) etc. etc.

Obs. 2. Rursumqve reperias Participium praeteritum solum ita poni, ut conseqventiam designet; Ablativus tamen Nominis alterius tacite intelligitur. Ut, Caesar auditō (sc. rumore:) nondum comperto (scil. nuntio, vel facto, negotio) etc.

Ex Reg. XII.

71 Participii loco verbale Nomen Latinissime adhibetur. Qvomodo Gellius dicit: Homo fabulator. Et Virg. populum late regem, i. regnantem etc.

Reg. XIII.

72 Grammaticus Verbo suum Adverbium jungit: at Latinus mavult Adnomen genere neutro, singulariter vel pluraliter; aut etiam masculine vel faeminine. Exempla habes hīc supra § 45.

(Per Hebraismum etiam, Latinis auribus non ingratum, addi potest Verbo Gerundium, actionis certitudinem denotans. Vt, Videndo videre etc.)

Reg. XIV.

73 Latini gaudent Praepositionum ellipsi. praesertim

page 469/470, image: s307

Nominibus I Temporis. II Loci. III Mensurae. IV Causae.

I. Temporis.

Annō hoc (i. in anno hoc) mense Majo (in) die qvintā (in) colloqvebamur tres horas (i. per) vel tribus horis (in)

II. Loci.

Vnde venis? Ex Italia, Venetiis, Mediolanō, Romā, i. Ex Venetiis, e Mediolano etc.

Qvō ibis? In Italiam, Venetias, Mediolanum, Romam (i. in Venetias etc.)

Vbi est ille? In Italia, Venetus, (i. in) Mediolani, Romae.

[Observa hīc 1. Nomina Vrbium et pagorum sic elliptice freqventius usurpari; Regionum et Insularum rarissime; Ut Navigare Cyprum (pro Cyprum, dixit Livius.) Et Ter: Proficisci AEgytum (i. in AEgyptum.)

2. Nomina Vrbium Declinationis primae et secundae, numeroqve singulari, usurpant Ablativi loco Genitivum, per ellipsin duplicatam, sic, Vbi? Romae (i. e. in Vrbe Romae) Mediolani (i. in Vrbe Mediolani).

3. Ellipsin hanc imitantur qvinqve Nomina communia: Domus, humus, rus, bellum, militia, non tamen per omnia. Dicimus enim solum.

Vbi est? Domi, humi, rure, (vel ruri) belli militiae.

Vnde redis? Domo, rure, Tolle bumo.

Qvō ibis? Domum, rus.]

III. Mensurae.

Mensurarum nomina etiam usurpantur elliptice, sine Praepositione. Ut

Capua distat Romā iter tridui,

Capua distat Romā itinere tridui, (i. per iter tridui: vel ab itinere tridui.)

IV. Causae.

Vnde, aut Cur, aliqvid sit vel dicatur, etiam elliptice pones in Ablativo. Ut,

Est puer aetate (i. ab aetate) Sapientiā senex (i. a sap.) Est Mater nomine (i. a Nomine) Noverca re, etc.

74 Iidem Latini ponunt simul Praepositiones duas, alterius casu deficiente. Saepe enim Cicero: In ante Calendas (i. in diem ante cal.) Ex ante diem Nonarum (i. ex termino qvi fuit ante-) Livius: Ex templo e circa Praetorem missi ad Civitates nuntii (i. e. ex hominibus qvi erant circa Praetorem). Ita: Seneca in de Ira (i. e. in Libro, de Ira etc.)

Ad Reg. XV.

75 Conjunctiones duas ejusdem significationis jungi, inter Latinorum delicias est. Ut,

1. Copulativas: qve et; Etiam et, Etiam qvove Qvoqve etiam. Dicit enim Cicero apertaqve et clara voce dicere. Macrobius: Existimo non nihil ad consvetudinem veterum, etiam et Praetoris, accedere. Plaut. et hoc qvoqve etiam. Lucret. Est etiam qvoqve ubi proprio cum lumine possit etc.

2. Concessivas: Etsi qvamvis non fueris svasor, approbator certe fuisti, Cic Qvanqvam etsi magum me dixisset. Apul.

3. Ordinativas: Post deinde, Ter. Deinceps inde, Liv. Deinde postea. Vlp. Tandem deniqve. Apul.

4. Illativas: Ergo igitur, Apul. Itaqve ergo, Ter.

IV. Sententiarum Idiotismi.

76 In Sententia Idiotismus est, cum integer sensus sic enuntiatur, qvomodo in alia Lingva non potest. Ut hoc Latinum: Memini me vidisse, vel videre, eodem sensu.

(Est enim Sententia simplex, quam tamen nos reliqui non nisi composite possumus enuntiare:

Ich gedenche/dasz ichs gesechen habe. Pamatugi/ze sem widel. Hung. Emlekezten rea nogy lattam.)

77 Sententia ex paronymis elegans est, alteri Lingvae vix imitabilis. Ut: Ave Eva mater. Pontus Pon. e caret. Praestat bene arare, qvam male orare (i. esse bonum Rusticum, qvam malum Oratorem, Philosophum, Ecclesiastem etc.) Non bene conveniunt in una mensa, qvibus non est una mens.

(Tenta id qvācunqve lingvā, gratia peribit: quia assonantia Vocum (Mens et Mensa, Arare et Orare etc.) peribit.)

78 Etiam e Synonymis Sententia pulchra est, si non otiose, sed expplicative, et ad rem eandem urgendum, adhibeantur. Ut Plaut. More hoc fit atqve stulie: (prius enim Graecum est, alterum Latinum.) Idem: Qvicunqve ubiqve sunt, qvi fuźre, qviqve futuri sunt posthac, Stulu, stolidi, fatui, fungi, bardi, blenni, buccones, solus ego omnes longe anteeo stultitiā. Catulus: Si qvicqvam cupidoqve optantiqve obtigit unqvam. Virg. Qvadrifidasqve sudes, se acuto robore vallos (Bis dixit idem: qvia et Valli et Sudes idem sunt.)

(Verum hanc elegantiam aliae quoque Lingvae imitari possunt.)

79 Est et tacita qvaedam euphonia in Sententiis certis, hujus et illius Lingvae: qvae iisdem verbis alibi prolata gratiam aut amittit, aut non aeqvat; nisi qvis verba et Phrases commutare sciat aliis, ad genium Lingvae.

(Exemplo sunt Salomonis Proverbia, apud Hebraeos emphaticissima; non item ubique apud nos caeteros.)

80 Apud Latinos gratiam Sententiae conciliat; si verba monosyllaba, disyllaba, et plurisyllaba, apte per invicem texta sint.

(Condensatis enim monosyllabis, aut etiam disyllabis, minuta et concīsa redditur oratio: ut, Cum hōc sis in me animo. Et: Ego vero tibi istam justam causam puto etc. licet hoc sic Ciceroni exciderit: Voss. Orat. IV. Cap. II.)

81 In Sententia Finali, qvod Grammatice per Ut cum verbo finitio enuntiatur, enuntiatur Latine per Infinitivum solum. Ita enim Statins: Forsitan Ausonias ibis frenare cohortes (pro, ibis ut frenes) Horat. Non ego te ut Tigris frangere perseqvar (i. non perseqvar, ut frangam) etc.

82 Similiter in Sententia causali, qvod cum Verbo finito eleganter commutatur Infinitivo. Ut Stat Erubuit vinci (i. qvod esset victus)


page 471/472, image: s308

83 Notificativa contracta, ad eandem personam relata, amittit accusativum Pronominis, accusativum vero Nominis vertit in Nominativum. Sic enim Ovidius: rettulit Ajax esse fovis pronepos (i. e. se esse Jovis pronepotem) Et Virg. -sensit medios delatus in hostes. (pro, Sensit se delatum in hostes) Statius: Venturaqve rauco ore minatur hiems (minatur ventura, i. se venturam.)

(Hellenismus est: vix imitari tutus. nisi in Carmine.)

84 Qvum in Sententia relativa Nomen principale non verbo suo respondet, sed correlato pronomini, Graecismus est, non infreqvens Latinis. Ut Ter. Enuchum, pvem dedisti nobis, qvas turbas dedit (pro Eunuchus, qvas turbas dedit Virg. Vrbem, qvam statuo, vestra est (pro, Urbs) Plaut. Meam uxorem nescis qualis sit (pro, Mea uxor).

V. Idiotismus Periodi.

85 Dari hīc aliqvos, sive Hellenismos sive Latinismos, non apparet: communiter hīc decurrunt Lingvae.

VI. De Orationis puritate.

86 Sermonis pure Latini, peregrinitate non inqvinati, tres sunt leges.

1 Cum Vernacula ne loqvaris: suspectumqve tibi sit qvicqvid nostro more dicitur, nisi Latinam consvetudinem a nostra non abire certs sis.

2 Abstrahas potius a vernacula qvantum potes: eō te elegantius loqvi arbitratus, qvō abstraxeris longius.

(Vox, Phrasis, Sententia, quantō Latinior, tantō nobilior)

3 Peregrina ne immisceas, nisi certis de causis.

(Causas illas Erasmus, de Graecanicis speciatim verba faciens, ita recenset. Graeca Latinis in loco intermixta, non mediocrem addunt gratiam. In loco adbibentur, vel cum Graeca vox est signicantior, ut [gap: Greek word(s)]pro contentione sive rixa: vel, cum est etram brevtor, ut [gap: Greek word(s)], pro eo sibi placet: vel, cum est vebementior, ut [gap: Greek word(s)]pro mulieroso; vel cum est venustior, ut, siquis de rebus arduis, sed inutilibus, disserentem dicat, eum [gap: Greek word(s)]. aut eum, qui sibi sapiens videatur, cum sit stultus, appellet [gap: Greek word(s)]: (nam graecae vocis gratiam nulla Latina posset assequi) aut cum ad locum, vel dictum auctoris alicuju, alludimus. Fit quoque interdum, ut aut longo circuitu cogamur efferre, quod sentimus, aut a Graecis mutuo sumere; ut in [gap: Greek word(s)]atque id genus sex millibus; de quibus fortassis aliās non nihil dicemus. Sunt non paucae Graecorum voces, quas autiquitas Latinitate donavit: Iis perinde atque Latinis uti licebit. ut, Rhetor et Orator: hypotheca et pignus: helleborum et veratrum:. faeniculum et marathrum: sycophanta, calumniator: Praebibo, quo usus est Apulejus, et propino. mastina, verbero. Quaedam ita recepta, ut desit Verbum Latinum, sicut Philosophus, Theologus, Grammatica, Dialectica, Epigramma. In quibus ipsi inerit nonnihil varietas, si modo Graecā, modo Latinā sormā inflectantur: ut, scorpius et scorpio, elephantus et elephas, delphinus et delphin, lampada, lampadae: grammatica grammaticae, vel grammatice grammatices.

GRAMMATICAE ELEGANTIS, CAP. IV.

TRANSPOSITIO quid, I. Vocum transpositio in se, 8. et in Phrasi, II. Phrasium in Sententia, 20. Sententiarum intra se, 32. et in Periodo, 50: Periodorumque in Oratiorre, 54.

I.

TRanspositio, est partium Orationis alia, qvam qvomodo situ naturali cohaerent, locatio.

2 Qvod si siat apte, qvantam habeat vim indicio est, qvod praestantissimi qviqve Scripiores magis ei studnerunt qvam verborum delectuti; licet hunc aedificii Oratorii fundamentum faciant.

(Exemplo allegat Vossius Homerum, Platonem, Demosthenem. Instit. Orat. IV. Cap. II.)

3 Virius ejus est, si qvod principale est in Oratione, aut inexspectato veniens feriat; aut artificiose dilatum, magis afficiat.

4 Vinum triplex: Obscurias, Ambiguitas, Cacemphaton.

5 Obscuritatem parit nimia trajectio, qvam (Hyperbaton et Synehysin, h. e.) Constructionis turbationem et confusionem, vocant:

(Ut est illo; Sunt oculos clari qui cernis sidera tanquam: id est, Cernis oculos, qui sunt clari tanquam sidera. Et apud Horatium; Pene macros arsit, dum turdos versat in igne, hoc est, Pene arsit, dum macros turdos versat inigne.)

6 Ambiguitatem parit inconsulta, vel dolosa, verborum trajectio.

(Ut Date metum. Distincte si vis intelligi inverte: Metum date; aut Temetum m da.)

7 Cacemphaton est, cum verborum positura insvave qvid sonat. Cujus exempla §31. videbis.

II. De Transpositione partium in Voce composita.

8 Nomen e duobus compositum aliqvando invetitur: Publicares, pro Respublica: Inradum jus, pro Jusjurandum etc.

(N. Imo et aliquid illis interseritur. Ut Cic. Rem vero publicam amisimus: Svet. De Iuris quoque Consultis, etc. Vocant Tmesin, seu Diacopen; id est Sectionem, et Dissestionem, Vocis.)

9 Similis inversio, aut sectio, observatur in Composito Adnomine et verbo.

(Dicitenim Agellius. Socrati perfuitfamiliaris, pro, perfamiliaris fuit. Ter. I prae, sequar, pro, Praei. Cic. Qvod judicium cunque: pro, Quodcumque jud. Varro Are hos facias; pro, Arefacias hos. Cic. Me certe in Omnibus rebus satis nostraeque conjunctioni amorique facturum, etc.)


page 473/474, image: s309

10 Sic adverbia composita (Anteqvam Post qvam, Plusqvam, Magnopere et similia) facundi Oratores dividunt, illisqve aliqvid interponunt.

(Ut Plin. Coturnices ante veniunt quam Grues. Ter. Thais maximo te orat opere etc.)

De Transpositione vocum in Phrasi.

11 Phrasis Vocum duarum transponi potest bis, trium sex.

(Ex gr. Homo petulans. (2) Petulans homo. (1) Homo lingvae petulatis. (2) Homo petulantis lingvae. (3) Lingvae pepetulantis homo. (4) Lingae homo petulantis. (5) Petulantis lingvae homo. (6) Petulantis homo lingvae.

(NB. Toties haec transponere, sensu invariato, auribusque propitiis. Hungaris, Germanis, Anglis, Gallis, et si qui alii naturali constructioni nimis inhaerent, impossibile: Polonis et Bohemis aeque ac Latina indiffrens ac elegans. Quae causa est, quod hi Latina pleraque: serie Verborum nusquam immutata vertere possunt; quemadmodum Andreas Cochanovius, toro Vergilio sic in Polonicum translato, ostendit.)

Regulae speciales de Vocum in phrasi transpositione.

12 Genitivus eleganter Nomini, a qvo regitur, praeponitur. Ut, Hominis ingenium. Literarum studia etc.

(Obs. Hungaris Genitivus semper praecedit: Nominativus sine aurium laesione nou potest.)

13 Adjectiva Substantivis eleganter praeponuntur. Ut, Acutum ingenium. fucunda luerarum Studia etc

(Obs. Excipe Adjectiva partitiva, numeralia, pronominalia, quae suavius postponuntur. Ut, Virtus omnis, Vitium nullum, 2 Viri decem, Libri duo etc. 3 Honor meus; Erga Virum istum etc.

NB. Hungaris et Germanis Adjectiva nonnisi praecedunt.)

14 Verbum Nominativo suo venuste prae mittitur. Ut, Vivo ego, dicit Dominus etc.

15 Praepositiones Cum, Sine, Contra, Tenes, suo Casui qvandoqve postponuntur, praesertim Poetis.

(Ut Mecum, Tecum, Nobiscum. Te sine. Italiam contra. Quem penes arbitrium est, etc.)

16 Si adjectivo et Substantivo Praepositio accedit, locatur in medio. Ut: Quam ob rem? Multis de causis. Nulla in re. Vasta per spatia, etc.

17 Inter Praepositionem et suum Casum aliqvando aliqvid interponitur. ut: Ex animi sententia; Per ego vos Deum oro, etc.

18 Similiter Adjectivo et Substantivo alias dictiones, plures etiam, interponuntur. ut, Ingentem ex alicujus literis percipere laetitiam.

19 In praeterito Formae secundae Verbulum sum, es, est, venuste a principali Verbo divellitur. Ut Diu sum eqvidem reluctatus. Decretum a senatu est etc.

III. De Transpositione Phrasium in Sententia.

20 Trajectio Phrasium in Sententia est, qvum Voces et Phrases aliter qvam naturali online locantur.

[Ex. gr. Sententia haec, Desine consectari bonos lingva petulanti, Voces habet quinque, sed Vocum juncturas (Phrases) quatuor. 1 Desine consectari, per Regulam. X. 2 Consectari bonos, per Reg. VIII. 3 Consectari lingva, per Reg. IX. 4 Lingva petulanti, per Reg. III. Cicero tamen omnes, praeter tertiam, disjecit, quum diceret: Desine bonos petulanti ssima consectari lingva.]

21 Potest autem trajici Sententia trium vocum sexies: qvatuor vocum, qvater sexies, h. e. vicies qvater: qvinqve vocum (qvalis haec Ciceronis est) qvinqvies 24, id est Centies et vicies.

[Obs. Valde hanc transpositionum foecundiratem notabis. Nempe quod incipiendo Sententiam a Desine, reliquas Voces quatuor transponere potes Vicies et quater: totiesque incipiendoa Consectari toties a Bonos; toties a Lingua; toties denique a Petuianti. Cujus rei ut siat fides, ponamus primum illud (praemitendo Desine) expresse, vicies quater. ]

1. Desine consectari bonos lingva petulanti.

2. Desine consectari bonos petulanti lingvā.

3. Desine consectari lingua petulanti bonos.

4. Desine consectari lingvā bonos petulanti.

5. Desine consectari petulanti lingva bonos.

6. Desine consectari petulanti bonos lingvā.

7. Desine bonos petulanti consectari lingva (ItaCic.)

8. Desine bonos petulanti lingvā consectari.

9. Desine bonos cousectari petu anti lingvā.

10. Desine bonos consectari lingvā petulanti.

11. Desine bonos lingva petulanti consectari.

12. Desine bonos lingva consectari petulanti.

13. Desine lingva petulanti consectari bonos.

14 Desine lingva petulanti bonos consectari.

15. Desine lingva consectari petulanti bonos.

16. Desine lingva consectari bonos petulanti.

17. Desine lingva bonos consectari petulanti.

18. Desine lingva bonos petulanti consectari.

19. Desine petulanti lingva consectari bonos.

20. Desine petulanti lingvā bonos consectari.

21. Desine petulanti consectari lingvā bonos.

22. Desine petulanti consectari bonos lingvā.

23. Desine petulanti bonos consectari lingvā.

24. Desine petulauti bonos lingvā consectari.

NB. Similem trajectionem discipuli faciant incipiendo 1 a Consectari, 2 a Bonos, 3 a Lingvā, 4 a Petulanti, et tantam Transpositionum segetem laeti mirabuntur. Notabis praeterea, Naturali Verborum serie solam esse primam sententiam: elegantissime transpositam, qua Cicero usus, septimam. Sed nec ingrate sonare caeteras: nisi forte quartam excipias, et 15, et 16, 17, 18, 21, 22. Intelligi tamen possunt: aeque ut Bohemica ac Polonica tantodem numero vanara. Quod aegre imitari possunt Graeci: nullo modo Germani, Hungari, Angli etc. Si fidem negant, tentent, quid hīc valeant videbunt.

NB.

22 Ut autem qvae verborum in Sententia trajectio svavior sit, intelligas, seqventes novem notabis Regulas.

23 I Qvae voces naturaliter cohaerent, jucunde paululum ab invicem sejungntur. (Ut in praecedentibus vides; Sententiā potissimum septimā et duodecimā.)

24 II Sententia a Casu obliqvo, vela Verbo, aut Adverbio, elegantius incipit.


page 475/476, image: s310

(Obliqui Casus hīc sunt, Bonos et Lingva. Eleganter igitur dixeris: Bonos petutanti lingva consesectari define. Aut; Lingva petulanti consetiari bonos desine. Cicero autem a Verbo caesit; Desie bonos etc. Adverbium hīc nullum est: si Adnomen commutes Adverbio, erit, Petulanter lingva consectari bonos desine.

25 III Sententia eleganter verbo clauditur, nisi subsit causa quaedam.

(Ita proxime praecedens Sententia vicies quater claudi potest. Verbo desine: quod tamen Cicero, ut adversarium terreret fortius, mox in fronte posuit)

26 IV. Vocativus, sicubi occurrit, post unam et alter am voculam convenienier ponitur.

(Vt Cic Quanqvam, Marce fili, etc. Ego vero Servi, vellem etc. Magnum omnino opus et arduum, Brute, conamur.)

27 V In allegandis Authorum Sententiis ponitur inqvit, vel ait, sed post unum vel alierum vocabulum.

(Cic. Ennio delector, ait etc. Svet. Quum de supplicio admoneretur, quam, inquit, vellem nescrire literas.)

28 VI Comparativis et Superlativis terminata Sententia commendatur.

(Vt, Repentina omnia videntur graviora. Ne me obtundas hac de re saepius, etc.)

29 VII Vocabula cognatae, diversae, contraeve significationis, eleganter juxta invtcem locantur.

(Vt, Gloriam, honorem, imperium, bonus et ignavus aeque sibi exoptant, Sall. Eveniunt digna dignis Plaut. (Doctus indosto quid praestat? quod caeco videns. Necessitudo etiam timidos fortes sacit.)

30 VIII Duo monosyllaba juxta invicem posita (multo magis tria vel quatuor) non sonant svaviter, sejungenda sunt.

(Vt: Colloquutus sumcum illo: Melius, colloquutus cum illo sum. Tum quod monosyllaba, sum, cum, divelluntur; tum quod syntactice cohaerentia, colloquutus sum, disjunguntur.)

31 IX Tandem observandum, eō ponenda esse verba inter se ordine, ut vitetur Cacemphaton: hoc est, (1) nec duriore Consonantium concursut praecedentes cum sequentibus astperius collidantur (2) nec vocalium plurium concursu hiatus fiat. (3) nec sensūs ambiguitatem inducat. (4) nec deniqve ad aliqvid obscecum assonet.

(Primi exemplum erit, si dicas Ingens strepitus, vel pars scripti; Ecce nsst! rs scr! mollius ergo dices strepitus ingens, scripti pars.

Secundi exemplum: Postea eō itum est! Vitio eō ea laborat. Praestabit sic: Eo post itum est. Eo vitio laborat ea.

Tertii, si dicas, Summa atria: quia hoc pronuntiatum celeriter audiri possit tanquam summa tria; vel continuo Sumatria (seu Sumatra) insula. Melius ergo dices, Atria summa; clarissimum enim intellectu erit. Ita Egone scivi? ambiguum est. Melius: Scivine ego? Ita parit alicubi ambiguitatem, si in quam Vocalem, aut consonam, aut syllabam, vox prior desinit, in eandem incipiat sequens. Ex. gr. Tota acus (ne videaris igitur dicere Tot acus, dic Acus tota) Simul lata, praestat, lata simul; Videre Regem, Regem videre. Semper perge; Perge semper. Semper perperam agit; perperam semper agit, etc.

Quarti exemplum, Magister custodiae. Tolle enim a principio magi, et a sine todiae: quid remanebit? Ergo melius Custodiae magister.)

IV. De Transpositionibus Sententiae compositae, Regula generalis.

32 Cujuslibet composirae Sentenriae membra transponi possunt, saepe etiam sibi invicem interseri.

NB. Exempla apponam per omnes species.

33 In Copulativa.) Caesar pugnat et vincit: dic, Pugnat Caesar, et vincit; vel Pugnat et vincit Caesar.

34 In Disunctiva) sive hoc fuerit, sive illud, acqviescam: Acqviescam, sive illud fuerit, sive hoc: sive hoc fuerit acqviescam, sive illud.

35 In Concessiva) Qvanqvam te redire malim, mane tamen: Mane, qvaqvam redire te malim.

36 In Rejectiva) Nec vidi nec audivi. Nec audivi nec vidi Nibil allatum est, ne rumoris qvidem: Nibil, ne rumoris qvidem, allatum est.

37 In Adversanva) Argentum purum est, habet tamen scorias: Scorias habet, tametsi purum, argentum.

38 In Comparativa) Amicior mihi nullus vivit, atqve is est: Nullus mihi amicior, atque is est, vivit.

39 In Conditionali) Siā nobis desicis, moleste fero: Moleste fero, si ā nobis deficis. Vel. Moleste, si a nobis deficis, fero.

40 In Restrictiva) Restitit, qvoad potuit: vel Qvoad potuit, restitit.

41 In Exceptiva) Nihil laboro nisi ut salvus sis: Nihil, nisi ut salvus sis, laboro.

42 In Notisicativa, Gratum mihi est, qvod ad me scribis: Qvod ad me scribis, gratum mihi, est, Cic.

43 In Relativa) Audivi sermonem, qvem cum isto habuisti. Inverte: Qvem cum isto habuisti sermonem, audivi. Aut introverte: Audivi, qvem cum isto habuisti, sermonem.

44 Contimativa membra si transponere vis, particulae connexivae mutandae erunt. Ut si Ciceronis illud, Primum est de honesto, tum de utdi, post de comparatione rerum, disserendam; transponere voles, dicendum erit. Disserendum est de comparatione rerum, sed prius de utili, primo autem de honesto.

45 In Finali) Rogo, ut ad me venias: Vt ad me venias, rogo (Vel svaviori adhuc trajectione, Ad me ut venias, rogo.)

46 In Causali) Ingeniosus facile discit, pvia rem cito perspict: Qvia rem cito perspicit ingeniosus, facile discit.

47 In Illativa) Qvia polles ingenio, ergo disce. Ergo qvia ingenio polles, disce.

Regulae duae de elegantiore Vocum, aut phrasium, in Sententia ordine.

48, I Qvoties relata connectuntur, praemittitur id qvod dignius, vel naturā prius, est.


page 477/478, image: s311

(Dicemus ergo in prosa, Viros et foeminas, Diem ac noctem, Ortum et occasum etc. potius quam contra.)

49 II. Oratio debet in amplificando crescere, in extenuando decrescere.

(Dicetidum proinde, Captivavit, flagellavit, trucidavit, si exaggeras si negas, Non trucidavit, non flagellavit, non captivavit. Sed etiam citra exaggerationis aut extenuationis respectum: ut § 42. Ianuae et Atrii.)

V. Transpositio partium in PERIODO.

50 Trajectio in Periodo est, qvando sententia primaria, a qva caeterae pendent, postponitur. Ut in illo Cieceronis: Tunc res male se habet, qvum qvod virture effei debet, id. tentatur pecuniā.

(Hīc enim trina est Sententia, nec ulla suo loco relicta. Nativo quippe ordine ita sese consequerentur I Quum id tentatur pecuniā, 2 quod debet (scil. tentari) Virrute, 3 tunc res habet se male.)

51 Sonorior videtur Periodus, qvam vox polysy llaba inchoat, et finit. Ut Cic. Praemeditatio futurorum malorum lenit eorum adventum, qvae venientia longe ante videris.

52 Plenum Periodicae Transpositionis artisicium spectatur in membris ita sibi invicem inclusis, ut membro primo respondeat ultimum, secundo penultimum, et conseqventer.

(Exemplum habet in Ianua L L. periodo 995. cujus elegans transpositio talis erit.

Faxit mi-utquo-sancte et quotidie coelestibus propter miserator ad hīc viven coelos pene-annume- sericordinoster, sumus, do, trando, remur, am suam.)

Faxit miserator noster,

ut quoad hīc sumus,

sancte vivendo,

et quo tidie coelos penetrando,

coelestibus annumeremur,

propter misericordiam suam.)

53 Nimia Vocum, phrasium, sententiarumve in Periodo Trajectio, obscuritatem parit et est in vitio: nisi ad repraesentandum res valde turbatas datā operā perturbate ponatur.

(Ut apud Virgilium Maris tempestas, et Navium disjectio, hoc verborum ordine.

Treis notus abreptas in saxa latentia torqvet.

Saxa, vocant Itali, mediis quae in fluctibus, aras. Ordo naturalis foret: Qvae saxa latentia, in mediis fluctibus, Itali vocant aras.

Illustrius etiam exemplum, in trepidatione Civium captae Urbis Trojae, apud eundem hoc est.

Juvenes, fortissima frustra

Pectora, si vobisaudentem extrema cupido

Certa sequi (quae sit rebus fortuna videtis

Excessźre omnes, adytis arisque relictis

Dī, quibus imperium hoc steterat) succurritis Urbi Incensae: Moriamur et in media arma ruamus! Ordo verborum, ut sensus sit apertus, talis erit. Juvenes, fortissima pectora, sustra succurritis Urbi incensae, quia videtis quae sit forruna rebus: excesserunt omnes dii. Unde si vobis cupido certa est, me audentem extrema sequi, ruamus in media arma, et moriamur.)

VI. De Transpositione Periodorum in Oratione.

54 Orationis trajectio est, qvum integrae Periodia liter qvam naturali nexu disponuniur; aut etiam ipsum Exordium, Tractatio, Epilogus, invertuntur. Atqve ita qvod seqvi debuit praemittitur, prima vero reponuntur in ultimum, per Histerologiam, seu [gap: Greek word(s)]Ut si qvis narret, Qvid factum sit: demumqve qvid antccesserit, et facto illi occasionem dederit: interponens etiam forte digressionem ad aliud qvid etc.)

55 Qvod si consiliō fit, ad Auditores aliter atqve aliter afficiendum, Virtus Orationis est: si Ordinis ignorantiā, et cum disharmonia evidenti, vitium.

56 Sunt antem illustriores artificiosae Transpositionis in Oratione species, Gradatio, Comtrapositio, et Interpositio.

57 Gradatio, ubi ab opposito ad oppositum itur gradatim: sive scil. a principio ad finem, sive contra. Ita Christi genealogiam recenset Matthaeus descen dendo, Lucas ascendendo, etc.

58 Comrapositio est, ubi partium dispositio fit per opposita combinata. (Ut si colores sic recenseas; Albus et Ater; Flavus et Caeruleus; Ruber et Viridis. Aut si Bellum describas enumerando per species partis utriusqve apparatum, et actiones singulas etc.)

59 Interpositio est, ubi aliqvid media orationi (ex qvacunqve occasione) interseritur, neqve cum priori neque cum posteriori essentialiter cohaerens.

(Quod Graeci [gap: Greek word(s)]vocant: ut jam e Grammat. notum.)

60 In Gradatione speciatim observandum, ut Oratio crescat evidenter. (Nempe tum narrationis serie, tum argumentorum robore, tum gestuum vehementiā, si oratio recitatur.)

61 In Contrapositione, ut relata vere correlatis coordinentur, qvotqvot suerint.

(Vt Cic. Conferte hanc Pacem, cumillo Bello; hujus Praetoris adventum, cum illius Imperatoris victoria; bujus Cohortem impuram, cum illius Exercitu invicto; hujus Libidines, cum illius Continentia: ab illo, qui coepit, conditas; ab hoc, qui constitutas accepit, captas, dicetis Syracusat.)

62 In Interpositione observandum, ut non sit sine usu, 2. neqve freqvens, 3 neqve prolixa nimis, principalis Orationis fluxum turbans, aut obseurans.

(Quicquid aliās horumerit, Orationem foedabit.)


page 479/480, image: s312

GRAMMATICAE ELEGANTIS CAP. V.

TRANSMUTATIO quid 1. Vitium ejus, 3; et virtus, 4, 5, Variatio vocum qnadruplex, 6 specialis Variatio Vocum, 11. Phrasium 68. Sententiarum, 101 Periodorum, 117. Orationis, 118.

I.

Transmutatio, est partium Orationis aliūs pro aliā (aut sane ejusdem aliā formā) usurpatio. (Generahori etiam voce dicitur Variatio.)

2 Laudem habet ex eo, qvod ut creberrima est Sermonis artificibus, ita Sermonem a fastidio liberat maxime.

3 Inepta Transmutatio, qvae elegantiae nihil addit, eam potius minuit, aut perdit, in vitio est.

(Vt si quis dupla negatione ubique pro affirmatione uti velit. Tametsi enim dicimus, Non nescio. Non ignoro: non tamen propterea dicendum, Non non novi, Non non vidi etc. Slavis sane hoc procedit ubique, neneznam/nenewim/nenewidim/etc. sed Latinorum usus id non admittit.)

4 Virius contra, sic variare ut Varietas delectet.

5 Regulae itaqve loco sit: Varianda sunt Latina, sed Latine, insupve decore.

(Secus tentantes saise irridet Erasmus, his verbis: Si

quis copiam affectet priusquam lingvae Latinae munitiem sibi comparavit, is non minus ridicule fecerit, quam si quis pauper, cui nec unica sit vestis, quam sine magno pudore possit induere, subinde mutato vestitu, aliis atque aliis pannis obsitus, in forum prodeat, ambitiose mendicitatem suam ostentans pro opibus)

II. Variatio Vocum ingenere.

6 Variandae vocis sigillatim qvatuor sunt in strumenta; 1 Synonymia, 2 Antithesis, 3 Enallage 4 Heterosis. Ubi nempe pro voce datur, 1 ejus aeqvipollens, 2 ei opposita, 3 alia orationis pars, 4 aliud vocis accidens.

7 Cum ergo pro Vrbs dicis, Civitas; pro Firmamentum, AEther etc. varias per Synonymiam.

8 Cum pro Bonus, Non malus; pro Vigilare, non dormire, etc. varias per Antithesin.

9 Cum pro Homines, dicis Mortales; pro Scientia tua, Scire tuum etc. varias per Enallagen.

10 Cum pro Architectus, dicis Architecton; pro Fabricare, Fabricari; pro Facile, faciliter etc. varias per Heterosin.

Specialis variatio NOMINIS.

II Cum pro AEneas, dicitur Priamides: pro David, Isaides: pro Aristoteles, Stagirita: pro Hippocrates, senex Cous: pro Horatius, Poeta Venusinus etc. commutatur ibi Nomen personae proprium in Patronymicum: qvō persona a patre (ut hīc prima duo) vel a patria (ut reliqva) denominatur.

12 Cum persona, aut res, binominis vel trinominis est, jam hoc jam illo nomine uti, variare erit. Ut Terra vel Tellus. Odera (fluvius) vel Viadrus. Bizantium vel Constantinopolis. Marcus Tullius Cicero: jam Tullius nominetur, jam Cicero etc.

13 Cum pro Homines vulgo dicimus Mortales; pro lavare se aqvā, ablucre se limpidā; Virgilius autem pro Eqvus, Sonipes etc. commutatur ibi Nomen Adnomini.

(Qvod potissimum procedit, quando Adnomen illius rei Proprietatem ita exprimit, ut res sic agnominata perinde ac si nominata esset, intelligatur.)

14 Cum pro Scientia tua Poeta dixit Scire tuum, mutavit Nomen verbo; qvod imitatu facile est, cum Insinitivus verbi qvasi semi Nomen sit. Dicet igitur pro, Mendicitas res misera est; Mendicare miserum est etc.

15 Cum Lucretius pro Medici, Medentes, dixit, permutavit Nomen verbi vicini Participio. Imitare, si vis, et dic, Currentes, Ludentes, Disputantes etc. Pro Cursores, Lusores, Distputaiores etc.

16 Cum Plinius dicit Punctus, et Horatius Punctum, variant idem Nomen per diversum genus. Omnia proinde diversae terminationis, generis, et declinationic Nomina sic variare licet, ut jam hoc jam illo genere, aut declinatione, usurpes. E gr. Pile-us, vel-um; Avarus-a, vel-es: Nigr-or, vel-edo, -i-tudo, -itiai, i-ties. Festum Pasch-ae, vel-atos etc.

17 Variare qvoqve licet Casuum terminationem, si diversa datur. Ut, Conscendere navem, vel navim. Hoc sine, vel hāc sini etc.

18 Si qvando pure Graeca (emphaseos causā) adhibentur, etiam pure Graeco casu usurpari elegantia est. Ut Lues haerese [gap: Greek word(s)](pro haeresium). Amethodias lutum (pro Amethodiae) etc

19 Qvaedam Nomina fingulariter poni possunt vel pluraliter, eōdem sensu. Ut conscribere Milit-es, vel-em. Dicant nunc Thilosophi: vel, dicat -phus etc.

20 Diminutivo uti, primitivi loco, integrum est, qvoties apte potest Ut, Ne digitulo qvidem eum tetigi. In Civitatula nostra si qvid in Vireculis meis situm erit etc.

(Obs, utimur autem apte diminutis, 1 Veritatis gratiā, ubi res ipsa minuta est; ut Domuncula, 2 Modestiae causa, ubi nostra extenuamus; Domuncula mea. 3 Adulando: Mi fratercule, meum corculum. 4 contemnetido: Iste homuncio, Medicaster.)

21 Qvia Plautus jocose, Frustum pueri, pro, parvus puer, dixit: qvidnī hujus imiratione Frustum hominis, strustum Philosophi, frustum Medici, frustum Nobilis etc. dicere, eoqve diminutionem variare, liceat?

22 Nomine proprio compellari a superiore honoris est, ab inferiore contemtūs: praesertim in officio et dignitate constiturum. Hinc Lydus apud Plautum de discipulo qveritur: Non Paedagogum jam me, sed Lydum, vocat.


page 481/482, image: s313

(Vide et in sacris, 2 Sam. 20. I. et I Reg. 12. 16. exempla, variandiqve hac parte docorum disce.)

Specialis Variatio ADNOMINUM.

23 Die Celeri cursu, vel Celerante; Tardo gradu, vel tardante; Pura latinitas, vel depurata, etc.

(Nam si Adnomen ex se Verbum parit (qvod Lexica ostendunt) hujus Partictpium cum Adnomine primitivo permutari patitur. 2 Imo idem erit, si participium Verbi diversi, sed significationis vicinae, sumas: ut Ignavus, seu Tergiversans. 3 Qvod si Verbum illud Nomen Verbale habet; etiam hoc pro aequivalente sumi potest. Vt

Tardus, velans, vel-ator
Cessa-bundus, -ns, ator
Ignavus, Tergivers-ans, -ator.

24 Dic Fortunatus, vel Fortunae filius: Monstrosus, vel monstrum hominis etc.

(Omne enim Adnomen nominale commutari potest Nomini suo, mutato in Genitivum, aut trahenti Genitivum. Tententur exempla, procedet ubiqve. Vt Scholasticus, Scholae filius, vel alumnus, civis, membrum, aut qvicqvid addi qvadrabit. Pestilens doctrina: Pestis doctrinae. Robustus Vir: robur Viri etc.)

25 Dic, Irreparabilis, aut, qvi reparari non potest; vel qvi non est ut reparari qveat.

(Verbale enim in-bilis, mutatur in Infinitivum passivum, cum potest; vel, non est ut possit.)

26 Adnomen Loci, mutatur in Nomen loci, cum praepofitione: ut Homo Asianus, vel de Asia etc.

(Videsupra, Cap. III. § 25, 26, 27, 28. Huc enim quoque spectat idiotica illa quadruplex Adnominis variatio.)

27 Adnomina Copiae et Numeri per nomina copia, vis, nubes, nimbus, examen, turba, exercitus etc exprimuntur, cum rei multae Genitivo.

(Vt Vis aquae, aquamulta, Virg. Vis canum; id est, Canes multi, idem. Nubes peditum. Liv. (et Hebr. 12. I. nubes testium) Piscium examina, Plin. Exercitus Corvorum. Turba negotiorum etc.)

28 Dic: Hilaris, ve-lus, Vir: Acer vel acris eqvus etc.

(Adnomen enim terminationis ambiguae utravis efferri potest. Qvae autem illa sint, Lexica ostendunt.)

Specialis Variatio Positivi.

29 Pro valetudo imbecillis, dic, si placet, imbecillior.

(Positivi enim loco eleganter usurpamus Comparativum, si rem blande, et quasi extenuate, proferre libet. Videtur autem ellipsis esse, et aliqvidsubintelligi. Vt: Erat tristior (scil, solito.) Fuit commotior (quam deceat etc etc) Elegantiatamen in eo est, ut nihil apponas.)

Specialis Comparativi variatio.

30. Pro Felicior aliis, dices, Felix prae aliis: non tam felices alii ac ille. Felictor ante alios: vel. Felicitate superior aliis, superat (anteit) alios, inferior nemine; cedit nemini, praestat aliis, nemo illi comparari potest etc. felicitate.

(Hoc est, Comparativus permutari potest 1 Positivo, cum prae, vel magis (dicit enim Cicero, Beatus prae nobis: et Virgilius, Aspice num mage sit nostrum penetrabile ferrum). Item, non tam, qvam, vel ac. 2 Comparativo Poetae jungunt Ante: ut Virg. -scelere ante alios immanior omnes, i. omnibus immanior. 3 Mutatur Comp, in Nomen abstractum, poniturque in Ablativo, cumsupertor, inferior; aut cum Verbis, praestat, anteit, antefertur, non cedit. Vel denique negatio additur, Ciceronem eloqventiā superat nemo: aut, nemo illi comparari potest etc.)

Specialis variatio Superlativi.

31 Pro Felicissimus omnium, dic per positivum: Nimium (aut valde, admodum, plusqvam) felix: Feliciter felix. 2 vel per Comparativum, Felicior omnibus, nemo illo felicior, nihil selicius etc. 3 Vel mutato Genitivo Superlativi in praepositionem Ante, De, Ex, Inter. Felicissmus ante omnes, ex omnibus etc. vel addito Genitivo Positivi: Felicium felicissimus.

(Omnia Latinissime. Dicit enim Virgilius. Felices nimium Agricolas bonasi sua nōrint. Et Plautus: Misere miser, parce parcus (Quidni ergo etiam, Pie pius, docte doctus etc.) Virg. Ante alios pulcherrimus. Cic. Acerrimus ex omnibus sensibus Visus. Plin. Herba inter primas utilissima etc.)

Specialis variatio PRONOMINIS.

32 Eleganter qvandoqve Pronominis loco Nomen ipsum usurpamus. Vt Cicero Terentiae salutem: pro, Ego tibi.

(Sic idem alibi: Omnia Ciceronis tibi patent, pro omnia mea.)

33 Pronomen personae de qva loqvi caepimus, eleganter aliqvando in Homo, Vir, foemina, mutatur. Ut Nosti hominem? (pro Nosti illum.) Vidistine Virum? Ter.

34 Interrogativum Pronomen Nomini suo additum mutari potest in genus neutrum, Nomen vero in Genitivum. Qvis homo? vel qvid hominis?

(Idiotismus est. Vide Cap. III. § 29.)

Variatio VERBORUM.

35 Si qvod verbum diversae Conjugationis fuerit, aut in eadem Conjugatione utraqve Formā (sensu eodem) conjugari patitur, utere utro lubet.

(Vt, Accers -ere, vel-eri. Lacrymare, vel-ri. Parti-re, vel-iri etc.)

36 Praeteriti tertiam personam pluralem (in Forma prima) jam pererunt, jam perere, efferre licet: ut Amaverunt, velźre.

(Historicis posterior terminatio usitatior est.)

37 Sic in secunda Forma omnes secundae personae singulares, per-ris, vel-re, efferuntur. Amaris, vel-āre: Am-eris, vel-źre: Amab-aris, vel-āre. Amab-eris, vel-ere etc.

38 Omne Verbum, cui cognatae significationis Nomen vel adnomen est, mutari potest in illud ipsum, cum assumto Verbo alio. Ita pro, vivere, dicere licet Vitāfrui, vitam ducere, in vita esse: scu, inter vivos agere etc.


page 483/484, image: s314

39 Sicut Nomen diminutum qvandoqve pro suo primitivo eleganter ponitur, ita et Verbum diminutum: aut, si hoc defuerit, freqventativum. Ut Camillare Psalmos. Dictitavit nuntius te venturum etc. (pro Cantare, Dixit.)

De Infinitivo.

40 infinitivus praesens eleganter mutatur in praeteritum. Ut Ovid liceat delituisse, pro, delitere etc. (Videri possit metri necessitate boc fieri. Sed et in prosa dixit Gellius: satis potest fidei fecisse (pro facere) et Seneca potuissem audisse.)

De Imperativo.

41 Qvadruplex est: 1 Proprie dictus, in Conjugationis characterem desinens: Da, Doce, Lege, Audi: 2 Exacutus per additumto: dato, doceto, legito, audito: 3 factus e subjunctivo praesenti, Des, doceas etc. 4 Ex indicativi futuro; Dabis docebis etc. Utere igitur qvō placet, et res poscit.

(Observata tamen decoro. Desinens enim in to, et tote, vere imperium et mandata redolet; eoqve in Legibus et Testamentis adhibetur. Ut Cic. Pater familias uti super familia pecuniave sua legaverit, ita jus esto. 2 E subjuctivo factus mollius imperat, et exigentiam qvandam innurt. Vt Eas, vel Facias; 1. e. opus est, res flagitat, volo, vel rogo, ut eas etc. 3 Mollissime per lndicativum futurum: Ibis, facies, etc. innuit enim confidentiam, qvod sit ultro facturus.)

Variatio Indicativi et Subjunctivi, Per Enallagen Temporum, Personarum etc.

42 In praeteritae rei narratione praesens usurpatur eleganter. Ut Ter. Accedo ad pedisseqvas, qvae fit rogo (pro, Accessi, rogavi:)

43 Historici (praeterea) Loco Indicativi praeteriti ponunt Infinitivum praesentem. Ut, Invidere omnes mihi, mordere clanculum: pro, invidebant, mordebant,

(Videtur ellipsis esse verbi, coeperunt.)

44 Futuri simplicis variatio fit, 1 per Futurum perfectum, 2 per Participium futurum, 3 per Infi nitivum praesentem cum alio Verbo future posito.

(Vt pro, Dum vivam, dicere poteris, Qvam diu vixero; qvoad victurus sum; qvam diu vivere dabitur, vel fata sinent etc, etc.)

45 Persona secunda eleganter mutatur in tertiam: Ut, Audi Domine: vel Audiat dominus etc:

46 Contra fit, qvum secunda singularis pro qvavis alia (singulari vel plurali) usurpatur: Vt, Nescias qvō te vertas: i. e: Nesciat qvis qvō se vertat: vel, Nescio qvō me vertam, nescimus qvo no etc.

Specialis Variatio PARTICIPII.

47 Omne Participium resolvitur in verbum suum, cum Pronomine relativo: Ut Mittens, qvi mittit; Missurus, qvi mittet; Mittendus, qvem mittent; Missus, qvem miserunt, seu misit aliqvis, etc.

48 Participium babens vicinae significationis Adnomen, admittit Illud sui loco. Ideo Vergilius, Fulgura corusca (pro coruscantia) dixit: et Orasibila (prosibilantia) Plinius Concha gnara se peti (pro siciens) Et de Castore: ob ea (i. providens, seu prospectans.)

Variatio ADVERBII.

49 Adverbium qvodvis eleganter mutatur trifariam, 1 in Adnomen suum. 2 in nomen abstractum, cum praepositione, 3 in Verbum Vt

(1) Raro, vel freqventer adest: vel, rarus, freqvens.

adsunt: v. ran, freqventes.

(2) Vere, vel ex veritate (in veritate): Partim, seu ex pare. Summatim, in summa, etc.

(3) Lierum promittere; irerare promissa:

Continuo currere; Continuare cursum

Perpetuo vivere; Perpetuare vitam, etc.

50 Adverbium Loci et Temporis mutatur in Nomen (Loci et temporis) cum Pronomine. Ut

Vbi? qvō in loco. Qvando? qvō tempore?

Hīc: hoc loco Alibi, alio loco (aliā in domo, Urbe, regione, etc.)

51 Adverbium temporis seorsim mutatur in Adnomen suum, assumtoqve Nomine ponitur in Ablativo. Ut, Heri, hesternā die. Cras, crastinā luce. Modo, modernis temporibus, etc.

52 Adverbium intendendi tolli potest, si adnomen gemines. Ut Prov. 20. 14. Malum est, malum, dicit omnis emens; i. e. admodum malum, ita Lipsius; Loetum, mihi, laetum fers nuntium: i. e. valde laetum, etc.

53 Adverbium Qvalitatis mutatur in adnomen suum vel nomen abstractum.

54 In adnomen mutatum, assumit nomen modus, ratio, mos, consvetudo; aut particulare nomen instrumenti, qvō talis actio peragitur: poniturqve utrumqve in Ablativo. Ut, Digne, seu digno modo. Sapienter, sapienti ratione. Graece, Graecomore, seu Graecā consvetudine, etc. Et Vigilanter, vigilanti oculo. Attente, attentā mente. Celeriter (scribere, currere, etc.) celeri manu, pede, etc.

(Obs Priora etiam admittunt Accusativum cum Ad, vel In. Ad Graecorum morem. Mirum in modum, etc.)

55 Mutatum in nomen abstractum, ponitur cum alio adnomine, aut praepositione, in Ablavivo. Ut Sapienter, Sapientiā summā, vel in Sapientia, etc.

56 Adverbrum causale (Cur, Qvare) mutatur in pronomen qvid: aut hoc ante se cum verbo substantivo praemittit. Ut, Cur tristis es? Qvid tam tristis es? Qvid est cur tam tristis es?

57 Adverbium comparabile murat eleganter Positivnm in Compararivum. Ut Ter. Accessit ad flammam imprudentius (pro, imprudenter. Vide supra § 29.)

58 Adnomen comparatum rei maxime tali, parit ex se adverbium similiter comparatum. Ut

page 485/486, image: s315

dicimus, Rore densiores guttae: etiam licet Rore densius cadunt. Qvia ventō velocior, etiam Ventō velocius etc.

Variatio particularum.

59 Praepositionum freqvens est mutatio, aliūs in aliam: ut qvod pro Post coenam, dicimus a coena etc.

(Verum haec Lexica sunt: ibi talia quaere.)

60 Similis est Conjunctionum ratio, ut qvod pro Et, usurpamus Juxta et, aeqveac, pariter atqve etc. (Videantur ibidem.)

61 Interjectio dolentis, Heu, vel Eheu! et abominantis Phuy, mutantur in malum, nefandum, indignum etc.

62 Adjectio ali, in voculis qvibusdam, post Verbum, aut particulas si, nisi, sive, ne, cum, qvando, etc, elegantius omittitur. Ut si qvid, si qvando, sicubi etc. neqvid, neqvis, necubi, neqvando etc. (pro, si aliqvid, si aliqvando etc.)

63 -cunqve, aliqvando a voce sua avellitur, aliqvando in eam ipsam vocem cui jungitur mutatur. Prioris exemplum: Qvō me cunqve fata vocant etc. Posterioris: Qvoqvō, Qvisqvis, qvantusqvantus, ubiubi etc (pro, qvocunqve, qviscunqve, qvantuscunqve, ubicunqve etc.)

64 -nam, aliqvando Voci suae praejungitur. Vt Virg. Namqvis te juvenum confidentissime nostras jussit adire domos? (pro Qvisnam.)

III. Variatio PHRASIUM. In Regula, I.

65 Observabis, Nomen Nomini apponi, eadem de re, triplici causā. Primo, cum Nomen commune determinandum est proprio: aut proprium illustrandum communi. Vt Vrbs Londinum, Fluvius Tamesis: vel Londinum Vrbs, Tamersis stuvius. Secundo, cum a Nomine ambiguo removenda est ambiguitas: Vt Lupus piscis, Cancer sidus (Datur enim etiam Lupus fera, et Cancer animal, itemmorbus.) Tertio, cum proprietas rei unius tribuenda ect alteri per similitudinem: ut Homo lupus, i. rapax ut lupus.

66 Ac proinde Nomen appositum (Graece epitheton) triplex esse: Specificativum, limitativum, declarativum.

67 Specificativum mutari potest Genitivo, vel Adnomini: et sic Phrasis migrabit a Reg. I. ad II, vel III Vt, Vrbs Londini, vel Londinensis. Fluvius Tamesis (per Genit.) vel Tamesinus (ad imitationem Virgilii, qvi Tyberim, flumen Tyberinum vocat, 10 AEneid 16.)

(Vide supra III: §51.)

68 Limitativum itidem qvandoqve in Genitivum transit, non semper. Dicimus enim Sidus Cancer vel Cancri: non dicimus Piscis Lupi etc.

69 Declarativum epuheton muratur in Adnomen, assumtoqve alio Nominat. ponitur in Genitivo, vel Ablativo. Ut Homo lupus: homo lupinae rapacitatis (vel indolis) aut lupinā rapacitate etc.

In Reg. II.

70 Genitivus, significans totum, vel effectorem, vel possessorem, eleganter mutatur in Adnomen. Ut

Manus Hominis, vel humana
Epistola Ciceronis, vel Ciceroniana.
Praedium Tullu, vel Tullianum.

(Ita dices. Porta Civi-tatis, vel-ca: Domus Senatūs, vel-oria: Iudex Provinci-ae vel-alis etc.)

71 Si Nomen Genitivum regens suerit locus, tempus, occasio, potestas, facultas, aut aliqvid simile; Nomen rutem rectum mutari qveat in Verbum, erit Genitivi loco Gerundium in-di. Ut

Tempus Coenae,

Tempus Coenandi

Tempus beneficii.

Occasio benefaciendi.

Locus praelii

Locus praeliandi.

etc etc.

72 Si Nomen regens fignificat affectum, Pronomen illi adjunctum passive ponetur in Genitivo, active in Proadnomine possessivo. ut

Amor: mei, qvō me alius amat

Meus, qvō ego alium

Odium: Nostril, qvō nos alii oderunt

nostrum qvō nos alios.

(Ita: Desiderium, Cupiditas, Dilectio, Taedium, Fastidium etc. Dantur tamen in contrarium exempla.)

73 Nomen Verbale in-io, Genitivi loco admittit Casum qvem regit Verbum suum. Ut Cic. Justitia est obtemperatio legibus (pro legum.) Et Plaut. Quid tibi hanc rem curatio est? (pro hujus rei.)

(Sei Archaismus est, non facile imitandus.)

Ex Reg. III.

74 Elegans hīc Variatio est trina 1 Cum Nomen et Adnomen diverso aut numero, aut genere, aut casu, ponuntur. 2 Cum Adnomen mutatur in Nomen. 3 Cum Phrasis simplex transformatur in compositam.

75 Heterōsis numeri est. 1 Cum Nomini collectivo singulari Adnomen additur singulare vel plurale. ut

Hostium pars occīsa, vel occīsi.

2. aut Adnomini collectivo Nomen singulare vel plurale. ut: Vterqve Legat-us, vel-i. Honoratissimus qvisqve missus, aut missi: ut Livius habet.

76 Heterosis generis est, cum Adnomen respiciens aliud Nomen, subintellectum, illi sese accommodat. Ut, Sola Bobo (Apud Virg i. e. sola avis Bubo) Elephantus gravida (i. Elephantus faemina) Lugdunum tua (scil. Urbs.) Foemina malum (h. e. malum qviddam. Qvomodo expressit Seneca dicens: Altum qviddam, excelsum, et regale, est Virtus.)

77 Heterosis Casūs erit, si Adnomini partitivo Nomen suum apponas inGenitivo: dicendo, Pauci

page 487/488, image: s316

homin -es, vel -um, Paucis homin-ibus, vel -um. Sic Multi. Qvidam, Nulli, etc, etc.

(Obs. 1. Accipiuntur autem partitive etiam alia. Vt apud Plinium, Graviores alitum: Adolescentiores apum. Degeneres canum. Nigrae lanarum. Ovorum oblonga. Animalium noxia. Tac. Praecipui libertorum. Apul. Antiqvi Philosophorum. Idonei Graecorum etc)

78 Adnomina qvaedam scite mutantur in Nomina, Nomine altero in Genitivum verso. Dicere enim licet, pro, Multi sapieies, multitudo sapientum. Elegantes lierae, elegantia literarum etc.

79 Si Adnomini aliud Nomen, ostendens qvā parte res talis sit, a tergo appendere placet, prodibit illorum variatio qvadruplex elegans. Poni enim poterit utrumqve in Genitivo vel Ablativo, aut Nomen saltem in Ablativo, vel per Graecismum in Accusativo. ut

Vir magn -us

Vir 1 -i animi (vel corporis etc.)

Vir 2 -o animo

Vir 3 -us animo

Vir 4 -us animum: et sicubiqve.

Ex Reg. IV.

80: Aptitudinis Adnomina patiuntur Dativum commutari in Accusativum, cum ad; item in Infinitivum, vel Gerundium cum ad. ut

Calcei habiles pedibus, vel ad pedes

Calcei habiles indui, vel ad induendum.

Ex Reg. V.

81 Ablativus hujus Phraseos variatur qvinqve modis. Primo, per Graecismum mutatur in Accusativum: ut, Hilaris vult -u, vel -um. Tristis ment -e, em. Syrus patri-ā, -am etc. (V. Cap. III. § 58)

82 Secundo, per ellipsin mutatur in Genitivum. ut Dives opum, Rudis rerum, Avidus cibi, Memor mortis etc.

(Obs. 1 Talem Genitivum recipiunt potissimum Adnomina, qvae Copiam, Notitiam, Desiderium, Curam, Metum. significant, aut contra. Vide Cap III. § 59.

2. Loqvutiones illae, per Genitivum, Poeticae sunt potius qvam oratorzae. Poeta enim dicit, Integer animi; Orator animo.

3 Qvae dam tamen etiam in prosa tantum cum Genitivo reperiuntur. ut Cornpos, Impos, Consors, Exsors, Expers, Particeps, Fertilis, Largus, Prodigus.

4 Qvaedam Genitivum neqve Poetice admittun: ut Gravis, Mancus, Praeditus, Turgidus. Qvaedam insuper praepositione A gaudent: ut Vacuus laboris, vel labore, vel a labore. Ita Inops et Nudus.)

83 Tertio, Adnomina desiderii, notitiae, et facilitatis, admittunt infinitivum. ut Cupidus disce-ndi vel-re. Peritus juris legumqve, Hor. Peritus definiendi, Cicero Peritus scientiā bellandi, Hirc. Perius cantare. Virg. Facile dictu, veldici etc.

84 Qvarto, Adnomina qvanticatis admittunt (praeter Ablativum et Genitivum) Accusativum qvoqve mensurae. ut:

Longus tribus pedibus

Longus trium pedum (sc. mensurā 3 pedum)

Longus tres pedes (i. e. ad tres pedes)

85 Qvinto Adnomen licentiae, facultatis, usūs: admittit (praeter Ablativum supini) Accusativum gerundii, cum Ad: vel Infinitivum: ut

Fas difficile utile cogitatu,

Fas difficile utile ad cogitandum,

Fas difficile utile cogitare:

(Sic, Jucundus specta-tu, vel ad-ndum, vel -ri, Sed Dignus amore, amari, qvi ametur.)

Ex Reg. VI.

86 Nominativus ante verbum finitum commutari potest, qvoties commode potest, Infinitivo. Vt Cicero: Credere, periculosum est, pro Credulitas. Cogitare viro erudito vivere est, pro Cogitatio, seu Studium. Legere et non intelligere, negligere est, Dionysius Cato etc.

(Imitare qvoties libet, dicendo Sapientia, vel Sapere: Studium ere. Somnus, vel dormire etc.)

87 Sic et Verbum finitum permutare licet Infinitivo, qvoties aliud Verbum finitum (significans Velle, scire, posse, debere, solere, licere, libere, dignari, et simile qvid) addere libet, ut: Meditatio vita eruditorum est, seu esse debet, solet etc. Semper studet, studere dicitur. Scribam, scibere, (cogito) etc.

Obs. Sed et sine addititio illo Verbo ipsum principale Verbum usurpatur in Infimtivo, si praeteritum aliqvid narratur. Vt apud Ter. Facile perferre omnes (sc. poterat, seu perferebat.) Vide supra § 43.

88 Nomini collectivo sive addas Verbum singulare, sive plurale, non intererit. ut, Populus tumultu-atur, vel-antur.

(Obs. Svavius tamen plurale sonat. ut Ovid. Qvō ruitis generosa Domus? et Apul. Tanta multitudo ad audiendum convenistis. Idem: Nos Platonica familia nihil novimus nisifestum et Leatum. etc.

89 Nomina non unum Individuum, sed genus, significantia, ponuntur singulariter vel pluraliter. ut Elephan-tus par-it, vel ti-unt, decimō anno.

Ex Reg. VII.

90 Dativus qvandoqve commutari potest alio casu, vi praepositionis. ut Loqvi alicur, vel ad aliqvem etc.

Reg. VIII.

91 Muta, si placet, activa passivis: Ducere aliqvem: duci ab aliqvo etc.

92 Intransiti vis junge, jam nihil, jam Accusativum, jam Ablativum, ut Dormire svaviter. Et Dormire somnum svav-em, vel somno-vi

93 Verbum activum muta in Nomem actoris, et Accusativum in Dativum. Ducamte: Dux ero tibi. Hortatus fuit illum, Hortator exstitit illi etc.

94 Verbum v. activum, commodum aut incomodum

page 489/490, image: s317

, mutatur in Nomen significans idem commodum (aut incom.) poniturqve Accusativi loco Darivus geminus. Ut

Hoc: delectate me: delectamento est mihi

Hoc soletur te: solatio sit tibi.

Hoc impediet illum: impedimento erit illi.

95 Idem Verbum activum mutatum in vicinae significarionis Nomen, adhiberi potest eidem rei cum verbo Afficere. Ut Honorare aliqvem; honore afficere. Benefacere alicui; beneficio illum afficere. Occīdere: morie afficere etc.

(NB. Eodem fere sensu Verbum Confero usurpatur: sed in bonam tantum partem, et cum Dativo vel Accusativo. Ut

Conferre: alicui honorem, bemeficium, etc.

Conferre in aliqvem honorem, beneficium, etc.

96 Loco Accusarivi subinde poni potest In sinitivus. Ut Plaut. Hic perdidit vereri (pro, verecundiam) Ter. Jussi ei dare bibere (pro, Potum) Salust: Avaritia superbiam, crudelitatem, Deos negligere, Omnia venalia habere, docuit, etc.

97 Verba activa Gerundive prolata tametsi duriter admittant Accusativum: qvia tamen optimi Authores admiserunt, non insvave reputetur loco suo. Ut cum Cicero pro, Iterare habeo eadem, dixit, Iterandum eademe est mihi (usitatius dixisset Iteranda sunt eadem.)

(NB. Virgilius Latinismum Graecismo junxit, dicens -alia arma Latinis

Qvaerenda; aut Pacem Trojano a Rege petendum.)

Ex Reg. IX.

98 Nomen verbale causam significans mutatur (qvoties licet) in aeqvipollens verbale, aut in Participium. Ut si dicas,

Facere aliqvid: svasu alterius.

Facere aliqvid svasione alienā.

Facere aliqvid svadente aliō.

(Obs. Quomodo Regulae bujus construction varietur idiotice, habes Cap. III. § 64, etc.)

Reg. X.

99 Infinitivus verbo finito additus, eleganter mutatur in, 1 Accusativum, 2 Participium, 3 Cognatum nomen, 4 Gerundium ut

Scit numerare: vel numeros:

Video venire: v venientem.

Tu debes indicare: v. tua est indicatio.

Potesne solvere: v. esne solvendo?

Ex Reg. XV.

100 Similem phrasin habe pro simili casu, jungereqve phrases aeqvipollentes non trepidabis.

[Ex. gr. Quia Columella dixit: Bos amplissimi corporis, cerviceqve validā (h. e. copulavit binum Genitivum bino Ablativo, juxta Regulam hīc § 79 (1, 2) qvidnī tu ex proxime variata phrasi dicas Disce numerare et canrum. Non possum onus hoc tolerare, nec sum ferendo, etc etc]

IV. Variatio Sententiarum.

101 Sententiarum variandi generalis ratio triplex est. Transmutando 1 voces singulas, 2 Phrases singulas, 3 demumqve ut Sententia sententia est.

102 Verba Setentiae variabis per Synonymiam, antirhesin, enallagen, heterosin (v. § 6.)

[Ex. Gr. Proxime antegressam: Non possum onus hoc tolerare: dic 1 Neqveo farcinam istam bajulare. 2 Non possum non succumbete huic oneri: 3 Bajulatio ista humeris meis impossibilis est, 4 Non possem oneri sufficere]

103 Phrases Sententiae variabis, mutatō 1 Nominaivo in qvemvis alium casum: 2 verbo in qvamvis aliam personam, numerum, tempus, modum, formam, 3 vocabulis aliis, si adsunt, aliter itidem positis.

[Ex. gr. 1 Ego non possum: Mei none est roboris (mearum virium:) Mihi durum est: Me impossible ect A me firustra reqviratur (adde ubiqve hoc onus ferre.)

2 Qvis qveat hoc onus ferre! (tertia pers. proprima) Non possumus Non potero Non possem Non potest, hoc onus a me ferri. etc.

3 Et quia praeter Nominativum (Ego) Accusativus adest (Onus) et praeter principale Verbum (Posse) aliud adest (Tolerare:) etiam ista secundaria per Casus, Tempora et Modos, variare licet. Onus hoc intolerabile est mihi: Oneris bujus moles vires excedit meas: Oneri huic impar sum: Onere istō inferiores sunt vires meae. Tolerare onus hocnequeo. Tolerabone? vix. Toleret qvi potest. Toleratu grave est etc etc. Videsne tnfinitam variandi segetem?]

104 Sententiam ut sententia est variare, est facere 1 Ex affirmativa negativam, et contra, aut dubiam.

2 ex simplici compositam, et viceversa: aut contractam.

3 ex quavis composita, quamvis compositam.

[Primi exemplum sit. Sarcinam istam gestare potero: Sarc istam non gestare non potero: gestare forte potero; aut, gestare tentabo etc.

Secundi 1 Sacrinam istam et tollere et gestare potero, Copulativa est. 2 Onus hoc, aut aliud non impar, ferre potero, Disjunctiva. 3 Est qvidem onus hoc grave satis, viribus tamen fido meis, Concessiva.

4 Nec onus hoc, nec aliud majus, reformido, Rejectiva. 5 Non alii, sed huic oneri humeros subjicere paratus, Adversativa. 6 Ferre malo quam non ferre, imponite! Comparativa. 7 Si ferendum est, feram: vel si nemo ferre vult, huc date, Conditionalis. 8 Feram, modo ut ne aliud, Exceptival. 9 Feram qvam diu potero, Restrictiva. 10 Sacrinam hanc qvod ferre possim (per crasin, ferre me posse) facto ostendam, Notificativa. 11 Sarcinam meam, qvae ad me spectat, ferre meum est, Relativa. 12 Onus meum tollam, deinde feram, perferam deniqve; Ordinativa, 13 Onus hoc, qvia vires non recusant, feram: Causalis. 14 Ut ne videar ignavus, feram: Finalis. 15 Ferre possum, feram igitur; Illativa.

Tertii generis exempla exercitium ostendet. Si enim haec nostra (Sarcinam istam gestare potero) omnes formulas recipere potuit, quidnī quaevis alia composita, in quamvis aliam compositam, mutari possi? Poterit spondeo

page 491/492, image: s318

industriae discientium industria subveniat docentium. Ostendam id vel unico hoc exemplo. Horatius Dicit,

Et prodesse volunt, et delectare, Poetae. Composita copulativa est: qvam qvidnī transformare liceat? 1 in Disjunctivam: Aut prodesse, aut delectare volunt Poetae, aut utrumqve.

2 Concessivam: Etiamsi pulchrum sit delectare lectorem, Poetae tamen delectando etiam prodesse qvaerunt.

3 Rejectivam. Nec scire prodesse carminibus, nec delectare, mali Poetae nota est.

4 Adversativam. Est qvidem Poeta qvisqvis carmina condit: at non bonus qvi non bona etc.

5 Comparativam. Plus est prodesse qvam delectare: sed plus iterum posse utrumque id junctim, qvam alterutrum duntaxat etc, et sic ordine. Infinitae Variationis ecce patet campus! modo omnia verbis et phrasibus exprimantur vere Latinis, eleganti structura et positurā ornatis. ]

105 Specialem Sententiarum Variationem ex ipsa qvoqve Gram. Januali disces, si Exceptiones a Regulis attendas.

[Moneberis enim, an a communi loqvendi formula recedere, hīc aut illīc detur]

106 Specialissimae v. Sententiarum Variationen disci possunt ex Libro Erasmi de Copia primo, ubi mire felix Elegantiarum artifex varias congessit formulas.

[Ex. gr. Variandi Copulativam Capite XXXIV, et XXXVII: Concessivam, Cap. XXXV: Rejectivam, XXXVI: Adversativam XXXVIII. Comparativam, XXXIX: Notificativam, LX: Relativam, XXVI. Continuativam, LII: Finalem, LVIII: Causalem, LIX. ]

107 Periodus variatur, si membra e qvibus constat (i. sententiae) varientur.

[Vt in illo Ciceronis, Me ratio in hanc sententiam ducit, ut existimem Sapientiam sine Eloqventia parum prodesse: Eloqventiam v. sine Saptentia nimium obesse, prodesse nunqvam: tres sunt sententiae, qvarum prima secundae cohaeret Causaliter, tertia v. secundae Adversative. Copula, si libet, per alia vincula, prodibit alia periodifacies. Ex. gr. Comparative et Relative: Non tantum prodest Sapientia sine Eloqventia, qvantum obest Eloqventia sine sapientia: id qvoa me ratio docuit et experientia. etc. ]

108 Oratio variata ex variatis verbis, Phrasibus, Sententiis et Periodis, exsurgit: inprimis tamen, si Orationi des aliud Exordium, vel Propositionem, vel Argumenta (probantia et illustrantia) vel Epilogum.

[Sive illa ex toto alia, sive ex parte, aliā solum facie tecta, Oratio tamen alia videbitur. Et qvidem elegantior, si tuae inventiones et ornamenta fuerint rariora et comptiora. ]

GRAMMATICAE ELEGANTIS CAP. VI.

TRANSNOMINATIO qvid, 1. Translatio significationis in Verbo dicitur Tropus, 11; in Phrasi Semiadagium, 41. in Sententia Adagium, 46, in Periodo Allegoria. 56. in Oratione Parabola. 62.

I.

TRansnominatio, est Rerum, qvas dicere volumus, verbis ab aliis rebus mutuatis expressio: ut aliud dicatur, aliud intelligatur.

2 Estqve vel inverbis singulis, qvando rem aliō qvam nativo suō appello nomine. Ex. gr. Si de homine astuto loqvens dicam, Vulpes. vocant TROPUM.

3 Vel in Phrasi, qvum altera Phraseos vox a propria significatione transfertur alio. Ut si virum heroicum appellem columen Patriae (Columen enim proprie tectum sustinet, non Patriam): aut Virum eruditione clarum, Literarum sidus (Sidus enim proprie in Coelo est.) Vocetur SEMIADAGIUM,

4 Vel in sententia, qvum aliqvid de re sua pronuntiatum proprie, adhibetur ad innuendum aliud qvid translate. Ex. gr. Ferrum dum calet cudendum est: i. e. Occasione praesente utendum. Vocamus ADAGIUM, seu Proverbium.

5 Vel in Periodo, qvum plures sententiae aliud sonantes, aliudqve menti repraesentantes, conglobantur. Ut qvum Philippus Macedoniae Rex, Graecos compellans, diceret: Videre se consurgentem in Italia nubem: trucis et cruenti belli, tonantemqve ac fulminantem ab Occasu procellam: qvam in qvascunqve Terrarum partes victoriae tempestas detulerit, magno cruoris imbre omnia foedaturam (Apud Justinum lib. 29) i. e. videre se bellum a Romanis illatum iri Graecis Vocamus ALLEG ORIAM.

6 Vel in tota Oratione, qvum historia qvaepiam ficta recitatur, ut aliud qvid non fictum elegantius exprimatur. Vt qvum Davidi Nathan factum turpe (de Homine divite, pauperculo vicino oviculam eripiente et mactante) narraret, aliud autem intelligeret. Appellamus PARABOLAM; aut etiam Apologum, et Fabulam.

7 Vendicat autem sibi inter omnia Sermonis ornamenta primas Translatio: qvia nihil est, qvod Rebus et Orationi plus afferat luminis, eādemqve operā et mentes ad Sapientiam formet, et aures svavitate demulceat.

(Vsqve adeo, ut qvicqvid usqvam ingeniosum, aut elegans, in tota Literatura habetur, illud potissimum ab Allusionum, Troporum, Adagiorum, Allegoriarum, Parabolarumqve svavitate veniat.)

8 Virtus Translationis, est singularis Emphasis qvā mutuatitiis verbis plus dicitur, qvam diceretur propriis.

(Plus enim dixisse videberis, si dixeris, Accensus irā, qvam si, iratus. Plato Philosophorum deus, plus qvam, Philosophorum primus etc.)

9 Vitium Translationis dicitur Catachresis (Abusio) h. e. nimis dura translatio.

(Sive in Tropo illa fuerit, sive in Adagio, sive in Parabola.)

10 Qvasi vitium et qvasi virtus, est Hyperbole, (Exaggeratio): et opposita illi Miosis (Extenuatio) Translationis scil excessus, nimis audacter et incredibiliter rem augens, aut minuens.


page 493/494, image: s319

[Vt si pro, Mons est altissimus, dicas; Montis cacumen coelum tangit. Aut rursum si qvis Montes appellet verrucas. Notabis, nimiam Hyperbolen et Mejosin, in vitio haberi, moderatam in virtute. Incredibilia enim ideo tantum affirmat, ut credibilia persvadeat, veritatemqve ideo solum nimis extendit aut extenuat, ut ad verum mendacio veniat, inquit Seneca.)

II. Transnominatio Rerum per Voces singulas, dat TROPUM.

11 Tropus est, qvum Rei cuicunqve loco appellationis propriae datur aliena: sive rei, 1 similis, 2 sive contrariae, 3 sive diversae. Ut, si pro Tu stupide, dicam, 1 Tu asine; vel, 2 tu Aqvila; vel, 3 tu Mida, etc.

[Obs. Tropum necessitas genuit (Verborum scilicet alicubi defectus) delectatio et jucunditas celebravit.)

12 Est autem Tropus qvadruplex: sed oritur ex trino rerum adinvicem respectu, identitate, diversitate, et contrarietate,

13 Dum enim rerum similium inter se permutantur Nomina, aut verba, MET APHORA est: dum Oppositarum, IRONIA: dum diversarum, duplex nascitur Tropus, SYNECDOCHE et METONYMIA.

14 Aut enim res interne cohaerentes nomina permutant, ut Totum et Pars, diciturqve SYNECDOCHE aut externe et accidentaliter, ut Causa et Effectum, subjectum et Adjunctum, Antecedens et Conseqvens, dicitur METONYMIA.

15 METAPHORA est, cum vox alienae significationis transfertur ad propositum nostrum ob rei similitudinem.

(Vt si animi mei angorem exprimere velim Metaphorice, assumam vocem rei, qvae urgere solet pedem, illapsa calceo, nempe Scrupuli: eritqve Scrupulus animi; item Eximere scrupulum ex animo; liberare aliqvem scrupulo, etc. Vel dicam, a spinā sumptā Metaphora, Hoc pungit animum meum.

Obs. Metaphora nihil aliud est, qvam contracta Comparatio, quando res similes citra similitudinis notam copulantur. Vt quum loco hujus, Iste est stupidus tanqvam Asinus, brevius dico est Asinus. Item loco hujus: qvod est pedi viatoris scrupulus, hoc est animo solicitudo, brevīus, Animi scrupulus.)

16 Patet ergo Metaphora tam late, qvam rerum similitudo, qvae se inter omnia extendit.

(Vt enim nihil est in tota rerum universitate, quod non alicui sit simile, ita nihil qvoqve est, a quo non ducere liceat Metaphoram. Ex. gr. Hominem appellare potes suo loco, Deum, Angelum, Diabolum, Solem, Florem, Bullam, Lapidem, Lupum, Vulpem etc. Et hominem, Fluctuare, Repere, Volare, Latrare, Ululare, etc. Omne enim tale adhiberi potest ad significandum tale.)

17 Virtus Metaphorae, est illustris et Emphatica significatio, ut, Homo umbra umbrae. Vitium contra, inepta translatio: qvalis Qvintiliana visa, qvod Cato Collem dixisset Verrucam.

18 IRONIA (Lat. Irrisio) est, cum vox rei contrariae ad significandum hoc qvod volumus adhibetur. Ut, Bone vir, pro neqvam. Cato vel Salomo, pro stolido. Vlciscar beneficium, i. redhostiam.

(Obs. est contracta qvaedam Antithesis, seu Oppositio. Heus bone vir, i. e. heus tu: qvi non facis, qvod virum bonum decet.)

19 SYNECDOCHE (Comprehensio) est, cum 1 totum exprimitur nomine partis: aut 2 Genus nomine speciei: vel 3 contra. ut,

1 Gen. 46. 27. Septuaginta animae, i. e. homines, seu personae. Exod. 16. 16. per singula Capita, i. e. personas. 1 Cor. 1. 29. Ne glorietur omnis caro, i. e. homo.

2 2. Sam. 29. 4. Respondit Rex, i. e. David. Ita loqvitur Philosophus, i. e. Plato.

3 Abraham vivit adhuc. i. Anima ejus. Non omnes sumus Platones, i. Philosophi.

(Obs. Nihil aliud est Synecdoche, qvam occultus qvidam Merismus: ubi nominatā parte unā, intelliguntur reliquae, h. e. ipsum Totum: aut nomine totius indito parti, declaratur cujus rei pars fit res illa.)

20 METONYMIA (Transnominatio) est, cum Causa ponitur pro Effectu, vel subjectum, pro adjuncto; vel antecedens pro conseqvente: aut contra.

21 Sex itaqve sunt Metonymiae species: Metonymia, 1 Causae, 2 Effecti, 3 Subjecti, 4 Adjuncti, 5 Antecedentis, 6 Conseqventis.

22 Metonymia Causae est, cum nominatur, 1 Efficiens, et intelligitut Effectum. 2 Aut Finis, et intelligitur ad finem Medium. 3 Aut Materia, et intelligitur Materiatum. 4 Aut Forma, et intelligitur Formatum. ut,

1 Legere Virgilium, i. e. librum a Virgilio scriptum.

2 Legere Serta, i. e. Flores, qvi serviant sertis. Statuere Exemplum, i. e. Poenam, qvae sit exemplo.

3 Grassari ferro, i. e. gladio ferreo.

4 Percutere acie gladii, i. e. acuto gladio.

23 Metonymia Effecti est, cum nominatur 1 Effectum, et intelligitur Efficiens. 2 Medium ad finem, et intelligitur ipse Finis. 3 Materiatum, et intelligitur Materia. 4 Formatum, et intelligitur Forma ut,

1 Mors in olla, i. e. venenum mortiferum.

2 Amore studiorum, i. e. sapientiae.

3 Metalla eruere fodinis, i. e. terram metallicam.

3 Globus facile volvitur, i. globositas, seu rotuuditas.

24 Metonymia subjecti est, cum nominatur. 1 continens, et intelligitur res contenta, 2 Possidens, et intelligitur res possessa. 3 signatum, et intelligitur signum. ut,

1 Haurire pocula, i. e. vinum in poculis.

2 Jam ardet Vcalegon, i. e. domus ucalegontis.

3 Foedus est in corpore, i signum faederis, circumcīsio.

25 Metonymia Adjuncti est, cum nominatur 1 Contentum, et intelligitur Continens. 2 Possessum, et intelligitur Possessor. 3 Signum et intelligitur res signata. ut,

1 Arabes peirosi, i. Arabia petrosa.


page 495/496, image: s320

2 Domus Israel, i. populus Israeliticus.

Hodie salus huic domui contigit. Luc. 19. i. e. Zacheo et familiae suae

3 Veneranda canities, i. senilis aetas, cujus signum sunt cani.

26 Metonymia Antecedentis est, cum nominatur qvod praecessit, et intelligitur ejus Conseqvens, ut, Vixit, i. e. Mortuus est, (q. d. desiit vivere.)

27 Metonymia Conseqventis est, cum nominatur qvod secutum est, intelligiturqve Antecedens, ut, vivit post funera virtus, i. e. post mortem. Mors enim funerationem antecedit, et fama virtutis ejus manet, sive is funeratus sit, sive non.

(Obs. Nihil g. aliud est Metonymia, qvam Periphrasis contracta. Nam Cedo Virgilium, qvid est nisi, Cedo librum qvem scripsit Virgilius? Ambiguo Marte pugnare: qvid, nisi pugnando uti ambiguā, a pari hinc et hinc fortitudine veniente, fortunā?]

Observatio de Tropis omnibus.

28 Fit qvandoqve, ut una eademqve vox plures tropos sustineat: qvod Troporum Syndromen (concursum) et Metalepsin, vocant.

[Ut cum Virgilius dicit: Post aliqvot, mea regna videns mirabor, aristas; in voce aristas, qvadruplex latet tropus. Sumit enim 1 aristas, pro spicis, per Synecdochen partis; est enim arista spicae pars. 2 Spicas pro Messibus, per Metonymiam materiae; spicae enim dant messi materiam. 3 Messes pro aetatibus; per Metonymiam adjuncti: aestate enim fit messis; 4 AEstates pro annis, per Synecdochen partis; est enim aestas pars anni. Sensus ergo est; Post aliqvot annos videns mea regna, mirabor.]

Specialis Translatio NOMINUM.

29 Nomen commune mutari potest in proprium, illius personae aut rei, qvae maxime talis est, aut fuit (per Synecdochen speciei). Dicere ergo licet,

pro eximio Oratore, Cicero.

pro eximio Poeta, Virgilius.

pro eximio Propheta, Jesaias.

pro eximio Apostolo, Paulus.

pro eximio milite, Achilies, etc.

30 Rursum autem Nomen proprium, personae aut rei excellenter talis, mutari potest in commune; per Synecdochen generis. Dices proinde: Ita canit Poeta: scil Virgilius, vel alius summae au thoritatis. Sit ait Comicus, i. Plautus. Ab Vrbe condita, i. e. Roma.

31 Nomen Virtutis aut Vitii eleganter mutatur (stylo gentili) in nomen cognati dei, deaeve: dices igitur pro Bello, Mars: pro, propriis viribus, proprio Marte: pro, Artes colendae sunt, Musae (Artium inventrices): pro Ingenio, Minerva: pro-Pulchritudine, Gratia, aut Venus, etc.

32 Nomen loci, eleganter ponitur pro Incolis, per Metonymiam subjecti. Vt Cicero: Testis est Italia, testis Sicilia, testis Africa, testis Hispania: i. Itali, Siculi etc.

33 Qvodvis Nomen mutari potest in Genitivum, cum addito aliqvo ejus proprio accidente: per Metonymiam adjuncti. Ut, Vir. us Catonis (Horat) pro, Cato. Forma Junonis (Ovid) pro Juno, etc.

[Dices ergo. pro Time Deum, Time Dei iram [vel vindictam, judicium etc. ] Reverere Angelos, vel Angelorum praesentiam. Vides Solem? solis fulgorem. Mundus, Mundi machina. Terra, Terrae Orbis. Nox, noctis tempus, etc.]

Specialis Translatio ADNOMINUM.

34 Adnomina numeralia exprimuntur eleganter (praesertim Poetis) aut 1 resolvendo numerum compositum in simplicem; 2 aut nominando rem numerum illum habentem: per synecdochen vel metonymiam.

[1 Vergil. Bis septem (idest, 14) Bis deni (i. viginti) Septima post decimam (scil. dies, id est 17.) Alter ab undecimo [scil. annus: nempe duodecimus]

2 Tot restant de Mense dies qvot nomina Parcis (i. tres)

Rari qvippe boni: vix sunt totidem qvot

Thebarum Portae, vel divitis ostia Nili (i. e. 7) etc. Dices igitur pro, Duo amici: Par amicorum, seu Biga amicorum [Plautus etiam dixit; Totidem sunt qvot ego et tu sumus. ]

3 Qvot in Triangulo anguli.

4 Qvot sunt Orbis plagae.

5 Qvot numeras manūs tuae dextrae digitos.

6 Qvot pedibus gradiuntur Apes; et Versus Homeri; qvotqve horis pelagus profluit et refluit.

7 Heptas amicorum; quot errabunda sidera coelo,

8 Bis qvaterna. 9 Ter trina. 10 Qvot utraqve manus digitos habet. 11 Sex et quinque etc etc.

30 Nondum Saturni revolutionem absolvit; (i, nondum complevit annos 30.)

35 Qvantitatis et Qvalitatis Adnomen eleganter mutatur per Metaphoram, in Nomen rei qvae maxime talis est: sive naturā, sive arte, sive casu, relata in historias.

36 E Natura desumuntur Nomina, pro Adnominibus usurpanda, si dicas.

pro res magnae, Montes.

pro res parvae, Pulveres.

pro res illustris, Sol, Dies.

pro bonus Oeconomus, Formica, vel Apis.

pro otiosus, Cicada, Fucus, etc.

pro ignavo, Asinus.

pro Versipelle, Vulpes, etc.

(Ergo Eloqventiae studioso Naturalia discenda sunt)

37 Ex Arte itidem desumuntur nonnula: ut si dicas,

pro Acutus, Novacula.

pro Sonorus: Tuba.

pro Svavis, Saccharum.

pro Garrulus, Crepitaculum etc etc.

(Ergo Artificialia non ignoranda.)

38 Ex Historiis mutuari licet plurima, dicereque

pro Sapiente Salomo.

pro stulto, Coraebus.

pro divite, Craesus.

pro paupere, Irus.

pro molli, Sardanapalus.

pro crudeli, Phalaris.

pro superbo, Tarquinis. etc etc.


page 497/498, image: s321

(Ergo Historiae observandae, taliaqve colligenda. NB. Ex consuetudine Plauti talia aeque ut Adjectiva comparari possunt pereleganter: Ipso Phalarid-e-ior: ipso Tarqvini-o-or: ipo Plaut-o-inior, id est facetior.)

39 Superlatio tropica fit per Hyperbolen, modis decem,

1 Si illud qvod maxime tale est aeqvare dicatur. Vt Salomoni non cedit (sapientiā). Cum ipso melle certat dulcedine. Fulget ut Sol etc.

2 Si dicatur esse illud ipsum maxime tale, Ipse Salomon est (i. sapientissimus) Ipsum mel est: ipse Sol.

3 Si illi qvoqve ipsi maxime tali praeferatur: Salomone sapientior, Coraebo stultior, ipso melle dulcior: Candidior nive, Pice atrior Sole fulgidior etc. vel sic. Mel non est mel si cum tua conferatur epistola (aut, Qvovis melle mellitior est epistola tua) Arabia Petraea non est petrea si cum Svecia conferatur etc.

4 Si contrarium ejus qvod laudare (aut vituperare (instituis, de omnibus aliis enuntietur Ut si pro Sapientissima sunt consilia Dei, dicas, Stulta sunt omnia consilia, si cum divinis conferantur Nausea sunt omnia prae literis tuis. Planities sunt omnes terrae, si cum Helvetia conferantur etc. Huc illud Poetae: Ille sapit solus, reliqvi velut umbra vagantur.

[Huc illud Ter: Nihil ad nostram hanc sc. Comparari potest formā. Et Plaut. Ad sapientiam hujus ipse Thales Milesius nimius nugator fuit etc.)

5 Si qvid etiam maxime talibus praeferatur. Ut, Dulcissimo dulcior, Optimo melior, Pessimo pejor, Stultissimo stultior etc.

6 Si superlatis etiam superferatur. Ut, Dulcissimorum dulcissimus, Optimorum optimus etc.

7 Si superlativus commutetur Nomini abstracto. Ut, Est ipsa sapientia, dulcedo, bonitas etc. rusticissimus, merum Rus: martialis, ipse Mars, etc.

8 Si etiam illi suo abstracto praeferatur. Ut, Ipsa Sapientiā sapientior, ipsā infantiā infantior, Dul cedine dulcior etc. ipso auro magis aurea vasa.

9 Si qvid abstractis suis, aut maxime talibus, per Genitivum pluralem praeferatur. Ut si dicas Salomo Salomonum (i. sapientissimus inter sapientissimos.) Rex Regum (i. inter reges potentissimus.) Nebulo Nebulonum (i. inter Nebulones neqvissimus) etc.

10 Tandem, si qvid etiam sibi ipsi praeferatur. Ut, seipso major: seipsum superans etc,

Specialis Translatio VERBORUM.

40 Tralatitia Verbi variatio itidem fit per qvatuor tropos.

Vt. si pro Vivit adhuc, dicas 1 per Metaphoram, Viget viretqve (ab Arbore sumptā similitudine.) vel (a Sole mutuatā) Adhuc splendet etc. 2 vel per Ironiam, Adhuc moritur (alludendo ad vitae praesentis mortalitatem.) 3 vel per Synecdochen generis, Adhuc est (nam esse, generalius est qvam Vivere:) aut per Synecdochen partis, Adhuc spirat, currit, ratiocinatur, (istae enim actiones partes sunt Vitae) 4 vel per Metonymiam causae: Adhuc illi favet Deus (vitae fons;) Adhuc illi Parcae parcunt. Adhuc vescitur pane (alimentis, qvibus sustentatur vita) etc. Et per meton. antecedentis; Nondum valedixit Mundo (qvod morituri solent:) vel conseqventis, Nondum sepultus est; Nondum illi parentavimus (qvod mortuis fit): et sic pro lubitu: in infinitam enim varietatem ista diduci possunt.

III. Transnominatio Rerum in Vocum Combinatione.

41 Semiadagiorum fons hīc scaturit: ubi Res rei, et vox voci, propter aliqvam similitudinis, aut diversitatis, aut contrarietatis respectum, tribuitur. Res exemplis patescet.

Regula. I.

42 Res duae de se invicem dicuntur propter aliqvem tropum. ut.

Homo flos, umbra, somnium etc per Metaphoram.

Homo Deus: per Ironiam dicitur Gen. 3. 22.

Homo caro; per Synecdochen partis, Gen. 6. 3.

Homo pulvis; per meton. materiae, Gen. 3. 19.

Reg. II.

43 Metaphora hīc regnat, ubi simile cum suo simili sic ponitur, ut assimilans ponatur primario assimilatum vero illi attexatur in Genitivo.

(Vt qvia per Reg. 1. dici potuit, Homo umbra, Ira ignis, Amor flamma, Gloria fumus, Ecclesia vinea, Verbum Dei gladius: quia ut Gladius in defensionem sui datur ab hoste externo, ita Verbum. Dei ab hoste animae) etc: hīc per Genitivum dices Umbra hominis, Ignis irae, Flamma dilectionis, Fumus gloriae, Vinea Ecclesiae, Gladius Verbi. etc.)

Reg. III.

44 Adjectivum subjecto suo tropice tribuitur vel per Metaphoram: ut Homo serenus, aut nubilus (ab Aeris similitudine:) vel per Synecdochen, Homo glaber aut hir sutus (hoc enim proprie cutis est, qvae Hominis pars:) vel per Metonymiam, ut Homo divinus, aut diabolicus (scil. a causa, per qvam talis est, denominatus:) vel per Ironiam, Homo inhumanus, scilicet!

(Obs. Metaphorica epitheta hīc eminent: sive maneant Adnomina, sive mutentur in Nomina. Nam

1 Dum epitheto svavi opus est, mutua id a re aliqua simili: nuncupando (exempli causa) Diem claram, oculatam; nibilosam, caecam. Veritatem apertam, nudam; Mendacium tectum, palliatum etc.

2 Si epithetonvis emphaticum, desume id a re alia, maxime tali: dicendo (ex. gr.) pro, Cor durum, Cor lapideum, vel ferreum, chalybeum, adamantinum.

page 499/500, image: s322

Pro, Ingenium acutum, dic Lynceum, Aqvilinus oculus etc.

3 Auge, si vis, mutato adjectivo tali in substantivum: Non lapideum corgestas in pectore tuo, sed lapidem. (Atque si magis etiam rem exaggeraer vis, cumula metaphorica epitheta: Audi tu lapis, tu saxum, tu cautes dura, tu Caucase horride etc) Ita si Hominis inconstantiam exprimere vis, dic: Ventus est, Vertumnus est: si ingenium perspicax, dic: Philosophorum Lynx, seu Aqvila: si raritatem, Phoenix etc.

4 Synecdochica hīc transnominatio erit, si loco Adnominis ponas Nomen rei talis. Vt, si pro, Pauci homines, dicas, Manipulus hominum: pro, Multi testes, Agmen, Exercitus, Nubes, testium, etc.

5 Metonymia hīc erit, si Adnomen mutes in suum Nomen, Nomenque ponas in Genitivo: dicendo pro, Mel dulce, Mellis dulcedo; pro, Vir doctus, Viri doctrina, etc. (Ex talibus enim formata Sententia actionem tribuet non subjecto, personae aut rei, sed adjuncto: ut, Tardo quidem gradu ad vindictam sui divina procedit ira, etc. pro iratus Deus etc. Qualium ingens est svavitas.)

6 Epitheton a contrario sensu desumtum videbitur Ironicum, veritatem tamen interdum gravissime enuntiat. Vt Concors discordia rerum (pugna Elementorum, quā tamen conservatur Mundus.) Vita mortalis (quam scilicet mors finiet): Mors vitalis (quae scil. in vitam transmittet.) Superba humilitas (Pharisaeorum) Sculta sapientia (Mundi). Sapiens stultitia (Christianorum). Docta ignorantia (scire quanta nesciantur) crudelis clementia (quae malis ignoscens bonis nocet) etc.

Reg. IV.

45 Verbum alterius rei actionem exprimens proprie, attributum rei alteri, elegantiam habet. ut, Schola floret, vel marcet (qvod proprie Arborum est): Studia procedunt aut jacent (qvod Viatorum est); Docentes et discentes fervent aut tepent, seu torpent (qvod Aeris et Aqvae) etc.

[ Vide, et huc accommoda, § 40. In sp. obs. Quando semiadagio jungendum est Verbum, retineri potest vel utrumque Nomen, vel Metaphoricum omitti, Verbo jam sustinente Metaphoram. Ut, Ardere igne irae. vel, irā. Exstingvere ignem furoris, vel furorem etc. Ita quia inter exsequutiones inferendae mortis blasphemo fuit lapidatio: alii v. cuivis delicto Animadversio civilis (vel Ecclesiastica) eleganter dixeris per Synecdochen, Lapidem Civilis animadversionis in aliquem jacere. ]

Generale monitum.

46 Epitheton elegans contrario suo datum sermonem tropice ornat, rem frigide laudat. Ut, Nobilis latro. Coryphoeus nebulonum. Melior pessimo. Optimus malorum. Alpha penulatorum. Liberalis ad negandum. Constans in levitate etc.

IV. Translatio Sententiarum,

47 Sententia translata est, ubi aliud dicitur, aliud intelligitur.

Ex. gr. Si hoc proprie dictum, Omnes Homines sunt mortales, enuntiare voles tropice, per Adagium, poteris.

I. Per Synecdochen.

aliquanto universalius: qvicqvid natum est, denasci oportet.

aliquanto particularius: Etiam Romae homines moriuntur.

aliquanto individue: Et Mathusalem mortuus est.

II. Per Metonymiam;

Peccatorem mori necesse est; ex causa efficiente.

Peccati stipendium mors; ex effecto.

Lutum aeternare non potest; ex materia.

Pulvis in Pulverem redit; itidem.

Fuimus qvondam, eheu, immortales! ex antecedente.

Resurgemus omnes; ex consequente.

III. Per Metaphoram:

Nullus flos non decidit tandem.

Nullus dies est, qvin occasum habeat suum.

Mors etiam saxis marmoribusqve venit. (Aus)

IV. Per Ironiam.

Qvidqvam scilicet in humanis aeternum est.

48 Sententiis tropicis annumerantur Allusivae et Hyperbolicae.

49 Sententia allusiva est, ubi a re nota alluditur ad non ignotam; eō fine, ut loqvutio talis utrovis sensu accepta, argutum qvid menti objiciat.

Vt si qvis Rustico tetrico, nonnisi ubi adbibit jocanti, dixerit: Tua prata nonnisi bene rigata virescunt.

50 Hyperbolica sententia, volens aliqvid valde difficile exprimere, profert aliqvid per se impossibile, illudqve facilius esse dicit; aut fingit aliqvid seipso majus, aut excellentius.

(Prioris exemplum: Facilius Camelus transierit per foramen acus, qvam dives in Regnum coelorum. Matt. 19. 24.

Posterioris apud Lipsium de Seneca; Verba ejus semper aliqvid plus dieunt qvam dicunt. Et apud Ficinum de Platonis Parmenide; In aliis Libris coeteros Philosophos antecessit, in hoc seipsum superasse videtur.

51 Sententia tropica aepve ut propria in suas species diffunditur: sed perseqvi omnia longum foret.

(Exemplo res pateat uno et altero, qvomodo si tropice mutes subjectum aut praedicatum, Sententia evasura sit tropica. Nempe

1 Si pro subjecto agente ponas causam internam impellentem. Vt, si pro, Omnes homines peccant, dicas; Fragilitas humana exserit se in omnibus. Pro, David se contaminavit adulterio; Impura labes Davidem qvoqve maculavit. Pro Humilis David superbum prostravit Goliathem. Davidis humilitas Goliathi dejecit fastum. etc.

2 Si pro Agente, ponas Instrumentum. Deus omnia videt; Oculus Dei videt omnia. Non fuimus ibi; Non ibi stetit pes noster, etc.

3 Si Instrumenti loco ponas vim, partem, aut modum ejus qvendam. Vt Splendor divini oculi penetrat omnia. Aut, ut David Psal. 11. 5. palpebrae ejus, etc.

4 Si deniqve Nomen personae aut rei commutes in accidens illud, qvod tum primario in considerationem venit. Sic pro, Calumniatores isti faciunt mihi injuriam, dices; Calumnia ista in famam meam injuriosa est, etc.

Praedicata vero mutantur, cum loco propriorum ponuntur tropica; ut qvum de libidinosa Cleopatra et ebrioso Antonio dictum fuit; Venus et Bachus convenerunt. etc etc.)

52 Adagiis itemqve annumerantur. Gnomae, Apophthegmata, Paradoxa.

53 Gnomae, sunt utiles commonefactiones, praesertim in deliberationibus. Ut: Ne qvid nimis. Actum ne agas. Hoc age. Bis dat qvi cito dat, etc.


page 501/502, image: s323

54 Apopthegma est dictum alicujus extemporaneum, acutum et sapiens. Ut cum Alphonsus cuidam literas non convenire Nobilibus dicenti, respondit: Vox bovis, non hominis, etc.

55 Paradoxum, est sententia primo aspectu aliqvid incredibile, vel absurdum, proferens, qvod tamen recte expensum profundam habet sapientiam. Ut, Virtus ad felicitatem fufficit; Verae divitiae sunt, nihil appetere, etc.

(Obs. Adagia non perindegratte sonant in una Lingva, ut in altera. Cansafere duplex. Primo, quod res, unde summuntur, non aeqve huic Nationi et Linguae, atqve alteri, nota et usu trita. Deinde, quod non idem Vertorum flexus et commensus. Quamvis g. accurate transferas, sensu manente eodem, vividus tamen ille nitor et gratia perit. Vide supra III. § 79.)

V. Periodus translata.

56 Tropus ad Periodi usqve finem continuatus, ALLEGORIA dicitur. ut, si Johannem Baptistam laudando, fuisse dicas Prophetarum colophonem, Novi Testamenti auroram, Solis justitiae praecursorem, Salvatoris signiferum, aeterni Sponsi paranymphum, Poenitentiae tubam, Impaenitemtum fulmen etc.

57 Virtus Allegoria est, continuare Tropum eundem, neqve admiscere alia.

[Exemplum sit illud Apostoli, ubi Ministerium Verbi Horticulturae comparans inqvit: Ego plantavi, Apollo rigavit, Deus dedit incrementum, 1 Cor. 3 Et Ciceronis illud, ubi de Eloquentia tanqvam Virgine orphanaTutoribus egente, sic ad Brutum loqvitur: Nos qvoniam post Hortensii clarissimi Oratoris mortem orbae Eloqventiae quasi tutores relicti sumus, domi teneamus eam septam liberali custodiā, et hos ignotos atqve impudentes procos repudiemus, tueamurqve ut adultam Virginem caste, et ab amatorum impetu, quantum possumus, prohibeamus. Idem alibi inepti Oratoris (cui nomen Coracis, h. e. Corvi erat) Scholam tali exagitavit allegoria: Corax orator exeludat pullos e nido suo ut evolent corvi clamosi. Exeludat, i. perfectos reddat; pullos, dtscipulos; e nido, Scholasua; ut evolent, in forum fe conferant; corvi clamosi, loquaces rabulae.]

5 8 Veniunt autem celebratissimae Allegoriae a tropo Metaphorae, et Ironae, et Hyperbolae.

[Qvanqvam Vossius etiam Metonymicas dari, et Synecdochicas, ostendit, Instit. Orat: lib. IV. Cap. XI: sed exempla sunt rariora, et obscuriora.]

59 Allegoriae metaphoricae creberrimae sunt, et svavissimae.

[Exempla vidimus modo. Atqve talis est illa qvoqve Ciceronis, sua pro Republica acta lucta Naturarum cum procella comparantis: Neqve tam sui timidus, ut qvi in maximis turbsuibus ac fluctibus Reip. navem gubernassem salvamqve in portu collocassem, frontis tuae (Pisonem alloquitur) nubeculam, aut collegae tui contaminatum spiritum pertimescerem. Alios ego vidi ventos, alias prospexi animo procellas, aliis impendentibus periculis non cessi, et c. ]

60 Allegoriae ironicae triplex occurrit species 1 Reticentia simulata: cum silentio nos praeterituros dicimus, qvod tamen dicimus. 2. Continuata rei illaudatae. laudatio. 3 Sarcasmus continuatus.

(Exemplum primae sit illud Ciceronis; Mino illam primam libidinis injuriam; mitto nefarias generis nuptias; mitto cupiditare matris expulsam matrimonio filiam etc. 2 Secundae exemplum ex Virgilio:

Egregiam vero laudem, et spolia ampla. refertis Tuqvepuerqve tuus, magnum et memorabile nomen.

Una dolō Divūm si faemina victa duorum est.

3 Sarcasmi continuati exemplum sint Verba Eliae ad Baalitas; Clamate voce majore! Deus enim est, et forsitan loqvitur, aut in diverisorio est, aut in itinere, aut certe dormit, ut excitetur!1 Reg. 18. 27.)

61 Allegoria hyperbolica est, si cupientes aliqvid qvod valde tale vel tale sit, exprimere tropice, sumimus aliqvid vere tale, praeferimusqve huic nostro tanqvam oppositum.

(Exemplum est in non neminis Theologorum meditationibus; ubi Turpitudmem peccatorum nostrorum repraesentare volens exacte, ita loquitur: Speciosa est terrifica illa Babylon, comparatione monstrositatis meae; pulcherrimus Infernus, comparatione deformitatis meae; mundissima Cloaca omnis, comparatione faetulentiae meae, sordiumqve vitiorum, qvibus immersus sum.)

VI. Oratio Translata.

62 Allegoria per plures periodos continuata, Parabola dicitur; itemqve Apologus, seu Fabula.

(Qvando scilicet aliqvid narratur quasi factum, quod factum non est, sed factum fingitur, ad ostendendum alterius rei verae factae indecorum, aut turpitudinem, et perieulum; sive homines introducantur aliqvid patrasse, sive animalia, aliaeve mutae Creaturae. Qualis fuit narratio Ioathami de Arboribus sibi Regem eligentibus, Iudic. 9. 8. 16.) Nathanis de Paupere et ovicula[ 2. Sam. 12. 2. ] Thecuitidis de fratricīdio filiorum (ib. 14. 5-;) et alia multa in divinis et humanis libris.

Huc facit omnis prolixior Prosopopaeia, ubi Res tanquam Personae introducutitur colloquentes, lamentantes, expostulantes, etc.]

63 Usus Fabularam est, 1 ad Res explicandum jucunde, 2 Ad styli floriditatem, propter condensatos tropos. 3 ad qvidvis persvadendum (praesertim simplicioribus) controversiasqve facilius dirimendum.

[Qui naturas Rerum intelligit, et Parabolas Scripturae, aliorumque bonorum Authorum (inquibus AEsopi fabulae eminent) non ignorat, poterit et ipse formare infinitas. Cujusmodi sunt ingentosissimae fictiones nostri etiam aevi sapientum Virorum: ut Lud. Vivis Fabula de Homine, Campanellae Civitas Solis, Verulamii Nova Atlantis; J. Val. Andreae varia, etc. Estque res miri usūs ad docendum et ad probandum. Delectat enim simul et flectit talis rerum per invicem illustratio. Hinc Menenius Agrippa tumultuantem Romanam plebem unico Apologo, de Membris bumanis adversus Stomachum conspirantibus, in Senatūs obsequium revocavit: quod vix ullis argumentis potuisset. Hinc et Deus ita nobiscum in Scripturis agit: et Christus plerunque, juxta praedictum Psalmi 78. v. 2.]


page 503/504, image: s324

GRAMMATICAE ELEGANTIS CAP. VII.

Dilatatio quid, 1 Vocum, 11 Phrasium, 47. Sententiarum, 53. Periodorum 60. Orationis 66.

DIlatatio, est Sermonis ornamentum, qvō qvod brevius dictum est, aut dici possit, in plura extendimus.

[Addendo scil. quiequid apte potest, ut nihil deesse videatur.]

2 Finis Dilatationis est Sermonis Copia, et Copiae Delectus: utriusqve autem, ut rem qvamqve eloqvi sciamus plene ac potenter, prouti est.

(Ut enim pulchra Corolla non fit nisi e seletissimis floribus; ita pulcher Sermo, nisi e selectissimis Verborum, Phrasium, Sententiarumqve flosculis. Selectioni autem locus non est nisi in Copia, de qua pulchre Erasmus: Non est aliud vel admirabilius vel magnificentius, qvam Oratio divite qvadam Sententiarum Verborumqve copia aurei flummis instar, exuberans.)

3 Est autem Copia duplex, Rerum et Verborum Prior paratur arte Logicā: posterior Grammaticae et Rhetoricae opus est.

(Nos proinde istā sepositā, hanc sequemur; addituri tamen sub Capitis finem de illa quantulum hīc opus est.)

4 Fit autem Sermonis Dilatatio, generaliter, extendendo Vocem in Thrasin, Phrasin in sententiam, sementiamqve diducendo in Periodum, aut Orationem integram.

(Est enim qvaelibet Sententia, Phrasis, Vocula, veluti glomus quidam, cujus fila, usu reqvirente, in amplum dicuci possunt.)

5 In specie Dilatatio fit trifariam, Merismo, Teriphrasi, Pleonasmo.

(Hoc est, Partitione, Circumloquutione, Redundantiā.)

6 Merismus est, qvum loco integrae rei partes aut species ejus enumero.

(Vt si pro Homo cum Paulo dicam, Corpus, anima, spiritus. Et pro, Omnes homines juvenesqve senesqve, docti et indocti, nobiles et ignobiles etc.)

7 Periphrasis est, qvum rem, aut ejus partes et species, non suis propriis nominibus nuncupo, sed circumloqvor.

(Vt si pro Homo dicam; Creatura ad imaginem sui Creatoris facta. Pro, Corpus, Animae habitaculum. Pro, Anima; hospes comesqve corporis.)

8 Pleonasmus est, qvum rem, aut ejus partes vel species, non tantum nomino aut circumloqvor, sed insuper Synonymiis, Epithetis, Antithetis, augeo.

(Sine qvibus tamen Sermo plenus esse poterat. Ita Sententia haec, Hominem diligit Deus, dilatatur. 1 synonymiis; Hominem imaginem suam, diligit et amat Deus Jehova. 2 epithetis; Hominem pium, veram imaginem suam, amat vere, aeternumqve diligit, sanctissimus Deus. 3 antithetis; Hominem pium, non vero impios, amat vere, non odit etc.)

9 Virtus Dilatationis est Oratoris lumen, qvō res per illustrem Merismum, aut illustrem Periphrasin, illustremve Pleonasmum, picturatior redditur, et ceu viva ob oculos sistitur.

(Qvaliter jam in Ianua LL. factum est periphrasi Dei, quae exstat § 671, et Capitibus X C IX etc decies quater: nempe § 977, 978, 982, 983, 984, 986, 987, 988, 982, 990, 993 995, 1000.)

10 Vitium Dilatationis triplex est. In Merismo inlufficiens partium (aut specicrum) enutaeratio in Perpihrasi impertinentium mixtura: in Pleonasmo inutilium acervatio, ex qva inepta prodit Tautologia.

(Postremi exemplum est si dicas: Accinxit sibi gladium et ensem. Scripsi et exaravi epistolam etc.)

II. Dilatatio Vocum.

11. Merismus hīc est, cum vox composita in suas simplices resolvitur.

(Vt Magnanimus, Vir magno animo. Animadverte, adverte huc animum, Relege, lege denuo. Nihil, ne hilum quidem. Innumerabilis, numeratu impossibilis, qui numerari non potest etc.)

12 Periphrasis est, cum pro voce una plures adhibentur, eodem sensu: qvod desumitiur, vel ab etymologia Vocis, vel a definitione rei, vel a circumstantiis qvibuscunqve.

(Primi cxemplum erit, si pro Homo, humo facta Creatura, dicas: pro Humanitas, homines maximie decens Virtus; pro Grammatica, a literis denominata ars etc.

Secundi, si dixeris, Animal rationale (pro Homo); Virtus humanae vitae coagulum (pro Humanitas): Ars bene loqvendi (pro Grammatica.)

Penphrasis Vocis a circumstantia varie fit: per causam scilicet aliquam, aut effectum, subjectum, adjunctum, aut similitudinem cum alia re. Ita ergo pro, HOMO, dicere poteris, Adami progenies. Terrae pulvis, manu Dei coagulatus. Plasma digitorum Dei, Rationis paniceps animal. AEternitati destinatum animal. Terrae dominator: Artium inventor: Mirabilium operator, si se gerat sapienter: Creatoris sui aemulator. Incorporatus Angelus. Parvus Mundus. Animata statua etc. Ita Juvenalis effeminatos periphrasi lusit, qui digito scalpunt uno caput, dicens: qvasi qui hoc unum cavent, ne comam studiose compositam perturbent.)

13 Pleonasmus vocis fit per synonyma, epitheta, antitheta,

14 Per synonyma cum loco vocis unius ponuntur duae vel plures. Ut cum Cicero dicere volens stupidus, dixit, Truncus atqve stipes. Terentius autem, Candex, stipes, asinus, plumbeus etc.

(Obs. 1 Etiam oppositum negatum synonymiam constituit: Stolidus, insipiens, infrunitus. Scio, Non ignoro, haud me fugit etc.

2 In primis elegans est particularum aqvivalentitm pleonasmus, apud optimos authores. Ut Etsi qvamvis, Cic. Qvoqve etiam, Plaut. Etiamqvoqve. Lucret. etiam et, Macrob. Itaqve ergo, Ter. Liv. Ergo igitur, Apul. Post deinde, Ter. Deinde postea Ulp. Tandem deniqve Apul. Deinde deinceps, Liv. Repente subito Plaut, propere ocyus, idem Qvasi ut, Apul. etc.


page 505/506, image: s325

3 Huc facit et Vocis ejusdem repetitio; ut Ezech, 21. 28. Gladius, glatlius. Et v. 26. Iniqvitatem, iniqvitatem, iniquitatem.)

15 Per epitheta, cum Voces Vocibus declarandis adduntur. Ut Asinus stupidus: Stupidus valde, stupet admodum etc.

Nempe nominum epitheta sunt Adnomina, Adnominum et Verborum Adverbia. Recipit autem una Vox qvandoqve plura epitheta: ut, Vir probus, doctus, diligens etc.

16 Per Antithe. a, cum ad describendum rem, melius vox contrarice significationis illi apponitur negative Ut, Homo non brutum aut lapis. Doctus, rerum haud i mperitus. Clama, ne cesse. Loqvere, ne taceas, etc.

Antithetorum peculiaris lex est, ut non qvidvis cuivis opponatur, sed oppositum opposito suo directe. Non g. dices: Omnia bona, corporalia et coelestia, terrena et aeterna etc, sed Corporalia et spiritualia, Terrena et caelestia, Temporalia et aeterna. Non enim corpus opponitur coelo, Terra ae ernitati etc, sed Corpus spiritui, Terra coelo, Tempus aeternitati.

Specialis Dilatatio NOMINIS.

17 Quodvis Nomen diduci potest in duo Nomina: mutatum scil in Genitivum, qvi secum mox aliud Nomen (generis, aut formae, aut accidentis alicujus) trahat. Ut

Temperantia, Temperantaeae Virtus.

Virtus, Virtutis decor.

Mons, Montis altitudo.

Cato, Catonis gravitas.

Salomo, Salomonis sapientia.

Historia, historiae series, veritas etc.

(Specialiter buc faciunt nomina quaedam Latina, Genitivo tali jungi gaudentia: ut Genus, res, vis, etc. Animal-is genus. Pecunia, res pecuniae. Voluptates, res voluptatum. Opes, opum vis etc.)

18 Idem erit, si Nomen commutes Adnomini, qvoties potest. Ut

Temperantia, Temperans animius Mons: montana altitudo. Salomo- nica sapientia Histori-a- ca narratio. Schola, res Scholastica. Bellum, res bellica etc.

19 Periphrasis Nominum varie fit. Recensendo nimirum rei 1 partes, 2 species, 3 accidentia qvaecunqve: 4 aut rem designando a notabilissimo effectu aut proprietate.

(Exemplum 1 Caput, Truncus, artus, pro, Corpus 2 Aves, Pisces, Qvadrupeda, pro Ani mal. 3 Gente Judaeus, tribu Beniamin, sectā Pharisaeus: praedicatione Apostolus, i. e. Paulus. 4 Eversor Carthaginis. i. e. Scipio. Trojani belli scriptor; Homerus Peripatheticae Scholae princep: Aristoteles. Stoicae familiae pater: Zeno. Voluptaris assertor: Epicurus etc.)

20 Pleonasmus notabilis est in Nomine diminuto, cui Adnomen diminuens additur Ut Pisciculi minusti. Puerulus parvulus etc.

Specialis Dilatatio ADNOMINIS.

21 Quodlibet Adnomen resolvi potest in Adverbium et Participium. Vt: Agdis, agiliter se versans. Pius, pie segerens, etc.

22 Cum aliqvid valde tale dicere volumus, praejungimus Positivo prae, per, perqvam, sane, saneqvam; aut damus superlativum Ut praedives: perdives perqvam dives, sane qvam dives; ditissimus, etc.

23 Cum autem extenuamus, praejungimus Sub, Vtcunqve, Aliqvaniulum, nonnihil, vix: aut formamus diminutivum, in -ulus-ellus-iusculus. Vt Subniger, aliqvantum niger, nigellus, mollussculus, etc.

24 Comparativus extenditur additō magis, longe, multo, haud, paulo, nimtum, multis modis, multis paribus, muliis parasangis. Vt

Magis major, Plaut. Magis beatior, Virg. Longe doctior ete mulus parasangis doctior etc.

Obs. 1. Livius gaudet Comparativo subjungere qvam pro-ut: Major Romanis qvam pro numero jactura fuit. Minor caedes qvam pro tanta victoria fuit. Ferociores qvam pro ingenio Graecorum gentis etc. 2 Plautus v. et Apuleius praejungunt, multo tanioqvam. Mulio tanto miserior qvam tu Labrax. Vel omisse qvam: multo tanto pluribus beneficiis bonestarer etc. ]

25 Superlativi pleonasmus est, si illi addatur per, aut perqvam, vel maxime. ut

Perdifficillimus aditus, Liv.

Perqvam maximo exercitu, Curt.

Maxime humamssimus, Gell.

Item, si Superlativo praemittatur Positivus, cum additis particulis tam-qvam qvi Ut Cic Tam gratum, qvam qvod gratissimum.

[ Obs. Rursumqve Superlativum permutare licet Comparativo: Tam gratum, ut nihil gratius.]

Spec. Dil. PRONOMINIS.

26 Pronomini possessivo scite adduntur Genitivi solius, ipsius, unius, duorum, trium etc. Vt: Meum solius hoc peccatum est, Cic. Meā unius operā, Id. Noster duorum eventus Liv. Nostros vidisti flentis ocellos, Ovid.

27 Omne item possessivum recipit Paraphrasin. ut si dicas. Silentium meum, vel, qvō hactenus usus sum Obiit Pater tuus: vel qvem tibi natura dederat parentem, naturae necessitas eundem abstulit.

Specialis Dilat. VERBI.

28 Omne Verbum resolvitur in suum Participium, cum verbo Est, Sunt, Fui etc.

Cicero enim cum alibi dixisset, Omnes naturā seipsos diligunt, alibi sic extulit, Omnis natura est diligens sui. Et Plin. Coluber est vivens (pro, vivit) in aqvis. Ovid. Omnia sunt hominum tenui pendentia filo (i. pendent) etc.

[Specialiter Verbum Volo ita permuratur Verbo substantivo, sed cum duobus Dativis. Ut Tacit.

page 507/508, image: s326

plebi volenti fuźre (i. plebs voluit) Macrob. Si vobis volentibus erit, enumerabo (i. si voletis.) etc. ]

29 Omne verbum circumscribitur per Est ut: vel, Fiel ut. Dices ergo pro, Omnes te amabunt, Erit (fiet) ut te omnes ament.

Non credo: nunqvam erit (fiet) ut credam.

Si veneris: si erit ut venias.

Ter. si est ut velis manere (pro sivis)

Virg. Erit ut liceat (pro licebit) etc.

(Sic negative: Non erit ut distent: pro, Non distabunt, Lucret. Procul est ut credere possis: id est Non potes credere, idem.)

30 Verba Supino carentia etiam Infinitivo futuro carent: eum tamen defectum periphrasi ex futuro verbi substantivi supplent. Ut Vergere. [gap: illustration]

Spero fore ut hoc vergat in bonum

vel, Futurum esse spero ut etc.

31 Imperativi periphrasis imperiosior est, per Fac ut; mollior per Cura ut, velimut. Dices g. pro, Veni ad me: Fac ut ad me venias: cura ut venias, velim ut ete.

(Obs. Illud Ut saepe omittitur, Fac venias. Cura adsis. Velim tibi persvadeas.)

32 Imperativus v. prohibitivus egregie per, Cave, et Nolo, vel Nolim, exprimitur. Dices ergo, pro Ne credas;Cave credas etc.

(Quomodo Imperativus Indicativo augeatur, et quō sensu, Vide supra Cap. III. § 39.)

33 Omne verbum activum recipit periphrasin, positum Supine cum verbo Ire. Ut Contumelias ultum ibat, Tacit. (pro, ulciscebatur) Ne ignosendo malis, bonos perditum eatis: Sallust: (1. perdatis.)

(Obs. Sic Verba intransitiva: Ire cubitum. Ire sessum etc.)

34 Verbi Freqventatitvi periphrasis fit per verba Soleo, Gaudeo, Amo, Contingit ut, Vsuvenit ut etc. Solet accidere. Amat fieri. Gaudet pugnare etc.

35 Temporis praesentis, praeteriti, aut suturi, pulchra est periphrasis per participium cum Verbo Volo Do, Reddo, Curo. Ex. gr.

Voto te rogatum: i. rogo.

Curabo hoc tibi effectum (seu efficiendum): efficiam.

Dedi effectum, i. feci. etc.

36 Quodvis verbum recipit pleonasmum Pronominis Mihi, Tibi, Nobis, Sibi. Ut

In tempore ipso mihi advenis. Ter.

Quid agit nobis Sannio? Id.

Dilatatio PARTICIPII.

37 Fit resolutione in verbum cum Pronomine relativo, ant Adnomine aliqvo. Ut Monens; qvi monet; aut monere solitus. Monendus; moneri dignus, qvem monebunt etc.

Dilatatio ADVERBII.

38 Adverbium loci vel temporis primitivum, resolvitur in Nomen loci vel temporis, et Pronomen, vel Adnomen. Ut Vbi? qvo in loco? Qvando? qvo tempore? Cras: crastino die etc.

39 Adverbio item loci vel temporis adde Genitivum, si in usu est, ampliaveris. Ut: Nunc temporis. Olim seculorum. Hīc loci. Nusqvam gentium etc.

40 Adverbia Copiae saepe bina copulantur. ut, Plus satis. Sat abunde. Nimio plus. Satis superqve.

41 Adverbium Quantitatis extenditur addito qvam. ut Plaut. Admodum qvam saevus.Nimis qvam pauci. Apul. Satisiqvam humane. Gell. Oppido qvam praelicenter.

42 Adverbium Qvalitatis circumscribitur suo Adnomine et aliqvo Nomine; aut abstracto Nomine cum assumto Adnomine. ut

Currere Celeriter Celeri pede

Currere Celeriter Celeritate summā.

43 Adverbio Positivo addi potest Comparativus et Superlativus suus gradatim. Vt, si pro Male factum, dicas; Male, pejus, pessimt, factum. Aut Male factum, imo pessime, ut pejus non possit.

44 Adverbii Superlativi periphrasis fit per eōut. Ex. gr. si pro Longissime progressus, dicas; Eō processit, ut omnes post se reliqverit; ut nemo alius; ut mirandum sit etc.

45 Duo Adverbia synonyma emphasin augent. Ut, Repenie subito, Plaut. Vna mecum simul, Ter. Repente e vestigio, Cic. Apprime rectissime, idem.

NB. Culte etiam geminantur haec Etiam atqve etiam. Plus plusqve. Magis magisqve. fam jamqve etc.

46 Observandae et particulares qvorundam Adverbiorum circumloqvutiones, per Merismum vel aliās. Dicere enim licet pro,

Semper ita est: Sic suit, est, et erit.

Nunqvam: nec fuit, nec est, nec erit.

Nuseqvam: neqve hīc, neqve illīc, nec usqvam.

Apulejus: Nunqvam erit ut non apud te divertar, i. Semper. Plaut et Hor. Est ubi, pro Alicubi. etc.

III. Dilatatio Phraseōn. In Regula I.

47 Nomen specificativum admittit circumscriptionem Ut Vergil. Vrbem qvam dicunt Romam (pro Vrbem Romam.) Item: Vrbs cognomine Roma Vrbs cui a Romulo nomen. Civitas qvae habet Regnum super Reges Terrae, Apocalyp. 17. vers. 18.

48 Nomina explicativa acervari plura, si ad rem faciant, nihil prohibet. Ut, si de hominis fragilitate sermo sit, dicere licebit; Homo stos, bulla, somnium, umbra, etc.

[Obs. Si vero amplius etiam dilatare placet, omne tale epitheton resolvi potest in Sententiam,

page 509/510, image: s327

qvi. Ut: Homo, qvi storis instar progerminat, et mox tamen staccescit et decidit. Et qvi ut bulla aqvae. innascens et innatans, turget qvidem ut aliqvid videatur, flatu tamen Venti displosus evanescit. Simillimus somnio, aut umbrae: explicatse (ut umbra) per partes, imitatur motum etc. ]

Ex Reg. II

49 Epitheton e bino Substantivo, altero Genitive posito, elegansest. Ut: Homo flos campi, bulia atjv aqvae, somnium unius noctis, umbra sui ipsius etc.

[Obs. Praesertim si habeat insignem hyperbolen. ut, Homo fortunae. ludibrium. Plato Thilosophorum Deus. Cicero Eloqventiae parens etc. ]

Ex Reg. III.

50 Dilatatio phraseos hīc fit per Epitheta acervata, aut Adnomen in Phrasin vel Sententiam mutatum. ut

Homo miser, aerumnosus, fragils.
vel, Homo, miseriis undiqve oppressus.
vel, Homo, qvō nihil est miserabilius etc

[Obs. Epitheton adjectivum ex fine et usu fuo trinum est. 1 Discretiivum qvod rem cui apponitur ab aliis discriminat: ut Valetudo bona (Datur enim etiam Valetudo mala.) 2 Explicativum, qvod rem qvalis inseipsa semper est describit: ut Dens Omnipotent (nec enim datur Deus non omnipotens:) 3 Expletivum, qvod metri, aut rhythmi, aut saltem plenioris sensūs gratiā additur: ut Deus vivus, sanctus, adorandus etc. Qualibus ludunt inprimis Poetae: sed et Oratori laxiore in stylo permittuntur liberius. ]

Ex Reg. IX.

51 Cuivis Verbo addi potest Ablativus instrumenti sui, per pleonasmum, etiamsi citra illum intelligi possit: ut, si in verbis Sensuum, pro, Vidi, Audivi, Palpavi, dicas; His oculis vidi; Auribus meis audivi: Istis manibus palpavi etc.

Ex Reg. XV.

52 Duabus rebus una copula sufficit: si tamen plenius loqvi libet, duabus uti licet. Ita pro, Ego et tu, Mibi tibiqve; dicere licet, Et ego et tu: Mihiqve tibiqve etc.

IV. Dilatatio Sententiae.

53 Sententiam dilatandi modus primus est, per RegulasPhraseologicas XV, augendo qvamvis Vocem iis qvae structura plena reqvirit.

(Sit sententia disatanda, DEUS creavit Mundum. Hīc Regula 1 monet addendum esse alterum nomen: addeigitur, Deus Pater. Reg II. requirit a iud Nomen in Genitivo: dic ergo, Pater Hominum. Reg. 111. exigit Adnomen: da igitur vel duo, Pateroptimus maximus Ex Reg. 1 V adde, optimus nobis: ex V, maximus sapientia: ex V I, Deus creavit. ex V 11 Creavitnobis: ex VIII Creavit Mundum: ex IX Creavit virtute suā. X Creare dignatus est. Xl fuit Csreans Mundum XII Olim. XIII Creavit potenter, vel sapienter. XIV a se, per se, in se. XV, Deus et Pater; Concinna ex his sententiam unam apte, habebis talem: Deus pater Domini nostri Jesu Christi, optimus maximus (oprimus inquam Creaturis suis, maximus imperio super omnia) creare nobis (nostrum in usum) dignatus est Mundum hunc visibileim etc.)

54 Alter modus est per merismum, periphrasin, et pleonasmum.

[Per Merismum] ut, Pater, Filius, et Spiritus S. unus Deus, produxit ex nihilo quicquid videmus, et distinxit formis variis, implevitque virtute vivā Coelum, Terram, Maria, et quicquid in illis est. Per Periphrasin) Qui sine principio et sine est ab aeterno, dedit in tempore initium rebus extra se productis omnibus. Per Pleonasmum, additis synonymis, epithetis antihetis) Deus Jehovah potens virtute, non autem, simia hujus satan; fabricatus est et concinnavit, pulchre ac eleganter, Mundum hunc per omnia pulchrum et bonum, non vero corruptelas in illo, peccatum et mortem etc ]

55 Interrogativae sententiae interseritur admiratio, aut indignatio, aut adjungitur oppositum.

[Ut. An alius esse, qvaeso vos, qvi Mundum crearet, potuit? Qvae, malum, ista est dementia, alium praeter Deum Mundi qvaerere Conditorem? vides quam bona in Mundo omnia? qvam hīc malum nihil?]

56 Sententia negativa extenditur, loco non dato, Non est ut: vel per -tantum abest ut.

(Ut, Non est ut Creatura seipsam creare posseti: (pro, Non potuit, tantum abest ut alia posset etc.)

57 Si qvando in Sententia duae Voces aut Phrases sese offerant, dubitesqve utram ponas, licebic utramqve, aut qvotqvot fuerint: sive copulate, sive gradate, sive cum emendatione, sive aliā qvacunqve ratione. ut

[Homo eminet inter Creaturas, im supra eas. Stulte isti loquuntur, ne dicam impie et blaspheme, qui homines ut bruta mori credunt. Plerique homines (non enim Omnes dicere audeo) ita sunt animati etc.]

58 Ex qvacunqve Sententia simplici fieri potest composita qvaecunqve. Ut ex hac simplici, Deus nos creavit.

(1 Copulata, per additionem alicujus praedicati: ut Deus nos et omnia creavit. Deus nos non tantum creavit, sed et sustentat.

2 Disjunctiva: aut nos creavit Deus, aut alius quis praeter Deum Omnipotens dicendus erit.

3 Concessiva: Non quidem Deus omnia manu ssua formavit, sed verbo omnipotenti tantum ut prodirent mandavit: at nos digitisplasmare suis dignatus est.

4 Rejectiva: Nec a nobis exstitimus, nec ab alia Creatura, sed a Deo etc.

5 Adversativa: Dei sumus opus, non autem alterius cujuspiam Creature.

6 Comparativa: Deo convenit potius, quam ulli Creaturae, creationis honor.

7 Conditionalis: Si creatura sumus, Dei certe opus sumus.

8 Exceptiva: Creare nos ex nihilo, praeterquam Deus, nemo potuit. Vel: Omnes sumus Dei creatura, nisi quod primus homo immediate a manu Dei prodiit, nos reliqui ab illo.


page 511/512, image: s328

9 Restrictiva: Deus, quatenus fons rerum, nostri etiam origo est.

10 Norificativa: Creatos esse nos a Deo, Creationis testatur historia.

12 Relativa, per interpositionem est qui. Deus est, qui nos creavit.

12 Ordinativa: Deus primo coelum et Terram creavit; deinde ordinavit et ornavit; tum variā suppellectile implevit; demum hospitem introduxit, Hominem.

13 Finalis: Deus nos creavit, ut laudum suarum haberet praecones.

14 Causalis: Deus nos creavit: Ergo Creator noster est: ergo nobis colendus, in secula seculorum.)

59 Habet et qvaelibet composita peculiarem dilatandi sui formam. Ex.gr.

(1 Copulativa Conjunctionis loco repetit Nomina, Adnomina, Verba. Vt, Fui hīc, et (vel fui illīc. Testis est sacra, et (vel, testis) profana, historia etc.

2 Adversativa negata, mutat Non-sed, in Adeo non-ut etiam, Puer non negligat studia, sed amet: Puer iste adeo non negligit, ut etiam summopere amet.

3 Disjunctivae reduplicatae grata inest extensio. Nec hoc nec illud: nec illud nec hoc etc.

4 Conditionalis tripliciter extenditur 1 interposito Verbo substantivo, cum Ut. Si scribes; aut, si erit ut scribas. Si scripsisti, si fuit ut scriberes: aut, si est ut scripseris. (Ita enim Ter. S est culpam ut admiserit Antipho.) 2 Quando actioni additur modus, repetendo, hīc et illīc Si. Ex gr. Si me vere amas: dic, Si me amas, atque si vere amas etc. 3 invertendo sententiae membra, opponendoque [gap: Greek word(s)]Si Etsi. Ama me si mereor; sed facis, etsi non mereor etc.

V. Dilatatio Periodi.

60 Tribus fit modis. Primo, per diductionem Periodi unimembris in bimembrem, vel ultra: qvod concinnā Sententiarum extensione, et aptā ad invicem collibratione, constat. Ut

Si nos Creavit Deus, Creatori vero a Creatura honos debetur: profecto nihil melius qvod agamus in vita erit, qvam ut placere qvaeramus illi a qvo habemus ut simus etc.

61 Deinde, per expressam plenius gradationem eorum, qvae nude sibi apposita minus crescentem, minusqve afficientem, reddunt orationem.

Ut si hoc, Deus Creator nos ad se vocat, invitat, rogat, compellit; per particulas exaggerativas augeas, sic: Deus nos ad se vocat, imo invitat, imo instanter orat, imo invitos etiam compellit. Aut per negationem minoris, et affirmationem majoris: Deus nos non tam ad se vocat, qvam blande invitat: nec tantum simpliciter invitat, orat insuper: atqve si venire cunctamur, compellit etiam.

62 Tandem per intersertam parenthesin, si alicujus Vocis occasione utile aliqvid (obiter dicendum) se offerat. Ut in illo Qvintiliani: Cum in omni studiorum genere, tum in hoc praecipue, bona Valetudo (qvaeqve eam maxime praestat Frugalitas) necessaria est.

[Obs. 1 Sive intersertum illud parentheseos signo () includatur, sive non, res eodem redit.

2 Parentheses qvantum potest breviuscula sit, ne longius distrahantur cohaerentia.

3 Parenthesis crebrae devenustant sermonem: qvia Sermonis fluxus intercīditur.

4 Parenthesis in parenthesi rarissima sit, nec nisi extremā necessitate permittatur.]

VI. Orationis Dilatatio.

63 Si diffusam, et prorsus Asianam, effingere amas Orationem, haec observabis.

64 Primum, Qvicqvid suscipis enarrandum, enarra plene, per Exordium, Tractatum, Epilogum.

65 Deinde, Particulares expressiones, per omnes Periodos, Sententias, Phrases, pone integre, prout Syntacticae reqvirunt Regulae.

66 Sed et omnia plusqvam plene poteris exprimere, si pleonasmos ubicunqve commode poteris, adhibueris. Ex. gr. 1 Exordium longius petitum. 2 Narrationem prolixiorem. 3 In media Tractatione longius immorando eidem loco: 4 aut etiam digrediendo ad aliud, delectandi causā. 5 In fine autem Epilogo prolixiore, aut non uno et simplici, si se plura et pulchra offerant. 6 Adhibeas etiam ubicunqve datur Epiphonema, hoc est, rei narratae, aut demonstratae, summam acclamationem.

67 Omniaqve connectas vinculis et transitionibus suis, ne hiatus relinqvatur ullus, omnia plene cohaereant.

[Digressio etiam ne faciat hiatum, haec observa. 1 Apta sit et ex bona occasione: (nempe ut loco rei jam notae, eoqve sine usu iterandae, aliud qvid svaviter interseratur: qvaliter in Atrio nostro factum § 700. 701. 702. 954. et alibi.) 2 Non aliena a proposito, illud potius illustrans. 3 Non nimis prolixa. 4 Reditus in Orationis vtam aptus sit et mollis.]

68 In expolitione autem particularissimorum des operam. 1 Ut Vocibus, Phrasibus, Sententiis, compositis utaris potius qvam simplicibus. 2 Imo ubicunqve fieri commode potest, voces commutes in Periphrases, res non nominando, sed circumloqvendo. 3 Itemqve in Merismos, omnia generalia in species diducendo, ac velut omnem convolutum globum in fua contenta evolvendo. 4 Synonymtisqve aptis rem qvamqve illustrando. 5 Et Epithetis accommodis exornando. 6 Antithetis etiam libere, modo apte (in vocibus, phrasibus, integrisqve Sententiis) ludendo.

69 Haec si qvis volet seqvi, semper difficilius exitum Orationis, qvam initium vel progressum in veniet.


page 511/512, image: s329

GRAMMATICAE ELEGANTIS, CAP. VIII. I. CONTRACTIO quid 1. Contractio Vocum, 6. Phrasium. 8. Sententiarum, 26. Periodorum, 39. Orationis, 43.

COntractio, est sermonis Ornamentum, qvō qvod pluribus dictum est, aut dici potuit, in pauciora redigimus.

[Detrahendo scil. quicquid potest, ut sola remaneant essentialia.]

2 Scopus est, ut nervosius loqvamur, celerius eloqvamur, penetremusqve acrius.

(Vt enim Flumen in plures diductum, alveos, tametsi suam quandam amoenitatem, interdumque usum habet, impetu tamen languescit; dum vero unō volvitur alveo, plenius volvitur: ita Oratio in multa verba diducta minus robusta est, collectior validius ferit. Habetque haec laudem ex eo, quod quum nonisi selectissima proferat, gemmarum pretia aequet, sapientisque animi index sit infallibilis.

3 Fit modis Dilatationi contrariis. Nempe (1) Particularium plurium ad unum generale reductione: ut, si pro Aves, Pisces, Jumenta, dicas Animalia. Hoc vocant SYLLEPSIN.

(2) Periphrasium fugā, expressionibusqve simplicissimis: ut, si pro Omnipotens rerum conditor, dicas, Deus. Hoc vocamus NUDITATEM.

(3) Resectionem Synonymorum, epithetorum, antithetorum, et sine qvocunqve res qvomodocunqve intelligi potest.Vocamus ELLIPSIN.

4 Vitium in sermone contrahendo est, qvum aliqvid essentiale tollitur, aut non necessarium relinqvitur.

[Priori enim modo sensus redditur imperfectus, posteriori hiulcus, et inaequalis.]

5 Virtus contra est, essentialium tam nuda expressio, ut plus hiī uno verbo, qvam aliās integrā sententiā; et sententiā unā plus, qvam ambagiosā oratione, dictum videatur.

(Tale est illud: En campos ubi Troja fuit! quam brevis enim haec est Vrbis oppugnatae, expugnatae, succensae, excīsae, dirutae, non readificatae, ac velut a terra absorptae, descriptio!)

II. De Abbreviandis Vocibus.

6 Qvoties vox simplex haberi potest eodem sensu, aut brevior, illā uti, qvam compositā aut longiore, malis.

(Vt Sta, pro Subsiste, Sic reor, pro', Ita existimo etc.)

7 Qvoties vox concīsa (boni Authoris exemplo comprobata) haberi potest, adhibeatur, ubicunqve concīse loqvi expedit.

(Vt sunt quae per Aphaeresin, Syncopen, Apocopen, Crasin, abbreviantur. Vide Cap. IX. § 5.)

III. Crasis Phraseon.

8 Phrasin duarum trium ve vocum redigere in vocem unam, perelegans est: qvia tum voce unā res duas tresve significamus.

(Vt cum pro, Novus ager, dicimus Novale: pro, Coeli constitutio serena, Sudum etc, Cujusmodi contractio per omnes XV. Phraseologiae Regulas locum habet: ostendemus id.

9 Ex Reg. I) E duobus tribusve ejusdem rei aut personae Nominibus, unum usurpasse sufficit.

(Vt pro, Urbs Roma, Urbs: vel Roma. Pro, Marcus Tullius Cicero; Cicero, vel Tullius etc. Praesertim si alterum majestatem innuit. Vt Psal. 21. 2. Rex, pro, David Rex. Apostolus, pro Paulus Apostolus. Poeta, pro Virgilius Poeta etc.)

10 Ex Reg. II) Genitivo expressō, alterum nomen dissimulatur, aut vicissim. ut

[Hector Priami (scil. filius) Ioh. 19. 25. Maria Cleophae (scil. uxor.) Adolescentis est (sc. officium) Ire in Martis, sc. aedem etc.]

11 Ex Reg. III) Triplex hīc est Crasis. 1 Cum reticetur Nomen: 2 cum Adnomen: 3 cum ex utroqve fit unum. Nam

12 Qvoties datur epitheton eximium, ac veluti rei de qva sermo est proprium, Nomen reticeri potest. Ut: Prosa, sc. Oratio. Pugillares, scil. Codicilli. Bubula, sc. caro. Dextra, sc. manus. Annales, scil. libri. Cani, scil. capilli. Mortales, sc. homines etc.

[Obs. Idem fit qvum ex materia subjecta Nomen intelligi potest. Ut: Paucis dicere (verbis): Rectā ire, sc. viā.]

13 Qvoties autem Nomen per se aliqvid emphaticum innuit, plus dixeris, si ei nullum epitheton junxeris. Ut, Vir esto! (pro, Vir fortis esto.) Homo sum, sc. fragilis etc.

14 E Substantivo et Adjectivo sit unicum Nomen trifariam 1 Cum rerum numeri exprimuntur voce una summariā, 2 Cum Adjectivum mutatur in substantivum, 3 Cum Substantivum includitur Adjectivo.

[Exempla prioris, cum pro, Dies septem, dicimus Hebdomas: pro, hebdomades qvatuor, Mensis: pro, Menses 12. Annus: pro, Qvinqve anni, Lustum: pro Centum anni, Seculum etc.

Posterioris: cum pro Mons altus, dicimus Excelsum: pro, Cibi delicati, Deliciae: pro, Viri primores, Primates: pro Atramentum crassum, crassamentum: et qvum vocula Res, Negotium, aut aliqvid simile, intelligitur. ut: Non est dubium, sc. dubia res. De hoc egimus, sc. proposito seu negotio etc.

Postremi: cum multa talia exprimimus per Adjectivum plurale neutrum. Dicimus enim pro, res omnes, Omnia: pro, res bonae et malae, bona et mala etc.]

15 Ex Reg. IV) Adnomen aptitudinis eleganter dissimulatur, Dativo Gerundii manente. ut, Plin. Charta emporeutica non est scribendo, sc. apta. Semen exoletum non est serendo, sc. utile. Idem, etc.

16 Ex Reg. V) (Comparativus et Superlativus eleganter ponuntur solitarie. ut, Tristior, tristissmus.

[Integre esset, Tristior aliis, vel qvam aliās. Tristissimus omnium, vel inter omnes etc.]

17 Ex Reg. VI) Qvoties Nominativus aut verbum finitum omitti potest, omittatur. ut

Ecce nuntius! (sc adest) Nulla dies sine linea (Sc. abeat). Audi (tu): loqvar (ego) etc.


page 515/516, image: s330

(Obs. Omittitur antem Nominativus eleganter, cum ex praecedentibus notus est: et cum agens nejcitur etc. V. Grammat. Ian. Verbum autem 1 in Responsione. Ibisne? Non ego, sed ille (sc. ibit) 2 Cum sententia nota, (ut Adagium) opus non habens nisi innui: ut Lupus agno sc aquam turbat, vel turbavit etc.

18 Ex Reg. VII) Dativus dissimulatur subinde. Ostende qvaeso (sc. mihi) Audi, loqvor sc. tibi etc.

19 Ex Reg. VIII) Accusativus aliās omittitur, concīse loqventibus; aliās verbum.

Prioris exemplum in illo Diogenis ad Antisthenem, baculum intentantem, Caede, modo doce: (me scilicet) Posterioris in illo Vergilii: Me me, adsum qvi feci (scil. videte, vel prehendite.)

20 Ex Reg. IX) Ablativus iustrumenti raro expresse ponitur Nam verbis Ambulo, Pugno, Scindo, Findo, Scribo, etc. qvid addi opus, Pedibus, manibus, cultro, cuneo, calamo etc. intelligitur enim.

[Obs. Qvaedam Ablativum occultius dissimulant. Ut Teneor, pro debeo: subintelligitur enim teneri lege, seu officiō, aut conscientiā.]

21 Ex Reg. X) Verbis qvae Scire, Velle, Posse, Conari significant, svaviter Infinitivus subtrahitur. Ut Scit sidibus (sc. canere.) Multum vellet, non multum Potest (sc.praestare). Conari extrema (scil. efficere.

22 Ex Reg. XII) Adverbium qvandoqve elegantius omittitur qvam adhibetur. Ut, Non canit, boat: rotundius dixeris qvam Non canit svaviter etc.

23 Ex Reg. XIII) Adnomini vel Adverbio per se emphatico Adverbium elegantius non additur. ut Psal. 92. 6. Vir stulius non intelligit: frustra addas Valde stultus etc.

24 Ex Reg. XIV) Praeposirionum ellipsis crebra est concise loqventibus. Ur, id succenset: (pro, Ob id.) Annos natus qvadraginta, pro, Ante annos etc.

(Videndum autem quid ferat usus.)

25 Ex Reg. XV) Conjunctionum ellipsis elegans est Ut Plus (vel) minus. Nolens volens (seu volens seu nolens) etc.

IV. Crasis Sententiarum.

26 Simplex Sententia fit contracta, ubicunqve aut Nomen aut Verbum, aut copula, omittitur. Ut, Audio (Sc. ego.) Nulla salus bello (est.) Asinus ad lyram (sc. ineptus est) etc.

27 Sententia interroga iva contrahitur particulis interrogativis omissis. Ut Ter Melius pejus, Prosit obsit, nihil vident: pro, melius (ne an) pejus, (utrum) prosit (an) obsit etc.

28 Sententia copulata eleganter effertur per asyndeton. Ut Cic. Abiit, excessit, erupit, evasit.

(Specialiores modos observa.

1 In copulandis duobus Nominibus loco ET, pone CVM. Vt, Iura dabant populo Remo cum fratre Quirinus: i. Quirinus et Remus frater.

2 Inter duo Adjectiva alterum transit in Adverbium. Vt, Ingeniosus et diligens: dic Ingeniose diligens.

3 Inter duo Verba prius effer Particulariter: Vigilat et somniat; Vigilans somniat. Excruciavit et enecavit, excruciatum enecavit.

4 Quando activa concurrunt tria, licebit (abjectis copulis) primum permutare Participio, secundum Gerundio. Vt si quis dicat: Cicero facultati Oratoriae a juventute vacavir (eoque) incredibili svavitate peroravit, (et) patrocimo suo multos servavit: tu sic poteris. Cicero facultati Oratoriae vacans, incredibili svavitate perorando multos servavit etc.)

29 In Sententia Disjunctiva, si particulam disjunctivam alteram omiseris, aut utramqve, svavitatem addideris. Ut si pro Graeco illo, [gap: Greek word(s)], Aut bibe aut abi, dicas Bibe aut abi. Pro, sive velis sive nolis; velis nolis, etc.

[N. Velis nolis siet: tribus verbis inclusa est trina sententia 1 sive Tu velis, 2 sive Tu nolis, 3 Illud tamen siet.]

30 In sententia Concessiva alterutram particularum omitti liberum est. Ut Cicero priorem hīc: Qvi nondum liberā Civita e, tamen populi comitiis liberatus est (pro, Qui qvamvis nondum etc. Posteriorem idem ille in hac sententia: Licet omnes undiqve terrores periculaqve impendeant, succurram (pro, succurram tamen.)

31 Rejectivae sententiae crasis duplex est. Prima ubi plura singularia negantur uno plurali. Ut cum pro, Nec ego nec tu dico: neuter nostrūm. Secunda, ubi duorum Adnominum in contraria mutatorum alterum ponitur Adverbialiter. Ut, si hoc, Puer nec ingeniosus nec diligens, sic efferas: Puer stupide negligens.

32 Adversativae sententiae conjunctio non ingrate reticetur. Ut si in, Non hoc volo sed illud, omittas Sed. Ita Cicero: Tantum cibi et potionis adhibendum est, ut reficiantur vires, non opprimantur (pro, non autem ut opprimantur.)

33 Sententia Comparativa reducitur ad simplicem, si omissā particulā qvam, vel atque, caeteras voces aliqvomodo mutes. Ita enim illud Sallustii, Emori per Virtutum praestat, qvam per dedecus vivere, efferre licebit, Mors honesta praestat indecorae vitae.

34 In Sententia Conditionali particula Si omitti potest: primum, efferendo sententiam interrogative: secundo, Verbum voluntatis aut studii permutando Participio.

[Prioris exemplum: Si qvis negat, nego; si ait, ajo. Qvod Terentius elliptice extulit: Negat qvis? nego: ait? ajo Obs. Idem tamen Poeta etiam non interrogando omisit: Vnum cognōris, omnes nōris, pro, Si cognōris etc.

Posterioris: Si cupis scribere carmen (tu dic Scripturus carmen) lege Virgilium etc.]

35 Sententia Exceptiva eleganter verbum prius omittit. Ut Svet. Nihil aliud qvam vectabatur (pro, nihil aliud, qvam etc)

36 Notificativa usitate contrahitur omissō qvod, verbo autem posteriore mutato in Infinitivum. Scio qvod ita sit: scio ita esse.


page 517/518, image: s331

[Notandum v. Infinitivum qvandoqve eleganter efferri participialiter. Nuntant eum venire: vel, nuntiant venientem etc.]

37 In Relativa sententia reticetur particula relativa 1 saepius antecedens, 2 rarius subseqvens, 3 rarissime utraqve. ut

1 Est qvi te conventum cupit: pro, est qvidam qvi.

2 Urbs antiqva fuit, Tyrii tenuźre Coloni (pro, quam Tyrii tenuerunt)

3 Horrea formicae tendunt ad inania nunqvam:

Nullus ad amissas ibit amicus opes. Ovid.

(Id est, sicut Formicae etc. ita amici etc.)

[Obs. Speciale est, qvod in qvibusdam Adnominibus copulatis prius membrum dissimulat verbum. ut Hor. Immane qvantum discrepant. i. e. Mirum qvantum valet etc. subintellige, Immane est-mirum est etc.]

38 Similiter et aliae Sententiae crasi certā delectantur; qvod usu observandum relinqvimus.

V. Crasis Periodorum.

39 Prima est, cum Periodus trium qvatuorve membrorum in bimembrem vel unimembrem contrahitur.

40 Secunda fit per asyndeton perpetuum; cujuscunqve Sententiae compositae respectu: ut in illo Caesaris Veni, Vidi, Vici.

[Potest enim tum Copulative intelligi; Et veni, et vidi, et vici: tum Adversative, Non tantum veni et hostem vidi, Sed et vici: tum Relative, Qvam subito veni et vidi, tam subito vici etc.]

41 Tertio, Climax contrahitur verbo qvovis praecedente in Participium mutato.

Ut, si pro, Deus hominem, qvem rerum exortum creavit, totoqve rerum cursu conservat, tandem etiam rerum scenā sublatā salvabit; brevius dixeris, Deus hominem creat, creatum servat, servatum salvat.

42 Qvarto, cum qvid fuisse, sed defecisse, ac desiisse, breviter significare volumus, utimur simpliciter praeterito. ut Virg. Fuimus Troes. Ovid. Et nos floruimus! (sed flos fuit ille caducus) Catull. Fulsźre qvondam candidi tibi dies etc. Qvō eodem sensu usurpamus, Fuit, Vixit, Habui, etc. pro, Non est, Mortuus est, Amisi etc.

(Huc facit, si qvid qvod in aliud degeneravit, non recensendo qvibus viis eō ventum sit, ultimā tantum deformitate visendum sistatur, ut Virgil. En campos ubi Troja fuit! Et Deus de protoplastis ironice: Ecce Homo qvasi unus de nobis! etc.)

VI. Orationis brevis (sive Laconismi) Leges.

43 Notabis, Sermonis brevitatem ita Laconismum dici, ut aliud sit breviter, aliud Laconice, loqvi.

(Brevis sermo rudis etiam esse potest: Laconicus nisi prudens, acutus, argutus, non potest. Brevis erit, qvi pauca dicet: Laconicus, qvi multa paucis. Sive, qvi plus dicit qvam dicit: eoqve dicit etiam qvae non dicit.)

44 Dum ergo Laconicā brevitate scribere vis, aut loqvi, haec observa.

45 I Res loqvere, non verba: si res desunt, tace.

(Cum totius Eloquentiae, tum inprimis Laconismi fundamentum est, Rerum notitia, a Mente ad Mentem propaganda. Sine profundo sensu Oratio, garritus est non oratio: Rerumque respectus usque adeo prior est in Sermone quam verba, ut Seneca dicat, Se digito malle ostendere quid velit, quam verbis, quoties id fieri posset. Verba enim tam rem obtegere possunt, (praesertim multa) quam detegere; pariuntque, si res in luce non sistitur, taedium. Contra Exiguis rebus (etiam sermoni) gratia major inest.

46 II Non omnia necessaria, sed tantum maxime necessaria, exprimere labora: reliqva retice.47 III Imo hiatus etiam relinqve: modo prudenter, ut mens iis transiliendis (facili conjecturā sensum asseqvendo sufficiat.

48 IV Amerismis, periphrasibus, iterationibus, commorationibus, digressionibusqve, penitus abstine. Dic scapham scapham, nec aliud; semel, non pluries.

49 V Vtere insuper ellipsibus ubi datur: tum respectu totius Orationis, tum partium. Ibi autem 1 tum ab initio, ordiendo sine exordio: h. e. abrupte inchoando: 2. tum in medio, non multis molliter svadendo, aut sensa circumloqvendo, sed insperatā parrhesiā rem exponendo: 3 tum in fine, abrupto desinendo.

50 VI Periodis, Sententiis, Phrasibus et Verbis, simplicibus potius qvam compsitis (ubicunqve illaeso sensu potest) utere: a Periodico prorsus abstine.

51 VII Synonymiis, Epithetis, Antithetis (nisi prorsus aliter neqveas) nullus sit locus.

52 His rite observatis, brevis esse poteris, nec obscurus, et tamen satis facere proposito: qvod artis est.

GRAMMATICAE ELEGANTIS, CAP. IX.

FIGVRA in genere quid, 1. Figurae Vocis, 4. Phrasis, 8. Sententiae, 19. Periodi, 33. integrae Orationis, 46.

I.

FIgura, est sermonis simplicis in affectuosum commutatio.

(Per exclamationem scilicet, aut interrogationem, aut sermonis aliō aversionem, aut aliam transformationem,

page 519/520, image: s332

vocant Schema, i. habitum: quia ut homo alio Vestitūs habitu alius fere videtur, ita Sermo. Cicero vocat Verborum et Sententiarum lumina.)

2 Virtutem ac emphasin singularem habent Figurae, apposite usurpatae; inepte, sermonem faciunt ridiculum.

3 Figuratur autem in Sermone 1 Vox, 2 Phrasis, 3 Sententia, 4 Periodus, 5 Oratio.

II.

4 Figura in VOCE inusitate prolata, specialiter dicitur METAPLASMUS: qvando vox patitur Literae aut Syllabae vel 1 defectum, vel 2 redundantiam, vel 3 aliam aliqvam mutationem.

5 Defectus est ab initio vocis: ut in Temnere pro Contemnere. in medio: Dixsti pro Di-xi-sti. Dicitur Aphaeresis (Ablatio) 1

5 Defectus est ab initio vocis: ut in Temnere pro Contemnere. in medio: Dixsti pro Di-xi-sti. Dicitur Syncope (Concisio) 2

5 Defectus est ab initio vocis: ut in Temnere pro Contemnere. in medio: Dixsti pro Di-xi-sti. Dicitur Apocope (abscissio) 3

5 Defectus est ab initio vocis: ut in Temnere pro Contemnere. in medio: Dixsti pro Di-xi-sti. Dicitur Crasus (contractio) 4

5 Defectus est in fine, Nihil, pro Nihilum: ubi ubi: Rogāsti, pro rogavisti; Dī, dii. Dicitur Aphaeresis (Ablatio) 1

5 Defectus est in fine, Nihil, pro Nihilum: ubi ubi: Rogāsti, pro rogavisti; Dī, dii. Dicitur Syncope (Concisio) 2

5 Defectus est in fine, Nihil, pro Nihilum: ubi ubi: Rogāsti, pro rogavisti; Dī, dii. Dicitur Apocope (abscissio) 3

5 Defectus est in fine, Nihil, pro Nihilum: ubi ubi: Rogāsti, pro rogavisti; Dī, dii. Dicitur Crasus (contractio) 4

6 Redundantia est ab initio, Gnatus, pro, natus: Tetuli, pro, tuli. Dicitur Prosthesis (appositio) 5

6 Redundantia est ab initio, Gnatus, pro, natus: Tetuli, pro, tuli. Dicitur Epenthesis (interpositio) 6

6 Redundantia est ab initio, Gnatus, pro, natus: etuli, pro, tuli. Dicitur Paragoge (protractio) 7

6 Redundantia est ab initio, Gnatus, pro, natus: Tetuli, pro, tuli. Dicitur Diaeresis (divisio) 8

6 Redundantia est in medio: Induperator, pro Imper. Mavors, pro Mars. Dicitur Prosthesis (appositio) 5

6 Redundantia est in medio: Induperator, pro Imper. Mavors, pro Mars. Dicitur Epenthesis (interpositio) 6

6 Redundantia est in medio: Induperator, pro Imper. Mavors, pro Mars. Dicitur Paragoge (protractio) 7

6 Redundantia est in medio: Induperator, pro Imper. Mavors, pro Mars. Dicitur Diaeresis (divisio) 8

6 Redundantia est in fine, Di-ci-er pro Dici ubiubi, a divisione syllabae: Su-a-vis, pro Sva-vis. Dicitur Prosthesis (appositio) 5

6 Redundantia est in fine, Di-ci-er pro Dici ubiubi, a divisione syllabae: Su-a-vis, pro Sva-vis. Dicitur Epenthesis (interpositio) 6

6 Redundantia est in fine, Di-ci-er pro Dici ubiubi, a divisione syllabae: Su-a-vis, pro Sva-vis. Dicitur Paragoge (protractio) 7

6 Redundantia est in fine, Di-ci-er pro Dici ubiubi, a divisione syllabae: Su-a-vis, pro Sva-vis. Dicitur Diaeresis (divisio) 8

7 Mutatio est Literae in literam. Vt Olli, pro, illi. Aula, pro, olla. Dicitur Antistoechon (litera pro lit.) 9

7 Mutatio est Literae in literam. Vt Olli, pro, illi. Aula, pro, olla. Dicitur Metathesis (transpositio) 10

7 Mutatio est Literae in literam. Vt Olli, pro, illi. Aula, pro, olla. Dicitur Systole (correptio) 11

7 Mutatio est Literae in literam. Vt Olli, pro, illi. Aula, pro, olla. Dicitur Diastole (productio) 12

7 Mutatio est Ordinis syllabarum: I-prae, pro, Praei. Dicitur Antistoechon (litera pro lit.) 9

7 Mutatio est Ordinis syllabarum: I-prae, pro, Praei. Dicitur Metathesis (transpositio) 10

7 Mutatio est Ordinis syllabarum: I-prae, pro, Praei. Dicitur Systole (correptio) 11

7 Mutatio est Ordinis syllabarum: I-prae, pro, Praei. Dicitur Diastole (productio) 12

7 Mutatio est quantitatis syllabae longae in brevem Steterunt pro, steterunt. Dicitur Antistoechon (litera pro lit.) 9

7 Mutatio est quantitatis syllabae longae in brevem Steterunt pro, steterunt. Dicitur Metathesis (transpositio) 10

7 Mutatio est quantitatis syllabae longae in brevem Steterunt pro, steterunt. Dicitur Systole (correptio) 11

7 Mutatio est quantitatis syllabae longae in brevem Steterunt pro, steterunt. Dicitur Diastole (productio) 12

7 Mutatio est quantitatis syllabae brevis in longam Di-a-na, pro, Diana. Dicitur Antistoechon (litera pro lit.) 9

7 Mutatio est quantitatis syllabae brevis in longam Di-a-na, pro, Diana. Dicitur Metathesis (transpositio) 10

7 Mutatio est quantitatis syllabae brevis in longam Di-a-na, pro, Diana. Dicitur Systole (correptio) 11

7 Mutatio est quantitatis syllabae brevis in longam Di-a-na, pro, Diana. Dicitur Diastole (productio) 12

7 Mutatio est continuitatis, in Voce una dissecta: ut Quo-me-cunque, pro quocunque me: Tmesis (dissectio) 13

7 Mutatio est continuitatis, in Voce una dissecta: ut Quo-me-cunque, pro quocunque me: Hyphen (coadunatio) 14

7 Mutatio est continuitatis, in Voce bina coadunata: ut Semper-Deus, prosempitermus Deus. Antemalorum, pro praeteritorum malorum etc. Tmesis (dissectio) 13

7 Mutatio est continuitatis, in Voce bina coadunata: ut Semper-Deus, prosempitermus Deus. Antemalorum, pro praeteritorum malorum etc. Hyphen (coadunatio) 14

III.

8 Qvā ratione Phrasis figurari possit, et soleat, ostendemus Regularum syntacticarum exemplo.

Ex Reg. I.

9 Emphaticum est idem de seipso dici, seu affirmate seu negate. ut, Homo homo: Vir vere vir: Rex esto Rex etc. Rursumqve: Homo non homo: Vir parum Vir. Rex non rex etc.

(Huc facit Epitheton allusivum: sive alludat ad sonum vocis, sive ad significationem rei, quam laudare vel vituperare instituimus. Prioris exemplum sit: Augustinus augustus ille pater. Ambrosius ambrosiā svavior. Petrus non satis se probavit petram etc. Posterioris: Abrabam, pater ille multarum gentium (istud enim nomen Hebraeum significat.) David deliciae cordis Dei. Ivellus noster, gemma Theologorum. (Sic Anglus quidam de Ivello: quod nomen illis gemmam significar. Vide Cap.V I. § 41.)

Ex Reg. II.

10 Pulchrum est idem Nomen sibi ipsi jungi in Genitivo, ut, Rex regum. Lex legum. Homo paucorum hominum etc.

Obs. 1. Interponi solet aliud Nomen, laudis aut vituperii. Vt: Rex splendor regum. Lex norma legum; Homo decus, hominum. Philosophus sidus philosophorum etc. Atque tum Nomen prius omitti gaudet: Splendor regum: Decus hominum: Sidus eruditorum, etc. Vide Cap. VI. § 43.

Obs. 2. Duo adjectiva sic prolata si possunt inverti, summam habent svavitatem. Vt Cicero: Scaevola jurisperitorum eloquentissimus, et eloquentium jurisperitissimus. Ianus Caecilius de Mersenno: Religiosorum doctissimus, et doctorum religiosissimus etc.]

Reg. III.

11 Figuratissime Adjectivum resolvitur in substantivum suum, efferturqve utrumqve copulate. ut Virg. Paterā libamus et auro: i. e. aureā paterā.

(Obs. Imitari tuto licet, ubicunque augustius loqui li bet. Vt, Equum phaleratum video: Equum video et phaleras. En Virum eruditum! En Virum et erudi tionem. Audi Deum mandantem: Deum et mandataejus: Time Deum iratum: Deum et iram ejus. Ita Christur Luc. 21. 15. Dabo vobis Os et Sapientiam, pro, Os sapiens, etc. Figuram hanc vocant [gap: Greek word(s)]Hendiadis.)

12 Figurata item phrasis est, cum Adnomen Nomini ā se formato (vel viceversā) copulatur.

Ut, Magna magnitudo; Pulchr-a-itudo:

Amoen-a-itas: innumerus numerus etc.

[Qualibus Plautus delectatur, nec apud alios Authores ignota sunt. Ut apud Lucretium, Anxius angor; Sonorus sonitus etc.]

13 Item cum Phrasis invertitur. ut,

Magna amoenitas, et Amoena magnitudo:

Elopvens sapientia, et sapiens Eloqventia etc.

Reg. IV.

14 Pulchrum est qvoties Dativus esse potest similis principali Adjectivo. ut, Bona bonis. Mala malis. Magna magnis etc.

Reg. V.

15 Figura hīc est, si Nomina duo casus permutent: ut, Vagina vacua gladio: pro qvo Cicero dixit, Gladius vaginā vacuus.

Reg. VI.

16 Nomen et verbum ejusdem origidis svaviter copulantur. ut: Doctor docet: Discipulus discit: Rex regit: Pastor pascit etc.

VII. et VIII.

17 Figura hīc est, si Dativus mutatur in Accusativum,

page 521/522, image: s333

, et Accusativus in Dativum. Ut Virgil. Dare classibus Austros, pro dare Classem Austro.

[Naturalius enim dicimus, Dare Vela ventis, quam Dare ventos velis: quia ventos dat Deus, vela explicat Nauta etc]

XIII.

18 Aduomini vel Verbo junctum Adverbium cognarum svaviter sonat. Ut, Pulchre pulcher. Faede faedus. Fade faedare. Pugnaciter pugnare etc.

(Obs. Sed major etiam inerit venustas, si epitheton, contrarium adhibeas. Vt, Foede pulcher (invenuste venustus) Indocte doctus, Stulte (apere etc.)

IV. Figurae Sententiae.

19 Omnis Sententia indicativa efferri potest affectuose per interrogationem, aut exclamationem, aut aversionem aut fictionem aliūs personae loqventis etc.

[Ut haec: Deus creavit Mundum: Qvis est qvi Mundum creavit si non increatus ille? Ah vecordes, qvi Creatorem in Creaturis non vident! An non tu nos creasti ō Deus? Ecce omnia in Mundo clamant, Non nos, Ipse fecit nos etc. ]

20 Vocant Figuras Sententiae, numerantqve duodecim: qvas sic nosse et distingvere disce,

Figura Sententiae mutat vel Modum loquendi: ponens loco indicativi Interrogationem. 1

Figura Sententiae mutat vel Modum loquendi: ponens loco indicativi Exclamationem 2

Figura Sententiae mutat vel Modum loquendi: ponens loco indicativi Parrhesiam 3

Figura Sententiae mutat vel Modum loquendi: ponens loco sermonis con tinuandi: respectu sui Reticent. 4

Figura Sententiae mutat vel Modum loquendi: ponens loco sermonis con tinuandi: respectu sui Revoca. 5

Figura Sententiae mutat vel Modum loquendi: ponens loco sermonis con tinuandi: respectu adver sarii Concessionem 6

Figura Sententiae mutat vel Modum loquendi: ponens loco sermonis con tinuandi: respectu adver sarii Promissionem 7

Figura Sententiae mutat vel personam alloqvendam, in Apostrophe 8

Figura Sententiae mutat vel personam loquentem, in Prosopopaeia. 9

Figura Sententiae mutat vel alloqvium in colloquiu secum, Deliberatio 10

Figura Sententiae mutat vel alloqvium in colloquiu cum adversario Communicatio 11

Figura Sententiae mutat vel alloqvium in colloquiu cum adversario Praeoccupatio 12

21 Interrogatio est, qvum qvod nobis dicendum esset qvid sentiamus, dicendum offerimus aliis. Ut Mal. 2. 10. Annon Deus unus creavit nos? Etc.

(Obs. I. Additur Interrogationi, si quid majus quam praecessit significare volumus, Quid? quod. Vt, Indoctus est: quid? quod ne proprium quidem nomen declinare novit?)

2. Gravior vero etiam efficitur Interrogatio, si addas, Bone Deus, quaeso te, malum! etc)

22 Exclamatio (magnum animi commovendi instrumentum) fit modis septem fere: per I Admirationem. 2 Indignationem. 3 Optationem. 4 Desperationem. 5 Objurgationem. 6 Irrisionem. 7 Imprecationem.

Exempla sunto:

1 o faciem pulchram! oh clementiam!

2 o scelus, o pestis, o labes!

3 o mihi praeteritos referat si Jupiter annos!

4 o frustra mei suscepti labores! o spes fallaces!

5 o dementes Galatae!l (Gal. 3. I.)

6 o stultos Camillos! Curios, Collatinos!

7 Dii te perdant fugitive! Careat successibus opto, qvisqvis ab eventu facta notanda putat!

[Obs. exclamatio in fine rei narratae specialiter dicitur Epiphonema: summam rei cum admiratione repetens. Vt Virgilius.

Tantae molis erat Romanam condere gentem!]

23 Parrhesia est, qvum rem invidiosam liberius qvam sperari poterat eloqvimur. Ut Nathan ad Davidem: Tu es vir mortis (2 Sam. 12. 7.) Et hic rursum: Peccavi.

24 Reticentia est, cum aliqvid narrari caeptum abrumpimus, qvasi affectum comprimentes, revera tamen magis incitantes. ut Ter. Egote furcifer, si vivo (scil, ulciscar, vel aliqvid simile) Virgil. Qvos ego: sed praestat motos componere stuctus.

(Obs. Huc facit, dum quis dicit dicere se nolle, qvod tamen dicit. Vt: Tactibo nunc quam subdole egeris, quam inique hunc vel illum defraudaris etc.)

25 Revocatio est, qvum aliqvid jam dictum revocamus, et idem hoc exprimimus aliter. ut Ter. Filium habeo: ah qvid dixi habere me? Habui: nunc habeam necne incertum est. Vide istum hominem; si modo dicendus est homo qvi omnem exuit humanitatem. Istius fide, seu potius perfidiā, decepti sumus etc.

(Obs. Revocationis notae sunt: Imo, Imo potius, Quin, imo vero, pene dixissem etc.)

26 Concessio est, qvum aliqvod dictum adversario conceditur, tanqvam nobis non nociturum, potius ipsi. Ut, Esto, peccārim: at peccatum est humanum.

27 Permissio est, qvum alicujus facti datur licentia, sed cum comminatione. Neglige pietatem, si ita lacet, comemne Deum: sed tuo periculo, vel sed senties vindicem etc.

28 Apostrophe (Aversio) est, qvā oratio ad alium se vertit, qvam qvem alloqvi caepit: sive ad praesentem sive absentem; vivum aut mortuum; Deum vel Angelum, aut Angelos; vel etiam ad bestias, et res inanimatas.

(Ita Ecclesiastes peccata incusans populi, dicere potest: I Si resurgeres Abraham, pater credentium. si patientissime Jod etc. quid diceres? 2 Ignorate haec de nobis Gentes infideles, ne proprer nos blasphemetur nomen Dei inter Vos. 3 Oculi Tui, ō Deus. vident flagitia nostra: cohibe furorem tuum, ne absorbeas nos ut Sodomam etc. 4 Spectatis confusionem nostram, ō Angeli: utinam erubescamus peccare in perpetua praesentia vestra! 5 Adeste vos Ciconiae, vosque Asini et Boves, et ingratitudinem populi Dei redarguite exemplo Vestro! 6 Audite Coeli, et auribus percipe terra (Ies. I. 2.) etc. 7 Tandem insignis est aversio, dum quis alloquitur seipsum: Vt si Cain dixisset, Redi ad te Cain. Ita David Psal. 42. v. 6. 7. 15. et alibi.)

29 Prosopopaeia est, qvā persona loqvens alia introducitur: seu praesens seu absens, seu homo seu Deus, aut Angelus, aut qvaevis res inanimata.

(Ita Ecctesiastes pathetice in suorum scelera invecturus, dicere posset: Si resurgeret, et hīc in medio nostri staret, Abrabam (Iob, David etc.) diceret: Non ita ego me gessi, non ita Deo refractarius fui etc. 2 Infideles ipsi condemnabunt nos die illo, diccntes; Nobis nontam

page 523/524, image: s334

fuit volumas tua, ō Iudex terribilis, arque istis. 3 Audite Deum loquentem: Mene uon timebitis, popule stulte etc. Ier. 5. 21. 22. 4 Audite Angelos dicentes. Nos conservi Vestri sumus, si servatis Verba Dei (Apoc. 22. 9.) 5 Non dubito si Boves et Asini loqui possent, dicturos esse: Nos agnoscimus possessorem nostrum, et praesepe Domini nostri: Vos autem non agnoscetis? etc]

30 Deliberatio (seu Addubitatio) est, cum ostendimus nescire nos qvomodo digne satis rem efferamus.

(Vt Cic. Quō me vertam? quid dicam? quid faciam? in hac rerum perturbatione. Item, Non) invenio Vocabulum, quod facinus tam atrox exprimam. Ingratitudinem dicam? sed hoc minus est. Scelus appellem? neque hoc satis exprimit facti atrocitatem etc. Ita eleganter quidam Literatum Bellatorem dilaudans addubitat: Talis in Te Martis et Musarum temperies est, ut Marsne Museus, an Musa Martialis sis, ignoremus.)

31. Communicatio est, deliberatio cum aliis. ut Act. 4. 19. Vos ipsi judicate, utrum sit justrum vobis potius obseqvi qvam Deo? etc.

32. Praeoccupatio est qvā qvid objici possit ipsi monemus, et respondemus.

(Formulae sunt: Sed objiciat quis: Dicat aliquis: At inquies: Cogitabit forte non nemo etc. Sed respondeo: sed sciendum est: at istud nihil obstat veritati etc.)

V. Periodi Figuratio.

33 Quoties in Periodo sententiae, phrases, Voces, aut etiam Vocum syllabae, occurrunt similes, vel qvasi similes, non qvovis modo acervandae sunt, sed artificiose dislocandae, ad harmoniam qvandam: sive in eadem Periodo, sive in pluribus sibi succedentibus.

34 Vocant vulgo Figuras Dictionis, sed melius Figuras Repetitionis.

(Quia totum hoc artificium in similium Repetitione consistit: nec autem solae dictiones repetuntur, seu Verba, sed et integrae phrases, adeoque sententiae: ut jam patebit. Sed et nota, Synonyma quoque hīc, et Vocum species, pro similibus haberi. Ut Magne Deus, sancte Deus, misericors Deus. (Hīc Magne, sancte, misericors, pro iisdem habentur, quia Adnomina sunt, Vocativi casūs.) Orare pie, orare fervide, orare incessanter (Hic adverbia pro simili habentur, similiterque locantur.)

35 Figurarum Repetitionis seriem ita concipe

Repetitio est incho ata, in Paranomasia, h. Allusione Vocis ad Vocem 1

Repetitio est incho ata, in Polyptoto, h. e. diversa Flexione Vocis ejusdem, 2

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia eadem continue: Epizeuxis, 3

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia eadem in principio et fine Epanalepsis, 4

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia eadem in principio et medio et fine Epanolos, 5

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia diversa in fine praecedentis et principio sequentis Anadiplosis. 6

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia diversa in principiis, Anaphora. 7

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia diversa in fine, Epistrophe. 8

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia diversa in principio et fine. Symploce 9

Repetitio est perfecta. Vbi ali quid iteratur in Sententia Conglobata, in Climace, 10

36 Paranomasia, est allusio vocum (vel phrasium et sententiarum) similium ad significatas res similes. ut, Bonos dicitur, reverā Onus est, gerere Remp. Cuilicet qvod libet, ei plerumqve libet qvod non licet etc.

37 Polyptoion, est ejusdem Nominis aut Verbi diverso casu, aut tempore et modo, iteratio. Ut, Mors mortis morti mortem mors morte redemit. In veritatis Schola et Vincere et vinci pulchrum est etc.

38 Epizeuxis repetit voces, phrases, sententias, continuo. ut 2 Sam. 18. 33. Absolon mifili, mi fili Absolon etc.

(Obs. Porest quidem aliquid etiam interseri, sed leviculum. Ut, Qvae, malum, quae ista est dementia!

2 Svavissima inprimis est Epizeuxis, quum ox repetitur cum aliquo eximio epitheto; seu affirmate, seu negate, seu dubitanter. Ut: Deus, semper-Deus, nunquam deserit suos. Salomo, non apiens ille Salomo, sed degener. Nero, nondum Nero, subscripturus condemnationi hominis ad mortem, optabat se nescire literas. Origenes, orthodoxusne dicam an haereticus Origenes, non saris scio etc.

Obs. 3. Artificiosa quoque est Epizeuxis, quā conditio cum negato consequente exprimitur, Ut Ovid.

Si nisi quae facie poterit te digna videri

Nulla futura tua est, nulla futura tua est.

Ad cujus imitationem dicere possis: Si nisi verus Christi imitator verus Christianus nemo est, nemo verus Christianus est.

39 Epanalepsis est ejusdem vocis aut sententiae in principio et fine repetitio. Ut Cic. Vidimus victoriam tuam praeliorum exitu terminatam; gladium vaginā vacuum in Urbe non vidimus.

Phosphore redde diem! qvid gaudia nostra moraris?

Caesare veturo Phosphore redde diem!

Ita Psalmum VIII. et CIII. et CXVIII, eaedem sententiae et inchoant et claudunt.

40 Epanodos, est proxime antecedentium sonorum, duorum vel plurium, repetitio retrograda. Ut, Non vivo ut edam, sed edo ut vivam. Beatus est, non qvi habet qvae cupit, sed qvi non cupit qvae non habet. Item: Qvae praesens locus et tempus exigunt, ego non calleo: qvae ego calleo, nec loco praesenti sunt apta nec tempori etc.

41 Anadiplosis, est ejusdem soni repetitio in fine praecedentis et initio seqventis, sententiae aut periodi. Ut, Somnio comparatur nostra Vita. Ita nimirum vana est ut somnium: omnium qvippe vanitatum epitome etc.

42 Anaphora, est repetio ejusdem soni in principiis sententiarum. Ut Cic. Qvid est, qvod possis defendere? qvid est qvod audeas postulare? qvid est qvod putes tibi concedi oprtere? Anaphora integrarum sententiarum est Psalmo 118. v. 8. Et Ier. 51. V. 20, 21, 22, 23. etc.

43 Epistrophe, est repetitio ejusdem soni in clausulis sententiarum. Ut Cic. Doletis tres Exercitus populi Romani esse interfectos? interfecit Antonius. Desideratis clarissimos Cives? eos qvoqve eripuit Antonius. Authoritas hujus ordinis afflicta est? Afflixit Antonius. NB. Integrarum sententiarum epistrophe habetur Psalmo 118. v. 2. 3 4.

44 Symvloce, est concursus Anaphorae et Epistrophae; hoc est, repetit sonos eosdeni in principiis et

page 525/526, image: s335

sententiarum. Ut: Qvi sunt qvi faedera saepe ruperunt? Carthaginenses. Qvi sunt qvi postulant ignosci? Carthaginenses.

45 Climax, est repetitio ejusdem soni in connexione gradata rerum. Ut: Qvae reliqva spes Liberatatis manet, si illis qvod libet licet; et qvod licet: et qvod licet, possunt; et qvod possunt, audent; et qvod audent, faciunt; et qvod faciunt vobis molestum non est? Climacis exempla in sacris sunt. Rom. 5. v. 3. 4, 5. et cap 10. I. 15. Et 2 Per. I. v. 5, 6, 7.

VI. Oratio Figurata.

46 Haec de Vocum, Phrasium, Sententiaram, Periodorumqve Figuris: qvarum qvantō plures in Oratione concurrunt, tantō affectuosiorem effici Orationem necesse est.

GRAMMATICAE ELEGANTIS. CAP. X.

Sermonis LIGATURA quid, I. Quantitas Syllabarum, 7. Pedum ratio, 30. Versuum genera, 34. Disticha etc, 42. Carmen seu Poema, 45.

LIgatura, est Sermonis ad numeros, meniuras et pondera adstrictio.

(Quod qui faciunt Poete dicti sunt.)

2 Sive per singulos saltem versiculos, Ut fit in Hhythmo: sive per omnes usqve voces et Syllabas, ut in Metro.

[Rhythmo acquiescunt lingvae minus cultae, sicut et Graeca Romanaque olim: Metrum, summae artis est, quam illi assequuti Rhyrhmum deseruerunt. Metri itaque ratio potissimum non ignoranda est Elegantiae studiosis. ]

3 Scientiae Poeticae fundamentum, est notitia Qvantitatis Syllabarum; et Pedum, et Versuum, et Carminum, seu Poematum.

(Respondendt ista ornamentoru gradibus circa I Voces, 3 Phrases, 3 Sententias, 4 Periodos, 5 Orationem.)

4 Scientiae Poeticae structura consistit in apta materiae cantari dignae Inventione, Dispositione, Eloqvutione.

5 Perfectio deniqve ac virtus Carminis est Inventionis, Dispositionis, Eloqvutionisqve raritas et admirabilitas: qvae excitet, delectet, moveat.

(Qualis in Poerarum principe, Virgilio potissimum conspicua est, quem ideo Scaliger Monstrum sine naevo, svavissimā ironiā, appellavit.)

6 Vitium contra est, Inventio nulla, aut diluta (cum res, verba, phrases, vulgaria rantum adhibentur); Dispositio autem obscura aut inelegans; et peccarum in Metri leges.

(Quas Metri leges jam disce.)

II. De Syllabarum Qvantitate.

7 Primum Metri fundamentum, Syllabarum cognitio est, qvanta qvaeqve sit. Sunt enim aliae breves, aliae longae, aliae ancipites.

8 Syllaba brevis seu correpra est, qvae celeriter profertur, notaturqve ubi opus sic, [gap: prosodic sign]: ut De-us.

9 Longa seu producta est, qvae cum mora prosertur, notaturqve sic [gap: prosodic sign]; ut cōn-stāns.

10 Anceps seu communis, qvae et corripi solet et produci, notaturqve circulo [gap: prosodic sign]: ut Botrus.

11 Cognoscitur autem Syllabarum qvantitas, I Regulis, 2. Analogiā, 3 Authoritale.

12 Regulae sunt vel communes, de omnibus syllabis; vel speciales, de primis, mediis, ultimis.

Regulae communes.

13 Vocalis ante vocalem brevis est: ut De-us. (Exc. I Genitivi et Dativi quintae decl. habent e longum: ut diei etc. praeter Fidei et Rei. 2 Novem adjectivorum Genitivi in ius habent 1 anceps. Excipe quod, Corripit alterius semper, producit Alius. 3 Fio habet i longum, ubi non sequitur R: Fiam, fies etc. (At fieri, fierem etc.) 4 Graeca retinent suam quantitatem, a-er, di-us, elegi-a etc.

14 Bivocalis longa est: ut aūdax.

(Excipe si Dipththongum sequatur vocalis, ut praeire. Iamque novi praeeunt fasces etc. item, sudibusqve praeusti.)

15 Positio (duarum consonarum post vocalem longa est. Sive in eadem voce, ut Amnis; sive in diversis, ut In me, Per te etc.) Sic et litera duplex, axis: baptizo etc.

(Exc. Muta cum liquida, sequentes Vocalem naturā brevem, faciunt syllabam ancipitem. Ut Pater, Patris vel patris. Hinc versiculus.

Omne solum forti Patria est, mihi patria coelum.)

16 Omnis Crasis longa est. Ut Nil, ex nihil: Cō-go, ex co-ago: Currūm, ex Curru-um etc.

Regulae de Syllabis primis.

17 Prarerita et Supina bisvllaba priorem producunt: ut, Movi, motum; vidi, visum (tametsi a brevibus Moveo, Video etc.)

(Excipiuntur tamen sex pr. praerita, et decem supina: Bibi, Dedi, Fidi, Scidi, Steti, Tuli: Et itum, quitum, litum, situm, citum, datum, stamm, satum, ratum, rumm.)

18 Praepositio addita voci disyllabae, ostendit (voce recte pronuntiata) primae qvantitatem. Ut Purus, impurus; Probus, improbus; Pono, compono; Fugio, aufuge etc.

(Quia nempe media longa retinet accentum; brevis vero rejicit in antepenultimam.)

19 Praepolitiones monosyllabae, Ab, ad, in, ob per, super, re, sub, in compositione breves sunt, A, e, de, di, pro, se, longae. Ut, abit, adit, init, obit, perit, redit: averto, everto, deduco, didueo, produco, seduco.

(Excipe a Di brevia, dirimo, et disertus: item a Pro procella, profestus, profestus, profundus, profugus,. proficiscor, protervus. Anceps v. est Pro, in procurro, profundo, propago, propello, propino.)


page 527/528, image: s336

Regula de Syllabis mediis.

20 In Voce trisyllabae mediae quantitatem ostendit Accentus recte pronuntiantis. Ut, Caligo, Caliga; Corona, crapula etc.

21 Vocis plusqvam trisyllabae qvantitatem ostendit reductio ad trisyllabam, si porest: ut Caliginosus, ad Caligo: Domnator, ad Dominus etc.

Regula de Syllabis ultimis.

22 Desinentia in a, e, b, d, t, l, m, n, r, is, us, brevia sunt; ut Terra, Mare, sub, istud, caput, nihil, neqvam, fulmen, fulgur, orbis, longus.

(Exc. I Monosyllaba ista: A, me, te, se, sal, sol, pol, non, en, par, ne (prohibitivum) ver, far, lar, cur, fur, glis, lis, vis, sus, mus, grus, rus, thus, jus, plus: et bisyllabum Virtus.

2 Ab A excipiuntur Ablativi primae Declinationis (Terrā) et Imperativi primae Conjugationis, (Amā) et Ergā.

3 In E longa sunt 1 Graeca nomina in h: Epitomź, Logicź. 2 Ablativi quintae Latinae: Fidź, rź. 3 Imperativs secundae. Docź. 4 Adverbia, doctź, rectź etc. excipe Bene et male.

4 In N et R longa sunt Graeca in [gap: Greek word(s)]: ut hymen, halycon: AEther, rhetor.

5 In Is longi sunt Dativi et Ablativi plurales: Sylvis, lignis. 2 Secundae persona Conjug. quarta, audis. 3 a volo, vis, velis, nolis, malis.

6 In US longi sunt Genitivi singulares et omnes Casus plurales, quartae. Fructūs, hujus fructūs, hi fructūs, hos fructūs.)

23 Desinentia in i, u, e, as, es, os, longa sunt. Ut Dominī, patrī, tenuī, verū, lāc, bonās, legźs, flōs.

(Exe. ab I. 1 Vocutivos Graecos, Alexi, Pari. 2 Latina Nisi et quasi. 3 Mihi, tibi, sibi, ubi, ibi, ancipitia.

2 A C, Nec et donec, breviae; Fac, et hic pronomen, ancipuia.

3 Ab Os Graeca, crescetia per ados; et Accusativos plurales; ut Pallas (adis) Heroas,

4 Ab Es, quae Genitivo crescunt: Mil-es -itis etc. Aries tamen pariźs, pźs, compźs, retinent longum źs.

5 Ab Os excipe os ossis, et Compos (Compotis): Ita Graeca per osbreve, ut chaos.)

24 O finale anceps est; ut, Maro, Cano, qvando, ego, ergo.

[Exe. monosyllaba; Do, sto, flo, no, o, prō. 2 Dadvos et Ablativos secundae, Dominō. 3 Adverbia: Falso, cito etc. ]

25 Haec de Regulis. Analogia docet qvantitatem syllabarum in terminationibus vocum derivatarum, compositarum, declimtarum, conjungatarum. De similibus enim simile est judicium.

[Ut: qvia dico Ocul atus (penultimā longā) qvidnī et capit-atus, pedatus, ocreatus etc? Si Frugifer (penult brevi) qvidni et pomifer, baccifer, armiger, signifer, furcifer etc. Si Patribus: quidni et matribus, fratribus, sororibus etc. Si Legźrunt, qvidni et scripserunt etc. Ergo Analogiae exempla recte in Lexico et Grammatica didicisse, etc Poeseos fundamenta jecisse.)

26 Derivata se seqvuntur qvantitatem primiti vorum, Vt: amo, amicus, amasius etc.

(Excipe. I A primitivis brevibusqvaedam derivata primam producunt. Ut a Voco, Vox vocis:) A Lego, Lex lźgis. A Rego, Regula, et Rex rźgis. Sic Tegula, a Tego: Sedes, a Sedeo. Iunior, a Iuvenis, Macero, ā Mācer. Stipendium, a stipe. Staturus, a statum. Lāterna a Lāteo.

2. A longis primitivis brevia fiunt: Dux ducis, a Dūco: Dicax et dicus (in compesitis, maledicus etc.) ā Dico. Fides, ā Fido. Sōpor, a Sōpio. Nōto, a nōtu, Nāto, a nātu. Varicosus, a vārix. Odium ab Odi. Lucerna, a Lūceo. ]

27 Composita simplicium qvantitatem seqvuntur. Vt, amo, redamo. Lźgo, eligo etc.

[Excipe, I Innuba, Pronuba; Deiero, peiero: a longis, Nubo, Iūro. Connubium anceps est. ]

2 Contra, Vtiqve, siqvidem, videsis, valedico, ultimam simplicium longam corripiunt etc. ]

28 Authoritatem vocamus exemplum ex Authore classico citatum, de syllaba qvantitatis dubiae.

[NB. Voces dubiarum syllabarum, et qvarum qvantitas non aliunde qvam authoritate cognoscitur, labore utili collegit Henricus Smetius. Notabis autem Authores qvandoqve licentiā Poeticā producere aut corripere syllabas, qvod imitari non sit tutum. Ut Virg. Exercet Diana choros. Item Liminaqve, laurusqve Dei Et: Obstupui, steteruntqve comae, pro steterunt etc. ]

29 In nominibus propriis primam et mediam syllabam Authores libere usurpant, prout numeris suis qvadrat.

[Ex gr. Italus, Orion, Priamus, Primā longā vel brevi. Batavus vel Batāvus. Busiris, vel Busiris Cybele, vel Cybźle. Diana, vel Diana etc. mediā longā vel brevi. ]

III. De Pedibus.

30 PES est certus syllabarum, brevium et longarum, complexus.

[ Fedes dicuntur dimensiones istae, qvia super illos versus, ut Animal super pedes, currunt. ]

31 Pedes primarii sunt octo: qvatuor bisyllabi totidem trisyllabi. Nenipe.

1 Pyrrichius, e duabus brevibus, ut Deus.

2 Spondaeus, e duabus longis praestans.

3 Fambus, e brevi et longa: recens.

4 Choreus (Trocheus) e longa et brevi: Armat.

5 Tribrachys, e tribus brevibus: Domine.

6 Molossus, e tribus longis: Virtūtźs.

7 Dactylus, e longa et duabus brevibus: Discere.

8 Anapastus, e duabus brev. et longa: Vigilāns.

[Sunt et alii pedes, trium, qvatuor, qvinqve, sex pedum, ad 124, qvos Grammaticorum otiosa curiositas commenta est: sed sufficit hos octo scire, ]

32 Nota hīc duo: I Vocalis ante vocalem eliditur, ut e duabus syllabis fiat una. ut Difficile est,

[q. difficil, ett. Non solum autem in diversis vocabulis, sed in eodem: ut

Sum comes ipse tuus, timidiquae ante ambulo Regis Nunc praecedentem seqvitur, nunc praevius anteit. ]

33. 2 Eliditur vero etiam m finale, cum sua vocali: ut Sincerum est nisi vas: sincer est.


page 529/530, image: s337

(N. Aliqvando tamen elisio omitritur, hīc et illīc, tantum modo vocalis longa ante vocalem fit brevis, nec id semper. ut

1 Et longum formose vale, vale inqvit, Iola. Credimus? an qvi amant ipsi sibi soninia fingunt.

2 Ter sunt conati imponere Pelio Ossam.

3 Semina seqve simul cum eo commiscuit igni, Lucr. Dignasum, et cupio etc. Ovid.)

IV. De Versibus.

34 Versus est certus pedum complexus, duorum, trium, qvatuor, qvinqve, sex.

[Pedum enim numero distingvuntur, ut Dimetri (q. d duarum dimensionum) Trimetri, Teirametri, Pentametri, et Hexametri dicantur. ]

35 Versus dimeter est Adonius, constans e Dactylo et Spondaeo, vel Trocheo: ut Felle ti l morem.

36 Trimeer est. Glyconius, e Spondaeo et duobus Dactylis: ut, Moece nas Eqvi/ tum decut.

37 Tetrameter est Asclepiadeus, e Molosso, Anapaesto, et duobus Dactylis:

Dignum lau de virum Musave tatmori.

38 Pentameter versus est vel

I Phaleucius, e Spondaeo, Dactylo, et tribus Choreis: vitam/ qva faci/ unt be/ ati/ orem.

2 Sapphicus, e Choreo, Spondaeo, Dactylo, Choreisqve duobus; Inte/ ger vi/ tae/ scele/ riqve/ purus.

3 Elegus, ebino Dacty lo vel Spondaeo, et syllaba; duobusqve Dactylis et syllaba.

Vulgus a/ miciti/ as/ utili/ tate pro/ bat.

39 Hexameter versus usitatissimus est Epicus, seu Heroicus, e qvatuor Spondaeis aut Dactylis, qvinto Dactylo, sexro Spondaeo aut Trocheo.

Nyllasa/ lusbel/ lo pa/ cemte/ poscimus/ omnes.

[NB Qvinto loco etiam, sed raro, Spondaeus est, praecedente Dactylo:

Chara De/ um sobo/ les mag/ num Iovis/ incre/ mentum. ]

40 Hexameter item est Iambicus, sex constans Jambis: aut temperatus (imparibus locis) Spondaeo.

Suis/ et ip/ sa Ro/ ma vi/ ribus ruit.
Qvid ob/ sera/ tis au/ ribus/ fundis/ preces?

41 Haec sunt usitatissima versuum genera. Ubi observa qvam pulchre versum decoret caesura! ubi vocis pars in hunc, pars in alium incidit Pedem.

[Ubi Caesura nulla est, singuliqve pedes singulis absolvuntur verbis, ridiculus fit versus: ut,

Nuper/ qvidam/ doctus/ caepit/ scribere/ versus.

Faccaesuram, mox emendaveris.

Nupere/ rat doc/ tus ca/ pit qvi/ scribere/ versus. ]

V. Ligatura periodi.

42 Integra Periodus absolvitur Disticho, Tristicho, Tetrasticho (h. e. duobus, 3. 4. versibus).

43 Distichon usitatissimum fit ex Hexametro et Pentametro: qvalibus Ovidius utitur. ut,

Principiis obsta: sero medicina paratur.
Cum mala per longas invaluźre moras.

44 Tetrastichon celebratissimum est Sapphicum, ubi tribus Sapphicis additur Adonius. ut,

Integer vitae scelerisqve purus
Non eget Mauri jaculis nec arcu,
Nec venenatis gravidā sagittis
Fusce pharetrā.

VI. Integra Poemata.

45 Cum Poesis ad describendas Artes, vel Historias, rerumqve Encomia, et laudes Dei, adhibetur, Poemata vocamus: tantō svaviora, qvantō rarioribus scatent inventionibus, illutrioribusqve enitent expressionibus.

[Recte Erasmus: Poelica est placenta, deliciis condita, ex omni Disciplinarum genere. Exsultant inprimis Poetae novi, Inventionibus, Tropis et Allegoriis, Figurisqve omne genus, Graecismis item etc. ut omnia sint qvam maxirrse luminosa. ]

46 Cermine Rhythmico (seu Rhythmo metrico) usi qvoqve nonnulli sunt eleganter. Ut est Psalmus 117 sic jambo et rhythmo expressus,

Gentes/ vaca/ te lau/ dibus
Dei/ piis/ qve plau/ sibus:
Constans/ enim benig/ nitas,
Etsem/ piter/ na ve/ ritas,
Ejus/ fovet/ nos et/ regit
In se/ culum/ qve pro/ tegit.

47 Observa tandem, Numerum etiam in Oratione prosa delectare, praesertim in principio et fine Periodorum, tametsi non tam stricte observetur.

[Poeticus numerus certis adstringitur Pedibus, Pedumqve numero et ordine: Oratorius libere fluir, jam hoc jam illo adhibito Pede, sed non usqve in versum continuato, nisi si qvando incogitantibus excidat. ut Tacito, historiam ab hexametro inchoanti, Vrbem Romam a principio Reges habuźre. ]

48 Summa est: ut Periodurum initia et clausulae longae adhibeantur in rebus severis; breves et: concitatae in exhortationibus; in mediocribus temperaturasit. ubiqve autem commendantur voces plurium syllabarum: inter qvas excellit Dichoreus.

[Refert Cicero, saepius se vidisse Conciones exclamantes, qvum verba apte cecidissent: ut cum C. Carbo diceret, Patris dictum sapiens temeritas silii comprobavit Ecce enim dichoreus! Quae verba si invertantur, periit venustas. ]


page 531/532, image: s338

GRAMMATICAE ELEGANTIS CAP. XI. De Exercitiis Styli elegantis, eleganter instituendis. In Exercitiis Styli antiqvorum diligentia, 2. 0 Ordine in illisopus duplici, 3. Primo respectu novem Ornamentorum 4 etc. Tum respectu qvinqve graduum, 16 etc. I.

Vidisti Elegantiarum fontes: jam inde rivulos deducere disce, praeceptionibus in exercitia sic translatis, ut rem qvamcunqve vel infinitis variare qveas modis.

(Nam sicut eidem Cerae aliud atqve aliud imprimi potest sigillum, ita eidem Sermoni varia induci forma.)

2 Praeiverunt hīc diligentiae exemplo antiqvi, levioribus velitationibus ad Eloqventiam praeexercitando sese, qvam exercerent ipsammet. (Notum est Ciceronem adeo huic exercitationi indulsisse, ut cum Mimo Roscio certare solitus sit, utrum hīc saepius eandem Sententiam variis gestibus effingere, an ipse per eloqventiae copiam sermone vario exprimere, posset. Et Virgilii admirandae cujusdam diligentiae aliqvot exstant experimenta, de Speculo, de Fluvio gelu concreto, de Iride, de Solis exortu, de qvatuor Anni partibus, de duodecim signis Coelestibus. Quae satis ostendunt, non tantum fuisse futurum Maronem, nisi tanta ejus fuisset circa tirocinia, et qvasi ludicra exercitamenta, industria. At non variando tantumilusus iste fuit Authoribus, etiam dilatando, rursumqve contrahendo: dum rem eandem nunc ita cohibent (inqvit Erasmus) ut adimere nihil qveas; nunc ita locupletant, ut nihil possis adjungere. Imitanda ergo nobis qvoqve haec industria.)

3 Exercitatio haec non difficilis erit, si gradata erit: juxta seriem, et Ornamentorum, et Pensorum.

(Hoc qvid sit si non intelligis, relege Capitis 8. § 18 et 20.)

4. Sermo enim purus, puraqve Latinitas, firmum ponet omni Elegantiae fundamentum.

[Iuxta illud Erasmi: Si qvis Copiam affectare velit, prius qvam linguae Latinae munditiem sibi compararit, non minus ridicule fecerit, qvam si qvis pauper, cui nec unica sit vestis, quam sine pudore possit induere, subinde mutato vestitu, aliis atque aliis pannis obsitus. in forum prodeat, ambitiose mendicitatem suam ostentans pro opibus etc.]

5 Proximus inde transitus erit in Latinitatis supplementum, Latinismos, usitatosqve Latinis Hellenismos.

[Magnum hīc accedet sermoni, non mole tamen sed splendore, ornamentum: ideoqve nec molestum.]

6 Transpositionis variae tentamen svavem potius, qvam ullo modo gravem, dabit exercitationem.

7 Nec Transmutatio partium Orationis Grammatica, ingratum aliqvid, praeceptionum ductum seqvuto, minatur. [Delicias potius, ex jucundo, qvam multis modis variari possit idem, spectaculo.]

8 Styli floridi, tropis, adagiis, allegoriisqve sese commendantis, studium, difficultatem habet aliqvam, nec tamen insuperabilem.

(Verum est qvod nonnemo monet, Adagia loqui perfectae sapientiae est: non tamen ideo negandum sapientiae tironibus exercitium. Qvia non adsvefaciendi sunt acqviescere inventis, sed apertis jam fontibus, et exhibitis rerum classibus, qvaerere nova: eritqve res infinitae tum faecunditatis tum amoenitatis.)

9 Fundamentum exercitii hujus est, Omnia de Omnibus dici posse, 1 Affirmate aut negute, 2 in Casu recto vel obliqvo, 3 proprie vel tropice: Nempe per Metaphoram aut Ironiam, Synecdochen aut Metonymiam, Hyperbolen vel Allusionem.

10 Qvod exemplis aliqvam multis declaratum, aperit Discipulis in infinita oculos, ut omnia esse imitatu facilia pateat.

(Exemplis dico docebit hoc Praeceptor. At qvomodo? Eat per Rerum universitatem, vel Januae LL. serie: singulaqve rerum Nomina, Adnomina, Verba etc applicet ad certum thema, formetqve inde Sententias. Et qvia ibi prima rerum Nomina erunt, Deus, Mundus, Omnia, Nihil, Coelum, Terra etc. primaqve ibidem Adnomina, AEternus, Temporarius, Primus, Vltimus, Summus, Imus etc. Verba autem: Esse, Vivere, Creare, Existere, Durare.

Dicetg. Omnia haec dici posse de omnibus. Vetbic. c. de Deo. Deus est Mundi (ecce obliqvus casus) Conditor. Deus omnia condidit; Deus nihil mali creavit: Deus Coeli (seu Coelestis): Deus totius Terrae etc. Deus est aeternus; A Deo profluxerunt temporaria omnia: Deus est primus et ultimus: Deus super omnia summa et ima etc. Deus est-vivit-creat, manet in aeternum etc. Sic ad particularia qvaecunqve delatus invenies semper qvomodo illa de Deo enunties: dicendo Deum esse ignem consumentem: esseqve lucem, et habitare lucem inaccessam: esse rupem immotam etc.

Similiter de Homine dici possunt omnia: ut Homo homini est Deus, vel Angelus: Homo parvus Mundus: Homo coeli haeres: Homo Terrae incola etc. Idem Homo dicetur Fulgere (qvot alias Solis est) cum virtutibus coruscat: pati Eclispsin; cum in damnum incidit; Esse directus aut retrogradus (ut Planeta) dum in Virtutum cursu pergit aut restitat; Ardere cupiditate, aut incendere alios, dum proritatur aut proritat; Frigere dicetur, quum segnescit: Latrare, dum malitiose rixatur; Rugire, dum minatur etc. Et sic omnia de omnibus; ad qvae non tantum intelligendum, sed et satis apte imitandum, qvodvis mediocre ingenium satis reperietur idoneum, modo manuductio apta ne desit.)

11 Dilatandi sermonis artificium, ut per se nihil habet, qvod puerilis ingenii vires excedat: ita transmutationis et transnominationis usu adjutis facile jam procedet.

(Adolescentibus ut per aetatem humores in corpore vigent, spiritusqve agilitate suā se dilatant, ita cogitationes et sermo diffundunt se potius quam constringunt.)

12 Difficilius aliqvanto erit Stylum apte contrahere, verbaque in robur cogere; nec tamen jam impossibile dilatandi vias gnaris.

(Non absurde enim dictum est, Viam dilatandi et contrahendi unam esse: sicut est via qvae Romā Capuam, et qvae Capua Romam, ducit. Qvarum alteram qvi citra erroem novit, alteram facile qvoqve addiscere potest]


page 533/534, image: s339

13 Hinc Figuris illuminare sermonem non adeo arduae erit operae, qvin expedite id possit, qvicunqve praecedentia recte callebit artificia.

(Qvia et per se difficilis non est Eigurarum doctrina, et imitatio ejus non vulgariter oblectat ingenia; dummodo discipuli exemplis adjuti plurimis, formularum non laborabunt defectu.)

14 Summum inde studii Philologici fastigium attingere promptum erit, Poesos peritiam, qvanta communi Eruditioni sufficit.

(Nam si qvis excellere hīc volet, uberiore tempore, aliisqve praesidiis, opus erit.)

15 Procedentqve exercitia jucunde, si ordine debito. Nempe ut

1 Primo, Versus Authornm dentur disturbati, h. e, Vocum serie nativā: Discipuli vero redigant in Pedes.

(Qvpd erit exercitium Trajectionis Poeticae.)

2 Tum sumat praeceptor alios versus (Discipulis ignotos) mutetqve Verba et Phrases per Transmutationem Grammaticam: illi vero tentent restituere Verbe et phrases metro includi apta.

3 Tum tollantur Tropi, resqve enuntientur simpliciter: jussis Discipulis divinare per qvos Tropos et Adagia, vel per qvam Allegoriam, id expressisse putent Authorem.

(Hoc difficulcatem habere videbitur: non nimis ergo urgendi, praesertim tardiores, ne macerentur ingenia. Ingeniosioribus autem sive iisdem Tropis et allegoriis exprimere (felici conjecturā) poterunt, sive aliis, in laude et lucro erit.)

4 Licebit exinde sententias Carminis ampliare, superadditis eptithetis, antithetis, periphrasibus, vel etiam synonymiis: illi vero amputent qvae superflua videbuntur, reliqvis in Pedes et Versum reductis.

5 Rursum ab aliis Versibus recīdantur expletiva, relictis solis essentialibus: jubeanturqve Discipuli explere, ut fiat Versus.

6 Dehinc auferantur a Versu (ignoto iterum aliqvo) Figurae omnes: ut prolatum simpliciter sensum, Discipuli affectuoso aliqvo convestire discant habitu.

7 Tandem propria tentare jubeantur carmina, datā ipsis elaborandi materiā certā. Et primo qvidem versibus dimetris, tum trimetris etc. (ut exposi ti sunt Cap. X. § 34 etc.)

16 Ita de Styli diversi, qvomodo gradatim excolendus sit exercitiis: seqvitur de Ordine Pensorum.

(Neqve enim in eodem qvoqve Styli genere inchoabimus a fastigio, sed a fundamento: nec ab operibus, sed a rudimentis.)

17 Primus Exercitii gradus est circa Verba singula: proximus circa conjuncta, Phrases: tum circa Sententias variandas, et Periodos: demumqve integras Orationes.

[Non frustra haec monentur, sed qvia sic iri facilitati servit. Verba enim singula ornandi sunt modi certi: qvi possunt etiam in Phrasi decoranda observari, singuda verba sic ornando seorsim; sed est praeterea peculiaris modus ornandi phrasin, qvā Phrasis est. Tum Sententia ornatur tripliciter: 1 per singula verba, 2 per singulas Phrases, 3 demumqve ut Sententia est talis vel talis. Periodum colorandi qvatuor sunt viae: per Verba scilicet, Phrases, Sententiasqve singulas; ac demum in ipso integro Periodi complexu, sic eam vel sic transformando. Oratio denique modis quinque; per Verba, Phrases, Sententias, Periodos, ac demum per propria sua Ornamenta. Viden' qvanta hīc messis surgat?]

18 Poteruntqve, perlecto Capite II, institui exercitia styli Perspicui, mense uno: perlecto Capite III. Styli Idiotici, itidem mense uno: et sic conseqventer.

19 Sed ita, ut exercitiis proponantur primā hebdomade singulae sententiae: secundāu integrae Periodi: demum Oratiunculae, aut Historiae etc.

20 Addam, qvomodo qvisqve compositum jam qvoqve excercitium suum perpolire, anteqvam exhibeat Praeceptori, possit.

1 Revide Orationis cardines, Exordium, Propositionem, Tractationem et Conclusionem, an recte stent, et an satis apte ab invicem fluant?

2 Attende an recte cohaereant omnia? ut, si nondum, vinculis connectas melius.

3 Tum observa an recte Periodi sigulae habeant: num Figuris recte exornatae sint? vel adhuc Exclamationes, Interrogationes, Apostrophas etc. opus sit addi.

4 Denuo vide an Sententiae in Periodis recte sint constructae?

5 Et Phrases an satis Latinae?

6 Denum, Verba singula rebus suis exprimendis an exacte idonea?

7 Qvibus singulis emendatis, denuo totum percurre: ut, an stylus per omma sit purus Latinus, ornate variatus, aeqvabilis tamen, videas. Atque tum si qvid animadvertes hians, explebis; si superfluum, recīdes; si exstans nimis, deprimes; si subsidens, attolles: si tautologicum, variabis. Operam dans, ut inventiones, variationes, formulae, aut semper novae sint, aut freqventer: nec tamen longe qvaesitae, sed sub manu, et e rebus ipsis natae, apteqve proposito accommodatae.

21 NB. Monitum hoc, de propriis emendandis scriptis, non in Schola tantum; sed et perpetuō post, bonum habebit usum.

CAPUT XII. De eleganti Elegantiarum usu. I.

Comparatā sic Ornati Sermonis copiā, usum qvoqve ejus Verum disces: ut ne ineptā Elegantiarum affectatione inelegans fias.

[Siqvidem Cupediarum qvoqve nausea est, si nimiae, aut intempestivae fuerint.]

2 Scopus ornati Sermonis elegantia est, non vanitas; oblectatio, non fastidium; admiratio, non risus.

[Ut Vestituum ornatus inepte adhibitus, morionem potius ostendit, qvam Virum gravem; ita Orationum lenocinia nimia, aut inepte adhibita.]

3 Elegans Elegantiarum usus consistit primo in


page 535/536, image: s340

4 Delectus elegantiarum hoc vult, ut Elegantiarum usus sit Modicus, et tamen Varius, perqve omnia Decorus.

5 Modicus esse debet: qvia 1 Sermonem. ornare non necessitas est, sed jucunditas cui, minus vacandum. 2 Saepe ornari res ipsa negat contenta doceri. 3 Saepe Auditor non phaleras sibi ostendi exspectat, sed Eqvum: rem scilicet introspicere ut in seipsa est, nudam, non involucris opertam, aut pigmentis coloratam: qvae si nimia fuerint, aut suspicabitur fucum, aut fiet revera rebus fucus, mentibus nebula.

(Nempe qvomodo nimium lumen rerum colores confundit, oculos autem praestringit; ita Oratio nimis luminosa res obscurat, mentem vero obtenebrat. Ergo qvia recte Augustinus: Sermonem esse clavem sensus reserantem, dixit; in clave autem non tam ut sit puchra. qvam ut sit apta et firma, reqviritur: simile sit de Sermone judicium. Et qvia recte alius, Ornamenta Sermonis mentis [gap: Greek word(s)], non [gap: Greek word(s)](h. e. condimenta non cibos) esse dixit: neminem autem condimentis (sale, adipe, saccharo) satiari, sed cibo solido, liqvet; liqveat simul insipidum qvid esse nimis condire Sermonem. Ac proinde, Elegantiae partem esse Elegantiam temperare, nihilqve agere affectate! operam dando ut sermo plenior sit rebus, qvam picturis. Aliās prodes mentis vanitatem, aere eam potius et vento, qvam solidis, pasci. Verba enim qvid nisi sonus sunt? et sonus qvid nisi percussus aer?)

6 Varietas Ornamentorum reqviritur, ut non eadem, aut eodem modo, dicantur semper, aut saepe, sed aliis atqve aliis modis. Idqve ad excludendum auditoris taedium, proliciendam vero novam semper attentionem.

(Nam qvis auribus est adeo patientibus (Inqvit Erasmus de Copia l. I. Cap. VIII.) ut vel paulis per ferat Orationem ubiqve sui similem? Tantam ubiqve vim habet varietas, ut nihil omnino tam nitidum sit, qvod non sqvalere videatur citra hujus commendationem. Gaudet ipsa Natura vel inprimis Varietate, qvae in tam immensa Rerum turba nihil usqvam reliqvit, qvod non admitabili qvodam Varietatis artificio depinxerit. Et sicut oculi diversarum aspectu rerum magis detinentur: ita semper animus circumspectat, in qvod se, veluti novum, intendat. Cui si cuncta sui similia occurrant undiqve, taedio protinus avertitur: atqve ita perit totus simul Orationis fructus.)

7 Decorum reqviritur, ut sive temperas Ornamenta, sive varias, fiat id Apposite I ad Res (§ 8) Personas (§ 9) Circumstantiasqve praesentes (§10. ad 19) 2 ad ipsum Orationis fluxum (§ 21) 3 ad Mentem, § 23.

8 Ad Res, qvae sub manu sunt, respicias necesse est, ut qvomodo illae ornari volunt, ita ornes, non aliter. Non enim omnia omnibus conveniunt.

(Adformulas loqvi, non ad rem, puerilis ineptia est. Tu ad negotia Mentem affer, Verba e negotiis nascantur, accommodata ipsis Rebus. Atqve tum verum erit qvod Salomon dicit: Mala aurea cum figuris argenteis, qvi loqvitur Verbum in tempore suo. Prov. 25. 11. Exempli gratiā. De Morte Regis loqvens honestissimā uteris periphrasia subjecta dignitate; Placuit Regum Regi ad meliora eum transferre Regna, et immortalibus aptare sceptris. De Lazaro, aliqvo; Placuit Deo, miseriarum imponere finem. De milite; Placuit Militiae facere finem, et transferre ad triumphos. De Studioso; Promotus jam est ab inferiore hujus Vitae classi ad superiorem coelestem, seu verius a triviali Scbola ad aeternam Academiam: et sic mille modis.)

9 Ad Personas respicies: qvia aliis atqve aliis, aliter atqve aliter loqvendum est: Rudibus ruditer, doctis docte, occupatis brevius, otiosis prolixius, cuiqve modo sibi conveniente.

(Exempli causa; si cum Agricola loqveris, et sermone forsan uti libebit tralatitio, tropos, adagia, similitudines, mutuaberis ab Agricultura; si cum Piscatore, a Piscatura; si cum Milite, a militia. Ita enim audiet lubentius, et capiet promptius, et ad assensum deduectur facilius. Tum et hoc; si loqveris Eruditis qvibus qvae afferre habes praenota sunt, eoqve sic prolata parum afficerent; danda est singulariter opera, ut singulari aliqvo colore illumines. Nempe ut proferas antiqvanove, nova velut antiqve. Illud ad amoliendum fastidium, e re nimis trita prosilire solitum, et ne superstitiosulus antiqvarius videaris: hoc ad conciliandum Voci aut Phrasi novae authoritatem, ne temerarius audias novator.)

10 Ad circumstantias qvoqve respiciendum est Loci, Temporis, et Negotiorum: ut ex illis qvemadmodum sermonem, ita sermonis flores, tuumqve circa illa studium, nasci appareat.

(Exempki gratiā: Ne qvem laudare citra necessitatem et occasionem suscipias: nec aliter, qvam rerum circumstantiae poscunt. Nam sicut non accusatum aliqvem Virum honestum defendere, traducere est; ita laudare extra necessitatem, est se aut illum reddere suspectum; laudare autem frigide, vituperare est etc.

Circumstantiae itaqve rerum et Personarum in te affectum ardoremqve temperabunt, ut ne in argumento calido frigeas, in frigido caleas: aut aliqvid ultra modum exaggeres vel extenues, impertinentibus ornamentis rem onerando verius, qvam ornando. Grandi stylo utendum est tantum in re grandi, humili in humili, mediocri in mediocri. Rarioraqve usurpanda rarius; obsoleta nonnisi in re obsoleta; ridicula in ridicula etc. Optimus est Calceus qvi convenit pedi; et Speculum qvod talem reddit rem, et tantam, qvalis et qvanta inse est: ita et Sermo. Sermonis ergo Tui norma erunt ea ipsa, qvae rem, de qva sermocinaris, circumstant. Qvod si observas, nullum non Verbum, Phrasis, Adagium, alicubi erit Optimum: qvantumvis fuerit humile, inusitatum, poeticum, priscum, et obsoletum, novum et insolens, barbarum et peregrinum, imo sordidum etiam, dummodo rei suae conveniat. Ita Stercus, et Stercorare, non est inhonestum dicere apud Agricolam, de agricultura sermocinando: erit, si de ingeniorum cultura disserendo, metaphoram inde sumptam hāc ipsa voce exprimere velis, cum honestiore, laetificandi, aut humore vitali imbuendi, uti liceat. Ita Vomitare, Alvum superiorem dejicere, Nauseam facere, idem sunt re; primum tamen crassius dicitur, et putidiuscule; honestius alterum; honestissime tertium.)

11 Idem hic Circumstantiarum respectus docebit te, ubi hōc potius, qvam illō ornamentorum genere, et qvidem magis aut minus, uti conveniat. Quā de re per singula novem Ornamentorum genera sigillatim monendus es aliqvid.

12 Perspicue loqvendum inprimis est, ubi aliqvem rerum adhuc imperitum ante te habes: si hunc non circumducere, sed rectā in rei notitiam deducere, vis.

(Extra hunc casum non prohibeberis argute qvid ponere,

page 537/538, image: s341

non primo statim intuitu pateat, sed ingenii; aliqvam reqvirat vim, etiamsi aliqvid barbarum, aut solaecophanes, sonare videatur. Qvale fuit illud intheatro, Calamitas nostra magnus est: (intellexit enim Pompejum Magnum, exactionibus populum affligentem.) Nec prohiberis alicubi obscuritate sensum tegere, ne quilibet intelligat; uti saepe Cicero in Epistolis ad Atticum: Aut certe ne sine intensa cogitatione intelligat; qvomodo fit, cum Res data operā AEnigmatibus involvimus, ut sensus qvaeratur attentius, inventusqve haereat profundius.)

13 Pure Latine loqvi ubiqve necessarium propemodum est: at tamen si qvis Latinismus obsoletior sit auditoribus, aut lectoribus ignotus forte, parces: mavolesqve communiore phrasi uti, aut certe antiqvatam illam, qvid sibi velit, illustrabis.

(Est enim ubi Xenismus (Hebraismus, Graecismus, Italismus; Germanismus Polonismus etc.) intolerabilis sit; erit contra ubi elegantiam augeat, modo te non imperitiā. et Latinioris dictionis inopia istuc deferri, sed data opera sic loqvi, appareat. Parebit autem, si auditore praemonito, aut veniam praefatus (ut eleganter Graeci loqvuntur, ut Hebraea phrasis habet; sic emphatice. nostri efferunt; detur venia peregrinae voci etc.) proferas.)

14 Erit qvoqve ubi decentius Oratio fluat naturali ordine: et ubi rursum trajici eam elegantius sit.

(Usqve adeo, ut etiam ipsa Synchysis (vitium alias Orationis) miram afferat gratiam; in describendis nimirum perturbatis vel rebus vel animis. Qvemadmodum Virgilii exempla duo, supra Cap. IV. § 53. allegata ostendunt.)

15 Si ad eandem rem saepius redeundum, aut illa pluries repetenda: non eādem utivoce, aut phrasi, aut sententiā, sed aeqvipollentibus, artis est. Et tamen alicubi artis, imo neccssitatis est, ne apice qvidem mutato, eadem, eodemqve modo, iterare et ad ravim usqve inculcare.

(Ex. gr. Ubi negligentia vel stupor (intelligere tam plana neqveuntium, aut nolentium) exprobrandus ut Jes. 28. v. 10: et 13.)

16 Est ubi stylo utaris florido, nbi rursum commodius simplici, et exsucco. Rursumqve alibi commodius adhibeas hunc qvam illum Tropum, Adagium, Allegoriam, Parabolam, etiam Hyperbolen et Catachresin.

(Coram imperitis tutius ligonem ligonem, et scapham scapham, nominabis: de re autem jam nota si loqvi pergis, variegare eam picturis nihil prohibet, modo ut decore, ad omnes respectando circumstantias. Qvā in re tanta circumspectione opus est, qvam exprimere verbis vix sufficimus.)

17 Contingit etiam in amplum deserri campum, ubi sermonem diffundi nihil prohibeat: rursumqve in arctum redigi, ubi res et verba densare omnia cōgant.

[Non est igitur cur semper aut copiam quaeras in dicendo, auti brevitatem, sed medium. Nec multiloquium per se nec breviloquium, hominem ostendit sapientem: sed aut imperitum, explicare animi sensa nequeuntem; aut vanum, cristas ubique jam sic jam aliter, explicantem. Scias igitur non ideo nos pluribus aut paucioribus verbis loqui, ut plus loquamur vel minus; sed ut oblectemus melius, aut penetremus profundius, prout res, aut persona, vel tempus, locusve, requirunt; quas occasiones notare, iisqve scire uti, ingenio est opus. Copiose loqvi, plus pompae habet, ut flore cooperta Arbor; sed concīse loqvi, plus usūs, ut Arbor onusta fructu. Erit ergo ubi cum laude brevis sis, erit ubi copiosus. Non ignorat miles, melius alibi hastā, alibi pugione, rem geri: neque igitur ignoret Orator, ubi cogitationes suas et auditoris congsobare; et ubi rursum easdem, ut e glomo fila, in fusiorem discursum explicare, necessitas postulet. Saepe plus dicit, qui minus dicit: Si Verba, Phrases, Sententiasqve breves et acutas, ut mucrones et aculeos vibrat. Contra saepe nihil dicit, qvi eadem varie sed langvide iterando, ac veluti debilibus repetitis ictibus cuneum adigendo, rem et: auditorem eodem relinqvit loco: aut etiam ipsa verborum prolixitate rem et auditorem involvit. Verissime enim Cicero: Saepe res minus est intellecta longitudine magis, qvam obscuritate narrationis (1 Rhet.) Sic ergo in summa tenendum: tam qvod concīse qvam qvod diffuse doectur, idem esse debet; non mutilatum necessariis ibi; nec oneratum superfluis hic: sed hic et ibi totum: ibi involute, hc evolute; utrobique unum idemque corpus diversa contectum veste, prouti temporis rerumque circumstantiae reqvirunt, communiter tamen aureae mediocritati attemperando, ut omnia, ita Sermonem.]

18 De concīsi styli usu in specie notandum, cui eō uti potissimum conveniat. Qva de re ita Scaliger: Declamationes ambitisorum opera, otiosorum cibi sunt, Divinitatis negotiis impedito animo studendum est ei brevitati, qvae Res aeqvet Verbis: Demonstrationes certas habeat pro nectare (Exercit 307.)

(Sermonis enim finis est, ut res qvam expositum imus intelligatur: hōc obtento, qvicqvid addis supervacaneum erit, etiamsi apex sit unus. Nominatim autem Breviloqventia pulchre convenit, 1 Personis gravibus, in eminentia constitutis; ut sapientum Verba sint sicut stimuli, qvasi clavi in altum defixi (Eecl. 12. 11.) 2 Occupatis: cui enim multa sunt agenda, ei pauca loquenda, active et passive: h. e. et ipse loquatur pauca, et ipsi alii. 3 Doctis deniqve: intelligunt enim prompte. Respectu Circumstantiarum autem, in Celeritate temporisqve angustia, ubi pugione opus, non hasta; 2 in indignatione ubi malleo opus est, non flabello; 3 si qvandocum loquacibus sermo est, objicienda illis apophthegmata, ut confusi blaterare desinant.)

19 Picturatus Figuris sermo pulcher est: sed si nimium, fit ridiculus: aeqve ut si qvis qvicqvid agit aut loqvitur, affectum et vehementiam prae se ferre velit, etiam ubi familiariter cum familiaribus agendum erat: qvod in contemptum et risum exit.

20 Stylo uti ligato, raro usu venit, nec est cujusqve: qvemadmodum recte monuit Muretus, ad fratrem ita scribens. Malos versus facere turpe est; mediocres inglorium; bonos difficilius qvam ut ab illo praestari possit, cui aliud agendum est.

[Si cui tamen vena fuerit Poetica, seu naturā seu u su, nihil prohibet Musarum illā modulatione oblectari: modo neqvid nimis. Nimietas etiam hīc vitiosa, dum qvis quidquid conatur dicere versus erat. Non enim semper saltitandum est, etiam aliqvando modeste incedendum: nec semper cantillandum, etiam aliqvando loqvendum. Fugiendus item est in prosa Versus: tametsi ut verba apte cadant, orationemqve efficiant numerosam, negligens quaedam reqviratur diligentia: uti cap. X. § 48. dictum est.)

21 Etiam reqviri ad Orationis decorem, ut ad ipsum orationis filum apposite dicantur omnia, dixi, AEqvalitatem styli intelligo, qvā character

page 539/540, image: s342

retineatur continuetque; humilis humiliter, sublimis sublimiter, floridus floride, Laconicus Laconice, etc.

[Alias Oratio Centonis cujusdam, inepte suturis variegati, referet faciern. Non confundendi ergo styli, humili grande quid intermiscendo, aut grandi numile: ne quidem phrases permiscendae Oratoriis poeticae. Quo et spectat, ne quid in stylo sit coactum, omnia libera et sine jugo. Quod non difficulter observabit vere doctus, et de suo promens: vix evitabit qui ex aliunde congestis, rebus et verbis centones consuit.]

22 Si tamen forte Oratio eadem diversis adaptanda est rebus, et personis, et circumstantiis, variare qvoqve stylum nihil prohibebit: sed prudenter et apte, ut in ipsa etiam inaeqvalitate conde cens qvaedam appareat aeqvalitas.

(Exempli gratiā, si quando propriis permiscenda sunt tropica, hoc observaudum est, ut Tropica praecedant, propria seqvantur, (Ita Cicero; Semper consilia mea Togae ac pacis, non Armorum atqve belli, fuerunt. Ita Christus, Joh. 3; nisi qvis regenitus fuerit ex Aqva et Spiritu etc. Ratio Praecepti hujus est, qvia obscuriora illustrari debent clarioribus, non vero clara obtenebrari obscuris. Omnis autem vox propria clarior est translatā etc. Observandum item, quod talis (propriorum et tropicorum) mixtura in diffuso solum stylo locum habet, non item stricto.]

23 Tandem apposite omnia ad Mentem ut dicantur, dixi. Nempe, ut ostendas te rem intelligere, et e dignitate sua aestimare posse: non faciendo ex musca Elephantem, vel rursum ex Elephanto musculum: ut illi faciunt, qvi exile qvidvis magnifice efferendo, aut magnificari digna perfunctorie expediendo, se et res prostituunt

[Luminare enim qvod umbram corpore majorem projicit, seipsum corpore minus esse ostendit; majus autem luminare, majorem collustrando corporis partem, umbram facir corpore minorem sese cuspidantem, tandemqve vanescentem. Ergo qvi negotia nimis exaggerat, pusillanimitatem suam prodi; qvi extenuat nimis, fastum. Rem proinde ita sermone pingere, ut qvalis est talis appareat, docte eloqventis nota erit certissima.]

24 Ad sermonis Elegantiam vocis qvoqve et Gestūs elegantia reqviritur.

(Qvia dum loqvimur, duobus sensibus servimus, Auribus et Oculis, (Est autem sensus Aurium superbissimus; Oculorum delicatissimus.) Danda igitur est opera ut satis fiat utrique inprimis in Sermone arte concinnato: ut ne formosum per se corpus turpi deformetur veste.)

25 Vocis elegantia in eo summatim consistit ut loqvaris, non musses, aut clames; et loqvaris voce plenā, non fractā; fluente, non titubante, aut inaeqvaliter se jactante etc. nisi forte res ipsa reqvirat aliter.

[Nam et Vocem accommodari decet rebus. ut in laetis sit serena, in tristibus flebilis; in fluidis fluida; in conturbatis turbata etc. Ergo et mussitatio et clamor, et haesitatio etc. locum inveniunt Oratore scito.]

26 Similiter et Gestus, seu Corporis membrorumqve motus, rebus ipsis decenter accommodantur.

[Ex. gr. Caput in bona causa erigendo; in desperata, aut prostrata, demittendo. Frontem autem in rebus laetis exporrigendo, in tristibus contrahendo; in ira caperando. Manus in obtestationibus attollendo; in gratulatione complodendo. Pedem in indignatione supplodendo; Pectus in affectibus vehementioribus percutiendo etc. Quae omnia Rhetorum praeceptis docentur, et usu.)

LATINAE LINGVAE ATRIUM, Rerum Historiam elegantiori exornatam stylo exhibens.

Praefatio ad Praeceptorem.

FUerunt de Sermone varie ornando praecepta: qvae si discipulis diligenter exposuisti, exercitiisqve particularibus (uti monebaris) familiaria reddidisti, profecisle sperabimus aliquid At qvia plenos artifices nonnisi plenior Usus facere potest: en adjungimus sty li per totum Rerum et Lingvae ambitum continuo variati exemplum, sub Atrii Latini a is nomine! Cujus texturam dare novemplicem cogitabam, pro Ornamentorum numero: sed non vacavit tam esse diffuso, nec libuit Tibi cum Discipulis pulcherrimi exercitii praeripere occasionem, de qvo postea monebo. Nunc, ut ne desit exemplum, qvomodo totus Januae L L. Texttui novem modis variari possit, en specimen in Capite primo toties variato!

Tentamen

Textūs Ianualis in Atrialem versi, elegantiā novemplici disjunctim.

Synopsis artis Ornatoriae.

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut iisdem cum stylo nativo et simplici, sed aliter expositis, Perspicuitate, I

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut iisdem cum stylo nativo et simplici, sed aliter pofitis, Transpositione, II

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut iisdem cum stylo nativo et simplici, sed aliter flexis, Transmutatione, III

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut aliis Latinioribus, per Idiotismos, IV

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut aliis Svavioribus, aliunde mutuatis, per rerum Transnominationem, V

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut sive iisdem sive aliis, aliter tamen; nempe pluribus qvam necessitas reqvirat, per Dilatationem, VI

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut sive iisdem sive aliis, aliter tamen; nempe paucioribus qvam necessitas reqvirat, per Contractionem, VII

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut sive iisdem sive aliis, aliter tamen; nempe mucronatis, per figurationem, VIII

Eleganter loqui, est loqvi verbis, phrasibus, Sententiisqve aut sive iisdem sive aliis, aliter tamen; nempe ligatis. ad numerum, mensuram, pondus, per Poesin, IX

I. Elegantia ex styli PERSPICUITATE.

[NB Hīc est ipsissima Janua LL. stylo perspicuo scripta: cujus pleraqve lingvis vernaculis

page 541/542, image: s343

verti possunt ad verbum. Vide itaqae Textum Ianuae nuper hīc excusum. ]

II. Elegantia ex TRANSPOSITIONE.

[Hīc erit exemplar mutatae Orationis structurae, per solam Vocum, Phrasium, Sententiarum, trajectionem: quod artificium aliae linguae imitari possunt, aliae non possunt.

I Introitus.

1 Salve amice lector.

2 Eruditum esse qvid sit si rogas: Rerum differentias nosse, et unam qvamqve suo insignire nomine posse, respondebo.

3 Praeterea nihilne? Certe adeo nihil. Totius is Eruditionis fundamentum posuit, qvi Rerum nomenclaturam perdidicit.

4 Vocabula namqve Rerum notae sunt: qvi recte percipit Verba, percipit Res: meliusqve utrumqve junctim, qvam separatim, discit.

5 At forsan istud difficile est? (Imo) si concinno eatur ordine, qvō in seipsis digestae sunt res, adsitqve lubentia, et sedula attentio, facillimum.

6 Seqvi me aude! Per omnia te traducam, tibiqve singulas Res, ubi sunt, ibi ostendam; et qvomodo appellandae sunt sic appellabo.

7 Nominabo, inqvam, tibi, qvicqvid conspexerimus: primoqve totam describam Rem, ut qvid sit scias; tum ejus partes, ut qvid habeat intelligas: illius demum Differentias, ut qvot aliqvid modis sit, faciat, deficiat; et id qvomodo efferendum sit proprie Latine, tibi notescat.

8 Eja sub dium prodeamus! Ibi quicqvid produxit ab initio DEUS, et per Naturam operetur adhuc, contemplaberis.

9 Villas post, Opisicinas, Scholas adibimus: ubi, qvomodo Homines cum divina illa opera suis usibus accommodent; tum seipsos in Moribus, Artibus, Lingvis, erudiant, conspicies.

10 Domos dehinc, Curias, Principumqve Aulas intrabimus: ad Communitates spectandum, qvaliter regantur.

11 Templa tandem visitabimus: ubi qvam diverse Creatorem suum venerari, spiritualiterqve illi uniri, qvaerant mortales, et Ille rursum qvomodo suam per Omnipotentiam omnia moderetur, observabis.

12 Cuncta nobis ita in conspectum, qvae usqvam sunt vel fiunt, venient: tibiqve (Rerum inspectatione ac nomenclatione rationali) ipsae Res, Naturales. Artificiales, Morales, Divinae, Latinitasqve tota, innotescent.

13 Non pavescis, qvod transire habemus tam multa? Dum continuo, et rectā, ibimus, cito pertransire poterimus, confide! neqve te tam jucundae deambulationis (ubi nova semper obvenient spectacula) taedebit.

14 DEUM ora, institutum ut fortunet! atqve me si alacriter subseqvi voles, bonum profectum, ultra qvam promitto, spera.

III. Elegantiae ex Transmutatione.

[ Atrium styli variati Grammatice. Ubi Lingvae varie variant. ]

1 Salveat Lector meus.

2 Cui si sciscitari libet, Ecqvid Eruditio siet? responsum dabo: Rerum non ignorare discrimina, appellationeqve suā insignire qvamqve posse.

3 Anne nihil amplius? Haud qvidqvam profecto. Fundamentum Eruditioni integrae posuisse sperare potest, qvisqvis totam Rerum nomenclationem cum intellectu edidicit.

4 Vocabulorum etenim est Res notare: Verborum vim si recte percipis, res percipis: discesqve hoc et illud expeditius conjunctim, ac seorsim qvodqve.

5 Sed id forte difficultatem habet? Imo vero magnam facilitatem, si ordinem qvem ipsae Res inter se servant premendo, lubenti in his animo, et seduiā cum attentione, versemur.

6 Audacter me seqvere! ducem tibi qvaqvaversus futurum, ostensurumqve rerum singula locis suis, et appellaturum appellationibus suis.

7 Qvicqvid sub conspectum venerit, inqvio, nominabitur tibi: et describetur

page 543/544, image: s344

res integra, ad sciendum ecqvid siet. Dehinc partium ejus series, ad intelligendum qvid in se contineat. Tandem species ejus, ad cognoscendum qvibus modis Res in essendo, operando, deerrandoqve variet: et qvibus recte Romanis id efferre conveniat verbis.

8 Age, foras mecum prodi! contemplaturus ibi, qvaecunqve Deo primitus producere, et adhuc Naturae ministerio operari, allubuit.

9 Posthac a nobis adibuntur Villae, Opificinae, Scholae: ubi conspicere dabitur, qvaliter Homines et adaptent illa DEI opera necessitatibus propriis; et reforment ad Artes, Mores, Lingvas, seipsos.

10 Subseqventer introibimus in habitacula Familiarum, Praetoria Civitatum, Regumqve Aulas: ut qvali ratione illi rem communem regant, spectemus.

11 Extremo visendis Templis vacabimus: ubi obServare poteris, qvantā diversitate mortalibus qvaeratur coli Creator suus, ad se Illi uniendum spiritu: et qvam ab Illo rursum administrentur, vi Omnipotentiae suae, cuncta haec.

12 Hoc modo nobis nihil non venire poterit in conspectum, quae uspiam sunt, aut fiunt: tibiqve innotescere tam rationabiliter inspectatae ac nomenclatae Res Naturae, Artis, Morum, Deiqve ipsius (arcana) cum tota Latinitate pura.

13 Nonne pavitas a transeundarum rerum multitudine? Confidendum tibi est, ordine rectō et continuo euntibus nobis pertransitum iri omnia citius: nec te cum taedio perambulaturum haec tam jucunda, semperqve nova, spectacula.

14 Orare ne intermittas Deum, fortunare dignetur qvod instituimus! meqve seqvere alacris, spei de profectu bono, supra qvam promittere audeam, plenus.

IV. Elegantiae ex Idiotismo.

[Atrium Latinismi puri. Ubi Lingva qvaelibet suas seqvitur consvetudines, non verbum verbo, sed sensum sensu, reddens.]

I. Ephodos.

1 Salvere te jubeo, Anagnosta.

2 Si est ut ex me qvaeras, Eruditione pollere qvid et qvale sit? verbo expediam: Res a Rebus intellectu discriminare, appellationibusqve germanis disterminare, posse.

3 Confectumne sic dabitur negotium? Ita enimvero. Quam ample patet Eruditio, statumina ejus firmavit, cuicui Res in numerato habere, et nominatim compellare (ad Idiomatis indolem) promtum fuerit.

4 Vocamina rerum, rerum tesserae sunt: illis rite perceptis, percipiuntur haec: perceptariqve satius fuerit utrumqve studio unito, qvam divulso.

5 At hoc multae operae et laboris est fortean? Per ludum et jocum ista qveas: dummodo ad rerum ordinem nos referendo illarum seqvemur ductum, cum animi prolubio, et ingenii contentione.

6 Audesis ire secundum! ducem me tibi per universa praebebo, ibi locorum singula exhibiturus ubi locorum sunt: et nuncupaturus nomina Rerum propria non aliena (scapham dicendo scapham, et ligonem ligonem) juxta Lingvae genium.

7 Qvicqvid se intuitui obtulerit, dixi, dare illi vocamen docebo: depingamqve primodum rei corpus totum, ut qvid sit teneas: deinceps ejus contenta, ut partium ejus accipias intelligentiam: tum deniqve Varietates ejus, ut distincte qvomodo rerum Esse, Operari, Deficereqve ab invicem abeat, idioticisqve formulis (qvantum potest) exprimenda veniant omnia, pervideas.

8 Adesdum, prodeam bulemus sub aperta Coeli! inibi speculaberis, qvid a primordiis rerum condiderit, atque etiamnum insitā rebus vi perpetuet, divinum Numen.

9 Secundum ea sumus adituri Rura, et Opificum fabricas, literariosqve Ludos: spectatum qvō pacto homines tum Naturae illis operibus ad sua abutantur; tum semetipsos ad Literaturam, et Morum polituram, Lingvaeqve nitorem, excolant.

10 Exinde nos in privatorum AEdes, et Civitatum Senacula, Repnantiumqve Palatia, penetrabimus; qvā prudentiā illi Societatibus praesideant observaturi.

11 Novissime Fana intervisemus, in id intenti, qvam multifariō cultu homines

page 545/546, image: s345

, a qvo pendere sentiunt omnia, spiritu sibi adunare ambiant: et qvam. Ille rursum, omnia permeante suā vi, sibimet coadunet et subordinet cuncta.

12 Hoc demum pacto supererit nihil, qvod effugere qveat oculos nostros; aut notitiam tuam ulla primaria, ad Naturam, Artem, Mores, Religionemve spectans, rationeqve inspectata, Res; nec deniqve Latinismus elegantior ullus.

13 Ab hac discendorum numerositate nonne metum capis? Bene potius praesume: dum recto tramite grassaturi sumus, perrecturiqve usqve et usqve, transituros ocyssime. Nec te affectum iri taedio lepidissimae obambulationis, per oblata recentia semper theatra.

14 Adora prece Deum, ut coepta bene vertat! atqve si qvā praeibo vestigiis insistere meis animum inducis, progressionem qvae supra pollicitata sit, spe concipe.

V. Elegantiae ex Transnominatione Rerum.

[ Atrium styli Allegorici, ubi aliud dicitur, aliud intelligitur. ]

I. Limen.

1 Propitiam tibi Salutem, Musarum cultor svavissime.

2 Qvi si venando aucuparis, Elegantia Literaturae summa qvae sit? prodam: Res rebus per intimas rationes conferendo, appellationes qvoqve earundem inter se permutare posse; ut aliud dicatur, aliud intelligatur.

3 Hicne prora, et puppis? Hoc utramave facit paginam. Qvantaqvanta est eloqvens Sapientia, sapiensve Eloqventia, fundamenta ejus jacta sunt illi, qvi similia in similibus, contraria in contrariis, diversaqve in diversis spectandi, eoqve Res speciose transnominandi, sibi comparaverit; ufum.

4 Qvippe ita Res sunt, ut non lac lacti aeqve simile sit, atqve Res rebus ad eandem, vel diversam, vel contrariam, ideam factis. Unde fit, ut illarum ad invicem habitudine deprehenfā, altera alterius svaviter detegat naturam. Qvod dum observamus ubiqve, duos unā dealbamus parietes fideliā: Animam tingimus sapientiae lumine, et Lingvam imbuimus eloqventiae lepore.

5 Pelagus mibi novum, nescio an enatabile, ostendis. Imo, pedum videbitur via, tam in vado te ubiqve senties, ubiqve intra ordinis cancellos ductus. Accinge te ad lustrandum modo novō omnia: lubenti animo haud qvidqvam difficile, modo simul afferantur attentionis oculi, ut qvod agis agas.

6 Adesto animo, meisqve perge insistere vestigiis! Circumducam te denuo per Rerum campos, sed florum amoenitate ita jam contectos, ut colorum et odorum communicatio futura sit perpetua: dum Rem qvamqve tibi alterius in imagine ostendam, honorariisqve titulis, aliunde mutuatis, condecorabo.

7 Revolet, dico, sub oculos qvaecunqve Res, obtendemus illi alterius rei velum, ut noscatur e socia, si qvae non (svaviter satis) cognita est ex se: aut saltem alium illi colorem inducemus, ut a variato Sermonis ductu novum accipiat spiritum et vitam: fiatqve oculis evidens tuis, qvam vario sermonis habitu praesentari possit idem.

8 Indue talaria, provolemus ab inchoato sub Iovem! in propatulo sic habituri qvaecunqve adorandum Numen, Principium illud sine princiPio, rerumqve fons unicus, et basis aeterna, sibi gloriae, nobis oblectationi, primitus fabricavit; hactenusqve filia Dei, et rerum parens, suiqve conservatrix sedula, solerter operatur Natura.

9 Pervolitabimus inde Agros, Ruricolarum spectaturi, cum DEO, negotiationes; et Opificum Ergastula, eorumqve circa Naturae exuvias sudores: Literarias deniqve Paloestras, et Ingeniorum ibidem luctas: ut qvam omnes hi diversa licet agere videantur, similiter tamen agant, et alter alterius Operas Nomenclaturasqve illustret suis. Qvō intellectō, Artium, Morum, Lingvarumqve tibi augeri senties harmonicutn lumen.

10 Par exinde ratio erit, ubi Oeconomicoe, Politicae, Monarchicaeqve Navium gubernacula contemplando, singulas Regiminis formas nihil nisi Naturalium et Artificialium esse imitamenta deprehendes.

11 Coronidem contemplationi imponent Arae: Ubi qvō ritu hi, isti, illi, Numina revereri, et invisibilis Opitulatoris

page 547/548, image: s346

demereri connitantur: qvōqve rursum occulto momine Coelestis illa omnia permeans vis gubernet, et in sibi notos fines dirigat universa, observabis.

12 Hāc luce dissolventur tenebrae, ut qvicqvid ad Rerum et Sermonis complicatos colores detegendos facit, perspicilii vicem praestet: Tuqve Rerum ad res collatione, et mutuā transnominatione, ipsas Naturalium, Artisicialium, Moralium, et Divinorum, ad invicem habitudines perspectabis Unde tibi Rerum et Lingvae recessus, Latinitatisqve veneres omnes (pictae scil. Rerum imagines, et Sermonum mucrones) patescent melius.

13 Sed a conspectu tot denuo scandendorum Montium anne Vertigo tibi subit? Nollem factum. Clivum potius hunc uno ut exsuperes spiritu annitere. Tentando ad Trojam pervenerunt Groeci. Qvid et nos tentare nocet? Solvamus ancoram! Vela demus ventis! et rectum tenendo cursum remis velisqve promoveamus ut volemus, nec tibi nauseae veniat libido.

14 Admota manu invoca Deum, navigare nos jubeat cum felicibus; solemqve aversum, et ventum adversum, ne immittat. Qvō impetrato, ad novas lucis et deliciarum Insulas nos appulsuros, ne dubita.

VI. Elegantiae ex Dilatatione.(Atrium Asiatismi: ubi pauca dicuntur multis.)

I. Exordium.

1. Salute impertior te plurimā, qvisqvis nostra haec lecturus ades.

2 Cui si reqvirere allubescit: Illud qvod Eruditionem vocamus qvidnam et qvale siet? accommodatius qvod respondeam vix habebo, nisi ut Rerum, in qvantum per differentias suas certas in classes abeunt, vel dimanant, notitiam; et unamqvamqve earum Vernaculo sibi nomine appellandi peritiam, esse dicam.

3 Credamne hoc totum universum esse, nec reqviti aliud? Tuto credes si credideris. Solida mentis eruditae fundamenta jecisse censendus est, cuicunqve Rerum genera et species probe lustrasse, appellationumqve varietatem recte percepissie, datum fuerit.

4 Enim vero Vocabula inventa sunt ut Rerum existant simulachra: Vocabulorum ergo perspectā vi, Res ipsas eatenus perspici necessum est. Atqve revera utrumqve illud, Res et Verba, Verba et Res, disci compendiosius, svavius, utilius, operā junctā possunt, qvam separatā.

5 At rem forte operosam, molestiqve laboris, tibi svadeo? Imo praefacilem, qvae nihil molestiae dabit, si non confusim in Res irruamus, sed qvō illae sese in oculis nostris expandunt ordine, eundem seqvamur: animati in hoc studium bene, et cum firmo hoc agendi, non aliud, proposito.

6 Tam inaudax sis, ut praeeuntem me bonā fide fidenti animo inseqvi trepides? Ecce enim per totum Rerum ambitum tibi me ducem praebebo! exhibiturus tibi qvicqvid usquam est, non alibi qvam loco suo; et nuncupaturus Res non aliter qvam nominibus suis.

7 Nempe qvaecunqve Res in conspectum nobis (dicere volebam) redierit, cognominabo eam tibi ab aliqva notabili proprietate; aut circumscribam, leporis gratiā, verbis pluribus: sive totam, ut in se sua complectitur omnia; sive per partes, in qvas se explicat; sive per speciales differentias, in qvas se diffundit, diffundiqve eā ratione laxiorem qvoqve de se narrationem patitur.

8 Eja age, demus nos in Coeli conspectum! Illīc ibi prospeculaberis oculis ea, qvae a rerum exordio in esse produxit, et hucusqve congenito rebus vigore in esse conservat, Omnipotentia DEI.

9 Post id locorum descendemus ad lustrandum Rem rusticam, et Rem mechamicam, et Rem Scholasticam: ut qvam varie illa divinae manūs opera usionibus suis attemperet humanum Ingenium: Hominesqve reddantur homines, expoliendo Mentem ad Literaturam, Mores ad elegantiam, Lingvam ad facundiam, spectator sis.

10 Secundum haec introitum faciemus in Collegia Familiarum, Civitatum, Provinciarum: observaturi hīc, istīc, illīc, prudentiae leges ac normas, ad qvas humanae gubernantur Societates.

11 Qvod supererit, salutatum ibimus

page 549/550, image: s347

sacras: in oculis illīc habituri, qvam multiformi varietate multifariam a se divisi mortales Illi, a qvo Vitam habent, cultum exhibere, sibiqve propitium reddere, qvaerant. Et qvomodo vicissim Ille, occultā Providentiae suae vi, moderetur, et in fines suos disponat, omnia.

12 Ad hunc modum nihil omnium eorum, qvae reperire usqvam est, subducere se a conspectu nostro poterit: sicut nec a notitia tua Res tantā sagacitate inspectatae, tamqve accuratā nomenclatione (ut inconfusae sint in oculis mentis tuae) ab invicem discriminatae: seu illae in sinu Naturae, seu in gremio Artis, Morumve et Religionis censu, fuerint. Cui pleniori Rerum notitiae plenior Latiae lingvae notitia fiet accessio.

13 Nonne diffidenter ad haec tam numerosa accedis? Tantum tibi in ordine accurato, qvō utemur, et cursu continenti, qvō caepta perseqvemur, fiduciae sit; ut nec lentitudinem in hoc omnia lustrandi studio metuas, nec fastidium: aliis atqve aliis, iisqve semper novis, obvenientibus spectaculis.

14 Exposce precibus et votis a supremo Numine, ut qvod inceptamus successu beet! Atqve si presso pede me seqvi fixum tibi stat, eā nitere spe, fore ut progressio (ad sapientiam et eloqventiam) supra omne id qvod a me promitti audis, conspicua sit.

VII. Elegantiae ex Sermonis Contractione.

[Atrium Laconismi. Ubi multa dicuntur paucis. ]

I. Initus.

1 Salve. 2 Qvaeris, qvid Eruditio sit? Strictim dicam: Rerum et Verborum notitia.

3 Satin'id? Certe. Fundamenta dixi.

4 Nam Vox est nota Rei. Ut Rem nōris, Vocabulum disce. Junge haec, nesepara.

5 Ast id arduum? Ne fingas: modo eamus ordinatim, libenter, attente.

6 Seqvere! Ducam teper omnia, ostendam et nominabo omnia.

7 Primum rem qvamqve totam; tum ejus partes; demum species, ut qvid sit, et qvid habeat et agat, demum qvomodo, prospicias.

8 Prodeamus! ut ante omnia Dei et Naturae opera videas.

9 Inde ituri per humanas Opificinas; ad visendum qvī homines opera DEI aptent sibi, aut seipsos adaptent illis.

10 Post inibimus Regentium penetralia, Regiminum spectatum formas.

11 Deniqve Sacraria visemus, visuri pervarios Deum colendi ritus: Illiusqve rursum nos gubernandi modos.

12 Ita latentia qvaeqve ubicunqve, patescent: tibiqve cum lingva res Naturoe, Artis, Morum, Pietatis, notescent.

13 Pavescis? Cave. Via recta brevis est: et qvam Verborum paucitas etiam reddet breviorem.

14 Ora, multumqve spera.

VIII. Elegantiae ex Figuris.

[Sive Atrium styli figurati: ubi Sermo ad nervositatem, variō sententias enuntiandi modo acuitur. ]

I.

[note: Exclamatio Epizeuxis. Prosthesis Epanalepsis Polyptoton Prolepsis] 1 O salve salve, Theatro te iterum reddens gnave Rerum Lustrator, salve!

[note: Prosopopaeiae Interrogatio Anaphorae et Epistrophae] 2 Ambire ego te, ambitiosum in Elegantias, iterum aliqvid suspicor: qvid sit edissiere. Sermonis elegantias utrum me jam docueris omnies, an supersit aliqvid, scire aveo. Figuris te Orationem colorare nondum docui; ut sive Oratio sit native structa, sive transstructa; variataqve sive per Vocum transmutationem, sive per Rerum transnominationem; et diffusa in Asiatismum, aut contracta in Laconismum: eam tamen ipsā eloqvendi configuratione ad nervosius penetrandum armare scias.

[note: Interrog. Epanal. Epistrophe] 3 Habetne res haec peculiare aliquid? Habet, omnino habet: ut hactenus non nisi colorem et sangvinem Orationis vidisse videri


page 551/552, image: s348

[note: Polyptot.] possis, nunc nervos torosqve spectaturus sis, vera demum Eloqventiae fundamenta. [note: Revocatio] Qvid? Fundamenta dixi? Structuram, fastigiumqve.

[note: Epistrophe.] 4 Priora namqve illa ornanamenta ad docendum et delectandum praecipue faciunt: hoc ad movendum, pervincendum, triumphandum.

[note: Parrbesia. Anaphora] 5 Cave autem novas difficultates, Herculeosqve aliqvos nodos, suspiceris, cave metuas! [note: Concessio Anaph. Anaph.] Nam sit difficile, sit arduum, sit prolixum hoc studium: at est pulchrum, at svave, at utile. Si nihilominus postremum hunc laborem recusas, licet remittas [note: Permissio. Anaphora.] studium, licet consistas in medio cursu: at exspecta opprobrium, te devorato bove defecisse in cauda.

[note: Epanal. Tmesis. Symploce.] 6 Aude potius qva praeibo cunqve denuo me seqvi, aude! Muniam tibi per hunc qvoqve Elegantiae campum viam; praeferam per haec qvoqve antra face.

Anadiplofis 7 Faces dico praeferam exemplis perpetuis, omnium in Janua dictionum, sententiarum, periodorumqve habitum commutando a simplici et recto in figuratum.

[note: Communica tio § 8. 9. 1011. Anaphora qvadruplex Epistrophe.] 8 Placetne a Jova fieri contemplationis initium? Merito, qvia Ille rebus dedit initium: invisibilisqve ipse inse, visibilem se fecit Operibus, qvae sapienter praecogitavit, concinniter ordinavit, potenter creavit.

Interrog. Anaphora. 9 Placetne post a Naturalibus ad Artificialia fieri transitum? Merito, qvum Ars nihil nisi Naturae simia sit, nihil nisi Naturae imitatione [note: Epistrophe] possit: sive homines Naturae opera usibus accommodando [note: Symploce.] suis, ea sibi ad placitum transformant; sive ad seipsos perficiendum exemplaribus utendo Naturae, seipsos reformant.

[note: Interrog.] 10 Placetne deinceps ab Artificialium lustramine ad Moralium transire lustramen? Merito, qvum regimen Morum plus Artis ac Ars ulla indigeat: nempe qvia Hominem, omnium animalium [note: Polyptoton.] ferocissimum volubilissimumqve regere, Ars artium est. Ad qvam discendum qvaerenda est accurata idea: optime scilicet ordinata Domus, optime ordinata [note: Anaphora.] Respublica, optime ordinatum Regnum.

[note: Communicatio.] 11 Placetne tandem a Moralibus in Spiritualia veniri? Merito, qvum Mortalitas nostra, qvantumvis [note: Paranomasia.] decora, nisi in Pietatem et [note: Anaphora. Epenthesis. Anadiplosis Paran.] tendat et desinat, Morositas potius siet. Visitabimus igitur Templa: Templa inqvam visitabimus qvoqve, qvōnammodō Mortales [note: Polypt.] immortali sese jungere, et qvam religiose Religione eidem se religare qvaerant, spectaturi. Sed et qvomodo Ille rursus occulto momine et numine gubernet omnes et omnia.

[note: Paran. Polypt.]12 Non effugietis nobis, o Res, [note: Apostrophe.] qvascunque Coelum et Terra habet, manifestas vel occultas! Ibitis in lucem, si Vos ordinis [note: Symploce.] viprotractum ibimus in lucem: non [note: Climax.] Naturales solum, sed et Artificiales; nec solum Artificiales, sed et Morales; nec deniqve Morales solum, sed et Spirituales ac divinae.

[note: Interrogatio. Paranom: Deliberatio.] 13 Te autem rerum haec turba anne turbat? Si, nescio utrum te hortari pergam, an desistam: et ut militem corde pavido (juxta Mosis legem, Deut. 20. 8.) domum remittam? Qvid videtur? Gnavus an ignavus audire mavis? [note: Prosopopaeja] Fuge ignaviae notam. Ecce Res ipsae in aciem se novam disponentes te invitant! Veni dilecte, Vide nos ut aciem ordinatam tuum denuo exspectare lustramen!

[note: Apostrophe. Polyptoton.] 14 O bone DEUS, jube ut qvod bonitate tuā freti denuo aggredimur, bene vertat! Ita mecum [note: Apostrophe. Paranomasia. Epanalepsis.] tu Spectator suspira, et bene spera: hanc Rerum et Elegantiarum viam crebrō itu et reditu si triveris, sapientem te fore, eloqventem [note: Aposiopesis. Paragoge.] fore, elegantem fore. Sed malo tacere, qvam largiloqvus promissor viderier.


page 553/554, image: s349

[Elegantias ligati styli relinqvimus allis.

De nostro autem Atriali Textu, ex omni ornamentorum genere promiscue composito, monendum Te existimo: non solam nobis Styli variationem fuisse scopum, sed meliorem, Pleniorem, svavioremque Rerum ipsarum expressionem: qvod cognoscet, qvisqvis Janualem Textum cum hoc Atriali conferre voluerit. Et Tu proinde utrumqve hunc pariter tibi propones scopum: nempe ut Tuos et Rerum cognitione altiore imbuas, et Res easdem vario lepore colorare condocefacias.

Priori scopo serviet, ut Ipsemet Encyclopedice doctus sis, nihilqve adeo de Rebus majoris momenti ignores. Tanta qvippe est Rerum omnium concatenatio, ut ignoratā vel unā insigniter multa ignorentur, scientiaqve vacillet: et rursum, occasione cujusvis Rei, aut Votis, qvidvis pulchrum et admirabile doceri prossit, magnā ingeniorum oblectatione, magnoqve scientiae augmento. Qvum ergo docere alios neqveat, qvod qvis ignorat ipse: Tibi autem elegantis Literaturae duci omnia qvae Tuos faciant elegantes docenda sint, non possum non totius Encyclopaediae studium ferio tibi commendare; etiam si historicā solum interim rerum variarum recensitione, cum Res per essentiam docere non tuum sit, sed eorum qvi Te seqventur, positisqve a Te fundamentis altiora superstruent.

Posteriori scopo serviet praenotorum jam Grammaticae Praeceptorum Praxis, Analytica et Genetica. Attende qvaeso, qvae de utroqve illo exercitio dicturus sum, ut urgere qveas utrumqve feliciter.

In condendo Atriali Textu qvia nos libere sumus versati, et promiscue jam hoc jam illo ornamentorum genere (qvaliter in styli cursu fieri assolet) usi: elegans Tibi cum tuis exercitium erit, si perlectā Periodo qvāvis (Januali et Atriali) mox hanc analysi resolvere, et qvō ornatūs genere nativus sermo ibi condecoratus sit attendere, atqve ad suum fontem (Elegantis Grammaticae praeceptum aliqvod) reducere, jubeas. Continuatum enim tale hoc examen multum pollicetur profectum. At majorem longe, si adiungatur genesis, h. e. si qvamlibet Periodum, ornatu nostro veluti exutam, aliis etiam, et qvidem omnibus novem, convestire jubeas decoribus. Aliis injungendo, ut Perspicuitatem examinent, atqve si qvid obscuri superesse videbitur, ad Perspicuitatis leges explanent. Alii videant Latinismos, eosqve, sicubi forte deesse videbuntur, aut Lexicon Latino-Latinum suggeret alios, vel suppleant, vel varient. Alii partes Orationis aliter qvam nos fecimus trajicere: alii Grammatice variare; alii dicta simpliciter in allegorias transformare; alii nostra pressius (alicubi) dicta dilatare; alii rursum dicta laxius contrahere: alii simpliciorem nostram texturam Figuris illuminare: aut etiam metrorum numeris, (si cui vena Poetica salire incipiet) includere, tentent. Vides qvanta hīc Exercitiorum seges! qvanta Ornamentorum messis! et qvam fluida, modo industria ne desit, haec omnia! Adhucne de Methodi nostrae difficultate, qvasi non pro puerilibus faciat Ingeniis, qveremini? Atqvi haec non pueris traduntur, sed adolescentibus. Nec pueros in puerilibus detinere semper, sed promovere ad virilia, debemus. Assevero autem, et agnoscent qvi de his talibus judicare possunt. Methodum nostram puerilibus reverā esse adaptatam Ingeniis: si sint qvi gradatim ire, et hiatus cavere, velint. Sed non positis fundamentis, aut ruinose positis, festinare ad fastigia, aut in medias structuras irruere sine ordine, et tractare haec raptim duntaxat, et obiter, ac perfunctorie, non potest non parere tricas, profectus autem retardare, vel excludere penitus. Ut taceam, Mihi non tantum qvid Vos accipere, sed et qvid me dare dignum sit, attendendum esse.

Pergo autem, Poeseos Latinae tibi qvove committuntur rudimenta: qvia sine Poeticae cognitione L. Latinae nunqvam sibi constabit integritas. Cui usui Catonis Disticha servient: et Murmelit e Catullo, Ovidio, Horatio, Martiali, excerpta. Poteris et e Salernitana Schola seligere, Discipulisqve (methodo qvam Cap. XI. § 15. etc praescripsimus) dictare, Diaetetica: et qvaedam honeste faceta ex Oveno et aliunde, ad ingenia pereleganti hōc studio oblectandum et inescandum. Unde si qvem ad Poetarum imitationem naturae impetu rapi, et Carmina scribere velle videbis, non prohibebis, juvabis potius. Quō et fine Te non inelegantem Poetam Classi huic elegimus Moderatorem. Sed neqve rursum qvenqvam cōges: sive naturā sit alienior (nosti illud, Nascuntur, non siunt, Poetae) sive qvod festinet ad alia.

Inter Memoriae hīc exercitia (ut id obiter tangam) sit concertatorius lusus. Parentur schedulae 22, pro Literarum Alphabeti numero: (loco nimirum K, X, Y, a qvibus Latina vox incipit nulla, datis Jod et Vau.) Has inter se sortiantur, qvotqvot Collusores fuerint, ut qvam qvis nactus fuerit Literam, ab illa incipientem aliqvem recitet Versum, aut Versu deficiente Gnomam: sed nunqvam eandem iterando, semper aliam depromendo, donec aliqvis haerere se sentiens, defectum fateatur. Is ergo ludum perdet, et abscedet: reliqvi, si fuerint plures, eo usqve ludum continuando, donec unus triumphet. Pulchrum hoc lusus genus faciet eos in Diariis colligendis, repetendis, ad usum expromendis, diligentes: res itaqve boni usūs erit. Modo simul hoc etiam observetur, ut schedulae plures fiant ex illis Literis, a qvibus multa incipiunt, ut A, C, D, F. M, P, R, S. etc.

Ad Lexicon tandem Latino-Latinum Tuos deduces: cujus ductu Latina Latinissime, vereqve Latina varie Latine, efferre docebis. Verum hoc qvia nondum luci datur, informationem de illius Usu differamus. Tu haec interim gratā manu accipe, utqve Tui multum ex te proficiant enitere. Vale.


page 555/556, image: s350

IN LATINITATIS ATRIUM

I. Ingressio.

Salvere te jubeo, qvisqvis nostra haec lecturus ades.

2 Atqve si est, ut ex me qvaeras, Elegans Literatura qvid sit? Responsum dabo, Res rebus speciose conferendo, appellationes earum proprias permutare posse elegantibus, juxta Lingvae cujusqve genum.

3 Confectumne sic dabitur negotium? Ita enimvero. Qvantaqvanta est eloqvens Sapientia, fundamenta ejus jacta sunt illi, cui Res transnominare, loqvendiqve formulas ex arte variare (ad cujusqve idiomatis indolem) in promptu fuerit.

4 Qvippe non lac lacti aeqve simile est, ut Res rebus ad eandem ideam factis: ut deprehensā illarum ad invicem habitudine, altera alterius svaviter detegere qveat naturam. Qvod dum fit, duos unā dealbamus parietes fideliā: Animam nempe tingimus sapientiae lumine, et Lingvam imbuimus eloqventiae lepore.

5 Verum istud arduae forsitan fuerit operae? Pedum videbitur via, tam in vado te ubiqve senties, ubiqve intra cancellos ductus. Lubenti animo haud qvidqvam difficile; modo simul attentionis afferantur oculi.

6 Aude sis meis insistere vestigiis! Circumducam te denuo per Rerum campos, sed florum amaenitate jam contectos; non appellando amplius scapham scapham, et ligonem ligonem, sed condecorando rem qvamqve honorariis titulis, aliunde mutuatis.

7 Quaecunqve res in conspectum redierit (dicere volebam) obtendemus illi alterius rei velum, ut noscatur e socia, si qvae non (satis svaviter) cognoscitur ex se: aut saltem alium inducemus colorem, ut a variato Sermonis ductu novum accipiat spiritum et vitam, fiatqve oculis evidens tuis, qvam varie enuntiari qveat idem.

8 Adesdum, provolemus sub aperta Coeli! in propatulo sic habituri qvaecunqve DEUS (principium illud sine principio, rerumqve fons unicus, et basis aeterna) sibi gloriae, nobis oblectationi, primitus condidit: et hactenus filia Dei, rerumqve parens, et sedula sui conservatrix, Natura solerter operatur.

9 Postmodum nos ad Rura, et Opisicum ergasteria, humanitatisqve officinas Ludos literarios, conferemus: ubi spectare erit, qvā ratione Omnes hi diversa licet agunt, similiter tamen agant; et alter alterius operas nomenclaturasqve illustret suis: qvod ubi recte intellexeris, Artium, Morum, Lingvae, augeri tibi senties lumen.

10 Par exinde ratio erit, ubi Oeconomicas, Polincas, Monarchicasqve administrationes contemplando, singulas regiminis formas Naturalium et Artificialium imitamenta esse deprehendes.

11 Coronidem contemplationibus imponent Templorum sacraria; ubi qvō ritu hi, isti, illi, Numina revereri, et invisibilis Opitulatoris gratiam demereri connitantur: qvāqve rursum ratione Caelestis omnia permeans vis gubernet, ac in fines suos dirigat universa, observabis.

12 Ad hunc modum effugere oculos nostros poterit nihil, qvicqvid ad Rerum et Sermonis complicationes detegendas facere possit: Tuqve Rerum ad res collatione, et mutuā transnominatione, ipsas Naturalium, Artificialium, Moralium et Divinorum, ad invicem habitudines prospectabis. Unde tibi Rerum ac Lingvae recessus, Latinitatisqve veneres (pictae scilicet Rerum imagines, et Sermonum mucrones) patescent melius.

13 A conspectu tot denuo scandendorum montium anne trepidas? Spe bonā esto! Dum rerum premendo vestigia non absqve ordine sparsim feremur, sed scopos petemus directe, neqve post terga respectabimus, spatia haec spe citius emetiri poterimus: ibuntqve omnia in delicias, nusqvam non qvod animum blande titillet, sese offerente.

14 Qvod igitur felix, faustum, fortunatumqve sit, Porta patet, ingredere! Resqve de integro, a capite ad calcem, modo novo lustra: neqve nisi stadio a carceribus ad metas percurso, desiste. Factō hōc, oculatum te ad omnia humana et divina reipsā comperies: plus siqvidem in recessu habebit, qvam promittit a fronte, venustulum hoc exercitii genus.

II. Mundi facies prima, in Elementis.

15 Sub Jove aperto sumus! Circumfer jam oculos per amplissimum istud rerum receptaculum, Locum, sex constantem parietibus; Supra et infra; Ante et retro; Dextrum et sinistrum. Intra haec qvicqvid vides, MUNDUM vides, Compagem universorum absolutissmam, Domum supellectile instructissimam, Amphitheatrum spectaculis refertissimum.

16 Extimam illius circumferentiam testudineatam, visum nostrum undiqve terminamem, non abs re ut mundanae Civit atis moenia, omnia suo sinu complectentia, concipies.

17 Substrato vero huic pedibus nostris solo, et perfuso passim scatebris, circumfusoqve profluentibus ac ponto, Telluri nomen est.

18 Hoc tandem diastema diaphanum, Coelo et Terrae pariliter intersitum, spirabiliqve naturā repletum: Aeris nomine venit.

19 Qvatuor haec genitalia corpora, ut reliqvorum Corporum sedes, matrices, nutrices, ita et populatrices sunt, Aer qvippe res allambendo, rerum simul et refocillator est, et arrosor perpetuus. Aqva rerum refectrix, eademqve putrefaetrix: Terra omnium nutrix, et omnium devoratrix: Ignis omnium fotor, et omnium vastator, si invalescere

page 557/558, image: s351

. Hae sunt Elementaris Mundi rotae qvatuor, per qvas eunt et redeunt omnia.

20 Elementis vacans locus nullus est, omnia his referta, tamqve dense stipata sunt, ut inane spatium nusqvam detur, sed agitatio, attritus, permistio: qvorum temperatura salutem dat rebus, intemperies perniciem. Solatio est, si qvid corrumpitur in sua redire principia, indeqve resprodire novas.

III. Coelorum Exercitus.

21 Intende jam oculos in supernum illud Mundi palatium, tot candelabris conspicuum, sphaeram Illam aeternum volubilem! Vide picturas Firmamenti, gemmania Sidera! Vide Astrorum choros! Vide Coelorum exercitus! Vide Flammas inexstingvibiles, Mundi lampadas fulgentissimas! Vide Horologii mundani motores primos, Rerumqve circulatores sempiternos! Qvorum praesentia dat Lucem, oculorum collyrium, rerumqve omnium revelatorem: absentia Tenebras, Oculorum praestigias, Rerumqve (etiam maxime praesentium) Velatorem.

22 Vide mihi Phoebum lucis aurigam, Tenebrarum flagellum, caloris fontem, Mundi oculum, Astrorum regem! Umbram illam lucis DEI, Arcanorum detectorem, tenebrionum proditorem, Itinerantium ducem, Temporum dispensatorem, Dieiqve (qvi est qvotidianum principium, aeternaqve computatio) qvotidianum reductorem. Oriente qvippe illo, diurna lux oritur, occidente occidit; ut locus sit Nocti, qvietis reductrici, somni genitrici, curarumqve domitrici.

23 Ab eodem Sole Annus, qvadriga Mundi, normationem accipit; ut nobis jam Ver, pratorum pictorem, adducat; jam AEstatem, frugum maturatricem, comparere faciat; jam Autumnum, anni horreum, sistat; jam Hiemem, terrae reqviem, reddat. Ab ejusdem Phaebeae lampadis vicinitate AEstus, herbarum paralysis; ā secessione vero Gelu, frigoris ille partus, aqvarum condensator, herbarumqve perseqvutor, veniunt.

24 Nec minus tota Seculorum complicatio, per Annorum, Mensium, Hebdomadarum, Dierum ac Noctium, Horarum deniqve et Scrupulorum, in se redeuntes spiras, ad hujus coryphaei ductum sese convolvit et revolvit: hujusqve ipsius Thesei itus ac reditus, rebus per tot revolutionum Labyrinthos oberrantibus, verum Ariadnes filum sunt.

25 Vide mihi et Phaebi sororem ac aemulam! tenebrarum facem, noctis honorem, humorum praesulem; sed vario se nobis ostentantem vultu, et Proteo mutabiliorem. Vagabunda etenim cum sit, et nativā luce carens, fratris tantum de lumine lucens (eoqve dimidiā sui parte illuminata, reliqvo corpore tenebricosa) qvantō illi accedit propius (semel mense) tantō magis a nobis luminosum suum avertit vultum. Menstrua ergo haec diva jam pernox est, orbe pleno micans; jam silens, orbe toto latens; jam reparans cornua, et orbem resumens; jam contrahens et angustans: eoqve Noctem nunc nitidam, nunc obscuram, nunc caecam, reddens.

26 Extra hos luminis nostri diribitores specta mihi, apricante noctu coelo, triplex Stellarum genus. Et primum qvidem errantia sidera qvinqve (Grajo nomine Planetas) alterantia tum cursum, tum inter seipsos intervalla, et a terra altitudinem: stellam puta Saturm, stellam Iovis, stellam Maris, stellam Veneris, stellamqve Mercurii. Qvae Luminaribus junctae, veluti septem vitalia Mundi viscera sunt. Sol siqvidem planissime Mundi cor, totius ejus vitae fontem; Luna cerebrum, motuum directorem; Mercurius flatilem pulmonem; Venus genitalem rerum calorem; Mavors Mundi fel; Iupiter jecur: Saturnus splenem, referunt. Veneris jubar si qvando Astrorum et suum regem primo mane antecedit, et in plaga Eoa conspiciendum se praebet (qvod mensibus novenis facit continuis) Phosphori gaudet nomine; si rursum ā tergo comitatur, et primā nocte in plaga hesperia seu occidua se ostentat, (qvod tantōdem temporis spatio facit) Hesperi.

27 Reliqvus Astrorum fixis inter se distantiis radiantium, aeqvabiliqve motu terras circumvolitantium chorus, totum occupavit Olympum: qvos ab Erronibus tremulae radiationis vibratio (in his, praeqvam in Venere et Mercurio, inobservabilis) discernit.

28 Insunt qvoqve Firmamento perparvulae, densissimeqve consitae, stellulae, qvas per liberum aspectum, et citra specillorum opem, non videas; qvippe qvae candentiam tantum qvandam circum se excitant: qvemadmodum omni serenā nocte, in illustri illo astriserae Sphaerae tractu, qvem Galaxiam dixerunt, spectare datur: (praesertim si qvis Optico tubo instructus, coelestia illa tecta intueri animum inducat.)

29 Postremum Stellarum genus insolirum est; flammigeri, nunqvam terris impune spectati Cometae, ferales illi Calamitatum nuncii, Regnorumqve eversores horrifici: qvorum fulgor ā propriane flamma veniat, an a Sole transpareat, qvia inter Authores disconvenit, sub judice lis est.

IV. Sublunaria ostenta Ignea.

30 Recte IGNEM motorem moventium, fotorem nascentium, excoctorem maturescentium, retextoremqve ac dissipatorem omnium, dixeris: ut qvi pabula sua qvaerens, et lambendo attrahens, illa qvidem corpora qvibus blande inest secum sustentat: ea vero a qvibus pabula sumit, absumit, depascit, destruit.

31 Arida ardere, in proclivi est: ut et inardescentia gliscere, flammescere, aestuare etiam, si perflatui detur locus; concremari deniqve, et a favillis cinefieri. At Favilla qvid est? Vivus cinis. Cinis vero? rei combustae incombustiles reliqviae. Sed madida, vel etiam humida, citra fumationem, fumigationem, crepitationem, scintillarumqve disjectationem, ustulari neqveunt.


page 559/560, image: s352

32 Interim exiguissima qvoqve strictuta, arenti stramento, aut stupae, aut cuicui inardescere aptae materiei illapsa, nullo ei negotio igneā suā vi inflammationem infert: Tu vero, qvō Vulcanum compescas, e vestigio superinjectamentis opprime, aut fontibus obrue, vel tandem alimenta ipsa ignis dissipa.

33 Fumus qvid est? Rerum dense textarum, sed ignis vi subito retextarum, sursum evolantes flocci. Flamma qvid? resolventis se in aerem et lucem pingvedinis splendor. Fuligo qvid? condensantis se rursum materiaerustae scoria, cinis ater volaticus, periculosum Camini agglutinamentum, nī deradatur identidem.

34 Torris qvid est? ligni unius durans incendium. Titio qvid? lignum obustum, aut semiustum. Quid autem Pruna? Carbo vivus. Et qvid Carbo? restincta pruna.

35 Ne autem sis nescius, dum terrena fervoribus ignis urgentur, exurgeri halitus retorridos: qvi in sublime evecti, ignitionemqve (sulfureā suā vi) passi, flammantia Ostenta, qvibus aer ludat, producunt. Qvae illa? 1 Stella cadens: fumeus scilicet funiculus, perpendiculariter extensus, cujus pingvedo desuper accensa deorsum labitur, donec exstingvatur. 2 Draco volans: trabs nempe fumosae pingvedinis in transversum posita, conceptāque flammā stricturas disjectans. 3 et Ignes fatur: flammae videlicet ad palustria humi surgentes, et vage oberrantes. 4 Fulgetra autem, et 5 Coruscationes, qvid nisi missilia ignita Dei, mutaqve fulmina, sunt? 6 Sed Chasma in coelo nihil nisi nubium antrum, luceqve privata profunditas, est.

36 Atenim qvando exhalationes ejusmodi igne correptae collisionem patiuntur, edunt fulgurationes et murmura, cum horrisono nubium fragore: coruscant enim flammae, et retonant nubes, et discutit caelum fulmina, ut consternatione reddamur exanimes propemodum.

37 Ignes nubibus elisi, trisulca illa Iovis tela, temporis puncto emicant, violentiāqve tantā, ut obvia qvaeqve ictum experta prosternantur, diverberentur, praeurantur, aut etiam penissime perurantur et deflagrent.

V. De Aura aetherea, ejusqve vario fluxu.

38 Radiis Siderum continenter verberatus et penetratus Aer, est secundum minutas sui partes in jugi, rebusqve vegetandis in primis salutari, agitatione, nobis etiam insensiliter: persentiscimus nihilominus tamen plerumqve, sive secundum se totum in motu aut qviete sit, sive secundum partes.

39 Nam qvoties Aer calorem sentit, toties liqvescit, diffluit, in ampliora spatia se diffundit: qvoties frigedinem patitur, conspissat se, constipat, in angustum cōgit. (Ita Calor nihil est nisi aestuantium dissolutio ac distensio; Frigus nihil nisi rigescentium, et se intra se comprimentium, stipatio.) Utroqve versum aut se loco tenet uno, qviescens; aut undabundus fluit aliō, jam remissius, jam incitatius.

40 Venius ergo qvid sit qvaeris? Aereum flumen, Aeris puta dilatati, aut impulsi, eoqve novas sedes qvaerentis, de loco in locum migratio, et qvā transit, rebusqve se allīdit, humiditatum exsiccatio, purednumqve expurgatio: verbo uno, Scopae mundi Aura qvid? placidus aeqvabilisqve aeris fluxus. Procella qvid? Torrens aeris, aereum omnia obruens diluvium. Turbo qvid? Aerei fluminis (penetrare non valentis, ideoqve sese inseipsum collīdentis, et in gyros agentis) vortex. Cui si tandem non amplius a tergo insistitur, sistit ille, et in malaciam desinit.

41 Principes venti, a qvatuor Mundi cardinibus venientes, cum interjectis et ex obliqvo spirantibus, varias locis variis receperunt appellationes: ut eorum nomenclatura non satis sibi apud Graecos et Latinos constet.

42 Operationes ventorum si spectes, Septentrionariis et Orientalibus asperandi, adstringendi, gelandi; Australibus rursum et Occidentalibus remolliendi, resolvendi, regelandi, inesse vim, observatio te docebit. Etesia flabra annua sunt; praesertim qvae Canicula Terras urente a lateribus Aqvilonis gliscentes, fervorem solis temperant.

43 Eadem spirabilis natura omnia intima Terrae cava opplens, si concitata in fluorem exitum qvaerat violenter, conqvassat illam, vexamineqve tali Montes et Urbes concidere facit: dumqve in locum evacuatae aurae terra ipsa prolabitur, Labes fiunt et sedimenta.

VI. De Aqva, ostentisqve in sublimi aqvosis.

44 Spectemus Aqvas, pulveris terreni glutinamentum, rerum mollimentum, sitis levamentum. Fons qvid est? Subterreae abyssi vivus canalis, naturalisqve sipho. Puteus qvid? subterraneorum humorum cribrum. Fluvius? Naturalis aqvaeduectus, aqvarum natatio, cursus indeficiens, Regionum aqvatio. Mare? Terrae limes, regionum divisor, imbrium fons, fluviorum hospitium, aqvarum comitia perpetua. Oceanus? Aqvarum omnium origo, rursumqve vorago; Terrae amplexus universalis, ad Antipodas via etc.

45 Salinae, sunt optimi condimenti promptuarium: Acidulae, vicarii vini suppromus: Thermae, balineae sine Balneatore, et sine Medico medicinae admirabilis virtutis.

46 Eruptio hinc inde fontium dat Rivorum venas; qvarum corrivatio efficit Fluvios; horum autem confluxus majora, intra suos alveos ripis interclusos demanantia, Flumina. Pluviatilium vero aqvarum collecta, et praecipitanter volvens vis, Torrentes facit; Eluvionum, qvibus interdum Campi restagnant et vastescunt, materiam.

47 In Fluminis meatu, ubi aqvam continuo meare cernes, Fluentum erit; ubi se in gyrum volvi

page 561/562, image: s353

, Gurges et Vortex; ubi absorberi a seipsa contueberis, Vorago; ubi adeo in altum descendere, ut fundo destituatur, compereris, Barathrum: ubi autem nullum aqvae profluvium senties, nullumqve decursum, sed tumorem et diffusionem solum, Stagna erunt et Lacus; ubi ne motum qvidem notabis, terram tantum humore superfusam et permadentem, Palus; aut Lacuna, caeni confluges.

48 Mari salsitudo inest, salsugini muriae non absimilis: cujus Undae ab intraneo aestu qvotidiano intumescentes littoribus bis affluunt, bisqve remeant, horrendo cum sonitu, intra fretorum angustias potissimum.

49 Confinia Maris et Terrae non ubiqve rectam per lineam decurrunt, nec eandem sui ostentant faciem. Alibi enim Promontoria, qvae eminentis terrae partes sunt, in mare procurrunt: alibi Sinus Maris intra terrae limites le insundunt: alibi Insulae undiqve Mari circumluuntur; aut Peninsulae, Isthmo veluti collo qvodam Continenti cohaerentes.

50 Vapor qvid est? rarefacta aqva, volaticus fluor, Aeris rigator, Nubium genitor. Nubes autem qvid? Coeli velamentum, Terrae umbraculum, Ventorum vehiculum, aestuantium omnium refrigerium, pluviatum niviumqve mater. Nebula qvid? Est nubes in terra, nox in die, aeris caligo, insalubritatum fomes, roris seges. Sudum qvid? Nubium et Nebulae, omnisqve caliginis, absentia; exporrectaqve et ridens purissimi coeli facies.

51 Rorem qvid esse dicis? Tenuiorum vaporum concreturam, insensilem pluviam, tenellum herbarum pabulum. Manna autem? Mel aercum roscidum, salivam siderum. Et Pruina qvid est? gelatus Ros, hibernae arborum frondes. Nix deniqve qvid? tacitarum vellus aqvarum; siccescentes aqvae (non enim coramadefaciunt, qvam diu in sua forma); flos brumae; laetamen qvō stercorantur agri; plumae autem qvibus foventur, et a frigore defenduntur, segetes.

52 Nubis in aqvam resolutio, accipit a majore vel minore spissitudine diversa Rorationis, Pluviae, Imbris, Nimbi, Grandinis et Vredinis, nomina. Roratio enim subtilissima est, roris instar, pluvia. Imber, densa spissaqve confertis guttis pluvia. Nimbus, cum impetu ruens imber. Grando congelata pluvia. Vredo autem, ardore solis adustum, iterumqve plantarum frondes adurens, stillicidium.

53 Gutta jacens gutta est, defluens Stilla: cadens autem in aqvam cum imperu, inserit aqvae portiunculam aeris, qvi ad superiora remeans obducit sibi aqveam pelliculam, fitqve Bulla: qvarum minuta congeries Spuma est: stillantis vero aqvae frigore facta conduratio, Stirta; stantis aut fluentis, Glacies, in tantam obdurescens firmitudinem, ut fluminibus instrata pontium praestet usum.

54 Luminaribus qvoqve Coeli alias atqve alias species vaporosa aeris constitutio obducit: Coronas puta circa sidera; et geminatos Soles, aut Lunas; Arcusqve coloratos splendore admirandō coelum ungentes; qvos ideo Arcus pluvios, et imbriferos, dixerunt Poetae, qvia pallentes venientem, sereni abcuntem, nuntiant pluviam.

VII. Telluris facies et dissimilitudo.

55 Demitte jam oculos in solum Terrae, solidescentium corporum sustentaculum, qvam inaeqvalem sui ostentet faciem! hinc qvidem porrecta camporum aeqvora, inde umbones et dorsuosas prominentias, aliubi confragosos et salebrosos tractus: qvin et praecelsa montium juga, praealtasqve vallium coneavitates: inaccessas scopulosasqve cautes, et deruptissimas hiatuum voragines ac praecipitia. Alibi gramineo cespite obumbratam videas humum; alibi prae macritate soli glabrentia, rursumqve uliginosa et palude stagnata, loca. Hāc spectes solum pingve ubereqve glebā, istāc sitiens, siccaneum, sabulosum; illāc scruposum et petrosum, saxetaqve mera.

56 Oposses autem viscera ejus contueri oculis! occutrerent infiniti latebrosi recessus, variaque hinc inde meacula vaporationibus perflata perpetuis, et fluoribus perluta continuis: qvos dum subterranea frigora densando coagulant, progenerant res mineraies et fossitias, variae formae.

57 Tere pede glebam, aut fria digitis, pulverem habebis: dilue aqvā, dilurum erit lutum. Sed infuscata aqva reditura ad limpitudinem, condensat ad fundum crassamen, qvod limum vocant: Caenum vero prosubigimus pedibus.

58 Terrae genera sunt varia. Argillosa tenacitate suā fictilibus formandis convenit Margaga pingverudine suā agris laerificandis inservit. Creta, Ochra, Minium, Cinnabaris, succis infectoribus parandis aptae sunt: qvin et Medicinis, minerali vi praeditae omnes.

VIII. Fossilium species prima, Succus Mineralis.

59 Fluore minerali leviculā duntaxat alteratione solidescente, succi generascunt Minerales, formae et usūs varii.

60 Sunt etenim alii aqvā eliqvescentes: omnis nimirum salsilago, ubiubi ignem siccum sentit cum crepitu dissultans. Cujusmodi Sal usualis est, ignotus nemini, seu nativus fuerit, fossilis aut caesus; seu factitius ex aqvis marinis, aut salsis putealibus. Alumen item dulciter stipticum; et Chalcantum acide stipticum. Tandem et Sal nitri, qvem concretum Salem petrae. (et salem petrosum) nominant.

61 Sunt alii succi pingves, concipere flammam idonei: sive fuerint coagulati, sive liqvati: Cujusmodi Sulfur est, magnā inardescens celeritare: et Naphtha, seu Oleum vivum, cujus incendium eminus etiam attractum aqvā extingvi non potest, sed pulvere: et Electrum pertranslucidum: et Ambra odoratissima: aliaqve varium genus Bitumina.

62 Sunt denique succi fragiles, in pulvisculos friari, aut in pigmenta teri, apti: ut Arsenicum,

page 563/564, image: s354

Auripigmentum, Sandaracha: illud candidi, istud lutei, haec rubentis; Antimonium deniqve (qvam et Stibium, et Stimmi vocant) sublividi coloris.

IX. Fossilium species secunda, Metalla.

63 METALLA (qvae non abs re fluidam terram, solidatamve aqvam, dixeris) tot primaria sunt, qvot nobis Vitalia viscera, et Coelo motu proprio grassantia sidera. Aurum enim cor et Solem; Argentum cerebrum et Lunam; Cuprum jecur et Jovem; Ferrum, bilem et Martem; Stannum, renes et Venerem; Plumbum lienem et Saturnum; Hydrargyron pulmonem et Mercurium, reserunt.

64 Crudissimum inter omnia Plumbum est: e cujus materia pro picturis paratur Minium, et pro emplastris Cerussa, et pro fictilibus incrustandis Lythargyrum.

65 Duratius aliqvantō, et percoctius, Stannum est, ex qvo vasa escaria potissimum parantur: Sed omnia rigore superans Ferrum (indomitus ille Mars terrae, omniumque propemodum instrumentorum materia) rubiginem situ trahit, perroditurqve. Cujus medullam et nucleum Chalybem dixerunt, qvō ferramentorum aciesroboratur.

66 AEs Cyprium ahenis procudendis habile (obseqvitur enim prompte malleis) aeruginem luculentae viriditatis contrahit. Ex ipso autem Cupro cadmiae mixto conflatur Orichalcum, metallum factitium: non amplius ductile, sed fusile, hoc est, non malleis tundi, sed ignis vi liqvari ac in formas fundi, permittens.

67 His omnibus purius Argentum, subterranea illa Luna, suas nihilominus habens scorias.

68 Purissimum ante omnia Aurum, metallorum ille Sol, intus mera puritas, foris merum pretium, est: qvia cum sit compactissimae sub stantiae, eoqve pondere omnia corpora vincens, immittas id sexcenties licet catillo, substantiae nihil deperdit, nec ullam sentit rubiginem: Obryzum inprimis, naturae ipsius artificio absolute elurum.

69 Metallaris qvoqve naturae Talcum est: sed eō mirabilius, qvod ob indomabile omnino robur neqve liqvationem neqve malleationem admittit ullam. Cui contrario more Hydrargyron, aeterni liqvoris vomica, nunqvam concrescit, nunqvam durescit, semper liqvidum et tremulum (nullam licet rem madefaciat, imo ne humiget qvidem) omnia praeter aurum metalla perest.

70 Inter Metallorum misturas Electrum est: cinnus nempe stanni cum argento, neucro excellens, utriusqve particeps.

X. Fossilium species tertia, Lapides.

71 Lapides sunt osa Terrae, in tantam usqve concrescentis duritiem, ut deliqvescere nesciat, Minutulos acervatim collectos lapillos Arenam vocamus; majores et asperos Glaream et Scrupos.

72 Rudissimus lapidum facile in arenam friabilis, eoqve scabratus et bibulus, Tophus est. pumex, fistulosum saxum, ex spuma maris natum, nihil nisi lapidea spongia. Scissilis in laminas lapis, atratus, aptissimas dat Scripturariis tabellas, domorum tectoribus tegulas. Phengites, specularis est lapis, vitrum illiqvabile, in membranulas lapideas, tenuiores atqve ulla esse charta potest, dissectile. Tharcius lapis, Calx est, qvam accendit aqva, exstingvit oleum. Anthraciten aedificiis adhibere tutum non fuerit: qvippe qvi bituminosus existem ligni instar comburi patitur.

73 Pyrites, aeternus ignis thesaurus est: Cos, ferri samiator: Lapis Heraclius, seu Lydius, metallorum examinator: Siderites e ferro vitam qvaerens, ferro vescitur, ferrum sibi prae amore attrahit, aut etiam illi per justa spatia ipse assilit: Haematites, sangvinis venis insignis, sangvini sistendo valet. Smiris acuta, vitris et marmoribus scindendis conducit.

74 Rudum saxum nihil nisi humi jacere (seu emineat foras, seu sublateat in terra) novit: Scopulus superemhier extra aqvam; Cautes in aera cacumen exerit. Marmor solidissimum, et ad nitorem poliri aptum, albulum vocant Parium; candidum Alabastriten: rutilum, Porphyriten, ferrei coloris, Basalten.

75 Gemmae, qvid nisi subterranea sidera videntur? splendicant enim fulgidule. Nihil tamen qvam gummi saxonim sunt. Nubeculā aut scabritie notata, mendosa habentur.

76 Vis Gemmarum qvaedam nosse genera? Pyropus Sol inter gemmas est, flammae instar rutilans. Adamantem ex purissime radiante nitore agnosces. Hyacinthus purpureo, roseo et violaceo fulgore diluta gemma est. Smaragdus prae viridante colore sese approbat. Rubinus, sang vinis ad instar rubens, jucunde tangit oculos. Sapphirus, caerulei coeli grate refert faciem. Topazius, Adamantis ae mulus, in aureum tamen declinans, dnritieilli longe non respondet. Faspidem vario colore, sangvineis tamen ubiqve interpunctam maculis, videbis.

77 Secundatum partium gemmae sunt; Sardius (Carniolo nuper dederunt nomen) et Carchedonius (Granatum nunc vocitant) hic et ille subrubicundus: Achates, mirā colorum verietate (ut plurimu tamen croceo) variatum rerum figuras refert.

78 Crystallus, lapidosis antris hexagonae stiriae formā innascens, ut glaciem sonat, ita nihil nisi lapidescens glacies est: adeo durata, ut intabescere neqveat Margaritae, seu Vniones, splendentes Concharum calculi sunt. Corallium, fruticis marini lignum, sub undis molle, aqvā exemptum lapideam trahit duritiem, sang vineumqve induit candorem: ut in baccarum formam dolatum, margaritarum pretia aeqvet.


page 565/566, image: s355

XI. Stirpes generatim: speciatim Fungi.

79 Stirps, assixum loco animal effigiat: cui os radix est, nutrimenrum trahens: Viscera, corpus iplum nutrimenta coqvens: caput et artus, foras eminentes frondes, flores, fructus sunt: qvibus, succo destituta, illico privatur.

80 Fungus, terrae fermentum est, plantaeqve qvoddam rudimentum: descendens qvidem radice, sed fibris exiguis: ascendens caule, sed non se difsundens ramis, tantummodo in massam orbicularem, mollicellam, imitus imbricatam, concorporans.

81 Qvin inter naturae miracula numeratum Tuber, nullam radicem, fibras, aut capillamenta, qvibus Terrae cohaereat, habens, ne foras qvidem extuberat, membranulā duntaxat tenui se obvolvit.

82 Nonnulli fungorum ad escam sunt, et inter scitamenta ponuntur: maxime Piperites, Spongioli, Rufuli, Capreoli, Boleti: alii lethales sunt si edantur, ut Pulverulenti, Muscaru, caeteriqve ejusdem commatis.

83 Germana planta stirpe capillatā est, stipite corticatō, ramulis pampinaris, plerumqve multifidis. Minores harum annuā vice moriuntur et renascuntur: grandiores emori contumaces, aetatem bene serunt, perennantqve: mediae mediam proceritatem et durationem asseqvuntur: qvarum illae Herbae, hae Frutices, istae Arbores, audiunt.

XII. Herbarum sylva.

84 Cauli suo nixam dum vides Herbam (seu fuerit unicaulis seu multicaulis) Victualis ne sit, an Coronaria, vel medicinalis, cogitabis.

85 Inter victuales (nam non omnes vescendo sunt) numerabis sponte naturae proveniens Gramen, virore solum, non semine, conspicuum: tum qvae hominum curā seminatae cum flore semina edunt, Olera, Frugesqve.

86 Graminei generis herbae, sunt Muscus, herbeae nationis initiamentum; et Carex, incaute prensantibus manum incīdens; et Polygonum, sangvinalis herba, humi se ad vias explicans; Trifolium, et aliae qvas recensere infinitum foret.

87 Germina hortorum dant rem cibi, vel e foliis, vel e radicibus, vel e fructibus oleraceis.

88 Folia nobis in escam dant, tum Lactuea, rum Airiplex, tum aliae: sed agmen ducit Brassica, qvae femine primum enata, prost in aliud solum transserta, mox e medulla sui cymam nacta, circumplicatis circa illam foliis magna facit capita. Degener hujus species in. caulem altiorem prosiliens, foliisqve patulis se explicans, Crambe est. Ex Asparago qvod estur, thyrsi sunt; e scolymo capitella, ungvinosis foliis complicata.

89 Radices summittunt productiores; albentes qvidem Rapa, Napus et Raphanus; pallentem Pastinaca; flaventem Siser: rubentem Beta. At radices articulosas, seu bulbaceas, in Cepe, Allio, Porro, habemus; qvibus omnibus foliorum loco thalli sunt, seu styli: sed Cepae bulbus replicat se in tunicas; Alli et Porri bulbulus, in nucleos.

90 Fructus autem Oleracei, Cylindraceaepropemodum omnes figurae, sunt Cucumeres, Pepones, Melones, et qvae ad stupendam exerescunt magnitudinem, Cucurbitae.

91 Frugum est ferre grana; spicatarum qvidem spicis, paniculatarum paniculis, siliqvatarum siliqvis, inclusa: qvarum illae et istae nobis Frumentum, hae Legumemum, effundunt.

92 Frumenta prosiliunt in culmos geniculis interstinctos, cacuminatos vel in spicam folliculis grana foventem, aristisqve praemunientem (reperias ramen et muticas) ut sunt Triticum etc. vel in paniculam, fasciatim granula complectentem, ut Avena, Milium etc.

93 Legumini debilior scapus est, qvamvis et ipse geniculatus: in vicem autem spicarum Siliqvae sunt, valvulis grana includentes, qvemadmodum in Faba, Piso, Lente etc. videre datur.

94 Accessio frugum reputari possunt Cannabis, Linum, Vrtica; qvae a staminea vena commendationem habent.

95 In edulium herbarum numero reponendae sunt, qvae condiendis eduliis serviunt; ministrando condituris sives foliorum comas (qvales sunt Acetosa, Intubus etc.); sive seminum grana (cujusmodi Sinape, Cyminum etc) sive florum gemmulas (Crocus etc); siver radicum stirdes, vel truncos (ut Raphanus major, seu Sinapi Persicum, Juncus odoratus etc.)

96 Coronarias herbulas vocant floridas et odoratas, qvae coronis floreis, et serviis olfactoriis, sertis deniqve gramineis, plectendis conveniunt: intellige Violas etc. (Tinctorias his, seu infectivas, annumerare qveas, Rubiam et Isatin, seu Glastum, e qvo Indicum, seu Balaustinus color, caeruleus nigricans, paratur.)

97 Remedialium qvasdam Campi fundunt, ut Betonicam, Cychorium etc. alias sy lvae ferunt; ut panaces Angelicum etc. nonnullae ex Hortis bene cultis proveniunt, ut Hyssopum, Hipposelinum etc.

98 Sempervivum marinum, Veratrum, Rhaponticum, folia Senae, catharticae sunt, ventri movendo utiles; Ranunuculus, Cicuta, Napellus, Virosae et venenosae, cum imis stirpibus evellendae. Papavereum capitellum, vulnere violatum, exsaniat Meconium; succum scilicet somnificum, narcoticum seu stupefactivum, qvin etiam peremptorium.

99 Ad extremum, sunt herbae qvae aqvis supernascuntur, innatantqve: qvalis Fucus marinus, Lens lacustris, Castanea aqvatica. Sponia fungi subaqvei genus est, qvod saxis adnascitur: substantiā totā fistulosā adeoqve siticulosā, ut exempta etiam aqvis aqvas sitiat, attrahat, imbibat.


page 567/568, image: s356

XIII. Frutices, cum fruticeis fructibus.

100 Plantulae arborescenti, caudiceqve multifido exsurgenti, Fruticis nomen perhibetur: qvorum numerum perseqvi necessariumne? Familiariorum saltem.

101 Nuculas abellinas ferens frutex, Corylus est; pruna sylvestris, Spinus: sambuceas baccas, Sambucus: paliuri baccas, Paliurus: Rosas Rosa: rosas agrestes, baccasqve postea Cynosbati, Cynorhodos.

102 UvasVinaceas profert Vitis vinifera: Uvas spinas, Vitis spinifera: Berberes Oxyacantha: S. Johannis baccas, Ribes: sentis mora, Sentis: rubi idaei mora, Rubus idaeus: Cappares, Capparis.

103 Siliqvas dulces dat Ceratonia: corticulas dulces Cinnamomum (bicubitalis arbuscula, in sicco crescens, pluviā sterilescens): radiculas mellitas Glycyrrhiza: Hederae vero luxuries arbores et muros supervagata, illos et illas depascitur.

104 Balsami arbuscula intra bina cubita alta, folio rutae, perpetuā comā, osseis vitreisve incīsa cultellis (a ferro enim trepidat, et demoritur) destillat Opobalsamum, aurum pretio antecedentem succum.

105 Xylon, arbuscula lanigera, lartam sert ligneam: barbatae enim nucis similem defert fructum, cujus ex interiore bombyce lanugo netur.

106 Etiam hi paludibus innascentes fruticosi sunt: Iuncus dodrantalis; Scirpus (in summo typhas ostentans) tricubitus, in qvo frustra nodum qvaeras, qvia enodis est, texendisqve mattis et canistris servit: Arundoqve geniculata scapis et nodata, tantae in India magnitudinis, ut e singulis internodiis navigiola teruorum hominum capacia fiant.

107 Cardui, Asinorum lactuca; Ebulus, botros Sambuceis similes proferre gnarus: et Erice: Nardiqve omnes species, et Pseudonardus faemina, Ruta, Salviaqve et Marinus ros, et Absinthium, et Artemisia, cum Myrlillo (Vaccinia nigra et rubra ferente) aliisqve Fruticum majorum altitudinem nonadaeqvantibus, Suffrutices cluunt.

XIV. Arbores, cum arboreis fructibus.

108 Stirpem stipite uno sese attollentem, Arborem dices: atqve, si placet, ut humanum humi fixum copus considerabis. Ubi Truncum DEUS veluti Corporis staturam posuit, mox Ramis qvasi brachiis diffudit, cortice veluti cute circumvestivit, pelliculae interioris loco ei Libros, adipis loco Alburnum, carnis musculorumqve loco Pulpam, osstumqve vice Medullam, pro capillamentis de niqve Frondium foliaturam, dedit.

109 Et qvia nostros usus respectabat Creator, fecit aliis lignum fissile, interveniis distinctum; aliis flexile et vitile, ad mixto glutine lento; aliis deniqve rigidum et fragile, negatis fibrarum nervis.

110 Nec folia omnibus parafilo texta, aut simili formā figurata, sunt: Venosiora his, lanuginosiora illis; aliis rotundata, aliis mucronata, plus aut minus laciniosa, pleraqve marginem serrata: Autumno in hiemem inclinato defluunt arboribus, vere ineunte repullulascunt: praeqvam gummatis, qvae usqve et usqve vernant.

111 Qvibusdam umbrosussimae sunt frondes, ab exuberante viridantium foliorum luxuria: qvibus dum peramaene vireta opacantur, gratissima est sub illarum tegmine spatiantibus, aut recubantibus, a sole defensio etc.

112 Ad sterilitatem damnata serviunt aliās nobis percommode: tum foco pabula praebendo, qvae velocioris incrementi sunt, Alnus, Betula etc. tum aedificiis materias ministrando, procerioris aut compactioris substantiae, Pinus, Cedrus, Qvercus etc. tum deniqve vimina contexendis cratibus suppeditando, Salices, Ligustra etc.

113 Fructiferarum notissimae sunt pomiferae: fructum proferentes corticellā extrinsecus molli contectum, introrsus grana vel ossicula (seu ligna) foventem.

114 Qvae grana fovent poma sunt, Fici, Pyra, Mala (non haec duntaxat nostra vulgaria, sed et aurantia, citrina seu Medica, granata (per excellentiam sic dicta: nihil enim praeter grana continent) et lanata (seu Cotonea) Mespila deniqve et Sorba: ossicula foventia et nucleos, sunt Cerasa, Pruna, Persica, Armenica, Olivae et Corna.

115 Pomiferas excipiunt nuciferae, molli sub putamiue durum corticem, et sub hoc demum mollem oleosumqve nucleum occultantes: ut Iovis glans etc. Tu vero in Palma qvaere dacty los, in Abiete strobilos, in Robore gallas, in Subere et Ilice glandes, in Fago seu Efculo fagineas glandes etc.

116 Baccas molliores racematim serunt, Morus arbor sapiens; et Laurus (qvam fulmine tangi negant); et sylvestris Sorbus, aliaeqve id genus.

117 Aromatum arbores nominibus apud nos carent: ut qvibus Piper, Caryophilla, Myristicae nuces (myrobalani) cum suis corticibus (macidibus dictis) innascuntur etc.

118 Resinaceas tandem vide arbores, Pinum, et Piceam, cum ex iis defluente, et in iis residente humore, Resina, picis et axungiae materie; et lentiscum, cum sua Mastyche: et Terebinthum, cum Terebinthina: aliasqve Myrrhā, Thure, Camphorā, caeterisqve pretiosis lacrymis stillantes arbores.

119 Fructiferae qvomodo pariant scire si aves, attendito. Gemmascunt (hifundine primā) omnes Arborum surculi, gemmisqve hiascentibus prodit Flos (Fici tamen arbor proverbio locum fecit; Ad flores ficus venias, i. nunqvam: nunqvam enim florem emittit, sed grossulum: sicuti Corylus inlum gemmationi praemittit): florem mox ipso pediculo pensilis Fructus inseqvitur, sensimqve grandescit et mitescit, donec percoctus ad maturitatem deveniat.

120 Condensus arboribus ager Sylvae induit nomen: referta graminum et arborum amaenitate, aviumqve concentu canora loca, Tempe sunt; saltuosa rursum, salebrosa, saxis et vepretis

page 569/570, image: s537

, eoqve transire contendentibus impervia, Tesqva dices. At sylvam disraratam, subindeqve intercīsam ubi spectabis, caeduam vocabis; sicur incaeduam, opaca nemorum et montium ostentantem, Lucum etc.

XV. Animantes in commune: seorsum autem rudiores, Palpitantes, Repentes, Serpentes.

121 Animal non sine causa Ambulatilem plantam, non sub se, sed ubivis, alimenta qvaerentem, eoqve vitā robustā, potentiāqve res eminus cognoscendi, et facultate illis sese admovendi, praeditam dixeris.

122 Hae Vitae actum conseqvuntur oriundo, pertexunt pascendo, multiplicant similia proseminando: qvae causa est, ut per omnia genera in sexum, virilem et faemineum, dissecta sint.

123 Potentia res cognoscendi Sensibus constat, illis rerum interpretibus ac nuntiis: qvos rebus (alimoniae inprimis gratiā) qvinqvefariam, attrectando, obodorando, delibando seu degustando, auscultando, obtucndoqve, obvertit.

124 Admovent autem se rebus concupitis, aut se amovent a fastiditis, Pennatae qvidem animantes volatu, pinnatae natatu, pedatae incessu, seu ingressu.

125 (In transcursu notabis, Animal extra motum aut Cubare, membris omnibus humi stratis; aut Sedere, inferiora substratis, superiora arrectis; aut Stare, membris de humo sublatis, et super pedum bases sese aeqvuibrantibus; vel saltem in aliqvod adminiculura reclinatis.)

126 Simpliciora tamen, qvae rudimenta solum qvaedam animalis generis sunt, simplicius etiam se de loco in locum promovent; palpitando puta, ut Conchae; aut reptando, ut Vermes; aut serpendo, ut Serpentes.

127 Conchae, (animalcula crustata, formae variae, carne viscosā et exsangvi testis adhaerente) non aliter se sub aqvis qvam palpitatu, ideoque lente, et relictā post se in luto semitā, dimovent. In qvo genere eminent, plenissima sapidi succi Ostrea; et pretiosos intra carnem progenerantes calculos, Vniones, Conchylium margaritiferum; Murex, deniqve, turbinata testa, tingendis purpuris expetendum succum evomens.

128 Similiter his Cochlea (seu terrestris fuerit seu fluviatilis) testeum suum tuguriolum, qvaqvā langvide graditur, secum trahit. Orbam luminibus credunt, sicut et Limacem, seu Cochleam nudam: utriqve tamen cornua sunt, ad praetentandu.

129 Minora conchis animalcula, Vermes, pariter exsang via et exossa, corpusculum solum convolvendo et evolvendo repunt: atqve nutrimentum e materia unde nati qvaeritantes, eam ipsam perrepunt, perrodunr, et peredunt, etc.

130 Atenim Insecta pediculis instructa, expeditius longfe cursitant vel saltitant: qvales sunt, Pediculus, capillorum animal; et Pulex, pulveris pullities: et non absimilis huic, sed perniger et praedurus, Ricinus, carni animalis capite ita immersus, sugereqve non cessans, donec crepct: et Cimex rotundus, foedus et foetidus Cubilium hospitator: et Oniscus cum Millepeda: et Formicula ruricola, omniparentis Terrae agilis alumnula, fatigari nescia: et Aranea muscarum venatrix, cassiumqve qvibus eam implicet ingeniosa tum textrix tum distentrix.

131 Serpentum nomine veniunt longiores illi Vermes, qvibus corpus cartilagineis contextum contigit annulis, cujus sursum et deorsum arcuatione, aut ad latera sinuatione, tractu reciproco sese metant: cujusmodi sunt Angvis vulgaris, subinde se in spiras colligens; et Coluber, nemorum umbras incolensi; et Hydrus, in aqva vivens: et Aspis, penetrantissimo veneno; et Acontias, qvi se librando jaculi instar projicit; et Excetra; sola serpentini generis vivipara: et Caecilia, utrinqve capitata: et Basiliscus, diademate insignis, sibilo alios serpentes fugans, hominem aspectu perimens, frutices contactu et afflatu necans: tandem Draco, ingens atqve (ut scribunt) volaticus.

132 Huic venenatorum generi accenseri pedestria haec memineris: Lacertam brachiolis lacertosis; Sepam, lacertae persimilem, sed minorem; Stellionem, aureolis picturarum maculis; Salamandram, cui tantus rigor, ut ignem tactu non secus ac glacies exstingvat; et deniqve acumine caudae metuendum Scorpionem,

XVI. Alites, cum volaticis caeteris.

133 Animal pennigerum, Avis, alarum remigio in auras se tollens, in aere librans, praepetiqve volatu qvocunqve transferens, veluti aerius piscis est. Canda, animalium appendix, qvadrupedibus qvidem in pudendorum Velamen datur, sed volucribus (sicut et natatilibus) in gubernaculi usum. Pennae plerisqve versicolores, ornatūs gratiā;. Plumae omnibus mollicellae, fomenti causā. Rostra singulis cornea, dentium vice. Solus Vespertilio (inter aves monstrum, qvippe nihil nisu Mus alatus) pro plumis pilos, pro rostro dentes, pro alis membranas, obtinet:

134 Bipedes itidem omnes ad unam sunt (ne qvidem Paradisi ave exceptā, qvam perpetuā volare, eoqve pedibus destitui, fuerunt qvi authores fuerint) licet praegrandiores pedibus tantum ad ambulandum, minutiores tantum ad saltitandum, intermedii incrementi ad utromqve, utantur.

135 Ingluviem nt referciant, escam rostris capessunt: qvam licet pitissando diluant in ventriculo, urinam tamen non faciunt, humiditate omni in vapores, qvibus humectandae sunt plumae, perpetuō abeunte.

136 Cubilia sibi Nidosque ut plurimum inaccessis locis fingunt et construunt. (Alcedinem, passerinae magnitudinis aviculam, in ipso mari circa brumam, mitescente tunc aeqvore, nidulari scribunt, nidamento ex spinis piscium collecto, cucurbitae formā.) Tum eadem nidificia qvam possunt mollissime substremendo pariunt Ova, qvibus mox incubatu fotis exeubant infantes pullos. (NB. Ex albo

page 571/572, image: s358

formatur aviculae corpusculum, luteum vero alimenti loco est qvamdiu intra testam vivit pullus.)

137 Giganteā inter alites mole, Siruthiocamelus est, ad volandum ob pondus inutilis: pumiliā, Regulus, sepimentorum foramina pervolitare gaudens. Rex alitum gloriosissima, Aqvita est, Jovis ales, Visūs acie cum sole certans: ignobilissima contra Vpupa, cristis qvidem a capite exeuntibus galeata, in stercore tamen et fimo semper degens. Speciosissima omnium Pavus, Iunonia avis, multicolor, et discolor, et versicolor, caudā splendore toties mutatā qvoties motā, ut rotatione illius et contemplatione efferat se insolentius. Invenustissima rursum Noctua, lucifuga, cum aliis qvae solem nesciunt, et noctis monstra sunt, non cantu vocales, sed gemitu, Bubo, Asio, Ulula, Aluco etc.

138 Caeterarum Volucrium in greges partitio talis est, ut vel Indigenae sint, vel adventitiae seu peregrinae: Camporum incolae, vel sylvarum aut aqvarum.

139 Nostrates vernae pleraeqve scalpuriunt terrae purgamenta ungvibus. Inter qvas familiam ducit Gallus canora avis, nocturnus vigil, familiae excitator, galliciniiqve sui statis horis iteratione Horologium vivum: qvi Gallinacei gregis dux fidus, dum contra aemulos generose pugnat, victus silet, victor cantat. Ales ab Indis, pavi aemula (formositate tamen non exaeqvans) glabro ac depili capite, obducto cristā rubrā, carnosā, cumqve irascitur purpurascente. Columbinum genus propter timorem summa in tectis loca captant: pennipedes inter formosas habentur.

140 Domesticarum ordini adscribe, qvibus aedes circumcolere nostras volupe est: Hirundines puta, aves aestate nobis hospitas, hieme sub aqvarum glacie, aut per arborum cava, exulantes. Et Tasseres brevissimi aevi, ob salacitatem, ultra biennium enim raro provivunt. Et Monedulas furaces; Cornices imbrium augures; Picas item garrulas; et in turribus nidificare amantes Tinnunculos, Columbarum amicos, Accipitrum ab iis depulsores. Ex aqvaticarum tandem genere, Anserulos et Anaticulas.

141 Campotum accolae, omnes frugilegae, sunt; Alaudae, rectā in aerem subvolando cantillare, humi silere, gaudentes; qvarum cristatum genus Galeritas vocant. Tum Coturnices, et his majores Perdices, et magnitudine anserem superantes Bistardae; et Grues, qvando loca calidiora petendo maria transmittunt, trianguli efficientes formam etc.

142 Sylvarum incolae sunt, ex majoribus Vrogalli, Vulturis magnitudine; et Phasides, gallinae sylvestres picturatissimae; etc Attagenes (perdices montanae) in mensarum honorem expetiri; cum Palumbis et palumbulis, Cuculisqve et Turturibus.

143 Minores Sylvaticas cibatu discriminamus: qvia qvibus qvaeque rebus delectantur, iisdem insidiantur: Ficedulae ficubus, Meropes apibus, Rubeculae muscis, Currucae vermiculis, Pici bestiolis sub arborum cortice nidulantibus: Turdi juniperinis baccis etc. qvos perniciem sibi cacare ajunt, si verum est etc.

144 Minimae nemoralium oscines sunt: inter qvas principatus est Philomelae, liqvidissimos admirabili svavitate cantus fundenti, dehinc Fringillae, Galbulae, Paro, Luteolae, Linatiae, Cardueli etc.

145 Psittacus, pulchritudine nulli avium secundus, et Siurni nostrares, Merulaeque, vocis humanae solertes imitatrices fiunt, si erudiantur: Vanellus elegantulus qvidem, sed ingratus vociserator.

146 Praedatrices, carnibus vorandis intentae, obvia rapiendo, ac praeacutis rostris et ungvibus dilaniado, solitarie divagantur: in qvo genere sunt Accipitres, plus animo qvam viribus armati: cum Nisis, et Falconibus, et Buteonibus, et Milvis, et Vulturibus, et Coracibus, omnibus accipitrariam exercentibus artem.

147 Aqvaticis, qvō natare qveant, remorum loco plani pedes dari sunt: qvod facile in candidissimo Olore, profundissimaeque gulae Onocrotalo, Pelicano, Butione, Qverqvedula et Merge, ac Fulice, videbis.

148 Sunt qvidem ichthy ophagae volucres ungulatae etiam, seu digitatae, non tamen natatrices: sed aqvarum tantummodo circumvolatrices: qvales Ardea, Ciconia, Gavia, Motacilla, et alias si qvae sunt ripariae et litoreae.

149 Volantium ordini accensenda veniunt Insecta alata: sive pungentia aculeo, qvales sunt melligera Apum plebecula (sed harum degeneres, Fuci, aculeo deficiuntur) et fremebunda Vesparum colluvies, furiosaque Crabronum familia; sive fodicantia rostello, cujusmodi sunt omne Muscarum genus, sub qvibus Culicibus etiam, humorum illis alumnulis, et sangvisugis; Tabanisque et Asilis, sedes datur.

150 Rore pascentes Cicadae, pinnarum et femorum attritu stridorem edunt, qvō pratorum maturitatem praenuntiant; majores autem his Locustae (in India trium pedum longae) messium depopulatrices, ipsae alicubi edules fiunt: Papiliones, ut nihil nisi volatiles Erucae sunt, ita nihil nisi easdem disseminant: Grylli fistulā ventris strident; Pyraustae ad lucernam avide advolantes, exustaeqve pereuntes, proverbio Pyraustae gaudium gaudere locum fecere.

151 Singulare in hoc insectorum agmine est illud, qvod membranaceas tenues alas crustatis integit vaginis: Cicindelas noctilucas, Bruchos Scarabeos (mutilos et cornutos) Cantharidesqve generis varii intuere, conspicies.

XVII. Pisces, cum Natatilibus caeteris.

152 Adeamus aqvarum incolas, qvorum genus notissimum Pisces sunt. Piscis autem qvid? Navis animata, non facta sed nata. In qva remi, Pinnae sunt; gubernaculum, Cauda; antlia, Branchiae; vela, vento plena Vesicula, qvā ruptā, Piscis ut massa iners pessum suā mole sidit.

153 Major horum pars sqvamarum tegumentis loricata, sexum viscere distingvit; qvi enim Lactes habent, masculi sunt; qvi Ova, faeminae: pars item glabelli ad lubricitatem, et oblonguli: inter qvos eminent Angvillae, Congri, Muraenae,

page 573/574, image: s359

Lampetrae, Mustelae fluvialae, angvinaeqve speciei caeteri.

154 Fluviatilium vastissimi sunt, Silurus, Sturio, Exos, qvorum corpus in immodicum exuberat, ad pedes 20 et ultra: minutissimi contra sunt, Apua (vix avenacei grani excedens mensuram) Cobitis, Fundulus, Gobius; in mediocribus sunt, Alburnus, Perca, Trutta etc.

155 Inter lacustres et piscinales praerogativam habent, Lupus piscis, Cyprinus, Cyprinus latus, Merula lacustris, Coracinus etc.

156 AEqvoreorum nobis notiores sunt, Haleces salitae, Passeres et Aselli solibus tosti, et Salmones delicati, etc.

157 Omnes isti universi mutuo attritu lentorem qvendam salivant, et per aqvarum fundum spargunt, qvi vivescens pisciculos producit. At marinae belluae, Ceti, vivos pariunt catulos: cujusmodi sunt Bos marinus, tres qvatuorve nostros aeqvans boves, iners et ignavus: et Delphin, velocissimum animalium, ocyor volucre, ocyor telo; et eo paulo minor, et rotundior, Orca; et Physeter, ducentos cubitos longus, per fistulam capitis aqvam sursum ejaculans; et Balaena, sexcentorum pedum longa, qvae si qvando supernatat fluctibus, adnare insulam putes: qvam tamen Xiphias, rostro suo ad duos tresve cubitos porrecto, tamqve mucronato, ut interdum naves et saxa perforet) perseqvitur, lancinat, et laniat.

158 Habent et Mollia aqvatilia admirationis multum: qvia licet nec sangvinem habeant nec spinas, robore tamen et ingenio pollent. Ut est, tum Polypus, hominem in aqva brachiis complectens et conficiens: at rursum Piscatorem fugiens et saxis sese applicans, eorumqve colorem mentiens; tum Sepia, aqvam succo atro, ne conspici qveat, inficiens: tum Aranea marina etc.

159 Cancrorum omne genus testā intecti, et multipedes, nervosaqve cervice, sunt, forficulas in ore gestant, manuumqve loco forfices habent praegrandes, qvibus prehendunt, stringunt, scindunt. Quorum maximi sunt Cammari (seu Gammari) et Astaci; rotundi Carabi; minutuli Sqvillae.

160 Concīsa hujus Elementi animalcula non pauca videre est. Inter qvas Sangvisugae, qvibus proprium suctu affigi, et morsu adhaerescere, donec sangvinis plenae rumpantur. Et Araneae fluviatiles (qvas Tipulas, et Tippulas, seu Tipullas vocant) incredibili velocitate aqvas transsultantes. Et Seta aqvartica, lumbricus crassitie crinem non excedens, etc.

XVIII. Qvadrupedum mansveta, Pecora cum Jumentis.

161 Jam tibi adducam Quadrupeda, terrenum animantium compactae substantiae genus, qvod faetus vivos progenerat, uberumqve lacte alit: sed grandiora qvaeqve singulos, et tardius; exiliora plures simul, crebriusqve.

162 Tegumenta illis sunt aut pili, at Vaccis; aut Villi, ut Ursis; aut lanae, Ovibus; aut setae, suibus; aut sqvamae, Rhinoceroti: pedes vero aut digitati, ungvibus armati, ut Cani; aut ungulati, atqve id vel solidā ungulā, ut Eqvis; vel bifidā, ut Bobus.

163 Horum qvae cornibus armantur, superiorum dentium destituuntur serie, qvippe qvorum materies in Cornua abit. Unde est, ut cibos in ore volvant potius qvam mandant; eoqve illos non satis primā pastione masticatos e ventriculo iterum retrahant, et remandendo melius conficiant. Sed notabis Ventriculum illis qvadriplicatum esse: primum capacissimum, proxime sub gutture (volucrinae ingluviei loco) Rumam dictum: unde angustus transitus in Reticulum, Rumā paulo minus: hinc in Schinum, multis intus plicaturis (uti liber foliis) constantem; demum in Omasum, verum ventriculum. Tandem seqvuntur Intestina. Sed ruminantibus pingvedo omnibus spissior est, non adeps dicenda, sed sebum.

164 Pars horum, manum patiens humanam, nostrae se submittit curae; Pecudum scilicet omne genus, inprimis autem operarium: pars alia ferociunt, hominis conspectum profugientes, eoqve sibi vivunt, sibiqve ipsis victum prospiciunt, et securitatis causā per saltuum foveas et lustra sese recondunt et illatebrant, iudomitae et intractabiles Ferae.

165 Mansveti pecoris, qvod lacticiniorum et carnium causā alimus, corpulentissimus est Taurus, paleari ad genua propendulo (si bene habitus) visendus: Bovem faetam vocant Fordam, et Hordam; non faetam Iuvencam et Buculam etc.

166 Lanare pecus Ovis, qvidqvid intus et extra habet, nobis habet, nostrisqve praebet usibus, vivum et morruum. Vellera enim dat ad vestes, pellem ad pellicia, carnes ad esum, intestina ad chordas, excrementa ipsa ad agros laetificandum.

167 Paulo secius omnia haec Hircus et Caper, cum caprino et haedino grege suo, mali hortulani: ambedunt enim et circumrodunt Arbores, etc.

168 Lutulentus sus, Verres, Majalis, Scrofa, Nefrendes et Delici, tota scilicet Porcina gens, suillis est moribus, spurcis et immundis: omnia tamen illius non solum edulia, sed et delectabilia, habentur: seraeqve ipsae usui sunt.

169 Alterum mansveti pecoris genus, qvod juvandarum operarum causa sustinemus, JUMENTA, seu VETEKINA, vocamus. Quorum robustissimus est Camelus, Currūs instar Mercatorem cum mercibus ferens, atqve in aridis et desertis regionibus eō commodius serviens, qvod famem et sitim qvindecim diebus perfert. Sed Eqvinum huic proximum pecus magis varios et elegantes sui praebet usus: ad vecturam, ad tracturam, ad eqvitationem etc. Asinus, vere asinus, ad onera et fustes damnatus, aerumnosam suam sortem pando corpusculo, cernuo incessu, demissis auriculis, tristiqve ruditu, et rudi insuper pabulo, contestatur.

170 Etiam custodiae nobis et rebus nostris e jumentis dati sunt; Vigilans noctu Canis, cautusqve Catus. Ille contra fures foris excubans,

page 551/552, image: s360

domesticos penoris insidiatores, mures, observans.

171 Qvanqvam et interdiu Canis officium faciens, adventantes inspectat, ignoros latrando prodit, accedentibus improvide morsum intentat, in violentos insilit, eoqve hero suo res suas defensat. Contra degeneres Canum caudam deflectunt sub alvum, subducunt se; percussi qvirirantur etc. Peculiare canum est rabie inflammari, ultro citroqve cursitare, in obvios irruere, et qvoscunqve tum momorderint, in eos similem furorem propagare: ut caninos induendo mores latrent, qvadrupedes incedant, alios rursum admordeant etc.

172 AEluri occupatio tota circa musculos captandos est; noctu praesertim. Nam per tenebras qvoqve videndi pollentes habet oculos, qvorum pupillam et dilatare scit et contrahere, etc.

XIX. Qvadrupedantia fera, cum Bestiis ancipitibus.

173 Majores ferarum Belluas appellamus: immanioribus et carnivoris Bestiarum nomen est.

174 Bos luca, non belluarum tantum sed omnium terrestrium animalium vastissimus (turrem enim ligneam cum armatis 30 viris ferre potest) exilem tamen pavescit musculum, grunnientemqve suem. Dentes habet octo, duos tamen ad qvatuor cubitos prominentes, e qvibus candidissimum confit ebur: manūs autem loco Promuscidem, ceu nasum longissime et undiqvesecus versatilem, qvā ori pabulum attrahit.

175 Hostis huic est Rhinoceros, longitudine fere par, cruribus tamen brevioribus, colore buxeo; cornu in haribus repando armatus, qvo ad saxa limato pugnae se praeparat, in dimicatione vero alvum Barri maxime petit, qvam scit esse molliorem.

176 Magnitudine his proximi sunt Boves a sylva: Bubalus propter feritatem nunqvam cicurabilis: Vrus, propter immanitatem neqve homini neqve ferae qvam conspexit, parcens: Bonasus deniqve (seu Bison) jubā eqvina, caetera tauro similis, cornibus ita in se inflexis, ut non sint utilia pugnae. Quapropter fugā sibi auxiliatur, reddens in ea fimum trium orgyiarum longitudine, cujus contactus inseqventes ut ignis amburit.

177 Monoceros, praelongo visendus cornu, deserta et inhospita incolenstesqva, ob feritatem et celeritudinem, dictu incredibilem, capi difficilis.

178 Inter feras, qvae in ramos sparsa gestant cornua, maxima est Alce, tergum prae duritie ferro impenetrabile habens: jubatus dehinc, Rangifer, Cervus palmatus, cursu ita valens, ut per nivem aut glaciem unius diei spatio triginta majora conficiat milliaria.

179 Proximus huic agilitate Cervus, cornua gestat similia, sed ob humorem aestivo calore exsiccatum qvotqvot annis (ut abarboribus folia) decidua: peculiare hoc habet, qvod morti vicinum se sentiens lacrymis indulgeat.

180 Dama, cervulus est cornibus displanatis: bex, cornibus in dorsum reflexis Rupicapra, cornibus ita obuncis, ut horum auxilio rupes insiliat, indemnisqve desiliat: Capreolus omnium corniferorum minimus est.

181 Bestiarum nulla cornuta est, immanibus armatae dentibus ac ungvibus omnes: nempe qvia non herbis, sed carnibus vorandis destinantur. Qvarum robustissimus Leo, cui inter feras principatus debetur, robore laterum, firmitate coxendicum, nervorumqve spissitudine valens, ipsā oris vastitate, armorum hirsutiā, vocisqve rugitu, formidolosus est.

182 Pardus (seu Panther) velocitatis admirandae (illius tamen non prodigus, si qvid non tertio saltu asseqvitur, dimittere observatus est) idem inter qvadrupedes, qvod Pavo inter aves, tam insigni macularum varietate spectabilis, ut nullam bestiam nominare possis, cujus colorem non aliqvā sui parte referat. Pardalis tamen (Panthera) praeter interalbicantia puncta non adeo multam ostentat varietatem.

183 Omnium saevissima Tygris (colorem si spectes, itidem maculosa) tympanorum sonitu adeo efferari dicitur, ut in rabiem acta seipsam dilaceret. Aliqvantoqve corpore minor, ferocitate haud dispar, Lynx, praeacuti est visūs, et tergore colorato.

184 Villosus Vrsus totam hiemem in speluncis delitescit, non alio sustentatus alimento, qvam humore, qvem prioribus ex pedibus, tunc intumescentibus, exsugit. Vrsam catulos, imperfectius natos, lambendo refingere fama fuit, sed vana: nascuntur enim ut caetera animantia perfecta, lambunturqve a matre non alio qvam a matribus suis alii catuli fine, ad sordes abluendas.

185 Voracissima bestiarum Lupus, stomachoqve adeo fervido, ut ossa concoqvat, famem invadentem ululatu testatur. Gulae vero dedita, et dolis ingeniosa, Vulpes, etiam domi nostrae educata ingenium sylvestre nunqvam deponit, nunqvam ferociam exuit: vernatione alopeciam patitur.

186 Onagrus, herbarum pastus si desit, vento pasci perhibetur. Apro in dentibus praesidium omne est: qvorum artritu frendens, et seritatis incendio ore spumans, ipsoqve minaci aspectu terrens, perseqventes se et vertagos et venatores impetit, sauciat, saepius et dilancinat.

187 Simius, humanarum operum perridiculus imitator, solus inter qvadrupeda pudendorum velo, caudā, destitutus, a clunibus semper nudis, et atrritis, Cluninum pecus dictus est. Cercopitheco similiter deformis forma, et aeqve ludicra gesticulatio: sed eā felicior, qvod ei qvō velanda velet non defit.

188 Lepusculus, inauspicati ominis animal, celeritate pollet: sed animi pusilli, prae metu oculis dormit semiapertis, et auribus (qvas ad melius percipiendum sonos longiores accepit ad omnem strepitum (vel praetervolantium muscarum)

page 553/554, image: s361

arrectis, proripere se et fugere paratus, ab inermibus pedibus auxilium petit. Si fuga negatur, et se opprimi videt, lamentabili vagitu miseriam deplorat. Ex eadem Leporina cognatione Cuniculi sunt, faecunditatis innumerae: qvippe qvi fetum super fetum et concipiunt et partu edunt, ut ex uno conjugio intra vertentis anni curriculum septuagesima possit existere proles.

189 Herinaceus, animal spinis horridum, qvoties sibi periculum ingruere videt, toties se in globum convolvit, aculeosqve praeacutos circumcirca erigit, ut nec a canino ore, nec ab humana manu, impune tangi qveat. Decuplo hoc major Hystrix (AEthiopicus Erinaceus) majoribus armata (ad spithamae usqve longitudinem) aculeis, iisqve e contracta et intensa cute missilibus: adeo enim hos ejaculatur potenter, ut urgentium canum figatora.

190 Gazela, Capreolus Indicus, ex umbilici vomica fragrantissimum exsudat odoramentum, Moschus dictum: nec absimilem odorem, sed gratiorem, spirat Sibeti (cui Felis figura) sudor, ter de die, ab iis qvi alunt, abstergi solitus.

191 Felium et Murium sylvestrium, varia sunt genera, qvos pellium causa venantur: Maries, Martium et pugnax animal; Mustela scythica, pretiosissimae pellis; et Mustela Alpina (Hermelinus qvibusdam); et Mus ponticus, cujus exuvias Murinas pelles vocant: Mus deniqve noricus; cum semidomesticis Viverra et Mustela.

192 Ex cognato genere sunt Sciurus, Melis, et Glis. Hic et iste admodum somnolenti totam dormiunt hiemem: ille nominis mensuram implens sui, umbellam sibi caudā suā facit; qvam adeo latam et villosam habet, ut illi de ramo in ramum, et de arbore in arborem, travolanti alae vice serviat.

193 Huc spectat Campestris marinus grex, segetum populator: inter qvos priores partes habent Cricetus et Sorex, profundis foraminibus pro habitaculis usi. Talpa lumen desiderans (qvippe oculis capta) sub terra semper se continet, radicesqve herbarum inqvirendo, aut domicilium transferendo, grumos facit.

194 Claudant qvadrupedantium agmen ancipites bestiae, in utraqve sede (terrae et aqvae) viventes. Quod genns sunt, Canis ponticus (qvem Castorem vocant) et Luira, uterqve pilosus, staturāqve canina: sed ille caudam habens sqvameam, piscis instar, pedesqve posteriores velut anserinos. Tum Crocodilus, ex ovo non magno (anserinum non excedente) nascens, et ad 20 ulnas exerescens: habensqve hoc singulare, qvod inter mandendum non inferiorem mandibulam, more aliis animalibus usitato, moveat, sed superiorem. Adde his clypeatam Testudinem (qvae in India tanta reperta est, ut insistentes sibi Viros duodecim gestaret) cum Rana et Bufone etc.

XX. HOMO quid, et cur hīc.

195 Veniamus a Macrocosmo ad microcosmum, in qvo omnium rerum radii concentrantur! a Domo tam numerosae familiae, ad ipsum Patrem familiās: qvi ipsius Dei imago, incarnatusqve Angelus est, Mundus parvus, (sed magni Dei templum vivum; Animal divinum, in rebus regendis et gerendis Dei coadjutor, et in edendis visibiliter sapientiae ludis collusor; Creaturarum dominus, Creatoris vero sui rationarius. Adesto igitur excitato sensu, ne alia cognitioni subjiciens tuae, teipsum incognitum habeas.

196 Hominis exordium in occulto est, e sangvinis gutta. Inde prodit massa viva, sed sui ignara. Ex hāc fit bestiola, ad sensuum ductum brute discursans. Demum coerceri incipit, si incipit, rationis freno: ut grandescens corpore, grandescat insimul animo; factusqve aetate adultus, reperiatur adultae qvoqve Vir sapientiae. Sed dum crescit annis pollereqve inceptat rerum usu, inceptat pariter decrescere viribus, et vanescere: ut tandem fiat cariosa columna, mortis candidatus, sepulchri pabulum: verbo, Hominis reliqviae.

197 Nec alia est leqvioris sexūs ratio; cum ascendente aetate mutantur nomina, cum nominibus affectus, cum affectibus studia et actiones, qvibus atteruntur vires, et conteritur vita ipsa.

198 Vere itaqve Hominis vita qvaedam gradibus suis distincta scala est, per qvam in vigoris acmen ascenditur, indeqve rursum ad exitum descenditur. Vereqve totum Vitae ambitum revolutioni unius diei, aut unius anni, compares. Nam Infantia qvid, nisi vitae diluculum, aetatisqve Ver, est? Juventus qvid, nisi vitae exortus, aetatis aestas? Virilitas qvid, nisi vitae meridies, aetarisqve autumnus? Senectus qvid, nisi vitae vespera et occasus, aetatis hiems?

199 Singularum aetatum dotes si animad vertas, Infantia est ignorantia; Pueritia ludus; Adolescentia curiositas, Iuventus vanitas; Virilitas labor et fatigatio; Senectus optatum malum, morbus insanabilis, mortis vestibulum, fabulae totius clausula. Totam si spectas vitam, nihil est nisi respirationi concessa mora; peregrinatio incerta, mortis exspectatio certa; lucerna in vento posita: felicium laetitia brevis, miserorum maestitia tristis: ad summum, Laborum concatenatio, miseriarum panegyris, ubi meliora praetervolant, deteriora seqvuntur: hoc habens solatii, qvod non diu duret, cum abire ad communem locum commune sit omnibus.

200 Hoc interim temporis puncto, qvō hīc vivitur, hem qvanta nobis exseqvenda committuntur! Non solum scilicet praesentis curriculi, qvantulum illud est, regimen circumspectum; sed et ad inituram mox aeternitatem apparatio condigna. Ah qvis est qvi sapiat, et se ut AETERNITATIS addecet CANDIDATUM, gerat!


page 555/556, image: s362

XXI. Corporis Exteriora.

201 Ordiamur corpoream nostram speculari molem: qvae licet Animae ergastulum et carcer audiat; sitqve caducum vasculum, compage textum terreā, pulcherrimum tamen est coelestis architecturae argumentum, bene structae Civitatis ad instar: cujus fundamenta, aedificium totum sustentantia, Ossa sunt: plateae, Membra: moenia, Cutis: arx, Caput: portae qvā necessaria introferuntur, Os, Nares, Oculi, Aures: cloacae publicae, qvā sordes, egeruntur, expurgatorii meatus.

202 Intuere statuam hanc a planta pedis usqve ad Verticem, ubiqve multum divinae artis videbis. Ante omnia, qvod geminatis in Corpore membris e regione sibi, et exadversus laterum partibus, locus decore, pari distantiā, altitudine, formaqve et magnitudine, datur: solitariis per Corporis meditullium, et qvidem nobilioribus sublimius et intimius, ignobilioribus humilius et exterius, situatis.

203 Caput, corporis arx, majori parte comā circa apicem rotante supertegitur: anteriorem partem decorat Facies, qvam ad internoscendum personas mirā liniamentorum varietate desormavit Creator: atqve ita effinxit, ut hīc tanqvam in exteriore sede sua Anima effigiem suam ostentare videatur, totusqve Vultus ceu tacitus Mentis ser mo, animiqve proditor sit, nisi forte hypocriseos larvā tectus. Cujus summum Frons obtinet, Temporibus semicirculariter interclusa, cute ad voluntatem mobili (qvod nullibi aliās toto in corpore possumus) eoqve in rugas plicabili: qvae varie contracta aut exporrecta varii animi statūs imago fit.

204 Oculi, vasa luminis, viva rerum specula, animi fenestrae, corporis duces, cogitationum indices, amoris illices, tanqvam speculatores altissimum obtinent locum: qvos natura delicatius habens vestivit et sepsit membranis tenuissimis, perlucidisqve, ut per eas cerni posset: firmis autem, ut contuerentur qvaqvaversus mobiles, etc.

205 Oculi centrum pupilla occupat: fistula scilicet crystallina, per qvam rerum icunculae, vi luminis in oculum illatae, ad interiora cerebri deferuntur, spirituiqve nostro speculandae sistuntur. Cui qvia siccescere, aut aliās laedi, noxium esset, Palpebrarum tegumenta illam nictando humectant: Cilia vero, cum superciliis, a desuper incidere valentibus tutantur.

206 Aures, sonorum perceptores et censores, prominent homini (et qvadrupedibus) extrinsecus, ad sonum melius excipiendum: qvae ut patere possent semper (ad semper sonos repercutiendum) non carneae factae sunt (ita enim flaccerent) neque osseae (ita enim facilfe frangerentur, et in somno forent impedimento) sed cartilagineae et exsangves, ut eandem retineant fornicis in cochleam retortae formam, ad sonos in interiorem auditūs officinam introducendum.

207 Nasus, respirationis canalis, odorum janua, cerebri cloaca, a superciliorum confinio oriens, et qvasi aeqvali porrectus jugo, utriusqve oculi aciem simul et discernens et muniens: dissepitur in duas Nares, mucoris a cerebro vehicula: qvem ne demittant nisi emunctae, vibrissis prohibentur.

208 Subter nasum Labia sunt, valvae Oris: ne hic corporis nutritor, hoc rationis et orationis promptuarium, nisi qvum necesse est pateat. Ori autem substratum est Mentum, excurrente utrinqve ad aures maxillā, lanugine juvenibus, Viris barbā contectā; et ad labrum superius hinc et hinc extenso Mystace. Et Barba qvidem, decora sexūs discretio, virilis praerogativae vexillum, aetatisqve honor, aliis in acutum desinit, aliis in habitum rotundum figuratur: aliis densior, aliis rarior est, aliis nulla.

209 Collum veluti isthmus est, caput Corpori, tanqvam Continenti, annectens. Cujus anterior pars, unde vox halitusqve procedit, Iugulus dicitur: posterior autem, qvā vertebris insistens Caput imdiqve flexile est, et unde a Cerebro descendentes originem accipiunt Nervi, Cervix.

210 A gula usqve ad ventrem Pectus est, Homini tantum latum, reliqvis carinatum: volucribus magis, et inter eas aqvaticis maxime. Ventris meditullium Vmbilicus tenet: infimum ejus sinum Ingvina occupant; ubi pars nostri pudibunda est, qvae neqve denudari honeste possunt, neqve nominari.

211 Obversa corporis si aspicis, Tergum videbis, babens a cervice Humeros, dehinc Dorsum, tum Lumbos, tandem Nates, in commodioris sessionis usum clunium pulvillis effartas.

212 Extra corporis Truncum procurrunt Artus, Manus et Pedes, operarii et bajuli corporis; qvorum fabricam si observaveris, multa praemodum mira reperies. Humeris enim dependent Braechia, desinentes in curvaturam, cui Cubiti nomen. Hinc protenditur, aeqvali fere longitudine, Lacerius; demum ipsa (in specie sic dicta) Manus, artificiosissimum omnia artificicsa formandi organon, et vere Instrumentorum instrumentum. Qvippe qvod in omnes partes versatile, ad arbitrium versat, fingit, refingit, qvicqvid sibi ob venit: laevā tenente, dexterā operante: licet Scaevae illā pro hāc utantur: AEqvimani utraqve pro utraqve indifferenter.

213 Specta mihi et partes Manūs, diversaqve diversae positurae nomina! Concavam ecce manum, Volam dico; compressam, pugum: explicatam, palmam: sive sit supina sive prona. Digiti e Manu manantes qvinqve sunt, tam nominibus qvam officiis distincti: qvorum maximus, reliqvis qvatuor oppositus, et omnium fere illorum vim complectens, Pollex est. Proximus huic Index, demonstratorius et salutaris dicitur. Qui eum seqvitur, medius, Verpus et infamis: qvia nullae nisi probrosae res ejus porrectione indicantur. Annularem qvoqve Medicum vocant: minimum et Annularem Gustatorem appeliārunt. Ut vero Digitus qvisqve introrsum flecti posset, ad res perhendendum,

page 557/558, image: s363

articulos tres dividitur: qvorum curvatura in nodum complicata Condylus est. Desinunt autem in Ungves, dura sed utilissima manuum excrementa etc.

214 Subsimilem habent Pedes, corporis columnae, structuram. licet ab illo non dependeant, sed illud sustentent. Coxendicibus siqvidem Femora subsunt: his antrorsum Genua, retrorsum Poplites, Sub genubus; iterum Crura specta, mobilis statuae immobiles bases: sub poplitibus Suras. Imus demum seqvitur Pes, qvem a Crure Suffrago dividit: divisum in Talos, ad latera prominentes: et Calcem, retro tendentem: et Platam convexam: Solum deniqve, qvō solum terrae calcamus. Desinitur hīc etiam in digitos qvinqve: qvorum maximum Pollicem pedis, et Hallum, nominabis: atqve si qvid altius spectare opus, his subnixus altius te protolles.

XXII. Corporis humani Sceletos.

215 Amasne Microcosmi spectare interiora? miram videbis, ad statum et motum artificiose aptatam machinam: cujus robur, statumen, tibicinesqve, OSSA sunt, tercentena plus minus: qvorum invicem commissorum syntaxin universum, Sceleton vocant.

216 Capitis ossium molem Calvaria et Maxillae constituunt. Illa ex plurimis osseis laminis pectinatim commissis ita constat, ut commissurae ipsae suturarum instar ubiqve notabiliter exstent, facturae vaporibus Capitis transspirationem. Maxillae vero Dentium triginta duorum geminatam seriem exhibent: ad usum alimenta incīdendi octonis primoribus; dura infringendi qvaternis proximis; omnia ad plenum conterendi et commolendi, sex et denis, destinatis. Qvibus tandem accedunt intimi qvatuor, genuini, Sapientiae dentes dicti, qvia adultā demum aetate oriuntur.

217 Sceleti truncum absolvunt, in porrectum qvidem Spina sacra; desuper Thoracis ossa, imitus vero Sessibuli ossa.

218 Spina, qvam dorsi, et sacram vocant, est contextus Vertebrarum triginta qvatuor, in qvas hoc totius Corporis fulcrum eō dissectum est, ut machina tota flectere se sursum et deorsum, et ad latera, posset etc.

219 Pectori praemuniendo data sunt ossa, a parte qvidem anteriore Sternum, a tergo Scapulae, mediantibus claviculis Sterno junctae: a lateribus Costae, legitimae qvatuordecim, a Vertebris pertingentes ad Sternum: supriae decem, vertebris qvidem exeuntes, Sternum tamen non attingentes. Quod gratis factum ne suspiceris: sed qvia ventri concedenda fuerunt dilatandi sese spatia, carcere osseo coarctandus non fuit.

220 Sessibuli Os suggestum est, ac veluti pelvis, ventris totius: cujus pars anterior, sub ingvine, Os pubis est: posterior, sub lumbis, Os ilium, seu Os sacrum: lateraria utrinque Ossa coxae, qvibus inserta semorum capita Truncum sustentant.

221 Ariuum ossa sunt, qvibus Manus et Pedes adminiculantur: Scapulis impacta illa, Coxendicibus ista.

222 Ossium in Manu qvalibet numerus numerum aeqvat Vertebrarum in Spina. Brachia qvippe ossibus constant singulis: Cubiti binis (Ulnā et Radio:) Carpi, seu brachialia, octenis: Metacarpia, seu pectines Manūs, qvaternis: Pollices ternis: reliqvi digiti qvadrinis.

223 At Pes unus triginta omnino habet. Femore unum, Crure duo (Tibiam et Fibulam) Tarso septem, Metatarso qvinqve, Digitis solos qvatuordecim: qvi bus ubi genualem addideris patellam, praedictum habebis numerum.

224 Observabis etiam ossa grandiora intrinse cus cava esse, medullamqve continere: minutiora, non medullā qvidem, succō tamen repleri: at extrinsecus obduci membranulis omnia.

225 Ossium juncturae ubi sine flexu sunt, simplici glutinantur commisserā: ubi flecti necesse habent, articulatim cohaerent, per alterius caput alterius cotylae insertum. At vero ne contactu et attritu mutuō dolorem ossa sentiant, substernitur consertioni verticularum Cartilago, in culcitrulae vicem: Et ut motu violento ne divellantur Ossa, luxenturve, praeligantur, et sibi invicem ligamentis adstringuntur firmissimis, articuli singuli.

XXIII. Carneae Corporis partes.

226 Ad nihil nisi terriculamentum foret homo, osseus tantum factus: ut ergo Vas fieret variorum capax, Carne circumvestiendus fuit. At rursum si massā carnis continuā esset, esset ad motum inutilis. Dispertivit igitur eam Creator in Musculos, hoc est canales membranaceos, torulis pulposis fartos: qvorum ultra qvadricenos numerant.

227 Nec sufficiebat carnosum esse, vitae organis implendus fuit, Visceribus. Qvorum loco et dignitate summum Cerebrum est, motūs, sensūs et phantasiae officina, miro artificio constructa. Cranium enim, Capitis coelum, firmissime illud circummunit: Meninx, gemina mollis membrana, delicatissirne fovet: intervalla cellularum qvatuor, ne undecunqve veniente casu totum laedi qveat, prohibent: a qvinta demum cella, Cerebello, spinalis medulla prodiens, Nervorum ramos per totum corpus propagat.

228 Trunci cavum in cellas duas, Diaphragmate ab invicem disseptas, divisum est: qvarum concamerationum superior Thorax est: inferior, Venter.

229 Thorax, palatium est Cordi, spirituum Vitalium fonti: ex qvo Aorta magna prosilit, Arteriarum per universum corpus dividendarum truncus. Additur huic summā necessitate Viscus, carne spumeā et bivalvi, Pulmo, aeris haustor, fuliginum ventilator, vitae flabellum.


page 583/584, image: s364

230 Abdomen, nutricationis officina, septem instructa est coctoriis vasis: primum, Ventriculo, primo cibi receptaculo et coqvo: qvem cum substratis sibi Intestinorum spiris, Omentum circumvolvit. Huic a dextris Hepar adjacet, focus ignis primarius, sangvinis thesaurus, Venarumqve (qvae sangvinis canales sunt) radix: cum appensa bilis sangvisuga, Felle. A sinistris vero jacet, feculenti sangvinis spongiosum receptaculum, corporis sentina, Splen. Tum in lumbis Renes duo: et sub umbilico urinarius Utriculus, Corporis matula. Qvae Ventris inferioris omnia Peritonaeo, sicut corporis omnia Cutis tegumento, circumtensa sunt.

XXIV. Humores, Spirituum vehicula.

231 Ut carne explentur Ossa, ita Humoribus udatur Caro, et Humores rursum permeantur Spiritibus, omnium qvae vivo in corpore fiunt architectis.

232. Humorum principalium qvatuor sunt. Sangvis, primarium spirituum vehiculum, membrorum pabulum, lasciviae flabellum. Pituita, vehementiae et furoris antidotum, ignaviae fomentum. Bilis, sangvinis spuma, ingeniorum cos, irae susceptaculum: Melancholia, sangvinis limus, tristitiae volutabrum.

233 Secundum vero humoris hujus aut illius in nobis excessum, prodit nobis Complexionum diversitas: ut a praevalente Sangvine fiamus calidi et humidi, ad omnia prompti et vegeti: aut a praepollente Cholera calidi et sicci, ad omnia ardentes et feroces: a praepotente Phlegmate frigidi et humidi, ad omnia segnes et veternosi: aut a superante Melancholia frigidi et sicci, ad omnia tristes ac dejecti.

234 Sed ne ignores, Spiritus, operationum in corpore omnium praesides, generari e Sangvine ad summum puritatis gradum deducto, diffundentes se per omnia maxima et minima totiūs corporis, ad omnibus vitam et vegetationem dispenlandum. Naturalis enim per Venas diffluit ab Hepate: Vitalis per Arterias dissultat a Corde: Animalis per Nervos dimanat a Cerebro.

235 Qvō tali motu suo qvisqve fungitur munere, suum praestat Vitae usum: Naturalis nutrimentum membris distribuens: Vitalis iisdem calorem vivificum communicans: Animalis Motum et sensum dirigens Qvae animabilis spirabilisqve facultas qvā peragatur naturae arte, jam tibi discendum est, ut non sis nescius.

XXV. Facultatis naturalis administratio.

236 Omnium membrorum nutrimentum Sangvis est: cui perpetim generando materiam suppeditant corpori ingesta, et per concoctionem legitimam digesta, Alimenta, tali procedendi modo.

237 Bucca, Corporis molendinum, nutricationis facit initium, oblatum sibi alimentum excipiens, primoribns concīdens, caninis confringens, molaribus comminuens, atqve ita ut per cibariam fistulam, Gulam, ad ventriculum demitti possit aptans: ubi Coctio prima et primaria peragitur. Ventriculus enim Culina est corporis, pro tota membrorum familia cibos praeparans: nec non Alembicus, alimenta ingesta incalefaciens, fermentans, dissolvens: et feces qvidem deorsum dejiciens, vapores autem oleosos et spirituosos sursum dimittens, ex illisqve vitae balsamum, Sangvinem, conficiens, nisi qvod insufficienter hīc cocta, in stomacho vivant, phlegmaqve generent.

238 Fit autem divisio illa pingvium ā fecibus, postqvam stomachi calore victum Alimentum e stomacho in lactes transiit, puriusqve eliqvari coeptum est. Inde enim crassamenta per intestinum protrusa foras egeruntur.

239 Pingvis autem et oleosus succus a Mesaraicis venis (qvarum totum Mesenterium plenum est) exsugitur, perqve venam portam immittitur Hepati, ubi jam Sangvinis trahat figuram: retrimentis iterum aliō actis, et foras pulsis, iisqve trinis.

240 Serosae siqvidem reliqviae per Emulgentes venas destillant ad Renes, et inde per venas albas ad vesicam, cui Venarum albarum fibrae se circumplicant, Urinamqve percolari et perstillari faciunt, donec stimulante onere per viam mictoriam expellatur.

241 Fecatas sangvificationis partes ad se trahere Splenis est, atrae bilis receptaculi: qvi eas denuo excoqvens (est enim Jecoris aemulus, alterqve in corpore ignis focus, uterqve utrinqve Ventriculum ut Ollam cingens, fervoreqve suo calefaciens) depurari recusantem feculentiam illam, certas per venulas Intestino crasso (qvod in Caecum, Colum, et Rectum dividitur, imamqve excrementorum viam facit) immittit.

242 AEstuosas deniqve et torridas sangvinis portiones Folliculus fellis combibens, ejaculatur per peculiares meatuum vias ad eosdem Viscerum tubos: non solum ut easdem egerant, sed ad egerendum qvoqve crassiora et ignaviora alvi coacta irritent ac stimulent.

243 Purificatus hoc modo (a sero, fecibus, adustaqve bile) Sangvis, ascendit ex Hepate ad venarum radicem crassam, sese mox diffindentem, sursumqve et deorsum, et ad latera, venarum ramos dimittentem: per qvos dimanans, et singula per universum corpus membra irrorans. ab iisdem membris imbibitur, et iis pro naturā cuiusqve suā conformatur, atqve sic agglutinatione lentā concorporatur.

244 Postrema hujus concoctionis superamenta sunt collecta ibidem, singulis membris, serosa adhuc subluvics: inde per invisibilia Cutis foramina,

page 585/586, image: s365

spiramenta, aliosqve emunctorios meatus, sudatione screatione, emunctione, sternutatione, pellenda. Nisi enim superfluentes illae impuritates sic eriventur, in morbos ibunt.

245 Esuriei ergo et Sitis in corpore vivo ratiopem ita intellige. Indigente Membro alimenti, suas illud vellicat Venulas; hae rursum suos sangvinis rivos, majores Venas; istae solicitant Jecur; Jecur Mesaraicas venas: hae denuo Ventriculum: cui inani si qvod det prorsus deest, constringit se suctionis illius sensu, et contorqvet. Si vero non solidum defuerit alimentum, defuerit humidum (ut non coqvatur sed torreatur (attrabit Stomachus e gula et ore qvidqvid humoris est: Unde fauces moleste arescunt, qvemadmodum sitibundi experimur.

XXVI. Facultatis Vitalis dispensatio.

246 Primum in corpore vivens et ultimum moriens, COR, nativi caloris fons, Vitaeqve focus perenni instructus igne, attrahens ab Hepate tenuissimas sangvinei succi portiunculas, et a Pulmone aerei spiraminis puriores halitus, elaborat ex utroqve Spiritum vitalem, vitali et salutari calore praeditam, eoqve plus jam spiritūs qvam sangvinis habentem, flammulam: qvam postea per Arterias, Spirituum vitalium semitas, toto corpore aeqvabiliter diffundit.

247 Ab hoc vitae per universum Corpus confovendae munere nunqvam cessans Corculum, in perpetuo est palpitatu: ab ipsa ebulliente flammula, certis veluti modulis, pariter distentum pariter contractum. Id qvod admotā manu pectori, aut locis ubi Arteriae (spirituum vitalium conceptacula) altius promicant, deprehendere promptum est.

248 Atqve ut in tanto aestu refrigerium sibi ne desit, habet naturae beneficio adstitem sibi datum Pulmonem, ventilabrum illud et flabellum suum: qvi ad recipiendam frigidiorem auram primum se dispandens, adductumqve aera Cordi adspirans: et mox rursum se contrahens, aeremqve in Cordis meatibus calefactum, cum fuliginibus ibidem collectis, prospirans, forasqve exhalans, Spiramentum Animae dici meretur. Unde illa spiritus reciprocatio, Inspiratione et Exspiratione aeris constans, provenit.

249 Quibus respirandi vicibus, qvum in iis Vitae cardo versetur potissimum, prospectum volens Natura, suspepdit a faucibus Oris descendentem in Pulmones canaliculam, circularibus adeb affabre contextam cartilaginibus, ut semper patula, nunqvam interclusa, viam reciprocando Spiritui praestaret perpetuo liberam.

250 Caeterum ut Spiritalis haec fistula Vocis insuper primarium existeret organon, additus illi tubulus est fistularis, Larynx: ubi de imo trusus aer anguste comprimitur, sonoreqve efflatus dispergere sese adigitur: tam alte et acute, aut demisse et graviter, qvam est progerentis se annuli Cartilaginei a Larynge distantia, minor aut major.

251 Ut verb sonitus Oris nostri non incertae sit vocis, tenorisve unius (qvalem edere brutis etiam et mutis animantibus naturale est) sed explanabilis et articulate formatus: formatum est Os homini valde cavum, multi aeris capax, lingvaeqve libere se vibraturae (ac in certas figuras, dispositurae, sonum deniqve ad fauces, palatum, dentes, nares allisurae (laxa concedens spatia. Dearticulatio igitur Vocis per Lingvam, Oris illud cymbalum, primario peragitur: variā tamen simul Oris ipsius modificatione superadditā.

252 Hāc tantā Oris capacitate, et omnimodā Lingvae volubilitate, destituta animalia, diverse licet inter se sonent, sonum tamen variare neqveunt, uniformem semper edunt; Angves sibilum, Aqvilae clangorem, Ciconiae gloterationem, Cornices cornicationem, Apes bombylationem, Boves boatum, Tauri mugitum, Oves balatum, Porci grunnitum, Vulpes gannitum, Ursi murmura. Pisces vero qvia tracheā et pulmone carent, Voce qvoqve in universum carent.

253 Nobis autem vel insciis et nihil tale cogitantibus, varii in ore nascuntur soni, tristibus puta Suspiria, aegrotis Gemitus, impatienter dolentibus Ploratus et Ejulatus, submissim loqventibus Mussatus aut Susurra: exsertā voce sermocinantibus Clamores etc.

254 Qvoniam vero Trachea, respirandi via, undique libera esse gaudet, admittere qvidqvam praeter unum aerem impatiens (illico enim tumultu pectora concutit, et ad excutiendum ingratum hospitem concitat) adjunctum est ad Gulae fauces Vvulae operculum: Laryngem tum, qvum cibariae sistulae alimentum immittitur, obturans, ut ne qvid vel minimum illabatur.

255 Sunt autem ad radices Lingvae positae, in intimo palato, juxta Gurgulionem utrinqvesecus, spongiosae duae glandulae, Antiades, qvae perpetuo salivam generantes in os (ut ne Lingva faucesqve unqvam penitus obarescant) effundunt.

XXVII. Facultatis Animalis procuratio.

256 Animalis spiritūs regia sedes Cerebrum est: ubi Animae satellitibus, Sensibus externis, junctus, interqve ipsos praesidatum administrans, ne qvid extra et circa habitaculum Animae, Corpus, ignaris nobis fiat, illorum ministerio provideri facit. Tactus enim excubitor ejus est, maenia undiqve obambulans, ut ne qvid inimicum muros scandat: Gustus, Ianitor est, ne qvis inexaminatus (amicus an hostis sit) intret. Olfactus incendiorum custos est, ne ardeat qvod non debet, neve fumi nocivi ascendentes fuliginem Cerebro faciant. Auditus deniqve strepituum observatoris; Visus eminus qvoqve venientium prospeculatoris, officium agit.


page 587/588, image: s366

257 Primi exploratoris munia vide. Calorem ille et frigus rerum, tactione: Humorem et siccitatem, prensatione; Duritatem et mollitudinem, compressione; Asperitatem et laevorem, attrectatu; Gravitatem et levitatem, sublatione: ubi qvid per tenebras jaceat praetentatu ac palpatione, cognoscit.

258 Ita rerum immediata Contrectatio, per universum aeqvaliter fusa Corpus, prima rerum judex et aestimatrix habetur. Ex qva vel Voluptas oritur, jucundus scilicet boni nos contingentis sensus: vel Dolor, mali sensus acutus, spirituumqve a re sibi ingrata crucians aegritudo: vel Titillatio, a delicatae cutis blandula prensatione excitata, ridicula spirituum subsultatio, vel deniqve Pruritus, a compunctiuncularum urigine veniens non ingrata scalpurigo.

259 Saporum rationem Lingva examinat (qvanqvam id muneris antiqvi palato qvoqve attribuebant, ob communem Ori cum Lingva sensificam membranam:) ut qvid dulce vel amarum, acidum vel acre; austerum vel acerbum: sapidum deniqve vel insipidum sit, ingeniosa Gula mox in sui Vestibulo, anteqvam in penetralia sua admittat, praelibet.

260 Gustum Odoratus excipit: qvos inter Sensus amica est conspiratio. Uterqve siqvidem exhalante rebus Virtute spiritum afficit: nisi qvod Gustus hanc rebus in ore contusis exprimit; Olfactus vero massā rei illibatā subtilissimos ejus halitus naribus extrahit; eoqve modo de intima rerum constitutione (salvaene an putrescentes, harmonicene an secus textae, sint) sagaci indicio explorat. Nam qvale qvid est, talem sui exspirat speciem; aut fragrantem svaviter, aut faetentem putide.

261 Subtilior seqvitur Audiendi sensus: multa qvae eminus etiam fiunt, ne clam nobis fiant, nobis detegens: cujus Organum Aures sunt, mirabili fabricā. Sonus enim, ubiubi circa nos editus, per aeris gyros, et circulorum rotundatione in Aurium concavum delatus, tremefacit Aurium membranulam instar pellis in tympano tentam: qvam seqvitur tremor aeris interiore meatu conclusi, qvi ab exteriore aere percussus efformat Soni imaginem. Quod fit: tum tribus qvae continet ossiculis, tum chordā tenui Tympano obtensā, tum musculo perexiguo, etc.

262 Sonorum differentiae in cerebro, redduntur tales, qvales a rebus prodeunt, et sui formam aeri (sese circulariter diffundenti) tandemqve Auri nostrae, imprimunt Vocis a cavitate qvadam repercussus et resultatio, Echeam dat sonantiam, non sonum scilicet, sed redditam itione ac reditione soni imaginem. Soni modulatio, dat cantionem; corporum violentior fractio, Fragorem: Elisio per angustum qvid, Crepitum: qvem densiorem Fremitum: subtiliorem Tinnitum, dicimus.

263 Oculorum sensu, Colores et colorata, a luce et tenebris venientia, dijudicamus. Albedo enim lucis, Atror tenebrarum, repraesentantes faciem, extimi sunt: Flavedo et Caeruleitas, viror et Rubedo, de utroqve extremo (sed modo misturae nobis vix unqvam satis perceptibili) participant.

264 Gradus nihilominus varie temperatorum colorum distincte sic habendi sunt; ut Cretam dicas esse colore candido, Capillos cano, Ebur lacteo, Paleam pallido, Asinum cineroso, Ungvem russo, Picem atro, AEthiopum fusco, Passerem pullo, Anserem aqvilo, Castaneam badio.

265 Caerulei et lutei gradus dignosces, si attribueris Caryophyllis colorem hyacinthinum, violis ianthinum, sugillationi lividum, Cyano cyaneum, Felinis oculis glaucum. Auro iterum flavum, Cadaveri luridum, Lupo ravum, semicocto Lateri gilvum, seu helvum.

266 Viridium discrimen tenebis, si dixeris Herbeum, qvō nihil viridius viret: Prasinum, viride pallens: Vureum, debiliter viride: Venetum, maris crispati faciem prae se ferens. Rubrorum differentiam recte expresseris, si purissime sangvineum Purpureum: in flammeum vergentem, Puniceum (seu Phaeniceum:) ex auro flavum, Rutilum: ex luteo albicantem, Rufum: e rufo candicantem, Fulvum, appellaveris.

267 Quia vero sensionis qvoqve sensus necessarius est (nec enim sentit qvi sentire se non sentit) addidit Natura, et in diversis Cerebri spelaeis suspendit, intus sentiendi trinam, Attendendi, Imaginandi, Reminiscendiqve facultatem. Qvae internorum sensuum fabrica nil nisi Principis (Animae) Cancellaria est: ubi Sensus communis qvicqvid ab emissariis suis (Sensibus externis) accepit, Phantasiae renuntiando, Referendarium agit. Phantasia vero ipsummet res expendentem, atqve dijudicantem, Cancellarium effigiat. Memoria deniqve omnia in acta referentem et monumentis mandantem refert Notarium.

268 Sensus communis sensuum externorum centrum est: in qvod Spiritus sensorii receptas rerum sensibilium species, tanqvam ad judicem et arbitrum, deferunt. Qvas ille rursum examinandas Phantasiae, tanqvam subsellii superioris Judici, tradit. Phantasia vero imagines a sensu communi confusius acceptas ordinat, distincte de singulis judicium format, exqve praeteritis de futuris cogitat. Qvorum omnium conda proma est Memoria, infinitae illud capacitatis penetrale: ubi aut integrae rerum imagines servantur, aut si qvae obliteratae fuerunt, ex vestigiis eorum qvae supersunt, de iis qvae interciderunt colligendo, reparantur.

269 Ab eodem animali spiritu facultas Locomotiva regitur: dum apperitus objecti alicujus movet imaginationem: Imaginatio vero excitat spriritus animales: hi intendunt Nervos, qvi Animae habenarum instar sunt, cietqve Musculos: Musculi commovent circa Ossium commissuras Tendines: qvibus tensis, aut rursum remissis, pars corporis, vel Corpus totum, movetur necessario.

270 Quia vero sensitiva et motiva potentia, per continuam lassata operationem, ut alternā

page 589/590, image: s367

reqvie opus habet; opusqve labore exhaustis ac deficientibus spiritibus reparari novos; Somno attributa sunt tempora sua. Somnus ergo, licet secundum apparentiam videatur Hospitis a domo absentia, Mortis imago, Resurrectionisqve praefiguratio; secundum tamen veritatem est sensuum externorum qvies, Spirituum introversio, Naturae in seipsam operatio, deperditorum per vigiliam reparatio.

271 Nam revocatis spiritibus ad interiora, tum Stomachus cum Jecore aliisqve visceribus concoctionis munia exseqvuntur melius, meliusqve spiritus generant naturales: tum Cor vitalium spirituum ab exterioribus membris ad centrum regressu, purius excoqvit novos: tum Cerebrum reductis ad se Animalibus suis spiritibus, promptius elaborat alios, qvi in absumtorum labore locum succedant. Somnium autem qvid est? Phantasiae (a sensibus non distentae) circa propria domi objecta occupatio, imaginum imaginatio, evagantis mentis svave delirium, aut rursum evanidum terriculamentum.

272 Patet igitur tempetato sopore te naturae jucundissimā, recreari nos: qvippe cujus beneficio viribus augemur; Pervigiliā vero fatigari nos, qvippe qvā viribus exhaurimur. Nec unqvam aeqve jejunium emaciat, atqve pervigilatio continua: qvam aut morbi, aut mors, aut iusania, conseqvuntur comites.

273 Somni ergo et Vigiliae circulus ita in se redeat, ut labore lassus dormituriat: dormituriens oscitet, pandiculetur, dormitet: dormitans et semisomnis oculis nictet, capite nutet: tum se componat et dormiat: dormiens profundius stertat, placidius somniet: tandem postqvam somnum edormivit expergefiat: atqve si redormiscere opus non amplius habet, somno excusso ad labores redeat, aliis insimul expergefactis.

XXVIII. Mens, Affectus, Conscientia.

274 Jam nobis hospes comesqve Corporis, substantia in nobis caelestibus Mentibus cognata, Vivum Dei habitaculum, Omniscientiaeqve, Omnivolentiae, et Omnipotentiae aeternae imago, mori qvoqve nescia, spectanda venit, ANIMA: qvam in vim omnium intellectricem, electricem, et effectricem divisam sublimiores Philosophi MENTEM appellarunt.

275 Intellectus ergo qvid est? Exstructa ad Animae arcem specula. In qva speculator ipsa rationalis Anima est. Fenestrae, per qvas prospectat, Sensus sunt. Oculi qvibus prospicit, ingenii sagacitas est. Perspicilium, qvod ut longius prospiciat et acutius perspiciat adhibet, Ratio est. Pupilla oculi, conspecta excipiens, Judicium. Imagines rerum judicio exceptae, sunt Memoria intellectualis. Voluntas autem qvid est? In Animae arce residens regina. Animus vero, seu Facultates activae, qvid? Satellites ad arcis portas excubantes, rerum exseqvutores.

276 Per tria ista fit, ut Homines sint homines, non bruta: imo ut homo alius alio plus vel minus homo sit, plura et ingeniosius cogitando, meliora et ardentius appetendo, magis ardua et acrius proseqvendo.

277 Nempe in multa inqvirenti, Industrioso: rem de praefacili arripienti, Ingenioso: sine negotio excogitanti, Solerti: multa agnoscenti, Gnaro: notitiam usu firmanti, Experto: rebus uti cauto, Prudenti: utenti reapse, Sapienti: abutenti subdole Astuto, nomen imponimus.

278 Est rursum qvem torpor occupat totum, et cui qvicqvid offeras, nihil percipit, ut stipes et trancus: aut nihil perspicit nisi tarde, nareqve hebeti et obesā, ceu caput cerebro vacuum, corpusve sine pectore.

279 Comparamus autem nobis rerum cognitionem aut Sensu, seu experientiā, ut num sit res sciamus: aut ratiocina ione, ut qvid sit intelligamus: aut alienā relatione, illiqve adhibitā fide, ut esse aliqvid saltem credamus. Est ergo Sensus praesentis veluti rei intuitio: Ratiocinium, ad ab sentem veluti rem penetratio; Fides, nihil nisi ignotae rei persvasio.

280 Admiratio vero qvid est? Scientiae ignorantiaeqve mistura: clavis seram reserandi impedita: impetus ad obstaculum haerens. Indagatio et studium qvid? ignorantiam pellendi, obstaculaqve emovendi, et ad plus ultra penetrandi, conatus. Scientia qvid? Mentis lumen. Error qvid? fumus. Opinio? Fumi umbra. Suspicio Scintilla crepitans, et tamen qvoqvō incidit urens, aut incendium excitans. (Erroris filia et mater: venit qvippe a re non satis perspecta, per errorem: inferensqve alia non perspecta parit novos ut plurimum errores.) Dubitatio qvid? ellychnium, flammam obumbrans. Hallucinatio qvid? fumigatio ellychnii ardere neqveuntis. Inscienita qvid? Candela exstincta (vel nunqvam accensa) qvae nec sibi lucet nec aliis.

281 Voluntas, intima illa et centralis Animae facultas, ita in res intellectu perspectas vim suam exserit, ut bona amore, mala odio, non proseqvi non possit. Praeterqvam cum externā rerum specie Intellectum qvoqve ipsum fascinante, decipitur: in hoc enim casu accidit, ut deteriora placeant, eliganturqve; displiceant meliora, spernanturqve.

282 Et qvia abberrante duce errare simul illum qvi ducitur, non tam proclive qvam inevitabile est: fit ut aberrationes Intellectionis necessario Voluntatem praecipitent in errores: Voluntas autem errans aberrare cogat Animi studia et conatus: unde tot enormes Mortalium actiones. Nempe ignoti boni nulla cupido, ignori mali nulla fuga: male autem cogniti, seu boni seu mali, mali cupido, mala fuga: ut optimae etiam rei oriatur satias et nausea: pessimae etiam ferventior amoris excessus, qvem vocamus Zelum, adamatae rei laesionem ferre neqveuntem.

283 Si igitur Voluntarem ut indefessam per omnes totius Universi sylvas Venatricem spectare

page 591/592, image: s368

, praeda illi expetita erit, qvicqvid usqvam Bonum, svave, utile, est aut esse putatur. Retia, A FFECTUS, Amor, Desiderium, Vota. Canes, autem, Spes, Studium, Conatus, Solicitudo, Impetus. Campi deniqve Vita tota: hīc qvippe semper ita est uti Poeta canit,

Venator seqvitur fugientia, capta relinqvit: Semper et inventis ulieriora petit.

Affectus, in seipsis considerati, qvid sunt? Animi meteora. Silent? Serenum est Mentis caelum. Perflant? movetur. Turbantur? qvid nisi nimbos, grandines, fulmina, videbis. Si qvis tamen iis uti sciat bene, optimum qvid sunt, et prorsus ad naturae humanae perfectionem spectant, utpote omnium humanarum actionum stimuli. Absqve his enim sit, Voluntatis et Intellectūs apparatus erit ut appensis destitutum ponderibus Horologium: ut Currus nullis praejunctis eqvis; ut Navis nullis pansis velis; res scilicet sine motu et usu.

284 Seorsim consideratos Affectus (praesertim immoderatos) ita concipe. Spes, est praeoccupatio boni, et svavitatis anteqvam frui incipias consumtio: saepe nihil qvam vigilantis somnium, eventus dubius, corvus hians. Metus contra, miseriae anticipatio, pessimus in dubiis augur. Tristitia, lenta mali consumtio: desinit enim tandem afficere, qvia dies adimit aegritudinem; et ab assvetis non fit passio. Ira, est ad vindictam proruendi cupido, furor brevis, praeceps et male consultus consultor. Paenitudo, factum aliqvod irrevocabile revocandi frustraneus conatus. Desperatio, Navis anchorā ruptā, amissifqve velis et remis; plerumqve tandem Animi naufragium.

285 Aliena bona et mala raros perinde ac propria afficiunt. In alienis enim malis cito arescit lacryma; in alienis bonis levior fit exsultatio. Qvinimo perversis naturis facillime. hīc Invidia, ibi [gap: Greek word(s)]suboritur. Invidia qvid sit qvaeris? Felicitatis alienae invitus testis, et in majus exag gerator (Nam Fertilior seges est alienis semper in agris, Vicinumqve pecus grandius uber habet:) Morbus oculorum dolorificus; Flamma seipsam urens, Cor seipsum exedens (Invidus enim alterius rebus macrescit opimis.) [gap: Greek word(s)]qvid? Intempestivum ex alienis malis gaudium, aut etiam insultatio, morbus diabolicus.

286 Imus animae fundus, CONSCIENTIA, speculum est occultum, in qvo seipsam remoris arbitris contemplatur Anima. Et Mentis, in qva infinitae sunt latebrae ac recessus, custos pervigil. Et Ratiocinii humani Syllogismus intimus: cujus major est principium practicum, justi et injusti notitia; Minor, bona malave actio nostra; Conclusio, actionum approbatio vel improbatio: illamqve conseqvens Animi tranqvillitas, hanc tormentum.

XXIX. Praeternaturalium spectamen: primo autem Morborum externorum.

287 Homo bulla, flos agri, imbecillitatis exemplum, fortunae ludibrium, tot vivit obnoxius casibus, qvot aliarum Creaturarum nulla. Qvidam in massam tantum carnis crescunt, nihil in toto nisi venter et adeps: alii exsucci et ejuncidi, nihil nisi ossa et cutis, toti coriaginosi et scutili, qvos ut lucernam sol translucere, ut stramentum ventus auferre, qveat. Qvidam formā venusti, tanqvam a diis ficti: alii deformati ac distorti, tanqvam ā furiis oriundi. Qvidam ut rupes validi, Leoninoqve robore: alii elumbes, vieti, ficulnei, fictiles, langvidioresqve tenerā betā.

288 Spirituum in corpore functiones liberae ac validae, Valetudinis nobis firmitatem; impeditae autem, infractae, qvassatae, Valetudinis vitium, Morbum (qvi luxuriae supplicium, corporis impedimentum, patientiae theatrum, mortis atrium, hostisqve jam intra moenia admissus est) afferunt. Cujusmodi functionum impeditio a trina oboritur causa. Inter qvas Membrorum conformatio mala (undecunqve veniens) prima est: Continui in corpore solutio, secunda; humorum vitiata crasis, tertia.

289 Infabre siguratos vides, dum aliqvem obstipa cervice, vel praecurvo antrorsum Capite; vel tuditanum, vel Fronte umbilicatā, aut deformiter latā; vel Buccis fluentibus, aut labrosum, aut dentatum bronchum: vel Naso deorsum falcato, obunco: aut sursum versus repando, resimo: aut in planum compresso, simo; aut ad latus contorto, silo; gibberosum item, strumaticum, verrucis faedatum, vides.

290 Male luminati sunt; Ocella, parvis ocellis: tum luscus, naturā monoculus: Cocles, contortis cernens oculis; Strabo, distortis: Paerus limis, leniterqve obliqvatis; Myops, tantum admota, semiclausisqve oculis; Lusciosus deniqve, noctu nihil, interdiu parum, videns.

291 Male lingvatus est, vel Elingvis, nihil fari valens: vel Traulus, qvi Canis iram imitari neqvit: vel Blaesus non recte sibilans: vel Balbus, lingvā titubans, verba aegre eluctans, adeoqve syllabas singulas fringultiens. Nasuti odoratores: Auribus flaccidis bardi: Buccis distorti gulosi, esse putantur. Caput crispum raro calvitiem pati, rusum vix candescere, opinio est.

292 Mancus et Ancus tantum in labore valent, qvantum cui instrumentum deest, aut vitiosum adest: sedigitus tantum, qvantum qvi instrumento superfluo instruitur. Male pedati sunt, Claudus, neutro pede utilis: Claudicans, altero impeditus; Pedo, longipes: Pansa, latipes: Scaurus, extortis talis: Varus, distortis ac introrsus actis cruribus: Vatius, iisdem extrorsus flexis: Valgus, monstrose crassis suris: Compernis, compressis genibus.

293 Solutio continui fit aut Vulnere, qvod morsu, punctione, caesione, infertur: aut Plagā, qvae incussu fit, et collilu, et conqvassatione: aut Vibice, qvae flagellatione: aut Pusulā, qvae adustione: aut Pernione, membri circumgelatione: aut Callo, qvi a carnis compressura venit. A qvorura tamen curatione livedines et cicatrices

page 593/594, image: s369

, soluti ad unionem aegre reducti vestigium.

294 Subtercutaneamputrilaginem Hulcus dixźre: qvod simul atqve suppuraverit et abscesserit, Apostema dicendum est, vomiturum purulentam saniem tabumqve. Id vero si per carnem serpat, sedemqve mutet, Herpetis; si carnem ad ossa usqve voret, Cancri (et Phagedenae); si eandem reddat mortuam, Gangraenae (et cacoethis) peculiari nomine gaudet.

295 Suppuratio faetidissima in naribus, Ozana est; molestissima ad ungves, Reduvia; diffusa per cutem varie, Variolorum et Morbillorum invenit nomen.

296 Qvum ossa suis emoventur acetabulis, Exarticulatio est, seu Luxatio; cum infringuntur, Fractura. Quum vero membranae ventris infimi accidit ruptura, ut intestina in scrotum, aut ingven, delapsa tumorem faciant, Herniam (et Ramicem) vocabis.

XXX. Morbi intestini.

297 A vitioso Humorum temperamento venientium aegrotationum catalogus, non aliā qvam Functionum serie texi potest commodius. Incipiamus igitur a Facultate naturali.

298 Alvo superiori (Stomacho) accidit, ut ali menti appetentiam amittat, et Anorexia, Obtususqve stomachus, dicitur: vel exardeat in nimiam, vix ullā ingestione explebilem, et est Milvina Orexis, qvam et Caninam appetentiam, et Bovinam ( [gap: Greek word(s)]) dixerunt: vel appetat absurda (cretam, picem etc.) et Picam vocant. Aliqvando admittit haud invitus, sed coqvit langvide, ut nihil in chilum verti possit, fiuntqve Fluctuationes; erumpentes aut sursum per ani flatum, vel etiam sonorum crepitum. Aliqvando prave coqvit, nascunturqve ex semicrudo cibo in Intestinis vermina. Aut non coqvit penitus, rejiciunturqve ingesta cruda, non immutata: vel per superiora, Vomitu, qvem nausea praecedit; vel per inferiora, Lienteriae fluxu.

299 Intestina qvoqve ipsa interdum officium haut recte faciunt: dum aut non egerunt, aut nimis egerunt, ciborum retrimenta. Qvum non egerunt, fit Durities alvi, saeva tandem (cum in gradu summo est (pariens tormina: sive in ilibus, ubi cibus per vias obstructas progredi non valens, sursum retruditur, stercoribusqve permistus per stomachum et os rejicitur; atqve tum Ileum, et Iliacam passionem, Volvulumqve, vocant: sive in Colo (intestino crasso, seu Coeco) ubi Colicam passionem, et Colicen, dicunt. Nimiam vero dejectionem, Diarrhaeam, h. e. alvi profluvium; cruentam, ab exulceratione intestinorum (propter mordacitatem bilis) venientem excretionem, Dysenteriam; paucam et difficilem, cum perpetua excernendi, inani tamen, cupiditate, Tenasmum: dejectionem tandem vomitationi conjunctam, ubi superior et inferior Alvus rejectat, Cholerana, cognominant.

300 Mesaraicae seqvunur Venae: qvarum oppilatio Flatus in corpore excitat, Hypochondria melancholiā implet, Febresqve omnis generis accendit.

301 Ab Hepatis mala habitudine proveniunt: Cachexia qvidem (qvam indicat corporis pallor) si chilum debiliter coqvens progeneret sangvinem semicrudum: Hydropisis, si nihil coqvens producat Sangvinem serosum, membris assimilari neqveuntem, sed intercute aqvā corpus distendentem: et Scabies ac Papulae, si acrem nimis: cui si se malignitas occulta admiscuerit, Scorbutus erit: aut Lepra, seu Slephantiasis: aut Impetigo mala, qvam Luem veneream vocant.

302 Fel bilem non recte depurans, bilioso humore infici permittit sang vinem: qvae origo est morbi sArqvati, seu Regii; aut si invalescat per totum corpus, Tabitudinis et Marcoris. Lien nimias colligens feces, Tumorem sinistro lateri inducit: qvi induratus tandem in scirrhoma desinit: aut eas deponens ad venas haemorrhoidales, molestam sangvinis per anum effusionem: cui se interdum sedis procidentia, interdum vero Ficatio, et Marisca, adjungit.

303 Illegitima Seri administratio varios excitat, molestosqve, affectus. Ut Lumbaginem, diuturnior ejus in ureteribus detentio: et Calculum, spissescens ejus in vesica aut renibus acrimonia: et Ischuriam, seu mejendi impotentiam, nimia suppressio: aut saltem Dysuriam, difficilem mictionem: et Siranguriam, seu stillicidium dolorificum; aut deniqve Diabeten, urinae incontinentiam, involuntariumqve profluvium.

304 Sangvinis ad membra delatia assimilationem, si fuerit nulla, aut exigua, Macies seqvitur: si nimia, Membrorum tumores. Qvos inflammatos in ore, circa tonsillas, Synanchen (Angorem saucium) nominant: infra lingvam, Ranunculum: in Venis copioso sangvine turgentibus Variculas et Flegmina: per cutem se effundentes, Erysipelas. Si vitiosa fuerit assimilatio, prorumpent sqvamae cutem serpentes, qvas generaliter vocant Impetigines: in capite autem Porrigines, in facie Lichenes (Mentagras) alibi Lentigines et Vitiligines. Capillorum defluvii, Capitis levitatis, Canitielqve, causa humidi radicalis defectus est.

305 Residua coctionum (primae, secundae, tertiae) ascendunt in Vaporis forma sursum, qvousqve possunt: nempe ad capitis cranium in cerebri cellulas: unde rursum defluendo (ut e Nubibus imbres solent) Catarrbum faciunt, destillantem vel ad oculos, et Lippitudo est: vel ad fauces, et Gravedo est: vel ad tracheam, et Raucedo est: vel ad Pulmonem, et Tussis est: sed si Pulmonem salsedine suā exulcerant, et purulenta exscreare cogunt, Phthiseos initium est: vel tandem detruditur illuvies illa salsa ad articulos, facit articulamentorum dolores, a diversis sic affectis membris diversam, Chiragrae in manibus: Podagrae, in pedibus: Gonagrae, in genubus

page 595/596, image: s370

Sciatiae, in coxendicibus, accipientes denominationem.

306 Cordis motus nimius palpitationem dat cordis; nullus Lipothymiam, seu virium defecttonem: respiratus difficilior, dispnaeam, seu Peripneumoniam: crebriter reciprocacus, Asthbma. Ejecturus molestum aliqvid thorax commotione vehementi Tussedinem excitat, Cerebrum vero ut se suis molestiis relevet, Sternutationem ciet: sed qvi supini recubantes, vel proni, dormiunt, Anhelatione vexantur.

307 Sensuum laesio varia est. Laesā enim oculorum fabricā, homines fiunt Caeci, aut Caecutientes: aurium Surdi, vel surdastri. Nec desunt qvibus odorandi, gustandi, tangendi facultas sic obtula redditur, ut stupeant, deqve rebus odoratis, sapidis, tactilibus, judicare neqveant. Interiorum vero sensuum laesio apparet in Stupidis, qvi nihil imaginantur; et Hebetibus, qvi parum, et Deliris, qvi absurda. (Delirium vero cum febre Phrenesin facit, seu Phrenitin: cum timore ac maestitiā, Melancholiam, qvam non sine causa balneum diaboli dixźre: cum impotentiā sui, Furorem et Intemperias:) et qvos Memoria ita deficit, ut qvidqvid hauserant oblivione rursum obruant.

308 Locomotiva qvoqve facultas depravata sua patitur vitia, varie. Unius enim membri motus involuntarius, facit Convulsionem: idem minutule, et crebro reciprocatus, Tremorem: exteriora cutis solum concutiens, Horrorem; valde corpus jactans, morbum Herculeum (qvem Comitialem, sacrum, divinum, sonticum vocant:) musculum ad suum principium retrahens, Spasmum: penitus Corpori ademptus una cum sensu, Apoplexiam: uni solum lateri subtractus, Hemiplexian: membro vero uni soli, Paralysin, aut Siderationem. Qvorum omnium causa est Nervorum obstructio, et spirituum animalium ab aftluxu prohibitio: qvi lenius prohibiti, et in ipso cerebro circumacti, Vertiginem afferunt.

309 Qui nullo sunt, vel perpatico, somno, Insomnes vocamus: qvi nimiō, Somnolentos: qvi continuō, Veternosos. At compressione pectoris interceptā respiratio, turbulentaqve compressoris alicujus somniatio, Ephialten facit (Faunorum in qviete ludibria vocavit Plinius.) Lunatici profunde sopiti tam fortiter imaginantur, ut lecto surgentes trabes et lacunaria scandant: multaqve audeant, qvae vigilantes non auderent. Qvibus similes Ecstatici, vigilantes licet, abrepti tamen animō, et sensibus introversi, nihil externi audiunt, vident, sentiunt.

310 Morborum ergo non eadem est omnium ratio: qvippe qvorum alii dolorem, alii pruritum, alii stuporem solum, afferunt. Acuti perimunt cito, lenti cruciant lente, consagiosi inficiunt halitu, Pestilentialis praesertim febris et c et c.

311 Dolor capitis, Cephalalgia est: dimidii capitis, Hemicrania: gingivarum, Odontalgia: laterum, Pleuritis. At animam agentem ex lethali stertore, infrigidatis membris, oculorum procidentia, agnosces.

XXXI. Portenta Naturae.

312 Digressiones etiam Naturae ab ordinario cursu spectare volupe sit: qvae aut res generando abortit, perireqve anteqvam perficiat sinit: aut membra formando deficit, excedit, monstrisicat: vel deniqve in aliud qvid (seqvius qvam pro intentione) transformat.

313 In Meteorūm genere portentosa sunt, qvum sangvine, sulfure, lapidibus, ranis, aliisqve insolitis, pluit (lapidat enim qvandoqve de coelo) aut globi decidunt igniti, aut in aere acies visuntur armatae, et id genus alia.

314 In Vegetabilum item regno, qvoties aliud in aliud degeneratione transit: ut in avenam sterilem Avena, in aegy lopen Hordeum, in siliginem, imo et lolium, ipsum Triticum.

315 In Animantium genere portentum est, cuicui bicipiti aut tricipiti, bicorpori aut tricorpori etc. nasci contingit. Sed bigenera qvaedam ad naturae spectant adulteria: cujusmodi est mulinum genus, natum ex Asino et eqva, Muli: aut ex eqvo et asina, Hinni. Nec non ex Pardo et Leaena, Leopardi; et ex domestico feroqve sue, Hybridae.

316 Inter homines pro monstris habentur, primum Hermaphroditi, ambiguo sexu nati: dehinc membro aliqvo deficientes, aut superficientes, aut deformati: qvorum classem augere possunt colossei Gigantes, cum spithameis Pumilionibus.

317 Narrationes antiqvorum de Phaenice (seipsam exurente, eqve cineribus resuscitante ave) et de Pelicano (pullos suos sangvine suo in vitam revocante) et de Boa (vivos devorante cervos colubro) etc. fabellis simillimae sunt.

318 Similiter Faunos et Satyros, Tritonesqve et Sirenes, aut credulitatis humanae commenta, aut ludentis naturae extraordinaria miracula, aut ludificantia mortales daemonia, fuisse verisimile est.

XXXII. Rurestres artes: Horticulturae primum.

319 Ad novas progrediamur lineas, qvas in rerum Orbe humana ductat industria, producuntqve Creatoris sui simiae: sive qvi Naturam ipsam colunt; sive qvi circa Naturae exuvias varie transformandas operam ponunt; sive qvi seipsos ad mentis splendorem expoliunt.

320 Rei exercendae rusticae locus Praedium est, cum adjunctis Hortulis, Agellis, Campisqve compascuis: ubi curatio habetur, ut natura tanto libentius et abudantius de suo sinu sua profundat dona.

321 Hortus habendus est, tanqvam alterum macellum, et altera succidia Villa: Olitorius praesertim et Pomarius; dum Viridaria et Topiaria, deliciis serviunt.


page 597/598, image: s371

322 Verumenimvero circummuniri Hortum necesse est, nec relinqvi expositum injuriis, qvod varie fieri potest. Jam Aggere, seu aggestā terrā; jam Macerie, e lapidum congerie crudā; jam Vacerrā, e longuriis structili; jam Cratibus textis, et septo virgeo: jam Plancis, sepimento fabrili: jam Muro, caementitiā structurā opere facto.

323 Videamus vero seorsim, Olitoris, Arboratoris, Topiariiqve operas. Olitor, ut commode in areas disserat semina, exossat terram, laetificatqve ingesto fimo: et defodit marrā, aut praeferrato bipalio, tum circumaggerat foros et porculeta rutro, mandatqve semina terrae per pulvinulos, subigitqve iteratione rastri seu irpicibus ferreis, tum si adesse soli macritatem, aut coeli ariditatem, videt, aqvatione adjuvat: post ab herbis impertinenter adnatis runcatione purgat: ad maturam deniqve frugem venientia Olera (prout cujusqve reqvirit namra) deligit: haec qvidem subsectione, ista evulsione, alia effossione.

324 Arborum propagator, redivivus Alcinous, tres habet Arborum pullos serendi modos. Primum per semina, seu nucleos fructibus exemptos, qvos terrae immergit, fruticariqve facit. Secundo, per Malleolares virgas, ita de Arboris alicujus ramo excīsas, ut crassiore capite in terram depactae radicent, novellamqve ex se producant arbusculam. Tertio, per Viviradices, ubi plantulam sylvestrem cum radice sua evellit, in hortum transfert, terrae depangit, et sic peregrinas arbores suo solo assvelcere docet. (Qvas majoris concinnitudinis ergo decussatim, sive per qvincuncem, digerit: ut ubiubi qvis consistens Arborerum perspectet, plateas videat rectissimas.) Viviradici autem jam radicatae demit totam frondium comam, stipitiqve reliqvo, per medium diffisso, inoculat desectum de Arbore, cujus genus propagare vult, germen; tum emplastrat, inutiliterqve adnascentia suo tempore putat, exputat, amputat, perputat.

325 Si qvae Arborum lanuginosae siunt, aut vermiculosae, et infestatae formicis, vel araneis, emundat illas et extricat. Sidere vero percussis, eoqve retorridis facti, vetustatisve cariem passis, senii deniqve sterilitate laborantibus, qvid facit? aut ablaqveat circum fossuris adhibitis (tum summas, et in superficie natantes radiculas, nudando; tum et ad inferiores, si opus, perveniendo) rursumqve terrā et fimo adobruit: aut si ad frugem redire aspernantur, cum stirpibus imis evellit. Accīsas enim stirpes recrescere proclive est, exstirpatas resurgere impossibile.

326 Maturitatem asseqvuti Fructus aut decidunt suā sponte Arboribus; aut ab Avulsore develluntur, aut (si qvō haud pertingit manus) decutiuntur longurionibus, aut agitatā arbore excutiuntur, aqve legulis lectitantur. Stabiliores vero sunt vulsiles, qvi non ultimā expectatā maturitate, succoqve adhuc tenace, manu decerpuntur. Durabilitate item praecellunt autumnales aestivis, succosi exsuccis, condititiiqve in cruditate sua relictis.

327 Habetur et in esitandis fructibus delectus: ut qvidam recentes malint (qvos et avidius cum integro termite avellunt), alii fracidos, aliis deniqve arrideant igne vel sole tosti, qvales Caricae et Astaphides. Qvae res et ad durationem facit, cum cruda aetatem non ferant.

328 Olivum, succus praepingvis, exprimitur torculari e baccis Olivarum (qvanqvam melius est mustum Olei, qvod ante pressuram defluit): cujus feces cum flocibus, amurca cum retrimentis, abjiciuntur.

329 Viridarii curator, conqvirit qvascunqve potest raras et miras plantulas, qvarum spectaculis pascat oculos, recreet nares, reficiat animos. Utqve majori omnia sint voluptati, digerit areas per artificiosas figuras: nec in planum duntaxat, sursum versus etiam, et ad latera: constituendo amaena sub viridi ambulacra, et camerae more junctas pergulas, et thoros gramine vestitos, et qvae similia excogitare potest oblectamenta: etiam cum hydraulicis machinis, aliisqve scitis aqvaeductibus.

XXXIII. Agricolatio.

330 Agrorum cultor obstetricator est terrae, Deiqve fenerator: qvi panis lucrandi causā negotiationem cum Deo exercens, labores suos in Arvum semini praeparandum, in Semina terrae mandandum, in Fruges demetendum, inqve Frumentum exterendum, strenue impendit.

331 Praeparationis modus hic est: ut solum nondum aratum virgultis exstirpet, et eruderet: aratum vero, sed cultu nimio emaciatum, aut a cultu neglectum, pingvi fimo laetificet, ad faciendum Agrum restibilem, continuo biennio farreo spico conseri idoneum. At enim Arvum primo proscissem, ficut et Vervactum, alternis solum annis perseri solitum, (uti fit ubi Terra abundat, homines non abundant) stercorationis nihil indigent, qvia his ping vedo et feracitas per se insunt.

332 Araturus, subdit jugo boves, concitatqve stimulo: atqve tenens aratri capulum sinistrā fortiter (ut ne se aratrum, saxum aut glebam declinando emoveat) dextrā vero lignamentum praeferratum (qvō vomer raditur, et haerentes amoventur glebae) agrum vertit. Tractu enim sic Aratri facto, Dens aratri superiora terrae proscindit, Vomer autem ab imo sulcos infindens lacunas evertit in striam. Sulcamine peracto in jugeri fine facit versuram, iterumqve in altero fine versuram, doncec jugerum peraratum sit, bovesqve ab opere disjungi expediat.

333 Peraratum sic fundum, cum cultus consenuit, repastinat, in directum et obliqvum aratiotionem iterando, glebasqve cylindrorum supervolutatione, aut occarum raptatione, coercendo. Uliginibus scatenti Agro superinducit sulcos aqvarios (Porcas vocant) per qvos aqva collecta educitur. Atqve sic demum habet Pastinum,

page 599/600, image: s372

Humum scilicet subactam suscipiendae sementi paratam.

334 Quō obtentō, per areas ordine progrediendo sementem facit (sed qvod spargit semen vetustum esse, aut corruptum, non debet, sive suerit vernum, sive sementinum), moxqve sata deoccando terrā adobruit: qvae dum proserpunt, ut ne a congerminantibus zizaniis opprimantur, sarritione factā, qvā diligentiā potest, purgat.

335 Flavescentibus ad messem Segetibus, adsunt Messores cum Falculis denticulatis, aut etiam seculis: qvibus frumenta matura succīdunt, desecant, manipulatimqve ut siccescant commodius, humi disternunt: iterumqve in mergites rastris collecta, et tomicibus colligata, per qvindenos acervatim collocant: demumque suo tempore plaustris (furcarum et mergarum ope) injectos in Horrea convehunt, vel sub dio Acervos struendo stramineo culmine contegunt. Spicilegium jure pauperibus relinqvitur; stipula pecorum pastui.

336 Mox Flagellatores per aream distrata frumenta flagellis adorti, tundunt, excutiunt, exteruntqve grana (qvod antiqvi pecudibus per aream frumento plenam actis, aut plostellis, trahis, tribulisqve, tractis expediebant): Qvae extrita velabris jactant, vcntuliqve ope a paleis evannant: atqve si qvid acerum granis superadmistum fuerit, verriculo pennato expurgant: a recrementis tandem incerniculis secernunt: demumqve aut Granariiis inserunt saccis, ant demittunt in Cryptas, aut reponunt in Cumeras.

337 Possessor haereditarius qvandoqve Praedium aliis pensione annuā ablocat: sive fuhdum ipsum ad annos aliqvot Colono cuidam; sive usumfructum duntaxat, Mancupi (fidejussore qvōpiam, seu praediatore, interveniente); sive ad proventus aeqvaliter dividendum, Consorti (seu Partiario) cuidam; sive demum (id qvod usitatissimum est) Villico seu Procuratori Villatico, qvi mercede conductus familiae operisqve urgendis praeest, rusticationisqve negotia administrando, Antistitem operarum, praesulemqve agriagit.

XXXIV. Res pecuaria.

338 Pecuariam qvi faciunt, qvaestum e lactariis, lanicio, carnibus, qvaerunt. Qvō fine Pecoris dominus, operā pecorum custodis, circa pecudum Seminationem, Stabulationem, Pabulationemqve curam ponit.

339 Felici foeturae habiles, sunt fructuariae pe cudes, qvae ipsemet generosioris propaginis fuerint, patres et matres.

340 Stabulorum differentiae a pecorum generibus cognomina trahunt, Ovilium, Caprilium, Suilium, Bubilium. Mandras autem ambulatorias ovium clausuras, ex loriculis vimineis factas, vocant; qvibus nocturni, in campo relicti, greges inclusi, qvotidianoqve promoti, agros stercorent. Nec regiones desunt, ubi Armentorum custodes noctesqve diesqve sub dio agentes, gramine depasto hīc, greges agunt aliō, sua simul transferentes magalia.

341 Pastio, pecudibus vel foris ministratur, percampos et nemora (ad qvae si nonnisi per alienum fundum gregem exigere datur, jure publico via qvatuor pedum lata concedi solet) vel domi praebetur, ex herbis, paleis, stramemis, fruge roburnea, farragine, faeno, parata.

342 Faeni autemgratiō coluntur Prata. Qvae qvia humore egent multo, optima sunt locis naturō irriguis: sin, derivatis aliunde aqvis humectanda veniunt. Hīc adultum gramen falcibus faenariis tondetur, per strigas aggregatur, soli et vento expositum siccatur, rastris in cumulos corraditur, bidentibus in metas acervatur, vehibus deniqve ad Faenilia, convectatur: et nomine mutato pro Gramine Faenum, iteratoqve renascens et recollectum, Cordum dicitur.

343 Bubseqva dum bubus suis domi stabulantibus pabula praebet, in praesepium vel crates effundit; qvemadmodum et Eqvisones, Agasones, Muliones, suo armento factitant At Subulcus subus suis pastum aqvaliculo infundit: Caprarius caprinum suum gregem ad frondium virgulta, qvibus gaudere impasci novit, deducit.

344 Fagro et pastorali baculo armatus (qvin et Molossis, Opilio suam pastum educit Oviariam, suum ibidem peculium, peculiari insignitum charectere, habens. Tonsurae tempus qvum advenit (non enim jam velluntur, ut antiqvitus, comae ovium; sed adimuntur tondendo) lavantur Oviculae a lotricibus, et tonduntur a tonstricibus, detoniumqve lanicium vendirur lanariis.

345 A Vaccis Lac habemus, omnium renum qvas cibali causa cupimus liqventium maxime alibile: qvod ubera Vaccarum pressando emunctum Villica immulget Mulctrae. indeqve transfundit in Sinos, transcolatum per saccum. E flore lastis postea, certo vase agitato, conficit Butyrum, lastis spumam: remanente acore, lactis sedimento:

346 E laste secundario coagulato formantur Casei, lactis coagula; aut manu solum pressae Metae, remanente lactis sero etc.

347 Mastationi destinatae pecudes (carnium enim qvoqve causā aluntur) secluduntur ā caeteris, ut in saginario opimius saginatae, tum celerius tum melius crassescant, et pergliscant. Cujus et rei gratiā castratura adhibetur, ut ex Vervecibus Arietes, e Porcis Majales, e Gallis Capones etc fiant.

348 Qvandoqvidem autem Pecudes etiam suis infestantur morbis (qvos hīc recensere nihil interest) perqvam utile est Veterinae Medicinae ignarum non esse illum, cui Pecuaria res curae est.

349 In Pecorum censum jure suo veniunt. Aves Villaticae, qvae Cortibus nostris se coėrceri, nostro bono, patiuntur, (nempe ut nobis Ova pariant, Pullos excludant, plumulas ad molles lecticarum pulvinos praebeanr etc): Anseres puta, Gallinae, Columbi etc. tum et Pisces piscinales, qvi promptum in usum vivariis asservantur.


page 601/602, image: s373

350 Huc etiam industriosus Apum populus spectat: qvi singulos in annos de se globum pulliciei suae, novas qvaesitum sedes, novasqve institutum colonias, uno certo sub duce, emittit. Ubi nova progenies novum reipublicae inchoans corpus, labores et laborum fructus in commune conferunt: favos, veluti Civitatis suae fora, plateas, domos, ordinatissime digerunt, indefessaqve diligentia thesauris melleis, per omnes cellas penarias stipatis, abunde opulentant, non se tantum, sed ultra necessitatem propriam dominos suos. Qvi e distillantibus favis dulcissimum illud nectar colligunt: e cratibus verb ipsis, melliginis officinulis, igneliqvatis, Cerae gluten, varios in usus conficiunt.

[ Saccharum mel arundinum Indicarum est, arte coctoriā paratum: qvod qvia aeqve ut Sal a putredine res praeservat, Sal dulce vocant.) ]

XXXV. Alimoniae frumentaceae Artes.

351 Mechanicorum jam inspectandae veniunt operae: qvibus illi Naturae operibus novas pro lubitu introductando formas, Vitae humanae commoditates variare, multiplicareqve contendunt.

352 Coegit autem mortales necessaria Ventris cura, ea primum moliri, qvae Frumentis subigendis, varieqve ad cibum apparandis, excogitari poterant: arte Ptisanariā Molitoriā, Pistoria.

353 Primis enim seculis non alia fuit frumenta in escam parandi ars, qvam fruges pistillis contundendo, accipere inde ptisanam, Pulriculae materiam. Mox didicerunt lignis aut lapidibus incavare Pilas, attollendoqve et rursum demittendo (manibus aut pedibus) Pila, pinsitare Alicam: cui rei destinatae officinae Pistrino indiderant nomen.

354 Dehinc, accrescente Machinatorum industriā, repertae sunt Molae, egregium frumenta in pulverem usqve comminuendi machinamentum. Ubi Meta super Catillum velocissime (Rotarum adjuvamine) circumagitata, frumenti grana (suā sponte ex superimpendente Infundibulo in lapidum commissuras delabentia) conterit, Farinamqve facit: qvae inde in saccum cilicinum defluens excussorio qvodam a retrimentis ita perpurgatur, ut polen ipse (Farinae flos) in farinarium excernatur, Fur sur autem peculiarem propellatur in cistam.

355 Hoc Molarum genus primum fuit minutulum, manibus humanis solum versatile: inde Manuale, et Trusatile, dictum. Mox fabricatae sunt grandiores, vi jumentorum agitandae, Asinariae appellatae. Tandem ipsorum Elementorum vi circumactiles inventae sunt: tum Alatae, vento agitandae, undecunqve veniat; tum Aqvariae, immissarum Rotis aqvarum impetu versandae. Unde ad aqvas majores exstrui praegrandes consveverunt, aliqvot Moletrinis simul junctis, ad toti alicui viciniae serviendum, majoremqve molitoribus faciendum qvaestum.

356 Specta mihi et Panisicii artem! Farinam denuo Panifex (Pistorem etiamnum vocant, a pristino frumenta pinsendi, seu tundendi, more) cribro cernit, aqvā affusā diluit, spathā ligneā (alicubi manibus (subigit, fermento massae toti indito fermentat, tum decerptas inde massulas (aut abrasas mactrā) depsit, et Palae impositas Furno ingerit, Panesqve tandem coctos eximit. Notabis, fermentato esse crustas duas, cum porosa intus medullā: Azzymum spissiorem esse ac tenaciorem.

XXXVI. Alimoniae Carneae artes.

357 Non solo Pane vivere voluit Hominem Deus, Carnium qvoqve de animalibus (utpote substantiae nobis propioris) indulsit usum. In qvibus comparandis, Piscatoria, Aucupatoria, Venatoria, Laenionia, Coqvinariaqve occupantur artes.

358 Piscatori varia sunt Piscibus obfidiandi stratagemata. Noctu enim circumferendo aqvis faces, qvoscunqve adnatare lumini videt, Fuscinā trajectat: interdiu vero eos mersis ad fundum Nassis aut: Sirpiculis, escā illectat, et sic iucarcerat. Habet et aiversa, qvibus eos irretiat et extrahat, Retia; ut est lente demittenda, et mox ibidem loci extrahenda, Funda; aut per amnem raptanda Sagena; vel per lacum, Tragula et Verriculum; qvae postrema duo longiora sunt eoqve a duobus minimum viris protrahenda et c.

359 Capturae partem, si emptores adsunt, divendit Piscator; si absunt, infert seclusoriis, seu Vivariis (ut dum qvis poscit ad manu sint) aut etiam durat muria, reconditqve salsamentariis cadis. Vilissimum piscandi genus Hamiotarum est, infixam hamo pisciculis escam objicientium: qvam captantes capti, praedaqve fiant.

360 Aucupis venatio ita fit. Exstruitur ad sylvae campiqve confinia Area, viridi circumducta dumeto, superintectoqve aucupatorio Reti, cui esca offunditur. Auceps ipse latibulo se abdens avium illicum cantu transvolantes allectat, demittentesqve se in aream reti attracto superobruit ac opprimit. Aliās exponit super Arborem ramis amcīsam calamos viscatos; qvibus dum praetervolantes aviculae, illicio simili deceptae, insidunt, glutinatisqve sibi mox alis provolare non valentes humum decidunt, mactantur. Tenduntur et occultae illis decipulae, laqveorumqve transennae, qvibus se incautae implicant et suspendunt. Aut immissi spraedatricibus avibus violenter capiuntur et rapiuntur, lanianturqve. Saepe tamen Auceps dat captis vitae usuram, incarcerans eas Caveis.

361 Sed Venatorum nomen primario obtinuerunt, qvi venandis Feris dant operam: sive eas in caecas pelliciendo scrobes; sive canum ministerio e dumetorum latebris propellendo, et per camporum gyros persectando; sive indaginibus saltus cingendo inqve Casses varis tentos belluas impingendo; inexplicabiliterque ibi perplexantes aut

page 603/604, image: s374

(ubi Venabulorum usus eminet) aut captivando, et ad Vivaria (Leporaria etiam vocant) transferendo.

362 Lanius carnes facturus, coemit pecudes (non vesculas, non morbidas (sed altiles et saginatas, deductasqve in Laniarium, et prostratas, jugulatas, degluptas, dissecat munde, exponitqve venum. At Sues non cute despoliari, sed aqva candente perfundi, aut subjectā flammulā aduri, radulāqve glabrari; demunqve in frusta discindi, et Pernas inde ac Petasones, Succidiasqve et Offas penitas, fieri: Tandem e Visceribus suillis minutatim concīsis, et in sua intestina infultis, varium genus Farcimina confici, more receptum est.

363 In Tabernis ergo carneis communiter apud nos Bovilla, Ovilla, Vitellina, Arietina, Hircina, Suilla, carnes praestant: rarioribus locis Bubalina, Aprugna, et qvae praeterea ferinarum genera sunt, veneunt.

364 Coqvus, gulae magister, ex omnibus qvae hominibus cibatui sunt, escas parandi artifex, varia qvae agat habet. Verbi causā, Aves illi veniunt deplumandae, et exenterandae; Pisces desqvamandi, et exdorsuandi, aliqvando etiam exossandi: indurati item tuditibus contundendi, muriatici aqvā macerandi et c.

365 Vis reliqva ejus videre arma? Ad elixandum rem cibariam habet Ollas, Cacabos, Catillosqve, et ad superimponendum illis Opercula. Ad condiendum elixata Salem (condimentum illud condimentorum) et Aromata: qvibus comminuendis Mortarium servit, cum pistilo; conqvassandis Catinus, cum tudicula; terendis autem, Radulae. Assarias dapes trajecto larido ungit; tum eas asso igne coqvit, Verubus versans ad flammam: vel sine flamma torret super prunas, Craticulā: aut in adipe butyrove frigit, Lebetibus: e concīsis minutatim carnibus, Turundas, Pastillos, Minutal, conficiens.

366 Effervescentem ac bullientem liqvorem coctum, ut ne ebulliat, ac effluat, truā confutat: spumantem, tudiculā vel rudiculā despumat. At si qvid fervens vase eximendum est, fuscinula utitur: si percolandum juscum, fiscellā.

367 Ciniflo, Coqvi minister culinarius, ut ignem qvoties opus producat, Ignitabulo se instruit; collisuqve Silicis et chalybis scintillam in fomitem mittit, adhibitoqve sulfurato (aut fungo arido, aliave ignis escā) foculum buccā vel flabello excitat; prunas ubi opus batillo collectans. At Focaria Culinam verrit, qvisqvilias scopis everrit, coqvinaria vasa eluit, colluviemqve aut per fusoria coqvinae foras spargit, aut in suini pecoris delicias vasis recondit.

368 Variae ciborum apparaturae usum si qvaeris, plus inesse putant virturis nutritivae jurulentis, qvam assis; et plus assis, qvam frixis. At vero tosta, fumo durata, muriatica, aliena sunt a stomacho, et concoctionis difficilis: nisi intrimentis et protrimentis certis, condimentorumqve adjutu, leniantur. Enimvero salsis et piperatis vesci, sitim est qvaerere, sangvinem accendere, valetudinem affligere. Multi enim cibi, multi morbi.

XXXVII. Poculentorum Artes.

369 Ad naturam accomodatum est Aqvae potu uti, aut certe lacte, lactisve aqvā. Sed temporis progressu aqvam condiendi, potusqve inebriantes parandi, invenerunt artes. Cujusmodi est ex aqva et melle factitium, Hydromeli; ex aqva et pomis, Pomarium mustum; ex aqva et frumento Zythum; e fermentato frumento, Crematum vinum; exhilarantissimus deniqve potus, Vinum; qvod a svavissimo usu sangvinem terrae, lac Veneris, hilaritatisqve coagulum, nuncuparunt: a teterrimo vero abusu, Venenum terrae, fomentum luxuriae, morborum incendium, omnium malorum irritamentum, dici qveat. Hujus tamen noxae culpa cum non illi tam eximio Dei dono, sed humanae stultitiae tribuenda sit, paraturae tot potionum non ignoranda tibi est ratio.

370 Vineti cultor circumspicit locum Vineae idoneum, aprico in colle (Segetet enim existimantur meliores esse campestres, Vineae collinae, Sylvae montanae, Varronis judicio) obseritqve Vitigineis surculis, ut novellum habeat masculetum. Vineam vero calvatam, seu emaciatam, Vitium defectu rarescentem, reparat traducibus; vitibus scilicet sub terram in longum mersis, qvae deorsum radices, sursumqve novos palmites emittendo, densescere Vineam faciant. Aut deniqve curvatorum in arcūs formam palmitum cacumina terrae immergit, qvae ubi radicatae fuerint, arcus superne scinditur, fiuntqve vites ex una duae.

371 Circumcīdendae vero sunt qvotqvotannis vites, ut ne luxuriando nimis evalescant et elassescant: unō solum relicto praesidiario palmite, qvi novo firmioreqve sarmento crescat. At vero qvia Vitis lignum tenerius est qvam ut per se surgere, uvasqve aeri et soli exponere qveat (qvanqvam non intermittat claviculis suis, tanqvam manibus qvidqvid nacta est comprehendere, ad sese erigendum) ne serpendo humi putrescant, juvandae sunt adminiculis seu statuminibus, qvibus alligentur: sive Arboribus, sive Pedamentis aut Ridicis, sive Canteriolis, aut Iugis transversim pofitis. Qvae differentia Vites maritatas, arbustivas, pedatas, canteriatas, jugatas, appellari fecit.

372 Est et pastinari vineam, bis terve anno, necesse, ne illam herbae inutiles humorem exsugendo macrescere cogant. Pampinorum item luxuriantes coles et comas decacuminari, ne succus in folia, sed Uvas, eat. Tandem colligitur Vindemia, mustulentae autumni deliciae: racemariis pampinis, et qvae sub illis latitant analectis, pauperum solatio (juxta legem) relictis.

373 Botrorum comportatio fit in Torcularium, ubi illi Vinarium in forum conjecti deculcantur pedibus, aut ligneo contunduntur pilo, effundunturqve in lacum vinarium: unde per qvalos Mustum

page 605/606, image: s375

in Urceos mustarios. Qvod uvoris superest, exurgetur acinis pressioriae machinae ope. Sed Vinum protropum, sponte defluens, svavius est tortivo illo: sicut et mustulentum defecatō dulcius; meraculum lymphatō; fortius; album prae rubello calorificum magis.

374 Transfertur hinc in apothecas vinarias, Cellaria, cadis infusum, et doliis super basellas altiores levatis: non tantum ut a humo cruditatis attrahat minus, sed et relinatur, promaturqve, commodius. (Veniunt et casus, ubi vinum deliqvare, h. e. de vase in vas defundere, necesse sit.) At vinum hornum turbidum est; annotinum redditur limpidum. Vinum addimidias decoctum, Sapae; fugiens, sublestumqve, Vappae; e Vinaceis aqvā maceratis factum, Lorae, et Acinatitii vini; ex aqva deniqve et aceto temperata potio, Poscae, accepit nomen.

375 Bellissima Vina, flos Liberi, celebrantur in Europa: Falernum, Creticum (aliās Arvisium) Canariense, Alicanticum et c. Sed medicata Vina, Absinthites, Helenites, et varia id genus et c. domi nobis parantur: sicut et aromaticorum omnium delicatissimum, Hippocras, seu Vinum murrinum.

376 Zythi cocturae inservit Lupularius, proventui florum de Lupo salictario (qvorum ad Cerevisiae condituram usus est) consulens; eoqve fine hortos Lupum salictarium ferentes colens.

377 Qvum autem Cerevisiae faciendae tempus adest, frumenti grana Polentariut aqvā, dum turgescunt, macerat: dehinc ea in pavimento assiccans, saepius versat et reversat, donec disrupta germinascere incipiant. Tum enim ea de pavimento in fumarium farrarium transfert, lentoqve subjecto igne sic torret, ut dulciculam in Bynen convertantur: e qva polentariā molā fracta Polentam conficit.

378 Hinc Cerevisiae factor, Lupi flores eidem Polentae permiscens, aheno Frugemillam madidam, Cerealem lympham, hordeaceum Vinum et c. excoqvit: qvae in cellam frigidariam translata a fecibus eliqvatur, bibiturqve. Fit autem ut qvandoqve acorem, aut mucorem, concipiat. Acetumqve fiat: cujus et ipsius usus ad varia est.

379 Ipsas tandem Vini et Cerevisiae feces flocesqve (ut jam farra fermentata, fructusqve imputrefactos, taceam) Destillatores in ardentis vini formam sublimare didicerunt: qvae vina cremata, sublimataqve, appellamus.

XXXVIII. Res Vestiaria.

380 Amictu nobis ad nuditatem tegendam, tempestatumqve injurias pellendas, fuit opus: sed ubi intra necessitatis limites mansum non est. Priscis namqve Caput simplici velare Cucullo; corpus ab algore tutari villosā Braccā; pedes a scruposo itinere ligneis defendere Sculponeis, aut e libris arborum crudoqve corio confectis Carbatinis, satis fuit. Hodie qvam ab illo mutata omnia! Lautiuscula enim veste, et cultu multiformi, varie sectili, et laciniato, picturato, plumatili, utuntur.

381 Capitis ornamenta Viris sunt, aliubi mollis, nunqvam capiti demptilis, Tiara; aliubi lana textile tegmen, qvod Pileum vocant. Qvi latior, ad solem et imbres arcendum, Petasus est; minus latus, desidentibus domi accommodatus, Galerus: frigoris pellendi causā sumendus, Pellitus Galerus, seu Pileus suffultus. Faeminis solemne est, aut capillos in comas varie plicatos concinnare, taeniisqve et corollis redimire: aut Caput obnubere Vittis reticulatis: aut velare Calanticis, Ricis, Mitris: aut deniqve faciem praetegere Peplis.

382 Corporis Vestes aliae indutui, aliae amictui, serviunt. Qvae indui et exui solent, sunt, intime qvidem linea Interula: et huic superinduenda lanea Subucuta: mox pectori cingulotenus aptatus, laciniolisqve subnexis ornatus, Thorax: aut hujus loco crurum tenus demissa, siqve fuerit laxa et fluxa cingulo succingenda, Tunica. Infra Zonam Subligaria sunt: aut follicantes scilicet Braccae (tibialibus Fasciis substringendae) aut arctiora Femoralia, crura pariter includentia. Qvae amiciri solent, est manuleata Toga, et seorsum manicis Pallium: qvae duo foeminis usurpata, Pallae et Amiculi accipiunt nomina.

383 Calceatui parantur vel lanei Socci: vel e pilis hircorum contexti Vdones: vel molli subere fultae Crepidae (Sandalia jam qvoqve vocant): vel Calcei, fulmento obstragulo, ansisqve et corrigiis, totum ad talos apte constringentes pedem: vel Ocreae, pedem cum cruribus communientes: vel Perones, crurum inferiora solum tegentes: vel deniqve utrivis pedi indui apti Cothurni, opulentorumqve auro et gemmis ornati Mullei.

384 Confit autem Vestitus omnis e textura linea vel lanea, gossipina vel bombycina, pellicea vel coriacea; nec abesse usqvam Filorum usus potest. Partium vero nexus in vestitu fit ope aut Ligularum coriacearum, qvibus adstringimus et relaxamus nodos; aut Fibularum ferrearum, qvibus infibulamus uncinulos; aut Nodulorum textilium, qvos alteri orae applicatos alterius orae innectimus ocellis.

385 Linteorum materiam dant Cannabis et Linum: qvae ruri sata, post maturitatem evulsa, calycibus destricta, scapis per lacunas macerata, rursumqve tosta, et malleis stupariis contusa, frangibulis contrita, ferreo tandem pectine carminantur: decidentibus inter confringendum lignosis Corticibus, inter carminandum autem mollibus retrimentis, Floccis, et Stupā.

386 Netricum inde labor est, linum sic factum in certa dividere pensa, annectereqve Colo: unde fila trahunt sinistrā, torqvent dextrā; circumrotatis, sive manu emisso Fuso, sive manu agitato Girgillo. Hinc in Alabrum deducunt fila, ex Alabro in Harpedonem, e qva demum glomerantur Glomi, idoneae jam Telae materia.


page 607/608, image: s376

387 E glomis diductum Stamen, Textor, Officinae suae Ingo circun volvit, assidensqve Insilia alternis deculcat, et diductis hoc modo Licus; Radium, cui Panus inest, trajectat, eoqve Tramam Stamini intexit: et adacto fortiter pectine linteum densat, textivillitio passim defluente. (Observa Linteum firmissimum dici Carbasum; subtilissimum Sindonem: qvam Ventum textilem veterum non nemo, Nebulamqve lineam, vocavit.)

388 Detexti hoc modo lintei curam suscipit Insolator, illudqve sole et aqvā, donec nivis instar candescat, fatigat. Unde postmodum Sartrices varia consuunt linteamina: qvae qvoties usu sordidantur, toties a Lotricibus eluuntur denuo.

389 Nec dissimiles sunt Lanarii artificis operae. Lanam siqvidem et ipse primum carminat, tum net, superqve textoriam machinam Pannos contexit: qvi ut in densitatem coeant magis, conjiciuntur a Fullone Fullonicam in pilam, ubi aqvā perfusi pilo tunduntur et constipantur. Exemptos inde extendit, inter Ingamenta ferreis uncinulis instructa; ut ad aeqvalem consistentiam reducti siccescant: traditqve Tonsori, qvi superfluā illi villositate forcipe adempta, nitoreqve conciliato, in volumina complicet.

390 Consimili arte Sericarius conficit Pannos sericos, seu bombycinos: qvorum varia videbis genera, si Mercatoris tabernam ingressus in Pannos holosericos, et subsericos, et Attalicos, et Damascenos, et Purpureos, et Scutulatos, et Vndulatos, et Florulentos, et Xylinos, et Camelinos et c. inqvisieris: itemqve in Telam auro textam, sive Pannum auro virgatum.

391 Sartor inde, sumptā ad corporis staturam Vestis proportione, scindit pannos, acūsqve et digitalis ope vestem consuit, suturis, ne notabiliter exstent, ferramento pressorio complanatis. Atqve ne extremis laciniarum oris filamenta sparsim diffluant, circumsuit Lumbum, vel praesuit Lemniscos; ornatūs vero causā in Fimbria, vel alibi, adsuit Institas.

392 Connodator e filis (lineis, laneis, bombycinis) nexat, trini ferrei fili uncinati ope, Manicas, Tibialia, Subuculas, et similia. Coatiliarius vero e coacta baculis lana impilia facit, hisqve formam Pilei, Pallii, indumentorumqve aliorum, permadere neqveuntium, indit.

393 Qvi ani malium spolia lixivio emacerant, scalproqve rasorio depilant, Cerdonum obtinuerunt vocamen. Qvorum Coriarius duriora Sutoribus praeparat coria; unde illi Subulae, et picati setaqve cuspidati fili, calopodiiqve ope, Calceamenta conficiunt. Alutarius, molliores crispatasqve parat alutas, vestium superiorum materiam. Pellarius vero villosis e pellibus varia adornat formae Pellicia.

394 Qvi Veteramentarii sutoris artem exercet, is calceamenta solum lacera resarcit: qvi vestes obsoletas detritasqve dissuit, rursumqve reconcinnat, Interpolator est, seu Mango: at Mendicabula ex collectis hinc inde panniculis, et recīsamentis, Centunculos sibi, qvibus semiamicti incedant, consarcinant.

XXXIX. Architectonicae Artes.

395 Habitacula mortalibus primordio suerunt subterraneae Specus dehinc Tabernacula frondea; exinde ad majorem durabilitatem Tuguriola exstruebantur caespititia; tum Gurgustiola cratitia lutata: Progressu tandem aevi ad stabilitatem veram, magnificentiamqve, aedificia excitare adorsi sunt Fabri: qvorum operae qvia numerosas poscunt manus, et machinationes, lustremus eas.

396 Materiaturam primo si spectamus, apta AEdificiis ligna per hiemem caedenda sunt, Lunaqve deficiente, ad cariem tineasqve prohibendum. Ubi Arbores a lignatore securi succīsae humi sternuntur, decacuminantur, ramis orbantur: e reliqvo demum trunco tigna trabesqve elaborantur. Ramalium segmentis in strues compositis, sarmentis autem in usum foci reservatis.

397 Tignarii inde fabri Tigna (super Cantherios uncis ferreis immote affixa) amussi lineant, asciāqve asciant, resilientibus ligni segminibus deorsum: aut etiam runcinā dissecant, serragine circumcirca sparsā. Demumqve e sic paratis tignis compaginant Parietes, configentes trabalibus clavis tigna, muscō vero explentes intertignia.

398 Dehinc Lutamentarius paleato vel acerato luto parietes delutat: nonnunqvam nude forma ceos, e solo lutamento, citra materiaturam omnem durabilissimo construens opere.

399 Verumenimvero caementitia in molitione aliter proceditur. Hīc enim e Lapicīdinis (qvae Caementorum sylvaesunt) Lapides rutro eruit, aut etiam vectibus effringit, Lapidarius: qvos, ut structurae bene qvadrent, coelo et tudite ad normam conqvadrat Lapicīda. Verum sicubi saxorum deest copia, lapides parantur, ex arena et limo coctiles, qvos Lateres appellant.

400 Faber caementarius, posito e solidissimis saxis fundamento, superstructisqve parietibus (tum primariis, tum medianis, tum intergerinis) fornicat concameratqve Conclavia. Et mox Crustarii faciens opus omnia illa incrustat, floteqve gypsi aut marmoris dealbat. Tum pavimenta (seu novo rudere seu veteri) ruderat, fistucationibus solidat, tesserisve sectilibus supersternit.

401 AEdificandi peritus Architecton seu Machinator, structuris praeest, easqve secundum a se praeconceptum, aut etiam materialiter deformatum, exemplar (Sive fuerit projecta in plano, ut in fundamentis aedificium erit, Ichnographia; sive in fronte, ut in erectis parietibus spectabitur, Orthographia; sive plenissime, ut per omnes dimensiones, intus et extra, sibi cohaerebunt omnia, Scenographia, et Proplasma, seu Modellus) dirigit.

402 Fundata prosunde Domus, materiataqve bene, et trabeata vel murata firme, sustentataqve intus affabre Tibicinibus et Columnis, ad laqvearis prohibendam ruinam; extra vero Pilarum accessione fulta, ad parietum impediendam vacillationem, perstat sarta tecta diu. Vel si nutat, ruinamqve

page 609/610, image: s377

, novis adminiculatur suffulcris; aut si pessum sidit, collabiturqve, instauratione reparatur novā.

403 Enimvero ut Domūs partes concipias recte, ita cogita. Dum in Vestibulo versaris, ad anticam, AEdium ante te habes Frontispicium: Januam ingredienti ad latus utrumqve Postes erunt. Qvorum alteri infixos videbis Cardines, qvibus Fores pendent, et super qvos versatae clauduntur aut recluduntur: alteri Claustra, sed illa non unius generis. Simplicissima enim occludendi ratio est Pessulus, indendus foramini Postis; aut affixus Fori obex, clavo uncinato Posti infixo obdendus: aut Clave clusilis et reclusilis Serae; sive latens intus, Laconica; sive pendens foris, et ne catena po sti eximi qveat prohibens.

404 Opessulatam si repereris Ianuam, pulsabis: per transennam vel clathros si prospectaverit ostiarius, aperiri rogabis. Pedem vero dum inferes, attolles, ut ne ad limen offendas; caput contra demittes, ne superliminari illidas: atqve ut cardinibus tacitis fiat introitus, forem placide aperies.

405 Ostio pertransitō, ingredieris aut in cavum aedium, seu Impluvium, aut in ipsum mox Atrium, unde in caetera aditus datur Seclusoria, perqve Gradationes scalarum, aut scalas annularias (si distega fuerit, tristegave Domus) in tabulata superiora: Pseudothyrum, seu posticula, clanculariae egressioni servit.

406 Dum nos locus, qvem tegula tuetur, habet, pedibus usurpamus Pavimentum: seu illud fuerit fistucis pavitum, seu constratum tabulis, seu restaceum. Desuper autem nobis imminet conclavii coelum, Laqvear: qvod itidem vel contabulatum est, seu coassatum; vel testudineatum, seu cameratum; vel Musaicum, seu emblemate vermiculatum.

407 Columini superpositum Tectum (qvod trinae communiter formae est: compluviatum, in unum solum latus devexum; displuviatum seu pect inatum, in duo: et testudinatum, in qvatuor) supertegitur alibi cespite viridi, alibi culmine stramineo, alibi scandulis ligneis, alibi tegulis figlinis. Qvae omnia supersterni necesse babent, Tigillis, transversim positis. Tigilla vero affigi Cantherus sursum erectis: qvorum bini, in summo conjugati, crura ad oppositos Domūs parietes divaricant, Tectumqve sustinent. Cantheriorum autem crura supercubant Transtris: Transtra iterum exstantibus Trabium capitibus, qvae Proceres et Mutulos vocant. Mutulorum vero projectura amplior ampliores facit suggrundationes: utiles inprimis ad Porticus et Peristylia, deambulacris dicata: aut ad pensiles Pergulas, vel porrecta in longum Podia: vel deniqve ad angularia projecta, Meniana.

408 Qvid licentiosum, non ad necessitatem sed pompam struendi pruritum, memorem? Qvam insanae substructiones editae sint passim! etiam in subterraneis, Hypogaea! aut in aerem exporrecta, tum super Domos elevata, Tabulata hypaethra: tum in sublime stupendum fastigiatae Turres! aut monstrosae magnitudinis lapideae. qvadraturae, ad nubes nempe usqve surgentes Pyramides! vel his minores, sed acutius ascendentes, et plerumqve e saxo uno excīsi, Obelisci! inqve formam viri, sed ad altitudinem montis erecti, Colossi! et parietum viarumqve perplexitate irremeabiles Labyrinthi! ambulatoriae deniqve Pegmatum fabricationes.

XL. Suppellectilium Domesticorum Artes: primumqve Lateraminum et Vitreaminum.

409 Pergamus spectare industriam, qvā sibi de vario illorum armorum apparatu, qvibus vita familiaris destitui non potest, prospectum iverunt mortales: e materia tum minerali, tum vegetabili, tum animali, desumi solito.

410 Figulinae artis est, ex bene subacto figulari luto, testacea defingere opera, excoqvereqve ad duritiem, et illis denuo argenti incoqvere spumam, ut niteant. Qvae tamen fictilia (antiqvis frivola dicta) reconcinnare, ferruminareqve, nondum didicerunt.

411 Vitrarii opus est, ex resolutis (acerrimi vi ignis) cinere, arena, saleqve, massam fundere liqvidam, mox amoto igne, gemmae instar, durescentem: qvam ille, dum liqvet, ferrei tubi perflatu in varios format habitus. Unde Fenestrarum artifices fenestris illuminant domos: Laternarum vero structores noctu per tenebras ambulantibus vias et c.

XLI. Instrumenta Metallica parandi Artifices.

412 Minerarum scrutator vestigat metalla, repertisqve Virgulae divinae indicio, Fossores immittit: qvi (bardocucullo caput, perizomateqve coriaceo nates, intecti) in profunditatem se demittunt, venaeqve metallicae (alius hāc, alius aliā, parte) impactis cuneis, frustatim decutiunt, sursumqve in auras (funium trochlearumqve multiplicato apparatu) mittunt.

413 Adest, Discretoris nomine, qvi saxeas impuritates secernit; alius, Lotor, qvi secreta elutriat: tum plures alii, qvi elutriata fornacibus fusoriis injectant, ignibusqve urgent, donec scoriis exsolutum Metallum profluat. Plerumqve sane adhuc metallis primae Classis, Auro et Argento, intermixtis: qvae iccirco hīc Aqvā forti ab invicem separantur, demumqve unumqvodqve seorsim persolum in tabellas certas, bacillosve, conflatur.


page 611/612, image: s378

414 Atqve hīc jam Fabrorum incipiunt operae: qvarum prima est, Metallo ignem afflando follibus, emollitum illud malleabileqve reddere. Tum exemtum inde forcipe, impositumqve Incudi, malleis tundere, dissultantibus qvaqvaversum stricturis: eaqve tusione et cusione, laminationeqve et cuspidatione, inqve formas varias modificatione, simulqve ubi opus ferruminatione, armamenta usūs varii conficere.

415 Partiuntur enim inter se operas ita, ut Fabri ferrarii confabricent ferramenta rudiora, cujuscunqve generis; similiter Claustrarii seras et claves; Serrarii serras; Falcarii falces; Cultrarii cultros (Cultorum manubria varie, etiam Concharum reduviis, ornautes); Acicularii acus; Malleatores chalybeos thoraces; Gladiarii deniqve gladios, Polionum auxilio, qvi in Gladiis poliendis, capulis instruendis, vaginisqve supervestiendis, operam ponunt.

416 Aeris faber circa Cuprum occupatus, omne genus AEramenta parat, illisqve ornatus gratiā ligneis (nominatim tiligneis) marculis certa incudit signa. At ex Orichalco (tundi renuente, fundi non recusante) Flator aeris, fusilia varium genus opera, Columnas, Statuas, Aeramenta sonora, Machinasqve fulmineas bellicas etc. fundit: sicut et Stannarius stannea vascula fusurā figurat, rotationeqve qvādam ad nitorem perpolit.

417 Laminarum operator e laminis format lampades, seu lychnos nasutos; Bractearius e bracteolis crepitacula; Faber auri aurea et argentea vasa facit, vel aliunde facta deaurat ac deargentat. Cujus metalli ramenta qvia disperdi damnosum est, in mensae alligatum praecinctorium colligit, in intertrimenti compensationem.

418 Monetae cusor Argentaria in officina Nummos publicā formā signat, juxta ponderis valorisqve rationem. At qvi aerosam cudit monetam, probamve corrumpit, Adulterator monetae audit. Sed qvi Auri nativi loco arte laboratum conficere, qvā datur qvā non datur, contendit, Alchymista est.

XLII. Instrumentorum lineorum, ligneorum, coriaceorumqve Artilices.

419 Restiarius funiculis, funibus, restibusqve contorqvendis vacat: e materia nempe canabina, stupea, spartea, delibratarumqve arborum tenerioribus corticibus. Viminum artifex e vimine parat vimineam, seu virgeam, suppellectilem, Corbes, Crates, Sirpicula, similiaqve! subtilissime jam prorsus, ex decorticatis, exalburnatis, varieqve coloratis, vimentis. At Cribrarius non Cribra tantum, sed et ex intortis ad rotunditatem, vel Ovalitatem, tabellis sectilibus, ligneas Capsas format.

420 Doliaria Vasa conficit Doliarius, seu Vietor. Qvae sive sint fundo uno, qvaliter in Labris balnearibus, et Lacubus vineariis, videre est: sive fundo bino, ut in Doliis vinariis, foramen pro liqvoris immissione supra, et pro emissione infra, (cum obturamento ibi, siphone aut epistomio hīc) habentibus: latera tamen constant secamentis Circulorum vimineorum vi constrictis et circumvictis.

421 Tornatilia Opera torno parat Tornator: tahulata v. opera Scriniarius non uno instrumenti genere. Edolandi qvippe illi sunt asseres runcinā, tum deplanandi planula, mox adunandi impactis subscudibus: et si qvid per margines inaeqvale exstat, circumscalpendum scalpro: et ubicunqve interveniunt afferum juncturae, concorporandae glutino: demumqve ad nitorem oblinenda vernice omnia.

422 Coriacea qvomodo parantur utensilia, apud Frenarium, Ephippiarium, Marsupiarium, Ligula rumqve confectores, videbis.

423 Saponem e sebo, cinere, calce, sale, parat Saponarius: sed et candelas sebat idem. Alii sunt Cerarii, qvi cereos seu fundunt, seu longissimorum funiculorum instar trahunt, inqve globum portatilem complicant, aut lychnucho ferreo circumplicant.

424 Crinibus pectendis adornat Pectinarius Pectines, tum ligneos, tum corneos, tum eburneos, radiis hinc raris, densis inde distinctos: Comis autem comendis idem ille setaceos parat pectines. At vestibus purgandis Setacea, aliusqve materiae Verricula, Scopularius format: potissimum tamen e setis apte invicem sibi concinnatis et conglutinatis, ligneo firmiter agglutinatis scapo.

XLIII. Itinerum Artes: Pedestris primo.

425 Sellularios lustravimus: transeamus ad eos qvi huc illuc se transserendo, suis vel alienis serviunt commodis. Cochleae vitam agere, claudiqve Sutoris more domi desidere, non omnium est: mutandus interdum venit locus. Si subimet sic per otium inambulando, Ambulatiuncula est: si res ruri delectationis causā visendo, Peragratio erit: si regiones moresqve cognoscendi desideriō, Peregrinatio erit: si lares mutandi gratiā, Demigratio erit. Qvia vero ubiqve negotii alicujus intervenit ratio, ubiqve nobiscum aliqvid aut ferimus manu, aut portamus humeris, aut vectamus vehiculis, aut ductamus comitatu.

426 Si qvō nobismet ipsis venire non est libitum, aut licitum, alios missitare fert usus: si ad nuntiandum solum qvidpiam, Internuncios; si ad nunciatrices deferendum epistolas, Tabelliones; si ad expediunda negotia, Curatores, et Agentes.

427 Penetramus autem qvō volupe est vel Terrā vel Aqvā. (Aera pervolitandi artem nondum habemus, tametsi fabulosa Daedali volatura irritum imitandi conatum persvasisset nostro etiam aevo qvibusdam.) Nam per terram Vadere

page 613/614, image: s379

, aut Gestari lecticis, aut Vehi jumentis vehiculisve: per aqvam autem Vadare pedibus, aut Nature manibus pedibusqve, aut Navigare navigiis, integrum est, cuicui libet.

428 Viator pedester si ocreatus fuerit, aut peronatus, e re erit, viā lutosā; lacernatus autem, seu penulatus, pluviosā. Dumqve non omnia sua ge stare potest Sinu, sub thorace, aut in tunicae gremio, aut in femoralis Funda: circumcingat sibi Sacciperium; vel humeris imponat Sarcinam: et in manum capiat, ad sese suffulciendum, Baculum; vel certe saltem pro decoro, Scipionem.

429 Iter ingressum rectā qvō tenditur tendere, ad diverticula nulla diverti, viam publicam nullius privati callis causā dimittere (nī hic valde notus, itinerisve dux aut comes valde peritus fuerit) expedit; ut ab aviis tutus sit.

430 Bivia et trivia, qvia semper, nī caves, fallunt (a viarum compitis nihil adeo periculi est), qvosvis obviam factos, qvā tenendum sit iter, sciscitari, volupe sit.

431 Offendicula et remoras devitanda sibi, qvantum possibile, putabit. Ne scilicet montes aut clivos ascendendo, ad Vallesve et fossas descendendo, tum vires fatiget sine usu, tum se retardet in via.

432 Longe lateqve peregrinaturus id operam dabit, ut se vel commeatu, sumptuqve itinerario, vel cambii literis instruat. (Egregia haec inventio, qvō facilius cantet vacuus coram latrone viator, pro nummis secum aeqvivalentem gestare chartulam!) Sed et, qvando per gentem ignoti labii pergendum est, Interprete fido, justoqve Hodopaerico: sed super omnia Circumspicientiā, ut ubiubi fueris, qvicum sis, ab egressu ad regressum usqve attendas.

433 Per intuta siqvidem passim inceditur; Praedonibus viantes sp liantibus, Piratis in servitutem abducentibus, Latronibus trucīdantibus, Diversitoribus ipsis (ubi hospitii jure tuta salvaqve esse debebant omnia) insidiantibus, ut non hospes ab hospite tutus sit.

XLIV. Eqvitandi et aurigandi Scientia.

434 Ad consulendum pedibus in faciendis itineribus magnis; et viribus, in advehendis et avehendis oneribus, adhibuerunt antiqvi Iumenta, excogitaruntqve Vehicula: qvorum rationem vide.

435 Eqvitationi se accingentis prima cum est, Eqvus bene calceatus sit. Dehinc ut illi Sella eqvestris insternatur commode: nescilicet eqvitem devolvi permittat, minus recte fuccincta. Tum si qvid onusculi portandum est, caute ut curetur: Bulgam puta praeligando Ephippio, vidulum alligando a tergo, Bisaccium accomodando utrinqve recte pendulum. Tandem frenis ut constringatur debite.

Antilenas, Postilenas, Dorsualia, Phalerasqve caeteras, non necessitas, sed ornatūs studium, invexit.

436 Hinc Eqvus producitur, Eqvesqve sinistro pede inserto stapedi, dextro se a terra tollit et eqvo insilit, avolaturusqve ocyus calcar illi addit, et habenas laxat: his eum ad libidinem versaturus, ad necessitatem autem repressurus. At Eqvitandi non eadem semper est commoditas: Gradario eqvitem placide gestante, Tolutario svaviter ut in cunis agitante, Succussatore moleste conqvassante, Caespitatore illi ruinam perpetuum minitante.

437 Eō res processit tandem, ut inventa sint vehicula: machinulae scilicet, qvibus imposita onera trahantur jumentorum ope facilius. Horum simplicissimum Traha est, per lutum aut nivem negotio levi raptanda. Per siccum vero trahendis suppinguntur Rotae super qvas machina volvatur promptius. Qvibus varie formatis utut omnibus a currendo Curriculi vocamen inditum sit: particulatim tamen unirotae machinulae Paboni; birotae, Carro, qvadrirotae, Currui, attributum est nomen.

438 Curruum iterum species sunt: Plaustum, qvō amplissima transportantur onera; Sarracum, qvō rudiora, saxa, stipites, similia; Rheda, qvō homines; Essedum, Rheda levior; Cisium, Essedum discissum, birotum; Arcera, currus coassatione opertus; Carpentum, Rheda pensilis: Pilentum, opertorio tectum delicato Carpentum.

439 Currum porro si cum corpore animato (exempli causa Iumenti) conferas, partium ejus usum agnosces melius. Temo enim qvid nisi collo protensum caput, qvod qvoqvo praeit corpus seqvitur, designat? Et Iugamenta, axesqve, qvid nisi Corporis hujus sceleton? Rotae autem qvid nisi corpus hoc et sustentantes et portantes pedes sunt? Animalia deniqve Currui praejungenda, qvid nisi Animales in corpore spiritus, sine qvibus corporis motus nullus?

440 Aurigarum actiones mihi specta, satis operosas. Dum enim se ad aurigationem comparant, reficiunt eqvos pabulo (qvod ipsum variis constat partibus): tum saturatis, et strigili perpurgatis indunt Oreas; siqve est ut illorum qvis mordax sit, ora constringunt postomide.

441 Mox productos jungunt ad Currum: parippum juxta sellarium ad temonem ipsum, cujus extremitati de Helcio pendentia Currūs retinacula annectunt. Praejungunt his antecessores, loro ante se agendos, binos, qvaternos, plures. Nam Magnates sejugibus, Reges etiam octojugibus, eoqve pluribus etiam Rhedariis, utuntur.

442 Ad promovendam etiam cursurae levitatem ungere subinde axes habent destinatā cō axungiā: interque aurigandum respectare, necubi exorbitare contingat. Contingit vero etiam luto haerere identidem: ubi ne haereant semper, aut diu, suas intendere, jumentorumve plurium jungere, necesse habent vires: sicut et in montium ascensu. In descensu contrarium fit, praecipiti praesertim: ubi ne Currus ruat, et jumenta obruat, aut vectores, resqve vectas, evertat, Rotas sufflaminari (vel etiam abjungi Eqvos, praeter duos) necesse est.


page 615/616, image: s615

443 Per loca praerupta, transitum Vehiculis negantia, sarcinaria adhibentur (seu dossuaria, i. vectaria) Iumenta: Muli praesertim, et tardiores eqvitando inepti Caballi. Qvibus clitellae, clitellis vero sarcinae, imponuntur, et hāc ratione montium vehiculis impervia juga penetrantur.

444 At tu, ubi festinatō opus est, talaria indue; aut conscende Pegasum, ut cursu ventos praevertas.

XLV. Natandi et Navigandi solertia.

445 Iter agentibus identidem se objiciunt Fluminum, Lacuum, Mariumqve obstacula, supervadenda omnino, si qvis plus ultra velit: seu Ponte super flumen facto (saxeo vel roboreo) seu modis aliis, ad qvos recensendum venio.

446 Primus et simplicissimus, primumqve usurpatus, fuit, Tranare flumen: cujus artis rudimentum est, suppofitā scirpea rate, arborumve cortice (nunc etiam taurinis vento inflatis Vesicis) innatare aqvis. Profectus, natare sine cortice, pedum manuumqve jactatu. Perfectio, calcare aqvam, corpore pectoribus tenus merso, manibus autem adeo liberis, ut his supra caput vestes siccas gestando, mox superato flumine iudui liceat. Sunt et qvi urinari, hoc est, sub aqvis natare, sciunt. Flumen igitur Viatori pedestri si vadosum est, transitur; si profundius, transnatur.

447 Sed majoris securitatis, commoditatis, transferendorumqve simul onerum causā, alia visa sunt qvaerenda praesidia. Adorsiqve primum compactis obiter, solubilibusqve rursum, tignis, struere Rates: dehinc ex unius grandioris Arboris trunco cavare Lintres: demum e multis bene compactilibus lignis ad indissolubilem firmitudinem fabricare Naves: qvae inter proram et puppim, stegamqve et carinam, qvantāvis capacitate donatae, miRe variis serviant usibus.

448 Retinentur et minores, minores ob usus, naviculae: ut piscationi servientes, Cymba, Lembus, Oria (qvarum differentias specificas nōrunt, qvi utuntur): et fluminum transmissioni, seu trajectioni, Ponto, seu Pontonium. Majorum autem qvae dicuntur, Onerariea, Gerariae, Gestoriae, onera vehunt: qvae Vectoriae, homines. Sed harum cubiculatas dixerunt Phasellos; destinatas celeritati Celoces, et Liburnicas.

449 Navigia propellendi modum nesciebant antiqvi alium, qvam Remulco, circa ripas; aut contis, in brevibus; aut deniqve Remis, in profundioribus. Unde et in Maria qvoqve ausi provehi, construebant machinosas Naves, biremes, triremes, qvadriremes etc. ad Decemremes usqve: qvas per transtra considentes, perqve interscalmia remigantes protrudebant, Remiges: idqve duobus sub Gubernatoribus, qvorum alter ad proram, ad puppim alter, clavum regebaut.

450 Ventos tandem jugari posse adverterunt, captivandiqve hos et Navi adjugandi, invenerunt modum, alata Velae, explicandisve his in altum Malos, in latum Antennas, ope Versoriarum. Notandis iterum Ventorum circuitibus Tritones. Supremo, plagarum Mundi monstratrix, reperta est Pyxis nautica: cujus ductu (res mira!) per noctem etiam (ubi ante nihil praeter coeli Cynosuram, accensosque ad portus Pharos, qvod observarent habuerunt) qvoqvō libet navigare, Oceanumqve ipsum Daedaleis nisce adjuti alis enavigare, possunt.

451 Pulchrum ergo inventum Navigatio! utpote iter sine vestigiis, cursus sine pedibus, volatus sine pennis. Pulchrum et Navis ipsa: qvippe Pons innatans, insulas omnes omnibus jungens: Domus volatica, Avis lignea pervolitans omnia, secundis adspirantibus Ventis: adversis autem nihilominus cursu obliqvato obnitens: malaciā demum, alis veluri truncata, consistens.

452 Est tamen simul hic permare Cursus audaciae via, vitaeqve prodigalitas qvaedam, crebra ob Vitae discrimina. Subinde enim oritur procella, qvae fluctibus excitatis decumanis, montium instar, misere miseros jactat, ad breviavel scopulos allidit, allisos mergit, miserabiliqve naufragantium ejulatu profundo haurit: nisi summe caveant, vela mature demittant, aut recīdant, rerumve jacturā factā vitā redimant.

453 Sed et alias, prospera navigatione, semper illis a brevibus et scopulis metuendnm et cavendum: eoqve, fali profunditas, ejectā identidem bolide, exploranda, Scyllaeqve et Charibdes praeternavigandae caure.

454 Prudentiae nauticae pars est, si qvando merces allatum eunt, nullas eō devehendas habentes, Navem non relinqvi vacuam, (jactaretur enim levioris assulae instar) sed saburrari: at non praenimis, ne praeter modum presse sidat. Qvia item Navis, pondere suo aqvas premens, per qvascunqve tandem rimas et fisseras nauteam transmittit, qvae in sentinam se colligens Navi (vetustae praesertim et fatiscenti) periculum creat, subinde sentina instrumento Antliae haurienda, Navisqve periculo suo liberanda, venit.

455 Prospectaut tandem, navigatione peractā feliciter, Portum, laetiqve ingrediuntur, appellunt, salutant. Ubi gratiis Deo actis, nauloqve Naucleris exsoluto, ad suos festinat qvisqve, excipiendus cum gaudio sospes a sospitibus.

456 Navi autem qvid fit? Si locus est portuosus, in portu relinqvitur ipso: si importuosus, foris, in navium Statione, anchoris nixa. Ruinosa vero, rimosa, fissa, subducitur in Navale, reconcinanda a Naupegis.

XLVI. Tractoriae machinationes.

457 Non nos tantummet ipsos, sed et alia, aliō transportandi necessitas, molisqve rerum multarum ad vires corporis nostri excessus, coegit artisiciosis ā machinamentis qvaerere auxilia: qvorum qvaedam tangere qvid vetat?


page 617/618, image: s381

458 Quantum onus ferre duo bajuli valent Palangis, humero impositis, tantum valet promovere unus onere eodem imposito Paboni: sed longe plus provolvere ante se protrudendo, onere imposito Phalangis et cylindris, vecte promovendis.

459 Qvum Vectiarius sustollendae rei vectem subcuneans, Vecti incumbit; aut Succulam moli suppingens eam versat; aut funes ductarios Trochleae orbiculis interplicatos protrahit; aut Ergatam obambulans vectibus circumversat; aut inambulans tympano Geranium rotat, mira praestantur.

460 Ut res violentissime; comprimantur, repertum est Pressoriorum genus non unum, una licet omnium sit ratio. Nempe qvod Cochlea spiratim striata, Cavo similiter striato immissa, et vi torqvularis alicujus circumacta, torqvet valide rem inter duo prela constrictam. Fissionis contraria est ratio, ubi Cuneus in alicujus rei medium impactus, tuditeqve aliqvo violenter adactus, rem dissilire cogit:

461 Ad sublicas profunde in terram agendum inventae sunt Fistucae: tum ansatae, ad eas manibus aliqvot hominum sursus tollendum ac demittendum; tum hamatae, fune trochlearum in sublime tollendae, moxqve dimittendae, ad vehementius feriendum.

462 Genium qvoque habent Hydraulicae machinae, aqvam qvocunque, et qvoscunque in osus ascendere, cogentes. Inter qvas lepidissima est Archimedea cochlea, aqvae suum ascendendi effugium et refluvium tam scite relinqvens, ut illa vere descendendo, vere ascendat ad summum usqve. Aqvagia sunt molae alatae, campos aqvis inundatos exsiccantes.

463 Artis qvoqve plena res sunt Horologia, temporis presse dimetiendi instrumentum argutum. Qvorum prima fuerunt Sciotherica, ubi depictas ad parietem Domūs horarum lineas transiens Gnomonis umbra, horae numerum ostendit. At haec qvia nisi interdiu, Soleqve claro, nullum habent usum, tentārunt alia, per Aqvam et Arenam. Ibi Aqva e vase in vas, angustissimo foramine guttatim pertranstillans, temporis fluxum dimetitur: hīc artificio simili, sed durabiliori, Arena scrupulatim se transmittens, insensilem ejusdem tractum sensibilem reddit. Vocāruntqve vascula ejusmodi bene jugata, ibi Clepsydras, hīc Clepsammia.

464 Magis qvod mireris erit, mirabile Automati (qvod ignoravit antiqvitas) inventum. Ubi Rotae rotis hāc arte concorporentur, ut motā unā moveantur caeterae; certis tamen repagulis, ac directoriis ita normatae, ut nisi ad numerum, mensuram, pondusqve, procedat nihil: eāqve ratione non horarum tantum, sed et forte dierum ac mensium, Planetariiqve cursus, cum Noviluniorum et pleniluniorum, Eclipsiumqve qvae Luminaribus accidunt, replicationes, repraesententur.

465 Neqve hīc finis: qvaerunt Automaton vere automaton, qvod humanā intendi manu nihil opus habens, arte qvādam intus dispositā ita motricem suam reparet vim, ut persemetipsum procedat indesinenter, perpetuum Coeli (qvamdiu materiae permitteret fragilitas) imitamentum, vivaqve imago. Perennem vocant Motum: qvem humano ingenio produci an possibile sit, in magna qvaestione versatur. Acutissima certe Orbis ingenia frustra hucusqve in eo qvaeritando desudārunt.

XLVII. Voluptuosae Artes.

466 Valedicere Artisicibus, ante lustrata qvae Munditiei et Sensuum oblectamentis excogitarunt, ne allubescat.

467 Munditiae studiosi qvidam limpidā se abluunt identidem, et in laude est: alii splendere insuper cupientes offuciis ornant faciem, et hoc spurcitiei est. Balineae singulariter eō destinantur, ut sit ubi sqvalores deluamus, Labris insidentes; et sudores eliciamus, Vaporarium ingressi; et strigmenta defricemus, pumice, smegmate, cilicio: corpus deniqve tergamus, linteis: et e Caldario transgressi in Frigidarium, aut viceversa, corpus jucunde habeamus.

468 Balneatorum qvoque est scarificare interdum, cucurbitis ventosis flammae auxiliatu cuti affixis. Barbitonsorum vero (qvos hāc parte isti aemulos habent) capita barbasque concinnare est: idque displicatum capillitium jam forpice attondendo, jam novaculā detondendo, jam volsellis evellendo, jam capronam a fronte pendulam comendo, jam cincinnos calamistris ustulando et crispando; Calvitie deniqve laborantibus adulterinam comam (oculorum imposturam) veri capillamenti loco adaptando.

469 Veniamus ad Sensuum oblectamenta. Tactilibus nos leniter affici faciunt, inter decumbendum Lectuli strati, Storeae undecunqve textae, inprimis autem Pulvinaria plumea, delicatorum volutabra, qvibus incumbimus: eō mundius, si lodicibus mundis fuerint instrata. Rursumqve Stragula et Tegetes mollibus infultae, qvibus nos supertegimus. Conopea deniqve, seu lectorum peripetasmata, qvibus ne nos qviescentes vel musca turbet, providetur.

470 Sessitationis commoditati inventae sunt Sellae varii generis, cum fulcris ad terga reclinandum, scabellisqve ad pedes commode ponendum, fartis item tomento, pennis, plumis (anserinā illa lanā) Culcitris. Et ut olim erat, discubitoris ad mensam lectuli, cum subalaribus pulvillis. Pro gestatione deniqve delicata Lecticae, alteriusve formae gestatoriae sellae, qvibus voluptuarii (aut sane morbidi etiam) mollissime circumgestantur.

471 Gustatui blandiuntur Cupediae. qvibus excogitandis gulae artifices, Cupedinarii, nullum faciunt finem. Ad qvam classem omne Placentarum genus spectat: ut sunt, mellita Liba; et piperata Liba, Dulciarii opus; et frixa in oleo (vel butyro) Lagana ac Teganitae; et lacte, vino, herbisqve scite parata Moreta; et veru assatae Obeliae; et tortae in butyro Scriblitae; tostaeqve inter duo ferramenta lata Crustulae: et Saccharites panis: et qvis omnia

page 619/620, image: s382

, lassaeqve voluptatis ultra necessitatem lacessentia irritamenta, enumeret?

472 Sed neqve Nares voluptate suā destitui volunt: Iccirco Ungventarii, in parandis Odoramentis, Smegmatis, Suffumigiisqve et Ungventis variis, qvibus Voluptuarii perfusi ac stillantes odorem diffundant, nihil non diligentiae adhibent.

473 Aurium mulcedo a varia svavi Vocis modulatione venit; sive modulamen hoc assae Vocis fuerit, sive organorum Musicorum. Musica vero organa hanc summam recipiunt partitionem, qvod alia Pulsatilia, sint. alia Plectilia,, alia Inflatilia.

474 Pulsantur, percussuqve sonitum edunt, Tympana, Campanae, Cymbala, Tintinnabula, Crepitaculaqve varia, cum Crotalo ligneo. Necnon Crembalum intra furculam ferream ita habens constitutam lingulam, ut dentibus intersertum, gutturis adhalatu, digitiqve unius allisu, strepitum lenem qvidem, non insvavem tamen, edat.

475 Plectuntur autem organa, qvae laevi attactu sonum edunt: puta qvae fidibus ac chordis constant; intensis seu contentis acutum, laxis graviter, sonantibus. Plectuntur autem chordae aut Digitis, aut peculiari Plectro. Digitis; vel utriusqve manūs, ut in Nablio (Sambuca) fit: vel alterius, alterā chordas moderante, ut in Cithara, et Testudine videre potes. Plectro vero, aut setaceo, qvali in Fidibus utuntur; aut ligneo rotabili, qvali in Lyra usus est: aut prosiliente ad chordam plectendum pinnulā, qvalem in Psalterio illo jacente, multis aeneis fidibus instructo, cui specialiter Instrumenti nomen tribuunt, conspicere datur.

476 Inflantur vero qvaedam ore, alia follibus. Ore, Fistula, Tibia, Tuba, Lituus, Buccina, Gingras, Viricularispve tibia: qvas Fistulatores, Tibicines, Tubicines, Liticines, Buccinatores, Gingritores, Utriculariiqve, inflant. Follibus autem Pneumatica organa illa, qvae integrum tibiarum systema constituunt, ab Organarioqve pulsata plenum concentum edunt.

477 Oculorum oblectamenta potissimum a rerum visibilium, seu ad vivum repraesentatione, seu a multiplici transformatione, veniunt. Uti sunt, Pictura, rerum in plano projectarum: et Fictura, rerum e materia molliore figuratarum: et Sculptura, cum Caelatura, rerum e materia duriore (lapide vel ligno) formatarum: et Fusura, rerum e metallis ductarum. Specularia deniqve, rerum apparentiae transformatrix: cum Pyrobolorum arte.

478 Pictores imaginem cujusqve rei visae, aut a se conceptae, delineant primum carbone, aut graphi, secundum majora; tum subtilius penicillo perpingunt, illuminantqve ad vivum pigmentis. [Simia enim Dei Pictor, aemulatur qvicqvid videt: praeter vitam et motum, qvae rebus a se effictis indere nescit. Dat ergo qvod potest, similitudinem. Pictura igitur est rerum praesentia falsa, oculorum deceptio vera, nisi errorem mendet ratio: ubi emendaverit autem, inter artium excellentiores merito locatur. ] Pictorum imitatores Crepundiorum illustratores sunt: et Vitrorum inustores, Encaustae: et Vestibus intexentes acu figuras qvascunqve (five filis versicoloribus, sive gemmis et unionibus, sive plumis avium) Acupictores, qvos et Phrygiones, Plumariospve, vocant. Praecipue vero Chalcographi, subtilissima qvaeqve aeri incīdentes, nitidissimeqve papyro, linteo, aliisqve materiis mollibus, imprimentes.

479 Fictor, seu Plastes confecto certae formaturae modulō, ceram illi, aut gypsum, metallumve, infundit, scitissimas hoc modo defingens imagi, nes fusiles. Sed Sculptor, liberā manu Statuas e ligno aut lapide exsculpens, arte haud minor videri vult. Sicuti et Caelator, vasis jam paratis figuras insculpens: opere seu incavato, per abscedentiam: seu sculpturato, per eminentiam. Priori modo in caelandis Sigillis proceditur: posteriorem in Sigillo cerae impresso vides.

480 Specularii egregie nos oblectant. Primum Speculis, qvibus nostrasmet ipsi facies contemplemur. Dein, Conspiciliis, seu Oculariis specillis, qvibus omnia extra nos prospectemus acrius. Tum Telescopiis, seu Tubis opticis, qvibus longe dissita, tanqvam oculis proxime admota, prospectemus. Et Microscopiis, qvibus pulvisculos ut montes obtueamur. Prismatis deniqve, qvae nobis rerum colores millesormiter transfigurando, svaves faciant delicias. Vrentia nunc tacebo specula.

481 Optimum autem (ut id addam) Speculum est, qvod rerum objectarum species eādem reddit qvalitate et qvantitate. Qvod facit qvando exacte perpolitum est, exacteqve planum, nihil habens convexitatis, nihilqve concavitatis. Illud alioqvi necessario rem qvam est minorem, hoc situ inversam, ostendet. De Pyrobolorum arte, ignitis videlicet missilibus ludicris, lusoriisqve fulminibus, nihil in praesentiarum lubet.

XLVIII. Ad Humanitatem cultura, cum cō spectantibus.

482 Confecimus Artificialium cursum, qvibus animi extra se, circa res, deliciabantur. Vela tamen ne colligamus, sed sinuemns eō, ubi delicias Animorum veras contemplari detur, in seipsis. Natura enim humana Ager est, zizaniis luxurians, nisi culturā domitus seminibus conseratur bonis: (Neglectis urenda filix innascitur agris.) Non negligendi ergo, sed expoliendi sumus, Mente, Animō, Lingv_ā; ad efflorescendum Sapientiā, Virtute, Facundiā.

483 Oqvantum est enitere his! Habere inqvam intra se Sapientiam, Mentis lumen, animae interiora collustrantem! imo ipsum repraesentatitium Mundum, speculum imaginum plenum, Solem super horizontem elevatum, oculum vias ante se suas videntem! Et posse benesicio Sermonis idem lumen accendere aliorum mentibus, in alienisqve speculis eundem repraesentare rerum Orbem, et super alienum horizontem elevare cundem fulgoris

page 621/622, image: s383

, aperireqve alienos ad videndum suas qvoqve vias oculos! Per Virtutem deniqve potentem esse actionum suarum, passionumqve. Cui bonorum generi comparabis ista? Angelicam prorsus haec attingunt excellentiam, fulgore aestimata suo.

484 In hujus splendoris partem si venire vis, tu mea Iuventus, adesdum! hīc ut in proprio versabimur Elemento! hīc nostrae commssum custodiae hortum Eden, Paradisum animae, colemus! Modo tibi propositum sit serium, asseqvi tria illa vere, non ad fucum et speciem. Scientiae nimirum, Virtutis, Eloqventiaeqve, rem, non umbram; medullam, non superficiem.

485 Culturae vero hujus praesidia cum sint LIBKI, muti magistri; et SCholAE, Humanitatis officinae et Conversatio. erudita, viva ingeniorum exacuatio; cum susceptis hujus gratia PEREGRINATIONIBUS: eja de singulis istis dissertantem me, qvomodo haec, ista, illa, fiant, audire ne pigear. Gustare te omnia volo, non primis labris, sed penitus, qvae Ingeniorum Culturam expediunt.

XLIX. Literae ac Libri, cum auxiliariis Artibus.

486 Scriptura sermo mutus est, captivataqve vox, mittenda ad nobis absentes, seu loco seu tempore: sed cujus modum non omnes tenent eundem. AEgyptii hieroglyphicas per notas rerum arcana sibi, et posteritati, communicabant. Chinenses habent Characteres, non Verba sed Res significantes; eo usu, ut etiam idiomatis diversi Gentes, qvibus, in conversatione lingva inutilis est, manu et characteribus istis (qvorum ultra octies millie exercitus est) colloqvantur. Nobis compendiosior est ratio, per LITERAS, minimorum sc. oris sonorum (ex qvorum complicatione Verba, Sententiae, Libriqve fiunt) notulas. Stupendum! paucis ceriō modō dispositis lineolis qvicqvid usqvam est, et omnes homnes sciunt, loqvuntur, agunt, et unde Mundo tantum resultat bonum, pingi posse! Vere Literae Delphicus gladius, ad omnia accommodabilis, sunt.

487 Materiam Scripturae, instrumentaqve si spectes, Literas antiqvi Saxis incīdebant, malleo. Postea insculpebant Codicibus ligneis, nominatim Faginis, in tabulas sectis ac laevigatis, caestro. Mox in libris Tiliaceis, aut foliis Arborum latis (palmeis, oleagineis, malvaceis etiam): demum linteis cerā vel gypso illitis, exarabant stylo, osseo aut ferreo. Deinde Ovino tergori, in Pergami urbe hunc in usum parari caepto, inscribebant memoranda, subtili calamo, Nilotico.

488 Seqvuta est inventio Papyri, e cognomine AEgypti plantula, interioris corticis loco praetenues amplasqve tunicas habente: qvas acu discriminatas, et glutinosā aqvā persusas, preloqve complanatas, ac sole desiccatas, in scapos digerebant plagularum viginti. Tandem reperta est Charta, ut nobis hodie in usu est, ete contusis linamentis ac linteamentis conficitur, inqve volumina minora et majora complicatur.

489 Atramenti scriptorii materia sunt Qvernaegallae, et Vuriolum: cum adindendo tantillo Aluminis et Gummae, ad mucorem prohibendum. Calami loco Pennis jam utimur, anserinis, pavoninis, aqvilinis, similibusqve, caule idoneo. Qvarum ad scriptionem temperandarum modum qvia didicisti nuper, non repeto: mirari jubeo tantillae rei usum tantum. Qvid enim penna scriptoria est? Annon Lingvae nostrae, omnium arcanorum interpretis, aemula, sed mortua? Cujus tamen vocalitas ad disjunctissimos in alterum usqve Orbem, in seram usqve posteritatem, pertingit.

490 Scripturae seriem non eandem observant omnes. Hebraei, cum Orientalium multis, a dextro incipiunt latere, tenduntqve in sinistrum. Graeci, cum Europaeis caeteris, ratione contrariā. Indorum qvorundam consvetudo fert, Literas perpendiculari lineā, in funiculi deorsum missi morem, scribere. Qvos putas melius? Usus familiaria reddit omnia.

491 De Scriptionis celeritate si qvaeris, optandum esset Calamum velocitate lingvam aeqvare posse: habuisseqve priscos scribendi compendia, SIGLAS, qvibus loqventis excipere sufficiebant sermonem, ex Cicerone aliisqve ejus aevi patet (Tachygraphiam vocabant). Qvas Siglas temporum injuriā, et hominum incurrā, amissas, reparārunt apud se nuper (Stenographiās nomine) Angli. Habemusqve jam, Dei beneficio, Libros multiplicandi longe velociorem modum, per ante duo secula repertam Typographiae artem; plus chartarum scripturis, per adolescentes duos, uno die implentem, qvam liberā manu per ducentos scribas mense integro liceret.

492 Habent enim Chalcographi Literarum typos aeneos innumero numero conflatos, perqve repositoriorum loculamenta dispositos tam commode, ut singulas suis expromendo locis celerrime Verba, Versus, Paginae componantur, ferreis marginibus inclusae prelo indantur, mox atramento illinantur, suppositisque chartis puris temporis puncto apprimantur: qvantocunqve Exemplarium placet numero etc. Ut non immerito Poeta Gallus canat:

Imprimit illa die, qvantum non scribitur annō,
O Germania muneris repertrix,
Qvō nil ulilius dedit vetustas,
Libros Scribere qvae. doces momentō!

493 Concorporandi chartas (qvoties Liber excrescit) alium nos ab antiqvis habemus m dum. Olim Librarii plagulam plagulae agglutinabant ordine, ut dispansum librum vix ingens caperet area: convol vebant itaqve in Cylindros, et vocabant Volumina. Nostri Compactores (ita ex Graeco Bibliopegum vocamus) compingunt in Codices, per folia sigula explicatiles. Coniplanant enim phyluras singulas, et complicant, et malleant (ne Liber postmodum turgeat) et consuunt dorso, ibidemqve conglutinant, a reliqvo autem latere

page 623/624, image: s384

(ut plana sint omnia) exstantias demarginant: demura Librum tegumento certo, ad durabilitatem, circummuniunt: adversaqve latera aheneis (argenteisve) uncis confibulant; vel connectunt scorteis, sericeisve ligulis: Elephantinis etiam Libris umbilicatas bullas (aereas, argenteas, aureas, si Liber fuerit dignus: Margaritae enim Conchyliis. includendae. sunt) affigunt.

494 Ita multiplicatos Libros Bibliopolae coemunt, ut in Bibliopoliis acervatim prostent. Unde comparatos Bibliothecarii per Bibliothecae digestant, publicos vel privatos in usus. BIBLIOTHE CAM igitur qvid esse dices? Utiqve demortuorum Sapientum congregationem; mutum Nationum concilium; collectas in thesaurum Ingeniorum opes: Animi pharmacopaeum. At Bibliothecam sine usu? Murium condimentum; Tinearum habitaculum, Pulveris receptaculum, Vanitatis spectaculum, Stultitiae humanae exprobramentum.

495 Sed redeamus ad Libroram formam!A qva Liber vel chartae integrae cognominatur, vel plicatae in qvadrum, seu in octo, duodecim, sedecim etc. folia. Columnatus item, a summo deorsum oblongus: aut lingvatus, a dextro in sinistrum protensus. Uno deniqve volumine, aut divitus in Tomos.

496 Interiora Librorum si spectas, communia fere omnibus sunt: primo Epigramma seu Inscriptio (qvae qvia rubricā pingi solebat, et adhuc, festive dictum est, Rubrum ne sit fortius nigro: h. e. neplus Titulus promittat, qvam liber exhibeat.) Seqvitur uti communiter sit, Dedicatoria ad Patronum qvempiam epistola. Tum Prologium, seu Praefatio ad Lectorem, Libri argumentum edisserens. Saepe et in libri commendationem a Viris doctis scripta Elogia. (At Vino vendibili non opus est suspensā hedera.) Demum Libri corpus, argumenti tractationem, in Segmenta qvaecunqve divisam, continens. Additur Coronis, seu Clausula: cum Syllabo seu Elencho, contentorum scilicet Indice.

497 Authori videndum est, ut Libros scribat, non exscribat, (qvanqvam suo panno alienam assuere purpuram si decore fiat, non indecorum putetur): et scribat qvae luce digna sint non flammā: Autographumqve curet solicite, ne per apographa corrumpatur. Alioqvin Aristarchorum se objiciet virgulis censoriis, eorundem confodiendum obeliscis. Censores veri Sol sunt et sal Literarum: sed qvemadmodum Sol nimius exurit qvod fovere debebat, salqve nimius corrumpit cibos qvos emendare debebat, ita Critici nimis Critici plus corrumpunt qvam emendant.

498 Victurus genium debet habere Liber, inqvit Poeta. Nam qvod ingenio caret, pabulum esse ingeniis, foveriqve ab ingeniis, neqvit. Et qvia dies diem docet, qvoties prodeunt Libri, ut luce prodeant auctiores videndum. Libris vanis non tam dolendum perdi chartas, qvam animos: cum interim saepe alia, Cedro digna, aut pereant aut lateant. Utinam ergo nulli emittantur, nisi defecato, et censuris doctorum piorumqve virorum limato judicio, vitā qvam funere digniores esse constaret.

L. Literarum Palaestrae, Scholae.

499 Libri, qvantumvis docti, non magis usui sunt indocto, qvam Calvo pecten, Caeco speculum, Surdo ubicen, cui nullum propinqvum est mare Navis, Gubernatori aratrum. Qvare qvi Sapientiae illa infundibula sine usu sibi esse non vult, uti discat necesse est. Cui fini SCHOLAE eriguntur, apertae illae Musarum januae, Ingeniorum palaestrae, Librorum reclusoria, Sapientiae SEMINARIA. Ubi plantator, Praeceptor est plantae, Discipuli: plantatio, Doctrina: rigatio et putatio, Disciplina. semina et surculi, Exempla: seminuminoccatio, et furculorum inoculatio, Praecepta; inseqvens mox germinatio, Imitatio est: ventilatio, Examen. Ubi Sapientiae Sale imbuendi sunt Iuvenes (hi enim potissimum Scholis destinantur: qvia Literas discens juvenis in lapide caelat. senex in arena) qvicunqve insulse Vitam transigere nolint. Qvod erit, si Mens suo circumfulgeatur lumine: Voluntas, sui instruatur regimine: Facultates omnes ad agendum exerceantur recte: Lingva deniqve lingvarum excolatur studio pulchre.

500 Doctor est ingeniorum plasmator bonus, si veros vivosqve vultus effingere gnarus, non abortus aut monstra. Daduchum enim oculatum esse convenit, ne sit caecus caecorum dux. Erit et viva ac obambulans, seipsam aperiens, explicans, applicans, Bibliotheca: et Sol radiis suis totum suum sulgide collustrans Orbem. Discipulum autem bonum qvid esse dicam Lignum est, sculpendo Mercurio idoneum (nam non ex qvolibet ligno fit Mercurius) Discipulus hebet qvid? Caecus, cui lumen praeferre tentas. Magister imperitus qvid? Ingeniorum tortor, et corruptor. Qvemadmodum et schola prave constituta, nihil nisi Ingeniorum carnficina, molestissimarumqve operarum pistrinum. Tam id jure dixeris, qvam bonam scholam Ingeniorum ludum, deliciarumqve Paradisum appellaveris. Facili namqve Minervā discitur, ubicunqve gnavus sectator callidum nanciscitur ducem.

501 Methodus bona qvae? Qvae blande invitat: (Deliā namqve invitā venandum non est.) Qvae agendorum pluralitate non distrahit: (Pluribus internus minor est ad singula sensus: et duos inseqvens lepores neutrum capit.) Qvae per hiatus non raptat: (Gradatim ire, sabienter est ire: Gradus transilire, est praecipitia qvaerere.) Qvae compendia amat, rectaqve scopos petit: (Praemansa ubiqve in os ingerenda sunt pusillis, at non in pulverem usqve redacta. Possunt enim aliqvid per se qvoqve Ingenia, longis non oneranda sunt logis.) Qvae semper facienda praemonstrat faciendo: ut a Bove majori discat arare minor: praeceptaqve mortua animentur exemplis vivis.) Qvae explicanda explicat explicate: (ut ne Mercurius egeat Mercurio.) Qvae non incipit a Praeceptis,

page 625/626, image: s385

Exemplis: (Tironibus dare praecepta, altius progressis exempla, est dare Asinis ossa, Canibus paleas.) Qvae proin perpetuo imitari jubet (nam Fabricando fabricamur: aliqve ingenia aemulatio.) Tandem qvae Imitantes manu ducit, nec dimittit aut deserit, anteqvam roboratos sine cortice nare, proprioqve pervincere Marte, videat. Qvod compendiō poterit, si neminem eorum, qvi condiscipulatu utuntur, ab exercitiis unqvam abesse, usqvam non attendere, permittat. (Nec enim ulla disciplina est, in qva non peccando discatur: neqve qvisqvam non errare, nisi saepe errans, saepeqve erroris admonitus, potest.)

502 Haec talis manuductio vera erit Ingeniorum obstetricatio, ut faciliter et feliciter pariant, sic leniter adjuta Sufficiatqve, ut Sol caelestis de sublimi radios spargens toti Mundo, ita Magister unus toti Scholae suae Orbi: omnibus discipulis ad subsellia ejus constitutis, oculos oraqve in eum intentis, doctrinarumqve radios omnes certatim excipientibus, imitationemqve mox tentantibus omnibus. Amat enim aetas haec aemulationem, dumqve subinde illis, Occupet extremum scabies, acclamatur, non intendere ad cursum vires, festinareqve ad metam, non possunt.

Tum bene fortis Eqvus reserato carcere currit,
Qvum qvos praetereat, qvosqve seqvatur habet.

Ingeniosiores nimirum antevertendi alios desiderio, frenis qvam calcaribus egere videbuntur magis: tardiores vero, perpetuis ita praeeuntium exemplis adjuti (Facilius Discipuli a Condiscipulis, qvam ab ipsis Magistris, percipiunt: qvia Balbus balbum intelligit melius,) non poterunt non omnia eadem eodem modo asseqvi tanderm: ut nemo omnium futunis sit qvem iisdem haerere scopulis, et non pariter cum caeteris ad portum promoveri, possibile sit. Cujus rei Examina crebra facient fidem. Examina inqvam, qvae Diligentiae lyditus lapis, Ingeniorum obrussa, Profectuum explorator, sunt; dum qvis ut videatur Loqvi jubetur.

503 Qvemadmodum tamen non semper Coelum serenat, nec semper laetus ridet Apollo, etiam austerus qvandoqve flat, pluit, grandinat, tonat et fulminat, Iupiter: ita institutioni blandae jungendus est Disciplinae rigor, ut ne heteroclita capita (qvanqvam in pravum satis prona est omnis humana natura) ducum facilitate in suam et sociorum abutantur perniciem. Proinde qvi mala sunt indole ad studia ut Boves ad clitellas apti, Vervecea capita, Baeoticae sues, fungi, bliti, ad stivam relegandi sunt: (Stramenta asino non aurum) Qvicunque item Praeceptoriae subtrahunt se ferulae, eoqve se illā indignos ostendunt, dimittantur. Studiō autem pravi a consortio bonorum arceantur, exturbenturqve, ne Morbida facta pecus totum corrumpat ovile.

504 Omnia tamen ita moderate, et cum judicio, ut tenerae Moderator juventae Orbilius esse caveat (Melius Artes infundumur, qvam intunduntur.) Solem imitetur potius, qvi Vegerabilia blande fovet, non urit; aut si accessu diurno adussit, recessu nocturno recolligendi se concedit spatia, ita cum Rerum natura veluti colludens. Perdius pernox esse in studiis, neminem est necesse: amant alterna Camaenae. Nec se, qvi Artibus imbuit, Pythagoram faciat, [gap: Greek word(s)]suis pro ratione obtrudens: sed colludens cum eis, Ecce res! En palpa! Hīc Rhodus hīc salta! iterum iterumqve ingeminet, tandemqve extra suum qvoqve conspectum lusus et recreationes honestas permittat.

505 Sunt autem Scholarum gradus, ad aetatum et profectuum gradus accommodati, et accommodandi. In Trivialibus puerorum excitantur Sensus, ad eos suis obvertendum et affricandum objectis, ut qvae usqvam sunt non ignorent. Exercitandae item externae ad motus facultates: inprimis Manus, ad probe celeriterqve Literas pingendum; qvae res ad colligendum post Eruditionem multam multum compendii habebit. Gymnasia Lingvas doceant, Artesqve qvae sensu adhuc constant, ad rerum tamen inspectandas caulas et rationes invitant, disponuntqve. Academiae, scholarum apex, purae sapientiae emporia sunto: ubi nascantur Idearum venatores, Philosophi: et Morborum colluctatores, Medici; et Litigiorum diribitores, Jureconsulti; et Coeli Atrienses, Animarumqve ad aeternitatem duces, Theologi. Atqve tum pateat, tametsi Studiorum radices amarae sint, fructus tamen nasci praedulccs.

LI. Philosophia in genera.

506 Vox Philosophi, vox modestiae est: usurpata primum a Pythagora, qvi [gap: Greek word(s)](sapientem) dici Deo, [gap: Greek word(s)](amantem sapientiae) Homini, convenire putavit. Philosopbia igitur Rerum causas investigandi amor, ac studium est: ut Vnde omnia veniant, Ad qvid sint, et Qvā vi exsistant et operentur, non ignorari possit Quae res qvum diffusae sit molis, partiti sunt inter se operas, diversisqve se etiam distinxerunt nominibus. Ut nempe qvi circa Rerum universales, abstractas, aeternas, occupantur ideas, MetAphYsici dicantur: qvi Visibilis Mundi corpora, concretasqve rerum formas, et naturales rerum virtutes, scrutantur, PhysIcI audiant: qvi rerum Proportiones (numeris, mensuris, ponderibusqve se prodentes, et per Mundum universum dispansas) speculantur, M AthemAtici nuncupentur: qvi hominum Mores perqvirunt et moderantur, Ethict vocentur: qvi deniqve Sermonis rimantur rationes, Philologorum habeant nomen.

507 Metaphysicus ergo Idearum venator est, res omnes contemplans generalissimo et abstractissimo conceptu: non prout eas videt jam, sed prout eas esse, et sic vel sic esse, necesse fuit per ideas possibiles, qvas ab aeterno vidisse Deum, et secundum illas ordināsse omnia, agnoscit. Quorumplenior enarratio non hujus loci est.

508. Physicus, Naturae consultus, spectacula sibi ex iis qvae totum hoc Mundi theatrum exhibet faciens, qvid naturae vi Creatura qvaeqve agat aut patiatur, observat; infinita inde humanos in

page 627/628, image: s386

depromens. Summam in his intelligentiam, et occultam, asseqvuti MAGI vocantur, in oculis ignarorum tantum non miracula patrare gnari: qvorum simiae, Pseudomagi, miraculorum loco praestigias, aut etiam satanicas ex pacto illusiones, exercent.

509 sensibus obtusi, a mentis sagacitate exclusi, Historiarumqve ignari, ad philosophandum inhabiles sunt. Sensus siqvidem caligantes, nihil aut parum de rebus monentes, Meutem ad res perseqvendum urgere non possunt. Mens autem ipsa caliginosa rebus afferre lucem, qvī possit? Expers vero observationum multarum, propriarum vel alienarum, qvid inventioni huic aut illi addi, vel demi, qvomodo summam addi manum necesse sit, juxta cum ignarissimis sciet.

LII. Matheseos exorsus, Arithmetica.

510 Philosophiae jamtrix Mathesis est, mox in Vestibulo edicens, [gap: Greek word(s)]. Qvia enim Pondere, Mensurā, Numero Deus omnia fecit: nihil occultioris artificii in Operum Dei structura capere idoneus erit, qvisqvis Ponderum, Mensurarum, Numerorumqve ignorabit rationes. (Unde nec inconvenienter Plato, Hominem ideo sapientissimum esse animal dixit, qvia numerare valet.) Eja igiur qvid arithmetica, Numeros tractans; qvid Geometria, Mensuras expediens: qvid Statica, Pondera perseqvens, secum ferant, videamus!

511 Arithmetico, res numerosas industriose tractanti, omnia sua expediuntur, Numerorum summas colligendo, collectasqve prompte efferendo, qvantae qvantae sint. 2 Summas summis expedite coaddendo; 3 Summas minores de majoribus, qvoties usus venit, celeriter subtrahendo 4 Numeros datos per invicem multiplicando: 5 aut rursum in partes aeqvales, qvotcunqve, dividenda. 6 Numerorum deniqve ad invicem proportiones exacte deprehendendo, et ex datis tribus notis qvartum ignotum, qvod qvaeritur, inveniendo.

512 Ruricolis, simplicitatis custodibus, res suas supputandi simplicissima est, sed non longe se extendens, ratio, per Paria, seu Biniones; per decusses, seu Decades; per Duodenas: per Qvindenas:. perqve sexagenas. At Philosophi numerorum accuratius observantes articulos, per meras Decades in infinitum, semperqve proportionate ac harmonice, progrediuntur. Nempe Vnitas decies repetita facit Decuriam: decuria decies iterata Centenarium: Centenarius decies sumtus, Millenarium: Millenarii decem faciunt Myriadem; Myriades decem, Tonnam (ut recentioribus loqvi placuit); Tonnae decem Millionem etc.

513 Characteres Numerorum Graecis fuźre rudiores, ipsae Alphabeti sui literae, qvibus non longe progredi poterant; sicuti neqve Romani suis septem numeralibus Literis: certe non ultra centum millia. Arabum demum ingenio ingeniosissimam Ciphrarum inventionem debet Mundus: qvibus res in infinitum numerando nusqvam haerere, nusqvam confundi, nusqvam proportionibus excidere, possumus. Quod neqve Calculorum usus attingit: qvippe tantum praxi circa numeros minores inserviens.

514 Numerorum in pares, impares, fractos; item in pariter pares, et pariter impares, et impariter pares etc. divisionem, cum aliis qvae Numeris in sunt subtilitatibus, in ipsum Arithmetices syntagma rejicimus: utpote non Rebus jam, sed rerum Nomenclationibus, intenti.

LIII. Geometria.

515 Arithmeticus qvantitatem rerum discretam, Multitudinem, habuit spectandam; Geometra speculatur concretam, Magnitudinem, ad securitatem, tantum aliqvid esse qvantum est, non majus non minus: et tantum a nobis distare qvantum distat, non propius non remotius; capere deniqve tantum qvantum capit, non plus non minus.

516 Mensiones hujusmodi omnes peraguntur illis Punctorum, Linearnm, Figurarum, certorumqve Instrumentorum ope.

517 Lineae definitio: sicut et in rectam aut curvam, spiralemve (qvalis in seipsa qvaelibet est) et in parallelam, obliqvam, perpendicularem (qvalis qvaelibet alteri est) divisio, nihil habet difficultatis.

518 Angulorum ut recti sunt, vel acuti, aut obtusi, cognitio, ad intelligenda Geometrica mysteria plus confert.

519 Magis vero etiam Figurarum: qvarum primae, caeteris simpliciores et regulariores, tres sunt, Circulus, Triangulum, Qvadrangulum.

520 Circulus, divinissima figura, ex Centro constat, et Circumferentia, et Area: capacissima omnium, qvippe nullos habens anfractus, nihil inaeqvale, nihil lacunosum. Ducta per medium ejus exacte linea, Diameter est; semidiameter vero (a centro ad circumferentiam) Radius.

521 Trianguli tres primae sunt species: Acutangulum, ubi anguli omnes rectō minores sunt: et Rectangulum, ubi unus est rectus (nec enim plures possent:) vel Obtusangulum, ubi unus ille rectus resupinatior, eōqve rectō major, est

522 Sic et Qvadrangulum in tres primario species abit. Prima habet qvatuor angulos rectos, qvatuorqve aeqvalia latera [gap: illustration]: altera rectos qvidem angulos omnes: latera tamen bina tantum aeqvalia, opposite, [gap: illustration]: tercia ipsos etiam angulos inaeqvales, duos nempe obtusos, duos acutos [gap: illustration]. Qvadratum appellant, et Qvadrilaterum, et Rhombum.

523 Haec de Figuris in plano. Corporum Figurae (non longitudinem tantum et latitudinem, sed et profunditatem habentes, planisqve qvodammodo

page 629/630, image: s387

(sunt, Gyratum esse aut Rotundum, Teres aut Ovale, Orbiculatum aut Turbinatum (Comcum aut Pyramidatum) Cubicum deniqve, aut Triqvetrum.

524 Distantiarum mensuras, qvas vocant, sic intellige. Coordina papaverea grana qvatuor; habebis hordeaceum granum unum. Hordeacea qvatuor juxta invicem posita, dabunt Digitum: Digiti qvatuor, Palmam: Palmi tres, spithamam: qvatuor, Pedem, qvinqve Palmipedem: Sex Vlnam, Semistertius pes (sestertius pes) dat Passum minorem (Gressum;) hic autem geminatus Passum majorem, Geometricum, qvi Orgyam aeqvat; Orgyia vevo duplicata facit Decempedam, seu Perticam. At Majorum distantiarum mensurae ita habent: Passus Geometrici 125 faciunt stadium: Stadia octo Milliare unum Italicum (12 Stadia Leucam): triginta deniqve duo Stadia (i. qvatuor Italica milliaria, seu Passus 400) faciunt Milliare Germamcum.

525 Mensuras capacitatis ita ponunt, in liqvidis. Ligulae qvatuor (Cochlearia) dant Cyathum; hi tres, Qvartarium: hi duo, Heminam: hae duae, Sextarium; qvos si geminas, habes Congium. Congii vero qvatuor Vrna sunt, ferenda Viro uni. Congii octo Qvadrantal, seu Amphora, duobus bajulanda Viris. Qvalium viginti Culeum faciunt, maximam in liqvidis mensuram, qvae ad Currum onerandum sufficiat.

526 In aridis minimus est Cyathus: inde Hemina, Cyathorum sex: tum sextarius, heminas exhauriens duas: duosqve iterum sextarios Modiolus: et modiolos qvatuor Modius, qvantum robustus vir ferre qveat: Medimnus demum, 12 Modiorum, unius qvasi Vehis onus.

527 Ad Instrumenta Geometrica transeundo: Lineae explorandae (recta an curva sit) extensam adhibent Amussim: aut applicatam invariabilem Regulam (sed ut prius ipsa recta sit): Angulo examinando Normam: situi Horizontali, an horizontalis plane sit, Libellam: situi parietis, et alterius perpendiculariter erectae rei, Perpendiculum: circulo, an exactus sit, Circinum: cognoscendae deniqve capacitati Dolii habent Perticam cylindr aceam, stereometricis notatam numeris.

528 Ad metiendum eminus Distantias utuntur Lineis visivis, Optice: ope Radii Gemetrici

[gap: illustration]: aut Quadrati Geometrici,

[gap: illustration]: aut Quadrantis Geometrici [gap: illustration]

aut deniqve Astrolabii. Ubi prospectando per radii versatilis pinnulas, rem distantem e loco uno, et mox e loco hinc dissitiore altero, collaterali; qvantum vident constitui Triangulum in suo instrumento, tantum colligunt esse majus illud in Terra: nempe inter stationem utramqve, et conspectam utrinqve rem distantem.

529 Mensionibus hujusmodi nomen indiderunt generale, Geodaesiae: sed illi specialiter, qvae in plano fit, Longimetriae: qvae sursum, Altimetriae: qvae deorsum, Profundimetrinae: qvae circa Vasorum (aut solidorum) capacitatem explorandam occupatur, stereometriae appellatio est.

530 Mutat et ipse Geometra nomen, qvando circa Lumen, Vmbras, Lineasqve visivas, versatus, Lucis radiationum, repercussionum, reflexionum, refractionumqve causas, et dehinc perspicuiratis et obscuriraris, adeoqve diaphaneitatis et opacitatis, etc rationes scrutatur. Tum enim speciale Optici accipit nomen.

LIV. Statice.

531 Rerum soliditate (a soliditate vero etiara pretia) probandi medium, Libre sunt et Pondera, qvibus rerum graviras accurate perpenditur.

532 Structurae Librarum omnium haec est ratio: qvod constitutō Scapo certo, et in medio ejus axiculo, super qvem partes scapi utrinqve librentur, imponitur alteri res libranda, alteri librans; ut qvantum ponderet illa, ostendat haec. Qvod si cognoscere vis exacte, Ansam specta, a qva Libra pendet; examen scilicet, seu lingulam, per aginam sese agitantem, et in partem graviorem propendentem.

533 Haec ita potissimum in primaria Librae forma, cui Bilancis nomen (et cujus maximam structuram, ad centumpondia pensandum, Trutinam, minimam, ad nummulos pensiculandum, Lanculam vocant) spectantur, ad aeqvipondia vel praepondia rerum accurate cognoscendum.

534 Sed habetur aliud Librae genus, Statera, in qva librationis centrum extra scapi medium locatur: eō fine, ut pondere unicō librari qveant diversae gravitates. Habet enim ad radium scapi breviorem suspensum uncinum, a qvo librandum onus suspenditur: in protensiori vero scapi radio pondusculum est, qvod pro diversa ad centrum positura plus aut minus ponderat.

535 Vis horum videre praxin? Adi Libripendem, seu Pensatorem: qvi impositā alteri Trutinae lanci re librandā, alteram Ponderibus gravat, usqve ad aeqvilibrium. In statera vero Pondus illud unum idemqve per protensioris radii incīsuras huc illuc promovet, donec similiter consistentiam, qvae ab aeqvipondio est, videat.

516 Ponderum alioqvi differentiam ita habent. Minimum momentum Granum vocant; e qvatuor granis constituunt siliqvam: e qvinqve Siliqvis Scrupulum: e scrupulis tribus Drachmam: e Drachmis qvatuor Semunciam, ex octo Vnciam. Qvarum duodecim constituunt Assem (qvem et Assipondium, et Pondo, et Libram, vocant); qvae Romana fuit Libra. Sed qvā Mercatores utuntur, Regiaqve libra vulgo dicitur, 16 Unciarum est, alicubi et major. Centum deniqve Librae Centupondium dant: nec in his ultra processum est.


page 631/632, image: s388

LV. Astronomiae ars.

537 Si, qvidergo Philosophi (postqvam se numerandi, mensurandi, ponderandiqve scientiā instruxerunt) ad dinumer andum dimetiendum, trutinandumqve habeant, qvaeris: respondeo, Omnia. Solitae tamen prae caeteris, pervulgataeqve illis, numerationes, mensiones, et pensurae (seu librationes) sunt circa Coelum, Terram, Temporae, Cogitationes humanas, actiones Morales, et Sermonis artificia. Quorum artes Astronomiae, Geographiae, Chronologae, Logicae, Mnemonicae, Prognosticae, Ethicae, Grammaticae et Rhetoricae, nominibus veniniunt: qvas nos percurreraus singulas.

538 Astronomi est, Atra contemplari. Quod ut arte qveat, Firmamentum sibi in regiones certas disterminat, nominibusqve technicis distingvit: nempe Circulos qvosdam imaginatione conceptos, sed ira fixe positos, ut Siderum per hos transitus observari qveant immote. Circulorum ejusmodi primores sunt, AEqvator, Tropici Zodiacus, Polares, Horizon, et Meridianus. Qvibus et Coluros duos (Astronomiae tironi alioqvi non adeo scitu necessarios) addemus.

539 Ardes haec nosse? Merito: nobis spectacula ista, non pecudibus, Iparata sunt. Apprime. cogita, Coelum cum Sideribus in gyrum volvi perpetuo: oriuntur enim, occidunt, et ad loca eadem redeunt, Sol, Luna, Stellae, qvotidie. Unde colligis indubitanter, Coelum esse perpetuo volubilem Sphaeram: haberecqve suum, circa qvem volutatur, Axem: et hunc axem habere immobiles suos vertices extremos: qvos et spectare in coelo possemus visibiliter, per immotas ad septentrionem, et opposite ad meridiem, Stellas. (Qvanqvam nos in Europa Septentrionalem duntaxat, nobis elevatum, videre possumus Polum, Meridionali nobis sub Terram depresse.) Arcticum Poum vocant, et Antarcticum.

540 Jam inter utrumqve hunc Polum, per aeqvalem ab utroqve undiqve distantiam, concipe in coelo Circulum, Caelum in duas aeqvales partes, (Septentrionalem et Meridialem) dividentem, habebis omnium primum maximaeqve necessitatis circulum, AEQVATOREM. Cui si addas utrinqve duos parallelos, erunt TROPICI duo: alter, qvem Sol cum altissimus fertur, in aestate, diurno suo describit motu; alter qvem designat incedens humillime, in bruma. Iterum, qvia Sol annuo itinere suo semel Tropicum hunc, semel illum, adit, AEqvatoremqve bis (vere et aurumnō) transit, Solis haec annua via constituit novum Circulum: cujus altera medietas Boream versus: altera ultra AEqvatorem, Austrum versus, deflectit. Solis hanc viam ZODIACUM vocamus: cui qvia peculiares sunt poli, a polis Mundi (h. e. AEqvatoris) diversi, hi ipsi Poli Zodiaci qvotidianā Caeli revolutione describunt circa Polos Mundi circellos duos, POLARES dictos. Tandem transversos duc circulos duos, per Polos Mundi et AEqvatorem, habebis COLUROS: alterum ibi AEqvatorem trauseuntem, ubi et Zodiacus transit; alterum vero secantem Zodiacum et AEqvatorem in. maxima eorum distantia.

541 Ira est Caelestium Circulorum doctrina: circulorum pura in ipsa coelesti machina positorum, et cum illa revolubilium. Supersunt tamen duoalii, cuilibet Terrae loco proprii, ibidemqve ita fixi ut immobiles sint, HORIZON, ac MERIDIANUS: qvos essingendi nulla erit difficultas.

542 Nam ubicunqve super Terram stas, toto Orbe, habes prospectum coeli et Terrae, coeliqve Sphaeram in duo hemisphaeria. divisam: hemisphaerium superius, qvod supra terram in conspectu habes; et iuferius, sub Terra demersum. Converte igitur te circumcirca, et erunt illa ipsa Caeli Terraeqve confinia ejus loci HORIZON: cujus centrum est ubi tu stas: Poli autem in coelo, alter in puncto. tibi verricali (Zenith Arabes vocārunt) alter. in imo Coeli sub Terra (Nadir dixerunt.) Jam si denuo circulum per Polos Mundi, Zenitqve et Nadir, duxeris, MERIDIANUM ejus loci habebis: ad qvem delarus Sol, meridiem ibi facit qvotidie.

543 Haec de Circulis. Cursum qvod attinet Astrorum, is Fixis stellis adeo uniformis est, acsi mones illae eodem simul vehantur Orbe: de quibus proinde nihil, praeter de diversa earundem Magnitudine, et Configuratione, dicendum. venit. Magnitudinis fixarum sex faciunt gradus. Et primae qvidem. eas, qvarum singulae Globi Terreni magnitudinem excedunt centies et septies, numeranturqve, majorum gentium Stellae toto Coelo qvindecim; Arcturus, Lyra, Capella, Oculus Tauri, Orionis humerus et Pes, Sirius seu Canicuda, Canis minor, Cor Leonis, Cauda Leonis, Spica virginis, Cor Scorpii, Cor bydrae, Fomahant, Canopus. Secundae magnitudinis sunt 45: qvarum qvaeqve Terrae magnitudinem continet 90. Tertiae māgnitudinis, numero 208, habent se ad Terram ut 1 ad 72: Qvartae numero 475, ut 1 ad 54: Quintae 216. ut 1 ad 36: Sextae., 49, ut 1 ad 18. Praeter qvas videre est hinc inde sparsas novem obscuras, et nebulosas qvinqve. Omnes ergo Stellae qvas nobis libero Oculorum intuitu discernere datur, minori qvas pro vulgi opinione sunt numero, plusminus 1020: Telescopia tamen infinito plures ostendunt.

544 Redactae vero sunt omnes Fixae in Configurationes certas: usqve ad paucas, qvae extra figuras repertae, Sporades vocantur. Cujusmodi sunt in Zodiaco nota illa duodecim signa, versu sic comprehensa,

Sunt Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo:

Libraqve, Scorpius, Arcitenens, Caper Hydria, Pisces.

545 Extra Zodiaci latitudinem longe plura Sidera sunt. In parte nimirum Septentrionali 21, qvorum pleraqve nobis in Europa nunqvamoccidunt:

page 633/634, image: s389

Vrsa minor, Vrsa major, Draco, Cepheus, Bootes, Hercules, Cygnus, Vuliur cadens, Cassiopea, Corona, Perseus, Serpentarius, Serpens, Auriga, Sagitta, Aqvila, Andromeda, Pegasus, Eqviculus, Delphinus, Triangulum. Ex parte Boreali sunt 15 nobis spectabiles Stellarum configurationes: Cetus, Eridanus, Orion, Lepus, Canis major, Canis minor, Navis, Argo, Hydra, Crater, Corvus, Centaurus, Lupus, Ara, Corona austrina. Quae vero nobis in Europa nunqvam oriuntur sunt 12: Grus, Phoenix, Indus, Pavo, Apus, Musca, Chamaeleon, Triangulum australe, Piscis volans, Dorado, Toucan, Hydrus.

546 Constat autem, qvemadmodum Luminaria cum Fixis pro circumrotationis suae centro habent Terram, ita qvinqve errantia sidera habere Solem, licet non adeo exacte: qvum ut Solem et Lunam, ita Planetas omnes, orbibus vehi eccentricis, ipsa eorum periodici motūs inaeqvalitas ostendat et c.

547 Altera Planetarum anomalia latitudinis respectu est: qvod licet per Zodiacum decurrendo Solem imitentur, et jam Boreales jam Australes fiant, non se tamen praecīse in Zodiaci medio (qvae Via Solis est) contineant, sed evagentur, eoqve interdum Borealiores etiam et Australiores, fiant.

548 Omnem vero Circulum, maximum et minimum, in qvatuor qvadrantes; et qvemlibet rursum qvadrantem in gradus 90, adeoqve totum Circulum in gradus 36, dividere Astronomos (ut gradus illis nihil aliud sit qvim tercentesima sexagesima portio sui orbis) non ignorandum est. Sicut nec hoc: qvemlibet gradum dispesci in scrupula 60: et haec scrupula prima rursum in 60 scrupula secunda; et sic conseqventer (superstitiosā propemodum diligentiā) ad decima usqve.

549 Inter exqvisitissima Astronomorum opera sunt Ephemerides: calculariones scilicet Planetaris cursūs in annos futuros, qvō Zodiaci puncto futurus sit cujuslibet diei meridianā horā Planetarum qvisqve, et qvo ad se invicem respectu. Nempe qvorum, et ubi, Conjunctio vel Oppositio, Qvadratus aut Trigonus, vel Sexiilis, incidat.

550 Insignite Luminarium eclipses (ex qvo causa vera obscurationum, interdum evenientium, cognita est) ibidem notantur. Soli videlicet deliqvium accidere cum interveniens illi et nobis Luna, corporis opacitate sui radios ejus intereipit, nobisqve tenebras offundit: qvā ratione nihil Sol paritur, sed nos, qvi inumbramur. Sed Lunae labores (ut antiqvi vocārunt) vere labores illi sunt: qvae Terrae umbram incurrens solis radios, i. lumen amittit, et offuscatur. Ut autem non singulis noviluniis Sol, neqve singulis pleniluniis Luna, defectionem patiantur, exspatiationibus suis facit Luna. Nempe qvod via Lunae non eadera sit cum Via Solis alioqvi necessario bis mense haberemus Eclipses): sed qvomodo Via Solis declinat a Zodiaco, ita via Lunae a via Solis, Boream et Austrum versus. Quoties ergo in latitudine constiruta Luna Solem, aut oppositam Soli Terrae umbram transir, innoxie transit: qvoties autem prope viarum intersectionem, aut in ipsa intersectione, toties offendere, et in umbram mergi, necesse habet. Unde lineam Zodiaci mediam, qva Sol (et opposita illi Terrae umbra) perpetuo se continet, recte Eclipticam vocārunt.

551 Astronomiae coronis est Compu. us temporum, per dies, menses, annos, numerandorum. Superstitiosum est, sed ingeniosum, dies hebdomadae a Planetis denominari; non qvō illi ordine in Coelis sunt, sed harmonice, ceu in Musica, per qvartas descendendo, et per qvintas ascendendo, sic

552 Menses constituendi duodecim occasionem dederunt totidem Zodiaci signa, qvae Sol annuo suo cursu transit. Mario enim mense ingreditur et permeat (qvanqvam totum non absolvat) Arietem: Aprili, Taurum: Majo, Geminos Junio, Cancrum (ubi solstitium facit); Julio, Leonem: Augusto, Virginem: Septembri, Libram: Octobri, Scorpium: Novembri, Sagittarium: Decembri, Capricornum (ubi inchoat brumam, rursumqve se ad ascendendum comparat: qvae causa fuit, qvod Romanis hīc Anni figere initium libuit); Januario, Aqvarium: Februario, Pisces. Cur Annus qvisqve qvartus sit intercalaris, seu bissextilis. uno longior die; et annus qvisqve tertius Embolimus, unā major lunatione, expeditius in Realium syntagmate doceberis. Nunc observa, Romanos qvemlibet Mensem divisisse in Calendas, i. principium; et Nonas, i. primam qvadram; et Idus, i. medium: numerasseqve ante Calendas (Nonas, Idus) toto vel toto die: ut proximus esset pridie Calendas (i. ante Calendas) Nonas, Idus; ultimus ipsis Calendis, Nonis, Idibus.

LVI. Geographiae breviarium.

553 Stellarum in coelo rimari domicilia, propriumqve nostrum ignorare domicilium Terram, inutilis esset curiositatis: transtulerunt proinde haud immerito ad Terrae qvoqve dinumerationem et dimensionem diligenriam suam homines. Et sicuti Coelum pedibus adire neqveuntes, artificiosis machinamentis omnia ejus perscrurantur: ita Terrae omnia peragrare non valentes,

page 635/636, image: s390

penetrarent ingenio, arte obtinuerunt. Nempe et Coelestium Circulorum applicationem recipit Terra, et alias dimensiones habet proprias.

554 Terram undiqve in sese nutibus suis esse conglobatam, qvacunqve rationabiliter inspectetur, patescit. Ab Ortu enim in Occasum eam sideribus ambiri, qvotidie videmus: et a Nautis navigando circumiri, experimentis tenemus. A Borea vero Austrum versus euntibus, aut contra, cognoscimus alterum polum semper altius ascendere, alterum profundius mergi, donec jam hic jam ille sub verticem veniat; in medio vero Terrae constitutis uterqve coeli polus Horizonri incumbat. Unde et globi Terreni totius tum ambitus, tum profunditas, innotescit. Nempe qvia sub Meridiano progressis per singula 15 Germanica milliaria, uno semper gradu Poli elevatio mutatur (gradus vero totius ambitūs aeqve in Terra ut in Coelo 360 sunt (necessario totius Terrae circuitus qvindecies 360, hoc est 5400, milliarium, provenit. Diameter vero Terrae milliaria 180 continebit; centrum deniqve Globi terreni a superficie milliaribus nongentis (900) distabit. Haec fallere neqveunt.

555 Peculiaris Terrae divisio in longum et latum instituitur. Et Latitudinem qvidem ab AEqvatore Polos versus, per gradus utrinqve 90, numerando: Longitudinem vero ab Occidentis plaga Exorientem versus, per integrum Globi terreni graduum 360 circuitum. Initiō calculationi huic arbitrario dato (nec enim hīc natura terminum posuit) ab extremis Europae finibus, Insulis Canuriis, olim Fortuatis dictis.

556 Prodeunt autem ex latitudinae Terrae Zonae terrestres, numero qvinqve. Prima, qvam Torridam vocant, sub AEqvatore sita est, Tropicos interjacens. Duae ad extrema Mundi latera, polares intra circulos, Frigidae vocatae. Qvas et Torridam intersitae, aliae duae sunt, Temperae dictae.

557 Appellationum ratio haec est: qvod in prima perpetui sunt, propter Solis verticalitatem perpetuam, ardores, AEqvinoctiumqve perpetuum. In Polaribus vicissim plagis propter Solis collateralitatem continuam frigora continua: subqve ipso Polo Dies aestate mensium sex, tantundem hieme nox (ibi Sole nunqvam occidente, sed se duntaxat supra Horizonte gyrante; hīc nunqvam oriente, sed infra Terram solum sese rotante.) In mediis demum tractibus grata est tempestatum alternatio, cum jucundis item noctium ac dierum auctibus et deminutionibus.

558 Qvae dierum inaeqvalitas Globum terrenum in Climata etiam et Parallelos dividendi occasionem dedit: ibi per horae dimidiae, hīc per horae qvadrantis distantiam, circulis positis. Eō sensu, ut qvibus Sphaera paululum se obliqvat (altero Polo supra horizontem ascendente, altero se infra horizontem mergente) ut Diem longissimum habeant horarum 12, habitare primo sub Climate dicantur, qvi 13 sub secundo; et sic deinceps.

559 In Continentes vero, et Insulas, Mariaqve, Terrae divisio naturalis est. Continentes peramplae qvinqve hactenus derectae sunt: qvarum singulae numerosas in se continent, tum circa maris oras, tum per meditullium, Regiones: circumcirca vero Insulas varias (qvanqvam non omne Mare insulosum est) variis qvoqve habitatas Gentibus: Quod evidenti spectaculo est undiqve versus Terram circumcoli, Antipodaqve, ex adverso aliis alios figentes vestigia (qvod non dubitabant solum antiqvi, sed et impugnabant vehementer) dari.

560 Vis etiam Gentes, ut per vasta Orbis spatia sparsae sunt, spectare? Plenum jucunditatis spectaculum: praesertim si contueri detur, qvae sua habuerit qvaeqve cunabula; qvas ab aliis separandi se, novaqve constituendi Regna et Leges, Lingvas etiam mutandi, occasiones: qvam sui qvamqve mores honestent aut devenustent et c. Qvae omnia apud Geographos leges: hīc praecipuarum saltem expediemus nomina. Gloriosum Europae caput Hispaniam incolentes populi, noti sunt, qvia gestis suis, altero jam seculo, innotuerunt satis: sicut et horum accolae Lusitani, qvos Portugallenses jam vocant. Inde Orbis flos Gallia, suis exultans ingeniis. Tum ad Artem et Martem nati Belgae: et horum in rebus gloriose gerendis aemuli Angli, cum sibi jam subactis vicinis Scotis et Hibernis. Hinc Boreales, Dam, Norvegi, glacialisqve Oceani accolae Lappones: et saxeo robore invicti Sveci. Ac paludosi sylvosiqve Russi: et in patentium camporum aeqvoribus habitantes Poloni: Europaeqve cor insidentes, Bohemi: et Gentium robur fortissimum Germani: et ingeniosi Itali et c. cum reliqvis Europaeis, Asianis, Africanis, Americanis, Magellanicisqve innumeris populis.

561 Sunt et celebrati Montes: per Europam Alpes, Germaniam ab Italia; et Pyraenaei, Galliam ab Hispania; et Carpatus, Hungariam a vicinis septentrionalioribus, separantes. Ex Asianis notiores sunt, Taurus et Caucasus: Atlas et Montes Lunae in Africa. Fluviorum majores apud nos sunt Danubius seu Ister, et Borysthenes seu Dnieper: apud Asianos Indus, Ganges, Oby: apud Africanos Nilus, faecunditatis AEgypri author, pluviarumqve caelestium suppromus; Maragnon in America maximus est.

562 Vrbes inclytae sunt: Roma; olim caput Orbis; et Constantinopolis, nova Roma: et Venetiae, aqvis innatantes; et Lutetia, populorum emporium; et Vllyssibona, maris dominatrix; et Londinum, opibus potens; et Ambsterdamum, Orbis totius emporium celeberrimum, et Praga triurbs et c. In Asia eminet Qvinsai, Vrbium orbis totius maxima. In Africa Cairus, et c.

LVII. Chronologiae et Historiae Summarium.

563 Tacite labuntur Tempora, nosqve praeterfluendo fallunt: ne tamen ex toto fallant, ingenium humanum arte advocatā cavet. Artem intellige

page 637/638, image: s391

, qvae in mensurandis insigniorum in genere humano mutationum intervallis occupata, distantiam qvoqve a rerum primordiis nostram, et qvid qvoqvō feculo memorabiliter gestum sit (ne ignorando ea qvae ante nos fuerunt, semper simus pueri) venatur. [Historia qvippe non solum temporum testis, vetustatisqve nuntia, et memoriae vita, veritatisqve lux; sed et speculum prudentiae, oculusqve in occipitio, ea spectans qvae a tergo sunt, virae deniqve magistra, haud immerito audit. ]

564 Licet autem omnes Chronicorum scriptotes annorum tenorem a communi auspicari epocha, qvae Mundo et nobis incunabula dedit, aeqvum fuit: qvia tamen pleriqve omnes terminum illum juxta cum ignarissimis scibant, figebat sibi Gens qvaeqve supputationis suae terminum memorabilem aliqvam circa majores mutationem. Ita Graecis rerum suarum gesta ab institutis ludis Olympiacis et c. Romanis ab Urbe sua condita; Christianis a manifestato in carne Deo; Judaeis a vastata ultimo Jerosolyma, suaeqve dispersionis inirio: Turcis a Mahomedis fuga; Regibus deniqve ab auspiciis Regnorum suorum, res suas ad calculum revocare solemne est.

565 Sed cheu qvanta hīc fuit ruditas priscorum! rerum memoriam aliter, qvam per narrationes vagas, aut erectos mutos Cippos, vel congestas lapidum strues, aut plicatos in qvopiam tenebris asservato fune nodos (Regum seriem, et regnandi brevius aut diuturnius spatium) ad posteritatem transmittere ignarorum! Cujusmodi monumenta qvam invalida fuerint Oblivionis antidota, inde fit palam, qvod nihilominus tempus tenebris sepeliebat omnia, aut transfigurabat in fabellas Increbrescente demum Literarum apud Gentes usu, res memorabiliter gestae commentariis inferri, circumstantiisqve bene expressis, ne in chimaeras abirent circummuniri, caeperunt.

566 Qvia vero humanam hanc diligentiam, divina longe antevertit vigilantia, suaqve priscis seculis cum hominibus, et hominum inter se, acta in commentarios regesta nobis communicavit; possem, si volupe fore scirem, primarias gentis humanae vices perbrevi complecti fasce. Sine, expediam negotium sententiis curtis.

567 Ipsa in Mundum ingressio nostra lugubris nobis fuit, mortis cum vita luctamen, nostriqve sub Mortis imperium redactionem, secum ferens, per Protoplastorum temerariam a vitae fonte Deo defectionem. Auxit calamitatem primogenitus mortalium, Cain, omnis profanitatis, bestialisqve inter homines ferociae, erga Deum vero contemprūs, obstinationis, blasphemiae, primus author: cujus impietatis acre venenum totam humanam pervasit familiam illico.

568 Perdolitum id fuit divino Numini, suppoenituitqve fecisse Hominem. Ergo piis ad se in coelum evocatis (qvorum qvosdam vividā id aetatis senecta prope ad mille annos proroduxerat) reliqvam impiam colluviem immissa ab apertis Coeli cataractis, ruptisqve fontibus abyssi, inundatione universali, aqvis delevit universam: uno Noa cum animarum octo familia mirabiliter servato.

569 Hujus filii disseminārunt Gentium, qvas nunc Orbis habet familias; ductis a Semo coloniis ortum verlus in Asiam; a Japheto aqvilonem versus, in Europam; a Chamo, austrum versus in Africam; unde tandem (qvod probabilitatem habet mulram) occidentalis qvoqve Americanus orbis habiratoribus oppletuis est. Cujus dispersionis occasionem dedit (alterius a Cataclyimo seculi initiō) inconsiderata hominum, Turrim in Coelum exaedificare molientium, temeriras: qvam ut disturbatum iret Deus, Lingvam illis subito confudit, ut non intelligentes mutuo desistere ab opere, et discessionem faecre, necesse habuerint. Sed ita, ut brevi post recolligi inciperent, pluribus familiis sub alicujus potentiā eminenris Regale sceptrum redactis: qvorum agmen Assyriorum rex Ninus duxit.

570 Ducentesimo circiter dehinc anno, edidit in qvosdam, portentosarum libidinum flagitiis horrendum denuo corruptos, novum severitatis exemplum Deus: deletis immisso coelitus igne populosis Urbibus qvatuor ita, ut nemo elaberetur praeter Loth, ad qvem eripiendum Angeli fuerunt missi. Sed et hic uxorem, contra interdictum Sodomam respectantem, eoqve in lapidem versam, amisit.

571 Qvartō inde seculo Moses gentem Israeliticam, in AEgypto hospitantem, servituteqve iniqva pressam, jussu Dei vindicavit in libertatem, traductis iis pede sicco per maris profunda, (postqvam vento vehementi discussisset aqvas Deus, ut montium instar utrinqve starent, illi autem velut per vallem factam irent tuti) absorbto eos cum armatorum Exercitu perseqvente Pharaone. Eosdem Israelitas Deus in eremo 40 per annos pane coelitus qvtdies sparso pavit: cumqve pro subi promissae Terrae haereditate praelio praeliarentur, Solem occiduum integrae diei spatio detinuit inocciduum.

572 Quartō rursum post currente seculo (circa Annum Mundi 2790) floruit mortalium fortissimus Samson, Leonum discerptor, Portarum effractor, Armatorum millenorum ipse inermis mactator, Palatiorumqve magnae molis uno nixu subverlor (in cujus tempora Trojae excīdium incidit): cui vertente iterum seculo successit mortalium pientissimus (vir vere secundum cor Dei, Deo teste) David; huic autem humanae sapientiae oraculum, Salomon.

571 Anno M. praeterpropter 3040, viguit nomen Eliae Prophetae, qvi zelo ignitissimus, precum ardentissimarum vi Coelos claudere et aperire potuit: impetrando, ut qvartum usqve in annum nulla pluviae gutta ullā nube descenderet; rursumqve illius ad preces exigua nubecula ad effundendum ingentes imbres, opplendumqve torrentibus Terram Israel, sufficeret. Consimilis precum vis in Ezechia Rege, ducentis post annis, enituit: cujus gemitibus permotus Deus, miraculose illi praesentissimae mortis faucibus erepto, ad

page 639/640, image: s392

15 vitae usuram prorogavit. Et in promissi sidem Solem in coelo decem gradibus visibiliter retrocedere, ipso spectante, jussit. Tandem in Castris Assyriorum, Regnum ejus depopulantium, 185 millia robustissimorum nocte unā, Angeliqve unius ministerio, contrucidari fecir.

574 Exactis 120 annis magnum Deus in deprimendo magni Monarchae Nabuchodonosoris fastu edidit exemplum; ademto illi humano sensu, permissoqve ut bestiam se imaginatus ab humano profugeret consortio, vagabundusqve per Sylvas et Montes pasceretur gramine, integro septennio; qvod factum ille, qvum ad mentem et Regnum rediisset, diplomare suo regio per gentes et lingvas publicari fecit, Numinis vim justaqve judicia, laudibus celebrans. Quō exemplō cum non factus cautior filius insolesceret nihilominus, Deus excitato Persarum Rege, Cyro, potentiam ejus bello penitus fregit: qvā occasione Chaldaeorum Monarchia eversa, dignitasqve illa (super Reges Terrae eminendi) ad Persas transiit.

575 Qui et ipsi, potentiā suā varie abusi, evertuntur tandem. Nam Xerxes eorum Rex (Anno M. 3492) motō in Graecos nullā causā bello, bis mille millium, et ter centenorum insaper millium Exercitum collegit, terras mariaqve gentium opplens colluvie: victus tamen est praeliis tribus, atqve sic attritus, ut domum redirent pauci. Seculo post, et qvod excurrebat, Alexander Macedo Persis rursum illato bello Monarchiam eorum evertit, superatisqve magnā celeritate qvicqvid praeterea supererat Gentium, de Orbe subjugato triumphum egit, subitoqve (magno sragilitatis humanae exemplo) exstinctus est, anno aetatis trigesimo tertio nondum completo.

576 Decurrente Mundi qvater millesimo prope annō, Orbis Imperium Romanus populus, Regum edomitā undiqve potestate, ad se rapuit (ut Urbis unius Imperium Orbis termini essent:) sed qvos rursum subegit, in monarcham se constituens, Julius Caesar: cujus successere, Augusto, rerum potiente, et per universum Orbem constitutā pace, Pacis Princeps Christus, Regni Dei spiritualis humano in genere reparator praepotens, nascitur.

577 Anno, Christi tercentesimo decimo qvarto Constantinus Magnus Imperator susceptā nominis Christiani professione, omnibus Christum profitentibus pacem firmavit externam: exstructaqve ad Orientalem Europae oram Urbe, a se denominata Constantinopoli (qvanqvam illi novae Romae indiderat nomen) translataqve istuc imperii sede, Aqvilam Romanam fecit bicipitem. Sed hoc Orientale illius caput amputatum est a Turcis, Orientale hoc Imperium arripientibus, Anno 1453.

578 Sub annum Christi plus minus 1300, observari caepta est Sideritae lapidis, ignota eatenus, polis Mundi sese obvertendi virtus: qvod viam patefecit construendo Naurico directorio (Acum marinam vocant,) cujus beneficio non tantum alter Semiorbis (nempe Antipodum mundus) detectus est, sed et totus reliqvus Orbis navigationibus factus permeabilis: ut a societate eousqve disclulae, sibiqve fando inauditae Gentes, mutuō jam consortio gaudere, et bona sua invicem communicare, valeant.

579 Inseqvura est (sesqvialtero seculo) admirandae Typographicae artis inventio. Cujus bonō seculorum commercium reclusum est, qvidqvid reconditioris sapientiae a prioribus seculis ad posteros transmissam fuit, sed in Bibliothecarum tenebris detentum latitavit, in lucem protractō: et qvicqvid modo scientiae ubi ubi gentium nascitur, qvoqvō gentium celerrime communicandi, parariā viā. Ut artis utriusqve hujus (Nauticae et Typographicae) inventio, inter Orbis Nationes qvaqvaversum diffundendi Sapientiae luminis vehicula duo, ultimis temporibus servata, jamqve divinitus ostensa, videantur: modo non Gentes fastidio invicem sui laborarent, vilipendioqve mutuō commercia mutua impedirent Quam inconsiderate! Nam inter Vepres etiam nascuntur rosae, etiam inter Rosas aculei.

LVIII. Logices Epitome.

580 LOGICA flabellum animi est, qvō latentes inter tenebrarum favillas Rationis scintillae excitantur: Mentisqve ut ne incesse lubrico vacillet et lapset, serperastrum: Veritatum statera, Opinionum cribrum, per cogitationum labyrinthos Ariadnes filum, errorum (ubi ubi nidulentur) explicatrix et expolitrix. Falsa vero Dialectica qvid? Eorum qvae per se plana esse poterant implicatrix spinosae subtilitatis magistra, artificiose; altercari, erroresqve erroribus cumulare, docens.

581 Verus igitur Logicus, Veritatum venator, Errorum profligator, Tricarum concinnator, Nebularum discussor, nodorum Gordiorum dissector, Sophistarum mastyx, Mentis paedagogus, et Cogitationum, ne extra viam currant, vel extra choreas saltent, et a lineis aberrent, frenator est. Veritates autem venari an opos? Imo et necesse. Primum, qvia passim nobis latent, inter res absconditae. Deinde, qvia levius conspectae spectra exse faciunt, nisiqve prebendantur et costringantur, effugiunt. Tandem qvia se sibi varie permiscendo, seipsas qvidem obumbrant, nobis autem cerebrum turbant.

582 Qvomodo igitur illam Veritatum venationem instituit? Latentes e latebris protrahendo: fugitivas perseqvendo, captivandoqve: dispalantes deniqve Methodi ambitu circumcludendo, et intra Ordinis carceres cogendo. Adjutus ubiqve aut Sensuum sagacirate, tanqvam odorā canum vi; aut Ratiocinii indagine, tanqvam provide undiqve tensis cassibus; aut deniqve aliorum venatorum mutuatiriā operā.

583 Quos mihi ratiocinii casses narras? Rei cujusqve naturalia reqvisita, in qvantum exstant, et de re sua aliqvid produnt. Nempe qvia Causan

page 641/642, image: s393

sui, Subjectum adjuncti sui, Simile similis sui, diversum diversi sui, Contrariumqve contrarii sui, et vice versā, tum index, tum judex, tum norma, trutinaqve est; nihil horum relinqvit intentatum, qvin qvid indicinae ferant videat, demumqve pronuntiet ac definiat. Desinitio autem qvid est? Perfecta qvidem Circulus, intra cujus circumferentiam rei essentia continetur, tota et sola. Imperfecta autem Figura irregularis; angulis, anfractibus, hiatibusqve suis, ut rei essentia nec tota nec sola pure in conspectum veniat, efficiens: cum latior sit vel augustior definito suo.

584 Ad Divisionem rei progressus dichotomiam adhibet, vel trichotomiam, aut teirachomiam, prouti res sunt. Quaedam enim bifariam secantur optime, ut Homo in Corpus et Animam: alia trifariam, ut Corpus vivum in Caput, Truncum, Artus: alia qvadrifariam, ut Mundus in cardines qvatuor, Annusqve in Aestatem et Hiemem, Verqve et Autumnum etc. Utendum vero hīc diligentiā: qvia indivisa, aut male divisa, tenebras, divisa lucem, habent.

585 Enimvero Divisio trina est: Prima res integras ab invicem discriminans, ut qvaevis seorsim libere spectari qveat. Altera discernens totum a partibus suis integrantibus, ut qvae ad constitutionem rei totius integre reqvirantur, pateat. Tertia demum diversas subjecti formas contemplans, ut qvot modis partium transpositio, aut transformatio, facta rem variet, in conspectu sit, (Illi Distinctionis, isti Pariitionis, huic Distributionis, nomen tribuitur.)

586 Inventis autem qvae rei in considerationem sumtae conveniant, compositio et divisio fit Cogitationum, copulando terminos affirmate aut negate: h. e. efformando Sententias, ubi dicitur de aliqvo, aliqvid, per aliqvid. Quae tria (Subjectum, Praedicatum, Vinculum) si qvando per veritatis evidentiam indissolubiliter cohaerent, indubitatae fidei effatum pariunt, Axioma.

587 At vero si cui subnascitur scrupulus, utrum assertionis termini, major et minor, recte copulentur qvomodo copulantur (seu affirmate seu negate) probatio incumbit affirmanti. Nempe ut qvaerat argumentum tertium, seu Terminum medium: in venrumqve utriqve priori seorsim copulans, tres faciat Propositiones; ex illis autem sic vel sic transpositis Syllogismum, tanqvam Ratiocinationis structuram perfectam.

588 Ita duabus anchoris fulta veritas dubitatinum frangit fluctus. Nam qvum Propositio major basis instar immote se figit; Minor autem legitime huic conformatae recte se illi affigit; exsultans inde Conclusio qvid nisi Veritatis triumphus esse potest? etiamsi non pleno pompae apparatu, sed aliqvibus suorum a tergo relictis (ut in Enthymemate fit) veniat.

589 Atenim si adversarius nodum in scirpo qvaerens instet, aut qvaestio per se litigiosa sit, subitur pro eventilanda melius veritate certamen: ubi qvi affirmativam tuetur, argumenta Syllogismis innectit; qvi negativam, nexuum nodos solvit: tam diu contentionis reciprocando serram, donec qvid veri aut falsi subsit indubie pateat, opinionumqve paleae a purae veritatis granis ad plenum separatae sint. Enimvero qvi non verō vincere, sed subterfugiis et stropharum decipulis concertatorem illaqveare, argumentaqve qvae elidere nescit, eludere qvaerit, fallax Sophista, Veritatis non discipulus, sed proditor est. [Tu in Musarum palaestra vincaris an vincas, juxta puta: cum hinc plusculum sane honoris, inde tamen omnino plus fructūs, auferatur. Alter ergo sine fastu Magistri, alter sine rubore Discipuli, sustinere discant partes: ut rationabilis hujusmodi conflictus hostilitatem nesciat, et ictus hi sine vulnere sint. ]

590 Si qvando multarum Cogitationum chaos Mentem obruit, ut tanqvam scopae dissolutae, arenaqve sine calce, videantur, qvaerendum est cohaerentiae gluten, petendum ab Ordinis stabilitate lege trinā. Primo ut e turba illa Cogitatorum seligantur caeteris notiora (nempe majora, communiora, priora) ponanturqve ut angulares lapides fundamenti loco. Secundo, ut illis ignotiora, minora, specialiora, posteriora, ita subnectantur, qvomodo ab invicem nasci, et accipere lumen, videntur: eoqve tota Cogitationum series catenae nacta formam, luce perfundat mentem: accedente insuper Verborum perspicuitate.

591 Polycleteis sic instructus Logicus normis, bene amussitata edit mentis opera: Res ignoratas e tenebris eruens, Veritatis aurum ab opinionum scoriis separans, Rerumqve Ordinem a Mentium confusione liberans. Ubi vero deceptionem in Verbis nidulari animadvertit, istos fallaciarum nidos disturbat: Voces nimirum obscuri sensūs dilucidans, Vocabula geminae notionis distingvens, Verba indeterminatae significationis determinans, Dictiones indefiniti usus definiens, lubricamqve ubiubi Verborum vim cancellis coerecens et c.

592 Haec si tu qvoqve scieris, poteris qvaecunqve cogitata (Tua vel aliena) jam synthetice contexendo, jam analytice retexendo, jam syncritice cum aliis conferendo, scientiae tuae securus esse, Veritatisqve tandem insidendo arci opinionum fumos non curare. Absqve hoc sit, cogita recogita qvicqvid voles, non nisi Penelopes telam texere poteris.

LIX. Memoriae Ars.

593 Memoria, omnium qvae discimus reconditorium, omnium qvae illi committimus custos, omnium qvae nobis dum reposcimus reddenda sunt promaconda et c. delicatum et fragile Animae bonum est: nisi suis fulta adminiculis, ita roboretur, ut tum excipiendis prompte impressionibus, tum retinendis firmiter impressis, tum deniqve retentis rursum fideliter reddendis, sufficiat.


page 643/644, image: s394

594 Qvaesita ergo sunt, inventaqve, ab illis qvi Memoriae labilitati opitulatum eunt, Mnemonicis, remedia. Qui simul ut eam non ferri vagam, sed rerum observare vestigia, illorumqve ductu connectere notiones, deprehenderunt, artem machinati sunt eam intra cancellos fictorum qvorundam Loculamentorum, et repositarum in illis Imaginum, ita ductandi, ut seu Res seu Verba illi dictentur, qvantocunqve numero, imaginatione fortissimā arripiat omnia, Locis illis suis clavo trabali infigat omnia, indidemqve ad miraculum velociter expromat omnia.

595 Jucundum sane machinamentum Memoriae hoc magisterium, et res ad colligendum sapientiae thesauros magni usus, nisi periculi subesset metus. Nempe qvod haec imaginativae facultatis exaltatio eminentissimam Animae partem, Judicium, deprimat, hominemqve paulatim in Psittacum, sine mente sonos reddentem, transformet; tutiorem igitur insistere viam tutius. Sensus et imaginativam, Memoriae antecursores et praeministros, non per fictitia raptando Loca, commentitiisqve fascinando Figuris; sed per veras Rerum classes traducendo, proqve imaginariis rerum simulacris ipsas nativas rerum formas commonstrando, singulis deniqve pro rei exigentia (ne canis properans coecos pariat catulos) immorando. Hoc demum est, qvod non fictam, aut pictam, vel umbratilem evanidam, sed veram, solidam, stabilem, praestabit Eruditionem: ingeniaqve non in hebes qvid et stupidum desinere, sed in majus semper acumen surgere, faciet.

LX. Futura praesagiendi artes.

596 Persvasio popularis, Istuc esse sapere, non qvod ante pedes solum est videre, sed et futura prospicere (unde et illud, Si futura praescis, Deus es) Artibus divinatricibus coustituendis ansam dedit: haud tamen sine multa vani mistura. Quō enim fundamento?

597 Qvi Physiognomiae profiteutur artem, conjectationum suarum basin in corporum lineamentis, nominatim Frontis et Manuum, ponunt: de qva scientiolae nubecula integri exstant, sub Chiromantiae et Metoposcopiae titulis, libri. Vetustior autem est, et divinior, Somnia interpretandi ars; qvam superstitiosi, superstitionibus conspurcatam suis, Oneromantiam dixerunt.

598 Sublimior eorum, qvi Coeli interpretes audire captant, speculatio: qvi coelestrium corporum in terrestria vim scrutantes, calculant pro qvovis tempore Stellarum posituram, erectoqve Coeli themate, e mutuis errantium Siderum contuitibus et radiatione, Aeris tempestates vel intempestates, Annonaeqve ubertatem vel penuriam, et alia id genus, praesciscunt: qvin etiam ex Horoscopo cujusqve hominis nati, de qvibuscunqve eidem tota vita eventuris pronuntiare, praesumunt.

599 Obsoleverunt jam, et meritissime, superstitiosae Gentilitatis hariolationes. Ut erant, ex inspectata Avium volatura, cibatu item et garritu pullorumve tripudiis, augurationes, et ex inspectatis victimarum visceribus haruspicia: et ex qvavis alia vaticino sensu perceptā re; (ut si cui dexter saliit oculus, vel dextra tinniit auris et c.) E sortibus item projectis et c.

600 Multō causatius vetitae sunt Magiae artes (Magiam infamem intellige: nam honestum per se Magi nomen impostorum colluvies infame fecit) qvibus cum satana, pacto expresso vel tacito, colluditur. Ibi Necromantia eminet, ubi sub nomine et larva defuncti alicujus hominis evocatus cacodoemon arcana edissertat: hīc sunt Hydromantia, qvae per aqvam; Crystallomantia, qvae per crystallum; Pyromantia, qvae per ignem (Ignispicium vocat Plinius): item per Cribrum, per Securim, per Clavem et c, et c. arcanorum sciscitatio instituitur Cave autem qvisqvis sapis, latet angvis in herba! Primum enim Futurorum ignorantia saepius nobis utilior qvam scientia est. Deinde Vir sapiens citra ullius impostoris opem de futuris qvantum satis conjectare potest, qvid e talibus vel talibus praemissis, (ut rerum statum videt) seqvi necesse sit satis certus. Tandem Deus piis vigilat, et c, et c.

LXI. Morum Doctrina.

601 Summum in Sapientia humana est Animorum morbis (qvi varii, periculosi, occulti tamen sunt) remedia qvaerere, invenire, propinare: hoc est voluntatem, qvae minoris Mundi numen est, tacito cuncta nutu gubernans, sed ipsa inprimis gubernaculo egens, ita moderari, ut ne a rerum nos circumstrepentium tumultu venientes tempestates, flagra, faces, furiae, tormenca, mentem exagitent, sed inter omnes vitae syrtes et scopulos exhilaret perpetua valetudinis et conscientiae serenitas, in ipsum usqve supremae diei portum. Hoc demum est verum literati laboris praemium, collegisse Eruditionis supellectilem non ad ostentationem vanam, sed ut in Vitae usum transeat: nec in mente Possidentis sit tanqvam in pyxidicula, unde res alios juvatura, vasculo ipsi inutilis, petitur.

602 Delectat hujus etiam mysterii conseqvi, scientiam? Compendiario te ducam. Sapientiae fulgor Homini mentem serenat, virtutis studium voluntatem illi depurat, Innocentiae conscientia animum ejus tranqvillat: omnia vero haec ad alios illi gratiam et gloriam conciliant. Qvum ex adverso Mentis fatuitas ubiqve impingat, Voluntatis pravitas ubiqve crimen admittat, admissa vero Noxa ubiqve discruciet: junctimqve illa hominem hominibus abominandum et exsecrandum reddant. [Vacare culpā solatium est magnum, in periculis praesidium certum, adversus calumnias apologia optima, adversus malevolentiae spicula scutum impenetrabile, adversus

page 645/646, image: s395

exercitus murus aheneus inexpugnabilis, juge deniqve convivium. Poena rursum vehemens nocte dieqve suum gestare in pectore testem, accusatorem, tortoren: Virum enim improbum vel mus mordet. ]

603 Verumenimvero qvia nemo casu bonus est; nec bonus vere, qvi caocte aut simulate bonus; nec Virtutum ardor et Vitiorum detestatio humanarum blanditiarum aut interminationum, retributionumve aut punitionum, fructus sunt: hoc emendationis sui studium in seria expensione, qvam nos illi cujus imaginem gerimus assimilet, Virtus; qvam rursum foede in nobis illius deturpet pulchritudinem vitium, fundari necesse est.

604 Qvaeris ergo Virtus qvid sit? Harmoniam esse scito cogitationum, appetitionum, actionumqve; ubi Scire, Velle, Posse, ad divinae pulchritudinis exemplar amice conspirant, a norma illa nusquam deficiendo, nullibi eam excedendo. Vitium contra qvid? Animi aerugo, rectitudinem cogita tionum, appetitionum, actionumqve arrodens, eoqve aut decurtans, aut monstrose extendens, vel deniqve in pravum detorqvens: tametsi disparili praevaricationum gradu.

605 Tu proinde aliqvem delinqvere inconsiderantiā, rationeqve inconsultā, conspicatus, Delictum vocabis simpliciter; consultā operā, Piaculum; ex professo, deliberatam Malitiam; praenimis extra modum, Scelus nefarium; ingratiis alicujus faciendo qvod eum remordeat, Proterviam: qvō progressus nec erubescit neqvitiam, nec facile reprimere animum, qvin antiqvum obtineat, valet: inqve statum inemendabilem adductus perditi animi homo fit, ad ultima famae et salutis detrusus.

606 Tibi tui ipsius aurigatio apta si cordi est, praecognoscenda veniunt necessario, Primum, Animae tuae machina, qvaliter propensionum suarum nervis intendatur aut remittatur: ut qvaliter a te motus et raptus illi, aut relaxandi aut suflaminandi sint (qvō non extra orbitas ruant) ne clam te sit. Dehinc Termini, in qvos se numina et momina ista Mentis reflectunt: nempe in Teipsum, Proximum, Deum. Tandem illecebrae et incitabula, qvibus illarum animi tui pronitatum impetus jam huc jam illuc proritantur et propelluntur.

607 Ut vero in compendium omnia qvae fieri oportet redigam: eleborandum tibi erit, ut qvoqvō te in vita vertis, omnibus a te unqvam occipiendis obvertas Prudentiae, oculum! Tibi ipsi Attentionis curam; Proximo AEqvitatis stateram; Deo Reverentiae cultum; in sancto deniqve hoc Virtutum studio Integritatis, Sinceritatis, Constantiaeqve propositum.

LXII. Prudentiae leges.

608 Prudentia qvid sit qvaeris? Familiae Virtutum choraga: utpote Mentis oculus, Ingeniiqve Tubus opticus: sub aspectum illi remota ut propinqva, parva ut magna, obscura ut clara, sistens; eoqve simul Judicii trutina, rebus vera sua precia reddens, falsa vero (qvae illis amor vel odium, aliusve tribuit affectus) amovens: Actionum deniqve norma certa, a desideriorum fine aberrare prohibens. Imprudentia vero qvid? Oculorum glaucoma, non videns qvod est, videns qvod non est: Mentis occultum delirium, occupans homines impertinentibus, iis qvae maxime ad rem faciunt ne attactis qvidem, ut petendo incerta, amittant certa: Corrupta deniqve Actionum norma, a qva omnes vitae soloecismi proveniunt.

609 Prudentiam ergo si tibi optas (debes autem: salutis interest tuae, ut stultorum exeas numero) hoc dabis operam, ut omnibus tuis coeptis (seu desideria fuerint, seu actiones) praefigas Scopum, ad qvem collimes: et pares tibi ad scopum mittendas consiliorum Sagittas: apertum deniqve teneas directionis Oculum, ne tela tua unqvam in ventos effundantur. Nervus et artus sapientiae sunt, non temere credere, aut mediis fidere. Cave igitur ne unqvam uti opus sit illā erroris confitendi voce, Non putāram: qvam non convenire sapienti, sapiens dixit Cicero.

610 Scopus, sit Bonum qvoddam trinā conspicuum facie, Honesti, Vtilis, Jucundi. Quae tria tametsi qvandoqve divelli videntur, revera tamen (modo ab honestatis respectu incipias) non divelluntur. Verum honestum semper lucrosum est, et qvamvis in praesens parum svave videatur, in gaudia tamen desinet. Neqve per naturam rerum fieri potest, ut qvisqvam tale Bonum (cujus basis honestas sit, corpus ipsum commoditas aliqva vitae, fastigium svavitas honesta) adeptus, indolere possit. Pro scopo igitur nunqvam pones, qvod perniciem aliqvam notabilem habeat conjunctam; aut supervacuitate onus tibi minetur merum. Si autem inter plura bona (nec perniciosa nec supervacua) liberum sit eligere, trutina eam in partem vergat, in qva plus ponderis est: plus boni intellige.

611 Sagittae consiliorum et mediorum tuorum, primum sint recte normatae, et directe scopo obversae, eoqve fallere nesciae Deinde accomodatae mannituae, qvas torqvere nullā vi possis. Demum ita paratae, ut paucae sufficiant Magna enim prudentiae pars, non multis distrahi, sive votis, sive ad vota viis, paucis potius niti, sed certis. Scire non multa, sed unum magnum, salutem tutari, magnum et multum est: etsi plures habere adversus tempestates portus, ut confugias in propiorem, non noceat: qvum nec Mus uni fidat antro.

612 Paratis scopo sagittisqve, modus etiam agendi circumspectandus est neceflario: ut ne nobis vel Dormitatio, vel Cunctatio, vel Festinatio, negotia perdant. Clausis inqvam oculis nihil unqvam agendum, neqve per non intellecti negotii tenebras eundum: qvia ut corporis oculus noctu declinare nescit noxia, nec eligere meliora (nocte latent mendae) ita dormitantis oculus non

page 647/648, image: s396

in negotio non potest. Cavenda et Festinatio nimia: qvam non sine causa judicii novercam, canem caecos parientem catulos, poenitudinis matrem, dixźre. Hinc et illa dicteria: Difficile est post inceptam pugnam ordinare aciem. Sat cito sisat bene. Qvod differtur non aufertur. Posterior dies discipulus prioris. Prudentis est plus metuere qvam sperare. Prudenti diffidentiā nihil utilius mortaelibus. At qvia stulti dum vitant vitia in contraria currunt, videris tu, ne cunctando rem perdas. Saepius enim dispendiosa est cunctatio: nec praeter unum vidit Fabium Roma, qvi cunctando restituit rem. Hinc illa sapientum monita: Tolle moras! nocuit semper differre paratis. Praesertim ubi periculum in mora est, praevenire praestat qvam praeveniri. Post bellum (enim) qvaerere machinas, serum. Qvi tempus praestolatur, tempus perdit. Tu proinde tibi manubrium e manibus eripi, aut elabi, nunqvam patere: velis eqvisqve propositum urge: dumqve anchoras tollis, vela simul expande, et vola: Delibera diu, sed fac cito. In consultando esto Argus centoculus, in exseqvendo Briareus centimanus. Interim tamen qvia se ubiqve intermiscet error, prae oculis semper sit illud, Festina lente. Item, Considerate agere, plus est qvam prudenter considerare. Nec non magnum illud, magni Hippocratis; Consilium necessarium est in rebus arduis, Celeritas in urgentibus, Mora in periculosis, Experientia in dubiis.

613 Si sic a fronte et a tergo circumspectabis, inoffense procedes ubiqve. Qvamvis etenim mortalium nemo omnibus horis sapiat, nemoqve tam prudens sit, qvin saepius erret: non tamen tam crebro eludi poteris in fronte gerens oculos, atqve excor des illi, qvi occipiti caeco in qvidvis irruunt; et cerebrosi illi, qvi qvod non est ut fieri possit tamen pernituntur; et incogitabiles illi, qvi foro uti nesciunt, et occasionum mille, sibi otiosis transflnere patiuntur; et deniqve volatici illi, qvi ut ventus huc illuc feruntur, negotiorum inceptores crebri, perfectores rari, nisi qvum ut inepto Figulo Amphoram instituenti currente rotā Urceus exit.

614 Sed audijam, qvid Vitus tibi candidato suo pro objectis, circa qvae speciatim Tua se exerceat prudentia, assignet. Nempe ut qvid ante omnia Tibi ipsi? tum qvid aeqvali tibi Proximo? qvid deniqve illi qvi supra Omnes et omnia est, Deo, debeas, attendas. Attende igitur: ibimus per ista ordine.

LXIII. Sedulitatis Virtus.

615 A Lare ordiendo, ipsi Tibi qvid debeas primodum disce. Nempe conservandi Tui circumspectissimam, continuamqve Curam: sitam in Labores, Cupiditates, Adversitatesqve moderandi aeqvilibrio, ut ne qvid nimis, ne qvid minus.

616 Ante omnia Corporis valetudinem cura, sine qva Animus valere non potest. At non deliciis, sed Vegetatione ac Motu, Corpori afferente robur, Menti vigorem. In Labore enim viget Virtus: qvem recte Animi vigorem, corporis robur (Taurum tollet, qvi qvotidie gestaverit vitulum), sanitatis nutritorem, taedii medicum (nullus Agenti longus dies) Virtutum conservatorem, opulentiae pararium (fertilissimus ager, Labor) jucunditatis proxenetam (jucundi enim acti labores) dixeris. Laboris tamen et Otii, seu reqvietis, necessaria est vicissitudo: qvia illō, nisi fuerit moderatus, atterimur; hōc, situ contracto, mucescimus.

617 Tu inter utrumqve hoc medium tene, omnia tua cum modo age, et ne sub onere fatiscas vide: sic Ignaviae inimicus, ut non tibi; sic parcens tibi, ut non Torpori ad te patefacias viam. Qvam in partem qvia peccatur facilius, crebrius calcaribus hīc egent homines, et magis, qvam freno. Tu ergo laboris nullius (etiamsi concatenati veniant) fugiens esto. Utere te: bis nasci non datur. Parum est non recusare laborem, posce. Nec hoc solum: cum Achille dic, Laborum portio mea sit major. Nec difficultates metue: labor improbus omnia vincit.

618 Dum ergo Sagittario pharetram vides esse curae, et suam qvemqve texere telam: dumqve Alexandrum esse audis factum Magnum, non desidendo, sed vigilando et agendo (ita enim summo rerum Arbitro placuit, ut summa nonnisi vigiliis conseqvamur) audendum tibi qvoqve est aliqvid, si vis esse aliqvid: (non tibi per ventos assa columba venit. Aude: audentes fortuna juvat. Quid autem? Arduum aliqvid, honestum, gloriosum. Abjecta relinqve abjectis. Aqvila muscas ne captet. Res viles ut non reqvirunt curam, ita finem habent inglorium.) Dic: non est mortale qvod opto. Dehinc manum cave habeas sub pallio, exerta sit honestas ad actiones semper (amat victoria curam): fractā glacie, vadum desere nunqvam.

619 Ingnaviae comes Otium nihil nisi temporis perditor, sanitatis destructor, corporis et animi tabes, vivi hominis sepultura, satanaeqve (ut Ambrosius dixit) pulvinar est. Otiosum vero per ignaviam qvid esse dicemus? Avem sine volatu, Coelum sine rotatu, Nubem sine pluvia, Instrumentum sine usu: frustra enim habet qvi non utitur, Vitā, Valetudine, Ingenio. Qvi fallere qvaerens tempus, fallit seipsum: tempus autem perdit, unā cum illa qvae tempore parari debebat, rerum bene gestarum gloria. Per templum enim Virtutis itur ad templum Honoris: Ignavi contra nunqvam statuźre trophaeum. Tibi ergo etiam in laborum pausa (interqviescere enim licet qvandoqve, ne arcus nimis intensus rumpatur) ut ne desit, sive qvod etiam qviescendo agas, sive qvō refocilleris, videndum est. Etiam Somnus ut fit, qvod eum esse Tertullianus pronuntiavit, Corporis recreator, virium redintegrator, operum pacator, laborum medicus et c vide.


page 649/650, image: s397

LXIV. Temperantiae bonum.

620 Divina qvidem substantia est Homo, sed cui multum adhaeret luti: inter alia Sui coecus amor, qvi qvid prosit, obsit, non expendens, tantumqve ea qvae voluptate aliqvā titillant consectans, semper inter prima vota illud, Jupiter plue mel! habet. Sed qvia Aurea ubiqve mediocritas; Dimidiumqve plus toto est, Cave te Cupiditatibus plus aeqvo dedas! Distrahent te, hincinde raptabunt te, vitā tota inqvietabunt te, a tranqvillitatis portu perpetuo repulsabunt te.

621 Est igitur virtus placitis abstinuisse bonis: et plus posse minus velle. Nisi enim abstines, ipsae deliciae tibi esca malorum erunt, qvā capiuntur homines, ut hamo pisces. Sed qvia opus arduum, sui tenere modum; operosum qvoqve tibi sit Tui, et desideriorum Navis (qvā vita vehitur, et nisi recte gubernetur mergitur) clavum recte tenendi studium: ne, si avide nimis Voluptates, Opes, Honores, Scientiam, consecteris, in teterrima Helluationis, Lasciviae, Avaritiae, Ambitionis, Curiositatisqve, prolabaris vitia: a malis tuis consiliariis, Cupiditatibus, in mellitum id genus venenum, poenitudinis dolorumqve praeludium, inductus.

622 Ante omnia Frugalitatem tibi habe commendatam, bonae Valetudinis parentem, corporis pacem, animi lucem, castitatis murum, Vitae custodem, longaevitatis proxenetam (Recte enim dictum: Mature fias senex, si vis diu esse senex. Sera in fundo parsimonia.) Illa tibi victum praescribet, neqve corpori, neqve animo, neqve fortunae tuae, gravem; Fami sitiqve, non gulae fastidio, consulentem; (Optimum condimentum Fames, amara etiam reddens dulcia: hoc qvi spernit, alios frustra qvaerit gulae magistros:) Valetudinisqve robori, non Ventris saginae, servientem. Saginam enim corpori, tu studiis dedite, cur accersas? menti futuram sarcinam, animae tenebricosum carcerem. Jentationes igitur et antecoenia ignora. Laconice prande et coena: Etiam bis de die cibis saturari, ad morbum iter est sedentariam agentibus vitam.

623 Non credis? Intuere Luxum, Opum populatorem, Valetudinisqve vastatorem! Et abdomini nata ingluviei mancipia illa, macelli barathra, domesticos nostros Antipodas, qvi dum nos dormimus vigilant, et pergraecantur, dum nos vigilamus stertunt! qvām belluinam agant, (qvid? belluinam dixi? bestialem: nec id satis ad exprimen dam actionum turpitudinem) Vitam! qvam tuburcinando ingenti aviditate distentum onerent ventrem! qvam se obruant mero, ingurgitentqve humanam mentem poculis! qvam Baccho victi, ut victores tripudia, exultationes, jubilaqve agant, cum ovibus balent, cum bobus mugiant, cum subus grunniant, cum lupis ululent, cum serpentibus sibilent, cum canibus ad parietes mingant, vomant et resorbeant, ructibus deniqve et Ventris crepitibus, merdis et oletis, olidae belluae, omnia impleant.

624 Ita ex hominibus bruta fiunt, vorago gurgesqve, in qvo sua et semetipsos non absorbere non possunt. Ut enim anima sicca sapiens est, ita madidas torpor et stupor opprimit. Ebrietas nihil nisi hilaris insania est; Ebriosus nihil nisi pumex siticulosus, spongia semper bibula, caminus semper fumans et fumigans, caligineque atrā Menti eclipsin, noxia meteora Corpori, obducens. At qvis deniqve exitus? juxta vetus verbum: Mali principii malus sinis. Marte enim ipso fortior Bacchus tandem catervas suas sternit: hunc qvidem crapulā, hemicraniā, vertigine, affligens: illum podagrā, chiragrā, gonagrā, ischiade, calculō, colicā, discrucians; alium aliis tormentis ac suppliciis sepulchro illidens. Vides qvam ventris voluptas plus aloes qvam mellis habeat?

625 Venerea vero lascivia qvid? pestis haec simili suos conficit exitio, sed foeditate majore. Plusqvam enim bellualis furor est Veneris abripi incontinentiā: qvum ipsae belluae nonnisi procreandi pruritu corpora misceant, semel anno. O igitur exsecranda spurcities hominum, tam crebris adulteriis, scortationibus, concubinatu, meretriciis, lenociniis, Sodomiā etiam, eheu! animas corporaqve contaminantium! O foeda sangvinis spumatio! O animae scabies dira! qvam qvantō qvis plus scabit, tanto scabiosior evadit. O ignis gehennae inexstingvibilis! animam, vitam, famam, salutem aeternam, adurens et amburens! Salacioribus enim animalibus omnibus vita brevis est: aeternam vero impuris abjurat Deus.

626 Cave tamen credas solos abominabilia haec actu patrantes alligare sese scelere, culpā, paenā: omnis mulierositas, basiationum levitas, cupidinea cantica, amatorii sermones, oculi salaces, mentisqve agitationes lascivae, in foeditatis et criminis partem veniunt.

627 Te Pudicitia regat! qvae flos morum, decor sexuum, sangvinis integritas, bonae mentis praejudicium est! Sobrieratisqve soror, Castitas, sit tibi Veneris, et venerearum cupiditatum, frenum: oculos, aures, manus, lingvam, omnia, ab illicitis cohibens, naturaeqve stimulos (dum messis tua in herba est) legitimi conjugii temporibus reservans: ut juventutis castitas felici pensetur matrimonio. Quemadmodumqve impuro amori multum inesse amari, nec in eventu tristius qvidqvam esse voluptate obscaenā, incontinentes experiuntur ita tu nihil esse dolore, qvem scelera vitando subiisti jucundius, svavissime ut experiaris.

628 Qvantum ad OPES; non qvidem de nihilo est qvod qvidam canit, Mundus hic est pelagus regina Pecunia nauta est, Navigat infelix qvi caret hujus ope: et qvod alter, Pecuniae obediunt omnia: si tamen idolum hoc, larvā ei detractā, inspexerimus nude, aliter apparebit. Nam; Divitiae qvid sunt? Bonum utiqve, sed bonum invidiosum: et Onus omnibus desiderabile,

page 651/652, image: s398

tolerabile. Qvippe qvae videnti sudes sunt in oculo, stimulus in corde, dolor in animo: habenti vero sunt aureae catenae, jucunde prementes sarcinae, insensiliter compungentes spinae, curarum administratio perpetua, peccandi occasio multiplex (si non aliud, ubi uber ibi tuber, h. e. divitiarum comes superbia: qvia stultitiam patiuntur Opes): tandem sunt avaro possessori supplicium, qvia misera est magni custodia census. Pauperias autem qvid? Bonum odiosum, bonum tamen: qvia securitatis parens (a dispendio pauperes tuti), curarum noverca, possessio absqve invidia, felicitas sine solicitudine: qvippe parvo potens. Nam vivitur exiguō melius: qvia modicō frui, svavitas mera est, copiam comitante nauseā. Verbo: Patrimonium Pauperum Sanitas. Qvid ergo Avaritiam esse dicemus? Hydropem: ubi qvō plus sunt potae plus sitiuntur aqvae. Avarum autem? Praedae voraginem, Metalli mancipium, Auro onustum asellum, Haeredis sui gaudium (Pecuniosus enim semper invenit successorem, tenax prodigum): opinione divitem, re egenum (semper avarus eget, inqvit Horatius). Qvia nempe tam deest illi qvod habet, qvam qvod non habet: dum illo non utitur, nec audet; huic autem impotenter inhiat: nihil enim hydropico siccius.

629 Vis nihilominus ditescendi nosse artem? Breviter doceri potest. Appetentiam minue! ut qvantum sit quō carere possumus intelligas. Opulentior fuit Alexandro Diogenes, qvi plus potuit non petere, qvam potuit Alexander dare. Sapiens nunqvam inopiā laborat: qvia suā sorte contentus vivit, et ne sumtus superet censum, cavet. Ne tibi qvid desit, qvaesitis utere parce, cantillat Poeta. Recte; Magnum enim os anni. Egebit, sua qvi prodegerit: promus magis qvam condus. Non esse emacem vectigal est: contentum vero suis rebus vivere, maximae sunt divitiae. Tu proinde Assvesce parvo, ad majora qvam pro sorte tua, appetitum ne extende! Et verum erit illud Horatii, Si ventri bene, si lateri est, pedibusqve tuis, nil Divitiae poterunt Regales addere majus.

630 Splendida Virtutis merces HONOR est, a bonis et honoratis profectus: qvem si qvis non mereri artibus bonis qvaerit, neqve se a contemtu vindicare studet, degener est, suiqve desertor; imo virtutis ipsius, cujus lauream contemnit, contemtor. Ita tamen Bonae famae stadium currere licet, ut per virtutis viam: Virtute suam secum umbram, laudem, trahente. Sed ehen! qvam rapidus hīc e stultitiae fonte, et ignorantia sui, profluit Ambitionis torrens, ad vana, imo perniciosa, permultos abripiens. Qvi sibiipsis Suffeni (suum enim cuiqve pulchrum: Pulchris autem fastus inest) nihil non sibi arrogare, et inflari apud seipsos; aut pennas extendendo nidō majores, ad alios de se promittere multa, minari magna, jactitare grandia, mereqve basilica facta magnifice (projiciendo ampullas, et sesqvipedalia verba) loqvi, audent: qvantō majore jactantiā, tantō evidentiori inanitate, qvam sic aperte, ut vacua vasa tinnitu claro suam, produnt. Debent autem tales Iactatores, animalia gloriae, Mundo risum, si qvis dicat; Hīc Rhodus hīc salta. Nam qvicqvid crepat Thraso, tria tamen illi manebunt impossibilia semper: Transilire propriam umbram; Admordere proprium nasum; et Esse qvod non est. Licet verum sit illud qvoqve: Si fueris Thraso, non defuerit tibi Gnatho.

631 Tu Modestiae, Virtutum promtuario, tanqvam munitissimae arci inside: nihil est excelsius Humilitate verā, sed neqve tutius: dum Qvi. jacet in terra non habet unde cadat. Ah ne qvaere alta! ne invenias praecipitia. Ne qvaere esse Deus, aut pro Deo adorari volens Idolum, ne concidas ut Dagon! Ne qvaeras esse Icarus, et advolare Soli, ne tibi amburantur pennae, et mergaris profundo! Ne dicas, Aut Caesar aut nihil! ut solent quibus inter summa et praecipitia nihil interest. Vive tibi, tecumqve habita, nec grandia tentes: Effugit immodicas parvula puppis aqvas. Fabulam vulgi fieri, omniumqve ore circumferri, qvantillum est? Honor enim publicus qvid est nisi splendor oculos praestringens, mox evanescens? imo, nisi caves, praecipitii occasio: qvia plus habent ad ruinam ponderis, qvaecunqve coeteris altiora sunt. Quō sensu verum est illud, Felix qvi Latuit! qvi vivens moriensqve fefellit. (Infelix contra, qvi nimis notus aliis, ignotus sibi moritur.) Si tamen Deus in luce te ponit, ut luceas, ne fumiges, vide: atqve tum bonorum de te honestis judiciis gaude, non insolesce: Deum agnoscens omnium bonorum auctorem et actorem, te in manu ejus instrumentum. Illius proinde osculare manum, non tuam; et si qvid eximium qvod agas habes, Numine invocato tacite age; encomia ante victoriam ne canta; Opus ut commendet artificem, aut os alienum, exspecta etc.

632 Omniscii Dei imago jure optimo desiderat scire omnia. Sed qvae illa Omnia? Omnia qvae ad communem aeternae vitae scopum, propriamqve cujusqve vocationem, in qva servire Deo et humanae societati debet, ita conferunt, ut sine illis caecus, luscus, mancus, futurus esses. Sed ō vitiorum vitium, circa inutilia aut vetita Curiositas! qvid te nisi secum habitandi taedium, per omnia sese diffundendi libidinem, aliena periculo suo curandi amorem, ejus qvod dicitur, Bonum est extra negotium habere pedem, ignorantiam, esse dicam? O vere Scylla, horrendaqve Charybdis! qvot ingenia tu attraxisti, attracta detinuisti, detenta exitio dedisti!

633 Sed tu Ratio coerce temeritatem! Omnia scire nemo potest, nec fas est, nec expedit. Nescire, Discere, Proficere, subindeqve aut Haerere am Errare, humanae Sapientiae curriculum est. Et qvi maxime multiplicat Sapientiam, multiplicat dolorem: qvia in luce majore magis patent naevi, corrigendiqve prava tam inolita impossibilitas: miserum autem est nihil proficientem angi. Ergo qvibusdam scientiis incumbendum est, aliae nonnisi a limine salutandae sunt, nonnullae penitus fugiendae. Dementia est, in tanta temporis inopia supervacanea

page 653/654, image: s399

discere, dicit Seneca: Philippus autem Melanchton,

Non qvi multa tenet, sed qvi scit idonea Vitae, Hic dici Doctus cur mereatur habet.

LXV. FORTITUDINIS robur.

634 In tranqvillo qvilibet Gubernator est: at cum crebescunt Venti, surgit Procella, cooritur Tempestas, ibi regere Navem, ne eversa naufragio sorbeatur, hoc opus hīc labor est. Idem de Vitae nostrae tenore judicandum: qvis enim tam albae Gallinae filius est, qvi non aliqvando malo asino vehatur? qvis tam prospere navigare potest, qvin periculosis interdum excipiatur fluctibus? Accidere potest cuiqvam, qvod accidit cuiqvam. Nemo scit qvid hodie serus vesper vehat. Et accidit in puncto, qvod non speratur in anno. Qvid ergo? Fortunae pila sumus: ne patiamur qvoqve Fortunae ludibrium fieri. Calamitas, qvoties obvenit, vertenda est in virtutis occasionem.

635 Fortitudo hīc subveniat, qvae de adversis triumphet. Qvis autem est Fortis? Corpore qvidem, qvi gravia elevat super terram: Animō autem, qvi seipsum super omnia gravia. At id qvomodo? Primum, praedisponendo se ad prospera et adversa indifferenter excipiendum: Dehinc, Adversa, si ingruant, amoliendo potenter. Tandem, si praevalent et obruunt, ferendo fortiter. In hunc modum qvi se vincit, a nemine vinci poterit.

636 Benignus fatorum suorum interpres, et qvod fors fert fortiter ferre paratus, (qvandoqvidem de humana natura participantibus multa evenire humanitus necesse est) seu res ad votum fluunt, seu praeter votum cadunt, idem est. Vir vere Vir, ad subitarias etiam vices, et improvisos casus, masculo pectore. Qvi pericula sine periculo non superari gnarus, si non eluctari, sed succumbere contingit, tolerantiam adhibens remedio, suffert infortunii sui onus, ut rebus omnibus, aeqvis iniqvis, majorem se ostendat. Ita qvi se habet, nihil sui perdidit. Ita in adversis Virtus non perit, sed pergit! Ita magnum facinnt res adversae; ut felicem secundae! Ita bene navigat, etiam cum naufragium facit, qvi virtutem comitem non dimittit. Ita Patientia miseriarum portus est securus, Virtutum spectamen certum, irreparabilium damnorum remedium efficax, aerumnarum vitae condimentum optimum.

637 Qvia vero ut non sentire adversa, non Hominis est: ita non ferre, non viri: Vere muliebri animo est, qvisqvis a prosperis inflatur, ab adversis dejicitur. Qvod facit, qvi omnia facile sperat, omnia facile desperat: pluma vere et palea, qvam omnis ventus jactat. Qvi dum res suae in sudo sunt, vacillantis fortunae induciis nimium fidit: illā autem tergum vertente, versat se, trepidans in morem galli cujusdam. Dumqve forte infortunio multari contingit, immerito talia sibi accidere reputans, tragicum lamentatur: et sic lutum luto purgans, sibi autem cicatrices ipsemet suas refricans, aliis risum, sibi dolorem, cumulat.

638 Qvam animi abjecti charybdim imperite declinantes qvidam, ad stultae audaciae scyllam allidunt. Suo enim pede se metiri nescii, dum sibi Hercules videntur, ex cloaca arcem facientes, et in mustaceis laureolam captantes, et ad qvamvis imaginosam phantasiam cristas, imo cornua, tollentes, roburqve animi aut corporis non impendentes, sed prostituentes, viles sibi sunt ubi nihil opus, temerarii sui contemptores. Demum ubi se ut murem in pice haerere, temeritatisqve luituros paenas vident, insolescere desinunt, exemplo verificantes suo illud: Felix insolens, insolens infelix.

639 Qvaeris jam qvid distent aera lupinis? inter hominem Adamantinum, et inter hominem plumbeum, interqve hominem Euripum, qvid intersit? Illum scias secum habitare, sibiqve commissa agere: istum esse sui suorumqve, etiam in maxime necessariis, desertorem; hunc ardelionem ad aliena plerumqve rapi. In motu vero dum sunt, ille in res fertur Leonino incessu: iste Testudineo gradu; hic Tigrino saltu, praedam peritam jam captans jam desertans. Tum vero masculo ille pectore omnia agit vigilanter, effeminatus iste omnia dormitanter, vertumnus hic omnia volubiliter. Ille ut rupes immota ubiqve idem est, totus qvadratus; iste, nullius rei candidatus, in eo totus est, ut neqve compluatur neqve Sole aduratur: hic Venti campus, cothurno versatilior, chameleonte mutabilior, Polypi mentem obtinet ubiqve. Sed et hoc: Ille noster in negotiis festinat lente: iste sub pallio manum habet semper; hic ut oestro percitum pecus, jam subsultat jam intersistit, aliud stans aliud sedens. Illi deniqve nulla dies abit sine linea; isti omnis; huic lineas ducere et inducere perinde est.

640 Tu Deo aeternā rupe nixus, non teipso (nec enim arundineo inniti scipioni tumm) si te exhibueris difficultatibus, obstaculis, periculis, cedere nescium, semperqve (seu pluat, aut claro nunc Iupiter aethere fulgeat) eundem: experieris Virtutis praemium in ipso Virtutis gremio esse repositum. Vera qvippe in te qvoqve erunt illa sapienter dicta: Gaudet patientia duris! Incus robusta malleum non metuit. Scopulum impetentes fluctus franguntur ipsi, scopulo manente immotō. Non est Vir, cui non crescit animus in ipsa rerum difficultate. Illud deniqve: Romanus sedendo vincit.

LXVI. Benevolentia erga omnes promiscua.

641 Cave dicas, Proximus egomet mihi: non enim ex te solo, sed ex te et aliis, humana constat societas. Pars ergo cum sis, totum te non fingas: humanaeqve societatis bases observans,


page 655/656, image: s400

I. Injuriam intentaveris nemini.

II. Qvod tibi fieri non vis, alierine feceris.

III. Fructum feras societati.

642 Impetratu haec non difficilia fuerint, si nihil antiqvius habueris, qvam attendere semper et ubiqve, cum Benevolentiae, ne ulli mortalium offensioni sis, aut eum suis in rebus turbes et conturbes; tum AEqvitati, ne qvem ullo modo injurieris; deniqve Clementiae ac Facilitati, ut bene mereri de qvocunqve possis ne intermittas.

643 Offensionem devitabis, observatā solicite adversus omnes, in moribus qvidem decorā Moderatione; in alloqviis autem blanda Comitate: in actionibus candidissimā Simplicitate; in dictis et promissis purā Veracitate; in conversando deniqve lepidā Civilitate, svavi Vnanimitate, et miti qvadam per omnia Placiditate.

644 Modoratio animi docebit te, ut ex humo factus humilis sis, neqve te supra qvenquam ex eadem tecum massa factum efferas; animo, lingvā, oculis, manibusqve, sedatis, non licentiosis; mollis et placidus, non difficilis aut fastidiosus; verborum tamen parcior qvam prodigalior: magisqve ad gravitatem qvam vernilitatem compositus: ut ne unqvam doctiorem docere, prudentiorem monere, meliorem increpare, h. e. lumen soli mutuare, velle videaris, eoqve audias illud; Sus Minervam. Garrulus aes Dodonaeum est; vas inane, ad omnem contactum tinniens; Vas plenum rimarum, hāc atqve illāc perfluens: Graculus qvaerens graculum: muta Cicada miraculum. At vero natura coercendae verborum petulantiae vallum duplex, dentium et labiorum, opposuit: qvae qvia aeqve reduci ac diduci apta dantur, danda esse loqvendo et tacendo sua intervalla monemur.

645 Ter tantō tamen cavebis ignominiosis verbis aut factis patientiam irritare cujusqvam: Vulnerum qvam contumeliae patientior est natura humana. Ergo ut nihil cuiqvam affingendum est adulando, ita nihil cuiqvam detrahendum calumniando, etiamsi forte occasio sit. Nam convitium regerere convitiō, est purgare lutum lutō, h. e. foedare magis. Si reprehendi qvis commeruit, melius id expeditur coram, et in secessu; qvaesitisqve studiō verbis, qvae non asperent, sed emendent. Neqve libertate in alios uti nostrum est, nisi qvum id aut imperet, aut excusare possit, Amor. Laudes proprie amoris illecebrae sunt; Vituperia, odii incitamenta. Odia igitur ut effugias, fuge vituperare: amorem ut emerearis, in laudes sis pronior; sic tamen, ut ne putidum assentatoris incurras crimen.

646 Lingvae tamen humanae clavem, Taciturnitatem, magnam esse humanae tranqvillitatis custodem non immemor, frenare sermonem disce: loqvens nunqvam, nisi ubi non expediat tacere; tacens semper, nisi ubi non tacere praestet. Secreta, tua vel aliena, Mens fideliter custodiat, Lingva nunqvam effutiat: ad verificandum illud, Stulto cor, in lingva, Sapienti lingva in corde est. Affirmare nisi certo certa; negare nisi manifesto falsa, nunqvam praesumes: alii vero cuiqvam qvidqvam referenti, asseveranti aut inficianti, non facile repugnabis. Dicere tibi, sit fides penes authorem, suffecerit: nunqvam te satis securum a deceptione credens, nisi cum credideris nemini; nunqvam ab invidia et odio, nisi. cum contradixeris nemini.

647 Nec tamen te hominem nullorum hominum esse volo: qvia cum sociabile animal factus sit homo, humanitatis expertem te vivere non convenit. Magnus ergo amoris conciliator Affabilitas, doceat te, ne cujusqvam hominis congressum fugias; ne qvem obvium alloqviō (aut certe saltem salutatione et resalutatione) indignum censeas; ne qvem ut statua muta praetereas: omnes tam amare facilis, qvam amari ab omnibus avidus. Si forte ad gravitatem tuendam natura te composuit, aut illam officii reqvirat dignitas, tuere: sed ita temperatam, ut amorem non minuat, acuat potius: ut sic etiam habere liceat amicos omnes, tametsi non singulos ut Larem familiarem colas.

648 Pectore moribusqve niveus esto, aut si mavis lacteus. Qvod erit, si omnis Affectatio, ingennitatis adultera, procul a te sit; si nihil tui purpurissum oleat; si sensus tuos alienam in fraudem ne obtegas, verba in ambiguum ne torqveas: sed ut omnia tua sine nodo, fine hiatu, sineqve fuco sint, des operam. Simulationis tamen ita fugiens eris, ut dissimulationis etiam prudentiae ne obliviscaris, qvoties id res poscet: ne animum intempestive nudatum alienae versutiae male objicias. Ut. ut enim Vir bonus non facile suspicatur, nec tamen aliis suspicandi ansam dare debet. Utrumqve vitium est, et omnibus credere et nulli: omniave suspicari et nihil: nimias tamen blanditiarum gemmas fraudes germinare, vix unqvam dubium esse potest. Cujusmodi blandus Adulator per rei veritatem nihil est aliud, qvam Hedera arborem amplexans, ipsoqve amplexu interiora ejus exedens: vultus fingendi artifex, animo plerumqve pessimo, Qvem cognoscere viro prudenti difficile non est: ferre autem difficilius, qvam Atlanti Coeli molem humeris sustentare suis.

649 Veracis hominis obtinueris nomen et encomia, si sermonem semper ita depromseris, ut intimo mentis sensui, rerumqve Veritati, respondere deprehendatur. Nullum ergo verbum ore tuo prodeat, cujus veritatem tueri nōlis, et tueri posse non confidas. Id si fuerit, impetrabis ut tibi injurato etiam credatur, dignusqve videaris qvicum in tenebris micare tutum sit. Si fidem decoxeris semel, actum est: fides enim, ut anima, unde abiit non revertitur. Et certe mendacium aranea tela est, undiqve pellucet: Mendax vero ipse Aranea, ex se fingens qvicqvid allubescit. Cui tria esse videntur necessaria; Ingenium volubile, memoria firma, frons perfricta: nec tamen sic etiam effugiet, qvin patescat.

650 Interim non satis esse putabis, Veritare placere: qvae formosa qvidem satis est, nuda etiam,

page 657/658, image: s401

tamen apparebit decorae Vrbanitatis circumdata veste. Sermonis leporem intellige, qvi actionibus tuis sales aspergat, omnem rusticitatis abstersuros aeruginem. Hunc gratiarum comitatum Morositati, ex atris nubibus nihil nisi triste semper detonanti, oppone, qvoties frontem explicare ex usu fuerit.

651 Eget tamen moderamine ludibunda haec virtus, ut ne qvos delectare qvaerit, offendat. Ita ergo comparata erit, ut figat aculeos, sed dulces; qvi sentiantur, sed cum voluptate. Veneres nimirum tuas pudore decorabis, ne ulla facetia admittatur, et risus, qvi probitatis constet impendio, pacificaeqve hilaritatis dispendio. Amaros ergo sales, acerbas praesentium vel absentium cavillationes, sugillationes foedas, verecundiaeqve decoctricem et libidinum lenam scurrilitatem, procul esse jubebis.

652 Studebis et omnium hominum favori, qvantum salvo Dei favore licet. Praesertim qvorum consortio carere non potes, eos ne offendas accura; familiares, domesticos, gentiles. Si qvem prosperari vides, cave invideas! (Deus et Sol omnibus idem): lingvā potius animoqve fave. Si qvid malae gratiae suboriri sentis, exstingve in favilla flammam, incendiumqve praeveni: nedum ut ob qvidvis ipsemet contentionis reciprocare serram velis: aut alibi de amico qviritari, cumve differre pipulo.

653 Bilis et Ira in microcosmi systemate Ignis locum et munia sustinent, impetui rebus dando, noxiisqve comburendis aut pellendis destinata: sed et ipsa, nisi reprimantur debite, noxia maxime; atqve cum ex alto erumpunt, fulmen verum. Hinc recte de irae impetu Poeta, qvoties modum excedit, Ira furor brevis est. Furor vere! clavum homini, qvō se et alios regit, excutiens, Rationem, irrationaliterqve ac insane agere multa cogens. Brevis tamen furor: qvia rabies haec ardore incensa defervescit tandem. Hic ergo fatuus ignis ne grassando saeviat, Mansvetudini dabis operam; Virtuti qvae bilem frenat, innocentibus irasci prohibet, nocentibus vero non perniciem, sed emendationem moliri docet: moram dans Irae, ut discutiatur et mitescat, non vero ut ferveat magis, et in odium acescat. Cujus tu ductum seqvutus, fi erga omnes ipse fueris placidus, ad veniam dandum in te peccantibus non difficilis. alienisqve reconciliandis inimicitiis interventor strenuus; mirum nī tam amabile caput redament omnes.

654 At furibundus impotenter excandescens, totusqve in fermento jacens, iras evomens, ferrum flammamqve minitans, et montes ardentes in alios jacere, coelumqve terrae miscere, tentans, nunqvid res turbatas restituit? Imo enimvero tetrius pessundat, gehennalemqve illum ignem, Iram; inexsting vibilem reddit; ut sacerrimis odiis, truculentissimisqve caedibus et parricīdiis, oppleantur omnia. O intemperiae!

655 Cui ergo divinius contigit, divinā gratiā, pectus, infernales istas pedibus conculcet furias, compositāqve tantum mente agat omnia. Stomachari, minitari, diras imprecari, vindictā laetari, muliercularum est, nec probarum: odio vero nocentis (fac enim ita esse, maligne nocuisse hunc vel illum) perdere innocentiam, qvam stultum! Tu qvi sapis, eō hīc redire Virtutis decus scias, ut tu cum nemine litiges, nisi cum vitiis et multa ignoscas aliis, tibi nihil.

LXVII. AEqvitatis normae.

656 Communio, qvae hominibus cum invicem intercedit, trahit secum actiones certas: respicientes tum contractus, qvos mutuae opis causa inire indigentia cogit; tum praemia et poenas, juxta meritorum momenta distribuendas. Hīc et illīc aurigatur a tramite recti exorbitare nescia, felix omnium commerciorum gubernatrix, JUSTITIA: cui bipartitum illud, commutandi Res, et distribuendi inter Personas officia et merita, assiguatur munus.

657 Justitiae proinde tenax, alienis nunqvam et nusqvam inhians, suam cuiqve possessionem, suaqve omne genus bona, relinqvit intacta: etiam qvae in manu habet, a qvopiam sibi concredita, non concupiscens, non sibi adsciscens, non celans vel abnegans, sed sanctissime reddens: qvia fraudem et vim, tectum et apertum scelus, eodem habet loco.

. 658 Commodatum restituit idem integre; mutuum aeqvali valore.

659 Si est, ut qvis a te aliqvid utendum rogat, commodato; si ut mutuum petat, credito: cautione tamen postulatā, seu per syngrapham, seu per arrabonem, seu per possessionem oppigneratam. Qvorsum istuc? qvia mortales estis, Commodator et Commodatarius, Creditor et debitor: nonnuliisqve fide Punicā agere, et per fas ac fidem decipere, nulla religio.

660 Postqvam vero qvi tuo in aere fuit nomen exsolvit, tu qvi nomen feceras redde illi nomen; factāqve solutae pecuniae professione, securitatem illi praesta.

661 At injuriosam vehementer inseipsum admittit culpam, omnis alieno ita se adobruens aere, ut animam debere non vane dicatur. Neqvit enim, qvin anxius aut molestissime versuram faciat, nomine nomen expungendo; aut flagitatori suo possessionibus cedat, et se patrimonio exuat; aut deniqve ineat nexum, luatqve corpore. Cujus injuriae; culpam interdum sangvisuge Danistae sustinent, incautos foeneratoriis suis aucupiis suos in casses illicientes, solutionem flagitare protrahentes, interimqve usuras sorti mergentes, et sic ad incitas miseros redigentes, iniqvissimi et neqvissimi manticulatores, immitissimiqve, qvanqvam cicures (qvippe domestici) piratae, grassatores, latrones.

662 Ut verbo complectar omnia: Iustitiae cultor nihil nisi qvod fas et jura sinunt patrare sibi

page 659/660, image: s402

, pactorum conventorum, promissorumqve, fidem intemeratam server; qverelis et expostulationibus nullum uspiam locum faciat.

663 Ergo si qva bona dispensandi ad te qvoqve redit potestas, absit ut abutaris, absit ut aeqvitatis leges violes! absit ut prosopolepsiam admittas! Laudandos lauda, commendandos commenda, promovendos promove; rursumqve reprehendendos reprehende, et castigandos castiga: semper juxta merita, nunqvam juxta favores aut odia, nī injultus haberi, et ut justitiae violator ab injuriarum ultore Deo puniri vis. In delinqventes errore, infirmitateqve labantes, saevire nihil est opus: neqve tamen connivere ad omnia, ut errorem tum agnoscendi tum emendandi occasio sit.

664 Beneficium accipere libertatem vendere est: qvia se obligat, qvisqvis accipit. Si tamen usus veniat, ut ambiendum tibi sit, non furtim illud auferes, sed precario; modeste, non impetuose. Atqve si certis de causis abnui contingat, mitte importune instare, mitte indignabunde fremere, mitte male loqvi.

665 Si qvando beneficii ejusdem rivales adsunt plures, digniorem praeferes indigniori, non contra. Ipse autem qvicqvid accipis ab alio boni, esse non immemor memento: atqve si rependendo es, referre par pari non intermittito: ut sibi gratiam apud te repositam sciat, qvisqvis tibi grata fecit: gratiaqve pariat gratiam, et tibi, qvasi in ipso gratiarum horto educato, conciliet amabilitatem.

666 Contingit aliqvando aliorum beneficentiam ultro in nos reflecti. Qvod si tibi qvoqve obtigerit, ut boni aliqvid non petenti offeratur, non incivile forsan fuerit paululum accissare, et qvasi talia non promeritus verecundari: repudiare tamen si perrexeris obstinate, merum rus, mera ingratitudo, censeberis.

LXVIII. Benefica in alios voluntas.

667 Reddere aliis sua, nocere nemini, nulliqve esse gravem, non explet humanae Societatis sphaeram: reqviritur insuper, ut omnibus esse usui allabores, juxta illud Catonis,

Si potes ignotis etiam prodesse memento! Vtilius Regno meritis acqvirere famam.

668 Tu ergo Apostolicum illud, Graecis et barbaris, sapientibus et inspientibus, debitor sum, tuum facito: et hinc dubios qvosvis instruere consiliis, moestos erigere solatiis, labascentes roborare auxiliis, et qvorumcunqve necessitatibus qvibuscunqve opitulari remediis; uno verbo, vitae serenare qvā datur tempestates, tuum esse munus crede.

669 Abundas bonis? abunda et beneficiis. Dives opum sit largus opum! magnos magna decent. Verum ita: ut beneficia tua non hamata sint, sed gratuita; non caeca, sed prudenter dispensata; non in abundantes, sed in egenos, expensa. (In mare enim aqvam, in sylvam ligna, Athenas noctuas ferre, aut Coelo addere sidera, qvid opus?) Da non habenti, et faencrabis Deo: stips pauperum, thesaurus est divitum. Qvi hīc screre parcit, ibi pro messe habebit stipulam. In subveniendo autem alacer esto. Bis dat qvi cito dat: tarde velle, nolentis est. Modo ne benignitas superet facultatem! Da egenti, sed ut ipse ne egeas! succurre perituro, sed ut ipse ne pereas! etiam indoluisse malis alienis, ubi non est qvomodo feras opem, misericordiae opus est.

670 Talis si eris, publico bono videberis natus, erisqve in amore bonis (omnibus placere ne Iupiter qvidem ipse, seu pluat seu serenet, potest); amicos vero usqve adeo non desiderabis, ut potius delectu inter eos futurum sit opus, qvō amici sint re, non nomine. Qvid autem est Amicus? alter Ego, seu alter idem: in qvo animi, ingenii, studiiqve tui veram reperias imaginem, lineis veris, umbrisqve veris. Qvi si vere talis, optima est vitae suppellex, thesaurus vivus, secretorum receptor, infelicitatis refugium. Nec aliud Amicitia vera, qvam animorum in mutua auxilia foedus, funiculusqve ad non rumpendum nexus: (nam duo defendunt melius Retinacula Navem.) Nec Amicitiam veram aliud conciliat, qvam virtutum studium verum, amabilisqve illa officiorum promptitudo. [Morum similitudo amicitiae gluten. Obseqvium amicos, Veritas odium, parit. -non extorqvebis amari, sed elicies amore et officiis. -ut ameris amabilis esto: Magnes amoris amor. Sed et Amicitiae specimen observa Res adversas esse, non prosperas. In atrio qvaerere amicum, probare in convivio, errare est, ait Seneca: Amicus certus in re incerta cernitur, Cicero. Verumenim vero sacrum amicitiae nomen in qvaestu nunc est, dum se mensarum asseclae, divitumqve arrosores, parasitastri, et similis furfuris circum ventores, in hunc censum referunt.]

LXIX. Pietatis ardor.

671 In primis tamen ab illo, ā qvo habemus ut simus, vivamus, operemur et proficiamus, et extra qvem nihil nisi perditio, et interitus, suspendendum est cor nostrum, illius reverentiā et desideriō implenda omnia cordis intima. ut nihil sit in Coelo et Terra, qvod ambiamus flagrantius, imo animam potius deseramus qvam Deum: sitqve Cor nostrum ara Dei, coelesti semper ardens igne, nosqve nihil nisi sanctum, tanqvam in conspectu throni ejus agamus et cogitemus. Hoc si egerimus, prehendet nos dextera Ejus, perqve semitas Iucis deducet in regionem lucis etc.


page 661/662, image: s672

LXX. Coronis Virtutum trina.

672 Perfectio sub Coelo non datur, in Coelo nobis servarur: hīc errando discimus, et discendo proficimus. Proficiamus ergo tamen, et ad perfectionem feramur. (Verum sane est qvod dicunt, Bonus Vir semper tiro: h. e. errans et discens. Sed et verum, Vir bonus ipsi sibi est Balneator, spongia, pumex, corycaeus et castigator: qvae omnia in defectuum emundationem tendunt.) Disce igitur tandem, qvid Virturum fabricam, beatitudinisqve tuae statum, absolvat: nempe cohaerens undiqve virtutum omnium Plenitudo; sincera sine alieni mistura Puritas, firmissimaqve in finem usqve Perseverantia.

673 Plenitudo Virtutum qvid sit qvaeris? Functionen in Animae republica administrantium plenus chorus. Habet enim Anima regina in sui habitaculi Civitacula omnia necessaria, sapienti regimine administranda. Puta, Arcem primo in qva residet, Rationem; ubi Aulae magistram agat PRVDSNTIA. 2 Oeconomicum statum, et operatrices functiones; qvibusv praesit SED VITAS. 3 Horrea, granaria, macella, culinam, Cellas, tricliniaqve sua; ubi gubernaculum teneat TEMPERANTIA. 4 Armamentarium suum, et adversus hostes apparatum; cui praesideat FORTTUDO. 5 Forum suum, cum omnigenis negotiationibus: ubi regimen sustineat HUMANITAS. 6 Curiam seu Praetorium: ubi dictaturam gerat JUSTITIA. 7 Nosocomia, Ptochotrophia sua ubi res disponat MISERICODIA. 8. Tandem suum Templum, Cor; ubi Antistitem agat PIETAS. Ut tergo in bene, ordinata republica nihil horum abesse potest, salvo ejus statu, ita bene ordinatae Animae tuae ut horum praesidiorum nihil absit, advigilabis. Atqve ut Catonem aliqvem, plenam scilicet virtutum imaginem, referas; certabis cum Prudente qvovis circumspicientiā; cum Sedulo industriā; cum Modesto continentiā; cum Magnanimo fortitudiue; cum Affabili humanitate; cum Iusto aeqvitate; cum Benigno liberalitate ac officiis; cum Pio etiam ipsa pietate. Sed et hoc: qvandoqvidem aetas qvaeqve peculiaria sua ornamenta habet (aliam enim aetatem alia decent) curabis per totius vitae cursum decentem Virtutum comitatum tibi non deesse. Lucescat res exemplo juvenilis, virilis, senilisqve aetatis. Ingenui Adolescentis Pictura est, Facies, modesti ae radiis coruscans; Os, serā clausum; Aures patulae; Manus pedesqve plumeae: Vestis nitida; Oratio blanda et c. Aetate major, sit virtutibus major, strenuitate inprimis ad negotia et c. Senum lumen est mortis meditatio: qvoniam cui nasci contigit, morirestat, Nataqve omnia denasci fatorum lex est. Horam igitur decretoriam prospecta senex, dum facies tua computat annos. Etiam tamen si alterum pedem in Charontis cymba habeas, discere ne ceses; ut virtutibus qvam cumulatissimus hinc exeas. Singulae enim Virtutes singulis coronis fulgebunt.

674 Sinceritas Virtutum qvid reqvirat petis? Hoc unum, ut sis qvod videri vis. omniaqve tua a fuco et labe aliena sint, mens sine persona, animus sine illuvie: ut e puro cordis fonte pura fluat omnium actionum aqva. Etiamsi hominum oculis glaueoma objicere possis, conscientiam tamen Dei et tuam reformida. Praestat esse qvam videri: Melius pallens Aurum, qvam fulgens Orichalcum. hypocrita, agni pelle tectus lupus est: statua extrinsecus formosa, intra spiritu et vitā cassa: sepulchrum extra dealbatum, intus foedum, miserandusqve sui ipsius deceptor. Dum enim vivens decipere se putat Deum et homines, moriens inveniet se deceptum a seipso. O miser, multa scias oportet Deum ut fallas! Ah te stolidum, qvi ob hominis praesentiam scelere abstines, ob Dei non abstines! Oculos hominis veneraris, et oculos Dei conspuis! Cave cui vel mica sanae mentis est: et qvod Homines de te mali nescire vis, id ne feceris: qvod Deum, id ne cogitaveris: huic enim cogitationes etiam patent: patescentqve, illo revelante, Mundo universo. Et tum qvid te fiet? Apud homines cogitationum poenam nemo luit: apud Deum cogitatio pro facto est. Si ergo aeternam confusionem evitare vis, fac pura Virtus purum in te habeat domicilium. Aurum igne probatum eris, si omnes simulationum scorias in te exusseris.

675 Quoniam vero finis opus coronat, demumqve a bellariis commendatur epulum: ne in limine deficias, neve tandem a lineis excidas, videndum tibi erit. Ut ne de te dici possit, Coepisti melius qvam desinis: ultima primis distant: Cubus esto propriae basi innixus, moveri nescius: imo Rupes immota, qvam nullae procellae, nulliqve fluctus, dimovere qveant. Inconstans palea est, qvovis vento agitabilis Vertumnus. Ergo tibi a recta Conscientia non transversum ungvem in omni vita discedendi, propositum sit fixum. Sicubi tamen extra callem iri animadverteris, ne turpe putes referre pedem: optimus poenitenti portus, mutatio in melius consilii.

676 Habesne jam perspectum, qvam in tuo luco et fano situm sit, felicitate frui, si usqve et usqve sic agas? Perbeatus, si consudaveris subigere tibi te, ut nemini praeter Deum mancipatus, tui sis juris, Deique et tuo tantum agaris natu. Coelum digito atrigit se contentus. Vir vere bonus vera est imago Dei: imo Deus, si assimilatus Deo: (cum grano salis accipe, Qvisqve sibi Deus est, vere qvi se sciat uti.) Animi tranqvillitas virtutis praemium est: fastigium hoc asseqvutus, supra fortunam eris. Inoestimabile bonum est, SVVM FIERI: irreparabile contra damnum, SVI AMITTERE GVBERN ACVLVM. Regnum amisit, qvi regere seipum desiit.


page 663/664, image: s404

LXXI. Artes Sermocinatrices, Lexica et Grammatica.

677 Dissertata hactenus, de sublimitatis humanae muniis, obiri possent praxi, tametsi [gap: Greek word(s)]in scena Mundi essemus. Atenim qvia ad socieratem factus Homo societatis vinculum accepit, Vocalem lingvam, multiformem illam sermonis architectatricem, haec ipsa qvoqve accurate defingi opus habet, ut aptum sit communicationis mutuae instrumentum. Qvid enim est sermo? Mentis utiqve esfluxus, animi character, sensuum vehiculum, Mentis ad mentem nuntius, sapientiae vel stultitiae proditor (hinc illud lepidum, Loqvere, ut te videam.) Imo est ipsa cogitatio sonora, ipsa Mens sensibilis facta: cui esse nudae, aut lacerae, sordidataeve, turpe fuerit. Ne igitur sit, Lexicographus et Grammaticus, Rhetor et Orator, Poeta et Musicus, pro se qvisqve satagunt.

678 Habere Opum suarum Repertoria providae dispensationis fundarnentum est Oeconomo, rerum non prodigo: qvidnī et Vocum Lingvae studioso? Verborum delectus Eloqventiae radix est: delectus autem nisi in copia esse non potest: neqve copia, nisi in collectione. Colligit ergo Lexicographus curate, ut ne qvid omnium qvae ad Lingvae thesaurum spectant absit. Tum collocat prudenter (seqvestrando a civibus advenas, a Vernaculis vocibus exoticas, a legitimis nothas et bybridas; reducen doqve silias in sinum matrum): ut ne qvid alibi qvam suo loco exstet. Lucem deniqve explicationis affundit singulis, ut nihil appareat nebulosum, sed clareant discussā caligine omnia.

679 Grammaticae impendenda est cura: qvia LINGV Ae serperastra, scientiarum clavigera, Eloqventia ipsius gubernatrix est. (Nec enim in Oratoriae Oceano qvisqvam navigabit secure, nisi Grammaticā ad davum sedente.) De partibus Orationis ita habe: Litera, est sermonis semen; Syllaba, primum germen; Vox, caulis; Prasis, culmus, geniculis jam distinctus; Sentemia, spica granis referta: Periodus, spicarum manipulus: Oratio, messis plena. De ANALOGIA si qvaeris, qvid sit, respondebo; Communis Civitatis lex. Anomatia vero, privata qvorundam immunitas, speciali privilegiō, aut praescriptione temporis, concessa. Barbarismus, singulorum civium exorbitatio: Soloecismus, cum vicinis litigium.

LXXII. Rhetoricandi et perorandi ars.

680 Venerem Minervae jungendi machinamenrum Rhetorica dicta est, eloqvendi res sapienter architectatrix: praeliari docens non tantum fortibus, sed et sulgentibus armis. Nihil ergo aliud Eloqventia vera est, qvam Sapientia sonora, Textus gemmis picturatus, Svadae philtrum animis propinatum: cujus solertia est, posse pauca multris, et multa paucis, dicere, posseqve exaggerare parva, extenuare magna. Anima tamen Eloqventiae est, aeqvare sermonem rebus, qvō sibi auditor omnia qvae recitantur, non audire, sed videre, videatur: atqve sic res potius loqvi, qvam verba; et loqvi mentibus, non ventis. At Mare verborum, gutta rerum; et sono implere aures, animos vento; et adhibere ad extollendum res parvas eloqventiae vim (Herculis ita cothurnos adaprando infanti, et cum Cerdone inepto calceum magnum inducendo pedi parva) falsa proculdubio Eloqventia est, rebus faciens fucum, mentibus ludibrium: iisdem licet utatur (abutatur dicere volui) artis instrumentis, Tropis, Figuris, Gestibus

681 Nam si alieni Vestitūs et personae assimulatione aeqve deceptio fieri porest, atqve fit delectatio in scena: qvidnī significationum inter Verba permutatio, qvae Tropis inest, aeqve svaviter sallere, atqve svaviter docere, possit? Exemplis faxo res patescat.

682 Si qvis dissimilia qvasi similia metaphorice esserendo, Virum bonum, adversus calumniam modeste sese defendentem, vel latrantem camem, vel murmur antem Vrsum, vel astutam, laqveos declinare gnaram, Vulpem, appellet: annon Metaphorae potens abusus est? annon innocenti potenter nocere potest? Idem erit, si qvis eundem Virum bonum per Ironiam, Heusbone Vir! compellando, probitatem ejus in dubium vocet. Nec alio sensus recidet, si Virum simplicem per Metonymiam adjuncti (Ironiae junctam) sanctam simplicitatem; aut per Synecdochen partis (metaphorae junctam) Animam exsuccam, vel Truncum inertem, dicat.

683 Augent Troporum solendorem (et, si aburaris, praestigias) Allegoricae, allusiones, Hyperbolicae exsupera iones, Mioticaeqve exienuationes: nec non Verborum singulorum vel addita Epitheta, vel opposita Antitheta, vel mutatoria Synonyma, vel deniqve Periphrasticae cireuitiones.

684 Specimen vis? dabo utriusqve, usūs et abusus. Si qvando sermo erit de vere bardo, eleganter Allegoricws dixeris; loqvere lapidi qvic vid voles, non audit, non sentit, non movetur. Hyperbolicws autem, Totus plumbeus est (vel, Plumbum non est plumbum, si cum hoc conferatur) Mioticus deniqve, Minus qvam umbra est. Qvorum nihil de modeste simplici Viro recte dixeris: aut si dixeris, imperitiem vel intemperiem prodes tuam.

685 Homo stultus agit stulte. 2 Non errat,

page 665/666, image: s405

delirat; negotiaqve non celerat, sed pracipitat. 3 Praecipitat dico, h. e. pessum dat, corrumpit, perdit. 4 Cui non est sanum cerebrum, sani consilu habet nihil, et c. Qvae omnia loco suo, de re vere tali, dicta, elegantiam habent: alibi, ubi res non subest, ventus sunt.

686 Fignrarum usus est, ad res vel affectuosius qvam vulgari serie, vel svavius, proferendum. (Utrumqve enim affectat Orator, et mulcere aures, et movere animos.) Affectuosiorem reddit Orationem, et patheticam magis, per Figuras sententia; sententiam ab ordiuario modo, pronuntiativo, in alium insolentiorem, transformantes. Svaviorem vero sermonem facit per Figuras (qvas sic appellare consveverunt, sed anguste nimis) Dictionis; qvibus in eadem Sententia, aut Periodo, similes syllabas, Voces, Phrases, artificiose ad harmoniam disponit.

687 In Sententia figuranda adhibemus 1 Exclamationem; ubi aliqvid miramur, aut alios mirari volumus. 2 Interrogationem; ubi auditorem veluti langvelcentem novam ad attentionem (qvā rem ipsemet aestimet) coucitare qvaerimus. 3 Reticentiam; ubi plus intelligi, qvam vel dici possit, optamus. 4 Correctionem; ubi aliqvid jam dictum altius expendi et inprimi cupimus. 5 Occupationem; ubi auditoris praejudicium metuentes, mature destructum imus. 6 Concessionem: ubi objectioni obviando, aliqvid concedimus, ut aliqvid obtineamus. 7 Apostrophen; ubi auditoribus veluti diffidentes, alios vel testimonio (contra duros et pervicaces) vel auxilio (in gaudio aut luctu) invocamus. 8 Prosopoejam ubi nostrae qvali diffid entes eloqventiae, alios pro nobis loqventes, et auditorium nostrum pathetice alloqventes, introducimus. Vides haec ad affectus, concitandos aut sedandos, tendere omnia?

688 Periodus figuratur similium Dictionum (aut certe saltem syllabarum, saepe: tamen phrasium aut integrarum sententiarum) repetitione: idqve jam continuā, jam interceptā, perqve Sententiarum vel initia, vel fines, vel utrumqve, variata: et qvae plura de hac re, liqvide satis, Rhetorica tradunt praecepta. Unde perspicis, Oratorem hīc nihil aliud agere, qvam ut identidem veluti cantillando, auresqve et animum titillando, audiendi plura desiderium prolectet. et in attentione se se continendum studium excitet.

689 Ornamentorum Rhetoricorum accessio sunt, 1 Sententiose dicta: 2 Verba probata, vulgo nota: 3 Extemporanea heroum, profundioris sensus, responsa: 4 Artificiose fictae (de rebus aliis qvam qvas intelligi volumus) historiae. 5 Qvibus omnibus scitis similitudinibus, et Exemplis, affundere lucem novit Orator: stylo semper terso, saepe florulento, qvandoqve emphatico ponderibus pleno.

690 Diversitatem loqvendi stylum vocant: instrumentum scilicet verba tabulis insculpendi. Qvi aut mucronatus est, Laconius, aut inlongum productus, Astaticus, aut ex utroqve temperatus, Atticus. Laconismus (Spartana eloqvendi ratio) multa paucis dicere conatur, sed cum sale ac venustate; verba contrahens, sensum extendens, et veluti linea recta, inter duo puncta brevissima, nusqvam evagans. Astiatismus orationi habenas laxat, macilenta Rerum ossa carne complere, pingvedineqve differcire, curae habens. Exilis tamen, et justo brevior, stylus, qvid nisi Orarionis Phihisis est? Sicuti rursum verbosa nimis, et sine profundo sensu, Oratio, qvid nisi Hydropisis, non sangvine bono venas implens, sed crudā intercute aqvā turgens? et foliorum luxurie distenta, sed fructus expers, arbor? et formosa, sed spiritu cassa, statua? (non enim ejusdem est, et multa et opportuna dicere) Ergo Asianus tumor Attico sale siccandus est, Oratioqve rebus aeqvanda. Tu interim, sive multa sive pauca dicis, cave nimis humi serpas! cave humum vitando nubes et inania captes! Mediō tutissimus ibis.

691 Orator, a principali suo fine svadendi et dissvadendi artifex jure dicitur: ab argumenti tamen diversitate Orarionis statum facit triformem. Cum enim in themate aliqvo astruendo vel destruendo versatur (id qvod Intellectum informare est) vocat statum Demonstrativum: cum svasionibus aut dissvasionibus occupatur (Voluntatem ad bonum flectens, a malo avertens) Deliberativum: cum accusat vel defendit (h. e. Potestatem incitat aut cohibet) Iuridicialem.

692 Ne antem Oratio sit labyrinthus, nebula, tricae (nec habens caput nec pedes, extra oleas vagabunda) dividit eam luculenter in membra et artus. Nam praemisso Proaemio, dormitantium excitabulo, ut ne verba faciat mortuis bono auspicio praecavet. Deinde negotii cardine, in qvo tota ejus moles verfatur, clare ob oculos posito. Veritatem argumentorum, qvae a se faciant, armis propugnat; figmenta vero et mendacia solidarum refutationum ictibus arietat; donec illam satis vindicatam, haec prostrata, videant qvi audiunt omnes. Qvā ratione Auditores non ducit, sed trabit: mentesqve non Verborum strepitu, sed ratiocinationum indisselubili catenā captivat, et nexis bene sententiarum nodis adstringit. Tandem ultimo missu, veluti post Saliarem coenam, bellaria apponit, Epilogum argutum: qvō dictorum recapitulatione instituta, acutisqve aculeis roboratā, tanqvam infixis animorum parietibus clavis, ut qvod haeret haereat, essicit.

693 Congeminat vero gratiam, qvi eleganti Orarionis compositioni elegantem addit pronuntiationem: consistentem in decenti et res ad vivum repraesentanti, flexu et nexu Vocis, Vultūs, Manuum toriusqve corporis. Qvae omnia aliter ubi res placide agitur, aliter ubi vehementius urgetur; aliterqve in laeritia, aliter in tristitia et c. moderanda sunt: Gestu se ubiqve Rebus examussim accommodante. Hoc scilicet est non lingvā solum, sed oculis, sed vultu, sed digitis, sed corpore coto, loqvi, eoqve bis loqvi. Verum si usqvam, hīc attendendum est illud, Ne qvid nims! Ne vities musicam! nempe ne gesticulatione nimia histrionem potius qvam Oratorem agas. Ubiqve ars est

page 667/668, image: s406

īc etiam, arte occultanda: Rhetoricis coloribus logici nervi, et vicissim.

694 Dantur et gradus Eloqventiae: qvum aliis verba qvidem ex facili fluant, verba tamen; aliis et res et verba mediocriter: alii verba sic promunt, ut mentes premant, pectore sumul et ore eloqventes: id qvod tibi danda opera, ut hunc sapientiae human attingas apicem. Fulminare enim in Auditorum auribus, in animis autem relinqvere aculeos, et multitudinem trahere velut aureā catenā (ut ab ore tuo pendere videantur) veri Oratoris opus est. Absqve hoc fuerit, in summa etiam Verborum copia judicii se prodet inopia. At vero Cicerones, Hortensii, Demosthenes, nostro aevo ubi sunt? De Verborum Lenonibus, eloqventiae lumina in vaniloqventiae flumina adhibere svetis (qvorum non deest proventus) dicere licet: Plumas video, Avem non video. Rabula namqve Rhetoris vappa est, clamare prae caeteris, non orare, gnarus. Atqve tum Avis e cantu digiosatur: qvia qvalis Vir talis oratio.

LXXIII. Poźseos et Musicae artes.

695 Disces et Poesin: sermonis puta in numerum et mensuram exeuntis blanditias. Non tantum qvia ita seculum est, ut artis hujus rudis minus censeatur eruditus: sed et qvia Orator poeticis inventionibus et numeris non exercitatus, vix un qvam satis erit plenus, satisqve jucundus. Hinc Ciceronem ipsum, enixam Oratoriae navantem operam, versisicatum fuisse constat.

696 Sermonis ad leges Rhythmi structura non operosa est, suam tamen svavitatem (tum a numero syllabarum, tum ab ultimarum consonantia, qvam Homoteleuton vocant) habet. Ut si pro, Omnia in Mundo somnia sunt; dicas, in Mundo omnia nil nisi somnia: cantillare enim videberis, jueundā aurium delectatione. Qvare et in Musica sacra utiliter adhibentur, et in rebus qvibuscunqve facilius memoriae, firmiusqve, inprimendis.

697 Plus tamen artis et variationis, eoqve svavitatis et admirationis, habet Metrum, omnia in sermone (Syllabas, Voces, Sententias) ad numerum, mensuram, pondns reducens. Cum enim Rhythmus qvaedam tantum, Metrum omnia, ad harmoniam concinnet, palam est imperfectum ibi, perfectum hīc, esse artificium: cujus tamen leges tradere non hujus loci sit.

698 Hoc tantum: Poetas exeogitasse, pro varietate occasionum et materiarum varias poematum formas. Ut ad Heroum recitarida facinora, Carmen heroicum: ad excitandam in Conviviis hilaritatem, Carmina melica, seu Lyrica (ad lyram scilicet decantanda; qvas et ideo Odas, h. e. cantilenas, vocārunt): in honorem Neogamorum, et ad suscitandum conjugalis amoris flammam, Epithalamia, laeti castiqve argumenti. In sepulturarum pompa adhibentur Epicedia, Versus flebiles. Avellendos a nobis amicos proseqvimur versibus Propempticis, ad fovendam inter absentes qvoqve mutui amoris memoriam. Dum alii in alios (tecto plerumqve, aut ficto, nomine) ludunt, Epigramma dicitur: cujus anima sales sunt, et urbanitas, et acumen, et ambigue dicta, arguta deniqve brevitas. At si qvis Poeta stylo laxiore, et majori parrhesiā, apertiusqve, non in personas sed in vitia, invehitur, satyram vocant, publicae alicujus scabiei acre abstersorium, ideoqve ingratum saepe. Qvia tamen Satyra neminem offendit, nisi qvi ei argumentum praebet, licet satyrici styli naturam alphabetaria qvaedam animalia non intelligant, non tamen propterea inter odiosa haberi debet. Nam-ridentem dicere verum qvis vetet?-licuit semperqve licebit parcere Personis dicere de vitus.

699 Et qvamvis Poetae naseantur verius qvam fiant (ipsā namrae harmoniā qvorundam mentem et lingvam in numeros et mensuras abripiente, ut de se dicere qvod Ovidius, Qvicqvid conabar dicere Versus erat, qveant): qvia tamen Inventionum acumen, et inventa infinitā varietate eloqvendi svavitas, admirationem sui movet: non immerito felicioribus Poetis laurea corona, velut Ingenii regnum promeritis imponitur.

700 Nec tamen ibi etiam conqvievit aurium svavitares venandi libido: sed qvemadmodum Oratores ingeniosae compositioni ingeniosam addunt pronuntiationem, ita Musurgi argutae carminum structurae argutum exeogitant modulamen. Qvod non tantum in accommodanda syllabarum qvantitati Vocis celeritate et tarditate; aut ascenfione descensioneve toni, consistit: sed in eo potius, ut melos ipsum, accommodatum sit materiae, laeta sonans laete, tristia triste et c. ad provocandum qvem volumus affectum. Cui usui exeogitati sunt Modi certi. Lydius, Phrygius, Dorius fonicus et c. sive cantillando Voce assā, sive adsonando Organis sonantibus, qvod Psaltae et psaltriae saciunt.

701 Sed artificium plenum in discorde sonorum concordia, qvam Symphoniam vocant, spectatur. Licet enim vocis humanae ascensiones non nisi tres (imparibus semper intervallis: ut, 1, 3, 5: vel, 2, 4, 6,) variationum tamen inde provenientium interminabilis est multitudo: sive symphonia sit Bicinium, sive Tricinium, sive plena qvatuor, qvinqve, sex, octo et c. Vocum.

702 Admirere Musicae vim, qvum Elisaeum citharā melancholiam pepulisse, Davidem ipsum satanaro fugasse. legis. At nunc apud nos plures sunt amusi qvam Musici. Plures Midae (qvorum aures melius implet vox Corvi, ac modulatio afficit Philomelae) qvam Amphiones, qvos testudine domare feras (feros intellige mores) delectet. De qvibus recte usurpes illud: Harmonice factus non est, qvi non delectatur harmoniā. Qvibus tios valere, et suos boatus, mugitus, grunnitus et c. sibi habere jussis, ad Culrurae humanae reliqva progrediamur. In fine cognoscitur, cujus sit toni cantio.


page 669/670, image: s407

LXXIV. Ars Medicinalis.

703 Philosophiae ambicum vidisti: cujus Primogenita filia MEDICINA est, ars sanitatem corporis praesentem tuendi, amissam restituendi, pretiosissimum Vitae cimmelium: non sine causa Ars divina dicta, qvippe tota benefica; qvod Dei proprium.

704 Radices illi dat Cognitio trina: Sanandi, Sanantis, et Sanationis. Sanandum intellige Corpus humanum, cum tota structura et varia temperatura sua: cujus rei notitiam sibi arte Anatomicā (qvam nonnemo Lanienam Hypocraticam vocavit) comparant. Sanantia sunt Remedia, alterandi vim habentia, undecunqve comparanda, potissimum tamen e Vegetabilium et Mineralium regno; unde Medicum esse Botanicum et Chymicum necesse est. Sanatio, ipse actus activa passivis applicandi est, reqvirens artem et regulas, experientiamqve: qvam acqvirunt cum Medicinam factitantibus, aegros et Nosocomia, visitando et c.

705 Utut vero a laudabili veniat initio, in multorum tamen desinit exitium, qvod tota hominum societas medicastris differta est Periculose enim in corpore humano pericula facit inexpertus medens: sicut et experientiam citra rationes jactans Empircus. (Hinc est qvod Empirice ars muta dicta sit qvia causas reddere nescit.) Plus praestare videntur, qvi rationis ductum seqvendo Methodice curant. At qvia tibicinibus experientiae non fulta ratio fallit facile: laudabiliter Galenus, (Medicorum deus) Meihodicen Empiricae jungere docuit, Medicinamqve Dogmaticam fundavit.

706 Nostro aevo percelebratur singularis ilia medendi ars, qvam ab Hermete Trismegisto venire volunt, et Hermeticam, spagiricamqve nominant: qvae ignis vi mineralium et vegetabilium corpora dissolvens, milleqve modis transformans, et admirabilem se ob remediorum subtilitatem, et sormidabilem ob summum incaute tractantibus discrimen, reddidit. Enixe hi medicamentum panchrestum vestigant, alii in Terra, alii in Aqva, alii in Aere, in Igne alii: sed verendum est, ne Navim e scalmo fabricent.

LXXV. Juris-Prudentia.

707 Philosophiae moralis filia, aeqvi boniqve custos, pacis et tranqvillitatis inter homines procuratrix, Iuris prudemiae est: in eo sita, ut qvis humanae Societatis Vincula intelligat; ut qvibus Casibus frangi, infirmarive soleant, neignoret; ut qvibus rursum Admniculis redintegrari qveant, sciat.

708 Vinculorum nomine veniunt Leges et statuta, sive scripta sive non scripta, naturā tamen vel usu dictante recepta, Leges dico de Iure, qvod qvis habet in Personas, in Res, in Actiones, suas velalienas.

709 In Personas jus, seu potestas est, cujus vi alii aliis praesunt, eosqve sibi subesse volunt, reqvirunt, cōgunt. Cujusmodi jus est, qvod Maritus habet in maritam, Pater et mater in liberos, Herus et hera in servitia sua, Tutor aut Curator in pupillum, et qvi in potestate publica est in subditum suum. Nullā tali obligatione cuiqvam devinctus, sui Iuris dicitur.

710 Romanos rerum dominos, dixit Poeta: sed rerum Conditor rebus dominandi jus in totam humanam gentem contulit: qvi et usi sunt jure suo indivisā possessione primitus. Demum multiplicatis, usurparionemqve rerum mutuo sibi praeripientibus, leges praescribi necesse fuit, ut qvo jure qvis hāc aut illā re uti habeat, constet: unde jus absolutum, Dominiii; et jus pacto concessum, Posseionis; vel jus ministratorium, servitutis, distingvi solent.

711 Actionum jus est potestas in aliqvem, pro illo, aut contra illum, (juxta pacta conventa, et his contraria delicta) agendi.

712 Casus vocant omne id, per qvod Vincula societatis rumpuntur, aut laberactantur: ut cum qvis proprium jus (in rem vel personam) deserit, aut alienum invadit, aut pacta, condicta, promissa, violat, litigiorum sic excitans fumos.

713 Qvibus unum est Remedium, ut res et persona qvaeqve suo restituatur loco, juxta juris praescriptionem. Iuris autem nomine veniunt, cum Naturae dictamina, tum tacito Gentium consensu receptae consvetudines, tum deniqve statuta provinciae aut Civitatis unius.

714 Sit autem saepe, ut verba legis diversimode interpretentur litigantes, qvin et contrarie, qvisqve pro se; nec judici semper, qvō sensu accipiendum sit, liqveat. Hīc ergo haerentibus succurrere Jureconsulti est; cui cum omnium Jurium omnes apices perspecti sint, (esse certe debeant) ex collatione similium simili in casu decisionum litem dirimere in facili habet.

715 Qvia vero ut Grammaticus sine authoritate, ita Jureconsultus sine lege, loqvi erubescit; et in tanta casuum varietate, qvantam humanarum rerum confusio infert, lex clara faepe deest, authorirates allegare, vel infinitas, more illis receptum est. Qvae res ut Legum studio pompam affert, ita difficultatem auget et tricas.

LXXVI. Theologiae studium.

716 Facultatum suprema, studiiqve humani apex, Theologia est, Dei ad homines interpres, mysteriorum ejus clavigera, viae de Terra in Coelum vestigatrix et monstratrix: radicem habens profundam, ipsissimam Humiliratem (nec enim se aqvae coelestes aliō qvam deorsum effundunt)

page 671/672, image: s408

se supra omnes altissimos coelos fastigians, in aeternitatem ipsam.

717 Basis ejus Divina sunt Oracula: qvibus aeternitatem inhabitans Ille, de invisibilibus suis qvantum voluit, qvantumqve nobis expedire judicavit, detexit: qvae ad plenum scire, intelligere, a qve interpretamentis falsis (sunt enim qvi hīc toto coelo errant) defendere, aqvilam in nubibus facit.

718 Pernimium autem interest, qvomodo qvis hanc divinam tractet artem. Sunt enim qvi Scripturas per Scripturas interpretando, lucem a luce faenerantur. (Prudenter! Lunae siqvidem radiis non maturescit botrus: ad asseqvendum divini arcani sublimitatem humana non conscendit ratiocinatio.) Sunt rursum qvi sublimia Dei eloqvia ad infantilem parvulorum accommodant balbutiem, debilibus oculis solem non in fulgore suo, sed in umbra, ostendentes. Sunt qvi constituto Credendorum, Faciendorum, Sperandorumqve syntagmate, coelestem illum Oceanum per suos diducunt alveolos. Sunt qvi Scripturas Armamentarium rati, Bella pro veritate vindicanda inceprant, Exercitus collectant, armant, praeliis cum invicem concursant; reti ventos captantes. Sunt qvi potius corda in obseqvium Dei trahendi amore, hamos inde fabricant et uncos. Sunt qvi Animarum securitati consulendi desiderio scrupulos, qvi Conscientias urgere solent, colligunt; molliendisqve illis, et emovendis, e divino myropolio malagmata qvaerunt. Sunt deniqve qvi in Verborum divinorum apiculis arcana mysteria olfactant, vento plerumqve se et alios pascitantes.

719 Ita qvatuor Facultates, in qvibus Eruditi Deo et humanae societati serviunt, vidisti, tu Studiose In qvo qvadrivio constitutus, Elige cui dicas tu mihi sola places: hoc est, qvam primariō colas studio, qvum ea sit mortalitatis nostrae conditio, ut excellere in omnibus nemo unus possit. Memento tamen, non satis fore amare solam, sed solidam: ut ne frustum Philosophi, Medici, Icti, Theologi, sed solidus Philosophus, Medicus, Ictus, Theologus, fias: adeoqve, si potest, illustre Philosophiae, Medicinae etc. sidus. Qvoderit, si fueris in Philosophicis non verbosus de rebus discursator, aut ventosus de opinionibus disceptator, sed veritatum potens demonstrator. Siqve Medicinam professus, totus fueris sanitas, morborum a te et aliis profligator. Iura professus, totus aeqvitas, injuriam inferens nemini, pro pellens ab omnibus. Professus Deum, totus sanctitas, lux et sal, a terrenis corruptelis te et alios praeservans.

LXXVII. Commercia Eruditorum.

720 Ama Libros, ama Scholas, qvis qvis erudiri polite amas: sed et ama multum esse cum Eruditis, teqve in eorum consvetudinem immergere penitus. (Dirigit ad rectum bonorum Virorum conversatio, inqvit Seneca) Nempe ut barbarus inter barbaros, sic doctus inter doctos, politus inter politos, pius inter pios, evades: qvemadmodum qvi in sole ambulat, alium licet ob finem ambulet, necessario tamen et circumfulgetur, et concalescit, et coloratur. Segregem proinde vitam, solitariaqve studia, tibi non commendo.

721 Sane qvidem etiam Lector gnavus (utpote alienae Eruditionis collector, sparsaeqve per Voluminum sylvas sapientiae Venator) vivorum et mortuorum cohabitator et confabulator est. Cui mutae conversationi ut cum voluptate vacare qveas: Museum, thesaurarius ille carcer, in secessu tibi sit, ubi halcyonia agas perpetua. Libri vero, thesauri ipsi, non sint de trivio (aut e circulo) ignobiles atqve proletarii, et qvi ad numerum tantum faciant; sed conqvisitissimi, graphici, Sapientiae infundibula vera, aurei toti. (Aurum enim nisi in aurifodinis non reperies: luto et paleis dives erit nemo. Tametsi enim Virgilius e stercoribus etiam Ennii colligere sciat aurum, gemmulas e luto, Vergilios tamen non multos producit natura.)

722 Obiter tibi refrico illud: Aurora Musis amica! Cum nempe Phoebus radiis suis provocat occultas rerum, ingenii etiam, vires. Matutinum igitur somnum, tanqvam studiorum pestem, vitabis; antelucanas lucubrationes amabis: modo ne sint nimiae, ne fumidae, ne faetidae. Qvin et totis antemeridianis horis homo est homo, pomeridianis vix semihomo: illas proinde tibi et Musis, has amicis et externis negotiis, tribues.

723 Dum vero Authores, veteres et juniores, qvi perspicacitatem suam communem in usum exposuerunt, revolutas, (ut ne venatio tua muscarum sit, sed ferarum) Rebus potius attendes qvam Verbis: aut si his etiam, propter illas tamen, non contra. Nec enim trituram instituimus propter stramen, sed propter frumentum: et fit utrumqve nostrum. Illa vero Eruditionis per Authorum sylvas venatio tua trino constet actu. Primum curabis, ut expansis attentionis cassibus, praedam petitam intra Intellectūs indaginem concludas. Dehinc, ut qvicqvid sic in casses incidit captives, inqve pandectarum tuorum carceres referas. Tandem ut repetitionum clunaclo mactes, animaeqve pabulum et saginam inde pares. (Qvandoqvidem ea solum scimu, qvae memoriā tenemus.)

724 Qvemadmodum autem infeliciter ab uno solo perageretur venatio, fodalitium ibi mutuas tradentium operas reqviritur: ita hīc tibi sapientiae Venatus tui non ex sententia succedent, nisi venationis adsciveris socios, aut socium saltem, cum qvo tibi mutua sit omnium lectorum communicatio, non intellectorum vero acrior ventilatio: eoqve modo amicum industriae concertamen. Ita ferrum ferro acuitur, Ingenium ingenio. Ita Manus manum lavat. Ita Botrus oppositus botro maturescit.


page 673/674, image: s409

725 Velim autem a te impetres, et in morem tibi vertat, ut inter exeundum etiam, et deambulandum, et inter viam, codicillos, vel pugillaria, tibi abesse nunqvam patiaris: ad consignandum si qvid vel inopinanti incidat, seu inqvirendum seu inter acta agendave referendum: ut ne qvid utile aut pertuso memoriae vasi effluat, aut a reliqva cogitationum turba exturbetur.

726 Qvod si tuam Eruditionis negotiationem omnino vis lucrosiorem, non gravaberis bonarum literarum adire (longinqvis etiam peregrinationibus) Emporia, ibiqve magnas animas, literarum proceres, viros scriptis aut famā nobilitatos, publicam Scholam habentes, et a se qvaqvaversus sapientiae spargentes radios, videre, audire, alloqvi, inqve illorum te consvetudinem immergendo, a Coelo ad terram percontari: et sic ubivis Gentium excellentiora ingenia tibi reddendo tributaria, alienasqve opes in tuos congestando thesauros, splendide locupletari.

727 Nec inibi strenuum desiderabis commilitium: in qvorum familiaritatem si te dederis, undiqve proficiendi ansas tibi paraveris. Maxime si scito illo vaframento, qvod Gellianum Collegium vocant, sciatis uti: nempe diligentiae lucra ita conferendo in cumulum unum, ceu communem sportulam, ut collectam inde summam dividi, et a singulis partem duntaxat accipi, non sit necesse: sed qvisqve consortum totius indivisae sortis in. solidum fiat possessor. Accedent in stimulos Academcica theatra: exempla puta eorum, qvi superatā ruditate, de Ignorantia (Voluptatumqve firenibus) triumphum agunt, Magistrorum et Doctorum titulis in eruditorum luce coronati, et ad alios docendum publico Academiarum testimonio auctorati. Licet enim non omnia possimus omnes: videre tamen per Virtutis callem ad Honoris templum nobis praeiri, facit fiduciam.

728 Stratagema unum, opes literarias magnis accessionibus augendi, restat: qvō etiam ad illos, qvos adire non datur, irrepere, deqve illorum thesauris qvod in rem tuam sit elicere, valeas. Machina haec sunt epistolicae scriptiones, ad absentes etiam penetrandi medium praesentaneum: cujus beneficio aliqvem multiscium, aut in peculiari aliqva disciplina pulchre versatum, qvoties libet consalutare, integrum est.

729 Epistola etenim qvid nisi incarceratus, alioqve missus, nuntius est? isqve tam fidus, ut nec proditurus nec perditurus sit qvidqvam eorum, qvas commiseris. Ne tamen prodere qveat, sigillorum vinculis constringi solet, tradiqve fido comiti, Mercurio alicui (sed qvi non nunqvam ignorat se Bellerophontis, aut Uriae, ferre literas): aut deniqve elingvari, ne vocalis fit, sed tacito nutu, ex composito, agat.

LXXVIII. Rei Domesticae lustratio.

730 Vae soli! Solitudini enim tenebrae, segnities, tristitia, scopuli et tempestates, imo sterilitas et interitus, insunt: Societati vicissim lux, amaenitas, deliciae, mutuiqve solatii et auxilii praesidia, faecunditas; et vitae (unus enim moritur, Collegium non moritur) si vere societas est. Nempe ut radii Solis multi, lumen unum; et Arboris rami plures, robur unum: sic in Societatibus humanis cohabitantes multi, cohabitatio una, placida, salutaris. Quod ut fiat, reduci necesse est multitudinem ad certos greges, colligariqve certis legibus, ad retinendam mutuam concordiam. Ergo a Regno bellum, ab Urbe seditiones, a Familia rixae, ut a pectore proprio catarrhi, animiqve perturbationes, pellenda sunt.

731 Domus qvid, nisi parva Civitas? Familia qvid, nisi parva Respublica? Domi suae qvisqve Rex: familiola sua cuiqve Regnum. Ubi Mariti, Parentes, Heri et herae, cum imperio praesunt: Maritae, Liberi, Famuli et famulae, cum obseqvii laude subsunt.

732 Nidus familiae, Domus, ut Minervae opus videri qveat, elegantisqve Civitatulae imaginem referat, habebit in loco Moeniorum Parietes, tutamentaqve externa, cancellata vel clathrata. Loco autem Portarum, Ianuas repagulis bene firmatas. Et vice Platearum bene ordinatarum, Conclavi. ordine pulchre disposita, pro vario usu. In Fori vicem, sit Atrium, seu Aula communis, ubi familia tota, dum usus reqvirit, conveniat. Pro Curia, erit separatum Patrisfamiliās penetrale. Granarium publicum repraesentabit Cella penuaria; Popinam, Culina; Diversorium, Cubicula; Armamentarium deniqve Armaria, Cistae etc.

733 Etiam qvae Civitatis munditiei serviunt (ut Porticuum, Arboretorumve umbracula; Balneae, purgamentorumqve Urbis receptacula, et Foricae) abesse a Domo eleganti neqveunt. Ut sunt secessus varii, malluvia, cloacae et matelliones, necessariae Domuum appendices.

734 Est qvoqve rerum et functionum convenientia, ut hīc et illīc omnia procedant inconfuse. Nempe sicut in republica qvisqve Civis habet suam possessionem, et qvaeqve possessio suum possessorem: ita in familia res qvaeqve sibi destinatum locum, et locus qvisqve res qvibus receptandis destinatur. Et sicut ibi qvodqve munus publicum suum habet Curatorem, et qvisqve Civium suam functionem: ita prorsus in familia. Accurata rerum, personarum, actionumqve distinctio, elegantiae fundamentum, diuturnitatisqve custos est.

LXXIX. De Statu Connubiali.

735 Primum et imum Oeconomicae vitae statumen,

page 675/676, image: s410

Connubium est: duorum scilicet in unum coalitio, pro multiplicanda sobole. Inde siqvidem proveniunt Parentum imagunculae, Domūs columnae, Praedecessorum suorum futuri successores, nova Mundi progenies, novusqve Mundus. Et qvorum dein gratiā (nec non domesticarum operarum causā) servitia aluntur, cum aliis Oeconomici statūs instrumentis.

736 Meminerint autem qvos hic ordo copulat, Maritus et Uxor, nomina haec sua dignitatis esse, non voluptatis. Nec tamen voluptas honesta aberit, si honestatis observabuntur leges: paritas inprimis statūs et aetatis, ne sit unde alter alterius nauseam concipiat (mater enim benevolentiae similitudo), et a sangvinis contagio immunitas, ne exosus Deo et hominibus admittatur incestus. (Pares cum paribus facile congregantur. Iuvenes juvenilia amant: Cascus cascam ducat.)

737 In ambiendo Matrimonio praerogativam lex naturae, et gentium consvetudo, ad Viros detulit: ubi tamen sententiā deerrant insigniter, qvicunqve in uxore ducenda primarium ad dotem, aut formam respectum habent. Nam Dos qvid est? plerumqve offuciae oculorum, ineptitudinis tectorium, servitutis uxoriae auctoramentum. Indotata enim in potestatem venit Viri: dotata dominari vult. Hinc Poeta: Intoler abilius nihil est qvam faemina dives. Forma autem qvid? Flos marcescens, Oculorum viscus, Rationis fascinum, Thesaurus custoditu difficiliis, qvippe in propatulo gestandus.

738 Agendum vero hīc, qvia Conjugium res sacra est, circumspecte, graviter, honeste. Primos amoris coeptus det Virtus, speratumqve ex tali matrimonio honestum aliqvod utile. Tum procedatur ordine, ab Alpha ad Beta: ā detecto scilicet, per nuptiarum auspices, amore, consensus qvaeratur legitimus, seu Parentum seu Curatorum, demumqve adamatae ipsius.

739 Atqve tum, impetrato consensu, convenitur solemniter, petitqve Virginem ā Parentibus vel Curatoribus sibi desponderi: qvi filiae nuptias cum illo paciscuntur certo sponsionum contractu: Sponsusqve oppignerat sibi Sponsam annulo pronubo, allisqve insuper sponsalitiis largitionibus.

740 Nuptiarum solemnia qvando instant, confluunt ad officium tota gentilitas, agnatio et cognatio, cum invitatis aliis, qvi nuptialem coenam condixerunt. Ubi ab Ecclesiaste connubio junguntur stabili, fideqve sacratā ultro citroqve data benedicuntur: cantanturqve boni ominis ergo laeti hymenaei (seu talassiones.)

741 Nuptiali festivitate peractā commutantur nomina Sponsi et Sponsae in Maritum et Maritam: Accessioqve fit titulorum Soceri et Generi, Socrūs et Nurūs etc. in signum Familiae autae, nondum qvidem in cognationem, affinitatem tamen. Reqviritas discrimen? Cognati, sunt ejusdem arboris rami. Affines alunde allati, et eidem stirpi inoculati, surculi.

742 Caeterum qvia conjugali vitā solatia vitae qvaeruntur (usqve adeo, ut feliciter natum negent, qvi non feliciter maritatus: conjuxqve dicatur aut perpetuum refugium, aut perpetuum tormentum) dabunt recens nupti et nuptae operam, ut mutui amoris flammam mutuae observantiae officiis foveant, et mox inter initia radices figant: qvandoqvidem qvomodo se dant prima, sic omnia.

LXXX. De Statu parentali.

743 Conjugium est plantarium DEI, ad plantando propagandum genus Dei, qvod sumus ipsi nos (Act. 17. 28.) Sterile igitur est Hortus infrugifer: nec abs re dicunt, Conjugium sine prole est dies sine sole. Sed vicissim faecundum, est curarum seminarium perpetuum. Liberi enim qvid sunt nisi jucunda parentum solicitudo? at bene qvod jucunda.

744 Pariendi molestia matres premit, qvandoqve etiam perimit, vario casu. Est enim, ubi utero gravis partūs doloribus succumbat, vitamqve alteri datura sibi abscindat. Et est, ubi abortum passa partum non ad vitam edat, sed ad mortem elīdat. Est rursum, ubi felici partu non geminam tantum prolem, sed et trigeminam, suscipiat. Ideo Deus Creator, cui procreatione generis humani servitur, parturientibus et puerperis multa indulgeri permisit.

745 Obstetrices, genitricum adjutrices, recens natum tenerrime exceptum provide curant: qvi vagitu et ploratu suo futurae suae calamitatis propheta sibi est (seu ut Plinius extulit, conditionis suae fragilitatem ploratu ominatur:) qvam utinam bonā educatione tam avertere studerent nutricii, qvam plorarum delinimentis sistere non intermittunt.

746 Solet enim mater, aut mercenaria nutricula (supposititiam matrem vocavit Varro) saviolum suum gremio impositum fovere, amplexu tenere, deosculari, dissvaviari, ubere suo (sanctissimo illo fonte humani generis educatore, ut Gellius vocat) nutrire: infantulus vero ipse trahit alimentum maternum, sensim sine sensu durioribus assvescens pabulis.

747 Sed puerorum gerulae muneri datur conspurcatum (nec enim tenella aetas rationem sui habere potest) emundandi, fomentis calidis a frigoris injuria tutandi, circumgestationeqve super ulnas ad sessitationem adsvefaciendi.

748 Depulsus infans a lacte, initiatur Eduliae, Poticae, Cubae, ut formulis antiqvis Varro loqvitur: consvescendo nimirum edendis solidioribus, utendoqve communi potu, et cubando durius, et incedendo firmius, raro ante bimatum. Residuum infantiae transigitur tentando voces articulatas, et lusus exercendo imagunculis, crotalis, tintinnimentis, pulchralibusqve variis. At petulantius agentibus minitari mos est Striges, Gellones, aliasqve imaginarias formidines: sed vera lascivientium pusionum medicina, Betula est.

749 Inter prognatos utrōqve parente eōdem,

page 677/678, image: s411

est: semigermanos appellant eōdem patre, diversā matre, natos: infimum fraternitatis gradum obtinent uterini, eādem scilicet editi matre, sed patre (cujus nominis haeredes, et familiae propagatores. fore sperantur) non eodem. Consangvinitatis in Agnationem et Cognationem distinctio non sine usu a JCtis introducta est. Vitricus si patris probe fungitur partibus, aut Noverca matris, ut propaier et proma er habendi sunt privignis.

750 Progenitorum tuorum ordo sursum versus (patres et matres naturā numerando) hic est. Parentum tuum antecessit Avus tuus, hunc Proavus (qvem et Tatam dixerunt antiqvi) Abavus, A avus, Tritavus (addit Ausonius ex Ictis Pappum.) Respectu matrum vero; Parens tua, Avia, Proavia, Abavia, A avia, Tritavia. Hos qvi genuerunt, priores, antiqvi, veteres et prisci, dici solent.

751 Progenies rursum nostra (eorum qvi a nobis genus ducunt, aut, si Mundus stabit, ducent) sunt, Natus, Nepos, Pronevos, Abnepos, Atnepos, Trinepos: ex altero vero sexu, Nata, Neptis, Proneptis, Abneptis, Atneptis, Trineptis. Si qvos ultra deorsum cogitamus, Minores nostri dicentur, et posteri seu posteritas, posteriorum aetas, Et nati naturum, et qvi nascentur ab illis.

752 Per lineam vero collateralem si ascendis, erit Patris tui frater, Patruus tibi; soror, Amita: matris vero frater, Avunculus tibi: soror, Matertera. Avi frater et soror, Propatruus et Proamita: Matris Proavunculus et Promatertera etc.

753 In disting vendis aliis cognatorum nominibus ad superstitionem diligentes, fuerut qvidam: qvae tamen qvia rarius usurpantur, confuse volitant: Tibi suffecerit non ignorare, ex fratre et sorore progenitos promiscue dici Sobrines: duarum sororum, Consobrinos: duorum fratrum, Patrueles.

754 Sed redeamus ad lineas, Parentum erga liberos officia! Caput felicitatis (in familia) est, bona Educatio: fons calamitatum et perditionis, indulgens aetatis primae curatura: qvia vitium primae concoctionis non corrigitur in secunda, multo minus in tertia Et omne malum dum nascitur, facilius opprimitur: tardius, dum inveterascit. Certe qvos corrumpit adolescentia, non emendat senectus (qvae non conducit fatuitati): Frangas citius qvam corrigas, qvod in malum induruit. Ergo principiis obsta! qvicqvid noxie possit crescere, mature amputa: a. pravorum consortio parvulum arce, ab ineunte statim aetate. Id nī cavetur, fores fenestraeqve ad neqvitiam erunt apertae. (Nempe qvia qvi picem tangit contaminabitur: et cum claudo qvi ambulat claudicare discet, Virtutum igniculi ut in flammam surgant, monitis et exemplis impetrare qvaeres. A teneris assvescere multum est, in bono et malo: qvia consveta relinqvere difficultatem habet)

755 Liberi, liberaliter nati et educati, reverenter habeant non tantum Genitores suos, sed et mandata eorum ac nutus: frenariqve se, et habenis regi, patienter patiantur, donec lubricum juventae exeant. Parentibus obmurmurare, refragari, cornua obvertere, perduellio est, morte luenda. (Deut, 21. v. 18. etc.)

756 Hereditatem colligere liberis, suum esse mementote parentes! at juste, et moderatim! ne verum cedat illud, Opulentus aut iniqvus ipse, aut iniqvi heres. Item istud: Condus qvaerit promum,: invenit etiam. Opima hereditas Virtus: Opes tamen moderatae Virtutis instrumentum sunt.

757 Decessuri maturius, et ante liberorum completos annos, praeficiunt illorum adolescentiae, seipsam regere ignarae, custodes, adversumqve injurias protectores, qvi, ne orphani harpyiis praeda fiant, vigilent. Accipit hunc pupillus annis minor, nomine Tutoris: annis major (qvi excessit qvidem ex ephebis, non tamen eā virtute est, ut sibi relinqvendus videatur) titulo Curatoris. De qvibus ultima Parentum voluntate (haec autem ambulatoria est usqve ad mortem) facta dispositio, Tabularum Testamenti (seu Tabularum supremarum) venit nomine.

758 At qvando inter Filios non deest aetate plenus, rerumqve usu pollens, familiam ducendi jus illi competit. Imo nonnullibi gentium solus primogenitus in patris locum succedens ex asse fit heres, fraternitati nullā re praeter educationis curam obligatus: qvod Primogeniturae jus ad Familiae axioma in flore conservandum facit etc.

LXXXI. De Contubernio Famulari.

759 Ita habet familia ex propagata sobole, solā constans gentilitate: qvā ad majorem numerum perductā, aut rursum ad justō minorem (qvocunqve casu) redactā, necesse est ad operas domesticas juvandum aliunde accersi servitia, utriusqve sexūs: ad qvorum rationem Pater-et Mater-familiās nomina commutant, ut Heri Heraeqve dicantur.

760 Hi autem unde? Pristino more (alicubi gentium adhuc retentō) qvi bello capti non occīduntur, sed ut serviant servantur, addicuntur gravissimo servitutis jugo, sive iis a qvibus capti, sive qvibus eadem cum potestate (ut nī servitiō placeant occīdi possint) venditi. Nec fere mitior fuit sors eorum, qvi extremā aliqvā adacti necessitate semetipsos, aut liberos suos, venundabant: nisi dominorum suorum demeriti clementiam libertate donati, manuqve cum testimonio scripto missi (unde et chartularii homines dici caeperant) fuissent. At qvia usurpata istiusmodi hominum in homines duritas et diritas apud nos exolevit, Iureque Imperiali sublata est, tenuiores Christiani ad obseqvia ditiorum sese addicentes, non Servi sed Famuli (ex Latinae lingvae usu) dicendi sunt. Neque qvisqvam servilia servitia optet: cum verissime dictum sit, Qvor servitot hostes. Nempe qvia ingenitus omnibus libertatis amor, libertatis

page 679/680, image: s412

odisse cogit. Haberi proinde Patroni, et esse clientulis suis benigni, praeferant.

761 Nec propterea potestati herili decedet qvidqvam, qvin, qvos mercede suā conductos pane suo alunt, iisdem singulos indies laborum distribuendo pensa, justa qvoqve operarum demensa jure suo exposcant. Modo ipsi prudenter munia personis, et personas muniis, committere sciant (non jubendo volare Asinum, aut leporem venari Bovem; vel dando Cani paleas, Asino ossa; aut committendo ovem Lupo, canistrum Cant: vel alligando, ut ajunt, canem agninis lactibus etc.) Tum et hoc, ut tuis plus qvam alienis fidas oculis (Oculus domini saginat eqvum) omnia in ordine continendo, singulaqve characteribus suis signando. Qvanqvam enim Lupus numerum non curat, tu tamen tua facilius ab alienis dignosces, et a raptoribus vindicabis. Famulorum autem partes qvae? Heros, ut patronos suos, amore proseqvantur, observantiā advenerentur, jussa bonā fide peragant, ab admittendis in re familiari dispendiis abstineant, turbas excitare caveant: nī. sibi prurire dorsum, et titillari fuste, velint.

LXXXII. Rei Oeconomicae Metamorphoses.

762 Nihil in humanis fixum, fluxa omnia: ubi autem fluxus, ibi variatio, etiam in Familiae statu, loci aut personarum respectu. Ibi per Migrationes; hīc per Diruptiones, multiformes.

763 Nam ad Familiae auctum eousqve incrementum, ut Domus una capax ejus non sit amplius, nec forte sustentationi sufficiat locus unus, aut majorum commoditatum ubiubi aliās spes affulgeat mutatio fit sedis, transmigratioqve alioversum: sive partis familiae in novam coloniam, sive totius. Ubi res moventes (antiqvi ruta caesa vocitabant) collectantur, unaqve cum hominibus et pecore transportantur vel transvehuntur: res a soli distrahuntur, et commutantur pecuniā.

764 Conjugii jugum, ex mente authoris Dei, debuit esse indissolubile: violata tamen ab altero consortum tori conjugalis fides libertatem suam alteri reddit, reamqve probri aut supplicio tolli, aut desertione puniri, permittit. Per fastidium autem solum, aut propter alias leviculas causas, remittere uxori nuntium, et dirimere connubia, res barbarior est qvam ut a qvoqvam honesto admitti debeat.

765 More comparatum est, ut si cui Liberis orbo esse contingit, arroget sibi aliunde, quem Filii nomine decoratum heredem scribat: aut viceversa Filium degenerem, vel Generum nefarium, ab haereditate excludat, vel etiam a totius generis familia abalienet.

766 Cujusmodi mutationes immutationem qvoqve juris (maritalis, parentalis, herilis) adferunt: dum qvi Uxori repudium dixit, juri in eam suo renuntiavit, iliā sui juris suiqve mancipii factā. Qui Filiam marito collocavit, juris in eam partem potiorem in alterum transtulit: qvi vero abdicatum Filium filiali jure privavit, jure simul patrio seipsum exuit. Qvi Famulum servitio dimisit, arbitrium sui eidem reddidit. Verumtamen qvoties viduatus Maritus ad nova transit conjugii foedera; aut orbus Pater extranea adsciscit pignora; vel servitii indigens Dominus aliqvem in familiam adscribit; toties rei familiaris lacuna expletur integre.

LXXXIII. Respublica: ubi recognitio Urbis.

767 Plurium Personarum contubernium facit Familiam; plurium Familiarum consociatio, Rempublicam. Qvae ut Navis est, cui multi vitas fortunasqve suas committunt, ut ad communem felicitatis portum unā vecti, pro communi salute curas jungant. Alii ergo ad clavum sedent, alii remigant, alii vela dispandunt aut contrahunt, alii alia agunt.

768 Velificatio isthaec Familiarum reqvirit, primo communem Navem, ex multis compactam structuris. Pagum vocant, aut Vicum, si ruri posita, et absqve maeniis; Oppidum et Civitatem, si Opificiis et negotiationibus referta, murisqve aut vallis cincta. Deinde Ordinem inter omnes Navigationis hujus socios bonum, ordinisqve Vincula firma. Felicitatis enim politicae prora et puppis in eo est, ut alii praesint, cum sapientia, potentiā, authoritate; alii subsint, cum obseqvii et mutuae concordiae studio. (Sapientia sine potentia paucis prodest; Potentia sine sapientia nocet multi; juncta vero illa in aliqvo, qvem adversus temerarios authoritas armet, publicae salutis basis sunt.)

769 Gubernandae vero Reipublicae modus trinus est, Democraticus, Aristocraticus, Monarchicus. Est enim ubi omnes promiscue rempubl. gerunt, per vices gubernacula capessentes et sibi reddentes. Et est, ubi primarii duntaxat Civitatem vel provinciam administrant. Est etiam, ubi unus solus ad Clavum sedens, omnium saluti invigilat.

770 Allubescitne illud plenius Reipublicae domicilium perspectare, Urbem? Qvod ibi spectandum venit, sunt reqvisita habitationis tutae, amoenoe, commodae.

771 Tutam praestant Circummunitiones firmae, Obvallationes altae, Fossarumqve circumductiones profundae: cum angularibus Propugnaculis, et excelsis, pro statione Vigilum, Speculis.

772. Portae majorum Urbium turritae sunt, duplices aliqvando, triplicesqve, praemunitae vallis, fossis, pontibus etc.

773 Amoenitatem Urbi conciliant, Positio

page 681/682, image: s413

grata; Montium et fluminum, aut maris, Prospectatio jucunda; Turrium altitudines visendae; Platearum bene normata dimensio, decoraqve amplitudo; Structurarum deniqve omnium luculentus nitor.

774 Ad festivitatem facit, si Civium Domus omnes porticibus antrorsum procurrentibus decoratae sint, qvae tempore pluvio, aut aestu fervente, gratas praebeant tum sessitationes, tum deambulationes, perqve Urbem totam transitus. Nec non strata Viarum usqveqvaqve lapidata, necubi in urbe ambulantes per coenum vadare, et sese collutulare, aut per lubricum lapsare, ubiqve ut in xysto, vel palatii alicujus aula, amoene inambulare, necesse sit.

775 Commoditaticonfert, si Urbi nihil nocivum adsit, nihil salutare absit. Ibi intellige Aeris insalubritatem, qvem alicubi crebrae putridaecqve stagnationes exhalant, aut foetida et venenosa antra exspirant: hīc necessaria Vitae reqvisita, Soli ubertas, Aqvarum abundantia, lignatio facilis; et qvod ab arte venit, AEdificiorum publicorum in structus idoneus.

776 Structurae publicae sunt publicis negotiis peragendis destinata loca: qvae splendidius exaedificata Basilicas vocant. Uti sunt, Senaculum, sedes ac templum publici consilii. Et Praetorium, aperta judiciorum palaestra: (cui adstrui solent paenalia claustra, Carcer, sceleris luela.) Tum AErarium, thesaurorum populi receptaculum. Et Armamentarium, tormentorum muralium conditorium. Et Gymnasia, juventutis literatae ludi. Et Templorum sacraria, Religionis sedes: Balneae deniqve, publicum munditiei praesidium.

777 Eōdem pertinent publicae miseriae et misericordiae spectacula et apparatus: qvibus Ptochodochiorum, Nosocomiorum, Orphanotrophiorum, et Xenodochiorum, praeferuntur tituli. Et publicae qvidem necessitatis adminicula, privatae tamen saepe avaritiae aucupia, Cauponae, Popinae, advenarumqve Diverticula et Hospitia.

778 Ordinis qvoqve boni est, vendendis et emendis rebus diversis diversa assig nari loca: ut citra confusionem qvisqve, qvō promercalia bona deferenda, aut ubi qvaerenda sint, sciat. Hinc oppidis majoribus tot distincta Fora, Olitorium, Piscarium, Pecuarium etc.

779 Nec non etiam: ut Opificia qvae spurcitiem et inqvinamenta habent; aut sine fragore, strepitu, crepitu, peragi non possunt, in suburbana relegentur etc.

780 Praecipua vero esse debet Aqvaeductuum cura, ne tam necessarii elementi ullibi per Urbem penuria sit. Excellit hīc montanarum scaturiginum, si has vicinia suppeditat, subterraneos per canales in Urbem derivandi; aut illis negatis, aqvae fluvialis per machinas tractorias qvaqvaversum diducendi; aut si Flumen qvoqve desideratur, Puteorum per omnes plateas (si non per singulas domos) fossandi; demum, si forte fundus saxosus sit, aut latices neget, Cisternas per singulas domos ita, ut qvō se pluvialis aqva colligat non desit, constituendi industria.

LXXXIV. Sodalitatis Civicae officia.

781 Civili multitudini esse bene non potest, nisi ei vitam inspiret Ordo: qvō sua cuiqve functio assignetur, administreturqve impraepedite; aut si veniat praepedimentum, amoveatur expedite.

782 Populus Civitatis dispescitur in Reipublicae Curatores, Magistros officiorum (vocatos ad fasces seu suffragatione seu sortito); et in Patricios veteris prosapiae, natalibusqve claros (homines apud Romanos tria nomina habentes, Praenomen, Nomen, et Cognomen); turbam deniqve proletariam, capite censam, qvibus et homines sine censu, et sine nomine, ignota capita, fex urbis, accensebantur.

783 Qvi cum potestate praesunt, sunt vel patres Conscripti, Senatus (a Senio dictus, apud senes enim sapientia: qvanqvam et fieri solet, ut aetate juvenes, mente sint senes): vel Iudices qvaestionum, pacis et concordiae seqvestri; vel Plebis Tribuni, libertates suas populo sartas tectas conservantes: et qvibus AEdilitas, sive aedium sacrarum, publicarum et privatarum, committitur cura.

784 Tribunorum plebis non eadem est ubiqve ratio, aut numerus, vel administratio etiam. Hoc illis commune est, Videre ne qvid res populi detrimenti capiat: ferreque leges rogatione populi approbatas, Scita decretaqve Plebis; sed qvae tum demum rata, firma, fixaqve sunt, si authoritate Senatūs rata habita, confirmata, comprobataqve fuerint.

785 Senatus est amplissimus summusqve ordo, non abs re sanctius interiusqve consilium dictus: ubi tamen non semper omnes ex aeqvo confiliorum auctores sunt, qvidam in aliorum duntaxat sententias manibus pedibusqve eunt, inde Pedanei senatores dicti. Nam utut consultantium multitudo robur et authoritatem habet, adinventio tamen consilii ab uno fere aliqvo prodit. Unde et desperatissimis in casibus, ad unum aliqvem totam consiliorum transferre vim, in more fuit Romanis: nec unqvam aliō qvam salubri eventu.

786 Opificia professi ordinatim qvoqve agere sua gaudent: concenturiantes sese in classes et sodalitia, ad qvae novitiorum admittitur nemo, nisi qvi artis suae experimentum dare, ejusqve gnaritatem opere aliqvō exqvisito probare, possit. Postremi de vulgo sunt trivialis illa et circumforanea turba, qvae servilem operam suam in dies singulos aliis atqve aliis locando, mercenariam animam satis misere, et qvasi precario, trahunt.

787 Cives in mutua conspirare auxilia, sibiqve invicem praestare (pro re nata) operas, prorsus addecet; non obstante aliorum super alios eminentiā, majorive aut minori ab oneribus (qvam statuum diversitas infert necessario) immunitate.

page 683/684, image: s414

etenim pro se qvisqve ut communitati bene sit operam daret, sibi qvoqve male esse non posset.

788 Incidunt tempora, cum Civitas (ab sumtō peste, bello, aliisve casibus, populo) rarescit; aut rursum supercrescente multitudine densescit, seqve ipsam premit. Remedio ibi est, ut in civitatem alieni invitentur, noviqve municipes civitate donentur: hīc autem, ut colonia emittatur alioversum, ad constituendum municipium novum.

789 Gubernantium Remp. summa cura est, pro avertendo Naufragio declinare brevia et syrtes omnes. Cujusmodi sunt Civium Otta, et Vita deses ac iners. Tum in Vestitu ac Victu Luxus et prodigalitas. Dehinc Artes veteratoriae mali qvaestūs, invalescentesqve Civium adversus Cives doli ac imposturae. Et flagitia publica, comessationum, popinationum, libidinationum, debachationum etc. Tum in distribuendis functionibus prosopolepsia, vel avaritia, qvum non dantur Viri muniis, sed Munia Viris; officiaqve ipsa, et dehinc justitia, venduntur muneribus. Qvidvis item agendi Licentia, maximaqve illa peccandi illecebra Impunitas. Et Officia vacantia supplendi incuria. Virorum deniqve publice utilium, publicoqve servientium, neglectus. Qvae enormitates ubiubi irrepunt, appropinqvantis ruinae prodromi sunt.

790 Nihil itaqve antiqvius habebunt, qvi ad clavum sedent, qvam ut adversus omnes id genus corruptelas leges habeantur strictae, exseqvutioqve earum severa: qvae duo humanae societatis nervi, flagitiorum repagula, adversus tempestates anchora sacra, exitiiqve Reipublicae antidota verissima, sunt. Stringatur ergo publicae animadversionis gladius in otiosos ventres, in luxuriosa capita, in dolosos aeruscatores alieniqve sudoris sang visugas, in libidinosos olidosqve hircos, in officiorum justitiaeqve nundinatores, in effrenesqve qvoscunqve legum violatores: et salva erit Reip. salus.

791 Desint vicissim salutares leges, aut accurata legum exsequutio: qvid nisi rerum perturbatio et interitus, cui sic prona paratur via, sperari poterit? perinde namqve se res habebit, ac si eōdem invecti flumine suo qvisqve loco perforet Navim, submersioniqve paret.

792 Speciariā Magistratibus advigilandum est curā, ut, qvandoqvidem Lex anima Civitatis est, Mercatura corpus, Medicina spiritus; trium illorum in Reip. corpore defectum esse ne patiantur. Nempe Rerum sufficientiam ut procurari curent a Mercatoribus: Valetudinisqve praesidia provideri a Medicis: et Iustitiae administrationem rectam, pacis inter omnes conservandae magistram, a Iudicibus.

LXXXV. Negotiatores Rerum.

793 Sic omnia omnibus largita est divina munificentia, ut nonnisi mutuā interveniente bonorum communicatione, non egere necessariis mortalium qveat fragilitas: qvia ut in corpore vivo membra ubiqve cohaerere, et a seinvicem sustineri, ita in humanae societatis corpore aliis per alios succurri, voluit, ad mutuum radicandum amorem, concordiam, pacem et tranqvillitatem. Cujus mutuae bonorum communicationis interventores, pararii, procuratores, et confectores sunt, qvibus Mercatoribus est nomen.

794 Tota horum occupatio eō spectat, ut qvarum rerum penuriam patitur locus aliqvis ab hominibus habitatus, eae invehantur aliunde: qvibus autem ultra propriam necessitatem redundat, ea rursum evehantur aliō. Hac nimirum conditione regio qvaeqve de suo Amaltheae cornu transmittit aliis, ut rursum qvibus indiget recipiat ab aliis: cui rei Vecturae inserviunt et Navigationes, ubicunqve Vehiculis, aut jumentis, aut Navibus, transitus non negatur.

795 Comparandarum vero et distrahendarum mercium non idem olim, qvi nunc, fuit mos. Olim communicare sibi bona sua nescibant aliter qvam aut donando, aut mutando, qvid pro qvo (Pecudem puta pro pecude, Frumentum provino etc.) Commodior post reperta ratio per datum Metallis pretium, qvae ad pondus certum pro rebus dependebantur. Commodissima nunc, per concīsum in lamellas, titulisqve signatum, aes, argentum, aurum etc.

796 Mercatoribus majorum gentium majores sunt negotiationes, per opposita usqve Mundi climata, novosqve Orbes. Nam

Impiger exiremos currit Mercator ad Indos
per Mare, pauperiem fugien, per saxa per ignes:

Minuta Mercurii soboles vicina circumcursitando oppida, vicos, domos, minutas distendunt lucellis captandis tendiculas etc.

797 Qvando alicujus integra venalitia supellex promercio exponitur, confluit licitatorum turba confertim, ostentataeqve et circumversatae rei pretium jam hic jam ille pro arbitrio offert, oblatumqve (si distractor addicere tanti renuit) adjectione auget, donec res venalis ei, qvi plurimum obtulit, adjicitur. (Qvod mercandi genus non semper dextro peragitur Mercurio.)

798 Caeterum qvia hīc plerumqve Punicā fide res aguntur (dum laudat venales qvas vult exirudere merces, auctor; emtor vicissim, Malum est, malum, dicit, ut cum discesserit glorietur, Prov. 20. 14. dumqve pretia rerum auctantur perjuriis; aut obtruditur moneta mali commatis etc.) nisi qvis propriis prospicit oculis, Mercatoriamqve illam cantilenam, Cras credo hodie nihil, cantillare sciat, deluditur facile.

799 Annonae qvidem incendium, sicut et aliarum rerum pretia, secundum earum copiam vel inopiam intenduntur, aut remittuntur; Dardanarii tamen saepe culpam sustinent, qvi res praemercando supprimunt, donec egestate compulsus populus magnō redimere cogatur. Cui iniqvissimae annonae flagellationi ut nelocus esse possit, in bene constitutis Rebuspublicis nullus conceditur Monopoliis locus.


page 685/686, image: s415

800 Sed tu commercantium symbola mantissae loco accipe. Mercatorem, qvid esse dicemus? Lucrorum utiqve hinc inde latentium indagatorem. Pecuniam qvid? Contractuum mediatricem, Lucricupidinis hamum. Vendentem et ementem qvid? Insidiatores mutuos: insidiatur enim hic illius merci, ille hujus nummis. Et Lucrum qvid? Praedam de venatu. Damnum? Lucri jacturam. Amissionem lucri cum vivo? Naufragium. Mercatorum ministros, Aurigas et Nautas, qvid? Aurigae non immerito planetae terrestres, haeredes luti, et ob mores plerumqve spurcos fex Terrae, dicti sunt. Nautae vero Maris eqvitatores, Tempestatum colluctatores, Undae clientes, Sepulchri sui oberratores; ob mores autem ut plurimum leves, Maris spuma.

LXXXVI. Medicorum, cum Cooperatoribus suis, actiones.

801 Haud inepte dictum puta, Sanitatis mater Indigentia: qvum invita etiam jejunia ad similitudinem accedant Temperantiae, Valetudinis bonae matris. Certum interim habe, in eo nos vivere rerum statu, ut nemini jam, ne qvidem observantissimo sui, Matusalae obtingat vivacitas: vix cuiqvam Calebi, in extrema etiam senecta perbelle habentis, incolumitas.

802 Honora igitur Medicum propter necessitatem, qvia eum creavit Altissimus (Sir. 38. 1.) ut esset Vitae advocatus, Mortis antagonista, Morborum colluctator, Sanitatis custos. Seposito jocoso illo, qvod in eos jactant, esse alienā Morte viventes: qvia (inqviunt) Male habet Medicus, nemine habente male. Qvid autem ille? Duo agit, si qvod agendum est agit: Valetudinis bonum conservat, diaetā; Morbiqve malum oppugnat, pharmacis.

803 Diaetae summa lex est, Continere se intra naturae limites in iis, qvae vitae conservandae causa ordinavit Naturae parens: ratione videlicet Cibi et potūs, Somni et vigiliae, Repletionis et exinanitionis, Corporisqve et animi commotionum: nihil horum citra naturae stimulos admittendo, nihil ultra saturitatis terminos protendendo, nihil aliō qvam debitō ordine ac modo adhibendo. (Serva Diaetae leges, pisce sanior eris: sin, crudelem Medici manum ne accusaveris, qvam ipse feceris. Tum enim verum erit illud, Medice vivere est misere vivere: si Medicum non ut Diaeteten, sed ut Pharmaceuten, experiri necesse habebis.)

804 Verus Medicus religiosius aegros tractat, qvam Circumforaneis more fit: qvi cum non per cadavera Anatomica, non per Pathologiae rudimenta, non per semiotices exercitamenta, praxin aggrediantur, sed limine insalutato in ipsum Medicinae palatium truces irrumpant, etiam in ipsos Homines, viva Dei simulachra, ut Architecti in lapides et luta saeviunt. Non sic inqvam legitimus Dei et Naturae minister: sed vocatus ad aegrum, anqvirit primodum, qvod genus morbi sit, qvam corporis occupet sedem? ex qvibus surgat radicibus? Non tam aegri de his informationem (qvia pleriqve horum, qvum naturae inexperti sint, informare nesciunt) respectando, sed statum Facultatum animalis, vitalis, naturalis, explorando: qvarum illam, qvomodo se habeat, cognoscit per locomotivae aut sensuum laesionem; istam per pulsificam a corde defluentem vim; hanc per humoris praefandi conspectum.

805 His peractis, prudenter de Morbo existimat, utrum peremtorius sit, an potius naturae conducibilis, vel ambigui statūs? Quā praenotione formatā, cum morte luctari frustra non praesumit, salutem promovere non intermittit, spem incertam incerti eventūs metu limitat. (Hippocrates desperatis vetat adhibere medicinam, Cic. Qvanqvam enim dum aeger spirat, sperat, juvariqve vult: artificis tamen est, ne se et artem prostituat, videre.)

806 Curationis initium (ut aegrum primō mox aggressu taedio levet, inqve bonam erigat spem) a dolore mitigando facit, anodynis adhibitis. Tum residuas naturae vireculas roborat, ut se ad expellendum hostem accingant. Demum propinat illa, qvae hostem eundem loco ubi sedem fixit evellant, pelliqve posse faciant: sive pellentia illa diaetetica sint, sive pharmaceutica, sive chirurgica.

807 Nam ubi res mitioribus mediis expediri potest (alteratā nimirum paululum diaetā, ad morbum non nutriendum, sed consumendum; vel adhibitis focillationibus, fricationibus, suffitionibus) asperioribus abstinet.

808 Ubi vero malum tenacius haeret, qvam ut levioribus illis cedat, ibi acriores adhibet medicinas; tum alterantes, tum evacuantes, tum denuo confortantes.

809 Alterandi vim habent calida, frigida, humida, sicca: qvae ut varie temperata, peccantem materiam jam attenuandi, jam incrassandi, relaxandi aut adstringendi, emolliendiqve vel indurandi, vim habeant, ita ea temperat varie, ut ex re ac usu fore judicat.

810 Ac prout saburram morbidam corpus gravantem haerescere animadvertit, in Ventre imo aut summo, vel medio, vel per extimas corporis regiones: ita ex imo ventre eam pellendi adhibet nauseam moventia, et per alvum superiorem rejicientia; aut per alvum inferiorem dejicientia; vel per Vesicam deniqve, redditione Urinae. Summum Ventrem, cerebrum, purgat per defluxum aut sternutationem excitantia. Medium, pectus, per Antidota et Amuleta, venenum et fascinum propellentia. E circuitu corporis per Sudorem elicientia.

811 At rursum qvia mala est Medicina, ubi aliqvid naturae perit, cavet diligenter ne partes qvas noxiis liberat, Violentiae attactu debilitentur; aut certe, si id in totum evitari neqveat, ut

page 687/688, image: s416

rursum focillentur. Cui usui medicinas certis membris appropriatas (a qvibus et denominationem Graecam accipiunt) habent; Pectori Thoracicas, cordi Cordiacas, ventriculo Stomachicas, jecori Hepaticas, lieni Spleneticas, renibus Nephreticas, articulis Aribriticas.

812 Qvamvis autem vere Poeta, Non est in Medico semper relevetur ut aeger, interdum doctā plus valet arte malum: et inde medicinis alii succumbant, alii Medicorum manu exeant pertinaciter morbidi, aut penitus prostrati, vel ad recidivam illīsi: qvia tamen Medicus si omnia fecit ut sanaret, paries suas peregit (ut Philosophus inqvit) gratia illi semper debetur, maxime, si optato successu peregit.

813 Qvō respectu non male Plinius, Felices Medicos, qvorum successus sol videt, errores operit tellus, dixit. Illi tamen ut processūs sui rationem in qvocunqve Areopago reddere qveant, compositiones medicamentorum suorum (qvas ingredientium bases constituerint, qvibusqve adjuvantibus vel corrigentibus temperārint) asservari jubent.

814 Nempe non ipsi medicinas miscent, sed suis a manu, Pharmacopoeis, miscendas juxta praescriptum tradunt. Qvi simplicia, tempore qvodqve suo collecta, usibusqve futuris debite praeparata, et per Repositoriorum loculamenta, capsellas, vasculaqve disposita, ac suis inscriptionibus notata (modo ne aliud in pyxide, aliud in titulo) depromunt, artificioseqve componunt.

815 Qvod si de simplicibus istis Medicinis, unde illas desumant, qvaeris: adeo eis totus Naturae sinus patet, ut qvicqvid Mineralium Terrae viscera parturiunt, qvicqvid Vegetabilium in auras progerminat, qvicqvid Animalia ipsa intra se continent, aut extra se spargunt, totum id (neqvidem a Veneni tabe abstinendo: qvum et haec loco suo bona sint, contraria sua pellendi, aut similia eliciendi, virtute praedita) messem suam faciunt. Praecipuam tamen medicamentorum partem qvia Stirpes dant, Herbarium qvoqve Pharmacopoeum esse addecet.

816 Ad horum comitatum venientes Spagirici, praecipue qvidem e Mineralium visceribus (sed et undecunqve tamen) efficacissimas petunt, ignisqve vi emoliuntur, Medicinas: tum stillatitias, Spiritus et Olea; tum sublimatas, in Florum qvodammodo formam concretas; tum deniqve calcinatas (in calcis aut cineris speciem redactas) Sales varii generis.

817 Qvia vero Ars haec ista nova, veteribus (Graecis et Romanis) ignota, ignotas qvoqve antiqvis res produxit, qvarum variare nomenclaturam turbare esset, abstinebimus eā. Satis tibi fuerit Medicinas elici (a Spagiricis et Pharmacopoeis) qvā fluidas, Decocta et Succos; quā molles, Balsama, Magmata, Tincturas; qvā siccas, Pulveres et Crocos, Magisteriaqve et Crystallos: adhibendas intrinsecus vel extrinsecus.

818 Intro assumenda parant, vel fluxos Julebos, et spissiores aliqvanto Syrupos et Linctus; vel mollicula Electuaria, Conservas, Mithridacia, et Conditanea; vel in solidum redactas Confecturas, Pilulas, Pastillos, Trochiscos orbiculatos, Morsulas conqvadratas, et si qvid praeterea.

819 Forinsecus superimponunt Malagmata, seu Cataplasmata: sive solidiora, ut Cerata: sive liqvidiora, ut Cerata: sive liqvidiora, ut Vngventa etc.

820 Chirurgi Medicis ad manus sunt, armati aliqvando ferrō, ubi immedicabile vulnus ense recīdendum est, ne pars sinecra trabatur: aliqvando igne, ubi ustulanda sunt mala ulcera, ne serpant latius etc.

821 Ad eorundem provinciam spectant Membrorum luxationes, Membranarum rupturae, Ossium fracturae, Cutisqve aut carnis plagae etc. ad omnia suis locis reponendum, coadunandum, concorporandum, consolidandumqve, qvicqvid a continuo discesserat.

LXXXVII. Judiciorum Exseqvutionumqve Processus.

822 Publicae salutis interest, ubiubi homines sunt non deesse qvi juri dicundo praesint, Viri oculati et auriti, actionum humanarum corycaei, in legum violatores authoritate gladioqve armati: eoqve aeqvitatis et innocentiae asylum, portusqve tutus.

823 Lites etenim non intervenire, varie complicata vitae negotia, et ubiqve se intermiscens humana fragilitas, haud permittunt: sed qvas complanandi via triplex freqventatur. Conventio privata, benevola: Forum publicum, controversiosum: publicissimaqve et abscissa Exseqvutio.

824 Conventione privatā lites raro terminantur, nisi interveniente amicā qvorundam amicorum, vel amici cujusdam, operā: cui si controversiam ex aeqvo et bono decīdendi potestas utrinqve committitur, et in authoritatem ejus utrinqve compromittitur, Honorarii Iudicis, et Pacificaioris, accipit nomen, qvaestionemqve, mediā plerumqve viā, dirimit: juxta illud, AEqvalitas hand parit bellum. (Nemini qvidem facere injuriam videtur, qvi jus suum perseqvitur: qvia tamen saepe sub juris praetextu et dolus et vis exercentur, ut optimae etiam causae patroni formulā excidant, et sic summum jus in summam vertatur injuriam: nec tam lites sistantur publicis judiciis, qvam acerbentur odia; consultius videtur, qvotiescunqve fuerit integrum, placide transigi liticulas qvascunqve.)

825 Tutissima haec pacis via si cui. displicet (non debet autem facile cordato cuiqvam, litis et belli dubios eventus respectanti) itur ad Judices publicos, ut in foro fori controversia pro potestate terminetur, qvum forensi die consessus habetur juridicus: alias enim, diebus nefastis, tria illa verba, DO, DICO, ADDICO, silentur.

826 Reum in jus protrahendi duplex est via:

page 689/690, image: s417

scilicet ubiubi obvium, et manu prehensum, certisqve verborum formulis, ne defugere qveat, obstrictum, Judici sistendo. Aut illi a Judice dicam scribendo, et per Accensum, vel alium publicum servum, in jus arcessendo.

827 Citatus ad Praetoris tribunal, aut Scabinorum subsellia, reus, aut praetextus qvos comminisci potest (ut forum declinandi legalem habere videatur exceptionem) fingit; aut se bonae causae fiduciā sistit: ipsene an per alium, juris sui vicarium, non interesse putatur.

828 In percipiendis accusationum et excusationum momentis, judicem acutis auribus et emunctae naris esse, omniaqve accuratā pensare trutinā, necesse est. Atqve ubi rerum adesse videbit testimonia, nihil esse opus credet verbis. Ubi verbis et restibus agi necesse erit, pluris faciet oculatum testem unum, qvam auritos decem. Ubi vero testium vacillare animadvertet fidem (si non sint per se locupletes satis, omniqve exceptione majores) jurejurando eos ad vera fatendum adiget. Tametsi et jurandum-jus saepe, eheu! perfidiae fiat emplastrum: etiam qvando sub exsecratione juratur.

829 Fit autem, ut adhibitā etiam observatione omni, causā decīdi neqveat: qvoties nimirum non satis cognita, nec satis probata etiam: aut qvoties leges tacent, vel casui non qvadrant. Atqve tum partes, vadimoniō acceptō, dimitti solent, ut melioribus instructi praesidiis ad constitutum veniant.

830 Thebis fuerunt ad altare Deorum duae imagines sedentes, faciebus sibi obversae, absqve manibus, et privatae oculis. Hae Iudices bonos repraesentabant, qvi tanqvam in Dei conspectu semper se gerere debent. Sessio significat qvietem, et mentis constantiam: Manus desunt, ad capienda munera: Visu privantur, ne privatis affectibus abducti, auribus solis peragant judicium. Providendum enim summe, ne Forum sit fraudum palaestra, ideoqve perplexationes, strophae, cavillationes et sycophantiae, nullae ferendae. Vitanda vero multo magis prosopolepsia: ne Leges, humanae societatis coagulum, fiat aranearum tela, in qva muscae haereant, crabrones eam perrumpant. A tramite igitur recti Iudex ne latum qvidem ungvem recedat: nec det veniam Corvis, vexet Censura columbos. Innocens sit impunis: praevaricator impune ne ferat: seqvatur eum poena peccati saeva satelles.

831 Qvia tamen Lyncei etiam oculi hallucinari possunt, etiam sapienti obrepere imprudenti error, non sibi uni fidit meritorum Examinator: sed sententiam consessores rogat, et in rebus majoris pensi in suffragia ire jubet. Qvod autem unanimi omnium consensu, unoqve ore (aut certe pluribus album vel atrum calculum adjicientibus) decerni videt, id ipsum, non aliud pronuntiat, nec judicata irrita reddit.

832 Qvinimo (qvia leges sine exseqvutione Campana sine pistillo sunt) decreta qvantocyus exsecutioni dari mandat: nisi si alicujus interventu ampliatio exoretur; aut judicio damnatorio (tristi literā) notatus judicium restaurativum (ubi causae totius revisio fiat) petat; vel provocet ad Tribunal superius etc. Appellare enim (h. e. in novas litis molestias, novosqve sumtus sese conjicere) cuilibet integrum est: sed ita, ut litigiosi tricones malo suo tam versuti sint, tumultuationibusqve suis non aliis tantum molestias, sed et sibimet noxas, cumulent.

833 Ultra progrediundo, qvod in Arboribus sunt stolones, qvos amputari arboris salus est: et qvod in Corpore vivo humores putridi, valetudinis turbatores, qvos sudoribus, purgationibus, phlebotomiā, ferro et igne perseqvi, et e. corpore exterminari, vitae interest: hoc idem sunt in Repub. homines humani juris violatores, qvos paenis consectari, et e medio tolli, ad reipub. salutem facit: qvatenus nec isti noceant amplius, nec alii tentare audeant idem, exemplis deterriti Eō nimirum fine tot ignominiosarum paenarum, et ad terrorem comparatorum suppliciorum, adinventa sunt genera.

834 Hinc est, qvod maleficis, tanqvam publicis pestibus, non magis. qvam lupis parcatur, qvō securitas Ovibus esse possit. Tametsi enim Vir bonus sit lacrymabilis, ibi tamen, loci unde publicae saluti invigilandum est constitutus, crudelem exerceret clementiam parcendo malis, ut noceatur bonis. Pereunt ergo qvos perire publica salus reqvirit, homines jam ante suomet flagitio perditi.

835 Prostitutae pudicitiae ac fidei homines prostituuntur ipsi qvoqve, et objiciuntur publicis spectaculis: ut in exemplum sint, unde alii cautius discant piscari, alienāqve frui insaniā.

836 At hominum mactatores mactari per homines, sangvinemqve elui sangvine, justissimae divinae justitiae placuit: nec per humanam rationem lex justior ulla est, qvam necis artifices arte perire suā. Et qvidem tantō atrocius, qvantō atrociora qvis, et sceleratiora, ausus parricīdia.

837 Alienae famae in sidiatores, detractores malitiosi, Obstrigillatores, criminosorumque libellorum fabelli, talione coercentur: hoc est necantur civiliter, infames ipsi qvoqve facti, et (qvod ajunt) capite diminuti, patriā ejecti, ultra Garamantes relegati.

LXXXVIII. Oblectationum genera.

838 Si recte canit Poeta (canit autem rectissime) Qvod caret alternā reqvie durabile non est: non semper Nautas exercebit Neptunus, nec sem per sudabit Arator, nec Musae alumnos suos seriis semper occupabunt studiis: relaxandus omnino interdum est animus, miscendaqve gaudia curis, qvō non rumpatur tensus nimium arcus. Cujusmodi laborum pausae, curarumqve laxamerita, in tria abeunt genera; Spectaculorum oblectamina;

page 691/692, image: s418

Motionum vegetationes; Certaminumqve ludicrorum voluptates.

839 Oculos vulgi satis grate pascunt Gesticulatores illi, qvi gestuum pernicitate oculis errorem offundunt, imperitisqve sensum eripiunt, ut praestigias prodigia esse credant, ipsaqve talium admiratione animum titillent. Tum et delectamento plebi est Neurospasta, seu (ut Apuleii verbo utar) Funirepus, cui ire per extentum funem, imo saltitare, ars est, ut more avium sese ejaculetur in auras. Tandemqve Petauristae, qvi flexu; corporis varias repraesentant figuras; aut Pantomimi, gesticulatione alienas personas et facta exprimentes ad vivum, sive facie propriā, sive ore alienō, prodeuntes.

840 Sed eruditos oculos bellius tangunt ludi scenales: qvos publicis in Theatris ingeniosa Juvenum caterva (ad antiqvitatis memorabiliora, aut aliud qvid insigne, graphice effingendum) edunt: cum spectatorum applausu (vehementer enim oblectat) si scite; cum exsibilatione autem, si qvid inconcinniter (qvia offendit) admittunt.

841 Simile huic Drama, seu Fabula, publicos mores agitat, et exagitat: cujus partes primariae sunt Protasis, negotium qvoddam proponeus: tum Epitasis, ubi motus et turbae fiunt: dehinc Catastasis, fabulam ad scopum deducens, re aliqvā ignotā detectā: Catastrophe deniqve, inapinato aliqvo eventu (laeto aut tristi) fabulam claudens. Ubi persona qvaeqve, seu loqvens seu muta inducitur, decorum suum servat apte, concentuqve Musico, et venusto saltantium choro, exornantur omnia.

842 Motu qvaerunt virium redintegrationem, qvi Cursurae, Saltatūs, factatūs, Colluctationis, Pugilationis, Eqvitationis, Vehiculationis, Pilaeve, et similibus exercitiis, sese dedunt.

843 Cursūs exercitia hiemalia sunt, per glaciem impetu facto ita ferri, ut pedibus immotis brevissimo spatio longissima conficiantur spatia: aestate vero ad metam contendere cursu, praesertim in Stadiodromo, ob propositum certum agilitate vincenti brabeum: aut saltem ob celeritatis laudem, ubi acclamari fuit solitum, Occupet exiremum scabies!

844 Saltationes et tripudia non unius sunt generis. Sed Lascivientium illam Choream, ubi viri foeminis juncti ad numeros pedes, molliaqve membra, movent, et saltatorios orbes vertunt, esse circulum cujus centrum tenet Diabolus, circumferenrentiam vero infernalis ardor, Hieronymus dixit, sacrum illud nomen.

845 factatus lapidum, discorum, aliarumve molium, ad virium experimenta facit: sive projiciantur prorsum ac directim; sive librentur ac vibrentur sursumversus; sive collineentur et mittantur ad scopum.

846 Nec aliō destinantur palaestricae Colluctationes, (a nudis peragi solitae, in Gymnasiis) nisi ut corporum certatione, qvantum qvis viribus polleat, ex robustiore nisu aut renisu pateat. Quamqvam et ibi ars, interdumqve fortuna, regnat: ut imbellior vincat valentiorem. Etiam hīc Fors domina campi! etiam hīc ars deluditur arte!

847 Ad Gladiaturam plus astūs ac celeritatis, qvam roboris, reqviritur: sive caestibus depugnent Pugiles, sive gladiis Gladiatores: ubi arenā cedere, lusum perdere est. Confert tamen cō, ut usu armorum durati firmitatem nanciscantur: (unde illa, Valere athletice, seu pancratice: [gap: Greek word(s)]et [gap: Greek word(s)], idem Graecis qvod Latinis Pugil.) Varia horum apud Romanos genera; Samnites, Provocatores, Mirmillones, seu Secutores; Retiarii item, et Laqveatores, qvi adversarium reti aut laqveo captum prosternebant. Truculentissima edebant spectacula Bestiarii, a bestiis dilaniandi, nisi vicissent: ridiculissimum Andabatae, pugnorum pugnam pugnaturi velatā utrinqve facie in arenam prodeuntes, caecisqve et surdis ictibus sese invicem impetentes.

848 Ludi eqvestres, Eqvestris ordinis hominibus usitati, fuerunt varii. Nam et celeritate Eqvorum cursu certabatur in Hippodromo, seu Campo Martio; et praelia exercebant imaginaria, Ludis hasticis: et eqvos Currui praejunctos regendi artem ostentabant, Certamine Curuli etc.

849 Sphaeromachia, seu Pilaris lusio, jucunda inprimis, et corporis vegetationi svaviter conducens, est: sive pila fuerit ex aluta inflata ventō (Follis, aut Folliculus) sive farta pilis vel plumā, pugillaris aut Paganica. Qvam Trigonalem dixerunt, a trium ludentium, in trigonem dispositorum, numero: et Harpastum (qvasi dicas raptitiam pilam) qvam advolantem, aut supervolantem, multi rapere et capere, aliisqve praeripere et praecipere, cupiunt.

850 Puerorum lusus, qvi agitatione constant, varii sunt, nunqvam probibendi (sunt pueri puri, pueri puerilia tractant) semper prudentiā regendi, ut valetudo et ingenium vegetetur, mores non vitientur, aut inqvinentur.

851 Decertatio ingeniosa, cos Mentis, varie sit. Sunt qvos Parimpar ludere (assumtis manu clausā nucibus, qvas alter, si pari an impari numero sint divinaverit, accipiat; sin, totidem numeret) oblectat: sunt qvos de protensorum et subito promicantium digitorum numero pariter se concitare juvat: sunt qvibus facetiarum lepore, sermonum involucris, versutiloqvis argutiis, contortisqve sophismatibus, Minervam provocare volupe est: sunt deniqve, qvibus Latrunculorum ludus (qvō Ludimus effigiem belli, simulataqve veris praelia) ita est in deliciis, ut satiari neqveant. At Chartae lusoriae, Tali, Alea etc. ganeonum potius exercitamenta sunt.

852 Caeterum ut lusus sit lusus, qvi delectet, non qvi cruciet: collusores qvaere aetatis et conditionis tuae (pares enim cum paribus facile congregantur: aeqvale gaudet aeqvali) qvicum de pignore qvopiam certes, ut lusio fiat cum animi suspensione, et ab exspectato eventu titillatione: omnia tamen ista modeste atqve candide,

page 693/694, image: s419

ludus exeat in ludibrium, aut rixas. Postremum praeceptum est, ut ne te oneres hilaritate: qvia verō verius est illud, Etiam risui miscetur dolor, et exirema gaudii luctus occupat (Prov 14. 13.) Nec ad ludicra nati sumus, sed ad severitatem potius, studiaqve graviora, ut Marcus Tullius inqvit.

LXXXIX. Conviviorum ratio.

853 Inter conciliandae ac fovendae amicitiae vias Convivia ponunt, ubi congregati vicini genialiter et convivunt, et convivantur: sive propiores soli, ad privatam concaenatiunculam (aut, qvod infimae plebi magis freqventare allubescit, ad compotatiunculam) sese invitantes, sive solemnius, invitatis pluribus, et ad exqvisitiores dapes, uti fit diebus natalibus, nuptialibus, funeralibus etc. sive tandem solemnitate et magnificentiā publicā, ubi die inaugurationis Magistratuum adjicialis coena; aut die triumphi victoriale Epulum, seu coena popularis (toti populo) datur etc.

854 Quod ut in laude est opportune adhibitum (Omnia tempus habent) ita nimis crebra opipara, sumptuosaqve Convivia, nihil nisi opulentiae oborum, conciliatio, mortis maturatio. sunt: res proinde noxia magis qvam utilis.

855 Cui etenim bono Sybariticae mensae? aut dubiae coenae? ubi qvis deorum se interesse epulis, et lovis cerebro, Nectarisqve flore, pasci credens, primum se qvidem a se exeat, tum in insaniam incurrat, demum se praecipitet. Pompaticus siqvidem ille prodigorum furor, multos a negotiis honestis abstractos ventri vacare cogit: ipsisqve lautitiarum blandimentis sapientes etiam dementat, ut palato morem gerendo, qvō primum, qvō secundo, qvō tertium, cibō gravandus sit stomachus, et cujus potius Vini fumō nebulae offundendae cerebro, deliberent, haesitent, tandem tamen exqvisitissimis, sed nocivis, sese infarciendo, succumbant. Ita enim honestum Convivii nomen in rem turpem, Comessationem, plerumqve desinit: et voluptas in dolorem, Vigor in cladem, exit. Verum abusu omissō, qvem non tollere ajunt usum, Convivii processum speculari pergamus.

856 Dominus convivii, qvos invitatione dignatus est, illis adventantibus (modb non post festum) obviam qvoqve prodire, salutationeqve datā et acceptā eos introducere: et praemissā, inter alia ceremonialia, manuum ablutione, ordine per sedes collocare, non intermittit.

857 Adest scindendi obsonii magister, caputqve caenae, fercula primaria, callide dispertiens, portionem cuiqve offert suam; qvicqvid autem in honore mensarum est, hospitum principibus. Sed antiqvis mos fuit a propomate, antecursoria scilicet potione dulci (sive promulsidis, sive vini murrhini) auspicari Coenas.

858 Apud nos tametsi res cibi ordiatur Coenam, mollia tamen praecedunt, solidiora seqvuntur: qvia hīc contraria est ab opere aedificatorio ratio, ubi fundamentum ponitur durum, ut superpositam molem sustineat diu: at cibi ingeruntur, non ut jaceant, sed ut diffluant, praecedentiaqve secuturis cedant.

859 Morum elegantia nihil inelegans ad mensam admittere admittit Ad mensam tanqvam ad aram, ajebant antiqvi: placide igitur, sedate, composite, frugaliter, orania! inciviliter, et praeter decorum, nihil.

860 Exemtā fame epulis, proritatāqve siti, adaperitur Abacus, auro et argento refulgens: et proferuntur ex apothecis poculenta, qvae servi ad cyathos crateribus et phialis infundunt, Pocillatoriqve ministrant, ille vero epulantibus.

861 Tum se provocare incipiunt poculis, beneqve jam huic jam illi Amico magno precantes bibunt amystide: hoc est, propinant sibi (sive in orbem sive transversim) grandissimos calices, qvos trahunt haustim, exporrectā fronte indulgentes genio.

862 Coronidem convivio addunt Tragemata, Mensae secundae, qvasi lassae voluptatis irritamenta nova: placentarum puta omne genus, et scitamenta mellita, cum fructibus variis, sive recentibus, sive conditaneis, in melle (seu saccaro) aceto, muriā, sale, servatis, qvos Graeci salgama vocant. Atqvi si Conviviorum spectamus finem, nihil antiqvius, nihil dulcius aestimandum erat fidis amicorum colloqviis: haec vere Attica bellaria censenda sunt.

863 Laudabilis Convivii exitus est, si convivae sobrios se, et sui compotes (hilares licet) sentiant, Convivatoriqve pro tractatione commoda gratiis actis, et dictō sibi invicem amicō Vale, placide ad sua qvisqve se referunt. At non desunt, qvi bibendi factō initiō semel, tanqvam Lotum gustassent, ad se et suos redire obliti, totas pergraecantur noctes!

XC. Funerandi solemnitates.

864 Mors, qvia est Nomen indeclinabile, Vitaeqve terminus qvem nemo effugit (ipsa qvippe Vita nihil nisi ad Mortem iter est; iter autem nullum sine exitu): et Naturae debitum, qvod non exsolvere tandem nemo potest; Comaediaeqve aut Tragaediae hīc actae ultima catastrophe (Vita enim scena est, in qva personam suam hominum qvisqve agit): et Discessio e vitae hospitio: (Commorandi enim nobis diversorium, non habitandi locus, hīc datur): et necessaria post peractos labores Qvies (Labores enim enervant, tandem et frangunt): et Divitum pavor, Pauperum desiderium, Miserorum terribile bonum (liberat enim ab omni terribili, sed terribiliter): verbo, ultima linea rerum: continet etiam ultima justa, qvae sibi solvere possunt et debent, mortales, deductionem in locum

page 695/696, image: s420

. Quod qvā diversitate peragant, videndum qvoqve est.

865 Fuerunt Gentes, qvibus cadavera suorum avibus et feris devoranda objicere, operae compendium visum. Et fuźre, qvi demortuis fuis honestiora sepulchra, qvam in propriis Visceribus dari non posse rati, corpora eorundem feralibus epulis sibimet absumenda existimārunt. Fuźre iterum, qvi eadem corpora a putredine praeservanda crederent, ungventis pollincirent, incorruptaqve certis locis asservarent: aut suspenderent ad Solem, ab Arboribus, induranda aestibus. Sed fuerunt rursum, qvi ut putrescerent celerius, dissolverenturqve facilius, suos in aqvis sepeliebant: honestius autem longe majorum Gentium populis creditum est nobiliori elemento, Igni, analysin eam committere. Exstructo itaqve rogo cremabant impositum cadaver, conspersosqve liqvore odorato cineres immittebant urnis, infodiebantqve terrae, etc.

866 Nostrate more Terra terrae redditur: monstrante nobis isthīc loci DEO ipso miseriarum asylum, jactationum portum, qvietis domum, inturbatumqve dormitorium, Sepulchrum. Non demortuos nostros veluti morticinum pecus in foveam deturbando, sed juste comploratos, munde ablutos (aut etiam a pollinctoribus pollinctos) pure indutos, capulo inclusos, sandapilae impositos, pompā exseqviali honestā comitatos, ad locum qvietis suae, ubi resurrectionem exspectare habebunt, deducimus, ibiqve eos tumbae, intercinendo laudes Dei, et mortalitatis nostrae solatia, mandamus.

867 Et qvia dignum laude Virum Musa vetat mori, ut post funera qvoqve vivat Virtus, si gnavus non defuerit Virtuti encomiastes, providetur. Erectis nimirum propter tumulum gloriosis titulorum, elogiorum, cipporum, statuarum, similiumqve epitaphiorum, monumentis: recitatisqve solemniter Viri publice bene; meriti praeconiis, ac celebrationibus. Recte utiqve haec, ut sic vivi parentent mortuis. Sed abusus est, qvod haec adulatorio perversi seculi more saepe dignis negentur, contingant indignis: ut saepe Monumenta ejusmodi nihil nisi otiosi Viatoris spectacula, ipsorumqve Mortuorum fastus, dici mereantur, ut qvorum exhalavit vita, non exhalavisse constet vanitatem.

XCI. Regnum, et Regio.

868 Qvae ratio Familias multas in Rempublicam coire fecit, eadem Respublicas plures in regimen unum coalescere coegit: nempe qvia in Unitate Virtus, in pluralitate distractio. Qvod natura ipsa in Animatorum ostendit agminibus: et in regimine humano docuerunt exempla. In Apibus enim rex unus: in Gregibus dux unus: in Armentis rector unus. Nec hominibus utile regentes multi: Rex unicus esto. Multitudo imperantium perdidit Cariam.

869 Regno fundando reqviruntur, Primo Terrae tractus spatiosus, diffusae multitudini hospitia praebens commoda. Deinde, Multitudinis in Ordinem aliqvem reductio. Tandem, opus est Legigibus certis, qvibus inter se colligati omnes tranqville vivant omnes.

870 Terras et populos sub regimen unum reduci, reductosqve contineri, promptum est, si per interiora nullā re impediti undiqve sibi pateant, extrinsecus vero ab aliis undiqve seclusi, ab invasionum metu securi sint. Qvod genus Regionum circummunitiones vel naturales sunt, Montes, Stagna, Flumina, Maria, cultu item vacantes regiones, deseriaeqve solitudines: vel excitatae humanā operā, ut Sylvarum concaedes, et positae angustis locis Arces, Propugnacula, Aggeres, aut Muri. Qvales illi Chineusium, inter Mundi miracula numerandi, 14 orgyias alti, 7 crassi, in qvadringentarum Leucarum longitudinem, Tartariae magnae confiniis circumducti.

871 Interiores Regni partes (ut plurimum) sunt, Ducatus, Comitatus, Dynastiae: sive haereditario jure dominis suis possessae, sive personis certis arbitrio Regis, juxta tamen dignitatum et meritorum gradus, concessae. Recte illud, ubi obtinet: nec male hoc ubi usus accepit: modo inconfusi sint administrationum limites, nec ab aureae libertatis participatione excludatur qvisqvam.

XCII. Gubernatio Regni.

872 Regnum itaqve est consociatarum provinciarum Corpus: cujus caput, est Rex, humeri, Proceres; manus dexira, operans, Opisices; sinistra, res librans et continens, Iudices; oculi et aures, Consiliarii; pectus, Milites: venier, membris alimenta praeparans, Plebs; pedes, Legati, Mercatores, Cursores, Aurigae, et Nautae; cor, Ecclesiastae; cerebrum, Philosophi, variarumqve rerum Inventores et Custodes; nasus, Historici: lingva, Oratores; spirius vero trinus haec omnia permeans, est Libertas publica: nempe Vinculorum immunitas, et Oppressionum securitas, delicatissimum mortalium bonum Qvae tamen si nimia, servitute periculosior est, qvia ad perniciem via: Deteriores qvippe omnes sumus licentiā: Cui licet qvod libet, libet plerumqve qvod non licet.) Rex igitur subditis opus habet ut Caput membris: Subditi Rege, ut Membra capite.

873 Alicubi Regnorum unicus est omnium libertate gaudentium Ordo, Nobilitatis: praeterqvam qvod ex his ad munia et dignitates Viri prudentiā eminentiores eligantur. Alibi Megistanes nascuntur, dignitatesqve et administrationes familiis certis Ducum, Marchionum, Comitum, Baronum, Eqvitum alligantur etc.

874 Sive autem haereditarie, sive Regis beneficiō, provinciis praesunt qvi praesunt, non Centaurice aut Cyclopice, sed humane, res gerent, non vi sed legibus. Boni pastoris est tondere

page 697/698, image: s421

pecus, non deglubere: nec binis simul forficibus tonderi expedit. Lupum tenet auribus, perqve spinas et ignem incedit, qvi duro sub obseqvio detinet invitos. Amari praestat qvam metui: qvia malus diuturnitatis custos Metus. Ut experti qvi tyrannicum illud, Oderint dum metuant, symbolum sibi fecerant.

875 Rex itidem vel nascitur Populis, vel eligitur. Sive tamen hoc sive illud, qvid sit REX qvaeris? Dei mundum regentis simulachrum vivum: Tranqvillitatis publicae basis ima; omnium in Regno per circumferentiam se moventium centrum; Publicae salutis custos publicus: Populorum deniqve auriga, qvō deviante illi praecipites ruunt; rectum tramitem tenente, stant incolumes.

876 Regius in eo inprimis elucet splendor, qvod ut Sol in sublimi sua sede se continens, ad lustrandum tamen omnes subjecti Orbis sui partes veluti radios Virtute armatos suā emittit, Administratores et legatos, etc. Qvi tamen Regius splendor, qvid est nisi alienae salutis cura? qvid nisi scopus qvem solicitationum telis infiniti qvotidie petunt et fodicant? qvid nisi portus in qvem omnia onera deponuntur? Verbo, qvid nisi Nobilis servitus? Unde et de Corona Regia non abs re dictum: esse fulgidum aerumnarum auctoramentum; sub cujus splendore qvantum inqvietudinum lateat si qvis praescierit, humi jacentem non tolleret.

877 At non desunt ministri a Consiliis, a secretis, a thesauris, a cubiculo, a libellis, a corporis custodia, seu a latere! Non desunt: sed an ideo ibi nihil deest? bonorum ibi mare? Primum qvidem ipsam Aulicam vitam esse ajunt (qvibus acetum est in pectore) splendidam miseriam; sed et saepe est sordida miseria. Aulici vero ipsi qvid? Sorices palatii, fortunae pila, invidiae colluctatores perpetui etc: Qvid autem Regi et Regno inde? res qvidem sacra est consultor, qvia in Consiliorum multitudine salus (Prov. 11. 14): sed qvalium? Sapienter crede dixisse illum, qvi dixit, Mundum Deus per mediocria regit ingenia: qvia subtilia rebus novandis qvam gerendis; calida vero et Phaethontea perdendis qvam conservandis, aptiora sunt: a qvibus tamen Reges ipsi obsidentur nonnunqvam.

878 Eunucho, Viro non viro, committitur alicubi faemineae pudicitiae custodia: qvam illepide! Morionibus aulicae stultitiae (hilaritatis dicere volui) directorium, qvam inepte! Morio enim qvid est? nisi Aulici delirii qvotidianum spectaculum, et perpetuus testis, familiarisqve (ubi seriis admonitionibus non datur accessus) exprobrator? Uter autem stultior? qvi mulget Hircum, an qvi supponit Cribrum? Ejusdem furfuris spurcum sodalitium sunt Gnathones parasitastri, futiles nugones, nugivendi blaterones, ridicula capita: versipellesqve holophantae, et aeruscatores, favorem ex mendaciis, aliorumqve delationibus, captantes.

879 Qvemadmodum sol coelestis, licet interdum humilior appareat (ortui vel occasui propior, vel perigeus) aut radios suos obtegi nube, ne molesti sint, permittat; meridianus tamen, et apogeus, claraqve die, fulgentissime lucet et urit: ita Rex aliqvando majestatem seponit, familiariter cum suis agens, aliqvando rursum assumit et auget, qvoties Regiis actionibus ab ipsa Regia majestate concilianda est authoritas.

880 In magnis rerum difficultatibus non despondet Princeps animum, nec permittit vela ventis (periculosum id, qvamdiu clavum torqvere licet: ne Negotii navis temere acta in syrtes decurrat, aut in scopulos impingat, fluctibusqve opprimatur): sed convocat de communi salute in commune deliberaturos Regni Cives, ut cuicui boni consilii aliqvid incidat, promat. (Saepe enim sub qvo non speres gurgite piscis erit: saepe etiam est Olitor satis opportuna loqvutus.) Modo id mature fiat: qvia re peractā consilium est inutile. Modo prudenter: qvia vis consilii expers mole ruit suā. Modo placide, ne preces armatae videantur: qvia Voluntas cogi non potest: ut alibi, ita nec in consiliis dandis vel accipiendis.

881 Majorum gentium Reges exardent interdum cupiditate dominandi minoribus: atqve si succedit, ut summa rerum ad se redeat, Reges regum, Imperatores imperantium, absolutiqve Dominatores, et Mundi Monarchae, dici gaudent. Sed Monarchia vera illius est, qvi solus Coelo et terrae Angelis et hominibus, omnibusqve Creaturis; cum imperio praeest.

XCIII. De Regnorum tumultu, Bellisqve.

882 Regni finis est, continere populos in pace. Pax enim optima rerum qvas homini novisse datum est: pax una triumphis innumeris potior. Bellum contra res, ut verbum ipsum sonat, belluina, pessimum qvod humanae societati contingere potest: ut pote latrocinium publicum, macellum hominum, Ilias malorum. Averti tamen pestis haec, procurari salus illa, nisi armis, neqvit: sive propter malos vicinos, nos et nostra invadentes: sive propter hominum venatores Nimrodos, jus in armis qvaerentes et contendentes, de potestate cum Vicinis (jam autem mobile mutatur semper cum Principe vulgus): sive propter domesticas, qvandoqve in nervum erumpentes, turbas.

883 Qvae illae? Ad tria redeunt capita. Aliqvando ipsi qvi populo praesunt populum turbant, et rebellionum faces ministrant, crudeli dominatu. Aliqvando instabile, et novarum rerum avidum, vulgus, optimi etiam Davidis pertaesi ad qvosvis Absolones deficiunt: necessario armis compescendi, et in viam obseqvii reducendi. Aliqvando non adversus majestatem qvidem conspirant, inter se tamen factiones fovent, Civium potentiores, qvae tandem exitio sunt populo, qvum homines furiosi navim, qvā ipsimet cum aliis vehuntur, perforant. Hae sunt causae intestinorum bellorum, qvibus propria caedimus vineta, in propria saevimus viscera.

884 At qvalescunqve sunt Bellorum causae, qvia tamen tutior est certa pax qvam sperata victoria, semperqve periculosum agnos objicere canibus, et versari in acie novaculae: atqve se inter malleum et incudem ingerere: praeferenda semper sago est toga, omniaqve

page 699/700, image: s422

prius experiunda consilio qvam armis: qvia Bellum facillime sumitur, aegerrime desinit: nec in ejusdem potestate belli initium et finis est. Nisi forte prorsus lubrica sit pax, hominesqve malae fidei ac perjuri, aperto aliqvid monstri alant, exitiumqve nobis machinentur, tum vero praeferendum esse Bellum honestum turpi Paci; et esse satius subire periculum semel, qvam timere semper, statuunt.

885 Sed et tum pro bono pacis obtinendo tentandum est qvicqvid potest; neqve in periculoso negotio dormitandum, praesertim si qvis viribus se hosti imparem videt, ut consiliō antevertat opera danda; turbatisqve in rebus qvantus qvis sit gubernator ostendendum, ut inter qvoscunqve fluctus et scopulos jactata Navis a naufragio praeservetur tamen.

886 Romanis in more fuit ad protervum hostem, pacis conditiones respuentem, mittere feciales: qvorum princeps, Pater patratus dictus, infixā hastā, bellum clarigabat. At non prius, qvam domi consiliis disposita fuissent omnia: qvia damno accepto claudere demum januam, et post vulnera sumere clypeum, machinasqve confecto bello qvaerere, serum esset.

887 Ingentia Bella delectu magis militum qvam innumeris copiis confici, innumeris constat exemplis: ut imbellem Exercitum, qvantumvis numerosum non aliter qvam ruiturum mole suā pondus, destinatumqve occisioni gregem, intueri qveas. Milite ergo vere milite opus; animosis puta Martis pullis, qvibus sit ad hostem non pavendum Leoninum cor, ad plagas non curandum Vrsinum caput, ad ictus inferendum Aprugni dentes, vel Taurina cornua, aut Eqvinae Vngulae; ad perseqvendum vero hostem Cervini pedes etc.

888 Plenius edissere, Qvid est Miles? Si titulum respicis, est pretio conductus Patriae defensor, hostilis truculentiae oppugnator, armatus inermium propugnator: si rem, praemio conductus hominum mactator, auctoratus spoliorum venator, impunis regionum vastator, ipso Martiali vultu truculentum rusticorum terriculamentum. Timidus vero miles qvid? Lepus galeatus, corpus sine pectore: cujus spes in pedibus magis qvam in manu sita.

889 Qvalescunqve tamen sunt, qvi nomen dant mitiae, concenturiandi sunt, et in Exercitūs formam redigendi: per Decurias puta, seu Contubernia; et Cohortes seu Turmas, sub vexillis; tum in Legiones et Phalangas, praeficiendiqve singulis commilitiis duces sui, et his rursum alii, ad ipsum usqve Imperatorem: ut moto uno, moveantur omnia.

890 Ubi melioris ordinis causa cuivis Ducum Optionem sibi adsciscere integrum est, usuqve receptum.

891 Duplicis armaturae miles, cui eqvo vel pedibus pugnare indifferens; itemqve miles supernumerarius, voluntarie: castra seqvutus, accensentur juxta necessitatis leges, seu Eqvitibus, seu Peditibus. Tirones vero strepitui bellico nondum adsveti, non reliqvendi soli, sed admiscendi jam olim subsignanis; ut a Bove majori discat arare minor.

892 Comparatis ad eum modum copiis, movendum est in hostem. Ubi rei castrensis curator operam dat, ut locum frumentando, pabulando, aqvandoqve idoneum eligat: ibi Castra locantur, et ad sustinendum hostilem impetum, si forte attentetur, molibus aggestis, vel fossis, circumsepiuntur.

893 Ne tamen irruens ex inopinato hostis damni aliqvid, aut terroris, inferat, constituuntur excubitores, nocturni diurni, qvi disposita statione advigilent, et ne qvid inauspicatum veniat observent.

894 Sed et qvid hostis eminus agat ut ne ignoretur, dimittuntur prospeculatum callidi aliqvi Exploratores clam; aut integrae armatorum catervae palam, ad aliqvos ex procursante rursum prorsum hostili agmine, abripiendum, e qvibus examinatis hostiles patescant machinationes.

895 Appropinqvante sibi utroqve Exercitu, ut jam aperto Marte congrediendum sit, instruuntur ante omnia Copiae, et disponuntur legionatim (difficile enim est ordinare aciem inchoatā pugnā) ad praeliandum; jam cuneo, jam forficibus, jam serrā, jam globo, jam rhombō, aut qvam locus et occasio fert aciei figuram: Communiter tamen Peditantui ut corpori Eqvitatus additur bipartitus alarum instar. Tum isonant furoris irritamenta, Tympana et Tubae, Ducumqve obeqvitantium ad gnaviter pugnandum acerrimae exstimulationes.

896 Levioris armaturae miles primas jactat hastas, in ipso pugnae punctistitio; mox a lusoriis armis venitur ad decretoria, fervetqve diraicatio Marte aliqvantisper ancipite, jam hāc jam illā parte progrediente aut regrediente.

897 Primum namqve missilibus tormentis sese impetunt a longe, Fundibularii lapidibus, faculatores jaculis, Pilani pilis, Sagittaris sagittis, Fistulatores glandibus plumbeis etc.

898 Dum se accessu prohiberi nec hi nec illi patiuntur, praeliandum est pede collato; hastarum et sarissarum, lancearumqve et bipennium, adversus invicem vibratu.

899 Aut depugnandum gladiis versis, acinacibus et frameis, pugionibusqve: qvibus se transfodiunt vel obtruncant: aut malleis rostratis prosternunt, strage miserabili, cadentiumqve proculcatu et protritu, ac ejulatu, horribili.

900 Tandem ultimis reservati subsidiis producuntur Veterani: aut ex insidiis hostem a latere vel atergo aggrediuntur (Dolus an virtus qvis in hoste reqvirat?) in postprincipiis stantes Succenturiati: a qvorum superventu demum plene hostiles disturbantur, dissipantur, contrucidantur, aut in fugam aguntur, copiae.

901 Dum enim iniqvō Marte se pugnare, et a fronte, a tergo, a latere, teneri vident, fieri vix potest qvin terrore perculsi panico hastam abjiciant, et fugā salutem qvaerendo terga vertant: aut si effugii spem sibi praeclusam animadvertunt, supplices facti dant manus, porriguntqve herbam.

902 Nocte pugnam dirimente, ut ne cum hoste coeco, tenebris, lucta sit, signum datur receptui,

page 701/702, image: s423

cum victoria et spoliis, qvalibus potest, in Castra: Victoribus pleniorem victoriam postridie perseqvuturis, si hosti redire, ultimamqve experiri aleam, animus non defuerit.

903 Si redire non sustinet, congressumqve detrectat, qvaeritur in latebris suis qvibus se commisit, Urbe, Arce, Castris; ibiqve obsidione cingitur, circumvallatur, impugnatur, donec et subigatur, proedaqve ex ore Lupi eripiatur.

904 At operosa res est Urbium oppugnatio, multas et varias reqvirens machinationes: qvarum simplicissima est Murorum conscensio, seu clam per stratagema; seu palam, per furiosum impetum etc.

905 Violentior aggressio est per arietationem portarum et murorum, eoqve disjectas munitiones, et diruta tormentorum ope moenia, atqve sic patefactam vi, qvā nunqvam ante patuit, viam.

906 Impetardae inventio recens est, qvā Anno 1598 Jaurinum in Hungaria Turcis ereptum fuit, per unō momentō factam noctu Portae diruptionem, insperatamqve militis nostri infusionem. Cuniculorum usus (ad suffodiendum ac subruendum moenia) freqvens nunc est Urbes oppugnantibus.

907 Nec minus infreqvens Obsessis remis velisqve obniti, et nihil non tentare, qvominus hosti suo praeda fiant. Hinc excitant propugnaculorum suorum propugnacula, sepimentorumqve sepimenta, qvotqvot possunt; extrinsecus ad prohibendum accessum: intrinsecus vero per pomaeria et plateas nova aggesta vel fossas: ut perruptis etiam munitionibus, hostis novos inveniat obices, exitiumqve sibi.

908 Audent et erumpere aliqvando, hostem propulsandi, castrisqve exciendi desiderio: sed cos plerumqve repelli contingit, arctioreqve obsidione ita premi, ut ab sumto commeatu, desperatisqve suppetiis submittere se Victori necesse habeant: cujus rei gratia Belli feriae instituuntur, dum de conditionibus deditionem subeundi conveniat.

909 Tametsi enim verum sit illud, Conditiones accipere victos, non ferre; pactitiam tamen deditionem subeuntibus non invideri solent honestae conditiones: at armis obtenta Urbs praedae sit ac direptioni, qvin et vastatur, evertitur, excīditur, exstingvitur penitus.

910 Post victoriam facilem, militeqve integro obtentam, reducitur Exercitus spoliis auctus cum jubilis et ovatione: sed Bellum difficile, diuturnum, cruentisqve praeliis terminatum, et reportatam victoriam gloriosam, gloriosus qvoqve conseqvi solet Triumphus; ubi Victor aureo curru vectus, Lauroqve coronatus, et hostium duces in triumpho ducens, cum totius Populi acclamationibus laetis Urbem ingreditur.

911 Atqve hīc Militum acerrimi, qvos palmaria eō bello gesta spectabiles fecerunt, donantur Nobilitate, splendido illo Virtutis trophaeo, facinorumque heroicorum ad posteritatem monumento. (Qvi tamen per majorum merita fulgent, alienā sulgent luce: qvi per virtutes proprias, suā. Sed horum nonnulli ineptiam produnt, dum ab Vrsis, Gryphibus, Vulturibus, Draconibus etc. mutuatis insig nibus similem ferociam prae se terunt etc.)

912 Si bello, nondum bellis aut periculis, finis est, deduci in hiberna solet miles ad respirandum: (jucundi enim acti labores): si salvae undiqve res videntur, dissolvuntur militibus promerita stipendia, dearmatisqve missio datur; Emeritis rude et annonā donatis etc.

913 Navalis pugna magis formidolosa est: qvia qvoties ad classicum certamen venitur, toties cum Coelo et ventis, cum abysso et undis, cum ferro et igne, capitaliter luctandum est: nec pereundum, si pereundum, singulis, sed universis. Dum enim Classiarii propugnacula sua sibi, Naves, fulmineis machinis impetunt, qvatefaciunt, pertundunt, ponto mersant, qvis hīc evadendi locus? sicut et dum armis superata, uncisqve et harpagonibus attracta Navis captivatur, omnes captivantur.

914 Navium ibi et munium discrimina et appellationes disces, si qvando erit ut te istuc deferri contingat. Qvod qvidem detestabile omen avertat Deus!

915 Faxit potius idem ille Pacis Deus, ut BELLUM et ARMA obsoleta fiant nomina! Pereat inqvam, o pereat, Bellum, ingens illa Bellua, cornuta, dentata, rostrata, ungulata, toraqve furialis et exitiosa. Cui nihil est tam sublime, tam decorum, tam sacrum aut sanctum, qvod illa non cornibus suis dejiciat, dentibus conterat, rostro polluat et configat, ungvibusqve dilaniet atqve conculcet. Qvemadmodum tot olim et nuper florentissimarum Urbium, Rerumqve publicarum, et Regnorum cadavera, verius busta, eheu! ostendunt.

XCIV. Hominum cum DEO commercium.

916 Ingenii humani in Res et Homines effluxum, variosqve impetus, hucusqve contemplatus; veni jam, et qvomodo se imaginis ectypae radii suum in archetypum reflectant, specta.

917 Constricta enim sensu Numinis humana Mens, animadvertit se particulam esse divinae auroe, ejusqve qvi Rerum Author est imaginem, novas qvoqve res parturientem, nec desideriorum aut moliminum finem nisi in aeternitate invenientem. Unde se mundi tantum esse hospitem, aetrnitatis haeredem; hīc nihil nisi viatorem, ibi demum civem, credit; duceqve illuc sibi esse opus autumat. Qvem qvia non alium esse posse nisi unum Illum, a qvo, per qvem, et in qvem sunt omnia, suspicatur, illius favorem sibi necessarium rata, neqve Cogitatione ullā Majestate ejus indignā, neqve factis Sanctitati ejus contrariis, nec deniqve diffidentiā de oeterna Bonitate ejus, offendendum Illum esse firmiter statuit.

918 Trinus ergo veluti spiritus est, qvō tota Religionis vita permeatur: nempe Venerabilis de divino Numne sensus; Serium ei placendi

page 703/704, image: s424

Studium; Praesumtaqve de bonitate illius persvasio, unica illa in omnibus mundi inferorumqve procellis anchora sacra, unicus salutis portus. Desperatio qvippe contumelia est in Bonitatem Dei, animaeqve interitus: qvā qvisqvis corripitur, amittit clavem Coeli, et ad Omnipotentis thronum scalam, Orationem. Absit igitur ā nobis Irreligiositas, brutalis ille mentis humanae stupor, cordisqve aerugo! Absit Superstitio, inepta Religionis imitatrix, veraeqve Religionis spuma.

919 O qvam stulti sunt Athei, qvi in corde suo dicunt, Non est Deus! (Psal. 14. 1): cum tamen ipse communis sensus, si hunc retinent, totusqve Creaturarum chorus (ordine suo admirabili et perpetuō Artificis sui rectricem manum ostendens) eos convincat. Nec saniores sunt Epicuri de grege porci, pascere non animam pietatis polline, sed ventrem voluptatum furfure, sveti (nam qvid Cani et balneo?) Et qvi Sadduceorum laborantes morbo, vitam post hanc vitam exspectant nullam, seipsos facientes bruta homines qvum sint, vere bruta.

920 Qvia vero Sol ille aeternus, aeternae vitae et lucis fons, videri non potest nisi aut persemetipsum, aut in Speculo cui radios suos, ad reflectendum in nos, immisit, qvae Revelationum ejus faces sunt: fit ut nulla non Religio Revelationum aliqvod lumen (five scripto sibi traditum ā majoribus, sive oretenus) jactet. Unde provenit, ut silentiō rursum in eo consentiant omnes, Fidem, Vitam, Spem, ut ne fallant, revelatione divinā esse fundanda et normanda.

921 Novissime, qvanqvam Deum esse spiritum, et spiritui convenire spiritualia, fateantur omnes: qvia tamen nos corporei sumus, sensuum ministerio ad spiritualium cognitionem promovendi, inde est qvod Velis et umbris gaudet omnis Religio, Ritusqve externos qvosdam admittunt omnes.

922 Religio nihilominus Religioni non dissimilis solum est, sed et e diametro distat. Cujus rei culpa in homines ipsos referenda venit: qvod Revelationes divinas aut nesciunt, aut prave interpretantur, aut comminiscuntur ipsimet audaculi: qvibus dum aliorum simplicitas fidem adhibet, imposturarum ludibriis sese involvit.

923 Hanc Religionis in Paradiso primum plantatam Arborem, in qvatuor hucusqve principales excrevisse ramos, sed singulos in minora rursum sparsos germina, observabis: Gentilismum, Iudaismum, Christianismum, Mahomedismum. Qvarum qvaeqve ad suum se refert Auspicem, sua jactat Revelationum Oracula, suisqve se ostentat et decorat Rituum Cerimoniis. Triste hoc, et animabus majorem in modum periculosum, viarum Coeli divortium, adesto ut speculemur qvoqve!

XCV. Gentilismi Tenebrae.

924 E tenebris evocare Lucem, Dei: Lucem obnubilare tenebris, satanae opus est, jam inde ab initio et hucusqve. Deus enim Creator creato ā se Homini aeternae salutis et felicitatis viam ostendit clarissime: sed ā qva eum mendaciorum pater mendacii offundens tenebras abduxit neqvissime.

925 Ita prolapsi homines primi, a Deo tamen ad poenitentiam et fidem revocati, admissam culpam agnovźre, attractam corporis et animae nuditatem erubuźre, promissioneqve venturi Seminis, caput Serpentis contrituri, amissam misericordiae spem recuperavźre.

926 Qvam fidem et spem in eorum cordibus ut roboraret Deus. caesae mox sunt hostiae, ex earumqve exuviis confecta nuditati tegendae indumenta: qvae prima fuit Victimarum et occasio, et scopus, et sensus.

927 Sed atat, stupor humanus ritum arripuit sine re! Sacrificia peragenda sine fide in futurum illum Vindicem, et libertatis nostrae Assertorem. Qvod Religionem in nucis cassae similitudinem, cortices sine nucleo continentem; placereqve Deo, et placare Deum, superficietenus peracti operis merito qvaerentem, transformavit. Cujus erroneae et exitiosae opinionis primum authorem, testem, exemplum, allegat Scriptura Cainum.

928 Ut autem error foecundus est, prima illa deviatio mox in aliam homines praecipitavit hallucinationem: attentatam scilicet invisibilis Numinis praesentiae visibilium rerum palpabilibus signis effigiationem. Unde tot et tam sui dissimilia excogiata simulacra Dei; qvi cum infinitus sit citra majestatis suae imminutionem, assimilari finitae rei nulli potest. Ideoqve res haec irreverentem Numinis reverentiam, monstrosamqve Idololatriae multiformitatem, induxit.

929 Emersit tandem impia illa pietas, qvā Mundus ut plus haberet qvod coleret, plura finxit Numina, qvaelibet Terrae Natio proprium peculiaremqve Deum. At vero si plures Soles Mundus non fert, nec ullum in tota rerum Natura Animal plus qvam uno capite reperire est: qvomodo rerum Universitas plures feret aeternos Soles? qvomodo unum Universum a pluribus regetur, sine discordia, capitibus? Ab uno pendere multa, etiam infinita, unitas est: a pluribus etiam pauciora, distractio.

930 Una reperta Gens, sibi visa caeteris sapientior, Graecorum, qvae domi etiam prose [gap: Greek word(s)](deorum multitudinem) in infinitum extendere, innumeros deos et deas comminisci, illis omnia qvae humanitus fiunt (ex hypothesi, [gap: Greek word(s)], qvod Dei progenies sumus) attribuere ausa: divisa puta in rerum administratione munia; Connubia item et sobolis procreationem; dissidia item, rixas, odia, bella etc. majore impietare an insaniā, haud facile dixerim.

931 Romani hos aemulati, ut ne qvidqvam Numinis negligere viderentur, cujuscunqve nominis deum aut deam ubicunqve Gentium coli animad verterant, omnes ad se transpotatos cultu dignati sunt: dividentes eos in majorum et minorum Gentium deos, superos et inferos etc.


page 705/706, image: s425

932 Qvin et novorum accessione Numinum catalagos augere Deorum pietatis esse putārunt: relatis in divos demortuis hominibus, qvos sublimior aliqva virtus, et in patriam merita, ultra communem extulissent sortem. At ō caecitas! credere qvidqvam esse Deum, qvod heri fuit non deus!

933 Excusationis velum praetendebant his deliriis prudentiores: Deum qvidem aeternum, Patrem omnium, non esse nisi unum, progeniem vero illius, et ab illo dimanantes virtutes, ad eumqve redeuntes divinas animas, innumero esse numero, variisqve venire appelationibus. Sed color qvaeritur, qvō turpitudo honesti specie veletur.

934 Jactabant et Oracula sua isti Ethnicorum errorum assertores: sive qvae a daemonibus Idola obsidentibus accipiebant, sive qvae comminiscebantur ipsimet, simulatis occultis cum aliqvo deorum aut dearum colloqviis; sive qvae Sybillinis comprehensa libris asser vari dicebantur.

935 Fana deastris suis exstruebant qvidam splendida, inaugurabantqve splendidis, varie superstitiosis, ritibus. Alii negabant Numinis majestatem includi oportere muris ac tectis: eoqve aras erigi, et cultum peragi, malebant sub dio, in excelsis locorum, et opaco sylvarum etc.

936 Et qvia Victimam pro delendis Mundi peccatis ignorabant, modos viasqve admissas culpas expiandi ipsimet in ventum ibant: tum aspersionibus aqvae lustralis, tum satisfactionibus sangvinis proprii, flagellatione vel caesionibus aut punctionibus e corpore fusi. Immanissimus, Molochi sub nomine coli svetus cacodoemon, atrocissimas a parentibus exigebat victimas, infantum viventium, horrendumque ejulantium, ustulationem.

937 Utqve simles haberent labra lactucas, feriatos dies transigebant effusā licentiā Ut nominatim fuerunt Dionysia, ubi jus luxuriae publicae erat; et Floralia, ludis inverecundis transmitti solita; et Compitalitia festa, tripudiis campestribus dicata: et similes abominationum illecebrae.

938 Tam periculose a vero Numinis cultu aberrantium, multiplex chaos superest hinc inde per Orbem, homines qvibus vel lapis, vel lignum, vel metallum, Deus suus est et omnnia: et qvi serviunt ignoto DEO, dum adorant, et nesciunt qvid. Aut etiam qvi prudentes scientes humani nominis hostem adorant, Satanam, ut Indorum pars: qvi stultissimae sapientiae nobis dant specimen, dicentes; Qvia laevis istis numinibus mille nocendi sunt artes, facimus eis, non qvī nobis commodent, sed qvī non incommodent; hem deliramentum!

XCVI. Judaismi Aurora.

939 Cum integrae Gentes malo auspiciō Factorem suum deserere, et qvasi certatim figmenta cordium, aut etiam manuum suarum, seqvi occiperent, placuit Deo ter Optimo Maximo huic impietatis diluvio aggerem opponere. Evocato igitur de medio delirantis turbae Viro simplici, cui Abram nomen erat (mutatum postea in Abraham) renovavit primi foederis (de Fide in se, Charitate erga se, et expectandae a se misericordiae Spe) capita, dicens. I Ego sum DEUS forus Omnipotens. II Ambula coram me, et esto perfectus: III Ego ero clypeus tuus, et merces tua magna valde. (Gen, 17. 1. et 15. 1) Additō promissionibus his, e posteritate sua proditurum illud conterendo Draconis capiti destinatum semen, MESSIAM, in qvo denuo benedicendae essent omnes familiae Terrae. (Gen. 12. 4. et 18. 18. et 22. 18.) Ut ergo sibi adhaereret cum omni posteritate suā, qvam interim Circumcisionis sigillo ab aliis Gentibus discriminari voluit.

940 Postcaqve illi, multiplicatae validum in populum, sanctam suam Legem dedit, per magnum Prophetam Mosen; divisam sapientissime in Moralia, Ceremonialia, Forensiaqve praecepta.

941 Moralia fuerunt interni et aeterni cultūs norma, comprehensa Verbis decem, promulgataqve tremendā majestatis voce de monte Sinai, et inscripta post ipsius Dei digitō Tabulis duabus lapideis, missaqve ad illos per Mosen. Priori Tabulae inscripta erant Officia pietatis erga Deum. I, de cavendo alieno Numine: II, de fugiendis Idolis: III, de Nomine suo sacrosancte habendo: IV, de Sabbati die reverenter obeundo. Alterā Tabulā describebatur debita proximis observantia: nempe, V de Parentibus et benefactoribus in honore habendis: VI, de nullius Hominis violanda Vita: VII, nec temeranda Pudicitia: VIII, aut subtrahendis bonis externis: IX, nec laedenda Fama: X, cavendo deniqve pravae etiam Appentionis inordinato motis.

942 Qvia vero Velamentis gaudet Religio (ad ineffabilia my steria sensibus qvoqvomodo praesentandum) obvelare ibi qvoqve Deo libuit, Ecclesiae tunc infanti, futura Redemptionis mysteria variis Ceremoniarum umbris. De qvibus qvicqvid divinitus ordinatum legimus, Legis Ceremonialis nomine venit. Qvale fuit ad unicum Deum, interqve Deum et Homines unicum Mediatorem, et pro Mundi peccatis unicum sacrificium, et unicum, omnes illuminantem Spiritum Sanctum, adumbrandum, ordinatio de unico tantum, tanto licet in Populo, Sanctuario: et unico in illo Altari; et unico Sacerdote summo: et unico jugiter ardente Igni, etc. etc. etc.

943 Ut tamen DEUM illum verum, Deum Israelis, esse unum et trinum discerent, jussit erectum inter eos Tabernaculum suum (posteaqve Templum) tripartito dividi: ut Atrium exterius esset pro toto populo: interius pro Sacerdotibus et Levitis: intimum pro solo Sacerdote summo. Congregariqve eum in locum ter de anno populum totum, ad celebranda beneficia Dei, I Ut Creatoris et Conservatoris omnium, festo Scaenopoeias: ubi conservationis suae in deserto per annos qvadraginta recolebant memoriam: II Ut Redemptoris sui, festo Paschatos: ubi liberationis suae ex AEgypto. et vindicationis ab Angelo percussore per sangvinem Agni, recordationem obibant. III Ut Sanctificatoris sui, festo Pentecostes: ubi caelitus sibi datae Legis com memo ratio fuit etc.


page 707/708, image: s426

944 Mandavit qvoqve sibi offerri Victimas; tum Laudis, pro beneficiis collatis; tum Deprecationum, pro impetranda (a Deo sibi per Messiam propitiando) delictorum gratia; tum deniqve spontaneas oblationes, pro contestando aeterno erga Deum suum obseqvio, et continuandae erga fe aeternae illius misericordiae fiduciā.

945 Pars qvoqve Ceremonialis Legis fuit, Ordinatio de proventuum primitiis Deo, et decimis Sacerdotum Collegio ad continuandum sacrum Dei cultum, offerendis. De abstinendo item a Cibis immundis; et Sangvine in cibum vel potum non adhibendo. Illud eo, ut totos nos sanctos et mundos esse debere commonitorio esset: hoc, ut sangve Agni purgari Animas memores, rem usui sacro destinatam ad usus vulgares transferendo profanare caverent: sic ceremoniam hanc interprerante Deo ipso (Lev. 17. V. 11.)

946 Legis Forensis mandata ad Populi durae cervicis refrenationem pertinebant: eōqve fine qvomodo administranda essent Iudicia publica, et qvam severe animadvertendum in praevaricatores, qvamqve duriter puniendi maligne peccantes, et a violentia rursum defendendi innocentes, praescribere particularissima visum est Deo iniqvitatum osori. Inprimis ultimā paenā affici voluit prorsusqve e medio tolli. Dei desertores, et Nominis divini blasphematores, et nomine Dei seductoria Verba loqvi ausos, sibiqve Propheta personam imponentes etc.

947 Ita Legibus et poenis circumvallati, incurrebant tamen in crimina: ideoqve per submissos identidem spiritu prophetico afflatos Viros admonebantur; et qvoties istos qvoqve despectui haberent, redireqve per poenitentiam ad Deum detrectarent, castigabantur. Donec et toties blanditiis revocanti, minis instanti, poenas intentanti, aut etiam plagas infligenti Deo contumaciter rebelles, Terrā patriā ejecti, Templo et Sacerdotio exuti, et qvisqviliarum instar per Mundi Regna (tristi irae Dei, judicia sua a Domo sua inchoantis, spectaculo) dis jecti sunt: retinentes nihilominus avitae Religionis umbram.

948 Abierant jam ante bis mille annos tres in sectas, Pharisaicam, Sadduceam, et Essenam: nunc in duas potissimum divisi sunt. Europaei nostri superamenta sunt de tribu Juda et Benjamin, in captivitatem abducti, post ereptam illis ultimo terram Palaestinam, per Romanos. Asiatici decem Tribuum post destructum Israelis Regnum in Assyriam et Orientales Terras dispersarum sunt progenies: qvibus cum nostris Vatinianum et implacabile intercedit odium.

949 Nostri etenim Pharisaico traditionum fermento infecti, commenta Rabinica (nugacissimo Talmudi libro contenta) tanqvam pretiosos super Scripturas divinas commentarios in deliciis habent: qvam alteri isti, solis Prophetarum libris contenti, extreme abominantur. (Qvanqvam qvid et istis lampas haec Dei? qvid enim Coeco cum speculo?) Medullam tamen Scripturarum, promissum Messiam, magnam illam Patrum spem, hi et illi retinent, illiusqve Adventum eō usqve differri attoniti stupent, atqve ut veniendo veniat tandem, et se sic dispersos recolligat, certis anni diebus Deo Abrahami, Deo Isaaci, Deo Jacobi, multis cum jejuniis et planctibus supplicant.

XCVII. Christianismi Lux.

950 Christianorum nomen iis tribuitur, qvi magnam illam Mundi exspectationem, CHRISTUM (Unctum Dei vox haec signisicat Graecis, aeqve ut sua illa MESSIAE Hebraeis) cujus sangvine Paradisi culpa eluenda, iniqvitas abolenda, justitia aeterna reducenda, et amissa Coeli hereditas reparanda suit (Dan. 9. 24.) jam venisse, nec alium illum qvam JESUM Nazarenum, ob solum humilem hīc statum a Judaeis levi habitum, esse, corde credunt et ore profitentur. Nullā temeritate huc abducti, sed praemissis de Mundi Reparatore vaticiniis divinis, veritate ipsā in Christo comprobatis, persvasi.

951 Summa est: qvod in ipso praenuntiati temporis puncto apparuit, ablato a Juda sceptro; et qvidem loco qvem ipsi natalem praedeterminaverant Oracula divina, Bethleemi: atqve de Domo et familia David; et nascendi modo supra naturae sortem, pura ex virgine; et qvod verbo et opere potens fuit, signa edens qvae mortalis posset nemo; vitamqve vivens per omnia incontaminatam, sancte sanctam; et qvod morti addictus innocens, maligno eorum livore qvos veritate offenderat, pertulit eam sic qvomodo vaticiniis Prophetarum praedictum, Victimarumqve ritibus praefiguratum fuit, tolerantissime; Orans insuper pro Crucifigentibus se, et sic tentationes omnes, mortem qvoqve ipsam, morte suā vincens, novus coelestis Adam: protestatus prius, se animam suam tradere pro Ovibus suis, hoc mandatō acceptō a Patre suo (Ioh. 10. 18.) in redemptionem pro multis (Matth. 20. 28.) et sanctificare seipsum pro hominibus, ut per id sanctificarentur ipsi (Ion. 17. 19.)

952 Roborat fidem, qvod sicut dixerat Animam suam neminem a se tollere, seipsum eam et ponendi et rursum sumendi potestatem habere (Joh. 10. 18.) ita evenit. Nam et posuit eam vere, emittens spiritum non ut alii moribundi debilitate fracti (Iob. 14. 10.) sed cum rugitu vocis magnae (Mat. 27. 50. Marc. 15. 37. Luc. 23. 46.) Et reassumsit eam, die tertiā resurgens a mortuis, suosqve redivivus toties revisens; qvadragesimā tandem die ascendens visibiliter, ipsis aspectantibus, Coelos: demittens inde super electos prius, ad Gentes Legatos suos, Apostolos, qvemadmodum pollicitus erat, Virtutem ex alto, Spiritum sanctum, qvā induti, et lingvarum dono mirabiliter instructi, irent annuntiatum populis, Sapientiam illam Dei, per qvam Mundus fuit factus, descendisse, carneqve humanā tectam nobis conversatam fuisse. Sed Redemptionis opere peractō rediisse ad Deum, et reversuram ultimo die ad mortuos omnes resuscitandum, et sic plene tandem opera diaboli abolendum, mortem qvoqve ipsam; et inchoturum

page 709/710, image: s427

cum suis Vitam, aeternam. Cujus participem fore, qvisqvis a peccatis resipiscens crediderit, et in nomen Patris, Filii, Spiritusqve Sancti baptisatus fuerit.

953 Adde qvod haec Evangelii tam simplex, per homines tam simplices, nullāqve humanā potentiā, vel authoritate, aut sapientiā, armatos, praedicatio ita pervicit; ut licet omnibus viribus resisteret Mundus, mactarenturqve ut Oves, non tantum Apostoli omnes, extra Johannem, sed et Martyrum myriades tercentenis annis: Religio tamen ipsa Christiana, milles accīsa, incīsa, concīsa, excīsa, supervivit. Qvid, supervivit? superat etiam et vincit. Succubuit enim tandem Mundus, videns Homines qvi bonis et vitā spoliari maluerunt qvam Christo, totos divino aestuantes amore, pro salute proximi qvotidie venales, malorum bonorumqve Mundi obstinatos contemptores, unius Coeli et futurae vitae servidos anhelatores, ideoqve mortem in lucro deputantes, inter fidiculas et tormenta, laqveosqve, enses, ignes, triumphantes, et se vicisse clamantes. Haec inqvam ut vidit Mundus, obstupuit, mactandoqve Christi testes lassatus, manus adeo dedit, ut hunc usqve in diem plures accedant Gentes, haereditario illam fidelium patri promissam accepturae benedictionem.

954 Credere igitur, jesum esse novum Adam, ad reparandum res perditas coelitus missum, hominem vere divinum, imo Deum-Hominem, Gigantem geminae substantia, Divinitatis et Humanitatis horizontem, Dei et Hominum seqvestrum, datumqve generi humano a Deo magistrum, facit Christianos. Qvi Fidei, Vitae, Speiqve suae normam habent prae Judaeis perfectiorem (Scripturarum scil, divinarum Canonem novis amanuensium Christi, Evangelistarum et Apostolorum, scriptis auctum.) Extra qvam lucem omnes Philosophiae Ethnicae, Legisqve Iudaicae, alae et scalae breviores sunt, qvam ut ad mysteriorum Evangeliō retectorum sublimitatem, solatiorumqve svavitatem, pertingere possint. (Evangelium enim mel est, imo mellis medulla, legi comparatum: tametsi mel hoc non sine felle dari, h. e. Evangelii dulcedini Crucis acerbitatem aspergi, Crucifixo placeat: qvō non cibus tantum, sed et medicina, Animae fiat.)

955 O terqve qvaterqve igitur felices Christianos! si tanti nominis implendo mensuram regnare in se legem Christi, vitam Christi, Christum ipsum, paterentur! qvae sola et una aeterna cum Christo adeundi regna via est. Ut nempe Credamus, qvaecunqve Ille de sinu Patris prolata revelavit: et Faciamus, qvaecunqve Ille fecit et docuit (ad exemplum illus nos exinaniendo, et Voluntatem propriam, totam, ad tantum Dei voluntatem faciendum et patiendum, resignando) et Speremus, qvaecunqve Ille sperare, verbo iterum et exemplo, docuit; Postliminium mortis, Vitamqve nullo fine terminandam.

956 Haec ecce sunt qvae Christianismus, regia vere Coeli via, secum fert! qvae vel puecris e Catechetica doctrina, Christianorum my steriorum tirocinio, esse non ignota possunt. Qvid enim Apostolicum Symbolum nisi Fidem format? qvid Decalogus nisi Vitam, et Charitatis opera, normat? Qvid Oratio Dominica nisi Spem provocat? (Nempe qvod Paternum cor dare velle novit Filius Dei, hoc a Deo Patre petendo reqviri svadet, implendae petitionis fiduciam varie excitans.) Qvid deniqve Sacramenta nisi Fidem, Spem, et diffusam per Spiritum S. in cordibus nostris Charitatem, obsignant? operante omnia illa in nobis per Ministerii media eodem Spiritu Dei Sancto, haereditatis nostrae arrhabone, ut municipatus noster in Coelis sit Haec autem omnes Christiani, charum Deo nomen, habent, etiam si habere se, et abunde habere, non omnes intelligant.

957 Nam Coelestis noster legis interpres umbras Mosaicas verirate commutans, et viam legis salebrosam (ut Sancta illa et directa Sionis via fieret, per qvam incedendo ne stulti qvidem errare possent, Ies. 35. 8.) explanans, Legem moralem totam in unicum Dilectionis mandatum collegit: et Ceremonialem totam Baptismate et Eucharistiā consummavit: et Forensem totam ad Claves Regni Coelestis, seu Disciplinam Ecclesiasticam, in severis admonitionibus, correptionibus, Excommunicationeqve tandem (aut rursum Absolutione) consistentem, reduxit. Sed homines, selicitatis suae hīc incuriosi, relapsi sunt a Christo ad sese: hoc est prolapsi a simplicitate in multiplicitatem sensuum, rituum, et dehinc pugnarum.

958 O qvam bene futurum nobis erat, si fide simplici hunc aeternae Veritatis doctorem seqvi, svave humilitatis et obedientiae jugum (ad qvod nos in vitabat Matt. 11. V. 29. 30) tollere, levissimum dilectionis mutuae onus portare, spontaneaeqve Crucis participatione veteris in nobis Adami reliqvias, Affectus carnales, mortificare, animum induxissemus! At nos accendendo caelesti Soli nostro ratiocinationis propriae faculas; et de obscuris scripturae locis nos suspendendo tanqvam de cruce (qvum clarissimorum satis sit) et inflando nos adversus invicem sensibus propriis; et nihil tolerando alii in aliis, ne adiaphora qvidem (propter qvae scindi Ecclesias Apostoli vetuerant) qvas non excitamus tragoedias? Turpe qvidem dictu, sed si modo vera fatemur; Nihil inter Christianos aeqve regnat, ac ea qvae cum capite Legis Christi, Charitate, pugnant, Christumqve inter Gentes blasphemari faciunt, Odia, rixae, bella, et sese invicem evertendi studia: dehinc autem, veluti ruptis omnibus repagulis, omnis profanitas: ut Christianismum in Christianismo penitus desideremus. Visne dissensiones istas videre? Ulcus qvidem tangi non vult: at premendum etiam est, ut tabum et sanies exeat. Quod faciet suo tempore Deus: nos nihil nisi tangemus jam, pallio etiam charitatis strumas tegendo nostras.

959 Diem hebdomadae primum, qvem Dominicum vocant (qvia in eo resurrexit Dominus) feriantur omnes: caeteris festiviratibus divisis in statas, seu stativas, iisdem recurrentes Mensium diebus, ob idqve Festa immobilia dicta; et in conceptivas,

page 711/712, image: s428

Mensis mutantes, et ob id festa mobilia vocatas. Admittunt item ferias imperatas, publicis interdum supplicationibus et jejuniis indictas.

960 Qvoties feriatus illucescit dies, fervidiores Christiani se et suos domi prius sacris praeparant exercitiis, dumqve campanarum pulsu Coetus convocatur, AEdisqve sacrae panduntur per AEdituum januae, adeunt ipsi qvoqve, suos secum ducentes. Ecce autem ibi Cantorum chorus Psalmos, hymnos, et cantica spiritualia, decantat! accinente simul Pupulo, et assonante organorum Musicorum, sicubi habentur, concentu.

961 Concionem ad populum habiturus Praeco divinus, procedit e loco suo, conscendit ambonem sacrum, et praemissā gratiae Spiritūs S. invocatione, ex Oraculis divinis partem qvandam praelegit, et mox aliis Scripturis dilucidat. articulum aliqvem Fidei inde stabiliens, aut locum aliqvem communem, Charitatis vel Spei, Adhortationis vel dehortationis, Consolationisk vel kcomminationis etc. eliciens, exemplis confirmans, similitudinibus illustrans etc.

962 Concione finitā, precibusqve ac litaniā peractis, dimittit Ecclesiastes Concionem, faustā divinae Benedictionis denuntiatione. Fit tamen saepo, ut poenitentes veniant absolvendi, et administranda Sacramenta: ex communicandi autem et a sacris excludendi, qvi obduruerunt et obbrutuerunt ad malum.

963 Primum Christo inserendi, et Ecclesiae accorporandi, tinguntur sacro Baptismate, infantes etiam ipsi: sub conditione tamen Fidei, ad qvam eos institutum iri, pii ac fideles ad actum hunc exorati testes in se recipiunt: qvos baptisatus postmodum Susceptorum suorum nomine, Parentes autem eorum Compatrum et Commatrum suorum titulo, dignantur.

964 Non tamen desunt hos tales qvi rebaptizant, Catabapustae inde vocati: praetendentes, susceptum ab insciis sacramenti mysterium efficaciā destitui. Qvare illi suos non nisi adultos, ore suo fidem et obedientiam professos, et sic persemetipsos, scientes ac volentes, Christo devotos, ad Baptismum admittunt. Abyssini in Africa Baptismo Circumcīsionem (in honorem ut ajunt Christi, qvi et circumcīsus et baptizatus fuit) adjiciunt: Baptisma autem qvotannis iterant. Cophthuae et Suria ni in Asia Baptismo aqvae superaddunt Baptismumignis, inusto fronti charactere Crucis; aut immissis olei candentis guttis tribus. Addunt alii Exorcismum, ad depellendum ab homine baptizato impuros spiritus: et Chrisma, seu unctionem oleo sacro, ad unctionem Spiritūs S. designandam. Tandem, alii baptizandos immergunt flumini: alii aqvā solum conspergunt: alii neutrum esse necessarium, Baptismum sufficere internum (Fidei plenae) argutantur, Sociniani: cum tamen Christus credentes baptizari (h. e. Baptismi tesserā hāc notari, et ad militandum in castris Christi constanter hoc ipsō sacramentō obligari) mandārit.

965 Inprimis autem pomum [gap: Greek word(s)](contentionis) facta est Christianis, proh! sacrosancta Christi Coena, qvā ille in Agni Paschalis locum (et qvidem eā ipsā nocte, qva se in victimam pro nobis offerebat) sancitā, suos fideles suā pro nobis in mortem datā Carne cibari, et suo in peccatorum remissionem effuso Sangvine potionari, jussu. Recolant enim omnes licet Sacrificii hujus celebrationem, mysteriumqve hoc fide constare fatcantur: nihilominus tamen de praesentiae Carnis et Sangvinis Christi in Eucharistia modo, omnes propemodum sine modo rixantur; sententiarum non minus qvam rituum variam discrepantiam odiosissime sibi exprobrantes.

966 Ecclesiasticos si spectas Ordines, Apostolorum rempore Pastores Ecclesias pascebant; Doctores doctrinae puritati invigilabant; Seniores, seu Presbyteri, Disciplinae exercitio attendebant; Diaconi Eleemosy nas colligebant, dispensabant, erogabant. [ Apostoli enim, Christi ad Gentes legati; et Evangelistae, ad nuptias Agni invitatores, aeterniqve Sponsi paranymphi; et Prophetae, arcanae Dei voluntatis interpretes, futurorumqve nuntii, extraordinariae erant, et temporariae, vocationes. ] Sed temporis successu, variisqve occasionibus, gradus fuerunt multiplicati: ut tandem Ecclesiae Graecae ac Latinae prodiret visendo Ordinum gradatim sese attollentium apparatu Hierarchia.

967 Ibi namqve sacris initiantur primum Ostiarii, mox Exorcistae, dein Lectores, tum Acoluti, post Diaconi, demum Presbyteri, sive Sacerdotes; qvibus Missam faciendi, Consessiones audiendi, Aqvā lustrali conspergendi, Moribundos ungendi, Neogamos copulandi etc. confertur potestas.

968 Super Presbyteros (qvorum qvi uno Sacello, seu aediculae Sacrae, praeficitur, Sacellanus; qvi Paraeciae uni, Parochus) constituitur ad eos regendum, visitandum, in ordine continendum, Episcopus; Super Episcopos vero plures Archiepiscopus: qvibus iterum anteeunt Patriarchae: super omnes autem est Papa, seu Pontifex Romanus, cum Cardinalium suorum Collegio.

969 Monachi, paupertatem spontaneam, et castitatem, obedientiamqve, juxta Regulam certam professi, Monasteriorum claustra inhabitant: qvibus intra sua vota continendis praenonuntur Antistites, Abbates, Praeposiri, Priores: Virginibus autem similiter devotis, et seculo exemtis (qvas Monachas, et Sanctimoniales, tandem et Moniales, vocant) Antistitae suae, vulgo Abbatissae, praesunt. Eremitas, qvi scandala Mundi declinantes deserta inhabitant, religiosis accenseas licet.

970 Scandalosa invehentibus in Ecclesiam discidia, sibiqve colligentibus factionem, Schismaticis nomen est; desciscentibus ab Ecclesia penitus, et communioni renuntiantibus, Apostatis. Sed qvi Scripturis abutentes Dei verbis non Dei sensum, sed errores, propinant, Haeretici sunt: at ipse pravi dogmatisauthor, et obstinatus ac deploratae arrogantiae decreti Sui assertor, eōqve Veritatis ac Ecclesiae oppugnator, Haeresiarcha.


page 713/714, image: s429

971 Qvod genus scandalis qvoties occurrendum est, cogitur primorum Ecclesiae panegyris et solemnis congregatio, prout morbus serpit; intra septa unius Provinciae, aut Nationis, aut etiam ex omnibus Christianis Regnis, qvod Oecumenicum vocant Concilium. Hīc congregati Catho lici orthodoxi piiqve viri, Controversias qvomodocunqve motas secundum Scripturarum et fidei analogiam determinant: Schismata componunt, et dissidentes reconciliant; in refractarios gladium Disciplinae stringentes, blasphemos autem excommunicationis fulmine ferieutes. Si qvid tamen supraqvam humano ingenio determinari possit obvenit, indecīsum suspendunt: atqve si qvid emendare nesciunt, DEO vindici committunt.

XCVIII Mahumedismi nova caligo.

972 Mahumedanos a Mahumede denominamus, qvicunqve istum Orientis herpetem et cancrum, pro tertio magno Mundi Propheta (qvō titulo ab ipsis et Moses et Christus honoratur) babent et colunt. Is enim ex insidiis Regna mundi petens, ut proniorem in obseqvia haberet superstitione dementatam plebem, finxit Gabrielem Angelum subinde sibi loqvi, et arcana qvaedam revelare. Qvarum Revelationum exitus tandem fuit Religio nova ex Iudaica et Christiana miscella, qvasi uirāqve faetlior: nec scilicettam ceremoniis onerans, ut illa: nec tam sublimibus et scrupulosis qvaestionibus discrucians, ut haec.

973 A Mose mutuatus est leviores qvasdam Ceremonias, a Christo doctrinae Moralis partem: alia de suo addidit. Ut qvod feriam hebdomadae sextam (qvam Gentiles attribuerant Veneri (suis esse feriaticam voluit: rationem praetexens, qvod eā die creatus esset Homo. Precari item suos, et ablui de die qvinqvies, jusht: jejunare nonnunqvam, idqve toto die, ad stellam usqve: sed ita, ut noctem seqventem ad comessendum haberent liberam. Vino et Suillā ex toto suis interdixit: polygamiam vero omnibus indulsit, Voluptates praeterea corporeas post obitum promittens in paradiso etc.

974 Hanc monstrosae Religionis nubem Arabicus continet liber Alcoran, divisus in Azoaras, seu Capita, 114. cui dati mystagogi Talismanleri ac Dervisi, non tam interpretando lucem, qvam silendo authoritatem, conciliant (capitale enim apud ipsos est de Religione disputare) qvibus vero Eleusinis sacris supremā authoritate Mufsti praeeminet, Muslimorum omnium (ita enim seiplos appellant, i. electos) Pontifex.

975 Contendunt illi qvoqve inter se, de primi Alcorani interpretibus: qvem alii solum Ali esse volunt authenticum, alii huic tres alios pari dignitate addunt socios, Aomar, Osmar, Ebubecar. Atqve haec est atrocissimi et inexpiabilis inter Turcas et Persas odii, perpetuorumqve bellorum, causa. Vah non intelligunt mortales male Religionem armis flammisqve, mediis videlicet Religioni ex diametro oppositis, defendi!

976 Rem vero lamentabilem! Deum, unitatis radicem aeternam, adeo nos non unire, ut nullibi magis, et noxie magis, dissideamus, atqve hīc. Non illius tamen culpā, qvi ut Unus est, ita in se Unum esse vult omnia: sed nostrā, qvi ab unitate recessimus ad multiformitatem. Cui incommodo neqvicqvam mederi qvaerunt Liberuni, Religionum indifferentiam Conscientiis permittentes. Hoc enim consilium non ex Deo est, qvise Deum Zelotem appellat, et a nobis pro veritate et cultu suo Zelum reqvirit: qvia qvi non zelat, non amat.

XCIX. Providentiae divinae omnia permeantis contemplatio.

977 Ut manum imponamus extremam: Estne jam volupe videre eae quae videri non possunt? oculis puta brutis, et corde stulto (Psal. 94. 6) Qvae illa? Invisibilis Ille rerum Auctor et actor, qvi aeternitatem inhabitans inde omnia intuetur, Angelorumqve in visibili ministerio administrat omnia, maxima minima.

978 Nam tametsi omnium Opitulator opis indigus non sit, complacitum tamen illi suit constituźre sibi Dispensationum consilii sui administros praeveloces, mole corporeā haud praepeditos, qvi mandata obirent amandati; et ocyssime se reserrent mandatis functi, ad circumstandum gloriae Thronum.

979 Qvorum pars, concepto in majestatem superiorem odio, obedientiaeqve remisso nuntio, proturbati sunt a solio gloriae, et detrusi ad tenebras Averni: perseverantes autem constabiliti in bono, ut a lapsu immunes jam sint in aeternum.

980 Distingvi eos inter se nominibus, liqvet eqvidem e Scripturis, sed qvae in nostram venire notitiam noluit Deus, praeterqvam Gabrielis, Raphaelis, Vrielis, et si qvod praeterea. Atrorum geniorum caput Beelz ebubum (Muscarum dominum) dici legimus; Latinā voce Luciperum cognominare adsvevimus.

981 Bonis inter officia datur, assistere hominibus piis, ad calamitates ab illis averruncandum, et ab insultibus Orci eos tutandum, tandemqve ad animas eorum Coelo inserendum. Apparere eos interdum, rursumqve disparere, constat: neqve credendum id fieri oculos perstringendo, sed apparentiā verā.

982 Praestigiae malis conveniunt geniis: qvibus a diverso apparendi modo diversa imposuit gentilis superstitio (collusiones illorum saepius experta) nomina. Ut nempe apparentes in alicujus demortui persona, Larvae dicantur: proterrentes homines aliās, Spectra: infantibus infesti, eosqve in faeminea forma opprimentes ac exsugentes, Lamiae: per noctem intempestam tumultuantes,

page 715/716, image: s430

Lemures: veteratorie alicui in domo famulantes, Lares et Penates: in Vitro asservati, et cum illo empti, curiosulisqve arcana qvaedam interdum dictantes, Spiritus familiares. Ludibundi sunt omnes, et deceptorii: qvorum tamen malā voluntate, pravisqve moliminibus, ad salutarem piorum probationem, promeritamqve impiorum divexationem, bonus sapiensqve Deus bene sapienterqve uti novit, et utitur.

983 Delirant ergo, qvi cum Epicuro otio sum faciunt Deum, qvia rerum tumultu non fatigandum censent: qvem tamen rebus intervenire, tam crebra prodigia et vaticinia, insigniores rerum mutationes praesagientia, et eventis toties comprobata (ut ab Omniscio nos praemoneri, dubitare nisi mentis expers non possit) arguunt.

9 84 Nec impar Stoicorum insania, qvi ex naturalium causarum concursu Fatum fabricant, cujus catenis ipsum qvoqve rerum omnium Rectorem ac Motorem innectunt. Res qvippe non tali necessitatis nexu procedere, hoc potenter arguit, qvod non eadem semper effecta ab iisdem veniunt causis: cujus rei documento sunt tot fallaces Astrologia judiciariae (qvae similibus Coeli et Stellarum posituris, similes assignare conivevit aeris tempestates, aut natorum sortes) praedictiones.

985 Ridendi qvoqve sunt Machiavellistae, subtiles atheistae. qvi Mundum humanis regi consiliis (intelligunt autem astutias) sibi persvadent, qvam inepre! Persaepe enim optime cogitata pessime cadunt: qvia Homoproponit, Deus disponit; imo dis turbat consilia humana consiliis suis adversa. Saepe rursum inconsultam Atheniensium temeritatem (qvod olim paroemiae loco fuit) exitus seqvitur bonus: qvia humamae fattuitati (ut nunc in proverbio est) divina patrocinatur providentia. Istos vero fanos bifrontes, a fronte simul et occipitio oculatos (qvi sibi qvae sunt, qvae fuerunt, qvae mox Ventura putantur, non ignorare; calliditateqve suā omnibus, Deo etiam ipsi, illudere posse videntur) eā tan dem mactat infelicitate, ut fastuosis suis excidentes ausis, aliis risui, sibi desperationi, relinqvantur.

986 Tu ergo firmiter statues, certo esse Oculum omnia videntem, et Aurem omnia audiem, et Manum omnia operantem. Mens hominis providet homini, Mens Universi Universo: sed haec perfectius, qvia sine prineipio et fine videt, praevidet, pervidet, omnia: imperfectius illa, qvia incipit et desinit; atqve etiam dum intenditur maxime, paucis videndis, praevidendis, pervidendis, sufficit: qvia uni loco et tempori inclusa, non nisi rerum particulam ante se habet; ipsa qvoqve simul nonuisi Universi particella (hem qvantilla!) exsistens. At Circulus ille aeternus cujus centrum est ubiqvc, et circumferentia nusquam, intra se inclusa tenet omnia, elabi aut effugere sibi nihil patitur.

987 Fortis et Fortunae nomina, nomina sunt, qvibus rei nihil subest, nisi fortuitos Casus intelligas. Sed neqve hi aliter qvam nostri respectu dicuntur: Oculo omnia videntis, imo omnia intendentis, et metas rerum praedisponentis, nihil est fortuitum.

988 An ergo rebus insunt Omina? Cave aliter staruas. Omnis essectus habet ante se causam: omnis eventus aliqva praegredientia signa. Captandis igitur Ominibus dabimus operam? Cave istūc abripiaris. Si qvid futuri te praescire tuā interesse videbit, qvi videt omnia, et videbit te humili fiduciā pendere a bonitate sua, non committer qvin aut tibi detegat, aut te inscio mala tua a te avertat. Tu tua fata invitō Illō anticipare cur praesumas?

989 Laetare potius, curae esse te Illi, cujus Oculus irretortus et inconni vus est ad omnia, tametsi ad multa conniveat: et cujus Manus potest omnia, tametsi non faciat qvae nos vellemus omnia: et cujus providentiae afflictiones etiam instrumentum sunt, bonis in bonum. Unde illud, Deo charissimi flagellis proximi: sed et rursum, Pro Deo afflictissimi, Deo proximi.

990 Utut autem verum fuerit, qvod paulo ante memoravi, Providentiam divinam insipientibus patrocinari: insipientes tamen per simplicitatem intellige. Subdole ac temere cum Deo et rebus agere, paratam a tergo habet poenam: lento licet gradu ad vindictam sui divina procedit ira, tarditatem tamen supplicii gravitate pensat. Contra, ferio agere, qvicqvid per nos boni agi potest, qvocunqve eventu fiat, laetam dar conscientiam: securis nobis, sub tam bono omnium Directore nullum malum sine aliqvo bono esse posse; si non hīc mala nostra terminentur, saltem in futuro illo seculo.

991 Exirema cuiqve nostrūm linea Mors est: qvam qvisqvis fugitat, umbram suam fugitat, qvae nec effugi potest, nec habet cur fugiatur. Quid enim est Mors? Externoqvidem aspectu terriculamentum tetrum: propius vero inspecta, Morborum ultimum remedium, calamitatum finis, peractae navigationis portus: Post Vitae fatigationes somnus, a qvotamen expergefactio certa est: Transitus deniqve angustus ad augusta bonis; malis autem mortis nunqvam moriturae vestibulum. Sed et Mundo ipsi aderit decretorius ille dies, qvō conflagrabit, moxqve e, cineribus suis reviviscet, vivacissimus iste Phoenix. Ubi nobis in vitam reductis, tremendo illo Judicio, merces reddetur, unicuiqve secundum opera sua: qvomodo enim qvis hīc sementem fecit, ita ibi metet.

992 O ter qvaterqve beatos, qvibus tum superata tellus sidera donabit! Quid enim tum erit nisi Triumphus triumphorum, et Convivium conviviorum sine fine? Cum in Mundi theatro coronabuntur, qvi hīc dimicārunt strenue: hīc Judices, ibi judicabuntur: hīc judicati, ibi Judices erunt: qvibus qvod hīc erat tormentum, ibi erit ornamentum, stupendā rerum inversione.

993 Vae autem, et iterum vae, inselicibus illis qvi hīc abominanda patrārunt! qvia gloriae suae vindex malos male perdet, partem illis cum illo assignans cui servierunt hīc, rerum Perditore, in

page 717/718, image: s431

ardente igne atqve sulfure: ubi vermis eorum non morietur, et ignis non exstingvetur.

994 Sic erit exremum Fabulae mundan! bene qvidem peractae plausus arernus; male autem, sibilus et explosio, steiustqve et stridor dentium, aeviterna: ubi mali bibent improbitatis feces: boni autem colligent pietatis fructus. Atqve hīc etiam ultima sit linea lustraminis rerum nostri: jam manum de tabula.

995 Sed utinam qvemadmodum Deo cuncta creata curae sunt, ita Ille nobis omnibus curae sit! Vtinam qvemadmodum de sublimi descendimus, ita revertamur eōdem! Ita demum peractā mortalitate mori non trepidaremus: liberandi sic e Corporis carcere; stultorumqve cavea, satanae caupona, tenebrarum tabernaculo, turpitudinum voragine, Mundo. Insultaremusqve morti, dicentes: O Mors, tu qvidem morieris in me, at ego reviviscam in te!

C. Colophon.

996 Attigimusne Operis calcem? an messe peractā spicilegium aliqvod superest? Qvae hactenus tradidisti, ut digitos meos (confidenter dicam, ambitione relegatā) teneo.

997 Praefiscini! Magnus sum, si est ut dicis. Sed audi! In portu qvidem navigamus, ne tamen nobis nimium placendo in portu etiam impingamus, cavendum. Ego sane ut omnia videres alia in aliis; cogitationes qve istae posteriores sapientiores essent prioribus; fluerentqve tibi, fontibus apertis, rivi, annisus sum: et certo futurum spero, ut animae tuae hortulos rore Sapientiae irrigari sentias, qvoqvō te in lumine hoc verteris. Si nihilominus votum per omnia non asseqvimur, solatio erit, nemini unpvam fuisse fiaudi, magna in sylva non omnes coepisse feras. Et opere in magno fas esse obrepere somnum.

998 Tu modo jam, si tibi salivam sensisti moveri, ne de his gustasse ut Canis de Nilo videaris, Plut ultra contende: inqve Authorum Palatia, qvō jam tibi aditus patet, ingredere. Nī facis, eris ut qvi a fanua aberrat: aut ut qvi ad loca inaccessa viam sibi labore magnō munivit, paratam ingressus non est. Calem igitur Sapientiae ne desere, hucusqve progressus: ab ipsane messe discedas? telam exorsus a pertexenda desistas? Rivulis ad fontes deductus, hos destituas? Dulcius ex ipso fonte bibuntur aqvae.

999 Ad extremum, Vellicet tibi illa Dei vox, ut si sabis exirema prospicias! (Deut. 32. 29.) Ultramundanaqve illa, qvae veram lucem, svavitatem, aeternitatemqve habent, ita tibi proponas, ut qvaecunqve antecedunt istuc dispona: nec vita tua tota aliud sit, qvam ad illam vere vitalem Vitam via! Sic vive, ut post vivas! Vive Deo, qvi est author Vita tuae! Vive Conscientiae, qvae est vita Vitae tuae! Vive Famae, qvae est vita post vitam tuam. Quae solicitudinum triga uno sacrosanctae Pietatis studio continetur: cujus tu, ad supernae palmae cursurus honores, memineris memmisse. Atqve sic aeternum salve, aeternumqve Vale.

1000 AEternitatis autem Praesidi, VNI et TRINO, qvi suit, qvi est, qvi erit, [gap: Greek word(s)]omnium [gap: Greek word(s)], primo et novissimo, laus sit, et benedictio, et gloria, et regnum, in omnes sempiternas aternitates! Amen, Amen, Amen Hallelujah!


page 734/735, image: s432

DE STUDII PANSOPHICI IMPEDIMENTIS.

HActenus qvid circa tres primas et imas Pansophicae Scholae Classes moliti simus, explicatum est. Patuit vero mature, mos desiderii nostri fastigium non asseqvuturos; propter causas, qvas involvi silentio praestat. Videbam univer sali studio vix esse locum ibi, ubi frustillata sapiunt, qvaerunt, agunt, tantum non omnes: et impatientia regnat, consilia non ematurari, sed praecripitari, urgens: Zelusqve se admiscet eorum, qvi qvam proni sunt adorare Jovem et Mercurium idola, tamparati lapidare Paulum et Barnabam, qvam primum homines esse, non idola, animadvertunt. Et deniqve difficile esse moliri Turrimpraecelsam, ubi vix etiam pro furdamentis juste ponendis necessaria suppetunt reqvisita.

2. Veniendum ergo tandem fuit eō, ut summa intendentibus consistendum esset circa media, et acqviescendum Scholā Triclassi. Sed et ibi luctandum fuit varie cum difficultatibus. Inter qvas prima fuit consvetus mortalium morbus, Consveta melioribus praeferendi, et antiqvā ubiqve chordā oberrandi, amor. Quorum causa Methodi verae Encomia conscribillanda, et publice recitanda, fuerunt.

3. Cum vero iterum Janualem rerum historiam fastidire viderentur (Ad qvid nobis plena rerum Nomenclatura? dictitantes, Non erimus nos Philosophi etc) incogitantiae. huic obviam eundo, recitavimus De accuratae Rerum Nomenclaturae Utilitatibus oratiuneulam.

4. Dumqve Atrialibus etiam studiis inepti qvidam obmurmurarent, elegantiasqve L. L. ante perceptum etiam guscum nausearent (iterum, Ad qvid nobis Elegantia? non erimus nos Cicerones, blaterando) causa fuit data de eleganti Elegantiarum studio perorandi.

5. Torpor deniqve ingeniorum, in qvibusdam intolerabilis, occasionem dedit aureum Joachimi Fortii Ringelbergii de ratione studii libellum publicandi, omnibusqve liter arum studiosis (dedicatione ad ipsos directā) commendandi. Cumqve illius editionis exiguus apareret fructus, Fortium Redivivum, sive De pellenda Scholis Ignavia, conscribendi.

6. Concinnata qvoqve fuerunt (dum omni ratione prodesse qvaerimus) Morum honestorum praecepta. Itemqve Scholae bene ordinatae Leges.

7. Utqve omni possibili ratione pubem literariam ad studiorum amorem, et in illis perseverandi lubentiam, excitaremus, concepimus Vestibuli et Janae LVCIDARIVM: h. e. Nomenclaturam rerum ad ocularem demonstrationem deductam. Itemqve Januae Lingvarum praxin Comicam, svavem et amaenam vivis repraesentationibus omnia demon strantem etc.

8. Quae omnia sicut ibi, bonō usu typis publicata sunt (exceptis Scholae Legibus) ita hīc ponentur ordine.


page 736/737, image: s433

LABORUM SCHOLASTICORUM, In Illustri Patakino Gymnasio continuatio. Ad vere Generosum, vereqve Consiliis et factis strenuum ac Magnificum Virum, D. D. Andream de Klobusitz, Celsissimae Principi Transylvaniae a Consiliis intimis, omnium sitae Celstud. per Hungarians Dynastiarum Praefectum supremum, Patakinae autem Scholae (ex voluntate Illustrissimae Suae Celsitudinis) Instauratorem primarium.

Gratiose Domine.

MIlitia est vita Hominis super Terram! exclamat in mediis doloribus patiens ille, ad impatientiam tamen abreptus, et se rursum solatiis qvibuscunqve erigens, Jiob. (Cap. 7. v. I.) Qvae verba mea nunc facio, utqve facias TV qvoqve, Vir splendide ad Labores nate, res ipsa poscit. Qvare? Non unam habemus militare militiam: nos qvoqve, ad dextram et sinistram. Primum enim communem habemus cum omnibus piis Christianis adversus satanam, mundum, carnem, militiam. Deinde lucta nobis est cum hostibus externis, Adversariis apertis: subinde et cum Osoribus occultis, amicis sucatis, et falsis fratribus; qvales expertus David, Paulus, alii. Habemus et militiam cum ipsis Vocationis Laboribus, qvi ut Exercitus armatus oppugnans qvotidie nos, qvicunqve non Hominum umbrae, sed homines, esse; nec Vitā solum fruendo torpere, sed utendo vigere, volumus. Sed et milit andum nobis est adversus ipsa Vitae commoda, Cibum, Potum, Somnum, ne ab illis opprimamur, vegetemur potius. Et adversus Morbos, qvi in nos identidem insurgunt, et nobis qvotidie propemodum insultant. Tandem adversus mortem ipsam, qvae nos undiqve impetit, subindeqve insperato sternit. Cujus rei habemus recens, perqvam triste, luctuosum, nullisqve lacrymis satis comploratum exemplum, in immaturā morte praevento, stadiōque rerum gloriose gerendarum nuper exemto, magno Scholae hujus et nostro Maecenate, Illustrissimo atqve Celsiss. Domino. D. Sigismundo Racoci etc. etc. Qvem fuisse ad magna natum, fatisqve ad Populorum salutem destinatum, qvemadmodum non soli nos nobis persvaseramus, sed eā dulci spe cum multis extraneis, vicinis et remotis, nos oblectabamus: ita jacturam tantam non soli lugemus, sed gemituum nostrorum, infinitos habemus consortes. Omnes nimirum sapientes rerum aestimatores, qvi Heroica ingenia non nisi raro nasci, nonnisi publico dispendio amitti, nōrunt. Non igitur ILLI accidit male, qvi, emenso spe citius calamitatum Oceano, ad AEternitatis portum delatus, beata Regna ingressus, bonoqve militiae suae reperto fine Triumphantium choro accensus est: sed nos peccatorum nostrorum luimus (et, nisi propitius averterit Deus, luemus) poenas, tanto Militiae nostrae amisso duce. At enim qvia Domino DEO Exercituum Herculem hunc nostrum a laboribus evocare visum est ad qvietem, sit in QUIETE! et Nomen ejus in BENEDICTIONE!

Ad nos Militantes redeo. Qvemadmodum in praelio, cadentibus hinc et hinc aliis at qve aliis, ducibus etiam ipsis, non ideo caeteros abjicere arma, et vertere terga, convenit; accurrendo potius explere mox lacunas, impetuosoque hosti novos objicere fortissimorum pectorum aggeres: ita in aliorum Laborum instructa acie fieri necesse est, ut decedentibus aliis succedant alii, ad expugnatos usqve difficultatum obices, obtentasqve desiderati boni, pro cujus adoptione desudatur, metas. Bene igitur habet, laudamusqve merito Deum, quod in Scholae hujus restaurandae pie ac ferventer caepto proposito non segnescant, quorum interest: tamet si Josias ille noster, pius Ecclesiae Scholaerumque Reformator, in Megiddo occubuerit. Deum enim esse agnoscimus, qui Celsissimae Principis, Nutricae nostrae benignissimae, ita roboravit animum, ut in medio etiam luctu (et cum mille spiculis confossum maternum cor succumbere doloribus videretur) Scholae tamen recordari, de incrementis ejus disponere, tantisqve obtestationibus de urgendis rebus TE Domine strenuitatis admonere: qvin et nos, per amicorum literas, a remittendo fervore dehortari, auxiliatricem manum ultra solitum offerre, dignata fuerit: qvam Pietatem rependat AEternus Ille, cujus gloriae hīc litatum it Excelsa anima. Neque silentio transeundum est, qvod ipse quoque Serenissimus Transylvaniae Princeps (quem benigna Fata super stitem esse voluerunt, et o vivere jubeaent!) inter alias, tanquam ad se solum jam hareditario devolutas solicitudines, hujus etiam Scholae clementer suscipere dignatur curam. factā nuperrime per Legatumsuum, Illustriss. D. D. Johannem Kemenj, Rei militaris Regni Transylvaniae Prafesctum Generalem, in progessus nostros diligenti inqvisitione, et severā ad non segnescendum exhortatione. Non ignoras haec Domine: interfuisti enim, parsque Exhortationis illius in TE fuit directa. Sed nec ignoramus nos, ultro huc propendere Virtutem Tuam, ut qvicquid e re Scholae, Ecclesiae, Patriaqve cogitari potesi, nihil facias reliquum. TE itaque, Generosissime Domine, Inspectorem habentes primarium, Stimulatoremque perpetuum, ut simul habeamus, Testem fidum, non segnescere curas nostras in excitandis quā datur Ingeniis (hoc enim Reformationis fundamentum ponendum esse hīc loci, ut excutiatur si ullo modo potest inveteratus Ingeniorum Veternus, et dixi ante, et confirmor in dies magis) en quaedam nuper hīc acta, et quae adhuc usus poscet, typis exscribi curamus, Primum, ut horum memoria in stimulos exstet, iis, qui nos sequentur. Deinde, ut in aperta luce ponamus, qvalia sint qvae a nobis, juxta semel factam dispositionem, expectari jure possunt: dummodo strenue

page 738/739, image: s434

faciant officium, qvi ad HOC AGENDVM vocati sunt. Nos certe qvi ad operas Consiliis tantum juvandum vocati sumus, jamque ad labores domi nos exspetantes revocatuur, ultra Consilii metas progredi non possumus: exseqvutio committenda est allis, juxta antiqvum illud, Labores juvenum, Consilia senum Scio posse objici: Facilius esse Consilia dare, qvam exseqvi. Ad id non semper verum est, saepe merus ignaviae praetextus: Nolle in causa est, non posse praetenditur.

Qvā ego occasione non attingere non possum, ubi rem eatenus haesisse deprehenderim, et ubi haerere adhuc videam, haesuramqve metuam, nisi amoveantur obices. Primum qvidem, memini ego Methodi novae in Classes introductionem dissvasisse me, anteqvam Instrumenta, Libelli novi, paerata essent (qvia difficile esse aciem instruere post inchoatam pugnam, non ignorabam) sed auditus in eo non fui. Haesitatio vero circa initiae (qvae nulli non Artifici contingere potest, sine justo Instrumentorum apparatu Opera inchoanti) dubitationem affert circa progressum. Verum haec difficultas jamjam sublata erit, deductis ope DEI ad perfectionem instrumentis, qvorum facilem, amoenum, et ad solidam Eruditionem solide fructuosum, ad oculum ostendam usum.

Majus bonorum progressuum impedimentum est, eritqve nisi tollatur: qvod Classibus Latinis hactenus non constituantur Praeceptores, qvi HOC UNUM AGANT stati scilicet, et qvi ad serviendum in hac statione DEO et Ecclesiae se et operam suam consecrent, ut perceptis semel Methodi verae legibus, praxi exerceant perpetuā. Sed eligunture e Studio sorum turba, nemo ultra annum perduraturus: qvid hīc subesse potest spei? Vixdum inchoatis circa docendi praxin experimentis, deseret provinciam qvisqve, ut succedat novus tironibus dux, ipse qvoqve Methodi tiro. Qvid qvaeso sic nisi aterna fundamus tirocinia? Praesertim cum nemo fere se huc, nisi invitus (tot experimentis jam constat) adhiberi patiatur: annon in tritum illud, Invitis canibus non est venandum, impingimus? Accedit, qvod hi boni sic in Praeceptoratum protrusi Iuvenes, non discipulis ex toto operantur, sed sibi: qvippe qvi omnes publicorum Professorum Lectiones freqventant, ā nullis exercitiis abesse volunt, intermediis tantum horis Classes ingrediuntur, oppletiqve conceptibus suis aliena illa, qvae cum Discipulis agenda sunt, nonnisi raptim, obiter, perfunctorie (nam Pluribus intentus minor est ad singula sensus) agere possunt. Cum tamen hae Praeceptoriae curae totum reqvirant hominem, ubi tenellis ingeniis Qs, Manus, Cerebrum, Cor, fingenda et refingenda sunt. Qvid enim horum raptim fieri potest? Qvis Medicus aegrotos in transcursu curat? Remedia non prosunt nisi immorentur, inqvit Seneca.

Maximum vero bonae spei repagulum est, qvod hīc nemo se literatae vitae dedat, sed alia pro scopo habent, e Schola festinant, de studiis ut Canis de Nilo gustant, et fugrunt; literis et Latinitate tingi solum conrenti. Nostra vero Methodus tota realis est, et in realem Eruditionem tendit: non Psittacos, Verbarum garritores; sed Homines, Rerum potentes, formare gestiens. Ut alterutrum restet: aut vestra qvoqve Ingenia ad hanc normam, plenas nimirum Humanitatis leges, aptari; aut illis alia qvaerenda, rudioris Eruditionis, pabula, qvae nihilominus tamen et majorem qvam hactenus politiem prae se ferant, et facilius influant, brevioriqve stadio studiorum cursum absolvant. Qvo si ego me demittere non potero, consilio tamen Vestris fido et bono (est enim ad manum) praeire potero, si determinatio super hac re facta fuerit. Ego interim orsam telam pertexere pergo, adornareqve Latinam Triclassem sic, ut ad sublimiorem Eruditionem viam esse munitam agnosci possit: sive insistere huic Vestratium ingenia velint, sive secus. Proderit haec sic egisse; non aliis tantum, sed et Vestris tandem, postqvam totā melioris Studiorum Methodi constructā machinā, qvam pulchros et desiderabiles ista petant Fines, et per qvam certa eo colliment media, qvamqve nihil his insit difficultatis, intelligere volentibus, viderint. Deus servet nobis pacem! et Suas Celsitudines! et cum Illis Te, Vir Herculee!

Sic optat

Anno 1652. Calend. Junii.

G. D. V. addictus COMENIUS.

Methodi Verae ENCOMIA. Ex Fabula de Labyrintho Daedaleo, filoqve Ariadnes. Patakini habita sub tempus erigendae Classis Latinae primae, qvae VESTIBULARIS est. Anno 1651. Febr. 13.

GEnerosissime Patrone, Nobiliss. Rev. Clariss. Viri, totaqve Studio sorum cohors, Convenimus in sancto Dei nomine ad initium faciendum exseqvutionis consiliorum nostrorum, de redigenda meliorem in ordinem studiosa pube nostra, praeficiendoqve illis literariae militiae duce, et inchoandis feliciter primi Tirocinii Velitationibus. Maluissem sane rem differri adhuc, donec arma militiae hujus omnia haberentur parata: Libelli putate huc destinati omnes Typis exscripti, qvi ob Typographorum absentiam necdum inchoati sunt. Metuo enim (ut ne qvid dissimulem) difficultates; necubi haereamus, aut progrediamur impeditius. Verumenimvero qvia rem diutius prorogari Vobis non placuit, parebo voluntati Vestrae potius, qvam consilio meo. Non adeo forte peccabimus, si hīc etiam fieri permittamus, qvod aliās communiter accidit, ut qvicqvid incipit rude sit. Modo non culpa tribuatur mihi, aut Methodo, si non ab initio statim tanti appareant, qvantos optamus, profectus: dabit enim Deus, ut nihilominus tamen de die in diem melius se disponant omnia.

In qvam spem ut Vos erigam, constitui praesenti hodierno actui praemittere dissertatiunculam, de Methodi verae Laudibus, et Usu.


page 740/741, image: s435

De qvo me aliqvid dicentem ut audiatis svavius, constitui (supremi Magistri exemplo) in parabolis aperire os meum. Vobisqve Labyrintheos antiqvis decantatos errores, cum feliciter post reperto iisdem erroribus sese extricandi Ariadnes filo, explicare. Audite me faventissimi Auditores! dabo operam ut audire non taedeat, audisse non poeniteat. Erit enim ludus ingenii, apposite res fictas applicans veris. Ego autem Fabulam primum, ut ab antiqvis narrata est narrabo: deinde ad prasens nostrum institutum, retegendam scilicet Ataxiarum noxam, et Ordinis utilitares, accommodabo.

Fabulam ita describunt antiqvi. Minos, Cretae insulae Rex, habuit Uxorem Pasiphaen, monstrosae libidinis faeminam, qvae ex adulterino cum Tauro complexu monstrosum ediderat partum, semihominem et semibovem, Minotaurum dictum. Factum autem, ut cum ingeniosissimus artifex, Daedalus, hospes in Cretam veniret, Regi operam suam in exstruendis artificiosis AEdificiis offerens, Rex exstrui peteret Labyrinthum, AEdificium scilicet perplexum, exitu carens, in carcerem monstroso illi spurio suo. Fecit itaqve Daedalus AEdificium, infinitis viarum ambagibus, atriis, conclavibus, transitibus, sursumqve et deorsum ascensionibus, ita undiqve oppletum, ut qvisqvis immitteretur, aut ingressus esset ultro, oberrando semper exitum reperiret nunqvam. Qvo inclusit Rex Minos monstrum illud suum, Minotaurum, intrudiqve jubebat ad mortem damnatos maleficos: aut devorandos monstro illi, aut perituros same. Accidit autem, ut Atheniensium Regis filius, Theseus, curiositate ductus in Cretam veniret, captusqve eodem esset immittendus. Sed qvia formosissimus fuit juvenis, Regis Minois filia, Ariadne, miserta ejus, consilium salubre (ex consilio tamen Daedali) qvomodo se erroribus aternis, exitioqve, liberare posset, subministravit. Simplex id valde fuit, sed intentioni sufficiens, Filorum globus: qvo Ille, annexo ad ostium primum filo, globoqve secum circumlato, et explicato, qvā intrasset eādem regrediendo exitum reperiret. Successit machinatio, Theseusqve elapsut Ariadnem, salutis suae achitectricem secum abduxit, et post mortem patris ad Athenarum Regnum evectus, tot memoratu digna peregit, ut inter plures Hercules unus numeretur. Inter alia ejus facinora referunt, qvod Palaestram instituisset, hoc est, inartem redegisset. cum eo usqve Corporis tantum magnitudine ac robore luctarentur, arte prorsus ignoratā

Habetis Fabulam, Auditores. Per qvam qvid intellectum voluerit sapiens illa suo modo antiqvitas, explicant Mythologi, hunc in modum. Per Labyrinthum nihil significare voluiffe ajunt, nisi perplexam esse hominum Vitam, | difficultaribusqve adeo multis implicatam, ut nemo se, nisi per singularem prudentiam, explicare possit: illis praesertim qvi ad rerum gubernacula sedent, Reges et Principes populorum, infinitas difficultates, alias aliis graviores semper, oriri. Hanc unam fuiffe causam, cur tot illa de Theseo apud omnes scriprores audiantur. Nempe non potuiffe Theseum sine Daedali arte sese extricare: h. e. robur solum et vires sine consilio, et ingenii qvādam divinitate, negotiis magnis nusqvam sufficere. Ita Fabulam Thesei et Daedali explicat, Vitaeqve humanae applicat, praecipuus nostri seculi Mythologus, Natalis Comes

Videtur autem res magis specialiter, magisqve dilucide, humanisaccommodariposserebus: ut vivam omnium, qvae in Mundo hucusqve confuse actitata sunt, consilio autem sapientiae divinae benignius eveniunt, habeamus imaginem.

Cretae ille totius Rex, Minos, Regem Universi raferat, Deum Cujus Pasiphaen, imaginem sociam, Hominem, postqvam infernalis Taurus Satan, adulteravit, prodiit inde partu infelici monstrum, Minotaurus, hoc est ex divino et satanico semine mista Sapientia: superne qvidem speciosum qviddam ac coeleste, divinam similitudinem, inferne autem terrenum ac deforme, brutalitatem, referens. Dii enim esse, sed formā diabolicā, voluimus: Deo similes Omniscientiae possessione, diabolo aeqvales obedientiae rupturā. Rex universi ut nos puniret, Deliciarum hortum transformavit nobis in Labyrinthum: ubi Omniscientiam affectans carnalis Homo Operum Dei, qvae. operatur in Mundo, non inveniat rationem, a principio usqve ad finem (Eccles. 3. 11.) En salomonis testimonio MVNDVM revera LABI RINTHVM magnum! minores in se includentem omnes. Minores enim etiam oberramus Labyrinthos infinitos, suum qvisqve. Dubitas? desine. Nihil verius dici potest, qvam cuiqve Homini (ut qvidem vulgo res fiunt) occupationes suas (Oeconomis puta Oeconomiam suam, Politicis Politiam suam, Theologis Theologiam suam, Jureconsultis Jurisprudentiam suam, Medicis Medicinam suam, Philosophis Philosophiam suam, Logicis Logicam suam, Grammaticis Grammaticam suam etc.) Labyrinthos esse perplexissimos, inextricabilibus erroribus, ut Virgilius dixit, aut etiam inobservabilibus, ut Catullus vocavit, refertissimos. Unde non reperiendo exitum, pleriqve aut fame pereunt, scientiae verae ac desideriorum nunqvam saturi, ad mortem usqve; aut monstro ipsi praeda fiunt, h. e. in opiniones monstrosas, haereticas, exitiales, prolabuntur, indeqve in partes scissi odiis, rixis, caedibus mutuis, furiose seipsos dilaniant: qvemadmodum per totum Mundum, Politiasqve, Ecclesias, Scholas, videre est.

THESEUS, Atheniensium Regis filius, eos qvibus Sapientiae verae amor inest, significat. (Athenam siqvidem Graeci Minervam, qvae illis Sapientiae dea habita fuit, vocant.) Hos Sapientiae filios, sive innatā humanae menti curiositate, sive alienis confusaneae vitae exemplis, etiam in Mundanos illos Labyrinthos incidere contingit: sed qvorum miserta aterni Regis filia, aeterna illa omnia condens, conservans, rectificansqve sapientia, auxilio instruit, qvo se perplexitatibus eximant: simplici inqvam, sed sufficienti, aptissimeqve imagine Filirepraesentato,

page 742/743, image: s436

ō. Filo enim qvid simplicius cogitari potest? ubi nulli insolubiles nodi; nulla praeter in longam protensionem figura; nulla, praeter flexibilitatem, et tenacitatem, virtus. Atqve tale qviddam est, qvod nobis in perplexitatum omnium antidoton ubiqve in Verbo suo commendat sapientia Dei, Simplex et rectum. Simplex et rectum custodiant me, inqvit David (Ps. 25. 21.) Martha Martha, conturbaris circa multa, inqvit Christus, sed unā re opus est (Luc. 10. 42.) Item: Venite ad me Omnes qvi laboratis, et onerati estis, et ego reficiam Vos. Tollite jugum meum super Vos, et discite a me: qvia ego Mitis sum, et Humilis corde: et invenietis reqviem animabus Vestris (Math. II. 28.) Iterum: Lucerna corporis tui oculus tuus est: si oculus tuus fuerit SIMPLEX, totum corpus tuum lucidum erit (Matth. 6. 22.) Et per Salomonem: Qvi ambulat SIMPLICITER, ambulat confidenter (Proverb, 10. 9.) Simplicitas igitur, et Rectitudo, et Unitas, seu Uniformitas, et Mansvetudo ac Humilitas, sine pompatica ostentatione, soliditatem duntaxat rerum ubiqve spectans et qvaerens, sunt illa e qvibus remedium omnibus humanis perplexitatibus parat sapientia Dei. Vultis hoc Vobis exemplis ostendi? Ostendam, uno et altero.

In Theologiae Labyrinthis Ariadnes filum est simplicissima FIDES, omnia divinitus revelata credens, nihil scrupulose rimans: simplicissimaqve CHARITAS, omnia divinitus jussa exseqvens, nihil tergiversando disputans: et simplicissima SPES, omnia divinitus promissa exspectans, nihil ob rerum promissarum nondum apparentiam haesitans. O beatos Patriarchas, Prophetas, Apostolos, Martyres, omnesqve simplices ac pios Christianos, tali hoc simplicis Fidei, Charitatis, Speiqve filo instructos.

Tale Filum Ariadnes in Medicina Temperantia est, rectaqve et simplex Diaeta, cum moderatis Exercitiis: qvae primo Mundi aevo Patriarchis operosae Medicinae loco fuit, Vitae stamina ad mille prope annos producens. O beatos igitur hucusqve Temperatos, qvi purgationes, pilulas, clysteres, scarificationes, phlebotomias, similesqve corporis carnificinas (ut pius Theologus Aretius loqvitur) ignorant.

Tale Filum Thesei in Juris prudentia est AEqvi boniqve studium, et de rebus ex charitate formatum judicium: aut si qvid supra id evenit, Tolerantia propositum. Ubi enim Justitia humanitate temperata (nihil indignis ex gratiā addens, nihil dignis ex odio detrahens; ubiqve recte factis laudem et praemia largiens, ubiqve male facta vituperiis et poenis proseqvens) regnat. ibi non possunt non fugari vitia, fomentariqve et auctari virtutes. O felicem igitur Rempublicam; ubi tale hoc. AEqvi boniqve inter omnes studium viget! absqve qvo sit, qvo fuerit Jurisscientia operosior, eo intricatior Labyrinthus; infinitae varietatis casibus nectendis et solvendis ingenia fatigans, distrahes, exitu prohibens.

Verum enimvero nos ad Labyrinthos scholarum veniamus, ut ex his nos extricandi Filum Ariadnes qvaeramus, opeqve DEI inveniamus. Est autem Sholis labyrinthus magnus, primo, Ipsa Rerum discendarum Multitudo, in studium Lingvarum, Philosophiae, Matheseos, Morum, et qvo non? sese ita diffundens, ut tota Eruditio Oceanus qvidam nunqvam exhauriendus; et sylva densissima vix unqvam permeabilis, videatur. Deinde, Rerum discendarum varietas tanta, ut multi vel inspectare omnes trepident, vertiginis metu. Methodus deniqve docendi et discendi adeo intricata, ut studiorum Hertum pertranstire tentantibus, mille et iterum mille diverticula, anfractus, ambages obveniant, ingenia sine fine adeo fatigantes, ut exitum in Sapientiae lumen plenum vix qvisqvam inveniat, pleriqve frustillatae duntaxat scientiae antrisacqviescere, ac ibi velut sepeliri, necesse habeant.

Unde jam simul patet, qvali Scholis Ariadneo filo sit opus? Nempe Methodo studiorum aliqva exqvisitā: qvae simplex qvidem sit et facilis, ad omnia tamen studiorum antra felici ausu permeanda et emetienda sufficiens; tamqve firma, ut qvocunqve protensa perstet, neqve rumpatur, et scientiarum peragratores destituat. Cujusmodi meliorem, molliorem, certioremqve studiorum Methodum, multorum ingeniorum ope aliqvandiu vestigatam, et jam tandem ope Dei tam planam, ut cum Ariadnes illo haud immerito conferri possit Filo, repertam, qvia nos habere videmur, non invidemus eam Vobis, o Vos ex hac Gente Atheniensium et Minervae, h. e. sapientiae, filii. Qvae in studiis omnia facilius penetrandi ratio qvid et qvalis sit, non qvidem demonstrando me in praesens diffundam, qvia tempus non patitur: innuam tamen breviter. Vos autem prolixius, o dilecti Thesei, ipsa praxi experiemini, si ductum nostrum seqvi, et Methodi simplicitatem non aspernari, induxeritis animum. Progrediendo et regrediendo omnes Literati Labyrinthi angulos pertransire, nec tamen absorberi et perire, posse Vos confidite, ope Analyseos et Syntheseos perpetuae. Quarum illa Vos in omnes omnium Labyrinthorum receffus deductos, nihil a Vobis (qvod qvidem ad Eruditionis in qvovis genere cardines faciat) abscondi faciet: haec autem ex theoriae angustiis in operationis campos iterum Vos reducet: qvibus addita syncriseos lampas, ubi ubi eritis, in luce Vos esse praestabit. Loqvi aenigmata videor? AEnigmata haec Praxis ipsa solvet, et dilucidabit. Verbo: Methodi Identitas, seu Uniformitas, in tradendis tum Lingvis, tum Historia, tum Philosophia, tum Theologia, tum aliis omnibus, erit illa Syncriseos fax, qvā ita collustrabitur omnis descendorum Multitudo et Varietas, ut intellecto uno multa simul alia, similia et dissimilia, diversaqve et contraria, intelligantur; superataqve una difficultas superari mox faciat alias multas. Sed, ut dixi, ad speciem descendere, melioris Methodi explicando mysteria, hīc loci opus non est; qvia haec in Canones relata, et praxi qvotidianā illustrata et illustranda, nemo Vestrum ignorare poterit, nisi qvi ultro velit. Et nunc qvidem id ostendimus, pleniusque indies

page 744/745, image: s437

, in Lingvae Latinae studio, qvod revera hactenus Scholis primae notae Labyrinthus fuit: in qvo Pueri, Juvenes, Viri, grandaevi etiam nonnulli Senes, toto pueritiae et juventutis, aut etiam vitae, tempore, perplexissime oberrando, exitum vix ac ne vix qvidem reperiebant. Jam autem Labyrinthum hunc tristem nostra in Schola in amoenum Hortum iri commutatum, confidimus: diviso i totius illius Studii in tria duntaxat stadia Curriculo. In tres nimirum Classes, triennii unius spatio transeundas. In qvarum prima (Rerum et Verborum parallelismo perpetuo) Lingvae Latinae, adeoqve omnis Literaturae amoenae, ponantur Fundamenta: in secunda absolvatur Structura: in tertia superaddantur omnis generis Ornamenta. Qvibus absolutis feliciter, dabit Deus altiorum studiorum ingredi Vireta, eaqve similibus disterminata metis, et ad metas mediis, pertransire svaviter. Qvod ut ex. voto eveniat, omnes nos Patrem luminum, a qvo omne bonum donum descendit superne, ferventibus suspiriis solicitare non intermittemus.

Vos autem dilecti Hungari, videte ne gratiam hanc Dei neglectim habeatis. Non defuerunt Vobis hactenus Daedali, ingeniosi Labyrinthorum structores, qvibus curiositate allectos demergerent adolescentes: nec in illis errorum et Sophisticationum monstra, qvibus istuc demersos juvenes objicerent devorandos. Et non acceptabitis oblatum Vobis Ariadneum filum? lucidae scilicet per omnia Vos amoene deducturae, secureqve reducturae, Methodi Viam? Aliud sperabimus, aliud nobis videre jam videmur. Excitatam nimirum animis laetitiam, et ad studia hāc viā inchoandum et continuandum effusam alacritatem. Macti este virtute, ac proseqvendi studia bona ardore! macti este spe Vestrā, qvae Vos desideriis Vestris frustrari non permittet, si Vos in hoc semel coepto studio gnavi, alacres, constantesqve futuri: Confidite!

Veniamus autem ad negotium, cujus gratia convenimus! ut Classis Latinae Scholae prima et ima fundationem suam, Superiorum authoritate accipiat. Qvod fiet pronuntiato, et per Generosissimum D. Praefectum nomine Illustriss. Suarum Celss. auctorato, primae hujus Classis per suffragia electo Moderatore: recitatoqve adolescentulorum, qvi sibi committuntur informandi (numero satis amplo, 113) Catalogo: promulgatis deniqve Ordinis boni interim, dum plenae totius Scholae constituantur sanctiones, Legibus: in nomine Domini. [Seqvutus fuit ipse inaugurationis Actus.]

De Utilitate accuratae Rerum Nomenclaturae Oratiuncula, Recitata sub tempus erigendae Classis secundae, Janualis, 14. Martij. Auditores Eximii, omnium Ordinum!

APpropinqvat gratiā Dei tempus Vernum, qvo ad vitam revocabuntur omnia! et tempus AEqvinoctiale, qvo per universum Terrarum orbem noctibus exaeqvabuntur dies, in Nationibus omnibus! et tempus Luminosum, qvo sol septentrionalibus Zodiaci signis hospitatus, nobisqve prope verticalis factus, raro ab Horizonte discedet nostro. Faxit Deus, ut Ver Ecclesiae redeat qvoqve! Faxit Deus, ut sapientiae Sol supra nostrum qvoqve se elevet Honrizontem! Faxit Deus, ut Gentis qvoqve nostrae cum cultissimis fiat exaeqvatio! Eo enim reformatoria nostra studia, voluntate Celsissimorum Principum, votisqve vestris, suscepta, tendunt. Addite vota votis, dilectissimi, ut qvam certo asseqvemur illa qvae a Naturae cursu exspectamus, tam certo potiamur iis, qvae nobis ab Artis industria pollicemur, ope DEI!

Aperuimus nuper, Methodiqve legibus instruximus, Latinae Scholae Classem primam, Vestibularem: in qva cruditionis tirones cognitionis Rerum et Lingvae prima, sed solida, ponere debent fundamenta. Hodie nobis Classis secunda, Janualis, erigenda venit: in qva Eruditionis verae candidatulis Rerum et Lingvae structura tota, ordine simplici ac nativo, exhiberi debet, ad Mentes eorum altioribus studiis rite praeparandum. Ubi qvia mihi praesandum aliqvid est, cogitabam ecqvod mihi dissertationis eligerem argumentum? Fuissetqve volupe Ordinis et Gradationis commoda, necessitatemqve non irrumpendi in Eruditionis Palatia per fenestras, aut suffossos cuniculos, sed intrandi per Vestibulum, Januam, Atrium, ostendere. Veniendo tamen in rem propius, de Utilitate NOMENCLATVRAE RERVM ACCVRATAE, qvam illa sit ad OMNEM ERVDITIONEM, non VIA tantum eminus ducens, sed APERTISSIMA JANVA immediate intromittens, Oratiunculam ad Vos institue visum est. De qva materia dum cogitata expromo mea, patientes mihi, qvaeso, praebete aures! Non diu Vos tenebo, si attentos sensero.

Laudibus extolli, aut Vituperiis deprimi, nihil potest nisi prius qvid et qvale, qvod laudandum aut vituperandum suscipitur, sit, constet. Frustra igitur apud Vos, Auditores mei, Nomenclaturae RR. accuratae encomia recitare praesumam, anteqvam inter nos qvid rei sit Nomenclatura Rerum accurata, conveniat. Dicam igitur, si attendere lubet. Sermo humanus constat Verbis: Verba autem non de nihilo sunt, sed de Rebus qvas significant, et significando imagines illarum secum unā a loqventis mente in

page 746/747, image: s438

mentem deferunt. Unde patet, Verba nihil significantia (ut Bolda, Datit, Fitu etc qvae fortassis nullius lingvae sunt) sine usu esse: sicut et Verba, qvibus qvidem significatio sua subest, sed nobis non intellecta, ut hae Arabicae, Abach, Ibil, Ha etc. Et per conseqvens Sermonem, qvanto plus Rerum habet et Mentis, tanto esse meliorem; qvanto minus Rerum et Intellectus, tanto ineptiorem. Inde enim Verba humana prae psittacinis; et Sapientum colloqvia prae muliercularum naeniis, pondus accipunt.

Accurata vero Rerum Nomenclatura est, qvoe (1) plena, qvoe (2) Rebus parallela, qvoe (3) plene intellecta, est.

(I) Plena Rerum Nomenclatura est; qvā qvicqvid est, propriamqve et ab aliis distinctam habet essentiam, propriam qvoqve et ab aliis distinctam accipit appellationem: ut nihil in Rebus sit innominatum, nihil binomine, nihil ejusdem cum alia re nominis. Ad evitandum scilicet Sermonis tum defectum, tum superfluitatem, tum confusionem: et ad eloqvendum, qvicqvid cogitare subit, omnia, apte, clare, distincte.

(2) Qvod vix erit, nisi Rerum et Verborum instituto parallelismo: hoc est, eundo per Res Ordine Rerum, singulasqve Res convestiendo Appellationibus suis; et viceversa, eundo per Voces ordine Vocum, singulisqve Verbis attribuendo Res suas.

(3) Qvae accurata Rerum Verbis, et Verborum Rebus, attributio, nunqvam institui poterit, nisi Mente attentā: qvo et Res intelligas accurate, et Verba. Res; ut scias, qvid unaqvaeqve sit? qvibus partibus constet? qvid iis agat? et qvomodo, seu qvot modis? Verbum item unumqvodqve qvid proprie significandi, et unde, vim habeat, ut ne ignores. Hoc demum posse, erit accuratoe Rerum Nomenclaturae potentem esse.

Ad qvid autem id? regeret qvis: maceratio ista qvem habebit usum? Nonne tantum scire, qvantum qvotidianus poscit usus, sufficit? Ad alia, adeoqve omnia, excurrere, adeo superstitiose singulis inhoerere, qvoe necessitas? Respondeo: Natura humana ita facta est, ut sit solius Sapientis, h. e. Omniscientis Dei, imago. Ab hujus similitudine si sciens volens abis, ab intentione Dei abis: imo a teipso abis, nolens esse id, qvod te esse vult Deus. An vero sine illa Rerum Nomenclatura sapere non datur? pergat qvis. Resondeat Salomon, qvae illa sint qvae sapientem faciunt, (libri Sapientiae Capite VII.) ostendens: nempe Omnia qvae Coelum, Terra, Pontusqve habent, manifesta occultat. Sed parum sit Salomonem audire, audi Deum ipsum: cujus testimonio Nomenclatura Rerum accurata Sapientiae humanoe, adeoqve Omniscientioe humanae, fundamentum est. Creatum enim ad imaginem suam Hominem primum, et introductum in Paradisi Scholam, inde ordiri voluit ut RES lustrando, Rebusqve NOMINA indendo, expoliret in se divinae imaginis speculum. Non vis imitari? Ad qvid ergo similiter Mentis speculum accepisti? ad qvid oculos? ad qvid lingvam? Ad qvid splendidum hoc Mundi theatrum, tot undiqve spectaculis refertissimum, ingressus es? Qvid hic ages, si hoc non ages? praesertim juvenilibus annis? qvibus te ad alia inhabilem voluit Creator, ut tibi lustrationem et nomenclationem hanc Rerum absolvendam intelligeres. Illud etiam omnibus hominibus, ut et tibi, innatum sciendi desiderium, qvorsum transferes? infinitatem ejus (nec enim expletur, Oculus visu, vel Auris auditu, vel Mens rerum scientā. tametsi qvotidie novi aliqvid videas, audias, rescias, Salomone teste, Eccles. I. 8.) qvibus rebus explebis? nugamentis potius qvam his seriis? Qvocunqve te vertas; si non hominem exuisti, agas aliqvid necesse est; annos juventutis occupationibus aliqvibus transmittere, velis nolis, cogeris. Mavis tamen otio qvam negotio? rebusqve nihili, qvae te torpere qvam sapere, nugari qvam loqvi, faciant, vacare? Desine te jactare Hominem, qvisqvis adultus etiam qvoties loqveris, Verba loqveris, non Res. Abi, aggrega te Psittacis, Picis, Corvis, Sturnis! qvi etiam articulata verba proferunt: qvia tamen non intellecta, non loqvela est, sed sine mente sonus. Nec igitur tu te loqvi credas, qvam diu Res non intellectas loqveris: Nugari hoc est, non Loqvi. Sciveris tu totum Idioma Vernaculum, totamqve insuper Latinam, Graecam, Hebraeam, et qvotcunqve alias, vel etiam Omnes totius Mundi, Lingvas; si Res qvae Verbis subsunt non intelligis, adhuc Psittacus es, non sapis. Sapientia enim in Rerum notitia multa, vera, fulgida, consistit, non in Verbis: qvae sine Rerum intellectu psittacinum qvid sunt, sonus sine mente. Millies repeto: qvia nunqvam satis dicitur, qvod nunqvam satis discitur: imo, ut adhuc res sunt, apud Vos praesertim in hac Gente, nondum satis animadvertitur.

Dicet rursum qvis: Res tam accurate intelligere Philosophis incumbat, non mihi. Resp. Qvid est Philosophum esse? qvid philosophari? Annon inter opera Dei rationaliter versari? annon Rerum initia, media, fines, h. e. usus, discere? Hoc autem annon omnibus inter opera Dei constitutis, si non hīc frustra esse, aut damnose esse, subindeqve hallucinari, decipi, falli, labi, perire, volunt, incumbit? An non aeqve tu, ut alius qvivis, Adae filius, imago Dei, Mundi heres, Rerum dominus es? Cur teipsum emancipas, cur haereditatis jure privas? cur exoculas? cur qvod tibi non invidet Deus, et natura tua, rerumqve occasiones, tu tibi invices ipse?

Vacare potest aliis hoec agere, nobis non vacat.

Qvid audio? Non vacat esse Hominibus? Si vacat qvaedam tamen cognoscere, qvae disci velis nolis necesse habes, cur non omnia qvorum occasio est? Cur frustum Hominis esse libeat potius, qvam Hominem? Atqve si studiis superficiariis tamen vacat: cur non potius solidis? qvae et jucunditatis infinito plus habent,

page 748/749, image: s439

infinito plus usus. Nec tamen solā inutilitate illud Lingvae Latinae sine Rebus studium terminatur, noxium insuper est: qvia dum conceptus non determinantur secundum Res, fiunt incerti, vagi, dubii, qvid pro qvo Menti repraesentantes, unde hallucinationes variae. Atqve hoc sensu recte Plato scripsit: Multi circa Vocabula occupantur, non intendentes in ipsas Res, de qvibus loqvuntur. Inde postea fit, ut multoe inutiles Qvaestiones et Disputationes oriantur, qvae intellectum perplexum reddunt. O qvam vere! Errorum enim fons est, Res Verbis, non Verba Rebus, accommodare: hoc est Rerum Veritatem ad falsam, aut irrationabilem, Nomenclaturam torqvere. Quod faciunt qvicunqve Verba Lingvae sine accurata Rerum commensuratione didicerunt: qvā ratione Veritati vim non inferri, et Intellectui passim non imponi, impossibile.

Confidimus itaqve salutari consilio a nobis hodie Classem Latinae Lingvae secundam, accuratiori Rerum in Orbe praecipuarum Nomenclaturae docendae et discendae destinatam, fundari. Postqvam et qvaesita est, et Dei ope inventa, Universalis qvoedam Rerum et Verborum Tabulatura: in qva Mundi fabrica qvasi tota cum omnibus qvae continet; et Sermonis Latini apparatus qvasi totus, parallele disponuntur. Idqve Verbis simplicibus, sententiis breviculis, serie sic unā perpetuā, ut finis nisi in fine non reperiatur: intermediis omnibus, Rebus et Verbis, tam nonnisi suo loco positis, ut nihil idem repeti sit opus. Et omnia tamen sint tam clara, facilia, fluida, ut hoec legere volupe sit, et intelligere promtum. Et qvicunqve haec discendo transisset, vidisset, intellexissetqve: ut certus sit se vidisse Rerum seriem omnem, et intelligere Lingvam totam, qvantum ad fundamentalia. JANVA LINGVARVM dicta nobis est Universalis haec Rerum Nomenclatura, CLASSISqve haec ab illa denominationem sumens. JANUALIS.

Venite igitur alacres, Vos eruditionis primae candidatuli! lustrate Mundi hanc epitomen vivide, Rebusqve qvae obvenient Nomina imponere discite accurate! Difficultas si qvae inter initia erit, pensabitur mox ingenti voluptate, majoriqve etiam postea, per omnia reliqva studia, usu: si modo Praeceptores Vestri amoene Vos per omnia deducere, accurate Vobis omnia monstrare, scite omnia explicare, exercitiisqve svaviter oblectare, animum induxerint. Qvod ut feliciter ordiatur qvem Vobis nunc primum daturi sumus ducem, est qvod serio et optamus, et oramus, et hortamur, et speramus. Vos autem pertransitā diligenter hāc superficiariā, ut videri possit Rerum nomenclatione, facili negotiō Vos postea in ipsa Rerum viscera penetrare, Vobisqve notitiam Rerum penitiorem, qvae Vos per totam Vitam comitata ad omnia usui sit, comparare poteritis. Nam sive qvis inde Naturalium, Artificialium, Moralium etc. scientiae sese immergere volet profundius, sive transire ad Eloqventiae artes: tanto facilius evadere poterit bonus Philosophus, Physicus, Medicus, Opifex, Oeconomus, Politicus, qvanto rectius Rerum omnium externa perceperit discrimina, appellationesqve genuinas: eō namqve hāc viā itur.

Haec volui ad Classis hujus, qvam erectum imus hodie, indicandum fines, et ad fines media. Qvia vero locus in qvo convenimus, Auditorium est novum, AEdificiis Scholae recens adstructum, studiisqve publicis consecrandum: ad Te nos Sapientia Dei aeterna, Jesu Christe, conversi, oramus humiliter, Demitte gratiae Tuae radios, et hunc ipsum locum, utpote filiis Ecclesiae Tuae destinatam bonae Mentis et Sapientiae paloestram, Tibi ante omnia consecrari patere! Et tanqvam Tuam, omnesqve hīc bonae Menti operaturos tanqvam Tuos, luce benedictionis Tuae, et nunc et semper ita perfunde, ut hīc nobiscum habitet gratia et gloria Tua, omnesqve hīc ad Sapientiam exercitati ea discant in Terris, qvorum scientia perseveret in Coelos. Benedic etiam Illustrissimis Principibus, qvi promovendae gloriae Tuae desiderio Scholam hanc in majus et melius auctum eunt. Sintqve pariter Omnes, qvi pium hoc Celsitudinum suarum pie promotum eunt desiderium, in memoria apud Te! ut hos qvoqve, sicut et omnes per hoc Regnum, et ubivis in Orbe Christiano, piarum Scholarum Fundatores, Promotores, Nutricios, Rectores et Formatores, totamqve Christianam studiis pietatis deditam pubem, omnigena benedictione corones! in Regni Tui, magis magisqve sub Coelo explicandi, beata incrementa. Amen.

Jam autem hujus ipsius secundae Classis electus Magister, a Generosissimo Domino Praefecto, Scholae hujus nostrae Fautore benigno, primoqve cum authoritate Scholarcha, et nominabitur, et docendi potestatem accipiet: huic autem destinatorum Discipulorum, ex Eqvestri ordine et aliis, Adolescentum, recitabitur catalogus. etc.

De Eleganti Elegantiarum studio, Oratiuncula Habita sub tempus erectionis Classis Latinae tertiae, Atrialis, seu Rhetoricae, in illustri Schola Patakina, Anno M. DC. LII. Jan. 10.

PEr varios casus, per tot discrimina rerum Tendimus in Latium!

dixit qvondam ad suos molestae itinerationis comites magnus ille AEneas, Romanae conditor gentis. Facio id jam meum, Vosqve Generosissimi, Nobiliss. Reverendiss. Clariss. doctissimi, humanissimiqve Viri, et Tu studiosa cohors, laborum nostrorum spectatores benigni et constantes, iisdem alloqvor, et ad patientiam ac spem dispono, verbis: Per varios casus per tot discrimina rerum tendimus in Latium! Nempe nos qvoqve hoc in loco tendimus in

page 750/751, image: s440

: susceptis jam ante sesqviannum (auspiciis Celsissimae Principis Transylvaniae, Dominae Dnae nostrae clementissimae) de puriore Latinitate hac in Schola docendae ac discendae consiliis. Cumqve solveremus primum anchoras nostras, spes fuit sub divini Favonii aura, navigationem hanc ita peractum iri, ut anni unius spatio (nempe 1651.) omnes tres Latinitatis Classes plene constitutas spectare esset. Sed opposuerunt se nobis venti adversi, lut Scyllas et Charybdes declinando incidere habuerimus necesse in loca et negotia aliena, in casus deniqve et discrimina rerum, qvae nos a scopo retardarunt. Homines enim sumus, mortalitatis sors premit nos! Cogitare nostrum, et cogitata exseqvi, non pari passu ambulant. Inter casus vero illos et discrimina, qvibus jactati sumus (ut publicas Celsissimorum Principum luctas et luctus, qvibus non implicari qvoqve non potuimus, taceam) fuerunt tot nostrorum, mei etiam et meorum, Typographorumqve, diuturniores morbi, cum qvibus tot menses colluctati, nondum etiam omnes, et omnino, eluctati sumus. Ita nimirum divinae Providentiae visum est patientiam exercere nostram. Nos a. si viri sumus, non cedere adversitatibus, sed per varios casus, perqve tot discrimina rerum, tendere nihilominus in Latium; ad optatam scilicet illam meliorem Lingvarum, et dehinc totius rerum humanarum et divinarum studii constitutionem, debemus. Dabit bonum exitum bonus Deus, confidamus! in cujus nomine susceptum hoc negotium est, et in cujus gloriam tendit: modo nostra non desit et patientia et industria. Sat cito, si sat bene, dixit optimus ille juvenilium studiorum formator, Qvintilianus. Ergo si serius fines asseqvimur nostros, ut tamen asseqvamur tanto melius, danda nobis est opera. Et qvia in Latinitatis studio duas jam, Anno praeterito, constituimus Classes; ad tertiamqve et supremam (qvae Elegantioris styli erit) erigendam accedimus hodie: placet ad Vos Latinitatis Doctores, et ad Vos Latinitatis discipuli, et ad Vos ludorum nostrorum spectatores, Sermunculum praemitere

DE ELEGANTIA.

Idqve trifariam.

I. Primum commendando Elegantias omnis generis, inprimis a. Mentis et Lingvae, elegantissimae Creaturae, Homini.

II. Ostendendo, qvibus in rebus Elegantiae omne genus, nominatim autem Sermonis et Lingvae, consistat.

III. Svadendo vobis praesentibus hac e Gente, hac in Schola, hac in Classi, qvam erectum imus, ut excolendi ad Elegantiam Mentes, Lingvas, omnesqve actiones Vestras, occasionibus ne deesse velitis, si has Vobis jamnon deesse velit pulcherrime omnia per omnia disponens, ac dispensans, bonitas ac sapientia Dei.

De I.

Elegantia, Pulchritudo, Concinnitas, Forma, Venustas, Species, Nitor, Decor, Gratia, pro codem hīc sumuntur: pro sigillo scilicet sapientiae Dei rebus impresso, cujus conspectus rationalem Creaturam in admirationem et amorem sui rapit. Fons ergo omnis pulchritudinis et elegantiae Deus est, illiusqve concinna et svavis rerum tum intra se coordinatio, tum extra se accessoriis qvibusdam ornamentis condecoratio. Ille est qvi pulcherrimum hoc Mundi palatium construxit. Ille qvi in pulchrum hoc theatrum pulcherrimum spectatorem, Hominem, introduxit. Ille qvi eidem, et toti progeniei suae, omnibusnobis, omnis pulchri amorem implantavit: ut omnium Hominum nemo sit, qvi pulchro aliqvo Terrae tractu, amoeno camporum et montium prospectu, pulchrisqve Hortis et Vineis, et speciosis Animalium formis, et concinnis AEdificiorum structuris, et decorā Veste, et bene conditis Cibis, et svaviter modulante Musica etc. non capiatur. Et cur ergo non magis illis, per qvae magis Homines sumus, afficiamur et oblectemur, Cogitationum et Lingvae Elegantiis? Ah qvam pulchrum est Sapere! Mente scilicet ad qvidvis pulchrum pulchre excogitandum pollere. Qvam pulchrum. Lingvā esse politum! ad qvidvis Pulchrum pulchre eloqvendum, animisqve persvadendum, potentem? Non immerito inter omnia ingeniosa ingeniosissima reputatur Eloqventia. Sapientia qvidem in seipsa major est Eloqventia: sed in Hominum Vita plus Eloqventia potest qvam Sapientia, sapientissimo Salomone teste. Sapiens corde appellabitur prudens: sed dulcis eloqvio majora reperiet (inqvit Prov. 16. V. 21.) Plures nimirum, et plus, excitat, rapit, flectit, qvo vult ducit, eloqvens Orator; qvam Eloqventiae, armis destitutus qvantumvis subtilis Doctor. Id qvod inde est, qvia Sapientia proprie Intellectum duntaxat illuminare qvaerit: qvi lumine recepto splendere potest, sibi tamen soli, immobilis etiam. At Eloqventia Voluntatem, actionum Reginam, Consiliariosqve suos, Affectus petit: qvi qvum in Mentis Horologio ponderum praestant vicem, non movere moti non possunt. Affectus inqvam sunt dimidium nostri, rapiunt nos qvo volunt: qvos proinde movere Eloqventiae vi posse, facit ut integri etiam moveantur Populi. Qvod Vetustas ostendere volens, fabulam de Orpheo, Citharae cantu feras, arbores, saxaqve convocante, et in concordiam redigente, finxit: sicut et alteram de Arione, Musicae svavitate belluas marinas cicurante. Unde illud

Orpheus in Sylvis, inter Delphinas Arion.

Addo: Intellectum etiam doctrinarum abstrusiorum nunqvam sibi satis constare, sine apparatu Eloqventiae, posse. Sapiens qvippe Antiqvitas res occultioris intellectus, magisqve ardui usus, juniorum attentioni commendare, et compendiosiore qvādam Viā ad posteritatem transmittere, volens, Adagiorum, Parabolarum, AEnigmatumque velis involvere solita fuit. Qvin et Deo ipsi, nos per Verbum suum alloqventi, sermonis artificia adhibere placuit omnia,

page 752/753, image: s441

ullus Demosthenes aut Cicero imitari posset. Ad divinorum itaqve Eloqviorum intelligentiam facit, Elegantiae Sermonis non ignorare artes. Hinc summi Theologi, antiqvi et recentes (Tertulianus imprimis, et Lactantius, Hieronymus, Ambrosius, Augustinus, Gregorius, nuperqve Ioh. Calvinus) Sermonis elegantiam cum Rerum majestate ita copulārunt, ut non sapientiae tantum divinae doctores, sed et Eloqventiae Romanae, tersissimiqve styli, agnoscantur ab ipsismet Criticis duces. Ut nihil sit, cur Vos Theologiae studiosi purioris Latinitatis studium a Vobis putetis alienum. Vobis prae omnibus qvi homines humanā alloqvi necesse habent Lingvā, hoc incumbit, ut qvum pro DEO, Deiqve loco, Vobis conveniat loqvi, loqvi annitamini Deo digne: h. e. Lingvā eruditā (Jes. 50. 4.)

De II.

Satis autem de eo, qvam necesse sit Hominem undeqvaqve etiam ratione Lingvae, amussitatum, elegantem, svavemqve esse. Metuo a. ne qvis dicat: Frustra svades, ut dives, formosus, eruditus, elegans fiam: fieri enim volo, cupio, desidero. Qvin tu ergo viam potius doces, qvā ad divitias, cruditionem, et qvicqvid elegans est, perveniam. Respondeo. Spero te velle, qvisqvis non exuisti hominem. Velle enim bona, humanae naturae proprium est, et perpetuum. Sed illud ipsum VELLE qvorundam, adeo langvidum et jejunum est, ut in STUDIUM (propositum scilicet laboribus non parcendi, perrumpendi potius) nunqvam exeat. Tale igitur ignavum illud qvorundam Velle stimulandum est, et inflammandum, donec in ardorem et motum veniat. Accipio tamen qvod offers, Doceri te velle. En hoc fine hodie fundamus, qvod felix faustumqve sit, ELEGANTIARUM hac in Schola classem! Ubi qvisqvis te nobis Discipulum, et qvidem docilem, dabis, omnia elegantis Lingvae et Styli artificia docebimus, viā planā, expeditā, amoenā. Cujus elegantis viae Vobis eleganti qvoqve ingeniō, et doctrinā, moribusqve ducem elegimus, moxqve nominaturi sumus. Cui, omnibusqve Vobis, ipsemet ego elegantis diligentiae et alacritatis exemplō praeire (qvamdiu opus) nihil gravabor. Caeteriqve omnes studiis Vestris daduchi et phosphori nobiscum dati, ex hoc nunc diligentius collimabunt, ut Vos ad elegantiorem illam Culturam, qvibus usqve dabitur modis, promoveamus.

Optas nihilominus tamen praegustum aliqvem, et summarium, Elegantiarum artis habere? Accipe. Corporis formam unusqvisqve nostrum non nisi unam a natura accipit, mutari nesciam: sed Ornatuum a Vestitu infinita est Varietas. Ita Rerum expressiones, qvae nativo sermone fiunt, et in Classi Januali docebuntur, non sunt nisi simplices, scapham scapham, et Ligonem ligonem, appellando: sed Ornamenta Sermonis variari possunt modis infinitis, infinitā qvoqve svavitate, dum aliud dicitur qvam dicitur, aut aliter: idem tamen illud qvod intenditur, expressius etiam, clarius, et svavius, qvam si proprie diceretur, intelligitur. Hinc Salomo variata ejusmodi artificiose Verba Mucrones et stimulos sermonum appellat, qvi se animis alte infigunt (Eccles. 12. 11.) nempe qvia melius penetrat acuminatum, qvam obtusum. Exemplo id illustrabo: si amicus tuus tibi dissvadens aliqvid dicat, Hoc rebus tuis incommodabit: dicit utiqve aliqvid. At si dicat: Naufragium non efsugies, nisi ab hoc scopulo proram tuam averteris; aut, De hoc inimici tui miros agent triumphos: annon plus dicit? annon plus penetrat? Talibus igitur mucronibus ac stimulis qvisqvis implere scit Cogitationes suas, Sermonesqve suos, elegans est, eloqvens est, Orpheus saxa movere, arbores ferasqve cicurare, idoneus est.

Ars v. haec qvid reqvirit? Scientia ejusmodi unde comparatur? Docebimini hoc, charissimi, in hac Elegantiae palaestra, hujus anni decursu, dabit Deus. Summa est: Rerum cognitio praereqviritur: et Latinarum Vocum intellectus purus, significatu cujusqve proprio et nativo, praereqviritur: demumqve ad Elegantiam spectantium praeceptorum et exercitiorum Via lenta, et gradatio prudens, reqviritur. Rerum cognitionem universalem, sed generaliorem, haustam speramus Elegantiae candidatulis nostris in Januali Classe; e Rerum, qvas Mundus habet, Nomenclaturā perpetuā, descriptiunculisqve ut brevibus ita dilucidis. Nunc per eandem Rerum Universitatem cos deducturi sumus: omnia denuo, aut lustraturi specialius, aut inspectaturi diligentius: ut nihil non intelligere qveant, qvae qvidem gradu hoc constitutis intellectu esse necessaria judicavimus. Atqve sic Rerum cognitionem, tanqvam Eloqventiae basin, urgebimus denuo (N. B.) nihil morati eorum fatuitatem, qvi suos Realibus non fatigari, rectā in Eloqventiae artem admitti, compendia putant. Isti n. qvid petant nesciunt; qvid loqvantur non intelligunt. Qvod nimirum aedificium sine fundamento erigi, h. e. in ruinam aedificari, volunt. Qvae stultitia non ferenda est amplius Scholis, rationalem exacte Methodum seqvuturis, Hominesqve ad humanitatem, non Psittacos ad garritum et nugas, formaturis. Rerum nucleis pascendi sunt animi, non differciendi solum Verborum paleis: si prodire volumus e Scholis Viros doctos, Rerum et Negotiorum potentes; non a. mendicabula, corrasorum alicunde verborum et sententiolarum scrutis tumentes, et ad nihil serio (nisi naturae penset felicitas) idoneos.

Alterum dixi reqvisitum Latinae Lingvae cognitionem puram, qvantum ad nativos Vocum significatus, easqve flectendi et nectendi formas. Qvod non frustra reqviri, agnoscet qvi non ignoraverit, Aristotelem qvum Eloqventiae inciperet tradere praecepta, primam ejus posuisse virtutem [gap: Greek word(s)]h. e. pure Graece loqvi, sine barbarismis et soloecismis ullis. Ciceronemqve protestatum, Se illum non posse docere Dicere, qvi nesciat Loqvi. Nos ergo dum Classe Januali (ubi nostri

page 754/755, image: s442

Latine loqvi, h. e. Latina omnia Verbis pure Latinis, pure contextis, efferre discerent) fundatā, bonum posuisse speramus fundamentum, cui tuto jam qvicqvid Elegantiarum eadem Latina lingua habet superaedificari qveat: rationalem hunc processum nobis a nemine turbari h. e. neminem pure de rebus qvibusvis Loqvi adhuc ignoros Elegantiarum et Eloqventiae classi obtrudi, patiemur. Socrates Scholae suae Philosophicae postibus inscribi curaverat: [gap: Greek word(s)]Nos nostrae, Rhetoricae, inscribemus, [gap: Greek word(s)].

Tandem dixi, in hoc etiam ipso Elegantiae studio, hac ipsa in Classi, gradatione qvādam prudenti esse opus: ut ne a summo incipiamus, sed ab imo; neqve inde per saltum ad fastigia contendamus, sed nos per gradus bene subordinatos, solideqve structos, elevemus. Praelusit nobis hīc pulchre in omnibus Operibus suis Sapientia aeterna: ubiqve procedens a rei rudimentis, per incrementa certa, ad robur et perfectionem. Nec res aliter in Artibus (qvae imitamenta sunt Naturae) procedunt, qvam ut a minimis fiat inceptio, perqve majora veniatur in maxima. Ita hīc fiet: Docebimini Vos, dilecti, variare Sermonem eleganter, primo qvantum ad Verba singula, vel sexcentis modis: tum Verborum juncturas, seu Phrases, aliis iterum atqve aliis modis: dehinc Sententias; tum Periodos: demum Orationem integram, vel infinitis, ad artem tamen revocatis, et in praecepta tam blande et lucide reductis, modis, ut hīc nihil spinarum aut tricarum, meras svavitates et delicias, sperare habeatis. Eō n. certe collimamus: et nos a desideratae Methodi facilitate et felicitate non longe jam abesse, humiliter confidimus.

De III.

Qvae qvum ita sint, jam Vos ad has delicias invitatum venio, qvicunqve ex Nobilitate, aliisve, huc adhiberi digni judicati estis, et qvorum paulo post recitabuntur nomina. Venite ingeniorum flos, flosculosqve Eruditionis ita jam spectare, odorari, decerpere, incipite: non ut flosculi illi in manu Vobis marcescant, sed praeter odorem in praesens svavem, fructum qvoqve olim boni saporis solidiqve nutrimenti, (hīc n. non surculi tantum doctrinarum, sed et flosculi, recte ingeniis implantati, germinant) Patriae dilectae ferant. Utinam sitis tam sagaces, ut qvō hīc collimem intelligatis! Dicam crassiore Minervā, qvia intelligi volo: atqve ut intelligar, Vestrā summe interest. Cum dolore intellexi, resqve mihi jam satis comperta est, Vos Nobiles adolescentes invitos fere hīc in Schola detineri plerosqve: et qvibuscunqve Scholā exire datur, plerosqve si non omnes, sic in Universum abjicere Libros, ut nihil Vobis amplius cum literis commercii sit. Authores n. legitis nullos; peregrinationes ad exteras Academias suscipitis nullas; Conversationem cum Viris doctis declinatis omnem; frustillō Latinitatis, vernaculeqve legere et scribere, contenti. Qvae malum, incogitantia! qvis stupor, initiatos studiis studia sic deserere universim! perditis eā ratione annis aliqvot exantlatos Vestros et Praeceptorum Vestrorum labores; perditis Parentum in Vos sumtus: perditis qvos Patriae afferre debebatis, fructus. Qvam salutare foret respectare Vos, aut Parentes et Tutores Vestros, Vicinorum Regnorum exempla! ubi Nobilis non satis Nobilem se crederet, si non in juventute peregrinando primaria per Orbem Christianum Regna, Academias, Aulas, lustrasset, seqve Lingvarum exoticarum scientiā, variaeqve prudentiae Politicae notitiā, Patriae in usum, ornasset. Eam praenobilem curiositatem si a Vobis, Nobilitas Hungarica non impetramus: utinam id saltem, qvod proximum est, ut domi desidentes, animō tamen peregrinari animum inducatis! Hoc est, diligenter Libros bonos, Historicos et Cosmographos, Terrarum Orbem, et mirabilia in eo Dei Opera cum humanae Industriae spectaculis variis, variōqve praeteritorum Seculorum cursu, et rerum Mutationibus, describentes, legere dignemini! potius qvam ut Vos illico ingnaviae et torpori, aut gulae et ventri, aut Oeconomicis saltem occupationibus, dedatis. Qvod e plebe qvilibet aeqve potest: Vestram autem generositatem aliud qvid deceat. O Bellipotens olim Natio, itane imbellis facta videri voles, ut nec Arma nec Literas, ventrem tantum, cures? Ah resumite animos, ut Martis olim pulli, Minervae aliqvando fiatis filii! Utinam, postqvam me huc ad Literarum promovenda studia allici sum passus, hāc parte adeo sim felix! ut Vos Nobiles ad Librorum amorem lucrifaciam! Non intermittam certe vias qvaerere et modos, qvamdiu hīc sum. Nam alioqvi frustra profecto hīc fuero, et fuisse dolebit, nisi Vos qvibuscunqve incantamentis meis infecero, et ad majorem circa liberalia Humanitatis studia curiositatem inescavero. Loqvor enim haec praesentibus et absentibus: utinam exaudire Voces meas Hungaria tota posset! O Vos Nobilitas Hungara, recordemini, qvaeso Vos, gloriosi olim Regis Vestri, Romaniqve Imperatoris, Sigismundi, qvi consiliarii sui, Viri docti, a se tamen nobilitati, risit stultitiam. Qvum enim postridie in re ardua suorum exqvirens consilium, seorsim deliberare mandaret Aulicos Nobiles, seorsim Consiliarios doctos, ille diu qvo se verteret ambiguus, tandem se Aulicorum agglomeravit turbae. Qvod videns Imperator, et ridens; iste, inqvit, dignit atem suam aestimare digne satis nescit. Possum ego (pergens) unā die centum creare Nobiles: doctum autem Virum ne unum qvidem centum annis. Vos proinde Nobiles nati, augete Nobilitatem gentis nobilitate mentis, gloriaeqve stemmatis addite sapientiae coronam! Si Vos parentes Vestri, rerum pretia aestimare ignari, in Sapientiae officina, Schola (hac nostra vel alia) diutius relinqvere, aut ad Scholas illustriores, Academias, mittere, recusant: orate, supplicate, intercessores adhibete, donec impetretis. Nos in Schola hac, si qvid nauseabundi fuit, tollere ita cogitamus, ut e Labyrinthis

page 756/757, image: s443

faciamus, ope summi Dei. Ferte moram tantum, et nobiscum lentis passibus plus ultra progredi ne pigrescite. Infundere vobis Sapientiam, Prudentiam, Eloqventiam, unō momentō non possumus: instillare sensim non intermittemus. Nolite tantum acqviescere rudimentis Literaturae, ad fastigium contendite. Nemo e nostro Stadio, Schola hac, sine brabeo et corona exeat! Corona vero studiorum hīc, Vestrorum Eloqventiae decor erit, ad qvem Vos nunc invitamus. Vosqve ut ne perdurare, pulchreqve et ad plenum expoliri, reculetis, Patria id a Vobis, et Ecclesia, et Prosapiarum splendor, qvem sic auctum ibitis, jure suo postulat. Sed et Vos reliqva Juventutis turba, qvos extra Nobilitatis titulum nasci contigit, baec Vobis audite! ut qvisqve suo loco gnaviter sese gerens, Deo, Ecclesiae, Patriae, usui et ornamento esse, Dei ope, qveat.

Qvam liberet etiam Discipulorum nostrorum Parentes alloqvi, si liceret! qvi qvos a nobis ad bonam mentem et studia bonesta formari velunt, filios suos, eosdem bonam partem corrumpunt ipsi, aut certe a profectibus retardant. Advocando nimirum, nec iterum remittendo mature. En exemplum! Ad ferias Natalium Christi dimissi sunt, ex more, onmes qvos dimitti petierunt parentes: remittendi, ex lege, octiduo post Festa. Ecce autem dies labitur decima septima hodie! needum tamen redeunt omnes. Qvam noxia haec matrum indulgentia, corrumpens natos! Ita enim et nos totumqve coetum, retardant, et suorum remorantur profectus, et iisdem penitus emanendi, Scholamqve fastidiendi, ingenerant desiderium. Qvae parentum inconsiderata consvetudo, et Filiis nocet, et in Praeceptorum, Scholae, Ecclesiae, Patriae deniqve noxam exundat. Qvod utinam attendere inducant animum! Si sic perrexerint, mala Scholae hujus erunt remediis fortiora. Sed avertet Deus: sperabimus consvetudinem pravam, non ex proposito malo, sed anon considerata noxa venientem, emendatum iri, si noxa patescat. Ut ergo patescat, danda erit opera.

Ad Vos me converto, Rectores et Praeceptores Scholae hujus, per qvos bonam partem Hat et Itabit (si non ex toto) ut Schola haec aut surgat aut cadat, effiorescat aut emarcescat. Non frustra enim dictum est: Qyalis Rex, talis Grex. Si Vos gnavi, si alacres, si laborum non tolerantes solum, sed avidi: (Parum est non recusare laborem; inqvit Seneca, posce) facili obtinebitur ratione, ut tales qvoqve sint commissi Vobis. Hinc non miror qvendam, Didactica studia nimis anxie tractari admirantem, dixisse: Methodos docendi qraerimus faciles, qvum potius hoc agendum esset, ut e Scholis pellatur Ignavia. Estote qvaeso Vos Cujacii illi, qvi a Juris studioso consilium rogatus, Qvā ratione proficere in Legum studio feliciter posset? arreptum Librum aperuit, et. huc illuc folia versans dixit, Fac sic, et iterum sic; et sic, et iterum sic; assiduitatem in Libris tractandis illi commendans. Sed possumus tamen imo debemus, illud Christi huc accommodare: Hoc facite, illud ne omittite! Hoc est, et Methodum explanare magis magisqve, et vigescere ipsi ad labores, eoqve praeire discipulis exemplo magis magisqve. Non dormimus nos, Methodi vias vestigando, eoqve destinata media ematurando, ut dormire qveatis Vos: non autem ut stertatis, et Vos jam ignaviae dedatis. Cogitamus Scholam hanc, si volet Deus, ad artificiosi Horologii reducere formam; sed et Horologium tamen regi vult accurate. Cogitamus operas Scholae deducere ad formam elegantissimae Typographicae artis: sed nondum eo res deducta est qvo volumus, et collimamus. Et tametsi esset, aut erit, in Typographeo etiam vigilantiā opus est insigni, laboreqve multo, ne irrumpant sphalmata. Haec Vobis et mihi, dilecti Collegae, dico! Ostendamus laborum tolerantiā, imo diligentiā, indefessaqve alacritate, intelligere nos cur in Eruditorum censum venerimus. Nempe non ob majores vitae commoditates, qvas vulgus captet: sed ob majores labores, qvibus Deo et societati humanae plus prosimus qvam vulgus. Sit ergo cuiqve nostrūm Achilleum illud heroicum, si non in ore, corde tamen, Laborum portio mea fit major. Deum oro, ut Nos qvi studiis Vestris praesumus, ut Vos qvi bonae Menti navatis operam, ut Maecenates utrinqve noltros, ita roboret, animet, benedictione perfundat, ut qvicqvid in nobis langvescit, vacillat, Claudicat, persanetur! Amen. DIXI.

[gap: Pars III., col. 758 etc.]