December 2004 Ruediger Niehl markup
typed text - structural tagging complete - no semantic tagging - no spell check - orthographical standardization performed
06/2005 Peter Stroebel markup
semi-automatic lemma-correction
05/2006; 06/2008; 06/2010; 12/2010; 02/2011 Antonio Javier Ortiz Cano; Reinhard Gruhl markup
largely revised


image: as0005

JOH. JACOBI HOFMANNI SS. Th. Doct. Profess. Histor. et Graec. Ling. in Academ Basil. LEXICON VNIVERSALE, HISTORIAM SACRAM ET PROFANAM Omnis aevi, omniumque Gentium; CHRONOLOGIAM AD HAEC VSQVE TEMPORA; GEOGRAPHIAM ET VETERIS ET NOVI ORBIS; PRINCIPVM PER OMNES TERRAS FAMILIARVM Ab omni memoria repetitam GENEALOGIAM; Tum MYTHOLOGIAM, RITVS, CAERIMONIAS, Omnemque Veterum Antiquitatem, ex Philologiae fontibus haustam; VIRORVM, INGENIO ATQVE ERVDITIONE CELEBRIVM Enarrationem copiosissimam; Praeterea ANIMALIVM, PLANTARVM, METALLORVM, LAPIDVM, GEMMARVM, Nomina, Naturas, Vires, Explanans. EDITION ABSOLVTISSIMA, Praeter Supplementa, et Additiones, antea seorsum editas, nunc suis locis ac ordini insertas, VBERRIMIS ACCESSIONIBVS, IPSIVS AVCTORIS MANV novissime lucubratis, tertia parte, quam antehac, AVCTIOR, LOCVPLETIOR: INDICIBVS ATQVE CATALOGIS REGVM, PRINCIPVM, POPVLORVM, TEMPORVM, VIRORVM ET FEMINARVM ILLVSTRIVM, ANIMALIVM, PLANTARVM; Tum praecipue NOMINVM, QVIBVS REGIONES, VRBES, MONTES, FLVMINA, etc in omnibus terris, vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur; Caeterarum denique rerum memorabilium, ACCVRATISSIMIS INSTRVCTA. TOMVS PRIMVS Literas A, B, C, continens. [gap: illustration] LVGDVNI BATAVORVM, Apud JACOB. HACKIVM, CORNEL. BOVTESTEYN, PETR. VANDER AA, et JORD. LVCHTMANS. MDC XCVIII. Cum peculiari Praepott. D. D. Ordinum Hollandiae et West-Frisiae Privilegio.



image: as0006

[gap: praeliminaria]

image: s0338b

ARMIFERA seu ARMIGERA, ARMIPOTENS, et ARMISONA, Pallas a Poetis vocatur. Ovid. Met. l. 14. v. 475.

Me tamen Armiferae servatum cura Minervae.

Idem l. 3. Fast. v. 681.

Armifer Armiferae correptus amore Minervae.

Virg. Aen. 1. 2. v. 425.

Penelei dextra [orig: dextrâ] Divae Armipotentis ad aram
Procumbit.

Idem Aen. l. 3. v. 544.

--- Tum numina sancta precamur
Palladis Armisonae.

ARMIGER servus ex Virgilio aliisque satis notus:

--- --- - Forma [orig: Formâ] tum vertitur oris
Antiquum in Butem, hic Dardanio Anchisae
Armiger ante fuit.

Aen. l. 9. v. 648. isque pretiosus, si Plinio credimus, de lusciniis loquenti, l. 10. c. 29. Ergo ser vorum illis pretia sunt et quidem ampliora, quam quibus olim Armigeri Parabantur. Et ex Plauto, Prolog. in Casina, v. 55. ubi Armiger idem cum Scutigerulo: scutum enim Arma peculiariter appellasse [orig: appellâsse] Latinos, Eruditis observatum. Hinc et Anastasius in Martino Pontif. Rom. Armigeri et Apatharii voces promiscue usurpat: et Armigeri in Aula Constantinopol. dicti sunt Scholarii, qui pro Palatio excubabant, eo quod instructi essent scuto [orig: scutô]; imprimis vero illi, qui Principum ensem et scutum deferebant, quibus ii uterentur, si necessicas ingrueret. Unde in Glossis o(ploparoxos2 est insigniarius, Armiger. Et hos Heroibus Poetae [orig: Poëtae] attribuunt, quos Reges et olim et hodie, in hac saltem parte, aemulati sunt. Testis praeter dicta antiqua scalptura pretiosae illius sapphiri, cuius typum Marquardus Freherius edidit ac illustravit. In ea Constantinus Im perator aprum venabulo [orig: venabulô] excipit; Armiger autem telum gestans, ferae impetum formidans, dat se in pedes. Prudentius, de Armigero Caesariano in Apoth. v. 562. s.

Armiger e cuneo puerorum flavicomantum
Purpurei custos lateris, deprenditur unus.
Nec negat, et gemino [orig: geminô] gemmata hastilia ferro [orig: ferrô]
Proicit, ac signum Christi se ferre faretur.

Vide quoque Martialem l. 9. Epigr. 57. v. 1. Sed et Sidonius notavit, Theodoricum Regem, arcum lateri innectere citra gravitatem regiam iudicasse [orig: iudicâsse], et tradidisie gestandum puero, l. 1. Ep. 2. Hinc et Armiger, in aula Constantinopolitana, uti visum: qualis describitur a Corippo Narses l. 3.

Armiger interea, domini vestigia lustrans,
Eminet excelsus, super omnia vertice Narses
Agmina.

Nec non l. 4. ubiensem Regium eum detulisse indicat,

Nec non ensipotens membrorum robore constans
Astabat Narses etc.

et apud Curopalatam Scutarius, in eadem Aula: ac demum in Turcica, puer ephebus, qui Sultano gerit arcum ac sagittas. A qua ratione notat Lamprid. c. 6. Commodo [orig: Commodô] imperante, tres Praefectos Praetorio fuisse, inter quos Libertinum, qui a Pugione appellatus sit. Fuit certe apud Caesares minister, qui arma custodiret, cuiusmodi A. quidam VIBIUS. HERMES. IMP. NERONI. A. CUSTODIA. ARMORUM> in veteri monument. legitur. Imo Duces et ipsos, Regibus licet impares, aliosque, Armigeris suis, ut infra latius dicemus, non caruisse discas, ex s. Ferrando in Paraenet. Cuiusmodi Armigeris affines fuere [orig: fuêre] Caculae et Calones, ita dicti, auctore Festo [orig: Festô], quod fustibus clavisque ligneis armari solerent, ad tutelam dominorum. De quibus vide alibi. Fuit vero horum summa olim aestimatio, ut qui primas tenerent in Regum aulis et nonnumquam ad ipsum Regelem apicem eveherentur: uti de Thiodo, tutore Amalarici constituto, et de Witige, in Theodati Regis locum suffecto, legimus apud Iornandem de Rebus Geticis c. 58. et 60. Atque ii perpetuo Principis lateri haerebant, Sidonius l. 2. Ep. 2. Circumsistit sellam (Theodorici Regis) comes Armiger. Ita efinguntur Armigeri Lotharii Imperatoris in ea tabella quam ex Codice Euangeliorum Bibliothecae Regiae, delineari curavit Steph. Baluzius Notis ad Capitularia Regum Franciae p. 1280. et Caroli Calvi, in altera tabella, praefixa Codici Bibl. quem eidem Regi obtulerunt Canonici S. Martini Turonensis, ab eodem descripta: sed a Carolo du Fresne erudite illustrata [orig: illustratâ]. In hac enim, inter alia, proxime Caroli throno, in eadem serie ac linea, qua [orig: quâ] duo eius filii Ludovicus Balbus et Carolus, stant Regii duo Armigeri, uterque virgatis sagulis; et quidem alter, qui ad dextram, hastam ferream in altum surrectam dextra [orig: dextrâ] tenet, laeva [orig: laevâ] rotundo clypeo innixa [orig: innixâ]; alter ad sinistram, Regium ensem in vaginam reconditum utraque [orig: utrâque] manu in transversum gerit, quomodo in Galliae Regum sollenniroibus occasionibus praeferri solet a magno Scutifero, en echarpe, uti habet Ceremoniale Francicum. Similiter in tabella ab Ingoberto Scriba exarata, ad Caroli sinistram, duo perinde stant Armigeri, quorum alter hastam et clypeum, alter aliud quid gestat. Deutroque Ingobertus,

Ad dextram Armigeri praetendunt arma ministri,
Ecclesiam Christi invictus defensor in aevum,
Armipotens magnis quibus [orig: quêis] ornet saepe triumphis.

Caput ferrea [orig: ferreâ] galea [orig: galeâ] cristatus uterque est, in Lotharii et Caroli iconibus, contra quam in ea, quam idem Ingobertus delineavit, ubi nudis ac detonsis stant capitibus etc. Etiam in Chartis Regum Hispanicorum Armigeros Regum subscripsisse crebro, observare est apud Antonium Yepezium in Chron. Ordinis Benedictini, passim. Posterioribus autem saeculis, Armigeri potissimum appellati sunt Nobiles


image: s0339a

inferioris ordinis, quod in bellis Militum seu Equitum arma gererent, quo iis in praeliis uterentur. nam quum graviora Militum arma essent, habebant illi Armigeros suos, qui ea deferebant, donec haberent opus: Unde o(plopa/roxoi, et o(plofo/roi in veterib. Gloss. Graeco-Latin. Quod munus sic belle describit Auctor Vitae S. Gamelberti nun. 5. Pater autem, cum eum nutriret, et, ut moris est, ad usum Militiae instrueret, Armigerum sibi aliquoties fecit, armaque Militaria aut suspendit overo aut praecinxit. Praesertim vero scuta Militum deferebant et hastas: unde Scutarii et Scutigeri, Gall. Escuiers, appellabantur. Guil. Brito Philippid. l. 2. de Guilielmo des Barres, egregio Milite:

Is se clam medio furatus ab agmine Regis,
Armigeri spoliat clypeo [orig: clypeô] latus, et rapit hastam.

Sed et equos dextrarios (de quibus vide supra in Armatura ) Militum manu deducebant, donec in praeliis iis indigerent; et tandem Militibus deserviebaut eorumque mandatis omnino obsequebantur: unde factum, ut Armigeri appellatio ad quosvis servientes postea extenderetur, uti et Valletorum, Gall. Vales, quemadmodum iidem vocantur, in Fab. Merlini, apud eundem Car. du Fresne in Glossar. Tonsos fuisse ordinario Armigeros, videtur colligi ex Orderico Vitali l. 12. Guilielmus vero Lupellus a quodam rustico captus arma sua illi pro redemptione sui dedit et ab eo tonsus instar Armigeri, manu palum gestans ad Sequanam confugit. Nempe solis Militibus, non vero Armigeris fas fuisse caesariem nutrire, hic [orig: hîc] innui videtur; Sed non id ullibi legitur, spectavitque Ordericus forte famulos domesticos, quos Armigeros vocabant. Armigerorum Honorariorum, Gall. Escuiers d'honneur, meminit Froissardus Vol. 4. c. 62. quo [orig: quô] nomine is hodie in Franciae Regum palatio appellatur, qui Reginae a manibus est, etc. Vide iterum Car. du Fresne ubi supra, et hanc in rem plura, infra in vocibus Scutarius et Spatharius. Henr. Spelmanno Armiger, Gall. Escuier, vel militaris est, vel civilis, et dicitur uterque multis modis. Militaris enim nuncupatus est; 1. Qui domini sui arma baiulat, ipsisque eum cingit: ita Armigeri Abimelec, Saul, Ionathae, in sacris; Hectoris, Achillis, Diomedis, apud Poetas mentio sit. Talem a Longobardis Scilpor dici, i. e. scutiferum, indicat Paulus Diacon. Longob. l. 6. c. 15. Anglo-Saxonibus vero Scild-cnave vel Scild-Knight, scuti minister nuncupatus est. 2. Qui inter arma Domini sui latus stipat et tuetur; quorum quatuor Proceres, duos Equites aurati, habuisse dicuntur. Notissimi certe sunt Audlei Baronis quatuor illi Armigevi, in pugna Pictaviensi, A. C. 1356. apud Froissardum. 3. Vir nobilis, qui arma tractat militaria, sed equestrem dignitatem nondum est assecutus; qui mos obtinuit in Anglia imprimis et Hibernia. 4. Qui terras tenuere [orig: tenuêre] per servitium scuti, h. e. Scutagium. Tales enim non Scutiferi solum, sed etiam Armigeri, et quod loricas induebant, Loricati dicti sunt. Hi ad militiam pertinebant, pariterque omnes intercidere [orig: intercidêre]. Orti vero sunt eorum loco [orig: locô] Armigeri quidam civiles, quorum aliqui hanc dignitatem e natalibus assecuti sunt, alii Principis beneficio [orig: beneficiô]: quorum illi apud Anglos, sunt Procerum filii omnes, qui Baronum aemuli Lords i. e. Domini appellantur; proprie autem Equitum Auratorum filii primogeniti, et ex ipsis heredes in perpetuum masculi: Isti a Principe fiunt vel Scripto [orig: Scriptô] vel Symbolo [orig: Symbolô], quum collum alicuius argenteo [orig: argenteô] sigmatico [orig: sigmaticô] (h. e. torque ex SS. confecto) adornaverit eumque argenteis calcaribus donaverit, vel Munere. Inter Armigeros, qui siunt, primarii habentur quatuor Armigeri ad corpus Regis, quorum munus hoc est. Peracto [orig: Peractô] regiae domus nocturno [orig: nocturnô] ministerio [orig: ministeriô], cum Rex dormitum vadit, cubiculi eius ostiarius, omnibus circumquaque remotis, Armigero (qui hac [orig: hâc] vice fungitur) cubiculum tradit per ostii annulum. Is strato [orig: stratô] in ipso ostio cubili iacet, manipulum habens e satellitibus Regis adiunctum, si quid tumultus, vel etiam susurri inter noctis silentium acciderit, delinquentes quantoscumque in custodiam tradit, eoque [orig: eôque] tempore per alium ministrum in domo Regia nil geritur. Die Principem foris progredientem subsequitur, pallium eius ferens in casula; Plura vide apud Henr. Spelmann. Glossar. Archaeol ut et Pignorium de Servis, ac Popmam de Operis Servorum: de Armigeris vero veterum Macedoniae Regum, infra aliquid, voce Somatophylax.

ARMILAUSA seu ARMELAUSA sagum militare, quod superinduitur thoraci, quasi Armiclausa, isidor. Origin. l. 19. c. 22. quia ante et retro divisa atque aperta est; in armos tantum clausa. Vetus Interpr. Iuvenalis Sat. 5. Viridem thoraca, apud eundem Poetam, Armilausiam prasinam interpretatur. Curtas militum tunicas, ad genua usque pertingentes, a)rmelau/sia appellat etiam Mamicius in Strategic. quod e)pa/nw tw=n o(/plwn, i. e. armis superinduantur, dicta vult Suidas. Sclavinam interpretatur Ugutio et scapulari Monachorum similem facit. Scriverius ab Armilansis populis in Tabulis Peutinger. memoratis, vestem hanc dictam opinatur, etc. Atque hinc almuciis Canonicorum Armilausiorum nomen a quibusdam inditum est, quod reliquae vesti superadderetur, etc. Vide Car. du Fresne Glossar. Dominicus Macer, Armilausam ait esse Monachorum Scapulare, quod ab armis, scapulis et humeris pendet, ac vulgariter Patientia dicitur, in Hierolex. sed militarem proprie sic dictam fuisse vestem, etiam ex Paulino Ep. 3. Anastasio Biblioth. in Gregorio II. Aliis, discimus. Salmas. tamen cum Macro sensit, Not. ad Trebellium Pollionem in Claudio. c. 14.

ARMILIA ab armis: teste Festo [orig: Festô], Armillas ex auro, quas viri nulitares ab Imperatoribus donati gerunt, dictas esse existimant, quod antiqui humeros cum brachiis armos vocabant. Unde Arma ab his dependentia sunt vocata. Est autem Armilla proprie brachiorum decus: Graece *ye/llion. Cum vero laxior est fluensque, quales delicatioribus luxuriosisque tantum in usu, xlidw\n dicitur. Ex auro ut plurimum formatae erant, unde Armillas aureas sexaginta, inter alia bellicae virtutis praemia, se reportasse [orig: reportâsse], ait L. Siccius Dentatus apud Dionys. Halicarn. Antiqq. Rom. l. 60. Sabinos quoque aureas Armillas brachio [orig: brachiô] laevo [orig: laevô], vulgo habuisse, refert Liv. l. 1. c. 11. Hinc et Galli xrusoforou=ntes2 Straboni Geogr. l. 4. Rolvoque Rex Danorum, a distributis


page 339, image: s0339b

istiusmodi ornamentis, dicitur in veteri cantilena, hreiter Hedda, i. e. Spargens aurum. Nobiliores pretium Armillis ex succino mutuabantur, alii ex gemmis margaritisque. De prioribus Iuvenal. Sat. 9. v. 50.

En cui tu viridem umbellam, cui succina mittas
Grandia, Natalis quotiens redit.

In quae verba vetus Schol. Succina grandia, inquit, gemmata sunt Dextrocheria. De posterioribus Chrysostomus in land. Babylae Martyris, ubi pompam Carl Imperatoris describens, inter alia meminit tw=n li/qwn tw=n pantaxou= diesparme\nwn kata th\n decia\n, gemmarum ubique sulgentium in dextra eius: per quas Dextrocherium eius seu Armillam intellexit Is. Casaubon. Idem legitur de habitu Indorum, apud Curtium l. 9. c. 1. Persarum, apud Amm. Marcellin. l. 23. etc. Porro e smaragdo factae sunt, quae Viriolarum Peculiare habuere [orig: habuêre] nomen. Nec absimilibus gemmis corallisve Armillae in signo marmoreo distinguuntur, apud Pignorium in Isiaca mensa, et in virgine Americana, apud Ioh. Laetium. In Maximino iun. Dextrocherium cum costula de hyacinthis quatuor, notavit Iul. Capitolin. c. 2. Ad annulorum formam essictae, id praestant, quod digitis annuli: Unde Maximinus uxoris brachiali seu armilla [orig: armillâ] pro annulo usus est, apud eundem in Maximinis c. 7. Isidorus tamen Orig. l. 19. c. 31. id inter utrumque ponit discrimen, quod annulus rotunda forma [orig: formâ] arcte se claudat, Armilla ulterius levi flexu se extendat. Interim et armillae suus quandoque circulus est extremis se mordentibus, instar annuli: quae causa, quod a)/rikoi quibusdam, communi cum annulis nomenclatione, nuncupentur. Sed duplex Armillarum forma, arctior illa et immobilis presse manum ambiens, et laxior: quarum haec vel simplici orbe alligabat brachium, vel pluribus inter se connexis circulis, doliorum instar: cuius specimen ex Musaeo Antiquario Olai Wormil exhiber Bartholinus, in brachialibus elegantissimo [orig: elegantissimô] opere ita effictis, ut non solum orbiculari forma [orig: formâ] carpum stringant, verum plurimos continuata [orig: continuatâ] serie circulos ad medium fere cubitum extendant. Laxior haec Armillarum structura, nec nostro [orig: nostrô] saeculo [orig: saeculô] infrequens, nec antiquorum fuit. Talis gemmata erat Paschalini: nec absimilis Roriti, cuius Saxo meminit Hist. Dan. l. 3. Quo referri etiam potest Ungulus Pacuvii apud Festum, singularis Armilla artificii: quae sic dicta est, quod annulus eius cornu in circulo imitetur, vel quod rudi saeculo [orig: saeculô] ungulae seu cornua, annulorum Armillarumque vices sustinuerint: et forsan huc facit, quod Cormculis Armillsque milites donati leguntur, apud Liv. l. 10. c. 44. Vel etiam a tortuosi flexus similitudine cum cornibus, Armillam Ungulum voces. Ponderis has magni ex auro gestasse [orig: gestâsse] Sabinos tradit Liv. l. 1. c. 11. Unciam auri in sua exigit a menaechmo Erotium, apud Plautum Act. 3. sc. 3. Rebecca ad pondus aureorum decem ascendit, Gen. c. 24. v. 22. Armilla argentea veter. Islandorum in ara asservata uncias 20. pendebat, quam forensi aliquo [orig: aliquô] munere fungentes, iuramentum praestituri, contrectabant, referente Arngrimo [orig: Arngrimô] de Rep. Island c. 6. Copula Armellae vel taenia fuit vel fibula: quae ex ebore, apud Petronium, lunata [orig: lunatâ] fuit forma [orig: formâ], fibularum veterum in morem, hinc Lunellae, ut videtur, dicta Plauto Epid. Act. 5. Sc. 1. hamus in smaragdina Paschalini armilla, idem praestitit: Clavi quandoque eadem [orig: eâdem] fini adhibiti sunt, de quibus vide Isidor. Origin. l. 19. c. 31. Quaedam et clausula [orig: clausulâ] iungebantur ad hodiernum morem: Unde apud Capitolin. loc. cit. legit Salmas. Dextrocherium cum closulae. Haecidem, quod Graecis kataklei\s2, et ba/lanos. Namque et Armillae ba/lanon tribuit, Aristophanes Lysistr. Utrique vero sexui familiaris hic ornatus fuit; Muliebri praecipue, Thom. Magister Ms. *ye/llion gunaikei=os2 ko/smos2, Brachiale, muliebris mundus: et Festus, Spinter armillae genus, quo [orig: quô] mulieres utuntur. A mattonis ad scorta transiisse earum usum, conqueritur Tertullian. de Pallio; ab his ad Cinaedos pervenere [orig: pervenêre]: dictaeque sunt proprie hae armillae mulierum, Virae item Spatalae. Inde mollitiei signum Armilla, apud Senec. l. an in Sapient. cadat iniuria, c. 18. Profluxerunt nihilominus a Viris, unde Viriliae Isidoro; nisi Virilias virorum, Viriolas seu Virias feminarum dixeris. Et primo quidem inter Regum Principumque fuere [orig: fuêre] ornamenta: inde ad milites donaria transiere [orig: transiêre], Equites inprimis; servis tandem, Dominorum indultu, celsere [orig: celsêre], unde Armillata turba dicuntur cursores servi, apud Sueton. in Nerene c. 30. iisque qui in triumphis ludebant, vide Appian. Alexandrinum, in Punicis, ubi agit de Scipionis triumpho. Caruerunt iis Virgines, teste Cypriano [orig: Cyprianô] de habitu Virg. et non nisi a sponsis, velut coniugir testeras, primum illas sunt nactae, vide Gen. c. 24. v. 22. et c. 38. v. 18. 25. ubi furtivi amoris indicium fuere [orig: fuêre]; Item apud Plautum Menaech. Act. 3. sc. 3. Iul. Capitolin. in Maximino Iun. loc cit. etc. Uxores factae in armario sponsalitias condebant Armillas, teste Plauto [orig: Plautô] loco [orig: locô] supra citato [orig: citatô]. Etiam sepulchro inferri solitas auctor est Scaevola. Usus illarum varius fuit: Inserviebant ornamenti loco [orig: locô], conferebant ad memoriam (unde ab iis metaphoram mutuasse [orig: mutuâsse] iehovam legimus Exod. c. 13. v. 9. ac Deuter. c. 11. v. 18. et natali die proin offerri solebant, Plaut. Epid. Act. 5. sc. 1. et eundem ob finem militibus donabantur.) Ad luxus dein instrumenta migrarunt [orig: migrârunt]: ut taceam de illarum in sacris usu. Nam vestibus Aaronicis illas Eruditi tribuunt,et ad expiationem collatae leguntur Numer. c. 31. v. 50. Rupibus triviisque suspendit Frotho Magnus Danorum Rex apud Saxonem l. 5. ad subditorum explorandam sidem: quod de Alfredo quoque Anglorum Rege refert Matth. Westmonasteriensis ad A. C. 892. Ad insidias mercandas Toroni Canutus Rex donavit, apud Snorronem Sturleson in Chron. Norvegiae. Superstitiosae quoque Medicinae inservierunt etc. Vide Thomam Bartholinum de Armillis veterum. Nec omittendum quod ad Armillas iurare olim Dani milites soliti, apud Ethebredum l. 4. Histor. Anglic. c. 3. Eique statuunt ius iur andum in eorum armilla sacra. Nisi hoc [orig: hôc] loco [orig: locô] Armilla genus armorum fuerit: quod conici potest ex Capitulis Caroli M. l. 6. c. 223. Ut armillae et bruniae non dentur negotiatoribus: hac [orig: hâc] enim lege vetantur arma mercatoribus distrahi, Car. du Fresne Glossar. ubi de Armillis veter. Francorum. Vide quoque infra in voce Bauga, it Brachiale, Dextrocherum, Pericarpium, Psalia, Psellia.