CAMENA Early Modern Latin Texts

JOH. JACOBI HOFMANNI SS. Th. Doct. Profess. Histor. et Graec. Ling. in Academ Basil. LEXICON VNIVERSALE, HISTORIAM SACRAM ET PROFANAM Omnis aevi, omniumque Gentium; CHRONOLOGIAM AD HAEC VSQVE TEMPORA; GEOGRAPHIAM ET VETERIS ET NOVI ORBIS; PRINCIPVM PER OMNES TERRAS FAMILIARVM Ab omni memoria repetitam GENEALOGIAM; Tum MYTHOLOGIAM, RITVS, CAERIMONIAS, Omnemque Veterum Antiquitatem, ex Philologiae fontibus haustam; VIRORVM, INGENIO ATQVE ERVDITIONE CELEBRIVM Enarrationem copiosissimam; Praeterea ANIMALIVM, PLANTARVM, METALLORVM, LAPIDVM, GEMMARVM, Nomina, Naturas, Vires, Explanans. EDITION ABSOLVTISSIMA, Praeter Supplementa, et Additiones, antea seorsum editas, nunc suis locis ac ordini insertas, VBERRIMIS ACCESSIONIBVS, IPSIVS AVCTORIS MANV novissime lucubratis, tertia parte, quam antehac, AVCTIOR, LOCVPLETIOR: INDICIBVS ATQVE CATALOGIS REGVM, PRINCIPVM, POPVLORVM, TEMPORVM, VIRORVM ET FEMINARVM ILLVSTRIVM, ANIMALIVM, PLANTARVM; Tum praecipue NOMINVM, QVIBVS REGIONES, VRBES, MONTES, FLVMINA, etc in omnibus terris, vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur; Caeterarum denique rerum memorabilium, ACCVRATISSIMIS INSTRVCTA. TOMVS QVARTVS Literas R, S, T, V, X, Y, Z, continens. [gap: illustration] LVGDVNI BATAVORVM, Apud JACOB. HACKIVM, CORNEL. BOVTESTEYN, PETR. VANDER AA, et JORD. LVCHTMANS. MDC XCVIII. Cum peculiari Praepott. D. D. Ordinum Hollandiae et West-Frisiae Privilegio.

TORCULAR machina est uvis premendis apta, in qua trabes, quibus uva calcata premitur, prela appellantur: a torqueo Becmannus in Origin. L. L. Graece *llhno\s2, unde Bacchus *lhnai=s2, Lenaeus. Virg. Georg. l. 2. v. 7.

Huc pater o [orig: ô] Lenaee veni, nudataque musto [orig: mustô]
Tinge novo [orig: novô] mecum direptis crura coihurnis.

Et quidem de Torcularibus Rom. Plin. l. 18. c. 31. Pressura una (sic vocat quantum uvatum in superposita cavea pedibus pressarum lacus vinarius accipit) culeos XX. implere debet -- Ad totidem culeos et lacus XX. iugeribus unum sufficit torculum. Premunt aliqui singulis, utilius binis, lic et magna sit vastitas singulis. Longitudo in his refert, non crassitudo. Spatiosa melius premunt: antiqui funibus vittisque loreis ea detrahebant et vectibus. Intra centum annos mventa Graecanica, mali rugis per cochleas pullantibus, palis offixa arbori stella, a palis arcas lapidum attollente secum arbore: quod maxime probatur. Intra viginti duos hos annos inventum, parvis praelis et minori torculari, aedificio [orig: aedificiô] breviore et malo [orig: malô] in medio erecto [orig: erectô], tympana imposita vinaceis, superne toto pondere urgere, et super praela construere congeriem, Vide quoque Vitruvium, l. 6. c. 9. Catonem, c. 12. 13. 18. Columell. l. 1. c. 6. Varronem l. 1. c. 54. qui et in Gerontodidascalo, apud Nonium, Poenici torcularis meminit,

Dalechamphium, Not. ad Plin. Alios. De Graecis, res notissima, apud quos non solum Baccho *lhnai/w, h. e. torculari, sacra facta, vide suo [orig: suô] loco [orig: locô]; it. voce Posideon: sed etiam e)pilh/nion, cantio sollennis erat, quam inter premendum uvas huic Idolo decantabant, uti videre est apud Athenaeum, et Pollucem, l. 4. Apud Hebraeos, Torcularium usus indigitatur, in illustri illo de Christo vaticinio Esaiae c. 63. v. 2. et 3. Quare rubicundus es vestibus tuis, et vestimentae tua, ut calcantis in torcularis lacu? Torcular calcavi solus, et quae seqq. Sic Apocal. c. 14. v. 19. *kai\ e)tru/ghse th\n a)/mpelon th=s2 gh=s2 kai\ e)/balen ei)s2 thn lhno\n tou= squmou= tou= sqeou= th\n mega/lhn. Vide quoque v. seq. uti de Psalmis [gap: Hebrew] h. e. pro torcularibus, aliquid supra ubi de Tabernaculorum festo. Atque hactenus de Torculo Vinario: Praeter id, Olearium fuit, de quo itidem late Columella et Palladius, Vitruvius item, l. 10. c. 1. Et quidem Custos torculare servabat, qui tamen non semper in numero servorum fuit, uti videre est apud Laur. Pignorium, Comment. de Servis, ubi de Fructuaria Villa Veter. pluribus disserit. Vide quoque infra voce Trapetum.

Latinis vox usitata, de vasculo argenteo caelato, proprie sumitur. Est enim toreu)ein caelare: quod male quidam confundunt cum torneu\ein, tornare seu torno [orig: tornô] laborare, ut pluribus docet Salmas. ad Solin. p. 1044. Sculpunt enim et caelo [orig: caelô] laborant oi( toreu)tai\, torno [orig: tornô] terunt oi( torneu\tai/. Et h( tornei/a in ligno praecipue operatut; Caelatura autem vel *tordtikh\ in argento, aliisque metallis. Hinc et Plin. l. 36. c. 26. in vitro elaborando haec scite distinxit, inquiens: Aliud flatu figuratur, aliud torno [orig: tornô] teritur, aliud argenti modo [orig: modô] caelatur. Caelata itaque proprie dicuntur vasa aurea vel argentea, in quibus signa vel sigilla extra eminentia caelo [orig: caelô] expressa sunt. Vide Iac. Oiselium, Notis ad A. Gellium l. 19. c. 9. ubi Anacreon poculum sibi a Vulcano fieri petit, in quo vites uvis refertae et Bacchus cum Amore et Bathyllo uvas calcans, caelata sint, his verbis:

*to\n a)/rguron toreu)sas2,
*(/hfaiste/ moi poi/hson
*panopli/an me\n ou)xi\ ktl:

Quod si igitur fictilia quoque vasa toreu)/mata appellari videmus apud Strabonem, l. 8. ubi de Corinthi direptione, intelligenda ea tantum, quae signis caelatis erant aspera. Sic Plinius scribit, fastigia templorum fictilia miris caelaturis fieri solita. Urcei etiam fictiles aliaque vasa cum figuris exstantibus et expressis fiebant, quae toreu)/mata quoque dicta sunt. Idem dicendum de vitreis Alexandrinis, quae similiter caelatis imaginibus aspera erant. At quaecumque laevia et pura, toreu)mata non sunt, nec quidquam significationi vocis huius adeo contrarium, quam quod sine ulla inae qualitate, quam *to/rdtikh\ praestat. Leve nempe et purum, quod non caelatum est, a)to/rdton. Iuvenalis, Sat. 9. v. 31.

Optimum vero ac praestantissimum argentum ad toreumata eligebatur, unde pustulatum, de primae notae argento dicebatur. Est autem argentum pustulatum seu in pustula Salmasio, quod Graeci, tordtiko\n, Galli en bosse, vocant. At in crystallinis secus erat, uti vidimus supra, ubi de Acentetis. Improprie proin Clemens Alexandrin. toreutiko\n dixit de eo, qui gemmas in annulis scalpit, cum talis proprie Cavator et Scalptor, non Caelator sit. Non enim Ta\ entupw/mata cavat in gemma Toreutes, sed entupw/mata, materiam circum excidendo, excitat. Maiori a)kurologi/a| mediae Latinitatis Auctores toreuma usurparunt [orig: usurpârunt] de quovis poculo vel scypho. Martialis, de vitreis, l. 14. Epigr. 94.

Hic [orig: Hîc] enim non de vitro argenti modo [orig: modô] caelato, quod et sigillatum propterea vocat alicubi Appuleius, sed de calicibus e vitro simplice ad usum plebeium factis, sermo est, vide supra voce Audaces. Idem alibi, de fictilibus, l. 14. Epigr. 102.

Accipe non vili calices de pulvere natos,
Sed Surrentinae laeve toreuma rotae.

Laeve certe toreuma, insignis catachresis, ut vidimus. At longius a proprietate vocis abiere [orig: abiêre] citimae aetatis Scriptores, qui toreuma pro toro et torali dixere [orig: dixêre], Salvianus ad Eccl. Cath. l. 4. Sidonius Apollin. Alii. Sed et largius aut aeque largiter errant cum Veteres, tum Recentiores plerique omnes, qui to/reuma et to/rneuma, propter dictionum vicinitatem confuderunt, artemque *toreutikh\n seu Tritoriam aut Caelatoriam, cum *torneutikh= seu Tornatoria, eandem fecerunt, ut dictum. A qua culpa summum Poetam Torno [orig: Tornô] facili vitem poculis superadditam canentem, sicque tornum pro caelo ponentem, ingenium Poeticae artis absolvit. Uti porro opus to/reuma, sic artifex *toreuth\s2 est, Latinis quoque Toreuta, item Caelator, proxime ad vim vocis Graecae Tritor. Glossae, Tritor, toreuth\s2. Hinc to/reuma, argentum tritum. Phaedrus, l. 5. praefat. v. 6.

-- auro ascripsit Praxitelem suo,
Trito Myronem argento: fabulae exulant
Ideo fugatae. -- --

Et certe ipsum tero, venit ab Aeolico terw=, quod communiter torw= habet, unde toreuth\s2. Quamvis enim et tornatores terant et lapidum tritores, qui Graecis oi( smh=ktai li/qwn, aliter tamen caelo [orig: caelô] Torentae, aliter torno [orig: tornô] Torneutae, aliter lima [orig: limâ] Lapidum tritores, terunt, quorum primi ob difficultatem et praestantiam artis, de qua vide supra voce Labor, kat' e)coxh\n eam appellationem sibi vindicavere [orig: vindicavêre]. Ars ipsa *toreutikh\ Graecis, Latine Caelatura dicitur, de cuius origine, Auctoribus praecipuis, speciebus, iam diximus supra, in voce Caelare et Caelator, nec non ubi de Anaglyphis. Plura vero hanc in rem, vide apud Salmas. ad Solin. passim, inprimis p. 1044. et seqq.

TORGAVIUM vulgo TORGAW, urbs Ducatus Saxoniae, ad Albim, 7. leuc. infra Misnam in Boream, Wittebergam versus 5. et 6. a Lipsia in Caeciam. Hic [orig: Hîc], a Flacianis, formula Concordiae conscripta, et ad eam approbandam omnes Theologi, ab Augusto Electore adacti sunt, reliquis in carcerem primo coniectis, dein extra fines dimissis, A. C. 1576. Synodo [orig: Synodô] postmodum denuo hic [orig: hîc] convocata [orig: convocatâ], Melanchthonis scripta condemnata sunt. Cui cum rursus reclamatum esset, tandem moderamine adhibito [orig: adhibitô], A. C. 1577. in Bergensi Monasterio formula Concordiae promulgata est, vid. Hospin. in lib. Conc. l. 3. c. 7. 9. 25. 26. etc. Expugnata est a Suecis A. C. 1634. Cerevisia [orig: Cerevisiâ] sua [orig: suâ] clara.

TORI apud Cicer. de Oratore, c. 6. ubi Oratorem temperatum et aequalem describit, Isque uno [orig: unô] tenore, ut aiunt, in dicendo fuit, nihil afferens praeter facultatem et aequalitatem; Aut addit aliquos, ut in corona, toros; omnemque orationem ornamentis modicis verborum sententiarumque distinguit: Paschalio sunt partes quaedam in circulo coronae collectiores et eminentiores; cuiusmodi sunt in tauro tori aut etiam in homine, unde proximae partes firmiores ac robustiores redduntur: Quo proin respiciens Cicero oratorem suum leniter assurgere leniterque redire ad eam, quam ubique servat, aequalitatem, dicere velle videtur. Vide C. Paschal. Coron. l. 2. c. 12. nec non l. 9. c. 17. ubi de ramulis ac apsidibus coronarum et corona apsidata. Proprie autem torus, artus est carneus, seu caro musculis comprehensa, pulpa. Statius, l. 2. Sylv. 6. v. 74.

Ubi Barthium vide. Unde torosi, i. e. brachiorum robore pollentes, Athletae inprimis: qui, ut id consequerentur, antiquitus quidem ficus aridas, postmodum ex instituto Pythagorae Aliptae carnes quidem, sed pulpam tantum siccam et aridam, nullis scitamentis ac iurulentis eblanditam comederunt, uti latius vidimus supra, ubi de Arida Saginatione, item in voce Colephia, vide quoque ubi de Lacertis.

TORINGI de quibus vide B. Rhenanum, Rerum Germ. l. 1. tit. Toringi et Misni in Cheruscos: l. 2. tit. francorum adversus Toringos bellum et victoria: et tit. Toringorum, Boioariorum et Frisiorum idololatria: cum Notis Cl. Ottonis ICti, p. 179. 279. 305. Vide et Thuringi.

TORINI pop. Scythiae Iaxamatis proximi, ubi perfecti mellis copia. Val. Flac. l. 6. v. 145.

TORINIACUM vulgo TORIGNY, oppid. Normanniae, in tractu Baiocensi, 6. leuc. infra Vitam in Boream, 8. a Constantia in Ortum.

TORINNA vulgo TURENNE, castrum Galliae in Aquitania vetustissimum, cum titulo Vicecomitatus,captum a Pippino Rege A. C. 767. Continet hic Vicecomitatus partem pagi Lemovicini, Cadurcini et Petrocorici, atque a Sarlato Petrocoriorum urbe usque ad Novum Vicum Neuvic leuc. Franc. amplius 30. in longitudinem patet; a Tutela Lemovicum usque ad Novum Vicum in latitud. 12. Irrigatur Duranio [orig: Duraniô], et Viseta [orig: Visetâ], fluviis navigabilibus: minoribus amnibus Curretia [orig: Curretiâ] la Coureze, Bava [orig: Bavâ], Lovissa [orig: Lovissâ], Dostra [orig: Dostrâ] Doustre, Sera [orig: Serâ] atque Tormento [orig: Tormentô]. Nomen Torinnae illustrarunt [orig: illustrârunt] praeterito [orig: praeteritô] praesentique saeculo [orig: saeculô] Henrici duo Vicecomites pater et filius, quorum is, Reformatorum egregius vindex, Dux Bullionaeus postea evasit: Vide Thuanum Histor. hic religionis cum lacte haustae, usque in provectam aetatem, tenax, tandem Latinos ritus amplexus, post plurimas res egregie gestas, in praelio contra Germanos, infra Argentoratum, tormentario [orig: tormentariô] globo [orig: globô] ictus occubuit, A. C. 1675. Massonus Torinnam, opulentum esse in Lemovicibus castrum, cui Ecclesiae vicanae subsint amplius ducentae, totumque hunc Vicecomitatum, in gratiam Clementis VI. a Philippo VI. Galliae Rege tributorum ac

vectigalium, omniumque rerum imunitate, ac magnis privilegiis donatum esse, circa A. C. 1344. scribit. Hadr. Vales. Notit. Gall.

TORMENTUM [1] apud Appuleium, Capilius ipse -- vides quam non sit amoenus ac delicatus, horrore impexus atque impeditus, stuppeo tormento assimilis: funis est, protensus ac tortus, a torqueo, quod apposite de funibus dicitur. Propert. l. 4. Eleg. 3. 21.

Quo [orig: Quô] sensu tormenta e mulierum crinibus facta, vidimus supra. Inde vox translata ad funem tensum ac tortum, ut in Ergatarum suculis et aliis huiuscemodi, denotandum, qua de re vide Ios. Scaligerum in Priap. Sicque dein ad quodvis cruciatus genus, quo [orig: quô] excarnificantur homines, vel ad veritatem eruendam, vel ad scelera expianda, transiit. Et quidem de priori notione, pleni sunt citimae aetatis Iurisconsultorum libri: Apud Veteres obscuriora rei vestigia. Hebraei certe, quibus et Lex Forensis divinitus data, testibus omnia peragebant, qui si deessent, aut faverent reo, absolvebatur, is, sin minus, damnabatur. Quo in negotio quanta [orig: quantâ] accuratione ac diligentia [orig: diligentiâ] usi sint in illa gente Iudices, attigimus superius ubi de Exsecutione Sententiae Capitalis. Idem, ut inhumanum, Francis passim obiciunt Scriptores Angli, inprimis Io. Fortescutus, de laudibus LL. Angliae, c. 22. Sed et apud veteres Romanos viguisse morem, Auctor docet ad Herennium, Maiores nostros dicemus, veri invemendi causa, cruciatibus ac tormentis voluisse quaeri et summo [orig: summô] dolore hominis cogi, ut quidquid sciant, dicant. Idem apud Persas obtinuisse, habes apud Curtium, l. 4. c. 10. et Epiphanium, contra Haer. c. de Manichaeis. Macedones item passimapud eundem Curtium. E quo et illud discas, non confessioni solum extorquendae tormenta ad hibita a Macedonibus, sed et post confessionem damnationemque, sollennem hunc supplicii prodromum fuisse. Unde Hermolaum et complices, damnatos hominibus, qui ex eadem cohorte erat, tradi iussit Alexander. Illi -- excruciatos necaverunt. Callisihenes quoque tortus interiit, apud eum, l. 8. c. 8. Vide quoque l. 6. c. ult. ubi de Philota. Crudelitas nempe illa maxima in usu fuit apud Veteres etiam Romanos, quorum proin Scriptores frequenter illud, excruciatum necare, in ore habent. Liv. l. 25. c. 23. Necati omnes excruciati sunt. Sueton. Aug. c. 14. discruciatum necare. Cicer. pro L. Manil. c. 5. alia addit, augendae indignitati: Legatum populi Romani Consularem vinculis ac verberibus, atque omni supplicio [orig: suppliciô] excruciatum, necavit. Graecos quoque alios, apud quos est strwblwqenta aut basanisqe/nta a)poqanei=n, tortum mori, ut Plut. Phocione c. 47. Zonaras ai)kisau/nuon u)poktei/nein, prius excruciatum interficere, ait, ubi de Hannibale et captivis Romanis ei sermo est. Vide Freinsheim. Not. ad Curtium l. 8. c. 8. et hic passim, inprimis supra ubi de Crucis supplicio: Non tamen omnes reos sic necatos, sed quosdam statim interfectos, ex Curtio discimus eodem l. 9. c. 7. ubi diserte duo haec mortis genera distinguuntur, Coeterum Boxum protinus placuit interfici: Biconem etiam per cruciatum necari; ubi Notas vide, at plura supra in Quaestio. it. Stimulus: nec non in Legib. Alfonsinis part. 7. tit. 30. et apud Mich. del Molino in Repertorio Foror. Arag. voce Tortura. Posteriorem vero vocis significatum quod attinet, congessit multa de Tormentorum Veter. diritate, Caspar. Barthius Animadv. ad Statium passim, inprimis Tom. II. p. 1168. et III. p. 277. et seqq. Gallonius vero peculiarem tractatum edidit, de Martyrum Cruciatibus. Vide quoque hic [orig: hîc] passim. Ordinem apud Graecos torturae, hunc exhibet Aristophanes Ranis,

*kai\ tw=s2 basani/zw; pa/nta tro/pon. *)en kli/maki
*dh/sas2, krema/sas2, u(strixi/di mastigw=n, de/rwn,
*streblw=n, e)pi\ de\ ta\s2 r(inas2 o)/zos2 i)gxe/wn,
*pli/nqous2 e)pitiqei\s2, pa/nta t' a)/lla, plh\n pra/sw|
*mh\ tu/pte tou/tw|, mh\ de\ ghqei/w| ne/w|.

Et quomodo torquebo? omni modo [orig: modô]. In scala
Vinciens, suspendens, flagello percutiens, excorians,
Crucians, naribus acutum insundens,
Lateres imponens etc.

Ad quem locum Scholiastas vide: uti de tormentis LXXX. quae Mithriacis sacris initiandi superare tenebantur supra voce Mithra. Tandem ad machinas bellicas, maiores inprimis, quas Canones Galli vocant, forte quod cannarum referant formam, significandas, vox adhibita: quas utinam cum Auctore suo ignoraremus. Inventi certe diritatem mox agnovere [orig: agnovêre] Florentini, qui, bello [orig: bellô] contra Veneros cum Butrium cepissent, omnibus Tormentorum Magistris, ne amplius exercere artem possent, manus dextras praeciderunt, et sua [orig: suâ] cuiusque collo appensa [orig: appensâ] eos dimiserunt A. C. 1488. Sed parum ista severitas profuit. Illi namque, quibus stipendium cum vacatione omnium munerum Patres tribuerant, prompte manibus ferreis fabrefactis, se ad artem redituros suasque iniurias vindicaturos, fidem Senatui Veneto fecerunt, teste Bembo [orig: Bembô], Hist. Venet. l. 4. De cuiusmodi Tormentorum cum Armis Verer. comparatione diximus aliquid supra, in voce Bombarda. Vide quoque ubi de Pyrio pulvere, it. machinae militaris illo genere, quod Onagrum dixere [orig: dixêre], et infra voce Zarabotana.

TORMENTUM [2] vulgo TORMENTE, fluv. Galliae, in Vicecomitatu Torinnensi. Hadr. Vales. voce Torinna.

TORNA [1] vulgo TORNE, urbs Lappiae Suecicae, in ultimo recessu Sinus Bothnici in Boream, cum portu celebri et satis capaci. Hinc pars adiacens Lappiae, Torne Lapmarch.

TORNA [2] in vocibus, quibus Duces in praeliando olim utebantur, memoratur Mauricio in Strategicis, et sonat, deflecte, seu faciem verte, uti docet Theophanes, ann.. 5. Mauritii, ubi Avarum seu Hungarorum illam esse refert, uti et Theophylactus Simoncatra,

l. 2. c. 15. unde tornare, deflectere, et tornatio, praelium. Sed cum tornum instrumentum sit, in quo teruntur ligna circumagendo, inde infimae Latinitatis voces, tornare pro gyrare ac vertere; tornum pro gyro, et contornum, pro circulo, potius arcessendas esse, docet Salmas. ad Solin. Hinc Tornatrices, apud Hincmarum, Capitul. ad Presbyteros Dioeceseos suae, c. 14. Nec turpia, ioca cum urso vel tornatricibus ante se facere permittat: Saltatrices seu Mimae sunt, quae torni instar sese circumagunt, vel in gyrum choreas agunt, ut videre est apud Dominicum Macrum Hierol. adde Car. du Fresne Glossar. ubi etiam voce Torna, duellum ex formula recepta, quod, qui duello [orig: duellô] rem probaturus esset, tprnari ad duellum diceretur, denotari recentioribus, addit.

TORNACUM olim Nerviorum in Gallia Belgica civitas. Hodie Tournay Gall. Dornik German. Petrus Apianus dicit, Bagadum esse Ptolemaei. Baudrando alias caput Pleumosiorum in Morinis, hodie in Flandria Gallica et ipso limite Hannoniae. Episcopalis sub Archiepiscopo Cameracensi. Olim sub Gallis, sed A. C. 1521. a Carolo V. occupata, cum Flandria, et Attesia, cessit Hispan. victo [orig: victô] captoque [orig: captôque] Francisco [orig: Franciscô] I. A. C. 1525. Verum A. C. 1667. recepta Gallis remansit, pace Aquisgranensi. Permunita et opulenta est, cum arce valida recens exstructa. Hinc Tornacensis ager, le Tournaisis, inter Hannoniam ad Ortum et Insulanam Castellaniam ad Occidentem. Primum Hostilia, quippe a Tullo Hostilio condita, dein Nervia haec urbs dicta est, postremo Tornacum a Torno Troiano. Populi Nervii Caes. l. 2. Bell. Gall. c. 4. 15. 17. 23. Tornates Plin. l. 4. c. 19. In pugna contra Caesarem, 60000. ex suis amiserunt, Caesar, loc. cit. c. 28. Sita est ad Scaldim, inter Duacum et Aldenardum in Caeciam, 8. ab Insula 5. Ferrar. Vide Ioh. Cousin, Histor. de Tourn. Moret. Diction. Hist. etc.

TORNATES memorati inter Aquitaniae minoris populos Plinio, l. 4. c. 19. ubi ait, Enobrisates, alias Onobrisates, Belendi, saltus Pyrenaeus, infraque Meneosi, alias Monesi, Ossidates montani, Sibillates, Camponi, Bercoreates, Pimpedimui, vel Bipedimui, Sassumini, Vellates, Tornates, Consoranni, Ossidates campestres, Succasses, Latusates, aliique: Sine dubio populi sunt, quorum locus Tournay in Bigerronibus, Hadr. Vales. Notit. Gall. in voce Stbutsates.

TORNEAMENTA ludi Equestres. Vox German. Turnier: Ital. Torneamento, vel Torniamento, fortassis a Tornare, venit, quod illis, inter alia, est redire; Gall. le Tournoy, i. e. decursorium, a verbo tournoyer, quod iisdem est circumire, huc et illuc vagari. Isti enim qui hoc [orig: hôc] modo [orig: modô] decertant, eunt, redeunt, et ad omnes arenae angulos deflectunt. Ab Henrico Aucupe primum, post Obotritos debellatos, in Germaniam introducti, certisque legibus confirmati sunt, ut Nobilitas Germanica condignis iamdudum exercitiis exculta, et his quoque ad bella aptior redderetur. Fecit autem id Imperator in consilium adhibitis quatuor Principibus Imperii primariis, Conrado [orig: Conradô] Comite Palatino [orig: Palatinô] ad Rhenum, Hermanno [orig: Hermannô] Sueviae, Bernhardo [orig: Bernhardô] Bavariae, et Conrado [orig: Conradô] Franconiae Ducibus: quorum singuli ad Torneamentorum constitutiones tres viros delegerunt, experientia [orig: experientiâ] rerum et auctoritate praestantes, quibus ab Imperatore itidem tribus additis, a XV. viris his summa rei ac instituti suscepta est, de quo vide apud Goldast. tom. 1. Constitut. Imp. p 212. et in Rational. ad lib. der Reichsatz p. 505. Competit ius indicendi Torneamenta Imperatori primum; hinc primum ab Henrico Aucupe, secundum a Conrado II. Septimum ab Henrico III. duodecimum ab Henrico VI. Imperatorib. indicta legimus. Dein Principibus Imperii, quibus id privilegii, ab Imperatore, indultum est. Sunt autem familiae quatuor praefatorum Principum, qui id iuris sibi vindicant, unde die Obere Turniervogt dicti: Saxones tamen Torneamenta quoque indixisse, exemplo [orig: exemplô] Ridackeri Marchionis Misniae, Ludolphi Marchionis Saxoniae et Brunsvic. etc. ostendit Limnaeus, sed an suo [orig: suô] hoc fecerint iure, secum quaerit. Locus tempusque his ludis vel a Praesidibus eorum, vel a quatuor praedictis Principibus, vel etiam a quatuor illustrioribus feminis, assignari solitum est. Decertandi ius habuerunt Imperator, Principes, Marchiones, Comites, Nobiles, et Patricii, qui a summo Principe Nobilitatis insignia tenuerunt, hodie die Adeliche Geschlechter. Illis praeerant Reges, seu Praesides Torneamentorum, German. die undere Thurniervogte, oder Turnier konige, quorum quatuor erant, pro numero quatuor Circulorum, de quibus retro. Horum officium, ut et alia huc pertinentia, vide apud Limnaeum Enucl. l. 3. c. 31. Vischerum, tract. de Duello. Dra conem de Patrit. fol. 77. Besold. in Thes. pract. voc. Turnier, Charisium Protosynd. Stralsund. Disp. de Torneamentis, etc. Damnatus illorum usus Concil. Lateranensi, sub Alexandro III. Papa, A. C. 1379. ni potius temerarios militum congressus a Patribus Concilii coercitos dicas: hodie sane in Imperio exiguus est; alio [orig: aliô] ludorum Equestrium genere, quod Ring -et Kopffrennen vocant, in aulis Principum fervente: In usum tamen Torneamenta, iusto [orig: iustô] moderamine revocanda, suadere videntur allatae rationes a Munstero, l. 3. c. 454. Cuspiniano, in vita Henr. Aucupis, Ioh. a Schallenberg apud Goldastum, etc. Fortunium Torneamentum quoque dici monet Matth. Paris in Ann. 1241. p. 546. Torneamenta in Germania celebrata XXXVI. I. Magdeburgi, A C. 935. II. Rotenburgi, A. C. 942. III. Constantiae, A. C. 948. IV. Martisburgi, A. C 969. V. Brunsvigae, A. C. 996. VI. Treveri, A. C. 1019. VII. Halae Sax. A. C. 1042. VIII. Augustae, A. C. 1080. IX. Gottingae, A. C. 1119. X. Tiguri, A. C. 1165. XI. Coloniae, A. C. 1179. XII. Noribergae, A. C. 1198. XIII. Wormatiae, A. C. 1209. XIV. Herbipoli, A. C. 1235. XV. Ratisbonae, A. C. 1284. XVI. Suinforti, A. C. 1296. XVII. Ravenspurgi, A. C. 1311. XVIII. Ingelhemii, A. C. 1337.

XIX. Bambergae, A. C. 1362. XX. Eslingae, A. C. 1374. XXI. Scaphusii, A. C. 1392. XXII. Ratisbonae, A. C. 1396. XXIII. Darmstadii, A. C. 1403. XXIV. Heilbronuae, A. C. 1408. XXV. Ratisbonae, A. C. 1412. XXVI. Stutgardiae, A. C. 1436. XXVII. Landeshuti, A. C. 1439. XXVIII. Herbipoli, A. C. 1479. XXIX. Moguntiae, A. C. 1480. XXX. Heidelbergae, A. C. 1481. XXXI. Sturgardiae, A. C. 1484. XXXII. Ingolstadii, eod [orig: eôd]. anno [orig: annô]. XXXIII. Onolsbaci, A. C. 1485. XXXIV. Bambergae, A. C. 1486. XXXV. Ratisbonae, A. C. 1487. XXXVI. Wormatiae, eod [orig: eôd]. anno [orig: annô]. Ita Ruexnerus habet. Ioh. Guletus vero in deser. hist. Rhaet. l. 8. omissa quaedam contendit. Praeterea ex Andr. Ratispon. Chron. Bavarito, meminit Freherus ad Petr. de Andlo p. 183. Torneamenti celebrati Noribergae, A. C. 1433. etc. In Francia, Torneamenta primum instituisse Gaufridum II. Dn. Pruliaci in Andibus, refert Chronicon Turonense: fuit autem is pater filii cognominis, a quo Comites Vindocinenses orti. In Anglia primum innotuisse, sub Stephano Rege, cum per eius indecentem mollitiem nullus esset publicae vigor disciplinae, habemus apud Guil. Neubrigensem l. 5. c. 4. Tunc enim et sub Henrico II. tyronum exercitiis, in Anglia prorsus inhibitis, qui --- exerceri volebant, transfretantes in terrarum exercebantur confiniis. Vide quoque Rog. Hovedenum et Bromptonum, A. C. 1177. Postea vero sub Ricardo in ipsa Anglia celebrari coeperunt, uti docet Matth. Paris A. C. 1194. In Graeciam transiisse videntur, cum Anna Sabauda, Amedei IV. Allobrogum Comitis filia, Constantinopolim Andronico Iuniori nuptura venit, A. C. 1326. etc. Coeterum in huiusmodi decursionibus vel hostes publici ex condicto infestis armis concurrebant, quod Torneamenti genus aculeatum et hostile, Matth. Parisio: vel infestis itidem armis contra quosvis, etiam non hostes, inibatur, quod quasi hostile eidem dicitur, A. C. 1241. Communiter vero certabatur armis innocuis, gladiis hebetibus, lanceis absque ferro, seu a)sidh/rois2 dorati/okois2, ut ait Nicetas: lusoria tela Seneca vocat, uti vidimus supra. Cum porro Torneamenta belli praeludia essent, diversis cohortibus ac turmis una omnes ad praelium accincti properabant et gladiis in alterutrum ingeminantes ictus (non punctim sed caesim feriendo) vires suas exercebant; cum contra in Iustis, quo monomachiae speciem praebebant, singulari certamine alter in alterum ferretur etc. Quam in rem vide plura apud Car. du Fresne in Gloss. nec non Disseratione ad Ioinvillam 7.

TORNENSIS Comitatus le Comte de Torna et Tornaw, pars Hungariae superioris inter Comitatum Gewinariensem ad Boream, Albanvivariensem ad Ortum, Barzodiensem ad Meridiem, et Bistriciensem ad Occasum, sub Austriacis. Eius caput est Torna, Hungaris Tornaw, Germanis Dorn, 4. milliar. German. a Caslovia in Occasum.

TORNEUTICE Ars Graece *torneutikh\, a Theodoro Samio inventa, sicut Toreutice, de qua supra, a Phidia, Plinio, l. 7. c. 56. Normam auteni et libellam et tornum et clavem Theodorus (invenit) Samius. Ubi tornus, Graece to/rnos2, instrumentum est, in quo ligna teruntur circumagendo, sicque in teretem formam rediguntur, quod Graeci perigra/yai et pericu/sai, h. e. in orbem terere ac sculpere vocant. *torneuth/rion vero ferrum iis appellatur, quo [orig: quô] in torno ligna teruntur. Nempe et Tornatores terunt, exsculpuntque ac insculpunt ligna, strias et sulcos in eo facientes sicque *llu/ptai ) etiam nonnullis dicuntur: sed alia [orig: aliâ] arte ac diverso [orig: diversô] instrumento [orig: instrumentô] id faciunt, videl. non glufa/nw|, seu caelo [orig: caelô], quod burinum vulgo G alli vocant, sed torneuthri/w|, ut diximus. Neque figuras et sigilla torno [orig: tornô] exprimere ullo [orig: ullô] modo [orig: modô] queunt, quod Sculptores Caelatoresque faciunt. Adde, quod in ligno praecipue Torneutice Ars occupatur, cum Sculptura, praeter illud, ebur, marmor, vitrum, gemmas complectatur; Caelatura vero auro, argento [orig: argentô], ferro [orig: ferrô], opera efficiat, uti alicubi Plinius habet. Hinc apud Theophrastum, lapidum alii gluproi\, alii torneutoi\, alii pristoi\, quorum illi caelo scalpuntur, isti torno [orig: tornô] teruntur, hi serra [orig: serrâ] secantur. Ob similitudinem tamen vocum *torneutikh\ et *toreutikh\ factum, ut multi etiam ex Veteribus artes eas et opera confuderint, ipseque Virgilius tornum pro caelo sumpserit, ut supra vidimus in illo Ecl. 3. v. 38.

Ubi tamen si torno dativus sit, nulla erit catachresis. Sic enim non dicit, torno vel torni arte, superadditam vitem illis poculis, ut tornus vitem illam et corymbos hederae in poculo effigiarit [orig: effigiârit], sed praeter tornum, quo [orig: quô] facta erant popula illa, insuper additam artificio caelaturae vitem. Quod ex epitheto facili confirmatur, nihil enim tornatura [orig: tornaturâ] facilius. Itaque parum pastor is commendasset [orig: commendâsset] pocula sua, si torno [orig: tornô] tantum facta ptomisisset. Sed ad torni facilitatem caeli labor additus. Martialis, l. 8. Epigr. 51. v. 1.

Sed et Tornatores, licet quoque non minus, ac Caelatores, radant. Virg. l. 2. Georg. v. 449.

Aliud tamen iterum accurate loquendo cu/sai, vel ce/sai, aliud torneu=sai, aliud glu/yai: Rasoresque et Interrasores ab utrisque diversi fuere [orig: fuêre]. Theophrastus, *eu)pelekhto/tera/ te kai\ d)torno/tera kai\ eu)cow/tera ta\ xlwra/. Magis autem abusive tornandi verbum Avienus, adhibuit, pro terere ac polire gemmas: quamvis enim, quae torno [orig: tornô] fiunt, etiam terantur ac levigentur, tamen torno [orig: tornô] non poliuntur gemmae, uti supra vidimus. Quo [orig: Quô] sensu infima Latinitas verbum acceperit, diximus invoce Torna. Plura hanc in rem vide apud Salmas. ad Solin. passim, inprimis p. 1044. et seqq. ut et quae retro dicta, in vocibus Terer, Teres et Toreuma. Ex terebintho tornata pocula, quae magna in fama apud Veteres erant, memoravimus, ubi de poculis Thelicleis.