14 February 2004 Ruediger Niehl
text typed (without italics) - structural tagging completed - no semantic tagging - no spell check - Could not identify errata-list item: 548. 1. lin. 46. stadium
06/2006; 12/2006; 02/2011 Cornelius Amberger; Bernhard Hollick; Reinhard Gruhl
spell check partially performed; the special sign ||: (resp. [erroneously?] ||. ) inserted (see the explanation of the printer: page 18)


image: s001

HIEROLEXICON, SIVE SACRVM DICTIONARIVM,



image: s002

[gap: blank space]

image: s003

HIEROLEXICON SIVE SACRVM DICTIONARIVM AVCTORIBVS DOMINICO MACRO MELITENSI ET CAROLO EIVS FRATRE ROMAE Ex Off. Bernardoniana Sub Signo Virtutis Anno 1677 Superior [abbr.: Superiorum] permissu Et privilegiis



image: s004

[gap: blank space]

image: s005

HIEROLEXICON, SIVE SACRVM DICTIONARIVM, IN QVO Ecclesiasticae voces, earumque Etymologiae, Origines, Symbola, Caeremoniae, Dubia, Barbara Vocabula, atque Sac. Scripturae, et SS. PP. Phrases Obscurae elucidantur. AVCTORIBVS DOMINICO MACRO MELITENSI, Olim Cath. Eccl. Viterb. Canonico Theol. Sac. Indicis Congregationis Consultore, Proton, Apost. Eq. Aurato, Com. Palat. ET CAROLO EIVS FRATRE Biblioth. Alexandrinae in Archigym. Vrbis Praefecto. OPVS Figuris ornatum, quod praecedit Index Criticus, ac subsequuntur SYLLABVS graecarum vocum exoticarum, de quibus in eo agitur, et CONTRADICTIONES APPARENTES Sac. Script. ab eodem DOMINICO conciliatae, et ex eius Schedis in hac tertia, et postuma impressione auctae. [gap: illustration] ROMAE, Sumptibus PONTII BERNARDON. Via Parionis sub signo Virtutis. M. DC. LXXVII. SVPERIORVM PERMISSV, ET PRIVILEGIIS.



image: s006

[gap: praeliminaria]

page 17, image: s049

AGARENVS Vide Saracenus.

S. AGATHAE MISSA quare incipiat Gaudeamus omnes. Vide Introitus.

AGELLVM FR. paruus ager. [Si quis sane Clericorum agella, vel vincolas sibi fecisse probabitur. 3. decretal. tit. 25. cap. 5.

AGENDA sacra, quae pro defunctis celebrantur. [In Agenda plurimorum defunctorum. Graduale D. Greg. M. S. in Angel. Biblioth. S. Augustini de Vrbe conseruato. Agenda vespertina, vel matutina. In lectionar. S. Hieronymi. Per omne Sabbatum a Presbytero loci illius, agendae illorum sollemniter celebrantur. Beda in vita S. Augustini Angliae Apostoli.] Dicitur Agenda insuper tam Sacrum, quam Officium pro defunctis, quia in iis agitur, et effectuatur testatoris mens, sic ab exsecutione illius mentis Exsequiae dicuntur FR. [Sed ne Mauri quondam Episcopi. Anniuersitas, seu agenda celebretur. Anast. Biblioth. in Leone II. Si quis Presbyter inconsulto Episcopo Agendam in quolibet loco noluerit celebrare. Capitular. Caroli Magni tit. 224. Tandem luctuosa oratione finita, agendam incoepi. S. Petrus Cluniacen. Abb. Epistolar. lib. 2. ep 17. in Bibl. Cluniacen.

AGGER Vide Chomatum.

AGGRESSIO Vide Interprisa.

AGIASMVS Vide Aqua benedicta.

AGIOSYMANDRVM Vide Campana.

AGISVLFVS LONGOBARD. REX, quando cum Romanis compositus fuerit. Vide Introitus.

S. AGNES Vide Superdico.

AGNIFERVS FR. Epitheton Praecursoris Domini. [In honorem, et gloriam Omnipotentis Dei, et Gloriosae semper Virginis Mariae, nec non Agniferi Praecursoris D. Io. Baptistae. In praefatione Missalis Hierosolym. Equitum Argentorati 1405. impressi, qui in Commenda Prisburgensi conseruabatur; hodie tamen in amplissima D. mei Card. Brancatii Bibliotheca conseruatur.] Agniferus Baptista ex eo dicitur, quia in pictura fert secum Agnum in signum illus immaculati, quem monstrauit, vt mox dicetur. D. Ioannis manus, quae Agnum Dei indicauerat, antiquitus Antiochie conseruabatur; vbi quotannis in die exaltationis S. Crucis populo admirabili prodigio exponebatur; nam quando haec sacra manus aperta cernebatur, annum fertilem indicabat, et e contrario, si clausa inueniebatur sterilitatem praesagiebat. Quae reliquia Rhodianis Equitibus a Baiazetto Turcarum Tyranno dono missa, hodie in Conuentuali Ecclesia Melitae magna veneratione asseruatur, de quo miraculo in Menaeo Graeco ad 7. Ianuar. fit mentio. An liceat hunc Domini Praecursorem cum Agno ad latus depingere. Vide Agnus Dei.

AGNOETAE *)agnoh/ta, haeretici ita dicti, quia afferebant Christum ignorantem se esse confessum, dum diem indicii finalis nescire dixerat. FR. de his habetur 24. 1. 3. c. 39. vbi Agnoitae iuxta sonum graecae vocis, et Gnoitae dicuntur. Qui haeretici ex Nestorianis prodiisse D. Greg. in Regist. lib. 8. ep. 43. testatur.

AGNVS Vide Velum.

AGNVS DEI precatio in Missa a Sergio papa ordinata. FR. ita Albinus Flaccus, et Walfrid. cap. 22.:||: Quae tamen in Diui petri Liturgia antiquior reperitur, fortasse Auctor in hoc ideo Sergius communiter existimatur, quia ter Agnus Dei in Missa proferri statuit, cum antea semel tantum diceretur. Baron. ann. 701. ter quoque Miserere nobis in fine repetebatur; at ob continua schismata, et Ecclesiae tribulationes, Ioannes quidem XXII. edixerat, vt in tertia, ac vltima vice Dona nobis pacem diceretur. Tamen vsque ad praesens omnium Ecclesiarum Mater Lateranen. Basilica retinet adhuc canum ritum, vbi nedum eius presbyteri id obseruant tertia vice Miserere nobis pronuntiando: sed et exteri Sacerdotes ibi celebrantes: Ecclesia enim haec coelestis patriae est symbolum, et inde ab omnibus tribulationibus immunis censetur. Alb. de off. Miss. Dur. cap. 53. Innoc. III. lib. de mist. Missae, pacem enim non exspectat, dum summe fruitur. Omissio Agnus Dei in Sabbati Sancti Missa, silentium trium SS. Mulierum, quae fuerant ad monumentum Redemptoris, ac eius non adhuc diuulgatam in Mundum peccatorum redemptionem denotat. Durand. lib. 6. cap. 85. In prolatione Agnus Dei, qui sunt in Choro debent genu flecti. Vide Genu flexio. In ritu Ambrosiano solum in Missis pro defunctis dicitur. Numismata sacra ex cera confecta, propter Agni figuram in symbolum Christi patientis, etiam solent vocari Agnus Dei, quorum vsus cum tali figura impugnant aliqui, allegantes sextam Synodum, in qua prohibetur Christum depingi sub figura Agni, quod confirmatum fuit ab Adriano Papa. FR. scilicet, in can. sextam Synodum de consecr. dist. 3. Hanc obiectionem etiam tangit Vincentius Bonardus in opusculo de hisce Agnus Dei. Sed non respondet ad obiecta, solum hoc vtitur ad probandum, fuisse, nimirum, illo aeuo talia numismata. Quare ad obiectionem satisfacimus, primo Surii auctoritate, qui in notis ad hanc Synodum, haec verba profert, [Demptis tamen quibusdam, qui putantur supposititii, vel Graecorum temeritate deprauati.] Et Baronius ad annum 681. ostendit Theodorum Constantinopolitanum Patriarcham Monotelitam hanc sextam Synodum adulterasse. Franciscus Turianus in Explic. lib. 7. Clementis Romani de vita Christiana, haec habet: [Illos vero 103. canones, qui


page 18, image: s050

sextae Synodi fuerunt etc. Patres non ediderunt, sed alii post 24. annos, vt Theophanes Tarasii Constantinopolit. Patriarchae Syncellus, et Anastasius Biblioth. eum secutus, Hincmarus quoque Archiep. Rhemensis, qui floruerat tempore Nicolai I. testantur nullos canones sextam Synodum praeter sex fecisse.] At quomodo res se habuerit. vide in can. habeo. dist. 16. et ibi Gloss. vide etiam ad an. 692. apud Baronium num. 1. et seqq: et hic quoque in dict. Pentectes. Canon igitur praedictae Synodi, in quo Agni pictura prohibetur, nedum contaminationis suspectus est, sed apparenter falsus, cum in ordine sit 82. et praefati PP. non nisi sex canones condidere, vt supra ostensum fuit. Secunda responsio est, quod, nempe, etiamsi pro hagiographo talis canon concedatur, quid eius verba importent mox videamus. In hac itaque sexta Synodo, quae fuit Concilii Constantinop. III. sub Agathone Papa, et Constantino Orientis Imper. IV. quod asseritur a Leone II. Romano Pontifice fuisse in parte confirmatum, et a Clemente IV. in parte etiam acceptum, can. Clementis dist. 16. talis est eius dispositio in can. 82. [Igitur nonnullas venerabilium imaginum picturas Agnus Dei, qui digito Praecursoris monstratur, depingitur, qui ad gratiae figuram assumptus est, verum a nobis per legem Christum Deum nostrum praemonstrans. Antiquas ergo figuras, et vmbras, vt veritatis signa, et characteres Ecclesiae traditos amplectentes, gratiam, et veritatem praeponamus, cum, vt legis supplementum, suscipientes. Vt ergo, quod perfectum est, vel oculorum expressionibus omnium oculis, subiciatur, eius, qui tollit peccata mundi Christi Dei nostri instar hominis characterem, etiam in Imaginibus deinceps pro vero Agno statui a)nsthlou=qai (quod legendum est a)nasthlou=qai ) iubemus, vt per ipsum verbi Dei humilitatem, mente comprehendentes, ad memoriam quoque eius in carne conuersationis, eiusque passionis, et Saluatoris mortis deducemur, eiusque, quae ex cofacta est mundo, redemptionis.] Vbi nil de numismatibus cerae Agnus Dei. Imo in quadam Theodori epistola penes Baronium ann. 814. ibi ad confusionem Graecorum, qui Imagines sacras negabant, inter alia argumenta pro se dictum canonem affert, additque Chrysostomi verba inquiens: [Vox Chrysostomi est, ego ex cera amo picturam pietatis ergo factam.] Et Petrus Valerianus lib. 10. praedictum canonem latine in sensu affirmatiuo traduxit. Tertio respondetur Adrianum. Papam in ea epist. ad Tharasium Patriarcham dist. 3. can. sextam Synodum, et clarius apud Baronium ad ann. 785. fol. 370. litt. A. et seqq. impress. Vaticanae, Canonem praefatum amplectitur Papa Adrianus, vbi dicitur: [Etiam in imaginibus etc.] per quam particulam, cum ex sui natura coniunctiua, et ampliatiua, non vero taxatiua, et exclusiua ea sit; ideo non intelligitur excludi Agnum Dei depictum. Quarto dicimus non esse ibi sermonem de huiusmodi Agnus Dei ex cera etc. sed de illis ad latum Praecursoris depictis; nec sane credibile esset, Synodum talia sacra numismata prohibuisse, in quibus semper, et ab antiquo magna deuotio exstitit; Legimus enim apud Zucchium in historia Moguntiae. Gregorium Magnum Theodolindae Regis Agiulfi vxori bina numismata sacra Agnus Dei misisse auro alligata, quae adhuc in ea Ciuitate conseruantur. Paschalem item primum, qui regnauit an. 817. id est, post saeculum circiter ipsius Adriani, non tam recenter iussisse tales figuras Agni Dei formari, sicut adhuc in musiuo effigiatae videntur in Transtiberina S. Caeciliae Ecclesia, et in Sacello S. Praxedis sui Cardinalatus titulo, vbi Iesu Christi Columna colitur, in qua alligatus, et flagellatus fuerat. Refert praedictus Bonardus sextam Synodum ideo hoc prohibuisse ne cogerentur fideles iudaicare; sed tale periculum in illo saeculo exstitisse, nullibi legitur; bene tamen hoc periculum in primitiua Ecclesia fuisse noscimus. Nec maius esset motiuum Christum sub typo Agni, quam Spiritum Sanctum sub figura Columbae prohibere dipingi, vel idem scrupulum esset Agnum dipingere, ac in Missa proferre Agnus Dei qui tollis etc. Quandoquidem vtroque modo deciperentur idiotae, sicuti cuidam rudi semel accidit, qui dum non poterat addiscere aliquam partem salutationis Angelicae, fuit instructus vulgari sermone recitare hanc precem, nempe, Agnus Dei qui tollis peccata mundi miserere mei: elapso vero anno non amplius dicebat Agnus, sed Aries Dei, stulte obstinando, quod post annum non poterat amplius dici Agnus, sed Aries potius; dum anniculus iam erat. Quo vero ad ritum consueuerant numismata haec sacra distribui antiquitus, vt Amalarius scribit, infra Octauam paschae, ac varie in variis temporibus consecrabantur [correction of the printer; in the print conseruabantur], vt habetur penes dictos Bonardum, Tobiam Coronam, Iosephum Pamphilum, Honuphrium Panuinum, et Iosephum Mariam Suaresium, qui omnes de hac materia egerunt:||: Sed hodie Papa solet haec numismata cerea primo anno sui Pontificatus benedicere, deinde in quolibet septennio ad Octauam Paschae. Reu. tamen Sacrista auxilio Clericorum, et Religiosorum ea ante annum praeparat, ac Pontifex in feria tertia Paschae indutus amictu, alba, cingulo, stola, et mitra aquam benedicit.


page 19, image: s051

infundens balsamum, et chrisma, dicitque aliquas preces in Caeremoniali praescriptas, deinde linteo praecinctus, cum Cardinalibus similiter assistentibus, immergit illa in aqua benedicta, ac extracta, extenduntur supra munda mantilia, vt exsiccentur, ibique Papa ea denuo benedicit. Postea in capsis reponuntur, et conseruantur vsque ad Sabbatum in Albis, quo die, dicto in Missa Agnus Dei, et peracta communione, tunc Subdiaconus accedit ad ferendum pollubrum his numismatibus refertum, praecedente Cruce, et ad portam Sacelli pontificii perueniens, alta voce haec verba intonat: [Pater Sancte isti sunt Agni nouelli, qui annuntiauerunt vobis Alleluia; modo veniunt ad fontes, repleti sunt caritate Alleluia.] Eadem verba replicat in medio Sacelli, et tertio tandem aute solium pontificium, quae postmodum Papa Cardinalibus primo distribuit, qui intra eorum mitras ea recipiunt [correction of the printer; in the print recipiant], et successiue donantur Episcopis, aliisque Praelatis. FR. Has caeremonias S. Gregorium instituisse narrat Walfridus cap. 22. quarum significationes exponit Albinus Flaccus de diuin. Offit:||: Virtutes vero huius Agnus Dei in his versibus referuntur, quos vna cum tribus similibus numismatibus Graecorum Imperatori dono misit Vrbanus V.

Balsamus, et munda cera cum chrismatis vnda
Conficiunt Agnum; quod munus do tibi magnum.
Peccatum frangit, vt Christi sanguis, et angit,
Pregnans seruatur simul, et partus liberatur.
Dona defert dignis, virtutem destruit ignis.
Portatus munde, de fluctibus eripit vndae.

In sacris solummodo constituti possunt ea tangere, Azor cap. 9. quaest, 31. eaque coloribus ornare sub poena excommunicationis, ex Const. Greg. XIII. de anno 1572. prohibetur. Imo nec vendi ex decreto Cardin. Vicarii a Ricciullo relato lib. 1. Lucubr. Eccles. cap. 9. n. 8. Vide Numisma sacrum.

AGON graeca vox a)gw/n. quae conflictus actum, locum, et aliquando eius spectatorem significat. [Omnis, qui in agone contendit ab omnibus se abstinet. 1. Cor. 9.] Sic etiam dicebatur Luctator Agonista, et Agonotheta. Nos Agonizantes vocamus constitutos in vltimo conflictu separationis animae a corpore, pro quibus pie Sodalitates vtriusque sexus introductae sunt, in eorum spirituale auxilium, quae pietas esset ab omnibus amplectenda, dum illo tandem auxilio omnes indigebimus. Antiquitus Missa, quae nunc Defunctorum dicitur, in agoniae statu dicebatur. Vide Offertorium.

AGONISTICI haereticalis ramus donatisticae sectae in Africa, qui peruagantes ad Castella, et loca per diuersa nundinas, fingendo se iustitiae ministros esse, varia scelera committebant. [Praecones per vicina loca, et per omnes nundinas misit Circumcelliones Agonisticos nuncupans. Optat. Mileu. lib. 3. [Vocati fuerunt Montenses praecipue romae, quia eorum Ecclesia erat in montibus: Item dicti sunt Circuitores, Coropitae, Catropitae, Catopisci, et Cotopitae. FR. Sed haec duo postrema nomina potius a Scotopiscis corrupta sunt, qui sectae Bonosianae erant. Vide Bonosiani:||: Circumcelliones etiam Monachi errantes dicebantur. Isid. lib. 2. de Eccles. Vide Circelliones.

AGONISMA FR. vox graeca a)gw/nisma: palmam, et praemium in conflictu acquisitum, haud quidem conflictum significat, vt existimauit Vocabul. Eccles. Auctor; potest tamen per translationem intelligi Triumphus, et Victoria.

AGONOTHETES graeca vox *)agwnoqe/ths2, Praesidentem, et Iudicem Athletarum significans. [Agonothetes Deus vnus est, Xystarches Spiritus Sanctus. Tertull. in epist. ad Martyres, [et alibi idem;] Contra de nobis dicitur, sic currite, vt comprehendatis, non est inuidus Agonotheta noster, nec alterius palmam alteri parat, ignominia omnes athletas suos desiderat coronari.] FR. dicitur etiam latine Agonotheta; ita Spartianus in Adriano Caesare, de eo inquit: [Multa in Athenienses contulit, et pro Agonotheta resedit.]

AGRARIVM scilicet, tributum de agris soluendum. [De colonis, vel seruis Ecclesiae qualiter seruiant, vel qualia tributa reddant, hoc est, agrarium, prouideat hoc Iudex. In constit. Bauariae cap. 1. tit. 3.] Hoc tamen nomen penes Graecos imperatoriam nauem significat. [Remiges, qui in eo dromio ex agrario Imperatoris erant. Const. de admin, Imp. cap. 51.

AGRIMENSOR FR. Geometra, qui campos mensurat, et diuidit. [De finibus quaestionem, agrimensoris definitione, illam prospeximus finiendam. De Praescriptionibus. cap. 9.

AGVITANIA FR. pro Aquitania Galliae prouincia, In priuileg. Caroli Magni penes Torrigium de Vatican. Crypt. in secunda impress. pag. 507. et seqq.

AGYRTAE Circulatores, Circumforanei, Mendici, et similes vulgiuagi: vox graeca, *)agu/rths2 [note of the transcriber: in the print: *)agu/rtas2 ], quae formatur a verbo a)gu/rw, quod congregare, et adunare significat. [Vides enim de plebe homines agyrtae. Asterius Amaseae Episcop: homil. in festo Kalen. FR. Calepinus


page 20, image: s052

etiam praestigiatores significare docet.

AHORI immatura morte exstincti. graeca vox a)/wroi, quae immature, et ante tempus significat. [Itaque inuocantur Ahori, et Biothanati. Tertull. de anim.cap. 57.] De Biothanatis. Vide suo loco, in quo etiam sensu. Vide Orama.

ALA FR. tabella, in qua iuxta Graecorum ritum erat forma ordinationum scripta, quae incipit: [Diuina gratia etc. Patriarcha vero manu sinistra alam accipiens legit. In Archieratico par. 7.]

ALABARCHES Vide Halabarches.

ALABARVM Vide Labarum.

ALABASTRVM in Matth. cap. 26. non significat marmoris genus, hoc enim non frangitur, sicut Magdalenae alabastrum, quare S. Epiphanius putat fuisse vitreum vas sine ansis, nam a)la/bastron sonat graece sine ansis, ansas ipsi vocant labai/; vnde particula negatiua A praeposita, non ansatum significat. Confirmatur ex graeco Rituali, vbi dum agit de Chrismatis Sacramento, ait, [Primus Sacerdos vnguentum illud gestans in alabastro, id est, vase vitreo minime ansato.] FR. confirmatur vlterius ex versione eiusdem S. Epiphanii, qui graece vrceolum vitreum habet. Quare existimanda est manifeste apocrypha traditio illa a Baronio ex Suida relata ad an. 32. nu. 29. quod Magdalenae vas ex alabastro Imperatori Constantino Magno traditum fuisset, et positum deinde in Constantinopolitano foro; dum clare ex Marco habemus fractum illud fuisse, cuius fractionis significatum explicat Gloss. in c. quantumlibet dist. 1. de poenitentia, vbi sic ait: [Fractio alabastri significat fractionem Corporis Christi in cruce per passionem, cuius odor totam Domum, id est, Ecclesiam vniuersalem implens, mortuos viuificat, quia fama passionis per totum Orbem disfusa, peccatores credentes iustificat.] Hoc nomen varie scribitur, scilicet, Alabastrus. Vulpian. in l. argumento. §. mundus. ff. de aur. et argento legato. Item Alabastrum. Martial.

Quot Cosmi redolent alabastra, forique Deorum.

Item Alabastrites Plin. lib. 36. cap. 8. [Hunc aliqui lapidem alabastriten vocant, quem cauant ad vasa vnguentaria, quoniam optime seruare incorrupta dicitur.] et c. 10. lib. 37. Idem [Alabastrites nascitur in Alabastro Aegypti, et in Syriae Damasco] Alabastron Ciuitas in Aegypto, deinde Arsinoem, et postea iam Memphis dicta testatur idem Plin. cap. 9 lib. 5. Reperitur etiam flumen in Graecia Alabastros vocatum, ibidem cap 3. Item latine lapis praedictus dicitur etiam Alabaster. [Quibus etiam Alabaster plenus vnguenti putrescere videtur, vt etiam refert Nonius Cic. in Academ. 2.] Itaque pro lapideo Magdalenae alabastro facerent tum Plinii, tum Ciceronis auctoritates, quum antiqui pro vnguenti conseruatione vterentur, sicut Peccatrix illa eo vsa est, nardo pleno; vnde idem Plinius cap. 2. lib. 13. ait bene nardum in alabastro conseruari. Vide Pisticus.

ALALAGMVS uox laetitiae, quo vocabulo Origenes homil. 7. in Ioan. vtitur ad significandam acclamationem Militum, vt ea animositate, et vigore in conflictu confirmentur, a graeco verbo *)alala/zw, quod fremere, et stridere sonat, adinstar Turcarum, in terrorem aduersariorum. FR. Elelegmus fortasse scribendum est potius. Nam Eleleis erat mulier bacchans. Ouid. 4. fast.

Nunc feror, vt Bacchi furiis Eleleides actae,
Quaeque sub Ideo tympana colle mouent.

Et Eleleus vnus ex Bacchi cognominibus ab e)leli/zw, et non a)lala/zw graeco verbo fit, quod vociferari significat. Calepinus in dict. Eleleis, et Eleleus. Eius antithesis. Vide Ololygmus.

ALANI FR. sunt feroces illi populi Europae deuastatores, qui deinde cum Gothis coniuncti, ac eorum reliquiae in Catalaunia reductae, ab eis regio illa tale nomen habuit, id est, Gothalani, et corrupte Gatalauni. Blon. decad. 1. lib. 7. Originalem Alanorum regionem in Dacia collocat Iulius Capitolinus, In Scythia ad Imaum Ptolomaeus, in appendicibus Caucasi montis ex parte Orientalis oceani Anastasius. Vide Zichachorium. De Gothis fuse Io. Ludou. Viues in praefat. ad Comment. in D. Augustin. de Ciuit. Dei.

ALAPA Vide Salapitta.

ALARE uerbum nauticum. Vide Ololygmus.

ALASTOR Arrogans, et superbus, graeca vox *)ala/stwr. [Etiam catelli, o Alastor, comedunt micas, quae cadunt de mensa Dominorum suorum. Asterius Episc. hom. de diuite, et Laz.] Ita illum superbum Epulonem appellans. Item penes Graecos Reum proprie significat, apud Plutarchum furia est: ideo Del Rio agens de variis malignorum spirituum nominibus, vtitur hoc vocabulo Alastor. ad significandum daemonem in destructionem, et vindictam paratum.

ALBA sacrum indumentum, vocatur etiam Camisia, Poderis Poderis a graeco vocabulo podh/rhs2, quia ad pedes vsque extenditur. Item dicitur Tunica linea, Supparum, linea Dalmatica, eo, quia ex lino albo confici debet. Graeci tamen ex serico vario colore, fereque coelesti vtuntur, et praecipue eorum Episcopi. Vide Sticharium, quo colore ex antiquis Romae musiuis picturis apparet


page 21, image: s053

etiam Papam vsum fuisse, sed reuera erat haec tunicella ab alba distincta, quae albae superinduebatur, vt suo loco dicemus. Ante amictum Ambrosiani, et Maronitae, albam induunt; de alba nigri coloris habetur in Sacerdotale Alberti Castellani, vbi in die Parasceue talia disponit: [Parantur etiam quatuor Sacerdotes, vel duo ad minus induti camisiis nigris cum amictu, cingulo eiusdem coloris.] Antiquitus adsuebantur textilia frusta in manicis, in pectore, humeris, et fimbriis albae, quem vsum adhuc retinent Regularium Ecclesiae, et Pontificia Cappella, quod etiam ponitur in amictu a Regularibus. S. Bonifacii Ferentinatis Episcopi alba. in Cathedrali Viterbien. Asseruata, habet haec frusta attalica, ac etiam in eiusdem amictu similiter, in quo gothicis litteris, minutisque margaritis pulchre Tetragrammaton efformatur nomen illud, scilicet, Dei ineffabile, alludens ad id, quod summus Iudaeorum Sacerdos in fronte gerebat. Quo ad varia eius mysteria. [Poderis vulgo alba dicta, perseuerantiam significat. Alcuin. de diuin. offit.] Alludit item ad vestem candidam, qua delusus fuerat Christus in conspectu Herodis. D. Thom. quaest. 40. art. 7. et Innoc. III, lib. r. de myst. missae cap. 51. [Hanc vestem (ait) in veteri Sacerdotio strictam fuisse describitur, propter spiritum seruitutis in timore, in nouo larga est propter spiritum adoptionis.] FR. An Poderis sit idem, ac Polyris. Vide Polyris. Etiam apud Gentiles reperiebatur tunica, Alba appellata, vt apud Trebellium Pollionem in vita Claudii Imper. inter alia, quae eidem Claudio, antequam ille imperasset; Valerianus eius antecessor subministrabat Albam subsericam vnam. Poll. in vita Claudii, vbi exstat epist. Valerian. ad Zozimum. Item Alba gemma sic appellata. Vide Albula.

ALBAVERAE candidissimae gemmae circulis aureis deuinctae. [Rete totum gemmis albaueris, et bullis aureis. Anastas. Bibliothecar. in Benedict. III.] Ab albedine ita dictae. Vide Albula.

ALBERANVM pergamena charta, ab albedine ita appellata. [Alberanum verbis sequentibus inscriptum inuenerunt. In vita S. Iacobi Episc. Trantasien.] Hodie tamen per Alberanum scriptura partium conuentionis communiter intelligitur.

ALBERGARE FR. Hospitare significat, dicitur etiam Arripergare. Bull. Casinen tom. 2. constit. 60. et 68.

ALBERGARIA FR. Solutio ex pacto debita pro comessationibus. [Aliis, quae pro sua voluntate transferte praesumunt fodrum, albergarias, regium, et similia, tamquam a propriis rusticis ab Ecclesiis extorquentibus. de Iurepatron. cap. praeterea quoniam.] Vide Collecta. Census. Fodrum est collecta quaedam ab Ecclesiarum patronis imposita, quae in Lombardia frequentabatur. Gloss. in d. cap. praeterea. Regium est Regibus debitum. Gloss. ibidem. Item Albergaria est obligatio hospitandi milites. Sigon. de Regno Italiae lib. 7. In Bullario tamen Casin. tom. 2. const. 6. quodlibet diuersorium intelligitur. Reperiuntur etiam in eodem significatu Aribergare, Aribergari, Aribergaria, et Arripergare.] Bull-, Casin tom. 2. const. 68. et 71. Sed verba sunt corrupta ab Albergare, et Albergaria. Vide Pandochaeum.

ALBERGIA idem vocabulum vt supra, quod Diuersorium, seu Refectorium in statutis Equitum Hierosol. significat. FR. quae refectoria sunt septem in Melitensi Conuentu, separatim pro septem nationibus, quas septem linguas vocant. Prima pro prouincialibus Galliae; secunda Aluerniae, et Delphinatus: tertia Franciae dicitur, in qua Aquitani, et Campani Galliarum ingrediuntur; quarta Germaniae, quam ex gratia Poloni participant; quinta Italiae; sexta Aragoniae, cui Catalani et Balearici associantur; septima Castellae, et Lusitaniae simul. In praedictis Albergiis vnaquaeque Lingua, seu Natio, nedum ad comedendum, sed ad reliqua eorum negotia consultanda congregatur: Sic etiam habent Cappellas in Ecclesia Conuentuali separatas in quibus accedunt segregatae hae Nationes ad praestanda eorum vota pro electione M. Magistri in Conclaui.

ALBVLA quaedam gemma a colore ita appellata, fortasse Beryllus. [Tres annulos transmisi, duos cum hyacinthis, et vnum cum albula. S. Greg. in Reg. lib. 12. ep. 7.] Vide Albauerae. FR. apud Aelium Lamprid. haec gemma Alba dicitur: [Pisum cum aureis etc. fabam cum electris, orizam cum albis exhibens. Albas praeterea in vicem piperis, piscibus, et tuberibus conspersit. In Eliogabalo] Vbi Casaubonus has albas gemmas margaritas fuisse existimat, et pro se Tertullianum adducit: dicentem: [Rubentis maris grana candentia:] quae verba non suffragant. Item Salmasius ibid. contra se ipsum Anast. Biblioth. in Nicolao I. adducit, aientem: [Patenam purissimam cum diuersis lapidibus albis, prasinis, et hyacinthinis.] Margaritae enim nequeunt lapides appellari. De gemmis candidis, quae multae reperiuntur, Vide Plin. lib. 37. cap. 10.

ALBVM Vide Asprum.

ALBVM PRAETORIS FR. [Adinstar edicti in albo Praetoris. Clem. de iudiciis. c. 1.] Locus erat dealbatus, vbi edicta Praetoris affixa erant. Gloss.ibidem.

ALCHIMISTAE FR. [Spondent, quod non


page 22, image: s054

exhibent pauperes Alchimistae. Extrau. comm. de crimine falsi.

ALCHIMITVS FR. [Et non alias alchimitum fornacis ignem vulgum ignorantem eludant. Extrau. comm. de crimine falsi.

ALDERMANNVS uox Saxonica Senatorem significans. In vita S. Inae Saxoniae Regis. [Ego Ina Dei gratia Saxonum Rex exhortatione Episcopi mei, et Aldermannorum meorum.] Senem proprie significat.

ALDIA FR. Mulier subdita. [Tradimus cum omnibus etc. seruis, et ancillis, Aldiis, et Aldiabus, colonis, et coloniabus. In quodam priuil. Caroli M. apud Torrigium de Vatic. Cryptis. impress. 2. pag. 507.] Vbi idem Torrig. notat Aldium, et Aldiam in conditione differre a seruis, seu mancipiis, et colonis; vult tamen eosdem esse ac clientes, et comites, italice Massari, et Socciti dicti. Vide quae nos in dict. Catipanus notauimus, Vide etiam l. Aldiones. Qua lege Aldiones, et Aldiae viuere debent. l. si Aldia de furtis. et Bull. Casin. tom. 2. const. 49.

ALDIANA Vide Aldius. FR. item reperitur Aldiantia, et Aldialis Bullar. Casin. tom. 2. const, 20.

ALDIVS et Aldio, seruus factus liber, cum hypotheca aliqua seruitutis erga Dominum, cuius filius Aldio, et filia Aldia, et Aldiana dicebantur: omnia haec nomina in donatione Henerici I. pro Nauarrae Ecclesia leguntur. [Cum seruis, et ancillis, aldionibus, et aldianis. Baron. an. 1014.] FR. Tu vero Lector an Torrigius, seu hic F. meus melius hanc vocem explicauerit, indica, et consule praeter adductas auctoritates. l. si quis per murum. de furtis. l. Aldiones, et Bull. Casinen. passim Vide Illadiones, Dicitur etiam Aldiaricia, et Aldiaricus. Bullar. Casinen. tom. 2. const. 5.

ALEXANDER PAPA VII. Vide Birrus. Calix.

ALEXANDRVM MAGNVM sub aquis in profundum maris fuisse Hieronymo incredibile videtur. Vide Colimpha.

ALIAS FR. pro alio, frequenter apud Cypr. praecipue de Stell. et Mag. [Delusum se Herodes conqueritur, cum Magos alias comperit diuertisse.] Idem de Ablut. ped. [Et quasi ectasis teneat eos, vel mens alias rapta.

ALIENIGENA FR. sumitur nonnumquam pro haeretico. can. caue. 28. q. 1.

ALIPTA graeca vox a)lei/pths2, qui oleo Athletas vngebat. et per translationem hoc vocabulo vsus est eleganter Nazianzenus, quando tali epitheto Sanctos Confessores celebrauit, qui pro fide variis tormentis cruciati fuerant, ac tandem viui euaserant, quorum exemplo, et exhortatione ceteri fideles ad martyria sustinenda confortabantur, animoque inducebantur. [Hanc Athletarum nostrorum plerique superarunt, alii ad mortem vsque dimicantes, ideo, videlicet, relicti, vt victoriae suae essent superstites, nec in ipso certamine animam efflarent, sed aliis virtutis aliptae, viui Maryres, spirantes columnae, tacitaque praeconia relinquerentur. Orat. in laud. S. Basilii.] FR. hoc encomiastico epitheto a Graecis Andreas Cretensis Archiep. celebratus est, propter compositionem illius magni canonis, quo peccatores ad poenitentiam confortauit, et ad superandos spirituales conflictus exhortatus est. Ideoque in feria v. post Dominicam v. Quadrag. vt Rituale Graecorum praescribit, legebatur, et Triodium dicebatur. Aberrat ergo Vocabularii Eccles. Auctor, qui hoc nomen Plagarum sanatorem interpretatus est. Vide Dominica Orthodoxiae. In quo sensu Vopiscus in Saturnino dixerat: [Qui se Christi Episcopi dicunt. Nemo illic Archisynagogus Iudaeorum, nemo Samarites, nemo Christianorum presbyter, non Mathematicus, non Aruspex, non Aliptes.

ALITHYNVS Vide Alythinus.

ALLEGATIO Vide Prosecutio.

ALLEGO pro eligere. [Nisi is, quem Deus allegisset, cuique manus per Catholicos Episcopos fuisset imposita. Lucifer Caralit. Episc. pro D. Athanasio.]

ALLEGORIA graeca vox a)llhgori/a, sensum diuersum significat, nempe, dum aliter ac sonat verbum intelligendum illud est, sic exempli causa in Exodo. Sanguis super vtrumque postem, et in superliminaribus positus: liberationem fidelium a diaboli seruitute per sanguinem Christi veri agni immaculati significat. Vide Anagogia.

ALLELVIA hebraica vox, quae Laudate Deum, seu Laus Deo significat. nam Allelu laudate cum iubilo; et Iuh est vnum ex Dei nominibus, quod qui erit sonat, Tempore Damasi Papae in latina Ecclesia introductum fuit ex hierosolymitana, et non ex graeca Ecclesia, sicut aliqui perperam existimant, id Gregorio Magno attribuentes, qui tamen ab ista calumnia lib. 7. ep. 63. se defendit, contra nonnullos; dicentes ipsum in Romanam Ecclesiam graecanicos ritus introduxisse: licet verum sit, quod ipse nedum quidem tempore paschali, sed per totum annum cantari decreuisset, vt refert Baronius ad ann. 384. num. 27. et non semel in anno, vt Sozomen. lib. 7. hist. Eccl. cap. 19. errando dixerat, imo in funeralibus quoque Alleluia canebatur, vt ex epist. D. Hieronymi ad Oceanum missa, liquet: vbi de exsequiis Fabiolae scribens, ait: [Sonabant psalmi, et aurata tecta Templorum in sublimi quatiebat Alleluia.] Quod retinent in funeralibus adhuc Graeci. Vnde


page 23, image: s055

et in funeralibus Agapiti Papae in Vrbe Constantinopolitana celebratis ex quodam m. s. Biblioth. Vatic. n. 1538. conseruato, habentur haec verba. [A derant diuersarum prouinciarum numerosissimi Episcopi, et Sacerdotum, Monachorumque chori pene Vrbem impleuerunt. Tota ad funus eius Byzantium turba conuenit, sacrilegium putabat, qui non tali Pontifici vltimum reddidisset officium sonabant psalmi, et excelsa tecta domorum reboans in sublime Alleluia quatiebat.] Celebratur hic Pontifex praecipue propter depositionem a Patriarchatu Antimi haeretici, in cuius loco propriis manibus consecrauerat Mennam, cum anno 536. ad Iustinianum Imperatorem pro pacis tractatu cum Theodorico Italiae Rege iuisset. Itaque hunc solum pontificem suis manibus Patriarcham consecrasse legimus. In Officio gothico, seu mozarabico adinstar Graecorum ritus habetur in exsequiis Alleluia. Idem Gallicanam Ecclesiam obseruare ait Baron. ad ann. 590. Nunc vero latinus ritus in signum moestitiae simile canticum omittit. de consecr. dist. 1. et Concil. Tolet. XIV. can. 10. sicut et iam ex Alexandri II. iussu non dicitur a Septuagesima, vsque ad Sabbatum sanctum; nam in hoc tempore moesta primi Protoplasti memoria incipit. c. hi duo. de consecr. dist. 1. Vide Septuagesima. Eundem Pontificem bis replicari ad Vesperas praecedentis Sabbati Dominicae Septuag. ordinasse. Baron. ad an. 1073. refert. Item nec dicebatur in Circumcisionis die. Vide Circumcisio Domini. Quando Alleluia omittitur, in antiphonis habentibus Allel. in fine, eius locum dicendum est. In aeternum. Io. Belet. de diuin. off. cap. 79. Quod tamen non obseruatur in Officio priuato. [In Africanis autem regionibus (Isidorus ait) quod non omni tempore, sed tantum Dominicis diebus, et quinquaginta post Domini Resurrectionem Alleluia cantatur pro significatione Resurrectionis, et laetitiae. lib. de diuin. offit. cap. 13.] seu, vt erudite Beda, ad denotandum communem fidelium consensum confessionis Christianae in hac vita, et in futuro pacem, atque concordiam. Vide Laus tibi Domine etc. Quare Ecclesiae, et Nationes totius vniuersi, quae linguis tam variis Creatorem celebrant in officiis, ac ritibus diuersis, hanc hebraicam vocem nihilominus tenaciter conseruant. [Quod ideo fit (subiungit Beda) vt per talis consonantiam deuotionis omnis admoneatur Ecclesia, quia et nunc in vna fidei confessione, et dilectione Christi consistere debeat, et ad illam in futuro patriam festinare, in qua nulla est diuersitas linguarum. homil. in 1. Dom. post Pentecost.] Tandem hebraice canitur, vt in Missa adhibeantur tres illae linguae Hebraicae, scilicet, Graecae, et Latinae, quibus scriptus fuit titulus in Cruce Domini. Gem. de antiq. rit. Missae lib. 1. cap. 91. Non additur Alleluia in antiphonis B. M. Officii, quod canitur in choro tempore paschali Congregat. Rit. 28. Mart. 1626. Benedictini Monachi antiquitus tantum in tempore Quadrages. omittebant Alleluia. Hodie tamen ritui Romano in hoc conformantur. Alleluiaticum melos appellauit B. Victor Africanus lib. 1. de persecutione Vandalica. [Lector vnus pulpito sistens Alleluiaticum melos canebat.] Prima die Ianuarii ex decreto Concil. Tolet. cap 10. non canebatur Alleluia; nam in hoc die ieiunabat Ecclesia, ac celebrabat Litanias, vt Gentilibus sese opponeret, qui tunc ad crapulas, et oblectamenta incumbebant. Ex eadem causa fortasse non canunt Graeci Alleluia in bacchanalium hebdomada ex Triodii dispositione, exceptis fer. III. et VI. In sabbato sancto, celebrante pontificaliter Episcopo, Subdiaconus peracta epistola, ante osculum manus, dicit [Reuerendissime Pater annuntio vobis gaudium magnum, quod est Alleluia.] Inde Episcopus iuxta rubricam ter intonat Alleluia. Caeremon. Episc. lib. 2. cap. 27. In tribus antiph. III. Noct. et signanter in Apostolorum nocturno tertio additur Allel: ad denotandum tertium euangelicae gratiae statum, ita Amalarius cap. 59. de Ord. Antiph. Quare in Dom. III. Aduentus dicatur Alleluia. Vide Aduentus. Scribit Sanctus Epiphanius, vbi de vita, et moribus Prophetarum agit, quod primus ad canendum Alleluia fuerat Aggaeus Proph. quando, nempe, completam viderat structuram noui Templi. In primitiuis Ecclesiae temporibus non solum hoc iubilationis canticum intra Ecclesias, sed extra in saecularium ore etiam audiebatur, ac de festiuis nautis Sidonius lib. 2. epist. sic cecinit:

Curuorum hinc chorus heliciariorum.
Responsantibus Alleluia ripis.
Ad Christum leuat amicum Celeusma.

Vbi Celeusma nauticum canticum subaudit: ac de Agricolis: [Arator stiuam tenens Alleluiae decantat.] D. Hieron. epist. ad Marcell. inquit. Britanni anno 492. nuda fide armati, a Germano Episcopo ita instructi, non aliis armis parati, sed sola triplici prolatione cantici Alleluia profuderant, et superauerant inimicorum exercitum. Polyd. lib. 3. Ante nolarum vsum solitum erat Monachos hoc cantici signo ad chorum pro diuinis precibus conclamari. [Post Alleluia cantatum, quo signo vocabantur ad collectam, nulli residere licitum crat. Hieron. ep. 27. ad Eustoc.] FR. Franciscus Aluarez in suo Itinerario cap. 41. refert monasterium in Aethiopia inueniri hoc


page 24, image: s056

titulo Alleluia nuncupatum, quia in diuersorio illo Eremita quidam non modicae sanctitatis audiuerat ab Angelis hoc canticum, inde Superiorem Monasterii illius, quod tunc de nouo erigebatur, vt illud Alleluia appellaret rogauit.

ALLIAMENTVM Alliatum condimentum. [Et pro varietate gustus nostrorum quoque condimentorum alliamenta delectant. Hieron. epist. 151.

ALLOCES Interualla digitorum in pedibus, [Dum liciis olei liquore delibutis, digitorum articulos, et palmarum pollices obuoluerunt simulque pedum alloces truciter adnecterentur. Aldhelm. cap. 19. de S. Basilica.] graeca quidem vox a)/lokei, quae sulcos significat.

ALLODIVM FR. praedium. l. vt Episcopis de prohibitis nuptiis. Vide Alodis.

ALLOPHYLVS Exoticus, Peregrinus, seu Alienigena. *)allo/fulos2 diuersae nationis, vsus est hac voce. Hieron. in epist. S. Paulae. Tertullianus vero Philistaeos, aliasque infidelium nationes ita vocauit. [Nam temporibus Machabaeorum Sabbatis pugnando fortiter fecerunt, et hostes allophylos expugnarunt. aduers. Iud. cap. 4.] FR. Allophyli dicuntur etiam Gargangi. l. omnes gargangi. de Aduenis. Allophyli populi; Vide Philistaei.

ALMA REDEMPTORIS Antiph. in honorem B. V. composita ab Hermanno Contracto, qui floruit anno 1054. Durand. lib. 4. cap. 22. et Romae in Ecclesia B. M. V. illam primo cecinit. Quando Offit. in B. M. purificatione transfertur, praedicta Antiph. continuatur, etiam per totam Octauam, hoc fiet, vbi cum Octaua celebrabitur; Octaua enim est eiusdem festi continuatio. Ita Sac. Rit. Congr. 1606. in Officio pro Carmel. Discalc. approbato. In subiuncta oratione, quae dicitur post Natiuitatem, omittitur clausula consueta. Qui tecum viuit etc. ad denotandum Christum non in sinu Aeterni Patris, sed in in brachiis maternis tunc exsistere. Alma penes Hebraeos inter cetera Virginem, et latine Sanctam, felicemque significat.

ALMITAS Sanctitas, ac Beatitudo. [Erat siquidem carne nobilis; sed nobilior moribus, plenus Dei sapientia, sed opere non vacuus, pulchra facie, sed ditior almitate. In vita S. Adelhardi.] Legitur etiam Almisicus; id est, sanctificans, quod ex sequentibus verbis colligitur: [Dum hic igitur almisica conuersatione decertat, placuit supernae pietati virtutem sui militis euidentibus ostendere signis. Flodoard. lib. 1. hist. Remen. cap. 3.

ALMVTIVM seu Almuta, insigne indumentum Canonici, seu Beneficiati in aliquibus Cathedralibus, et Collegiatis. corrupta vox ab Armo, id est, humero, quamuis Armus de animalibus, et Humerus de homine dicatur; sed aliquando armus in homine dictus fuit, inde Armutium potius dicendum, ex eo quod super armos feratur. Molanus tamen lib. 3. de Canon. cap. 5. et 8. putat a Teutonicis ita nominatum; lingua enim eorum Vlde-mutsen, pileum seniorum sonat. Almutii vsus antiquissimus a quinque iam saeculis est, quod ex hist. Tornacensi colligitur, in qua fit mentio antiquissimae picturae cuiusdam Litberti Canonicorum Decani cum almutia super humeros, floruit hic anno 1050. FR. Erat Almutium nigrum etiam Cardinalium insigne, vide per me addita in dict. Clocca; vbi falsi testes contra Alexandrum III. asserebant illum ex Conclaui exiuisse in habitu Cardinalitio, et inter alia cum nigro almutio, quod euenerat de anno 1159.:||: Fertur itaque Almutium super humeros, adinstar Graecorum monachorum, quando detegunt caput. FR. Sed Aduocati Consistoriales, Auditores Rotae, et similes in Cappella Papali, gestant illud in vtroque humero:||: Antiquitus Canonici tempore diuini officii eius caputio caput tegebant, quod colligitur ex Concil. Basilien: [Et Ecclesias ingredientur non caputia, sed almutias, vel byreta tenentes in capite.] Sic etiam perspicitur in sepulcralibus lapidibus praecipue Romae. Imo vsque ad praesens in Gallia est in vsu haec caeremonia. Quare moris esse in aliquibus locis ait Io: Connatus hist. Torn. tom. 3. cap. 51. quod quando nouellus Sacerdos est primam Missam celebraturus, tunc accedit ad Altare cum almutio in capite. Hodie tamen Caeremoniale Episc. lib. 1. cap. 18. perscribit, quod: [Qui solent gestare almutium, cum assurgunt, a scapulis ad brachia dimittant.

ALOARIVS FR. Alicuius facti approbator, Galli Aloiíer dicunt.

ALODIS et Alodium Hereditas ab antenatis possessa. [Tam de alode, quam de comparato. Marculf. lib. 2. cap. 7.] Clarius tamen Hincmarus penes Flodoardum: [Cupiens cauere, ne census ipse deperiret, et villam in alodem verteretur.] Aliqui putant esse belgicam vocem Al-out, quae ea lingua per longum tempus possessum sonat; sed proprie significat liberam possessionem sine recognitione feudi, quae alienabilis est, absque laudemii solutione, quod Lod Galli dicunt; Iuris enim periti bona allodialia vocant illa, quae sunt Principi hereditaria, seu emptio libera ab ipsomet facta ad distinctionem feudalium. Vide Allodium.

ALOGVS graeca vox a)/logos2 equus, id est, sine discursu. [Concedimus omnia indumenta, sed et dignitatem regiorum alogorum. In Constantini donat.] In rigore quodlibet


page 25, image: s057

animal significaret. FR. Vnde Alogator Equitum Praefectus, vt Protalogator Equitum Dux dicitur: ||: Dicti etiam fuere Alogi, seu Allogi, id est, sine verbo haeretici, qui verbum Diuinum negabant, ideo nec Euangelium Ioannis admittebant, nec Apocalypsis librum 24. quaest. 3. c. 39.

ALTARE seu Altarium, aedificium lapideum incruento sacrificio destinatum, ita dictum quasi Alta Ara, seu Area. Dicitur etiam Ara. Sed in rubricis Ara proprie sacratum, et portatile altare significat. [Aram qui dam vocatam dixerunt, quod incensae victi mae arderent, alii a precationibus, quas Graeci aras vocant. Valaf. de exord. Eccles. cap. 6.] seu [Ara dicitur quasi arida, quae enim cremantur arefiunt in cineres. Bless. serm. 4.] FR. Altare ab altitudine dictum, et penes Antiquos differentia erat inter Altare, et Aram, nam illud in superficie erat Sacratum, haec vero per omnia latera. Calep. in dict. Altare: ||: Significat Christum, ideo debet erigi in eminentiori Ecclesiae parte. Gem lib. 1. de rit. miss. cap. 122. Valaf. de reb. Eccles. cap. 6. Beda lib. de tabernac. Rupert. de diuin. off. cap. 30. Antea ad significandam vnitatem Christi, vnicum erat in Ecclesiis Altare, id colligitur ex SS. PP. praecipue ex S. Ignatio Martyre in epist. ad Philadelph. ideo Eusebius in Encomio pro Paulino Tyri Episcopo lib. 10. hist. Eccles. cap. 4. Vnigenitum Altare appellauit. Laudabilis tamen mos est erigendi plura Altaria in qualibet Ecclesia, nam tredecim in vna erant tempore S. Gregorii, vt habetur ex eius epist. 50. lib. 50. ad Pallad. Episc. Altare debet esse lapideum. can. Altaria si non fuerint lapidea, de Consecrat. dist. 1. Denudatio Altaris in Fer. v. Coen. Dom: nuditatem Christi in passione denotat. Alcuin. de diuin. off. Ordo Romanus de quadam mysteriosa caeremonia, quae fiebat in fer. VI. parasceuae mentionem facit, scilicet, ad illa verba Euangelii passionis [Partiti sunt vestimenta mea;] tunc duo Diaconi auferebant Altaris mappam, in quo sic denudato consumebatur Eucharistia a sepulcro delata. Canus ille abusus, quo a Sacerdotibus implorabatur diuina vindicta, de quo Greg. Turon. de glor. Martyr. lib. 1. cap. 79. de rogatus fuit in Concil. Tolet. XIII. can. quicumque 26. quaest. 1. Denudabantur enim Altaria, exstinguebantur luminaria, ac tandem deserebantur diuina Officia In Ecclesia Ambrosiana denudantur Altaria in fer. 6. parasceues; cooperiuntur parietes velis sanguinei coloris. In praedicta feria v. lauantur Altaria hyssopi herba, vino, et aqua; hyssopus enim est Symbolum vnctionis Magdalenae Christo exhibitae, vinum, et aqua, sanguinem, et aquam de latere Crucifixi emanatum significat, et ideo Rupertus existimat meliorem obseruantiam esse illorum, qui diem mortis Christi imitantes, Altaria lauant in feria VI. Romae tamen in Basilica Vaticana, et Dominicani obseruant hoc in feria v. In Ecclesia graeca Patriarcha solus hanc caeremoniam facit, et Metropolitani in eorum Ecclesiis, lauantes Altaria prius cum aqua benedicta, postea cum aqua rosacea ex praescriptione Euchologii. Aspersio autem Altaris, quae aqua benedicta fit in Dominicis per annum, baptismum Saluatoris repraesentat, quae tamen relinquenda est quando expositum ibi erit Eucharistiae Sacramentum; sic pariter nec Cruce signatur Altare in principio Euangelii Ioannis in fine Missae, cum ipsemet Auctor benedictionum ibi adsit. Gauant. part. 4. tit: 9. in rub. Miss. Semper Altare osculatur Sacerdos antequam populum salutet, seu pacem tribuit; pax enim a Christo Domino in Altari effigiato sumenda est. In Altari, vbi Episcopus Dioecesanus celebrauit, pro illa die nemini celebrare licebit absque eius licentia, vt Sac. Concilia definiuere, quod esset graue peccatum secundum Canonistas, licet aliqui tantum intelligant, quando, scilicet, Dioecesanus sollemniter celebrasset. Hanc obseruationem Graeci extendunt etiam quoad simplices Sacerdotes; ita vt in eodem die ad vnicum Altare duo Presbyteri nequeant Sacrum facere, quod approbatum per diuersas ordinationes pontificias censetur, quae Latinos Episcopos admonent ne Graecos in corum ritum impediant. In maioribus Altaribus quatuor Basilicarum Vrbis Patriarchalium nemini licet praeter Papam celebrare, quod solus Iacobus quidam S. Pauli Abbas ex priuil. Bonif. VIII. sub anno 1301. in ep. 98. hanc facultatem pro Altari maiori eiusdem Basilicae habuerat, et illi Abbates hac facultate gaudent, qui Sacerdotii ordinem a Pontifice susceperint, vt dictum est in verbo Abbas. Et pro qualibet vice Cardinales speciali breue habilitantur, si super vnum ex praefatis Altaribus celebrari velint. Imo antiquitus in Sabbato quatuor temporum Decembris, quando Pontifex celebrabat in Altari S. Petri pro conferendis sacris ordinibus, ab hoc ad aliud Altare deducebatur: [Descendit Pontifex ab Altari (scilicet maiori) et vadit ad S.d Andream, ibi facit consecrationem, facta consecratione, reuertitur ad Altare, quia in hoc Altare nulla consecratio debet fieri, nisi de Romano Pontifice. Benedic. Can. S. Petr. Caeremonial. M. S. in Bibliothec. S. August. de Vrbe.] Expositio Sanctissimi non deberet fieri in Altari Maiori, quia: [Maxime


page 26, image: s058

decens est, vt in Altari, vbi Sanctiss. Sacram. situm est, Missae non celebrentur. Caerem. Episcop. lib. 2. cap. 12.] Quod non de priuatis, sed de sollemnibus sacris intelligendum, vt in Romae Collegiatis, aliisque Ecclesiis per vniuersum obseruantibus diligenter attenditur. In Altaribus pro Defunctis priuilegiatis eorum Missa non est celebranda in duplicibus: Sac. Congr. Rit, 24. Aprilis 1627. Prius mos erat illud Altare circuire, vbi Sanctorum Reliquiae requiescunt. [Postquam sacra Martyrum loca venerabiliter circuiuit. In vita S. Fulgen. Basilicam Sancti Galli ingressus, cum orando Altaria circuiret. In act. S. Orthon.] FR. In Melitae Conuentuali Ecclesia magna veneratione Icon B. M. V. Philermi nuncupata conseruatur, quae opus Diui Lucae creditur, ac de illa traditur, quod in Rhodo insula, vbi prius crat in quodam, scilicet, monte non longe ab Vrbe; cum quidam Iuuenis ardens Puellae amore, qua nullibi frui poterat propter parentum custodiam, eam admonuisset, vt matrem deciperet, ac secum ad hoc Templum deuotionis praetextu peteret; dumque ibi Mater orasset, eius licentiam postularet, vt sola Altare illud deuote circuiret, ibique ab ipso Amante exspectaretur, Quod sane ita exsecutum fuit. At Mater cum diu in Ecclesia exspectasset, tandem ad posteriorem altaris partem accessit inquirens filiam, quam in proci amplexibus, ambos tamen exstinctos adinuenit. Inde Imago haec B. M. et mons ille [bilermos id est Amoris infelicis a Graecis appellati sunt:||: Itaque antiquitus, ad exercendam deuotionem hanc, Altaria a muro erant separata, vt in vetustis Ecclesiis aspicitur, atque tenacissima cani ritus graia natio, vsque ad praesens, sic separata adhuc erigit Altaria, quod reuera tanta reuerentia colit, vt ad illud accedere nusquam Laicis permissum sit. Quocirca iure Latinos reprehendit Balsamon, qui nedum Laicis quidem viris, sed etiam feminis hoc permittunt. An non ille magis stuperet si deprauatos nostri saeculi mores admiraretur? Siquidem hodierna muliebris inuerecundia tam audax effecta, vt ad latus quoque Sacrificantis sedere non solum, sed et cornicari delectetur, vbi, nimirum, cum timore, et tremore coelestes ipsimet Spiritus assistunt. Quod tamen Ecclesiasticorum neglegentiae merito imputetur, dum immemores Sancti Ambrosiani Zeli se ostendunt, per quem imperatoria ipsa Maiestas a presbyterio exclusa fuerat. Sed redeundo vnde iam digressi sumus; mysteriosa erat caeremonia illa, quae in nocte Natalis Domini fiebat, tribus nempe velis cooperiebatur Altare, id est, rubro, albo, et nigro; nigrum velum auferebatur in fine primi nocturni, et significabat obscuritatem temporis ante legem. Album velum in fine secundi nocturni, et id in signum erat temporis legalis. Rubrum in fine tertii, et vltimi nocturni, atque legis gratiae Symbolum erat: Io: Belet. in rat. diu. off. cap. 69. Durand. lib. 1. cap. 3. Eadem caeremonia iterabatur ad matutinum Paschae post quamlibet lectionem, cum non nisi vnicum nocturnum tunc habeatur. In Hispania per totum quadragesimale tempus extenditur velum ante maiorem aram, dum in ferialibus recitantur horae, et canitur Missa, nec retrahitur, nisi quando canitur Euangelium, in eleuatione Hostiae, et Calicis, et ad postremam super populum orationem. At in feria IV. maioris hebdom. penitus aufertur ad illa verba Euangelii: [Et velum templi scissum est.] Diximus supra Altare debere esse lapideum, ex eo quod lapis angularis Christum significet, ex decreto Sancti Siluestri Papae, ante cuius tempora ob continuas Ecclesiae persecutiones ex ligno erat formatum, licet idem Sanctus in Basilica Lateranensi collocasset ligneum Altare illud, in quo Apostolorum Princeps celebrauerat; cautumque est a Successoribus, ne vlli liceret, nisi soli Pontifici Romano ibi celebrare. Si non erit Altare omnino lapidum, sufficeret altariolum, seu lapis sacratus, quod Ordo Rom. Tabulam itinerariam appellat. Bonifacius VIII. cap. vlt. de priuileg. et cap. 12. in sexto Viaticum, et Balsamon Antimensium ad Concil. 6. can. 1. siue 31. vocant. Haec postrema vox graeca est a)ntimi/nsion id est, vice mensae. [Antimensia non in omnibus mensis poni necesse est, verum in iis tantum, de quibus nescitur, an sacratae sint, an non. Antimensia enim locum obtinent Altarium, quae ideo consecrata sunt Antimensia. Vbi scitur Altaria consecrata esse, non opus est Antimensiis. Man. Patr. in resp.] FR. Quae tamen apud Graecos ex tela erant confecta, ex illa, scilicet, quae cooperiebat Altare in die consecrationis Ecclesiae, et super quam continuo per octauam celebrabatur; deinde Episcopus in partes diuidebat, Presbyteris distribuens, vt in defectu consecrationis Altarium antimensiis vterentur. Quorum consecrandi forma praescribitur in Euchologio graeco, sed aliquando pro corporalibus accipiuntur, vide Corporale:||: Altariolum igitur Latinorum ab Episcopo consecratum, erit lapideum cum Martyrum reliquiis, sine quo celebrare nemo potest, nisi Pontifex dispenset, qui inter alia priuilegia Missionariis Propagandae Fidei, in casu necessitatis absque tale Altariolo sacra conficere indulget. Debet vlterius hoc portatile Altare habere


page 27, image: s059

commodum spatium pro capacitate saltem Calicis, et Hostiae; aliter esset peccatum mortale secundum Paludanum in 4. dist. 13. quaest. 2. art. 3. concl. 1. Ang. Verbo Altare. Nauarr. in Manual. cap. 25. num. 3. Alii tamen hanc opinionem limitant, affirmantes sufficere si capacitatem haberet ad sustinendas maiores partes Hostiae, et Calicis. Syl. Verbo Altare. Tolet. lib. 2. cap. 2. n. 6. Azor. par. 1. lib. 10. cap. 27. quaest. 7. Suar. tom. 3. dist. 8. sect. 5. Praeterea quaeritur, vtrum Reliquiae de essentia, an de praecepto imponendae sint, vtraque opinio suos habet fautores. Verum aduertendum est, si ex dispensatione apostolica Reliquiae non fuerint ibi appositae, celebrans osculando ante Introitum Altare, deberet tunc omittere illa verba: Quorum reliquiae hic sunt, et tunc osculatur quando dicit. Indulgere digneris. Gauant. par. 2. tit. 4. in Rub. Miss. Cum hoc Altare portatile sit symbolum vnitatis personalitatis Christi; ideo illud in duas partes diuisum in modum libri Sacro inseruire nequit. Vasq. tom. 3. disp. 233. cap. 2. num. 16. Fagund. lib. 1. cap. 22. num. 9. Ob eandem rationem ablato sigillo reliquiarum consecratio deperditur. Si Ecclesia consecrata rueret quamuis perderet consecrationem, non tamen ammitterent consecrationem Altaria stabilia, et multo minus portatilia. At si Ecclesia remaner polluta ob emissionem sanguinis, aut humani seminis, tunc et Altare fixum pollutum existimatur, secus vero portatile, cum illud, et non istud sit Ecclesiae pars. Et e contra si sanguis super portatile spargeretur, tunc cum eo tota Ecclesia polluta remaneret, in qua valet dici, vere effusionem accidisse. FR. sed can. si motum, de consecrat. dist. 1. diuersimode disponit, vbi sic dicitur: [Si motum fuerit Altare, denuo consecretur Ecclesia; si parietes mutantur, et non Altare, salibus tantum exorcizetur etc. et can. de fabrica ibidem, (inquit). Atque in Ecclesiis combustis cum tabula consecrata, id est, Altari portatile licet celebrare. can. concedimus ibidem:||: Antiquitus sicuti nos celebramus anniuersarium Dedicationis Ecclesiae, ita etiam sollemnizabatur Altaris anniuersarium, quod colligitur ex August. ser. 252. de tempore. Cuilibet Altari assistit Angelus. Sophronius cap. 4. Prati spirit:. Pridie quam pateretur S. Lucianus ob Altaris carentiam supra proprium pectus consecrauit; Et Theodoretus Cyri Episcopus ob eandem necessitatem, et ad instantiam cuiusdam Sancti Anachoretae supra Diaconorum manus Sacrum confecit, de quo in vita Patrum haec habentur: [Cum autem longo tempore desiderasset videre offerri spirituale, et mysticum Sacrificium, rogauit, vt diuini doni illic fieret oblatio: Ego libenter paraui, et iussi Sacramenta offerri, pagus enim haud longe aberat, et pro Altari vsus Diaconorum manibus, mysticum, diuinum, et salutare obtuli Sacrificium.] In quodam M. S. Pontificali antiquo Metallum Altare lapideum appellatur, ex eo quia haec vox se extendit ad omne id, quod e visceribus terrae excauatur, cuius orationis verba sunt; [Supplices tibi Domine Deus Pater preces effundimus, vt metalli huius expolitam materiam supernis sacrificiis imbuendum etc.] FR. An non potuerat esse ex reali, ac solido metallo Altare illud? Sed quia hic nescitur vbi, et quale hoc M. S. caeremoniale sit, vt ex contextu posset fortasse colligi materiae qualitas, ideo in sola coniectura sisto. Altare aliquando significat Ecclesiam, seu decimas. Gloss. in lib. 3. tit. 25. cap. 3. decretalium. Vide Prothesis. Inaltaro.

ALTARISTA particularis Canonicus Basilicae Vaticanae, cui incumbit curam habere maioris Altaris eiusdem Ecclesiae, et conseruare pallia ei ab apostolico Subdiacono tradita, illaque in vigilia Apost. Petri, et Pauli ad Altare illud superimponere, vbi deposita Apostolorum Principum corpora requiescunt; quae Pallia postmodum Archiepiscopis conceduntur. Vide Pallium. Idem Altarista fidem facit Episcopis ad limina sacra venientibus in quolibet triennio, seu pro Vltramontanis Praesulibus in quolibet lustro, ad quem etiam ter in hebdomada ad minus cuncta illius Ecclesiae Altaria spectat inuisere. Imo facultatem habet ab Vrbano V. et Innocentio VI. concessam, quod possit eandem Basilicam cum aqua ab Episcopo benedictae reconciliare, quando per effusionem sanguinis, seu pollutionem ea violata fuerit. Ex nonnullis M. S. in Archiuio eiusdem Ecclesiae conseruatis apparet, quod de anno 1482. vocabatur Altarius Canonicus. FR. Hic successit in loco Assisiorum, vt dicemus in dict. Assisii. Altaris pallium. Vide Antipetasma. Chorus. Sacra mensa. Superaltare.

ALTARAGIVM Vide Alteragium.

ALTATVS subleuatus, et in altum subuectus. [Iam ver decedit aestati, et per lineas sol altatus extremas, in axem scythicum porrigitur. Sidon. lib. 2. epist. cap. 2.] describit, scilicet, solstitium aestiuum.

ALTERAGIVM oblatio super Altare posita. [Assignabatur sexta pars illius existimationis in obuentionibus alteragiorum. Matth. Paris. in vita Guliel. Abb.] Alii vero probabilius Altaragium legunt.

ALTERNITAS Alternatiua. [Qui vnica


page 28, image: s060

seruens in eum amoris caritate gaudebat, et dolebat mutua animi alternitate. In vita S. Adelardi Abb.] FR. Eadem phrasi vsus est Accius apud Nonnium, atque Vicissitas pro vicissitudine dixit.

ALTEGRADA FR. Volucris Epitheton. [Vt bestia magis quam auis licet pennata, breui capite, protracta ceruice, cetera altegrada. Tertull. de Veland. Virg.] Alii Altegradiam legunt. Quam aliqui Fulicam, alii Ciconiam, alii Ibim putant; haec auis, seu bestia credit se esse tutam a venatoribus, si caput abscondat, quod applicat Tertullianus ad illos, qui in Ecclesia loquuntur, et palmae manu faciem abscondunt, putantes nullum eos videre.

ALTIPETA quidquid ex sui natura petit in altu. [Leuitas enim omnis altipeta est. Paulin. ep. 21. ad Amand.] FR. eodem modo Cic. Altiuolans ait lib. 2. de Diu. [seruat genus Altiuolantium,] et Plinius cap. 19. lib. 10. Altiuolum dixit. Sed Altiuolans, et Altiuolus de omni volucre praedicatur, Altipeta vero habet generalius praedicatum; nam etiam res inanimatas, ac leues comprehendit; vt ex Paulino supra citato liquet.

ALVEVS Vide Curia Romana.

ALYTARCHA FR. graeca vox a)luta/rxos2 praesidens ad spectacula, Sacerdos erat Antiochiae, cuius Officium Alytarchia dicebatur. Codex Theodos. lib. 10. tit. 1.

ALYTHINVS FR. Solidus, indissolubilis. a graeco lu/w soluo praeposita particula, a, priuatiua: [Simulque, et vela serica alythina quatuor. Anast. Bibl. in Zaccharia Papa. Item ibi ipsum fecit vestem de fundato alythino, habentem in circuitu periclisin de olouero. Idem in Paschali I.]

AMA Amula, Hama, Hamula, italice Ampollina, vas ad vsum altaris Sacrificii. FR. Vrceolus, quem notabimus in dict. Orzoli Graeci Acratophorum vocant:||: [In oratorio amulas superauratas. Anast. in Greg. Amam vnam ex argento. Idem in Benedic. III. Amulas Sacras, siue vasa historialia, et aspergilla ex puro auro. Agathias in vita Iustiniani Imp. Archidiaconus amulam Pontificis cum vino sumit de Subdiacono, et refundit super colum in calice ord. Rom.] Ex hoc vocabulo Graeci fortasse a)/nama vocant vinum pro Sacrificio destinatum, composita vox ex a)na/, in, significans, et a)/ma id est, Vrceolus, ac si in vrceolo positum dicerent.

AMAGABARI FR. Pedites, milites, arabica vox Mghabbar, quae puluere plenum, puluerulentum significat, vnde Hispani, qui multa arabica vocabula retinent. Amagabar dixerunt peditem militem ex puluere, quam progrediendo in se exsuscitat. Sic exercitum fugientem, Virg. 12. Aeneid descripsit, inquiens:

--- Versique vicissim.
Puluerulenta fuga Rutuli dant terga per agros.

Itaque de Ranzerio Regis Aragoniae Petri genitore refert Nicephorus Gregora lib. 7. cap. 153. habuisse in suo exercitu: [Mille amagabaros, quos Latini pedites vocant.] Quo vocabulo vsus etiam est Io: Villanus.

AMAHALOTH Quid hebraice significet. Vide Psalmus.

AMALECHITA FR. de quo vocabulo saepe in Sac. Scriptura: populus lambens. interpretatur a D. Gregorio. homel. 36. in cap. 54. Lucae.

AMARO Amarum aliquid reddere, vel sapere. [Amarat enim nimietas, quod poterat condire mensura. Chrysol. Serm. 125.] Item Amarico, in eodem significatu. [Quia amaricauerunt me ipsi, et patres eorum. Lucifer. Caralitan. lib. de non parc. in Deum delinq.] FR. Item Amaresco. Palladius. [Amygdalus si rodatur amarescit.] Item Amaricor. [Facit amaricari ventrem Apocalyp. cap. 1.] Et Amaricatus. Ibidem [Amaricatus est venter meus. Eumque a me tristem, amaricatumque repuli. D. Greg. in regist. lib. 12. ep. 30.] Item Amarior comparatiuum. [Inueni amariorem mortem Eccl. cap 7. num. 27.]

AMARTIGENIA graeca vox, quae peccatorum originem significat, sic intitulauit quandam suam compositionem Prudentius, vt Vincent. Belouacen. in speculo historiali ex Gennadio de Prudentio ait: [Composuit et libellos, quos graeca appellatione praetitulauit Apotheosis, Sychomachia, Amartigenia, id est, de diuinitate, de compugnantia, de origine peccatorum.]

AMBAR ambarum. FR. Graeci teste Aetio a)/mbar etiam vocant, Itali Ambracane: odoramenti genus, vide Auell. lib. 1. cap. 27.:||: Reuulsoque Sarcophagi operculo mirifice virtutis ambare suauiter redolentis viri faciem demonstrans. In Actis S. Sebast. Mart.

AMBASCIATOR et Ambassiator, Legatus Principis, ex voce Longobarda Ambascia, quae iter ad operandum significat, vt colligitur ex constitutionibus Burgundiae. [Quicumque asinum alienum, extra Domini voluntatem praesumpserit, aut per vnam diem in ambascia sua.] Ambassiator, et Ambasciator frequentissime penes Eccl. Scriptores reperiuntur.

AMBIGENA persona vtriusque sexus, Hermaphroditus. [Ambigena non generat teste Hippocrate. Blesen. epist. 90.